EDTRDEN

Szn bittii yerde, doru sze; zulmn sradanlap, kanksand bir ortamda adil bir rneklie; hayatn teki zerine kurgulanp hepsi benim, sadece benim anlaynn hayatn her metrekaresini igal ettii ve baka bir talebe izin verilmedii bir dnyada, paylamay esas alan ahlaki bir durua her gnknden daha fazla ihtiya var. yle ki, insanolu, okyanusun ortasnda yolunu kaybetmi, akn bir sere gibi kendisini, yalnz ve aresiz hissediyor. Buradaym, yanndaym diye uzatlan bir ele ylesine muhta ki Farkllamalar ancak sapknlaldnda mmkn olabiliyor. nanan-inanmayan, dnendnmeyen, zalim-mazlum, katil-maktul ayn ekle brnp, ayn renge boyanm. te bylesine bir zamanda; sz bitmedi, adalet hayal deil diyebilmek ve bunu zgn, kompleksiz ve anlalr bir dille ifade edebilmek iin Sz ve Adalet Dergisi olarak huzurlarnzdayz. rneklerini sunduumuz/sunacamz yazlarla bu midimizin gerekleip gereklemediine sizler karar vereceksiniz. Allahn izniyle, elinizdeki bu say ile birlikte her ay sizlerle birlikte olmaya alacaz. Sizin alaka ve eletirilerinizin de katksyla her yln sonunda bu birlikteliimizi yeniden gzden geireceiz. lk oniki saylk birinci etabn ilk saysna adalet konusunu ileyerek baladk. Her sayda, seilen konularn farkl boyutlaryla ele alnaca bir dosyamz olacak. kinci sayda zgrlk, nc sayda ahlak dosyalarmz var. Yazlarmzda sadece belli bir okuyucu gurubuna cazip gelebilecek salt akademik bir dil kullanmak yerine, her kesimden okuyucuya ulaabilmek amacyla akc bir dil oluturmaya zen gsterdik. Okuyucularn yazlardan edebi bir haz alma haklar olduunu da unutmadk. Ayn ekilde gnceli tmyle dlamadk ama ona mahkm olmak da istemedik. Kendimizce orta yol bir belirledik. Nereden balayalm? Sorusunun en uygun cevabnn adalet olduunu dndmz iin ilk dosya konumuzu adalet olarak belirledik ve bu konuyu onbir ayr makalede farkl boyutlaryla ele aldk. Ayrca her sayda genellikle dosya konularyla ilgili olarak farkl anlaylardaki ilim adam, yazar ve sanat ile konumay dnyoruz. Bu sayda Hseyin Hatemi Hoca ve Fikret Bakaya ile konutuk. Dosya dnda da bir ok blmmz var. Her sayda slam dncesi ve sosyal bilimlerle ilgili telif ve tercme makaleler olacak. Ayn ekilde yakn tarih ve kltr dnyamzla ilgili almalar da sunacaz. Bu konularla ilgili olarak hazrladmz telif ve tercme makalelerimizi beeneceinizi umuyoruz. Sinan Tavuku kardeimizi usta ii izgileriyle her say aramzda greceiz. Ayrca hatrat blmn de Sinan Bey hazrlyor. 31 Mart Vakasyla ilgili, olaylar bizzat yaam, Mustafa Turann hatratndan ezber bozacak bir yaz hazrlam. Sayfalarmzda eitli gezi notlaryla da karlaacaksnz. lk yolculuumuz Endlse Kitap kritikerimiz de sizleri bekliyor. Bu saymzda Hristiyan ngilterenin lmn konu ediyoruz. Ayrca yeni kan kitaplar ve dier sosyal etkinlerle ilgili deinilerimiz de var. Gncele boulmak istemiyoruz ama her say lkemizin kroniklemi sorunlarndan baz farkl kareler aktarmaya alacaz. Bu say, Kuzey Irak operasyonu ve barts sorunlaryla ilgili olarak kendi amazlarmzn siyah beyaz grntlerini sunuyoruz. Bir dnce yorum dergisi olarak, dnce yazlar elbette bizim olmazsa olmazlarmz. Aslnda yaynladmz her makale bir dnce yazs niteliinde. Ancak deneme trnde kaleme alnm yazlarmz da olacak. Biz, Sz ve Adalet Dergisi olarak, sorumluluumuzun bilincindeyiz; neleri yazp neleri yazamayacamzn farkndayz. Ancak sizin eletiri ve nerileriniz de bizim iin nemli. Ayrca bir yazar ancak okuyucusunun anlad kadar yazabilir. Bu nedenle sizin yazlarmzdan ne anladnz nemsediimizi bilmelisiniz. kinci sayda bulumak zere Allaha emanet olun. Sayglarmla
MEHMET YAAR SOYALAN

