Roland Barthes khng ca li vit

Nguyn Ngc dch M u Hbert khng bao gi bt u mt s bo Cha Duchne m khng cho vo y my ci ct xo vi li m kip. [1] Li vng tc y chng c ngha g c, nhng n bo hiu. iu g? C mt tnh th cch mng. Vy , v d v mt li vit mang chc nng khng ch truyn t hay biu th m cn thit lp mt vng ngn ngoi, n va l Lch s va ch r ta ng v pha no trong lch s . Khng c hnh ngn vit phi thi v iu ng vi bo Cha Duchne cng ng vi vn hc. Vn hc cng phi bo hiu mt iu g , khc vi ni dung v hnh thc c bit ca n, v l gii vi ca chnh n, ch th ci xc lp n l Vn hc. T ta c mt tp hp cc k hiu no y khng lin quan g vi l tng, ngn ng ln vn phong, v nhm xc nh gia dy c tt c cc phng thc biu t c th c, s n c ca mt hnh ngn nghi thc. Tn ti thing ling ca cc k hiu vit t Vn hc [2] thnh mt thit ch v hn mun tch n ra khi Lch s, bi khng gii vi no c thit lp khng nhm trng tn; song chnh ti ni Lch s b chi b th n li tc ng r rt hn c; vy nn c th phc ha mt Lch s ca hnh ngn vn hc, khng phi l lch s ngn ng, cng chng phi lch s cc vn phong, m ch l lch s cc k hiu vn hc, v c th tin rng lch s hnh thc ny, theo cch ring ca mnh, khng h km sng r, biu l mi lin h ca n vi lch s su thm. ng nhin l mt mi lin h m hnh thc c th bin i cng vi chnh Lch s; khng cn phi vin n mt li quyt nh lun trc tip nhn ra s hin din ca Lch s trong mt s phn ca cc li vit: y tuyn chuyn ng li cun cc bin c, cc tnh th, cc t tng sut chiu di Lch s y t gy h qu hn l nhng gii hn ca mt la chn. Lch s lc ny hin ra trc mt nh vn nh l s ln ngi ca mt chn la tt yu gia bao nhiu o l hnh ngn; n buc nh vn hm ngha cho Vn hc theo nhng kh nng m anh ta khng lm ch c. Ta s thy, chng hn, s thng nht thc h ca giai cp t sn to nn mt li vit n nht, v cc thi k t sn (tc l cc thi k c in v lng mn) hnh thc khng th b ph v bi v thc khng b ph v; v ngc li, ngay khi nh vn khng cn l nhn chng ca ci ton xng tr thnh mt thc khn kh (vo nm 1850), hnh ng u tin ca anh ta l chn ly mt thi dn thn cho hnh thc ca mnh, bng cch chp nhn hoc chi t li vit trong thi k trc y ca anh. Li vit c in v tung ra nh th y, v ton b Vn hc, t Flaubert [3] cho n ngy nay, tr thnh mt cuc t vn v mt hnh ngn. Chnh lc , Vn hc (t ny mi c sinh ra trc y t lu) thc s c cng nhn l mt khch th. Ngh thut c in khng th t nhn ra mnh l mt hnh ngn, n l hnh ngn ri, ngha l trong sut, tri tut, thch ng l tng gia mt tinh thn ton th vi mt k hiu trang tr khng c chiu dy v phi trch nhim; gii vi ca hnh ngn mang tnh x hi ch khng phi c tnh nguyn lai. Ta bit rng n cui th k mi tm, s trong sut tr nn vn c; hnh thc vn hc khai trin mt quyn nng khc, c lp i vi cu trc ca n v vi li uyn ng ca n, n quyn r, n m hoc, n khch ng, n mang mt trng lng; ngi ta khng cn cm nhn Vn hc nh mt phng tin truyn lu u vit v mt x hi, m nh mt hnh ngn c dnh, su thm, y b n, c ban ph cho ta va nh mt gic m va nh mt e da.
1

H qu l: t nay hnh thc vn hc c th gy nn nhng tnh cm hin sinh vn dnh lin trong lng mi s vt: cm gic bt n, thn thuc, kinh tm, tha mn, c mn, cht chc. T mt trm nm nay, nh vy , mi li vit l mt cuc thc hnh thun ha hay chi y i mt vi ci Hnh thc - S vt y m nh mnh buc nh vn phi gp trn ng i ca anh, anh ta phi nhn vo , phi ng u, phi cng ng, v khng bao gi c th hy dit c n m khng t hy dit chnh mnh. Hnh thc c treo l lng trc mt nh mt s vt; mun kiu g n cng sinh s: lng ly, th n c v li thi; hn lon, th n li phi x hi; c th trong tng quan vi thi i hay vi con ngi, cch g n cng c l n c. C th k mi chn chng kin hin tng c c y kch tnh y. Chateaubriand, [4] mi ch l mt cht cn lng, trng lng nh nhng vng li t mt tnh trng sng khoi ca hnh ngn, mt li t ngm mnh. , li vit mi xa ri i cht chc nng cng c v mi t nhn li chnh mnh. Flaubert - ch ghi nhn y nhng thi im in hnh nht ca tin trnh ny - tht s lm cho vn hc tr thnh s vt, bng s ng quang ca mt gi tr - lao ng: hnh thc tr thnh kt cc ca mt s ch to, ging nh mt mn s, hay mt mn chu bu (cn hiu rng s ch to c hm ngha trong , ngha l ln u tin c by t ra nhn ngm v c p t vo). Cui cng, Mallarm [5] hon thnh cng cuc xy dng vn hc - s tht bng hnh ng ti hu ca tt c cc qu trnh s vt ha, tc hnh ng h st: ta bit rng ton b c gng ca Mallarm l nhm ph hy hnh ngn, m Vn hc ch cn l mt xc cht. Khi ngun t mt ci h v dng nh t tng ct cnh bay bng ln trn nn trang tr cc t, li vit nh vy i qua tt c cc trng thi ca tt c cc qu trnh c c tun t: thot u l i tng ca mt s nhn ngm, ri ca mt hnh ng, v cui cng l mt v h st; ngy nay n i n bc ha thn cui cng, l s mt tch: trong nhng li vit trung tnh ny, m y ta gi l khng ca li vit, c th nhn ra thm ch hot ng ca mt ph nh, v s bt lc khng hon tt c ph nh y trong mt di, dng nh Vn hc t mt th k nay c bin i din mo ca n trong mt hnh thc khng c k tha, cui cng xut vic hon tt gic m Orphe [6] ny: mt nh vn khng c Vn hc. Li vit v sc, [7] li vit ca Camus [8] , li vit ca Blanchot [9] hay ca Cayrol [10] chng hn, hoc li vit nh ni ca Queneau [11] , y l hi cui ca mt Nim am m trong li vit vn bm theo tng bc cuc v ca thc t sn. iu ta mun lm y l phc ha mi lin h y; l khng nh s tn ti ca mt thc ti hnh thc c lp vi ngn ng v vn phong: l c gng ch ra rng chiu th ba y ca Hnh thc cng rng buc nh vn vi x hi, to thm mt kha cnh bi kch na; cui cng l minh nh rng khng lm g c vn hc m khng c mt o L ca hnh ngn. Nhng gii hn vt cht ca thin tiu lun ny m mt vi trang c ng trn bo Chin u vo nm 1947 v nm 1950, cho thy y ch l phn mo u ca ci c th s l mt Lch s ca Li vit.

I. Li vit l g? Ta bit rng ngn ng l mt tp hp nhng ch nh v nhng tp tc, chung cho tt c cc nh vn trong mt thi i. iu c ngha l ngn ng ging nh mt bn cht tri tut ht qua li ni ca nh vn, m khng em li cho li ni y mt hnh thc no ht, thm ch cng khng nui dng li ni y: n nh mt a ht tru tng ca cc chn l, m ch bn ngoi mi bt u lng li t trng ca mt li ni n c. N bao bc ton b s sng to vn hc gn nh kiu bu tri, mt t v s ni kt gia hai ci y phc ra cho con ngi mt chn c tr thn thuc. N l mt phm vi hn l mt kho d tr cht liu, tc va l mt gii hn va l mt ni chn, tm li mt khong rng yn n ca mt kt cu. ng ra nh vn chng rt ra c g t y c: i vi anh ta ngn ng ging nh mt ng k ngn m vi phm vo c th lm bt ra mt siu tnh cht ca hnh ngn: n l sn bi ca mt hnh ng, l xc nh v ch i mt kh nng. N khng l ni din ra s dn thn x ni, m ch l mt phn x khng la chn, l ti sn chung ca mi ngi ch khng phi ca cc nh vn, n nm ngoi nghi thc ca vn chng, n l mt s vt c tnh cht x hi do nh ngha ch khng phi do la chn; khng c gia cng trc, khng ai c th lng s t do ca nh vn ca mnh vo trong khong m c ca ngn ng, bi v ton b Lch s chim ht ci khong , trn vn v trn phng, theo kiu mt Bn cht. Cho nn, i vi nh vn, ngn ng chng qua l chn tri c tnh ngi by ra tn ngoi xa kia mt v thn thuc no , k thc l khng ng: bo rng Camus v Queneau ni cng mt ngn ng, th ch l gin c, bng mt thao tc vi sai, tt c cc ngn ng, tin c in hay v lai ch ngha, m h khng h ni: l lng gia nhng hnh thc b xa b v nhng hnh thc cha c bit n, ngn ng ca nh vn l mt gii hn tt cng hn l mt sn nghip; n l qu tch ca tt c nhng g nh vn khng th ni ra m, nh Orphe quay nhn li pha sau, khng nh mt i ngha n nh ca dng dp v hnh vi ha ng x hi ct yu ca mnh. Nh vy ngn ng nm pha bn ny ca vn hc. Vn phong th gn nh bn kia: nhng hnh nh, mt cch ni, mt t vng ny sinh t c th v t qu kh ca nh vn v dn dn tr thnh nhng hot ng t ng ca chnh ngh thut ca anh ta. Nh th di ci tn gi l vn phong, hnh thnh mt hnh ngn t khp kn ch bt ngun t trong huyn thoi ring bit v b n ca tc gi, trong th gii h vt l y ca li ni, ni hnh thnh cp la u tin cc t v cc s vt, ni nh hnh dt khot nhng ch ngn t ln ca cuc i anh ta. Du tinh t n my, vn phong bao gi cng l mt ci g y th mc: n l mt hnh thc khng c ch ch, l sn phm ca mt thc y, ch khng phi ca mt , n nh l chiu thng ng v n c ca t tng. Cc tuyn qui chiu ca n l tm mt khoa sinh hc hay mt qu kh, ch khng phi mt lch s, n l vt s hu ca nh vn, v lng ly ca ngc t ca anh ta, n l nim n c ca anh ta. Dng dng v trong sut i vi x hi, l ci tng ng kn ca c nhn, n khng h l sn phm ca mt la chn, mt suy nghim v vn hc. N l phn ring t trong nghi thc, n mc ln t nhng chiu su huyn thoi ca nh vn v n ta ra ngoi trch nhim ca anh ta. N l ting ni trang tr ca mt nhc th xa l v b n, n hot ng theo kiu mt Tt yu, c nh l trong cuc bng n thc dc y, vn phong ch l kt qu ca mt s ha thn m qung v ngoan c, bt u t mt th h-hnh ngn c to nn ch ranh gii gia nhc th v th gii. Vn phong l mt hin tng thuc loi ny mm, n l s chuyn v ca mt Tnh kh. Cho nn nhng m ch ca vn phong c phn b theo chiu su; cu trc ca li ni nm theo chiu ngang, cc b n ca n nm cng trn mt hng vi cc t ca n v nhng g n che du c tho m ra bng di s lin tc ca n; trong li ni mi s u c by ra, nhm s dng ngay tc th, v t ng, s im lng cng vn ng ca chng dn v mt hng c san
3

bng: l mt cuc chuyn ti khng li vt mn v khng chm tr. Vn phong, ngc li ch c mt chiu thng ng, n nhng su vo k c ng kn ca c nhn, n cu thnh cht m c ca n t mt kinh nghim no ca cht liu: vn phong mi mi ch l n d, ngha l mt phng trnh gia vn hc v cu trc nhc th ca tc gi (cn nh li rng cu trc l cn lng ca mt ko di). Cho nn vn phong lun l mt b n, nhng mt lng im trong s qui chiu ca n khng do bn cht di ng v khng ngng cn treo l lng ca hnh ngn; b n ca n l mt k c b nht trong c th nh vn; tnh nng m ch ca vn phong khng ch l mt hin tng tc , nh li ni, nhng g cha c ni ra vn c cn l mt s tm quyn ca hnh ngn, m l mt hin tng t trng, bi v nhng g ng thng v su bn di vn phong, c tp hp li mt cch cng rn hay m du trong cc din mo ca n, y l nhng mnh ri ca mt thc ti tuyt i xa l vi hnh ngn. Php l ca s bin i ny khin vn phong tr thnh mt th thao tc siu-vn hc, cun con ngi n ngng quyn nng v ma thut. Do ngun gc sinh hc ca mnh, vn phong nm ngoi ngh thut, ngha l nm ngoi tha c rng buc nh vn vi x hi. Nh vy ta c th hnh dung ra nhng nh vn thch s yn n ca ngh thut hn l s c n ca vn phong. in hnh kiu nh vn khng c vn phong, chnh l Gide [12] , m phong cch th cng khai thc nim thch th hin i mt c tnh c in no , chng khc no Saint-Saens [13] ti to Bach [14] hay Poulenc [15] ti to li Schubert [16] . pha i cc, th hin i ca mt Hugo [17] , mt Rimbaud [18] hay mt Char [19] - th bo ha vn phong v ch l ngh thut trong mi qui chiu vi mt Th. Chnh uy quyn ca vn phong, ngha l mi lin h tuyt i t do ca hnh ngn vi bn kp bng xng tht ca n, khin nh vn hin ln nh mt V Ti Mt bn trn Lch s. Nh vy chiu nm ngang ca ngn ng v chiu thng ng ca vn phong to cho nh vn mt bn tnh, bi v anh ta khng h chn ci ny ln ci kia. Ngn ng hot ng nh mt s ph nh, ranh gii khi u ca kh nng, vn phong ch l mt tt yu buc tnh kh ca nh vn vo hnh ngn ca mnh. Mt ng, anh nhn ra s thn thuc ca Lch s, ng khc l s thn thuc ca chnh qu kh mnh. Trong c hai trng hp u l vn mt bn tnh, ngha l mt ng x quen thuc, trong nng lng ch thuc loi thao tc, ch ny nhm thng k, ch kia nhm bin i, nhng khng bao gi nhm phn xt, cng khng bao gi hm mt la chn. Tuy nhin mi Hnh thc cng ng thi l Gi tr; cho nn gia ngn ng v vn phong vn cn ch cho mt thc ti hnh thc khc: li vit. Trong bt c hnh thc vn hc no, cng c s chn la tng qut mt ging iu, mt c tnh, nu ta mun gi nh th, v chnh ti y nh vn t c th ha r rng, bi chnh y anh ta dn thn. Ngn ng v vn phong l nhng d liu c trc khi hnh ngn c t thnh vn , ngn ng v vn phong l sn phm t nhin ca Thi i v ca nhn th sinh hc; nhng bn sc hnh thc ch thc s hnh thnh bn ngoi s sp t ca nhng chun mc ng php v nhng hng s ca vn phong, ni m dng chy vn bn, thot tin c tp hp v bao hm trong mt tnh cht hnh ngn tuyt i v t, cui cng s tr thnh mt k hiu trn vn, s la chn mt cch ng x ca con ngi, s khng nh mt ci Thin no , do vy a nh vn dn mnh vo th hin nhin v truyn t mt hnh phc hay mt mi bt an, v ni lin hnh thc va thng thng va c bit ca li ni anh ta vi Lch s rng ln ca nhng ngi khc. Ngn ng v vn phong l nhng lc lng m qung; li vit l mt hnh ng lin kt lch s. Ngn ng v vn phong l nhng s vt; li vit l mt chc trch; n l mi quan h gia sng to v x hi, n l hnh ngn vn hc c bin i v mc ch x hi ca mnh, n l hnh thc b bt chp trong c tnh ngi ca mnh v gn lin vi nhng khng hong ln ca lch s. Chng hn Merime [20] v Fnelon [21] cch bit nhau bi nhng hin tng ngn ng v nhng s c vn phong; song h li dng mt li hnh ngn c cng chung mt tnh c tnh, h da theo mt l tng chung v hnh thc v ni dung, h chp nhn mt h
4

qui c chung, h din ra nhng phn x k thut ging nhau; cch nhau n mt th k ri, vi nhng cung cch ging nhau, h dng cng mt th cng c, hn c bin dng i cht v dng v, nhng khng h khc nhau v hon cnh v li s dng: tm li, h c cng mt li vit. Ngc li, gn nh cng thi vi nhau, Mrime v Lautramont [22] , Mallarm v Cline [23] , Gide v Queneau, tuy tng ni hay ang ni cng mt hnh thi lch s ging nhau ca ngn ng chng ta, li s dng nhng li vit khc nhau mt cch su sc; mi th u chia cch h, ging iu, cch ni, cu cnh, o l, v t nhin trong li h ni, cho n ni vic cng chung mt thi i v mt ngn ng chng ng k bao nhiu c so vi nhng li vit i lp nhau n th v c xc nh r rt n th bi chnh s i lp gia chng. Cc li vit y qu l khc nhau song c th so snh vi nhau, bi chng c sn sinh ra bi mt vn ng ging nhau, l suy ngh ca nh vn v tnh s dng x hi ca hnh thc v s la chn ca anh trong vic ny. Nm trung tm ca cc din vn hc, cc din ny ch bt u cng vi n, li vit nh vy ch yu l o l ca hnh thc, l s la chn khu vc x hi trong nh vn quyt nh t bn cht hnh ngn ca mnh vo. Nhng khu vc x hi khng phi l mt khu vc tiu th c hiu qu. Vn i vi nh vn khng phi l vit cho nhm x hi no: anh ta qu hiu rng, tr trng hp tr tnh mt cuc cch mng, bao gi cng l anh vit cho mi ci x hi thi. S la chn ca anh ta l mt la chn ca lng tri ch khng phi la chn hiu qu. Li vit l mt cch ngh v Vn hc, ch khng phi qung b n. Hoc cn th hn na: v nh vn khng th thay i c cht no cc d kin khch quan ca s tiu th vn hc (cc d kin thun ty lch s nm ngoi tm tay anh ta, du anh c thc c chng), nn anh ta t gic chuyn i hi v mt hnh ngn t do ngc ln n ngn ngun ca n ch khng phi xui n im cht tiu th ca n. Cho nn li vit l mt thc ti nc i: mt mt, qu thc l n sinh ta t mt s i mt ca nh vn i vi x hi; mt khc, t tnh mc ch x hi ny, bng mt chuyn vn c tnh bi kch, n a ngc nh vn tr li nhng ngun gc mang tnh cng c trong s sng to ca anh ta. Khng th cung cp cho nh vn mt li hnh ngn c tiu th t do, Lch s xut vi anh ta quyn i hi mt hnh ngn c sn xut t do. Nh vy s la chn, ri trch nhim ca mt li vit, chng t mt s t do nhng t do y khng c cng mt gii hn trong nhng thi im lch s khc nhau. Nh vn khng c quyn la chn cch vit ca mnh trong mt kho cha phi thi gian cc hnh thc vn hc. Nhng li vit kh d ca mt nh vn no hnh thnh di p lc ca Lch s v Truyn thng: c mt Lch s ca Li vit; nhng y l mt Lch s kp: ng lc m Lch s chung xut - hay p t - mt cc din mi ca hnh ngn vn hc, th li vit vn cn y p nhng k c v nhng cch dng trc y, v hnh ngn khng bao gi v t: cc t c mt tr nh th hai cn ko di mt cch b n gia nhng ngha mi. Li vit ch th l s tha hip gia mt t do v mt k c y, n l ci t do c hi c , l t do trong hnh vi la chn, nhng khng cn t do na khi n ko di ra. ng nhin hm nay ti c th chn cho mnh li vit ny hay li vit khc, v qua hnh vi khng nh t do ca ti, hng ti mt s ti mi hay mt truyn thng; ti khng cn c th pht trin li vit t do khi ko di ra m khng dn dn b cm t trong nhng t ca ngi khc v thm ch nhng t ca chnh mnh. Mt s tn d ngoan c, lu li t tt c cc li vit ca chnh ti, t mt ging ni hin ti ca cc t ti ang dng. Mi du vt ca ci vit ra dn n nh mt nguyn t ha hc thot u cn trong sut, v t v trung tnh, ri s ko di ra dn dn lm hin ln trong c mt qu kh cn treo lng, c mt mt m cng lc cng m c. Nh vy, li vit ch l T do trong mt khonh khc. Nhng l mt trong nhng khonh khc c ngha nht ca Lch s, bi Lch s lun lun v trc ht l mt la chn v nhng gii hn ca la chn y. Chnh v li vit pht sinh t mt hnh vi nng y ngha ca nh vn, nn n bc l lch s r rt hn bt c mt ct no khc ca Vn hc. S ng
5

cht ca li vit c in, thun nht sut bao th k, s a dng ca li vit hin i, t mt trm nm nay c nhn ln n ranh gii tt cng ca s th vn hc, cuc bng n y ca li vit Php rt tng ng vi mt cuc khng hong ln ca Lch s chung, iu c th nhn thy mt cch lu m hn nhiu trong Lch s vn hc chnh cng. Ci chia cch t tng ca mt Balzac vi mt Flaubert l mt s bin i v trng phi; ci i lp nhng li vit ca h, l mt gy v c tnh bn cht, vo thi im bn l ca hai cu trc kinh t, ko theo trong vn ng ca chng nhng thay i quyt nh v tm tnh v thc. Nhng li vit chnh tr Tt c cc li vit u by ra mt tnh cht gii vi xa l vi hnh ngn ni. Li vit khng h l mt cng c truyn t, n khng phi l mt li m i qua ch c mt ca hnh ngn. C mt m hn n tun tro qua li ni, v to cho li ni ci ng thi bt rt gi n trong tnh trng vnh vin lng l. Ngc li, li vit l mt hnh ngn chai cng t sng trn chnh n v khng h c trch nhim y thc cho ko di ca chnh n mt chui di ng nhng ngha phng chng, m tri li, bng tnh thng nht v bng rp cc k hiu ca n, p t hnh nh mt li ni c to thnh ngay trc khi c ch to ra. iu i lp li vit vi li ni, l li vit lun lun c v tng trng, hng ng, cng khai quay v pha mt mt sn b n ca hnh ngn, trong khi li ni th ch l mt s ko di nhng k hiu trng rng m ch s chuyn ng mi to thnh ngha. Ton b li ni nm trong s mi mn cc t y, trong ci th bt ni lun b cun i xa mi y, v ch c li ni ni m hnh ngn vn hnh hin nhin nh mt s nghin ngu ch tc i ci phn chp mi, c ng ca cc t; li vit, ngc li, lun cm r trong mt vng ngn ngoi, n pht trin nh mt n mm, ch khng nh mt tuyn, n bc l mt thc cht v hm he mt b n, n l mt phn truyn t, n e da. V vy trong mi li vit ta s tm thy tnh nc i ca mt s vt va l hnh ngn va l cng bc; y ca li vit, c mt tnh tit xa l vi ngn ng, c g nh l s ch mc ca mt khng cn l ca ngn ng. S ch mc rt c th l mt nim am m ca hnh ngn, nh trong li vit vn hc, cng c th l mi e da mt s trng pht, nh trong cc li vit chnh tr: khi li vit c nhim v ni lin mt mch thc t ca cc hnh vi vi tnh l tng ca cc mc ch. V vy quyn lc hay ci bng ca quyn lc kt cuc bao gi cng thit lp mt li vit mang tnh gi tr o c, qung cch thng thng t s kin n gi tr b xa b ngay trong khonh khc ca t, va dng m t va phn xt. T tr thnh mt th on (ngha l mt s nh lc hng v mt s thanh minh). iu ny cng l ng trong cc li vit vn hc, tnh thng nht ca cc k hiu thng xuyn b m hoc bi cc vng h-ngn hay ngoi-ngn... Sau ny ta s thy li vit c in biu l mt cch trng th cuc nhp thn ca nh vn vo mt x hi chnh tr c bit v ni nh Vaugelas [24] trc ht c ngha l t gn mnh vo cng cuc thc thi quyn lc. Cc nh cch mng chng c l do g mun bin i li vit c in, h khng h ngh phi t li vn bn cht con ngi, i vi hnh ngn ca con ngi li cng khng, v s dng mt cng c c tha k t Voltaire [25] , t Rousseau [26] hay t Vauvenarge [27] i vi h chng h c v g l tha hip. Chnh nhng hon cnh lch s c bit to nn bn sc ca li vit cch mng. Baudelaire [28] c ni u v chn l khoa trng ca c ch trong nhng hon cnh trng i ca i ngi. iu ngy nay c th l knh kiu th hi y ch l kch thc ca hin thc. Li vit mang mi du hiu lm pht , l mt li vit chun xc: cha bao gi hnh ngn li huyn hoc hn th v t bp bm n th. S cng iu khng ch l hnh thc c c theo ng khun mu ca tn kch; n cng l thc ca tn kch y. Thiu ci o khoc ngng cung
6

, vn c trng cho tt c cc nh cch mng ln, - iu cho php ngi theo phi Girondin Guadet [29] b bt Saint Emilion ln ting tuyn b m khng h b l bch: ng, ta l Guadet y. Hi ao ph, hy thi hnh phn s ca mi i. Hy mang u ta n cho nhng tn bo cha ca T quc. Trc nay u ta khin chng khip s: b cht ri, n s lm chng khip s hn na. - th Cch mng s khng th l ci s kin huyn thoi y lm phong ph Lch s v mi tng tng lai v Cch mng. Li vit cch mng ging nh s hon tt ca truyn thuyt cch mng: n e da v p t mt s hin thnh mang tnh cng dn ca Mu. Li vit mc-xt khc hn: y gii vi ca hnh thc khng do mt s khuych i tu t hc, cng khng do mt s cng iu trong cch ni, m do mt t vng cng ring bit, cng mang tnh chc nng nh mt t vng k thut: ngay php n d y cng c quy tc ha nghim ngt. Li vit cch mng Php bao gi cng lp ra mt thm quyn m mu hay mt s bin bch o l; khi nguyn, li vit mc-xt c sinh ra nh mt hnh ngn nhn thc; y li vit l n ngha, bi v n nhm gn gi tnh c kt ca mt Bn cht; chnh bn sc t vng ca li vit ny cho php n xc lp mt s n nh ca cc nh ngha v mt tnh lin tc v phng php. D nhin l mi ch c li vit ring ca mnh, m ta cn phi v ra lch s. Li vit l hnh thc dn thn y n tng ca li ni, bng mt tnh nuc i kiu cch, cha ng cng mt lc thc cht v ci v b ngoi ca quyn lc, ci thc l n v ci n mun ngi ta ng n l th: cho nn mt lch s cc li vit chnh tr s l mt th hin tng hc x hi tuyt vi nht. Chng hn Thi Phc Hng to nn mt li vit mang tnh giai cp, nh m s trn p lp tc c coi l mt s kt n t pht ny sinh t Bn tnh c in: nhng cng nhn i quyn li lun lun l nhng c nhn, nhng k ph v cc cuc bi cng l nhng ngi th hin lnh, v tnh cch hn h ca cc quan ta tr thnh s cnh gic nhn t ca cc v php quan (ngy nay, cng bng mt phng php tng t, phi De Gaulle [30] gi nhng ngi cng sn l nhng k phn lp ch ngha). Ta thy y li vit hot ng nh mt li t trn an lng tm v n c nhim v hp nht mt cch gian ln ngun gc ca s kin vi dng ha thn xa nht ca n, bo cha cho hnh ng bng cch bo lnh cho thc t ca n. S bnh trng ca cc s kin chnh tr v x hi trong trng thc ca vn chng, sn sinh ra mt kiu ngi vit mi ng chng gia ng t ngi chin s n nh vn, ly ngi chin s mt hnh nh l tng v con ngi dn thn, v nh vn ci tng rng tc phm vit l mt hnh ng. Trong li vit ny, cc sc thi rt phong ph. Khng ai chi ci chng hn c mt li vit Tr tu hay mt li vit Thi i Mi [31] . Tnh cch chung ca nhng li vit tr thc ny l y hnh ngn, t ch c bit i, hng ti ch tr thnh mt k hiu ph trng s dn thn. t ti mt li ni khp kn, do s thc y ca tt c nhng ngi khng ni ra li , y l trng ra mt s la chn, nu khng phi l ng h s la chn ; y li vit tr thnh nh mt ch k ta t bt di mt bn tuyn ngn tp th (m tuy nhin, ta khng t mnh son tho ra). Nh vy chp nhn mt li vit - c th ni, hn th na - m trch mt li vit, y l tch cp tt c cc tiu ca s la chn, l t ra tha nhn nhng l l ca s la chn . Nh th mi li vit tr thc l bc u tin trong nhng bc nhy ca tri nng. Trong khi mt hnh ngn t do mt cch l tng khng bao gi c th ch ra con ngi ca ti v khng cho bit cht g v tiu s ca ti cng s t do ca ti, th li vit m ti t ph thc mnh vo l c mt thit ch; n ph by qu kh ca ti v s la chn ca ti, n cp cho ti mt lch s, n trng ra hon cnh ca ti, n thu np ti vo m ti chng phi ni iu ra. Hnh thc nh vy hn bao gi ht tr thnh mt vt t tr,
7

nhm biu hin mt c tnh tp th v c bo v, v vt c mt gi tr dnh dm, n hot ng nh mt k hiu kinh t nh ngi vit khng ngng p t s chuyn i ca mnh m khng bao gi k li lch s chuyn i y. Tnh hai mt ca nhng li vit tr thc ngy nay cng c nhn mnh hn bi s th l bt chp nhng c gng ca thi i, Vn hc vn khng th b loi tr hon ton: n to thnh mt trin vng t ng lun lun k diu. Ngi tr thc ch mi l mt nh vn c bin i ti, v tr khi t nh m mnh v mi mi tr thnh mt ngi chin s chng vit g na (mt s vn lm, song v mt nh ngha th b lng qun), anh ta ch c th tr li vi s m hoc ca nhng li vit trc kia, c truyn li t Vn hc nh mt cng c nguyn si v li thi. Tm li, y cn l nhng li vit o c hc, y thc ca ngi vit (ta khng cn dm gi l nh vn) tm thy hnh nh yn lng ca mt s cu ri tp th.