Yl 1 Say 1 ubat 2008 Fiyat:7.5 YTL ISSN 1308-044X mtiyaz Sahibi Pastel letiim Rek. adna dris TUNBLEK Genel Yayn Ynetmeni R. hsan ELAIK Yayn Koordinatr ve Sorumlu Mdr Mehmet Yaar SOYALAN Yayn Kurulu R. hsan ELAIK Mehmet Yaar SOYALAN lhami GLER Ramazan YILDIRIM aban KARATA Altay NALTAY Musa MEKAKAN slam ZKAN smail DORU Cumhur KAYGUSUZ Grak Tasarm Kadir AYBEDR Reklam ve Halkla likiler Beyhan DEMRC Datm Murat SARILI Abone Glseren HARPUTLU Adres Merkez:Defterdar Mh. Otaklar Cd. No:80 Kat:1 Eyp STANBUL Tel: 0212 493 20 72 / 493 20 76 Faks: 0212 493 20 39 rtibat Adres Kzta Cd. Nalbet Demir Sk. 2/4 Tel: 0212 621 24 74 e-mail:dergi@sozveadalet.com Abonelik artlar Yurt i: 70 YTL (12 Say) retmen / renci: 60 YTL Yurt D: 120 EURO / 200 USD Abone Tel: 0212 493 20 72 e-mail: abone@sozveadalet.com Abonelik iin hesap bilgileri Akbank ST. Gaziosmanpaa b. Pastel letiim Ltd. ti. YTL Hesap No: 0061035-2 EURO Hesap No: 0061049-3 USD Hesap No: 0061048-5 Trkiye Finans Katlm Bankas stanbul Gaziosmanpaa ubesi dris TUNBLEK YTL. Hesap No: 99390479-1 dris TUNBLEK Posta eki Hesap No: 5605726 Datm: Kltr Dergi Datm (KDD) Bask: Step Ajans Yayn Tr: Yaygn - Sreli Dergideki yazlardan yazarlar sorumludur. Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.