[1]

Hbert (Jacques): Nh cch mng Php (1757-1794), ch trng t bo Cha Duchne, ting ni ca phi cc t: nhng ngi Cng ha cng rn nht v Cng x Paris. [2] Vit hoa trong nguyn vn; i vi mt s t khc nh Lch s, Li vit, R. B. cng c cch nhn mnh tng t (BT). [3] Flaubert: (Gustave): (1821-1880) nh vn Php, bng s tm ti cng thng v p v s tht i sng, m cht hin thc ch ngha v tr tnh, nh du mt s ct t vi nhng qui c tiu thuyt truyn thng. Tc phm chnh: B Bovary, Salamb, Gio dc tnh cm, Bouvard v Pcuchet. [4] Chateaubriand (Francois Ren): Nh vn Php (1768-1848). Tng lm b trng thi Vua Louis XVIII v nh ngoi giao. L mt trong nhng i din u tin ca ch ngha lng mng trong vn hc Php, vi li vn xui phong ph v giu m iu. Tc phm chnh: Atala, Ren [5] Mallarm (Stphane): Nh th tng trng Php (1842-1898). C nh hng ln n nn th th k XX. Cng l ngi dch xut sc th ca Edgar Poe. [6] Orphe: Nhn vt thi s nhc s trong thn thoi Hy Lp. Anh xung a ngc tm v c php a ngi v cht ca mnh l Eurydice tr li trn th. Nhng trn ng v anh vi phm iu cm Khng c quay nhn li v pha sau, nn v anh mi mi bin mt. [7] Trong nguyn vn l li vit trng (criture blanche) tc l li vit trung tnh, khng mang mu sc thi . [8] Camus (Albert): Nh vn Php (1913-1960). Tc phm ca ng by t tnh phi l ca cuc sng, mt i hi cao v s thnh tht v cng bng. Gii thng Nobel 1957. Tc phm chnh: Huyn thoi Sysiphe, Con ngi ni lon, Ngi dng, Dch hch, Sa a, Ng nhn... [9] Blanchot (Maurice) (Sinh nm 1907): Nh vn Php. Mt trong nhng ngi sng lp khuynh hng tiu thuyt v ph bnh mi Php. [10] Cayrol (Jean) Nh vn Php (Sinh nm 1911) tc phm ca ng mang du n su sc nhng k nim au n thi cc tri tp trung pht xt Hitle. Tc phm chnh: Lazare gia chng ta, Th trong m ti v sng m... [11] Queneau (Raymond): Nh vn Php (1903-1976). Tc phm ca ng trn ln suy tng v mt li hnh ngn l, nh ni, cht th v cht hi hc. Tc phm chnh: Zazie trong tu in ngm, Chuyn bay ca Icare... [12] Gide (Andr): Nh vn Php (1869-1951) Tc phm ca ng tha thit tnh yu T do, S tht, v giu tnh dn thn. Gii thng Nobel 1947. Nhng tc phm chnh: Nhng thc n trn th, Cnh ca hp, Bn lm bc gi, K v o v.v... [13] Saint - Saens: Nhc s Php (1835-1921).
8

[14]

Bach (Jean Sbastien): Nhc s c v i (1685-1750). Cc tc phm ca ng giu tnh cht tn gio, hon m v cu trc v phong ph cm hng, to bo v ngn ng m nhc v c tnh tr tu cao. [15] Poulenc (Francis): Nhc s Php (1899-1963). [16] Schubert (Franz) Nhc s o (1797-1828). Tc gi nhng giao hng ni ting, trong c Bn giao hng d dang. [17] Hugo (Victor): Nh vn v i Php (1802-1885), c coi l ngi sng lp ch ngha lng mn trong vn hc Php. Tc phm chnh: Nhng ngi khn kh, Lao ng bin c, Ngi ci, Cromwell, L thu, Marie Tudor, Gil Blas, Hernani... [18] Rimbaud (Arthur): Nh th Php (1854-1891). L nh th siu thc ln, c nh hng rt su sc i vi th hin i. Tc phm chnh: Con tu say, Mt ma a ngc, Thin Khi. [19] Char (Ren): Nh th siu thc Php (1907-1988) Tham gia khng chin Php thi nh Th chin. Mt trong nhng nh th hin i Php ni ting nht hin nay. Tc phm chnh: Cung n v B n, m thn diu... [20] Merime (Prosper): Nh vn Php (1803-1870). Mang cht lng mn trong vic la chn cc ch , ng li l nh vn c in trong vn phong. Tc phm chnh: Carmen, Colomba, Mateo Falcone, Cn phng xanh. [21] Fnelon (Francois de Salignac de la Morthe) Gim mc v nh vn Php (1651-1711). Tc phm chnh: Tlmaque. [22] Lautramont (Isodore Ducasse) Nh vn Php (1846-1870), c cc nh siu thc v cc nh ph bnh ng i coi l mt nh tin phong ly ngay cc phng php sng to vn hc lm ch cho nhng tc phm ca mnh. [23] Cline (Louis Ferdinand Destouches): nh vn Php (1894-1961). Vn ng mang y li ni thng ngy v dn d, din t dng chy t on v th mc ca cuc sng. c coi l mt trong nhng ngi sng to li vit hin i trong tiu thuyt Php. Tc phm chnh: Cuc hnh trnh n tn cng m ti, Cht chu... [24] Vaugelas (Claude Favre seigneur de): Nh ng php hc Php (1585-1650) sp t mt th hnh ngn cung nh. [25] Voltaire (Franois Marie Arouet): Nh vn Php (1694-1778), c coi l nh t tng ln, ngi truyn b t tng t sn t do ch ngha chng gio hi, cng l nh vit truyn ngn sc so, y tr tu. Tc phm chnh: Zadig, Candide, Nhng bc th trit hc, T in trit hc. [26] Rousseau (Jean Jacques): Nh vn v nh trit hc ln ca Php (1712-1778). c coi l mt trong nhng nh t tng tin phong ca Cch mng t sn Php. Tc phm chnh: V ngun gc ca cc ngn ng, V cc khoa hc v cc ngh thut, V ngun gc v c s ca s bt bnh ng gia ngi vi ngi... v cc tiu thuyt Julie hay nng Hloise mi, T th... [27] Vauvenargues (Luc de Clapiers): Nh vn Php (1715- 1747) .Tc phm chnh: Gio u cho mt nhn thc v tinh thn con ngi v.v... [28] Baudelaire (Charl): Nh th Php (1821-1867). L ngi k tha ch ngha lng mn v trung thnh vi khoa vn lut truyn thng, th ng thng thit tnh bi kch ca thn phn con ngi v y m nh v mt huyn b v tr. Cc tc phm th ni ting: Hoa c, Th vn xui... v cc cng trnh ph bnh ca ng nh du xu hng th hin i. [29] Guadet (Marguerite lic): Nh chnh tr Php (1758-1794). i biu phi Girondin Vin Lp Php, ri Vin Quc c. B kt n chm. [30] De Gaulle: Nh chnh tr Php (1890-1970). Lnh t khng chin Php trong Th chin th hai, v sau thnh Tng thng Php. [31] Tn cc tp ch ni ting Php.

Li vit ca Tiu thuyt Tiu thuyt v lch s tng c nhng quan h gn gi trong th k chng kin s phn vinh rc r nht ca chng. Mi lin kt su xa y, ci cho php chng ta ng thi c th hiu c c Balzac [1] ln Michelet [2] , l vic c hai u xy dng mt th gii khp kn, t to ra nhng kch c v gii hn ca mnh, v t sp t y Thi gian, Khng gian, dn c, b su tp cc vt v cc huyn thoi ca mnh. Tnh cht hnh cu y ca cc cng trnh v i th k XIX c biu t trong nhng khc ht ni di ca Tiu thuyt v ca Lch s, nhng kiu hnh chiu phng ca mt th gii cong v ni lin, m loi tiu thuyt ng nhiu k trn bo, ra i hi by gi, by ra trong cc khc on ca n mt hnh nh m nht dn. Tuy nhin li t s khng phi l mt l lut ca th loi. Chng hn, c mt thi k c th quan nim nhng tiu thuyt bng th; v c mt thi k khc c th thc hnh mt th Lch s bng li phn tch. Cho nn, cch dng li Truyn k lm hnh thc m rng cho c Tiu thuyt ln Lch s, nhn chung, cng ch l s la chn ca mt thi im lch s nht nh. Rt ra khi ting Php ni, thi qu kh n gin [3] , nn tng ca Truyn k, bao gi cng bo hiu mt ngh thut; n l thnh phn ca mt nghi thc Vn chng. N khng cn c nhim v biu l mt thi im. Vai tr ca n l a hin thc tr v mt im, tru tng ha thnh mt hnh vi ngn t thun ty, c ty b ht mi ngun gc hin sinh do tri nghim v hng v mt mi lin kt hp l vi nhng hot ng khc, nhng v vic khc, vi mt chuyn ng chung ca th gii; n nhm gn gi mt tn ti trong vng quc cc s kin. Bng thi qu kh n gin ca n, ngn t ngm gn vi mt chui nhn qu, tham gia mt tp hp nhng hnh ng lin kt v c iu khin, hot ng nh mt hm i s ca mt ; gi mt th nc i gia tnh thi gian v tnh nhn qu, n to ra mt tin trnh, tc l mt s sng r ca Truyn k. Chnh v vy n l cng c l tng xy dng nn nhng th gii; n l thi gian gi ca cc truyn thuyt v ngun gc v tr, cc huyn thoi, cc Lch s v cc Tiu thuyt. N gi nh mt th gii c kin thit, c xy dng, c tch ring ra, c rt gn li trong nhng ng nt c ngha, ch khng phi mt th gii c th nm ra, tri ra, ph by ra y. ng sau thi qu kh n gin, bao gi cng c mt v to ha du mnh y, l thn thnh hay l ngi k chuyn; th gii khng phi l mt th gii khng c ct ngha khi ngi ta k chuyn v n, mi s c ch l cnh ng, v thi qu kh n gin ch th l ci k hiu c tc dng th thut m ngi k chuyn dng quy s bng n ca hin thc li thnh mt ngn t mng v thun khit, phi t trng, phi th tch, khng m rng ra, ch c chc nng duy nht l hp nht cng nhanh cng tt mt nguyn nhn v mt kt cc. Khi nh s hc khng nh rng cng tc de Guise cht ngy 23 thng chp nm 1588, hay khi nh tiu thuyt k rng b hu tc i ra khi nh lc nm gi, th nhng vic nh ln t mt ci ngy xa khng c b dy; b tc i mt ci xao ng ca tn sinh, chng c v n nh v hnh dng ca mt th i s, chng l mt k nim, nhng l mt k nim c ch, m li ch ng gi hn thi lng rt nhiu. Nh vy thi qu kh n gin rt cc l s biu l mt trt t, v do mt s sng khoi. Nh c n, hin thc chng h b n m chng chng h phi l, n sng r, gn nh l thn thuc, mi lc li c thu nhm li v ng trong lng bn tay mt v to ho; n chu s bp nn ti tnh tu thch ca ng ta. i vi tt c nhng nh k chuyn ln th k XIX th gii c th l thng thit, nhng n khng b b mc, bi v n l mt tp hp nhng quan h cht ch, bi v cc s kin c vit ra khng chng cho ln nhau, bi v ngi k chuyn v th gii c quyn khng tha nhn s ti m v s c n ca nhng cuc i gp thnh th gii y, bi v trong tng cu anh ta c th chng t tnh thng sut v tnh tn ti trt t ca cc hnh vi, bi v, ni cho cng, rt cuc ngay nhng hnh vi c th c rt
10

gn thnh nhng k hiu. Thi qu kh t s nh vy nm trong mt h thng an ton ca Vn chng. L hnh nh ca mt trt t, n l mt trong nhiu iu c v hnh thc c thit lp gia nh vn v x hi, nhm bin minh cho bn ny v gi an ton cho bn kia. Thi qu kh n gin hm ngha mt sng to: ngha l n bo hiu v p t sng to . Ngay c khi dn su vo mt ch ngha hin thc tm ti nht, n vn mang li s yn tm, bi nh c n, ngn t biu hin mt hnh vi ng kn, xc nh, c danh ha. Truyn k c mt ci tn, thot khi ni kinh hong ca li ni khng gii hn: hin thc gy mn i v tr nn thn thuc, nhp vo trong mt vn phong, khng trn ra ngoi hnh ngn; Vn hc vn l gi tr s dng ca mt x hi c chnh hnh thc cc t ca n ch r ngha nhng g n tiu dng. Ngc li, khi Truyn k b ph mc cho li ch ca cc th loi vn hc khc, hoc khi, bn trong li t s, thi qu kh n gin b thay th bng nhng hnh thc t tnh trang tr hn, ti tn hn, m c hn v gn vi li ni hn (thi hin ti hay thi qu kh kp) Vn hc tr thnh ni k thc b dy ca nhn sinh, ch khng phi ngha ca n. B tch khi Lch s, cc hnh vi khng cn l hnh vi ca nhng con ngi. By gi ta hiu ra thi qu kh n gin ca Tiu thuyt c ch v o n chng no: n l mt s ni di cng khai; n to ra mt v ging nh tht s bc l ci c th l th ng ngay vo lc n ch ra rng ci y l gi. Mc ch chung ca Tiu thuyt v Lch s l k li v tha ha cc s kin: thi qu kh n gin chnh l hnh ng chim hu ca x hi i vi qu kh ca mnh v kh nng ca mnh. N thit lp mt chui lin tc ng tin cy, nhng li trng ra ci o nh ca chui , n l kt cc ti hu ca mt bin chng hnh thc lin tip khoc ln s kin khng c tht ht b mt ca s tht li n b mt ca s ni di b t gic. iu ny cn c i chiu vi mt huyn thoi no v th gii, c trng cho x hi t sn, m Tiu thuyt l mt sn phm r nt: to cho ci tng tng mt s bo m bng cch ph ln n ci v ca ci c tht, nhng vn gi cho k hiu y tnh nc i ca mt vt kp, va ging tht li va gi, l mt th thut thng trc trong ton b ngh thut phng Ty, ci gi tng ng vi ci tht, khng phi v thuyt bt kh tri hay v tnh hai mt ca thi ca, m v trong ci tht c coi nh c cha ng mm mng ca ci ton th, hoc c cha ng mt tnh cht c kh nng sinh sn bng cch ti sn xut n gin ra nhng loi hnh khc bit do gin cch hay do h cu. Chnh bng mt phng php theo kiu nh vy m giai cp t sn c thng th k trc c th coi nhng gi tr ring ca mnh l c tnh ton th v gn cho nhng b phn tuyt nhin khng h ng nht ca x hi tt c cc Tn gi trong nn lun l ca n. y chnh l c ch ring ca huyn thoi v Tiu thuyt - v trong Tiu thuyt thi qu kh n gin, l nhng vt th huyn thoi, chng ph ln trn tc th ca chng s cu vin ph tr ca mt gio l th cp, hoc cn hn th na, mt th gio dc hc, bi cn phi bc l mt bn cht di nhng hnh thc mt xo thut. hiu c ngha ca thi qu kh n gin, ch cn so snh ngh thut tiu thuyt phng Ty vi truyn thng Trung Quc, chng hn, ngh thut khng c g khc hn l s hon thin trong vic bt chc ci c tht; nhng y, khng, tuyt i khng mt k hiu no c php phn bit vt th t nhin vi vt th nhn to: qu h o bng g ny khng c php bc l vi ti, cng lc vi hnh nh qu h o, mun bo cho ti hiu ci ngh thut sinh ra n. Ngc li, y l ci m ngh thut tiu thuyt lm. N c nhim v va t mt n va cng lc ch ra ci mt n y. Chc nng nc i y ca thi qu kh n gin, li c thy mt s kin khc ca li vit: ngi th ba [4] trong tiu thuyt. C th ta cn nh r mt cun tiu thuyt ca Agatha Christie trong ton b sng to l ch du k git ngi di ngi th nht ca truyn. Ngi c tm k st nhn ng sau tt c cc vai n ca ct truyn: n nm di vai ti. Agatha Christie qu bit rng thng thng, vai ti l nhn chng, vai n mi l din
11