NDEKLER

7
DOSYA nsanlk in Snak: ADALET

102
HATIRATLARI HATIRLAMAK 31 Mart Facias

69
RPRTAJ Doc. Fikret BAKAYA

109
SEYEHAT Endlse Yolculuk

20
ZG Sinan TAVUKU

67
RPRTAJ Prof. Dr. Hseyin HATEM

Sz Olanlara, Adalete nananlara / R. hsan Eliak Tkenmeyen Sz Bitmeyen Umut: Adalet / R. hsan Eliak Tanr Algsnn Adalet Veya Zulm Olarak Tezahr / Mehmet Yaar Soyalan Kuranda Adalet Kavram / Nasr Hamid Ebu Zeyd/ev: A. Altay naltay Hz.Muhammed: Sevgi Peygamberi mi Adalet Peygamberi mi? / Prof. Dr. lhami Gler eytan geninin Su Ortaklar - Krallar Bir lkeye Girerse / Musa imekakan Hak Ve Adalet / Ramazan Yldrm Adalet Ve Eitlik Sarmal / Do.Dr. Mevlt Uyank Kuranda Adalet Kavram / Abdullh ahin Hikmet: Adaletin Temeli / smail Dou Geleneksel slam Dncesinde Adalet: Maverdi rnei / Dr. Mehmet Birsin Adalet Ve Ahiret / Adnan Adgzel Yeni Medeniyet Projesi - Gemi, imdi ve Gelecek / Hasan Hane /ev: slam zkan Alevilerin Srr F Etmelerinin Vakti Gelmedi mi? / aban Karata Klu Bel - Vicdan Basks / Musa imekakan Endlse Yolculuk / Mehmet Yaar Soyalan Trkiyenin Kuzey Irak le mtihan / Altay naltay Adaletin ktidar Halleri / Hidayet efkatli Tuksal Efendilerinin Bilinciyle Dnen Kleler Olmamak /Musa Kars Dnmeye Balarken / Rstem Budak Hristiyan ngilterenin lm / Hilmi Azizolu l Ortasnda Bir air ; Mehmet Akif / Peren Birsaygl Deiniler / smail Dou

karken...

Sz Olanlara, Adalete nananlara...

Nasl bir ada yayoruz? Acaba gelecein tarihileri yaadmz a ne olarak anacaklar? yle grnyor ki dnya onca ilerleme teorilerine ramen gcn kutsand ve zulmn sradanlat ve giderek kanksand bir a yayor. Afganistan veya Irak igali ile tacn tahtn elinden almak iin ordu toplayp rakip kraln lkesine sefer dzenleyen eski a savalar arasnda bir fark grebiliyor musunuz? Bugnk saldrda 100 kii ld, Dnk patlamada da 60 kii lmt haberlerinin artk haber deeri bile yok. Yaadmz a, bilim, aydnlanma a vs. deil; gcn kutsand ve zulmn ayyuka kt karanlk bir adr. nsanlk vicdan bu karanlkta ac ekiyor. Ve bu insanolunun birbirine yaptklar yznden oluyor. nsanln aclarna merhem olacak, gzyalarn dindirecek baka eylere ihtiya var. Dnya bu karanlktan yeni bir insanlk parlts ile; akln, vicdann ve vahyin birlikte tututurduu yeni bir meale ile kabilir. Bu nedenle gce kar sz, zulme kar adalet an vicdan haline gelmitir. Yeni bir insanlk hamlesine ihtiya var. nk kiiyi ycelten sz, devleti ycelten adaleti, insanl ycelten vicdan ve merhametidir. Sz kendisini balamayann haysiyeti, kalbi titremeyenin merhameti, akln kullanmayann tefekkr, emei ve alnteri olmayann da ahsiyeti yoktur. Adaleti olmayan devlet yreksiz, Allah olmayan dnya kalpsizdir. Byle bir dnyada yaamak insanolu iin ne byk bir zdrap Bylesi bir zamanda, sz, adalet, vicdan, merhamet diyen, inanca, dnceye, emee ve alnterine saygy esas alan, anlaylara, gr seslere ve diriltici soluklara her zamankinden daha ok ihtiya var Kuran der ki: Rabbinin kelimeleri sdk ve adalet olarak tamama ermitir (Enam; 6/115). Demek ki ilah hitap, sz namus bilerek (sdk/sadakat) yaamay bireysel, adaleti de her eyin (mlkn/devletin/dnyann) temeli yaparak yaamay toplumsal hayatn, bitmeksizin srecek byk hede olarak gsteriyor. Bunlar salanmadan hibir ey bitmi olmaz. nsan ancak bu ekilde evresine zarar veren bir yaratk olmaktan kar. ehir ancak bu ekilde ormandan ayrlr. Toplum ancak bu ekilde yaanabilir hale gelir. nsanlk geleceinden ancak bu ekilde emin olabilir. Aksi halde sz, glnn buyruuna, adalet, onun karn salayan bir aygta dnr. zerinde sz tutmayan insann, yrtc bir hayvandan, zerinde adalet tutmayan devletin de, asalak bir canavardan ne fark kalr. Bu nedenle gc kutsamaya, yalana, kaypakla, ikiyzlle kar szn namusunu, zulme ve zorbala kar da adaletin erdemini ne kadar yceltsek azdr Bu nedenle slm mcadele demek, sadece, rahata namaz klmak, oru tutmak, her yerde bartsn serbest brakmak, dindarlarn rahatla ve bollua kavumas demek deildir.

Gerek anlamda ve sahici slm mcadele; yeryznde son kz ocuu topraa gmlmekten kurtarlana, son a doyurulana, son esir zgrlne kavuturulana ve son mazlumun da yz glene kadar yaplan bir mcadeledir. Bu mcadele; igal altndaki son lke zgrlne kavuana, Dicle ve Frat kenarnda kaybolan son koyunun hesab sorulana, son Ebu Lehep gten drlne ve son Firavunun cesedi mumyalanncaya kadar srecek bir mcadeledir
Esasnda mcadele dediiniz bunlardan sonra balayandr. nk bunlar size yarayan eylerdir. teki iin ortada bir fedakrlk yoksa orada erdemden bahsedilemez. Gerek anlamda ve sahici slm mcadele; yeryznde son kz ocuu topraa gmlmekten kurtarlana, son a doyurulana, son esir zgrlne kavuturulana ve son mazlumun da yz glene kadar yaplan bir mcadeledir. Bu mcadele; igal altndaki son lke zgrlne kavuana, Dicle ve Frat kenarnda kaybolan son koyunun hesab sorulana, son Ebu Lehep gten drlne ve son Firavunun cesedi mumyalanncaya kadar srecek bir mcadeledir Bunlarn gemite bir kez yaanp bittiini mi sanyorsunuz? yleyse siz hi Kuran okumam, slm mcadele diye elik omak oynamsnz demektir Ve siz ey slamla mcadele ettiini sananlar, byle dnyorsanz, siz de yanlmsnz demektir. Bu duygu ve dncelerle; Sz ve Adalet Dergisini inanca, dnceye ve emee saygy esas olan bir zgr dnce platformu olarak dnmekteyiz. nk insanolu, inanc (kalbi), dncesi (beyni) ve emei (alnteri) zgr braklmadka inkiaf edemez. Tevhid, adalet ve zgrlk bizler iin her zaman yce deerlerdir. Amacmz adalete dayal yeni bir dnya iin sz olanlarn sesi olmaktr. Bunun iin sz olanlar dnce retmeye ve kriyat oluturmaya aryoruz. Bu dncelerin toplumda yaylmasna ve giderek ete kemie brnerek mcessem hale gelmesine vesile olmak istiyoruz. nsanlk tarihinde ba eliki olarak adalet-zulm elikisini grmekteyiz. Tarihe, aa ve gelecee bu pers-