vin. V sao? Vai n l mt th qui c - in hnh ca tiu thuyt; cng vi thi thi gian t s, n bo hiu v hon tt s kin tiu thuyt; khng c ngi th ba, s bt lc khng th t c n tiu thuyt, hoc s l mun ph hy n. V n l biu hin hnh thc ca huyn thoi; song, t nht l phng Ty, nh ta va thy, khng c th ngh thut khng t a ngn tay ch ra chic mt n mnh ang eo. Ngi th ba, cng nh thi qu kh n gin, chnh l lm nhim v cho ngh thut tiu thuyt, v i vi ngi c n khin ngi ta yn tm v mt li ba chuyn ng tin, du lin tc t ra l gi. Vai ti, t tnh nc i hn, nn chnh v th cng t tnh tiu thuyt hn: nh th n va l gii php tc th nht khi truyn k cn nm pha bn ny quy c (tc phm ca Proust [5] chng hn, ch mun l mt th mo u vo vn hc), va c tinh luyn nht, khi vai ti nm pha bn kia quy c v toan ph hy quy c bng cch a cu chuyn k tr li v t nhin gi to ca mt li tm s (v qu quyt vi truyn k ca Gide chnh l nh vy). Li dng vai n trong tiu thuyt cng a n hai quan nim o c i nghch nh vy: v ngi th ba ca tiu thuyt biu hin mt quy c khng th chi ci, nn n m hoc nhng ngi kinh vin nht v nhng ngi t bn khon nht cng nh kh nhiu ngi khc, rt cc h thy quy c l cn thit cho tc phm ca h c v sng ng. Du th no n cng l du hiu ca mt giao c gia x hi v tc gi; song i vi tc gi, n cng l phng tin u tin anh ta iu khin th gii theo kiu anh ta mun. Nh vy n cn hn l mt th nghim vn hc: n l mt hnh vi ca con ngi ni lin s sng to vi Lch s hay vi nhn sinh. Balzac chng hn, rt nhiu vai n, c ci mng li nhng con ngi mng v th tch, nhng quan trng v thi lng nhng hnh vi ca h, lm pht l ra s tn ti mt th gii m lch s l d kin u tin. Vai n Balzac khng phi l kt cc ca mt s thai nghn bt u t mt vai ti c bin i v c tng qut ho; n l yu t bn lai v nguyn mc ca tiu thuyt, l cht liu ch khng phi l tri qu ca s sng to: trc lch s ca mi ngi th ba trong tiu thuyt ca Balzac, khng h c mt lch s kiu Balzac no c. Vai n ca Balzac cng ging nh vai n ca Cesar, y ngi th ba thc hin mt th trng thi i s hc ca hnh ng, trong cuc sng ch chim mt phn tht ti thiu, ginh u tin cho mt s lin kt, mt s sng r hay mt tnh bi kch ca nhng mi quan h con ngi. pha i nghch - hay d th no i na, trc - chc nng ca vai n trong tiu thuyt c th l din t mt kinh nghim hin sinh. nhiu nh tiu thuyt hin i, lch s ca con ngi trng khp vi hnh trnh ca php bin ngi: bt u t mt vai ti cn l hnh thc trung thnh nht ca s khuyt danh, con ngi tc gi tng bc chim ly quyn tr thnh ngi th ba, song song vi qu trnh cuc sng tr thnh s phn, v c thoi tr thnh Tiu thuyt. y s xut hin ca vai n khng phi l im xut pht ca Lch s, m l kt cc ca mt n lc c th, t mt th gii c nhn dy c nhng tnh kh v nhng chuyn ng, lm bt ra c mt hnh thc thun khit, y ngha, tc l tan bin ngay, nh bi cnh hon ton c tnh quy c v mng dnh ca ngi th ba. Chc hn l hnh trnh mu mc ca nhng tiu thuyt u tin ca Jean Cayrol. Nhng trong khi cc nh c in - v ta bit rng v phng din li vit, ch ngha c in ko di n tn Flaubert - vic rt lui ca con ngi sinh hc xc lp s xut hin ca con ngi bn th, th cc nh tiu thuyt nh Cayrol, s xm nhp ca vai n l mt cuc chinh phc tun t chng li bng ti dy c ca vai ti hin sinh: chnh v th Tiu thuyt c nhn dng bi nhng k hiu c tnh hnh thc nht ca n, l mt hnh vi ha nhp x hi; n thit lp nn Vn hc. Khi ni v Kafka [6] , Maurice Blanchot ch ra rng vic xy dng truyn k phi nhn cch (nhn t ng ny nn ch l ngi th ba lun c coi nh mt mc ph nh nhn cch) l mt hnh vi trung thnh vi bn cht ca hnh ngn, bi v hnh ngn ng nhin
12

c xu hng t hy dit. Vy l, ta hiu ra rng vai n l mt thng li i vi vai ti, trong chng mc n to c mt trng thi va vn hc hn va v tnh hn. Tuy nhin thng li khng ngng b ph hng: cn phi c quy c vn hc ca vai n dt mng nhn cch i, nhng chnh quy c ny mi lc li c nguy c n dy nhn cch ln mt cch khng ng. Vn hc ging nh cht pht-pho: n sng rc ln khi n toan cht i. Song mt khc, n l mt hnh vi tt yu i hi mt ko di - nht l trong Tiu thuyt m khng c vn chng. V vy ngi th ba ca Tiu thuyt l mt trong nhng k hiu m nh nht trong tn bi kch ca li vit, ny sinh trong th k trc, khi di sc nng ca Lch s, Vn hc tch ra khi x hi tiu th n. Gia ngi th ba ca Balzac v ca Flaubert, l c mt th gii (th gii nm 1848); mt bn l mt Lch s trng tht khc lit, nhng gn b v vng chc, thng li ca mt trt t; mt bn l mt ngh thut, v mun thot khi nim n hn v x mnh, cht y nhim v ln ci quy c hay nng ny mun ph hy n. Tnh hin i bt u bng cuc tm kim mt nn Vn hc khng th c. Nh vy, trong Tiu thuyt, ta li tm thy ci cng c va hy dit va phc sinh, c trng cho ton b ngh thut hin i y. Ci phi hy dit, l ko di ra, tc l mi lin kt kh din nn li ca cuc sng: trt t, du l trt t ca mi lin tc th hay trt t ca cc k hiu tiu thuyt, trt t ca khng b hay trt t ca s ging nh tht, th cng l mt cuc st hi c tnh. Nhng ci li chinh phc nh vn vn l ko di ra, bi khng th trin khai mt s ph nh trong thi gian m khng xy dng mt ngh thut thc chng, mt trt t s phi li b ph hy ln na: cho nn nhng tc phm hin i ln nht dng li mt khong lu ti a, bng mt t th k diu, trn ngng ca ca Vn hc, trong ci trng thi tin snh y b dy ca cuc sng c ph ra, ko dong ra m cn cha b mt trt t hon tt ca cc k hiu ph hy mt i; chng hn, ngi th nht ca Proust, m ton b tc phm da trn mt n lc ko di v tr hon li trn ng tin ti Vn hc. Hoc Jean Cayrol ch chu i n Tiu thuyt vo lc kt cc mun mn nht ca c thoi, c nh hnh vi vn hc, cc k nc i, ch ra mt s sng to c x hi tha nhn vo lc n ph hy c m c hin sinh ca mt ko di trc ny vn v ngha. Tiu thuyt l mt s Cht; n bin cuc sng thnh mt s phn, k nim thnh mt hnh vi hu ch, v ko di thnh mt thi gian iu khin v c ngha. Nhng s bin i ch c th hon thnh trc mt x hi. Chnh x hi p t Tiu thuyt, tc l mt phc hp cc k hiu, nh l siu nghim v nh l lch s mt ko di. Nh vy chnh do tnh hin nhin trong ca n, biu hin qua s sng r ca cc k hiu tiu thuyt ca n, m ta nhn ra ci giao c buc cht nh vn vo x hi, vi tt c s trng th ca ngh thut. Thi qu kh n gin v ngi th ba ca Tiu thuyt khng c g khc hn l ci c ch nh mnh ca nh vn khi anh ta a ngn tay ch ra chic mt n anh ang eo. Ton b Vn hc c th ni: Larvatus prodeo, ti va bc ti va a ngn tay ch ra ci mt n ca ti: Du l th nghim phi nhn tnh ca nh th, thc hin cuc ct t nghim trng nht, cuc ct t hnh ngn x hi, hay l s ni di d tin ca nh tiu thuyt, th s thnh tht y cn c nhng k hiu gi, v gi mt cch hin nhin, c th ko di v c tiu th. Sn phm, ri cui cng ngn ngun ca tnh nc i , chnh l li vit. Th hnh ngn c bit y, m vic s dng em n cho nh vn mt chc nng vinh quang nhng li b gim st, trong nhng bc i u tin ca n, bc l mt s l thuc v hnh, vn l c trng ca mi trch nhim: vn t do lc khi u, cui cng li vit tr thnh si dy tri buc nh vn vo mt Lch s chnh n cng b tri buc: x hi nh du ln nh vn bng nhng k hiu ngh thut tht r rng ng li ko anh ta i cho chc chn hn trong tha ha ca chnh mnh.

13

C khng mt li vit th? Vo thi c in, vn xui v th l nhng i lng, s khc bit gia chng c th cn o c; chng cch xa nhau khng nhiu hn cng khng t hn hai s khc nhau, cng tip cn nhau nh chng, song khc nhau bi chnh s khc nhau v s lng. Nu ti gi l vn xui mt li ni ti thiu, cch chuyn ti t tng tit kim nht, v nu ti gi l a, b, c, nhng thuc tnh c th ca hnh ngn, v ch nhng c tnh trang tr, nh vn lut, vn iu hay nghi thc cc hnh nh, ton b b mt ca cc t s cha ng trong phng trnh kp sau y ca ng Jourdain [7] : Th = Vn xui + a + b + c Vn xui = Th - a - b - c T hin nhin suy ra rng Th bao gi cng khc Vn xui. Nhng s khc nhau khng phi v bn cht, m v s lng. N khng vi phm tnh thng nht ca hnh ngn, vn l mt gio iu c in. Ngi ta nh lng khc nhau cc cch ni, ty theo cc tnh hung x hi, ni ny th vn xui hay hng bin, ch kia th th hay li kiu cch, c mt nghi thc giao tip ca cc li biu t, nhng u cng vn mt hnh ngn y, phn chiu nhng phm tr tinh thn vnh cu. Th c in ch c cm nhn nh mt bin cch c tnh trang tr ca vn xui, kt qu ca mt ngh thut (c ngha l mt k thut), khng bao gi nh mt hnh ngn khc bit hay nh l sn phm ca mt rung cm ring bit. Mi th th nh th ch l phng trnh trang tr, bng gi hay dy c, ca mt th vn xui tim tng nm sn mt cch bn cht v mnh m trong bt c li biu t no. Vo cc thi c in, c cht th khng h hm mt tm rng, mt chiu dy c bit no ca tnh cm, mt mi lin kt, mt th gii ring no c, m ch l chuyn iu ca mt k thut ngn t, k thut biu t theo nhng quy tc p hn, tc l c tnh x hi hn l li m thoi, ngha l t mt t tng ni ti ny sinh trn vn trong Tr tu, pht ra mt li ni c x hi ha do tnh quy c hin nhin ca n. Ta bit rng trong th hin i, nn th bt u khng phi t Baudelaire m t Rimbaud, khng cn li cht g ca cu trc , d n c phi ly li theo mt cch thc truyn thng c xp t, nhng i hi v mt hnh thc ca th c in: t nay cc nh th thit lp li ni ca h nh mt Bn cht ng kn, bao gp cng lc c chc nng ln cu trc ca ngn ng. Nh vy Th khng cn l mt th Vn xui eo y trang sc hay b tc ht t do. N l mt phm cht khng khoan nhng v khng k tha. N khng cn l thuc tnh, n l thc cht, v do , n rt c th khc t cc k hiu, bi n mang bn cht ca n trong chnh n, v chng vic g phi by t bn sc ca n ra bn ngoi: cc ngn ng th v vn xui kh cch bit nhau c th b qua ngay c nhng du hiu v s khc bit ca chng. Ngoi ra, cc mi quan h mo xng gia t tng v hnh ngn o ngc; trong ngh thut c in, mt t tng hon tt ra mt li ni biu t, dn dch t tng y ra. T tng c in l phi thi lng, th c in ch c thi lng cn thit cho s xp t v mt k thut ca n. Trong ngh thut th hin i, tri li, cc t to ra mt lin tc hnh thc t dn dn ta ra mt t trng tr tu v tnh cm khng th c c nu khng c chng; lc ny li ni l thi gian dy c ca mt s thai nghn c tnh cht tinh thn hn, trong t tng c chun b, dn dn c by ra theo nhp gieo cc t. Ci c may ngn ng y, t s rng xung tri chn ca mt tng, nh vy gi nh mt thi gian
14

th, khng cn l thi gian ca mt s ch to, m l thi gian ca mt ngu nhin kh d, cuc hi ng ca mt k hiu vi mt . Th hin i i lp vi ngh thut c in bng mt s khc bit chim ht ton b cu trc ca hnh ngn, khng li gia hai li th ny im chung no khc ngoi ci chung v mt x hi hc. Kt cu ca hnh ngn c in (Vn xui v Th) l c tnh lin kt, ngha l cc t tru tng n ti a nhm phc v cc mi lin h. Khng t no t n l c c, n ch thong l k hiu ca mt s vt, n l con ng ca mi lin kt th nhiu hn. Khng cm su vo mt hin thc ni ti ng cht vi ng nt ca n, va pht ra, n trn ngay n vi cc t khc, to thnh mt chui hi ht cc . Mt ci nhn vo hnh ngn ton hc c th s cho php ta hiu tnh cht lin kt ca vn xui v th c in: ta bit rng trong li vit ton hc, khng ch mi i lng u c mt k hiu, m nhng mi quan h ni lin cc i lng y vi nhau cng c phin thnh nhng du hiu thao tc, bng nhau hoc khc nhau; c th ni rng ton b chuyn ng ca lin tc ton hc l do t li c r cc mi quan h ca n. Hnh ngn c in cng c thc y bng mt chuyn ng tng t, tt nhin l t nghim nht hn: cc t ca n, b trung tnh ha, v tch ha, do da cht vo mt truyn thng ht ht cc gp ghnh v m thanh hay ng ngha, s quy t vo mt im v mn m ca hnh ngn v ngn s chuyn ng mang tnh sng t li to ra mt s khoan khoi khng n iu. Chui lin tc c in l mt dy ni tip cc yu t c t trng ngang bng nhau, b chi phi bi mt p lc cm xc nh nhau, v b rt ht mi hng a ti mt hm ngha c nhn v dng nh c pht minh ra. Ngay c ngn t th cng l mt ngn t s dng, ch khng phi pht minh: cc hnh nh y mang tnh c bit theo tng khi chung, ch khng phi ring l, l c bit v thi quen, ch khng phi do sng to. Nh th chc nng ca nh th c in khng phi l tm ra nhng t mi, c c hn hay rc r hn, m l sp xp mt nghi thc c, hon thin tnh i xng hay tnh sc tch ca mt mi quan h, dn dt hay rt gn mt t tng n ranh gii chnh xc ca mt vn lut. nh c in l nh v cc mi quan h, ch khng phi v t: l ngh thut biu t, ch khng phi pht minh; cc t y khng nh v sau ny, ti hin chiu su v v c bit ca mt kinh nghim bng mt li ln ging mnh lit v bt ng; chng c xp t trn b mt, tu theo i hi ca mt kt cu thanh nh hay c tnh trang tr. Ngi ta thch th v cch trnh by chng ch khng phi v sc mnh v v p ring ca chng. Hn l li ni c in khng t n s hon thin v chc nng ca h thng ton hc, cc mi quan h khng oc biu th bng nhng k hiu ring, m ch bng nhng s c v hnh thc hay v cch sp xp. Chnh s co rt li ca cc t, cch sp hng ca chng, to nn tnh cht lin kt ca li ni c in; b mi mn trong mt s t mi quan h c lun ging nhau, cc t c in tin dn n mt th i s hnh thi tu t, so ng l nhng cng c thch hp lin kt; chng nh mt i t trng ca chng cho li ni t c trng thi cht ch hn; chng tc ng theo kiu cc ha tr ha hc, v nn mt khu vc ngn t y nhng mi lin thng i xng, nhng ngi sao v nhng nt tht t ny sinh nhng hm ngha mi, m khng h bao gi dng li i cht m ngc nhin. Nhng phn t ca li ni c in va bc l ngha ca mnh ra xong th lin tr thnh nhng vt truyn hay nhng thng bo mang i xa mi mt ngha khng th lng ng y ca mt t, m lan rng ra theo tm c mt hnh vi hon ton tr nng, ngha l hnh vi truyn thng. Nhng vic Hugo th b vo cu th mi hai m tit, l th th c tnh lin kt hn c trong tt c cc vn lut, cha ng ton b tng lai ca th hin i, bi v ng tiu dit mt lin kt thay vo mt s bng n ca cc t. Qu vy, th hin i, v cn phi i lp n vi th c in v vi mi th vn xui, ph hy tnh cht chc nng t pht ca hnh ngn, ch cn li nhng nn tng t ng. i vi cc mi quan h, n ch gi li s chuyn ng ca chng, nhc iu ca chng, ch khng phi ngha ca chng; t v
15

tung ra trn mt dy nhng mi quan h b khot rng, ng pht mt i tnh mc ch ca n, n tr thnh php lm th, n ch cn l mt bin t c ko di nhm trng T ra. Ni ng ra th cc mi quan h khng b xa b, chng ch n gin l nhng v tr c gi li, chng l mt th nhi nhng quan h v ci khong trng y l cn thit bi v t trng ca T phi c bay bng ra khi mt k hiu khng c y, nh mt s cung n v mt b mt. Trong ngn ng c in, chnh cc mi quan h dt dn t, ri li ko n ngay n mt ngha lun lun c tr nh; trong th hin i, cc mi quan h ch l mt s khuych trng ca t v T chnh l ni tr ng, n c cy vo nh l mt ngn ngun trong khoa vn lut cc chc nng, nghe thy c nhng khng hin din. y, cc mi quan h m hoc, chnh T nui dng v lp y nh t ngt vn ln mt s tht; ni rng s tht ny l thuc loi th ch l ni rng T th khng bao gi c th l gi bi v n ton vn; n sng rc mt t do bt tn v cn sn sng chiu sng n hng ngn mi quan h lung linh v kh d. Nhng mi quan h c nh m b xa b, th t ch cn c mt n thng ng, n ging nh mt khi, mt ct tr cm su vo mt ton th nhng ngha, nhng phn x v nhng tn d: n l mt k hiu ng. T th y l mt hnh vi khng c qu kh gn, mt hnh vi khng c vng xung quanh, ch gi ln bng ti dy c ca nhng phn x t tt c cc ngun gn lin vi n. Nh vy di mi T ca th hin i c mt th a cht hin sinh, tp hp ni dung ton vn ca Tn gi, ch khng cn l ni dung c chn lc nh trong vn xui hay trong th c in. T khng cn c iu khin t trc bi mt tng qut ca li ni x hi ha; ngi tiu th th thiu mt s hng dn ca nhng quan h chn lc, chm ngay trc din vo T, v tip nhn n nh mt i lng tuyt i, km theo tt c cc kh nng ca n. T y c tnh bch khoa, n cha ng ng thi tt c nhng ngha m mt li ni c tnh lin kt s buc n phi chn trong s . Nh th n t n mt trng thi ch c th c trong t in hay trong th, danh t c th sng m khng cn c mo t ca n, c a n mt th trng thi khng, cng lc cha y cc c th qu kh v tng lai. T y mang mt hnh thc chng loi, n l mt phm tr. Nh vy mi t l mt vt th bt ng, mt ci hp ca Pandore [8] , t bay vt ra tt c tim tng ca ngn ng; nh th n c sn xut ra v tiu th mt cch c bit chm ch, mt ni thm thung thing ling. Ci s i T , chung cho ton b th hin i, bin li ni th thnh mt li ni kinh khng v v nhn tnh. N thit lp mt li ni y nhng l hng v y nh sng, y nhng trng vng v nhng k hiu siu dinh dng, khng bo trc cng chng lin tc v v do i lp vi chc nng x hi ca hnh ngn cho n ni ch cn dng mt li ni t on cng m ng cho mi th Siu nhin. ngha kt cu duy l ca hnh ngn c in tht ra l g nu khng phi rng T nhin l y n, c th chim hu, khng r r v khng bng ti, b khut phc ton b trong cm by ca li ni? Hnh ngn c in lun lun c thu li trong mt lin tc c tnh thuyt phc, n nh ha i thoi, n thit lp mt th gii trong con ngi khng n c, cc t khng bao gi nng tru trng lng khng khip ca cc s vt, v li ni lun l cuc hi ng vi ngi khc. Hnh ngn c in mang li s khoan khoi bi n l mt hnh ngn tc th c tnh x hi. Khng mt th loi, mt vn bn c in no khng t d kin mt s tiu th tp th v gn nh l theo cch ni to ln: ngh thut c in l mt s vt lu hnh gia nhng con ngi tp hp thnh giai cp, l mt sn phm c lm ra truyn ming, nhm phc v mt s tiu th c iu tit theo nhng thi tc qung giao: v c bn n l mt li hnh ngn ni, bt chp tnh qui tc ha cht ch ca n. Ta thy th hin i ngc li ph hy cc mi lin kt ca hnh ngn v a li ni tr li nhng bn t. iu ny dn n mt o ln trong nhn thc v t nhin. Tnh gin on ca hnh ngn th mi thit lp mt T nhin t on ch t bc l thnh tng khi. ng vo
16

lc vic rt lui ca cc chc nng ph bng m ln nhng mi lin kt ca th gii, s vt chim mt v tr c nng cao hn trong li ni: th hin i l mt th th khch th. y T nhin tr thnh mt m ri rc cc s vt n c v kinh khng, bi chng ch cn nhng mi lin kt o: khng ai chn cho chng mt ngha u tin hay mt cng dng, hay mt dch v, khng ai p t cho chng mt tn ti, khng ai qui chng v ngha mt thi tinh thn hay mt , tc l cui cng mt tnh u ym. S bng n ca t th s thit lp mt s vt tuyt i; T nhin tr thnh mt dy ni tip nhng vt thng ng, s vt t ngt ng thng dy, cha y tt c cc kh nng ca n: n ch c th cm chng mt th gii khng c lp y v chnh v th m kinh khng. Nhng t - s vt khng lin kt , c t im bng tt c s mnh lit do bng n ca chng, m s rung ng thun ty my mc chm vo t tip theo mt cch k l nhng li tt ngm ngay, nhng t th y loi tr con ngi; khng c ch ngha nhn vn th trong tnh hin i: li ni thng ng ny l mt li ni y kinh hong, ngha l n lin kt con ngi khng phi vi nhng con ngi khc, m vi nhng hnh nh phi nhn tnh nht ca T nhin: tri, a ngc, ci thing ling, tui u th, s in r, vt cht rng v.v... n lc , kh lng ni ti mt li vit th, bi y l mt ngn ng m bo lc t tr ph hy ht mi dung ti o c hc. Hnh vi ni y nhm bin i T nhin, n l mt cuc lm to ho; n khng phi l mt thi lng tri m l mt hnh vi cng bc. t ra y cng l ngn ng ca cc nh th hin i, h i n cng nh ca mnh v m nhn th, khng phi nh mt hot ng tinh thn, mt trng thi tm hn hay mt s xc nh ch ng, m nh l v rc r v ti tn ca mt ngn ng m c. i vi cc nh th , ni n li vit hay tnh cm th ch ph hoi. Th hin i, trong dng tuyt i ca n, chng hn mt Char, nm bn kia ci ging iu lan to, ci vng ho quang qu gi y, chng mi tht s l mt li vit, v ngi ta thng gi l tnh cm th. Khng ai phn i khi ta ni v mt li vit th cc nh c in v nhng ngi k nghip h hoc c khi ni v vn xui th theo kiu Nhng thc n trn th [9] . Th tht s l mt th o c hc no ca ngn ng. Trong c hai trng hp trn, li vit hp th mt vn phong v ta c th tng tng l i vi nhng ngi sng th k XVII, chng d g phn bit ngay c, nht l v mt th, gia Racine v Pradon [10] , cng ht nh mt c gi hin i chng d g phn xt cc nh th ng i ang dng cng mt li vit th, n iu v khng r rt, bi v i vi h Th l mt kh hu, ngha l ch yu l mt quy c ca ngn ng. Nhng mt khi hnh ngn th trit t T nhin thnh vn , ch bng h qu duy nht ca cu trc n, khng cn vin dn n ni dung li ni v khng cn dng li trm dng ca mt thc h, th khng cn c li vit na, ch cn c nhng vn phong, qua con ngi quay hn li i mt vi th gii khch quan m khng cn thng qua bt c mt hnh thi no ca Lch s hay tnh x hi.
[1]

Balzac (Honor de): Nh vn Php v i (1799-1850). Nh vn hin thc tiu biu nht ca vn hc Php, tc gi b Tn Tr i s gm 90 tiu thuyt vi hn 2.000 nhn vt. [2] Michelet (Jules): Nh s hc Php (1790-1874). Tc gi cc b sch s Lch s Php v Lch s Cch mng Php. [3] Thi qu kh n gin: Trong ting Php, cng nh trong nhiu ngn ng phng Ty khc, thi gian qu kh c biu t bng cc thi khc nhau ca ng t, m mt s thi chnh l: - Thi qu kh cha hon thnh (temps imparfait) dng ch s vic din ra mt thi im khng xc nh trc thi im hin ti hoc thi im ca truyn k. - Thi qu kh kp (temps pass compos): ch mt vic lm xong. - Thi qu kh n gin (pass simple): Ch mt s vic lm trong mt qu kh i qua hay qu kh lch s... [4] Ngi th ba: Trong ting Php, cc ng t phi c chia. Trong php chia ng t, ngi
17

ta phn bit ba ngi khc nhau: ngi th nht: Ti (Ta, chng ti, chng ta); ngi th hai: Anh (cc anh); ngi th ba: N (chng n)... [5] Proust (Marcel): Nh vn Php (1871-1922). Tc gi tiu thuyt ni ting i tm thi gian mt, l mt trong nhng ngi sng lp tiu thuyt dng thc, i su kho st min b n ca k c. [6] Kafka (Franz): Nh vn Tip vit ting c (1883-1924). Tc gi cc tiu thuyt ni ting Ha thn, V n, Lu i... by t nim tuyt vng ca con ngi trc s phi l ca sinh tn. [7] ng Jourdain: Nhn vt v hi kch Trng gi hc lm sang ca Molire. n mt lc no , ng cht nhn ra rng ha ra trc nay mnh vn lm vn xui m khng h bit. [8] Pandore: Ngi n b u tin ca nhn loi, theo thn thoi Hy Lp. B m chic hp cha y tt c nhng ni thng kh ca con ngi v trn ra khp th gian. [9] Nhng thc n trn th: Mt trong nhng tc phm chnh ca Andr Gide. [10] Racine (Jean) nh th, nh vit kch Php (1639-1699), tc gi kit tc Phdre; cn Pradon c l l mt nh th tm thng sng cng thi, thng khng c cc cun t in nhc ti.

18

II. Thng li v v ca li vit t sn Trong Vn hc tin-t sn, c v nh c nhiu li vit; nhng s a dng s gim i rt nhiu nu ta t cc vn hnh ngn y t gc cu trc, ch khng phi gc ngh thut na. V phng din m hc, th k th XVI v u th k XVII t r mt s phong ph kh t do v hnh ngn vn hc, bi v con ngi cn lao vo cng vic nhn thc T nhin ch khng phi cng vic biu hin bn cht ca con ngi; v mt , li vit bch khoa ca Rabelais [1] , hay li vit kiu cch ca Corneille [2] - ch nhc n hai thi khc tiu biu - cng c mt hnh thc chung l mt hnh ngn nt hoa m cha thnh nghi thc, m t n l mt cch thc d xt p dng rng khp th gii. Chnh iu khin cho li vit tin c in c ci dng v nhiu sc thi v thoi mi t do. i vi mt ngi c hin i, cm gic a dng li cng mnh m hn v ngn ng dng nh cn ang m th nhng cu trc khng n nh v cn cha dt khot c nh tinh thn c php ca n v cc l lut tng trng t ng ca n. Nhc li s phn bit gia ngn ng v li vit, ta c th ni cho n nm 1650, Vn hc Php cn cha vt qua c mt li t vn v ngn ng v chnh do cha bit n li vit. Qu vy, khi ngn ng cn do d v chnh ngay cu trc ca n, th cha th c mt o c hnh ngn; li vit ch xut hin khi ngn ng, c xy dng c tnh cht dn tc, tr thnh mt s ph nh, mt chn tri chia i ci c php v ci khng c php, m khng cn bn khon g v ngun gc hay l do ca iu cm k y na. Cc nh ng php hc c in, to ra mt l l vnh hng ca ngn ng, loi tr ht cho ngi Php mi vn v hnh ngn, v ci ngn ng c thanh lc tr thnh mt li vit, ngha l mt gi tr ca hnh ngn, tc th c coi l c tnh cch ton nng cn c ngay t nhng c on lch s. S a dng v th loi v s chuyn ng ca cc vn phong bn trong gio iu c in l nhng d kin m hc, ch khng phi v cu trc; khng nn c o tng v c hai ci : y vn l mt li vit duy nht, va c tnh cng c va c tnh trang tr, m x hi Php s dng trong sut thi gian thc h t sn chinh phc v chin thng. L li vit c tnh cng c, bi v hnh thc c coi l phc v ni dung, ging nh mt phng trnh i s l phc v mt hnh vi thao tc; l li vit trang tr, bi v ci cng c y c vay mn mt cch khng h thn t Truyn thng, ngha l li vit t sn y, c cc nh vn khc nhau dng li, khng bao gi gy chn ngy v s k tha ca n, ch l mt th im t tt lnh trn ct ln hnh vi ca t tng. t hn l cc nh vn c in cng c bit n mt s t vn v hnh thc, nhng cuc tranh lun khng h ng n tnh a dng v ngha ca cc li vit, cng khng ng n cu trc ca hnh ngn; ch c vn tu t, ngha l cch sp t th t trong vn bn suy tng nhm mt mc ch thuyt phc. Nh vy i i vi s ngho nn v li vit t sn l s a dng v tu t; i ngc li, vo gia th k XIX, ng vo lc cc chuyn lun tu t hc khng cn gy hng th na, th li vit t sn cng khng cn c tnh ton nng na, v cc li vit hin i ra i. Li vit c in y r rng l mt li vit mang tnh giai cp. Sinh ra vo th k XVII trong nhm k cn trc tip vi quyn lc, c hnh thnh bng nhng quyt nh gio iu, c nhanh chng thanh lc ht mi cch thc ng php do tnh ch quan t pht ca ngi bnh dn to nn v ngc li c tinh luyn cho mt cng vic nh ngha, li vit t sn, theo thi quen tr trn ca nhng thng li chnh tr u tin, nguyn lc u c coi l li vit ca mt giai cp thiu s v c u i; nm 1647, Vaugelas gii thiu li vit c in nh iu hin nhin, ch khng phi nh mt c quyn; s sng sa mi cn l thi quen ca triu nh. n nm 1660, tri li, trong ng php ca Port-Royal [3] chng hn, ngn t c in mang nhng tnh cht ton nng, s sng sa tr thnh mt gi tr. S thc th s sng
19