pektiften bakyoruz. Her trden zulme kar adaletten yana tarafz. Zulmn ortadan kalkmas ve adalete dayal bir lke ve yeryz iin verilen adalet ve zgrlk mcadelelerini saygyla selamlamakta ve itenlikle desteklemekteyiz. Sevgi, akl, merhamet, iyilik, gzellik, doruluk, sz, sadakat, ahlak ve emek gibi deerleri yksek insani deerler olarak gryoruz. Bunlarn kalc olmas iin sz olanlara sayfalarmz ayoruz. Doru bilginin ve gerein peindeyiz. Akl, vicdan ve vahiy birlikteliinin bunu baarabileceine inanyoruz. Yaayan hayatta karl olmayan atl bilgilerle uramay dnmyoruz. Zihinsel abamz gerein ve doru bilginin ortaya karlmas iindir. Yaadmz lkenin, geleneksel uygarlk havzamzn ve insanln kltrel mirasn bu dorultuda deerlendirmek ve doru olan kimden gelirse gelsin almak, yanl olanla da kimden gelirse gelsin yzlemek kararndayz. Trkiyenin, dn, bugn ve yarnlar hakknda sz olanlara sayfalarmz aarak aydn kirli herkesle i ve kir birlii yapmak istiyoruz. Bu erevede retilecek her tr zm nerisini konumaya ve tartmaya deer buluyoruz. Trkiyenin geleneksel medeniyet havzas, dil, din, tarih ve corafya evreniyle kaynama, dayanma, kltrel alveri ve btnlemeye ynelik her tr kriyat, faaliyeti ve politikay destekliyoruz. slam tarihinin tm akm ve ekolleri karsnda bamsz durutan ve herhangi bir akm veya ekol, sorgulamaya yanamadan gnmzde olduu gibi diriltmekten ziyade; sorgulama, yzleme, seme, szme ve kendi sentezini yaratarak yeniden okumadan yanayz. Kendi lkemize, halkmza, dinimize, medeniyetimize ve insanla kar sorumluluk bilinci iindeyiz. Kendini sorumlu hissedenleri, sorumluluklarnn gereini yerine getirmeye davet ediyoruz. Sz olanlar bu platformda seslerini ykseltmeye aryoruz. Szn namusuna inanyoruz. Giderek oraklaan dnce dnyamzda kendi akl ve vicdan ile dnebilen kir adamlar yetitirmeyi amalyoruz. Dnce dnyas le dnm, tefekkr miras kurutulmu bir lkenin yarnlarnn olamayacana inanyoruz. Bu nedenle hr dncenin kalesi olan dergi geleneini canlandrmak iin sz olanlar sayfalarmza davet ediyoruz

R. HSAN ELAIK Genel Yayn Ynetmeni

Dosya

NSANLIK N SIINAK ADALET

Tkenmeyen Sz Bitmeyen Umut: Adalet / R. hsan Eliak Tanr Algsnn Adalet Veya Zulm Olarak Tezahr / Mehmet Yaar Soyalan Kuranda Adalet Kavram / Nasr Hamid Ebu Zeyd/ev: A. Altay naltay Hz.Muhammed: Sevgi Peygamberi mi Adalet Peygamberi mi? / Prof. Dr. lhami Gler eytan geninin Su Ortaklar - Krallar Bir lkeye Girerse/ Musa imekakan Hak Ve Adalet / Ramazan Yldrm Adalet Ve Eitlik Sarmal / Do.Dr. Mevlt Uyank Kuranda Adalet Kavram / Abdullh ahin Hikmet: Adaletin Temeli / smail Dou Geleneksel slam Dncesinde Adalet: Maverdi rnei / Dr. Mehmet Birsin Adalet Ve Ahiret / Adnan Adgzel