sa l mt thuc tnh thun ty tu t, n khng phi l mt phm cht chung ca hnh ngn, c th c trong mi thi v mi ni, m ch l phn ph l tng ca mt li ni no , thng xuyn mang thuyt phc. Chnh v giai cp tiu t sn thi qun ch v giai cp t sn thi hu cch mng, cng dng mt li vit chung, pht trin mt th thn thoi hin sinh ca con ngi, m li vit c in, n nht v ton nng, t b mi rung ng v li ch ca mt lin tc m mi phn t l mt la chn, ngha l trit loi tr mi kh nng ca hnh ngn. Quyn th chnh tr, gio iu Tinh thn, v s thng nht ca hnh ngn c in nh vy l nhng din mo ca cng mt chuyn ng lch s. Cho nn chng c g ngc nhin l Cch mng khng thay i cht no li vit t sn, v s khc nhau trong li vit ca Fnelon v ca Mrime l rt nh. y l v thc h t sn ko di n tn nm 1848 trnh c mi k nt, chng h b lay chuyn t no qua mt cuc Cch mng em li cho giai cp t sn quyn lc chnh tr v x hi, ch khng h l quyn lc tr tu, m n nm gi t lu ri. T Laclos [4] n Stendhal [5] , li vit t sn ch c vic li bt u li v li tip tc vt ln trn on ngt qung v hn lon ngn ngi. V cuc cch mng lng mn, trn danh ngha, gn lin vi vic xao ng v hnh thc n th, khn kho gn gi li vit ca thc h ca n. i cht hy sinh cu vn tnh th bng cch trn ln cc th loi v cc t cho php n gi li c ci ct yu ca hnh ngn c in, l tnh cng c: hn l mt cng c ngy cng c nhiu cht hin din hn (c bit Chateaubriand), nhng vn l mt cng c c s dng mt cch bnh thng v khng h bit cht g n tnh c n ca hnh ngn. Ch c Hugo, bng cch ko ra t cc kch thc vt cht trong thi lng ca n v trong khng gian ca n, mt tnh th ngn t c bit, khng cn c th t nhn ra mnh trong phi cnh ca mt truyn thng, m ch trong qui chiu vi mt tri kinh khng ca chnh s tn ti ca n, ch c Hugo, bng sc nng vn phong ca ng, c th gy p lc ln li vit c in v a n n ngy hm trc ca mt cuc bng n. Cho nn s bt chp ca Hugo vn c bo m ci huyn thoi hnh thc y, da vo vn l ci li vit th k mi tm y, bng chng ca nhng v huy hong t sn, chun mc ca ting Php sang trng, ci th hnh ngn ng kn, b tch khi x hi bi tt c b dy ca huyn thoi vn hc, mt kiu li vit thing ling c cc nh vn khc nhau nhn danh l lut nghim nht hay nhn danh nim thch th thm mun, chn hu in cha ci iu b mt ni ting ny: Vn hc Php. Song, nhng nm k cn 1850 a n cuc giao hi ca ba s kin Lch s ln: s sp ca khoa nhn khu hc chu u; s thay th cng nghip dt bng cng nghip luyn kim, tc l s ra i ca ch ngha t bn hin i; vic x hi Php ly khai thnh ba giai cp th ch (hon thnh trong nhng ngy thng su nm 48), ngha l s sp hon ton nhng o tng ca ch ngha t do. Nhng trng hung nm giai cp t sn vo mt tnh th lch s mi. Cho n lc y, thc h t sn t mnh ban b thc o ton th gii, lp y th gii mt cch khng th tranh ci; nh vn t sn, l v quan ta duy nht phn xt ni thng kh ca ngi khc, khng c mt k khc no trc mt nhn anh ta, khng b dng x gia iu kin x hi ca mnh v thin hng tr tu ca mnh. T nay v sau, chnh ci thc h y ch cn l mt thc h gia nhiu ci kh d na; n khng cn bao qut c ton th gii na, n ch c th t vt qua mnh bng cch t ln n mnh. Nh vn tr thnh nn nhn ca mt tnh nc i, bi v lng tri ca anh ta khng cn n khp vi thn phn ca anh ta na. Mt tnh th bi kch ca Vn hc ny sinh nh th . Lc cc li vit bt u r ln. T nay mi li vit, li trau chut, li trung tnh, li vit nh ni, u mun l hnh vi u tin chng t nh vn chp nhn hay chi b a v t sn ca mnh. Mi li vit l mt toan tnh tr li ci tnh th c tnh cht Orphes y ca Hnh thc hin i: nhng nh vn khng c Vn hc. T mt trm nm nay Flaubert, Mallarm, Rimbaud, anh em Goncourt [6] , cc nh siu thc, Queneau, Sartre [7] , Blanchot hay Camus,
20

 v ra - v cn tip tc v - mt s con ng thm nhp, bng n hay ng ha ca hnh ngn vn hc; nhng ci c thua y khng phi l vn mt cuc phiu lu no ca hnh thc, mt thnh cng no ca cng vic tu t hay mt s to bo no v t vng. Mi ln nh vn vch ra mt phc hp cc t, l mt ln s tn ti ca chnh Vn hc b t thnh vn ; ci iu m tnh hin i bc l ra trong s a dng cc li vit ca n, l ng ct ca Lch s chnh n. Ngh th cng vn phong Hnh thc t lm, Valry ni nh vy khi ngi ta hi v sao ng khng cho xut bn nhng bi ging ca ng Collge de France. [8] Tuy nhin c c mt thi k, thi k li vit ca giai cp t sn c thng, m hnh thc ch xp x gi ca t tng; tt nhin ngi ta chm sc kt cu ca n, li uyn ng ca n, nhng gi ca hnh thc c hnh thnh, m cc c ch c truyn li nguyn vn khng vng cht m nh phi i mi no; hnh thc khng phi l i tng ca mt s hu; tnh ton nng ca hnh ngn c in l do ch hnh ngn y l mt ti sn cng ng, v ch c t tng mi mang tnh khc bit. C th ni trong sut thi gian , hnh thc c mt gi tr s dng. Song, ta thy vo nm 1850, Vn hc c mt vn phi bin minh: li vit i tm cho mnh nhng mu mo; v ch xc l v trong vic s dng n, vn ln mt bng en hoi nghi, c mt lp nh vn bn khon m nhn cho n cng trch nhim ca truyn thng, s thay th gi tr-s dng ca li vit bng mt gi tr-lao ng. Li vit s c cu vn khng phi do mc ch ca n, m nh vo lao ng phi tr gi. T bt u hnh thnh hnh nh ca nh vn-th th cng t giam mnh trong mt ni chn truyn thuyt, nh mt ngi th nht mnh trong phng phc o, ct gt, mi da, nm dt hnh thc ca anh ta, ng ht nh mt ngi th mi ngc, t trong cht liu lm bt ny ra ngh thut, ph thc vo lao ng y nhiu gi lin tc c n v n lc; nhng nh vn nh Gautier (bc thy hon ho v Vn chng), Flaubert (ngi l Croisset m r k tng cu vn), Valry [9] (trong cn phng ca ng vo bui tinh m) hay Gide (ng trc bn vit ca mnh nh trc mt ci bn th mc), lm thnh mt th hi th bn ca Vn hc Php, m lao ng hnh thc tr thnh du hiu v ti sn ca mt phng hi. Gi tr-lao ng thay th t nhiu gi tr-thin ti; ngi ta lm m khoe l lao ng rt nhiu v rt lu hnh thc ca mnh; thm ch c lc cn c li kiu cch trong s sc tch (lao ng trn mt cht liu no , ni chung chnh l rt bt n li), rt i nghch vi li kiu cch ba-rc ln (nh Corneille chng hn); mt bn l pht biu mt s hiu bit v T nhin s ko theo mt s m rng hnh ngn; mt bn khc, trong khi tm cch to ra mt vn phong qu phi, thit lp nhng iu kin ca mt khng hong lch s, s n ra vo ci ngy m mt mc ch m hc khng cn bin minh cho quy c ca kiu hnh ngn li thi y na, ngha l ci ngy m Lch s s a n mt s phn bit hin nhin gia thin hng x hi ca nh vn v cng c c Truyn thng giao li cho anh ta. Flaubert, mt cch ngn np hn, sng lp li vit th cng nghip y. Trc ng, bn cht t sn l thuc h nh hay k l; thc h t sn cung cp kch thc ca ci ton th gii v cho rng c tn ti mt con ngi thun khit, c th khoan khoi coi ngi t sn nh mt cnh tng khng th so snh c vi n. i vi Flaubert, tnh trng t sn l mt cn bnh khng cha c dnh bn vo nh vn, v anh ta ch c th iu tr bng cch cng ng ly n mt cch tnh to - iu rt ng vi mt tnh cm bi kch. Tnh Tt yu ca t sn , ca Frdric Moreau, ca Emma Bovary, ca Bouvart v ca Pcuchet [10] , khi ngi ta chu ng n mt cch trc din, i hi mt ngh thut va mang mt tnh tt yu va c v trang mt o lut. Flaubert sng lp ra mt li vit chun tc cha ng - tht
21

nghch l - nhng qui tc k thut ca mt li thng thit gi to. Mt mt, ng xy dng truyn k ca mnh theo trnh t lin tip cc iu ct yu, ch khng h theo th t hin tng hc (nh Proust s lm sau ny), ng xc nh cc thi ca ng t trong mt li dng qui c, lm sao chng tc ng nh nhng k hiu ca Vn hc, theo kiu mt ngh thut t ch ra tnh gi to ca mnh; ng xy dng mt tit iu vit, n to ra mt th thn ch, khc x nhng chun mc ca li hng bin bng li ni, chm n mt gic quan th su, thun ty vn hc, n trong ni ti ca ngi sn xut ra v ngi tiu th ngh thut. V mt khc, ci h mt m lao ng vn hc y, nhng thao luyn lin quan n lao ng nhc nhn ca nh vn y, khng nh mt o l, nu ta mun gi nh vy, v c mt ni bun, mt s thnh tht; bi v ngh thut ca Flaubert va bc ti va a mt ngn tay ch ra ci mt n ca mnh. Li php in ha chnh thng [11] ngn ng vn hc y, nu khng nhm ha gii nh vn vi mt tnh th ton th gii, th t ra cng em li cho anh ta trch nhim v hnh thc ca mnh, v khin li vit c Lch s trao cho anh ta thnh mt ngh thut, ngha l mt qui c minh bch, mt iu c chn tht cho php con ngi c ly c mt hon cnh thn thuc trong mt t nhin cn lng cng. Nh vn cung cp cho x hi mt ngh thut cng khai, ai cng c th nhn thy c trong cc chun mc ca n, v i li x hi c th chp nhn nh vn. Cho nn Baudelaire mi phi gn ci tnh nm na tuyt diu ca th ng vi Gautier, nh vi mt th ba h mnh ca hnh thc trau chut, chc chn l nm ngoi ch ngha thc dng ca hot ng t sn, tuy nhin li c lng vo trong mt loi lao ng quen thuc, c kim sot bi mt x hi nhn ra n, khng phi nhng gic m ca mnh, m l nhng phng php ca mnh. Bi v Vn hc khng th b nh bi t chnh n, vy chi bng l cng khai chp nhn n, v b y vo ci nh t vn hc , gng m lao ng nghim tc? Cho nn s Flaubert - ha li vit l mt s chuc li chung ca cc nh vn, hoc l nhng k d tnh c th m yn tm lm n, hoc l nhng ngi tinh khit nht quay li nh l chp nhn mt tnh th nh mnh. Li vit v cch mng Th cng nghip vn phong sn sinh ra mt kiu di-li vit [12] , pht sinh t Flaubert, nhng thch hp vi nhng ng nt ca trng phi t nhin ch ngha. Li vit ca Maupassant, ca Zola, ca Daudet, m ta c th gi l li vit hin thc ch ngha, l mt tng hp nhng k hiu hnh thc ca Vn hc (thi qu kh n gin, vn phong gin tip, tit iu vit) v nhng k hiu khng km hnh thc ca ch ngha hin thc (tng mng ly t hnh ngn dn gian, nhng t bo, phng ng, v.v...), n ni khng mt li vit no li gi to hn l ci li vit t cho l m t T nhin st sao hn c . ng nhin s tht bi khng ch mc hnh thc m cn mc l thuyt: trong m hc ca ch ngha t nhin c mt qui c v ci c thc cng nh c mt s ch to li vit. iu nghch l l s h thp gi cc ti khng h ko theo s thi lui v hnh thc. Li vit trung tnh mi v sau ny mi c, n c sng to ra rt lu sau ch ngha hin thc, bi nhng nh vn nh Camus, do h qu ca mt th m hc n trn t hn l do mun tm ti mt li vit cui cng t c v can. Li vit hin thc ch ngha cn lu mi l trung tnh, tri li n mang y nhng du vt l liu nht ca s ch to. Nh vy, trong khi thot bin, t b s i hi mt Bn cht ngn t khc l vi ci c thc mt cch tht th, m cng khng tm li ngn ng ca Bn cht x hi - nh Queneau s lm sau ny - trng phi t nhin ch ngha, ngc i thay, li sn sinh ra mt ngh thut my mc, n tuyn b qui c vn hc mt cch ph trng trc nay cha tng thy. Li vit ca Flaubert dn d to ra mt s say m, ta cn c th qun mnh i trong khi c Flaubert nh l i vo mt t nhin y nhng m vang cc k hiu cm ha hn l biu t; li vit hin thc ch ngha khng bao gi c th thuyt phc; n b buc ch c m t, cn c
22

vo ci gio iu nh nguyn cho rng ch c mi mt hnh thc ti u by t mt hin thc bt ng nh mt vt th, m nh vn ch c th tc ng n bng ngh thut ha phi cc k hiu ca mnh. Cc tc gi khng c vn phong - Maupassant [13] , Zola, Daudet v nhng ngi k nghip h - thc hnh mt li vit i vi h l ni n trn v l ch trng by nhng thao tc th cng m h ng ty ra c ht mt th m hc thun ty th ng. Ta bit nhng tuyn b ca Maupassant v lao ng hnh thc, v tt c nhng phng php ngy th ca Trng phi, nh m mt cu t nhin c bin thnh mt cu nhn to nhm chng t mc ch thun ty vn hc ca n, y c ngha l chng t ci phn cng phu lao ng to ra n. Ta bit rng trong phong cch hc ca Maupassant, ngh thut phi ginh cho c php, ngn t phi nm bn trong Vn hc. Vit hay - t nay l du hiu duy nht ca cng vic vn hc, l chuyn dch v ng mt cch ngy th, l lm ni bt ln mt t ng bng cch to ra c mt tit tu giu sc biu hin. Nhng sc biu hin l mt huyn thoi: n ch l qui c ca sc biu hin. Li vit kiu qui c lun l s thch c bit ca li ph bnh trong nh trng quen o gi tr mt vn bn bng s hin nhin phi mt bao nhiu lao ng to ra n. Song khng g gy n tng hn l th lp ghp cc v ng, cng ging nh mt ngi th c ghp mt b phn tinh vi. Ci nh trng thn phc mt Maupassant hay mt Daudet, l mt k hiu vn hc rt cuc tch ri khi ni dung ca n, t Vn hc dt khot thnh mt phm tr khng lin quan cht g vi cc hnh ngn khc, v do khin cho cc s vt tr nn r ngha mt cch l tng. Gia mt giai cp v sn b loi tr ra khi mi vn ha v mt tng lp tri thc bt u t chnh Vn hc thnh vn , ci khi khch hng trung bnh cc trng tiu hc v trung hc, ngha l ni chung lp tiu t sn, bn i tm trong li vit ngh thut - hin thc - m v sau s l li vit ca phn ln cc tiu thuyt thng mi - hnh nh u i ca mt th Vn hc mang tt c cc du hiu rc r v r rng ca bn sc ca n. y, chc nng ca nh vn khng nht thit l to ra mt tc phm, m l cung cp mt th Vn hc c th nhn thy t xa. Li vit tiu t sn c cc nh vn cng sn dng li, bi v ch ngha hin thc x hi ch ngha tt yu buc phi i n mt li vit qui c, c nhim v lm ni bt ln tht r rng mt ni dung. Ta hiu ra ci nghch l: li vit cng sn li dng rt nhiu nhng k hiu to tt nht ca Vn hc, v khng h ct t vi mt hnh thc ni chung l tiu t sn in hnh, vn tip tc m nhim nhng chm lo v hnh thc ca ngh thut vit tiu t sn (v chng c cc bi tp cc trng s hc gy tn nhim trong cng chng cng sn). Chng hn vi dng sau y trong mt tiu thuyt ca Garaudy [14] : ... c thn hnh v pha trc, lao ht mnh trn bn phm chic my lin... nim vui ca ht trong cc th tht ca anh, cc ngn tay anh nhy ma, nh nhng v dng mnh... hi nc b u c bi cht anti-moan... khin hai thi dng anh p dn v cc mch mu anh nn d, khin sc mnh ca anh, nim cm gin v s kch ng anh cng bng bng. Ta thy y ton n d, bi v phi cho ngi c thy y l vit hay (tc ci h ang tiu th ng l Vn hc). Nhng php n d chim ht mi ng t y khng h l ca mt Tnh kh tm cch truyn t nt c bit ca mt cm gic, m ch l mt du hiu vn hc nhm nh v mt hnh ngn, cng ging ht nh mt ci nhn ch r gi tin mt mn hng. nh my, p (mch mu p) hay ln u thy hnh phc, y l ngn ng thc, y khng phi l ngn ng hin thc ch ngha; cho ra Vn hc phi vit: g nhp trn my lin, cc mch mu nn thnh thch hay anh m gh ly giy pht hnh phc u tin ca i mnh. Nh vy li vit hin thc ch ngha ch c th dn n mt s kiu cch. Garaudy
23

vit: Sau mi dng, cnh tay gy ca chic my lin g ln mt nhm ma trn nhy ma, hay na: Mi ln cc ngn tay anh mn trn, li nh thc dy v lm rung ln hi chung reo vui v ca nhng ma trn bng ng ri xung cc rnh trt thnh mt trn ma m thanh sc nhn. Ci li ni lng , l li ca Cathos v Magdelon. ng nhin cn phi tnh n s km ci na; trong trng hp Garaudy, n mnh mng. Andr Still ta thy nhng phng php kn o hn nhiu, tuy nhin vn khng thot ra khi nhng qui tc ca li vit ngh thut - hin thc. y php n d khng i qu mt so ng gn nh hon ton nm trong hnh ngn i thc, v t ra Vn hc mt cch khng i ngn: "trong nh nc t trong chy ra, nhng bn tay sn si v lnh v.v.; s kiu cch t t vng c y li sang c php, v ngi ta lm ra cht Vn hc bng li ct on mt cch gi to cc v ng, nh Maupassant (bng mt bn tay, nng nng ln hai u gi, b gp i.) Th ngn ng dy c qui c ch bc l ci c tht trong ngoc n: ngi ta dng cc t bnh dn, nhng li ni cu th gia mt c php thun ty vn chng: Qu th, gi c rn ln k cc, hay cn hn th: Trong gi lng m ni v m li trai b khua rung ln trn nhng i mt, h nhn nhau cng kh l t m (my ch cng kh l thn thuc tip lin mt ng t trit , cch dng hon ton khng thy trong ngn ng ni). ng nhin, phi tr trng hp Aragon [15] k tha mt truyn thng vn hc hon ton khc, ng thch im vo li vit hin thc ch ngha mt cht mu sc th k mi tm bng cch trn mt t Laclos vo vi Zola.

[1]

Rabelais (Francois): Nh vn Php v i (1494-1553). L kiu mu hon chnh nht ca cc nh nhn vn ch ngha thi Phc Hng. c coi nh mt trong nhng nh sng lp thi hin i trong Vn hc. Tc phm ca ng rc r tnh sng to ngn t. Tc phm chnh: Gargantua v Pantagruel... [2] Corneille (Pierre): Mt trong my nh vit kch Php tiu biu nht ca ch ngha c in trong vn hc. Cng l tiu biu ca li vit kiu cch. Tc phm chnh: Le Cid, Polyeute, Cinna... [3] Port - Royal: Tu vin cp cao ginh cho n, thnh lp nm 1204, c ci t nm 1608. T nm 1618 ti hi t mt phn ln cng ng Paris. V nhng ngi gi l Cc ngi Port - Royal thnh lp mt t chc gi l nhng ngi trng nh. Chnh Racine hc y. [4] Laclos (Pierre): S quan v nh vn Php (1741-1803). Tc gi Nhng ni quan h nguy him. [5] Stendhal (Henri Beyle): Nh vn Php (1741-1842) mt trong nhng i biu xut sc nht ca ch ngha hin thc trong vn hc Php. Tc phm chnh: v en, Tu vin thnh Parme... [6] Anh em Goncourt: Edmond Huot de Goncourt (1822-1896) v em l Jules Goncourt (18301870). L tc gi chung ca nhiu tiu thuyt nh Rene Mauperin, B Gervaisais, C gi lisa... chuyn t ch ngha t nhin sang mt ch ngha n tng tinh t. Edmond Goncourt tp hp ti lu i Auteuil ca ng mt nhm bn, v sau s tr thnh Vin Hn lm Goncourt. [7] Sartre (Jean Paul) Nh vn v nh trit hc Php (1905 -1980) cha ca ch ngha hin sinh. Tc phm chnh: Bun nn, Rui, Nhng bn tay bn... [8] Collge de France: Tn mt trng cao ng ni ting Php, do vua Francois nht lp nm 1530. [9] Valry (Paul): Nh th Php (1871-1945). ca Mallarm; ng li n tng ln trong vn hc Php hin i v mt ch ngha bi quan m nt, mt s quan tm su sc v hnh thc ca li vit, v v mt li th tru tng v tr tu cao.
24

[10] [11]

Frdric Moreau, Emma Bovary, Bouvart: Cc nhn vt trong tc phm ca Flaubert. Trong nguyn vn l li php in ha Grgorien. Grgorien l tnh t, c ngha: lin quan n Gio hong Grgoire. Ngi ta cho rng chnh Gio hong Grgoire l ngi c cng php in ha bi ht nghi l ca Nh th La M, v sau s l c s cho cc bi ht chnh thc ca Gio hi Thin cha gio. y tnh t ny c th c ngha l mt s php in ha c coi l chnh thng. [12] Nguyn vn: Sous-criture. Chng ti dch l di li vit, theo ngha nh trong cch ni di lut (Vn bn di lut). [13] Maupassant: Nh vn hin thc Php (1850-1893) ni ting trong ngh thut vit truyn ngn. [14] Garaudy (Roger): Nh vn v nh l lun cng sn Php, v sau ng theo ch ngha xt li. [15] Aragon (Louis): Nh vn cng sn Php (1897-1982), mt trong nhng ngi sng lp ch ngha siu thc, v sau tr thnh nh vn hin thc x hi ch ngha. Tc phm chnh: Nhng ngi cng sn, Tun l thnh, Elsa, i mt Elsa...

25

Li vit th cng nghip v s im lng Li vit th cng nghip nm trong di sn t sn, khng xo trn tn ti trt t no c; khng cn c cuc u tranh no khc, nh vn c mt nim say m bin minh cho mnh ri: s thai nghn hnh thc. Nu anh ta t chi cng cuc gii phng mt hnh ngn vn hc mi, th ch t anh ta vn c th nng gi ci hnh ngn c ln, ph ln n y nhng , mt hnh ngn giu c v sinh ng. Li vit truyn thng ln y, li vit ca Gide, ca Valry, ca Montherlant [1] , ca c Breton [2] na, chng t rng hnh thc, trong sc nng ca n, trong sc phc c bit ca n, l mt gi tr siu vit i vi Lch s, cng ging nh hnh ngn nghi l ca cc v gio s. Li vit thing ling , nhiu nh vn khc cho rng ch c th gii t n bng cch lm phn r n ra: h bn nh mn hnh ngn vn hc, mi lc h li ph tung ci v ti sinh ca nhng so ng, nhng thi quen, ci v hnh thc qu kh ca nh vn; trong m hn lon cc hnh thc, trong sa mc cc t, h tm n mt vt tuyt i khng c Lch s, tm li v ti xanh ca mt trng thi mi ca hnh ngn. Song nhng bn lon y cui cng li o ra nhng rnh mn ca chnh chng, lm ra nhng l lut ca chnh chng. Vn chng e da mi hnh ngn khng thun ty c s trn li ni x hi. C b mt c php hn lon ui chy mi v pha trc, s tan r ca hnh ngn ch c th dn n mt s im lng ca li vit. Chng mt kh nng vit kt cc ca Rimbaud hay mt s nh siu thc khc - cng chnh v th m b ri mt vo qun lng - cuc nh m Vn hc ngao ngn y, dy ta rng i vi mt s nh vn, hnh ngn, li thot u tin v cui cng ca huyn thoi vn hc, rt cuc li ti to ra chnh ci m n nh trn chy, rng khng c li vit cch mng no ng vng c, v rng mi s im lng v hnh thc nu khng l bp bm th cng s l mt s cm lng hon ton. Mallarm, mt kiu Hamlet ca li vit, din t rt ng ci khonh khc mong manh ny ca Lch s, khi hnh ngn vn hc ch ng vng m ht cho hay hn bi ca v ci cht tt yu ca n. Li nh mt kh nng cc con ch ca Mallarm mun to ra quanh cc t c lm long i mt khong trng trong li ni, c gii phng khi cc ha m y tnh x hi v ti li ca n, khng cn vang vng na. T ng, b bc i lp v nhng so ngha quen thuc, nhng phn x k thut ca nh vn, s hon ton v trch nhim v mi ng cnh kh d, n tin n gn mt hnh vi ngn gn, c bit, m v m c xc nh mt s c n, tc l mt s v ti. Ngh thut mang chnh cu trc ca s t vn, y s im lng l mt thi gian th ng cht, n hm kt v lm bng n t nh mt th nh sng, mt chn khng, mt v st hi, mt t do, hn l mt mnh ca mt bn mt c (Ta bit rng gi thuyt v mt Mallarm ngi st hi hnh ngn l ca Maurice Blanchot). Ngn ng Mallarm y, y l anh chng Orphe ch c th cu ci mnh yu bng cch chi t n i, v du sao cng quay nhn li pha sau mt cht; y l Vn hc c dt dn n ngng ca ca Min t Ha, ngha l n ngng ca mt th gii khng c Vn hc, m song le, chnh cc nh vn s phi lm chng nhn. Cng trong mt n lc gii thot hnh ngn vn hc nh th, y l mt gii php khc: to nn mt li vit v sc, thot khi mi l thuc vo mt l li r rt ca hnh ngn. Mt so snh vi khoa ngn ng hc c th s gip ta nhn r iu ny hn: ta bit rng mt s nh ngn ng hc phn nh gia hai t ng i cc (s nhiu - s t, thi qu kh - thi hin ti) s tn ti mt t ng th ba, t ng trung tnh hay t ng s khng; nh th, gia thc lin tip [3] v thc mnh lnh th thc trnh by, hay nu ta mun, mt li vit phi thc; gi y l li vit bo ch l ng, nu ch xc l bo ch khng trin khai nhng hnh thc khao kht hay mnh lnh (ngha l thng thit). Li vit mi trung tnh ng chnh gia nhng ting la ht v nhng li phn xt y, m khng tham gia vo bn no c; chnh s vng mt nhng
26

th lm nn li vit ny; nhng s vng mt ny l ton vn, n khng cha mt s n du, mt b mt no, cho nn khng th ni l mt li vit thn nhin; ng hn l mt li vit v ti. Vn y l vt qua Vn hc bng cch da vo mt th ngn ng c bn cch xa nhng hnh ngn sng ngang bng vi cch xa hnh ngn vn hc, do Camus pht ra u tin trong Ngi dng, hon tt mt vn phong v tch, l s v tch gn nh l tng ca vn phong; li vit lc ny thu gn li thnh mt thc ph nh trong nhng tnh cht x hi hay huyn thoi ca mt hnh ngn trit tiu i nhm t n mt trng thi trung tnh v bt ng ca hnh thc; nh vy t tng gnh trn mi trch nhim, khng cn phi du mnh di mt s dn thn th yu ca hnh thc, vo mt Lch s khng thuc g v n. Nu li vit ca Flaubert cha ng mt L lut, nhng li vit ca Proust, ca Cline, ca Queneau, ca Prvert [4] , mi li mt cch, u c s trn s tn ti mt tnh cht x hi, nu tt c nhng li vit y u bao hm mt v m ti ca hnh thc, gi nh mt s t li vn v hnh ngn v v x hi, thit lp li ni nh mt s vt cn c mt ngi th th cng, mt nh o thut hay mt ngi vit, ch khng phi mt ngi tr thc x l, th li vit trung tnh li tht s tm li c tnh trng s khi ca ngh thut c in: tnh cht cng c. Song ln ny, cng c hnh thc khng cn phc v mt thc h chin thng; n l phng thc ca mt tnh th mi ca nh vn, n l cch tn ti ca mt s im lng; n t nguyn nh mt i mi cu vin n v thanh lch hay s trang tr, bi v hai th ny s li du nhp Thi gian, ngha l mt th lc pht sinh, chuyn ti Lch s, vo trong li vit. Nu li vit tht s trung tnh, nu hnh ngn khng cn l mt hnh vi cng knh v khng th khut phc, t c n trng thi mt phng trnh thun khit, khng dy hn mt th i s i din vi s su thm ca con ngi, th lc Vn hc s b nh bi, tnh th nhn sinh s c khm ph v bc l trng ra, nh vn s dt khot l mt ngi lng thin. Khn ni khng g phn phc hn mt li vit v sc; nhng hin tng t pht li ny sinh ngay ti ch trc tng c mt t do, mt h thng nhng hnh thc ng cng mi lc mt sit cht v ti tn ban u ca li ni, mt li vit li ti sinh vo ch mt hnh ngn khng xc nh. Nh vn, t n tnh c in, tr thnh k k nghip li vit s khi ca mnh, x hi bin li vit ca anh ta thnh mt phong cch v y anh ta tr li thnh t binh ca chnh nhng huyn thoi hnh thc ca anh ta. Li vit v li ni Cch y qu mt trm nm mt cht, cc nh vn ni chung khng bit rng c nhiu cch ni ting Php - v rt khc nhau. Vo nm 1830, vo lc giai cp t sn, b ngoan, ly lm thch th v mi th ngay st trn b mt ca n, ngha l trong ci mu x hi cht hp m n chia s cho nhng k phng lng, nhng ngi gc cng v nhng tn k cp, ngi ta bt u du nhp vo hnh ngn vn hc chnh cng vi mu thu nht, mn ly c t nhng hnh ngn h cp, min l chng c v tht k quc (nu khng chng s ng ngi), nhng li bit ng mn m y trang tr cho Vn hc m khng e da cu trc ca n. Balzac, Sue [5] , Monnier [6] , Hugo, thch khi phc vi ba hnh thc tht bin dng ca li pht m v ca t ng; ting lng ca bn k cp, th ng ca ngi nh qu, bit ng c, ngn ng ca ngi gc cng... Nhng ngn ng x hi y, mt th trang phc sn khu c treo mc ln mt tnh cht, khng bao gi rng buc c ton b ngi s dng n; cc nim say m vn tip tc din ra bn trn li ni. Hnh nh phi ch n Proust th nh vn mi hon ton trn ln mt s con ngi vi hnh ngn ca h, v ch cung cp cho chng ta nhng to vt ca ng di dng thun khit, di th tch c c v a sc trong li ni ca chng. Trong khi nhng nhn vt ca Balzac chng hn c th d dng qui li thnh nhng tng quan lc lng to nn nh nhng r-le i s, th mt nhn vt ca Proust c c c li trong v c m ca mt hnh ngn ring bit, v
27

ton b tnh cnh lch s ca n c tht s chuyn nhp v xp t li chnh tm mc : ngh nghip, giai cp, ti sn, huyt thng, cu to sinh l ca n. Nh vy, Vn hc bt u nhn thc x hi nh mt bn th m n c th ti to li nhng hin tng. Khi nh vn bm theo nhng hnh ngn vn tht s c ni, khng phi v v nh ca chng, m v chng l nhng s vt ch yu ti c ht ton b ni dung ca x hi, th li vit ly li ni thc ca con ngi lm cn c cho nhng phn x ca n; vn hc khng cn l nim kiu hnh hay ni ln trn, n bt u tr thnh mt hnh vi thng tin tnh to, c nh l n phi tm hiu chi tit s cch bit v x hi trc khi ti to li c chi tit s cch bit ; n t nhn nhim v thut li tc thi, trc mi thng ip khc, tnh cm ca nhng con ngi b cm t trong ngn ng giai cp, a phng, ngh nghip, huyt thng hay lch s ca mnh. V l , hnh ngn vn hc c s trn li ni x hi khng bao gi nh mt i mt nng lc m t bi v trong trng thi x hi ngy nay, tnh cht ph cp ca mt ngn ng l mt vn thnh gic, ch tuyt i khng h l vn din t: trong mt chun mc quc gia nh ting Php, cc li ni khc nhau theo nhm ngi, v mi ngi u b cm t trong hnh ngn ca mnh; bc ra khi giai cp ca mnh, t u tin h tht ra bo hiu, xc nh v trng h ra ngay cng vi ton b lch s ca h. Con ngi c by ra, bc l ra bng hnh ngn ca mnh, b t gic bi mt s tht hnh thc vt ra ngoi nhng di tr v li hay cao thng ca mnh. Nh vy s a dng ca cc hnh ngn hot ng nh mt Tt yu, v chnh v vy n gy nn mt tnh th bi kch. Cho nn vic khi phc hnh ngn ni, thot u tng ch l mt li bt chc vui vui ci cht nh, cui cng bc l ton b ni dung ca mu thun x hi; trong tc phm ca Cline chng hn, li vit khng phc v mt t tng, nh mt trang tr hin thc thnh cng, s gn lin vi mt bc tranh v mt phn lp x hi; n tht s th hin s dn su ca nh vn vo trong bng ti m c snh ca tnh cnh m ng m t. ng nhin y vn l mt s biu hin, v vn khng vt qu Vn hc. Nhng phi nhn l trong tt c mi phng tin m t ( bi v cho n nay Vn hc vn ch yu mun lm iu ) th i vi nh vn vic nm c mt hnh ngn c thc l hnh vi vn hc mang tnh nhn vn hn c. V c mt b phn ca Vn hc hin i u thm m nhng khc on t nhiu r rt ca c m ny: mt hnh ngn vn hc bt ni c vi v t nhin ca cc hnh ngn x hi (ch cn nhc li nhng i thoi tiu thuyt ca Sartre c th c mt v d gn y v quen thuc). Song d nhng bc tranh y c thnh cng n u, th chng cng ch l nhng bn sao, nhng th dng v c ng khung trong nhng khc ht ni di ca li vit hon ton qui c. Queneau ch th mun chng minh rng a li ni thm nhim vo li vit l c th thc hin tt c cc b phn, v ng, vic x hi ha li vit tc ng cng lc n tt c cc lp ca li vit: cch vit, t vng - v quan trng hn c tuy khng gy n tng bng, cch ni. D nhin, li vit y ca Queneau khng nm ngoi Vn hc, bi v bao gi cng c mt b phn hn ch ca x hi tiu th, n khng mang mt tnh ph cp, m ch l mt th nghim v mt th tiu khin. t ra, ln u tin, khng phi li vit mang tnh vn hc; Vn hc b y ra khi Hnh thc: n ch cn l mt phm tr; chnh Vn hc ha ra ma mai, y hnh ngn to nn kinh nghim su xa. Hay ng hn, Vn hc cng khai c qui li thnh mt s t vn v hnh ngn; qu nhin n khng th hn th. T ch ny ta thy hin ra kh nng mt ch ngha nhn vn mi; thay th vo mt hoi nghi chung tn ph hnh ngn sut qu trnh vn hc hin i, c mt s gii ha gia ngn t ca nh vn v ngn t ca con ngi. Ch n lc , nh vn mi c th coi l mnh hon ton dn thn, khi s t do sng to ca anh ta nm bn trong mt tnh th ngn t m cc gii hn ca n l nhng gii hn ca x hi ch khng phi ca mt qui c hay mt
28

cng chng: khc i th s dn thn s ch mi mi l danh ngha; n c th bo m mt s cu vn lng tm, nhng khng lm nn c mt hnh ng. Bi v khng c t tng phi hnh ngn, v Hnh thc l s kin u tin v cui cng ca tnh trch nhim vn hc, v bi v x hi khng ha gii c, cho nn hnh ngn, cn thit v tt yu phi c iu khin, a nh vn vo mt tnh th au x. Khng tng ca hnh ngn Vic c nhiu li vit l mt s kin hin i buc nh vn phi la chn, khin hnh thc tr thnh mt li ng x v to nn mt o c ca li vit. Cng vo tt c cc kch thc lm nn s sng to vn hc, t nay c thm mt chiu su mi, l hnh thc, ch ring n thi to thnh mt th c ch k sinh ca chc nng tr tu. Li vit hin i l mt c th thc s c lp ln ln quanh hnh vi vn hc, trang tr cho hnh vi ny mt gi tr xa l vi nh ca n, lin tc y n vo dng tn ti kp, v chng ln trn ni dung ca cc t nhng k hiu m c mang trong chng mt lch s, mt s gy hi hay mt s chuc ti th cp, em trn thm vo tnh trng ca t tng mt s phn b sung na ca hnh thc thng l tri ngc, bao gi cng vng vu. Song tnh nh mnh y ca k hiu vn hc khin mt nh vn khng th vit mt t m khng nhn ly t th c bit ca mt hnh ngn li thi, hn lon hay m phng, ni chung qui c v phi nhn tnh, tc ng ng ngay vo lc Vn hc ngy cng xa b tnh trng huyn thoi t sn ca n, tr nn cn thit, do nhng cng trnh v nhng bng chng ca mt ch ngha nhn vn cui cng lng Lch s vo trong hnh nh ca n v con ngi. Cho nn cc phm tr vn hc, trong nhng trng hp tt nht c tc ht ni dung truyn thng ca chng, tc l s biu hin mt bn cht vnh hng ca con ngi, cui cng ch cn tn ti bng mt hnh thc c th, mt h ngn t hay c php, ni tm li mt hnh ngn: t nay li vit s hp th ht ton b bn sc vn hc ca mt tc phm. Mt cun tiu thuyt ca Sartre ch l tiu thuyt v n trung thnh vi mt ging k no , tuy l gin on, m cc chun mc c thit lp trong c mt lch s a cht trc y ca tiu thuyt; k thc, chnh li vit ca truyn k, ch khng phi ni dung ca n, a tiu thuyt ca Sartre vo phm tr Vn chng. Hn th na, khi Sartre c ph v thi lng tiu thuyt, v nhn i cu chuyn k ca mnh ln biu t s hin din mi ni ca ci c thc (trong n treo), chnh li vit t s ti to bn trn v s s kin mt Thi gian n nht v ng nht, Thi gian ca ngi k chuyn m ging ni ring bit, c xc nh bi nhng gp ghnh d nhn ra, khin cho vic bc l Lch s vng vu mt tnh thng nht tp m, v to cho tiu thuyt tnh nc i ca mt bng chng c th l sai. T ta thy mt kit tc hin i l khng th c, nh vn b li vit ca mnh t vo mt mu thun khng li thot: hoc l i tng tc phm ca anh phi thch nghi mt cch ngy ng theo nhng qui c v hnh thc, Vn hc ic c vi Lch s hin ti ca chng ta, v huyn thoi vn hc khng c vt qua; hoc l nh vn nhn ra v ti mt mnh mng ca th gii hin hin, nhng ni v n, anh ta ch c mt ngn ng lng ly v cht; trc trang giy trng ca mnh, lc phi chn cc t c nhim v thng thn ch r ch ng ca anh trong Lch s v chng t anh chp nhn cc d kin ca n, anh nhn thy mt s chnh lch bi t gia ci anh lm v ci anh trng thy; di mt anh lc ny th gii dn s hin thnh mt T nhin tht s, v ci t nhin y ct ting ni, n thit lp nhng hnh ngn sinh ng m nh vn b loi tr; tri li Lch s li t vo gia tay anh mt cng c trang tr v nguy him, mt li vit m anh tha k t mt Lch s trc v khc l, m anh khng chu trch nhim song l ci duy nht anh c th s dng. Mt tnh th bi kch ca nh vn ny sinh nh th , bi v t nay nh vn c thc phi vng vy chng li
29

nhng k hiu truyn li t t tin v ton nng, t trong mt qu kh xa l, p t Vn hc ln anh ta nh mt nghi thc ch khng phi mt ha gii. Nh vy, tr phi t b Vn hc, gii php cho tnh th li vit ny khng ph thuc vo cc nh vn. Mi nh vn ra i ng thi m ra trong chnh anh mt v n ca vn hc; nhng nu anh kt n n, th bao gi anh cng cho n mt khon tm min m vn hc s dng chinh phc li anh; anh hoi cng sng to ra mt hnh ngn t do, ngi ta s nm tr n li cho anh c ch to, bi v s xa hoa chng bao gi v t: v anh phi tip tc s dng chnh ci hnh ngn se cng v ng kn bi s thc y mnh mng ca tt c nhng ngi khng s dng n. Nh th l c mt ng ct trong li vit, v l ng ct ca chnh x hi! Cc nh vn ngy nay nhn ra iu : i vi h cuc tm kim mt th phi - vn phong, hay mt vn phong ni, mt khng hay ni ca li vit, ni gn l s hnh thnh sm mt trng thi tuyt i thun nht ca x hi; phn ng hiu rng khng th c mt hnh ngn chung cho tt c ngoi mt ci chung c th ch khng phi thn b hay danh ngha ca th gii dn s. Trong mi li vit hin ti, c mt tnh trng t nh kp: va c mt chuyn ng v, va c mt chuyn ng ng quang, c c ng nt ca mt tnh th cch mng, m tnh nc i c bn l ch Cch mng phi rt ra t trong ci n mun ph hy, chnh hnh nh ca ci n mun chim lnh. Cng nh ton b ngh thut hin i, li vit vn hc cha ng s tha ha ln c m ca Lch s: L tt yu, n chng thc s chia x ca cc hnh ngn, gn lin vi s chia x ca cc giai cp; l T do, n l lng tri ca s chia x v chnh ci n lc vt qua tnh trng y. C mi t thy l th phm ca chnh ni c n ca mnh, n khng v th m khng l mt m nh vn ti mt th hnh phc ca cc t, n lao ti mt hnh ngn m v ti mt, bng mt kiu trc hn l tng, s biu th hon thin ca mt th gii tinh khi hnh ngn khng cn b tha ha. Vic c nhiu li vit lm nn mt nn Vn hc mi trong chng mc nn vn hc ny to ra hnh ngn ca n ch nhm mt iu: Vn hc tr thnh khng tng ca hnh ngn.
[1]

Montherlant (Henri Million de): Nh vn Php (1895-1972). Tc phm chnh: Nhng ngi c thn, Cc c gi... [2] Breton (Andr): Nh vn Php (1896-1966). Mt trong nhng ngi sng lp ch ngha siu thc. Tc phm chnh: Tuyn ngn ca ch ngha siu thc, Nadja, Bnh thng y, Tnh in... [3] Trong ting Php, c cc thc khc nhau ca ng t: - Thc lin tip (mode subjonctif) dng khi biu hin s hoi nghi, khng chc chn, hay mong mun... - Thc mnh lnh (mode impratif) dng biu t mt mnh lnh, hay mt s t v... - Thc trnh by (mode indicatif) dng trnh by mt s v mt cch trung tnh, khch quan, khng c s gii thch... [4] Prvert (Jacques): Nh th Php (1900-1977), tc gi nhiu tp th mang phong cch va dn gian va hin i, li th nh ting ni hn nhin ca con ngi trn ng ph. [5] Sue (Eugne): Nh vn Php (1804-1857), tc gi cc tiu thuyt nhiu k trn bo, ni v tng lp di y x hi (B mt Thnh Paris...). [6] Monnier (Henri): Nh vn Php (1799-1877) ngi sng to ra nhn vt Joseph Prudhomme, in hnh tn t sn ngu ngc v trnh trng.

30