tkenmeyen sz bitmeyen umut: ADALET

R. HSAN ELAIK recepihsan@gmail.com Allah, kr de olsa adil devleti ikame eder, zalim devleti Mslman da olsa ikame etmez bn Teymiye Tolstoy, nsan ne ile yaar? diye sormu ve Sevgi ile diye cevaplamt Bir de nsanlk ne ile yaar? diye sormal nsan bireysel olarak ayakta tutan ey sevgi ise, insanl toplumsal olarak ayakta tutan ey ne olabilir? Yani ne olmazsa insan bir hayvana, yaad ehir bir ormana dnr? Bu sorularn cevab nemli; nk sanldnn aksine insanolu, evrim srecinde ileriye doru deil, sanki geriye doru seyrediyor. nsann, giderek hayvana; ehirlerin de, giderek ormana dnt gzlemleniyor. Buna engel olacak bir ey olmal Tanr, adalet, zgrlk, ahlak, birlik gibi kavramlar, sz konusu hayvanla geri dn veya ormana benzemeye engel olmak iin insanolunun bulduu, rettii veya snd en esasl kavramlardr yle ki bugn dahi, dnyann belli bal lkelerinin kurucu ideolojileri veya anayasal sloganlarnn bunlardan olutuunu gryoruz. nsanlk bunlarla yaamakta, dnya tam gereklemi olmasa da, bunlara dair aray ve umut ile ayakta durmaktadr. Trkiyedeki Egemenlik kayksz artsz milletindir veya Yurtta sulh cihanda sulh gibi, her bir lkenin ideallerini anlatan anayasal veya defacto (yrrlkteki) sloganlarnn neler olduuna ksaca bakalm ABD: In God We Trust (ngilizce, Tanrya gveniriz) ve E pluribus unum (Latince, okluktan birlie) Almanya: Einigkeit und Recht und Freiheit (Almanca, Birlik ve adalet ve zgrlk) Avrupa Birlii: In varietate concordia (okluk iinde birlik slogannn Latincesi. AB ye lkelerinin dillerine tercme edilir: United in diversity,

Adaletin insanl yaatan kadim bir damar olduuna dair bu klasik metinler gsteriyor ki son on drt asrdr dnyada sylenenler Hz. Muhammedin Medine Szlemesine dlm birer dipnot olmaktan teye geebilmi deiller. Hz. Peygamberin Medine Szlemesinde ortaya koyduu szleme (vesika), adalet, ortak iyilik (maruf ), bar (sulh), savunma (dif a), gvenlik (emn), serbestlik (dinihum ve dinehum), birliktelik (mmet) kurucu kavramlarnn, douda ve batda insanln kadim bir damar ve modern lkelerin dahi kurucu sloganlardr.

Unie dans la diversit, vs.) Danimarka: Kraliyet Slogan: Guds hjlp, Folkets krlighed, Danmarks styrke (Danca, Tanrnn yardm, halkn sevgisi, Danimarkann gc) Fransa: Libert, galit, fraternit (Franszca, zgrlk, eitlik, kardelik) ran: de facto: stikll, azadi, cumhuri-yi islami (Farsa, Bamszlk, zgrlk, slam Cumhuriyeti) Moritanya: Honneur, Fraternit, Justice (Franszca, Onur, Kardelik, Adalet) Namibya: Unity, liberty, justice (Birlik, zgrlk, adalet) Paraguay: Paz y justicia (spanyolca, Bar ve adalet) Romanya: Nihil Sine Deo (Latince, Tanr olmadan hibir ey) Ruanda: Unity, Work, Patriotism (ngilizce: Birlik, alma, vatanseverlik) Suudi Arabistan: Lailaheillallah Muhammedun resulullah (Arapa, Allahtan baka tanr yoktur, Muhammed Allahn elisidir) Sierra Leone: Unity, freedom, justice (ngilizce: Birlik, zgrlk, adalet) Yunanistan: Eleftheria i thanatos (Yunanca, zgrlk ya da lm). Bu rnekleri uzatmak mmkn Douda ve Batda yze yakn lkenin ulusal sloganlarnn aa yukar bu kelime ve kavramlardan olutuunu hatrlatmak sanrm yeterli olacaktr Dahas, tarihe baktmzda da adaletin, kadim bir insanlk damar olduunu grrz. lk ilah suhuarn, Le, kan ve insan eti yemek yasak. dediinden beri bu damar, canlln koruyor aslnda. nsanolunun, cann, maln (emeini), akln (dncesini), neslini, dinini (inancn), rzn ve namusunu bir deer olarak fark ettii; bunun iin kanun, nizam, dirlik ve dzen, hak ve adalet krine ulat gnden beri bu byle Aslnda farknda olmasak da, soylu bir insanlk serveninin tam iindeyiz nsanolunun bu serveninde Yaratcnn ta iin bandan beri hemen yan banda olmas ne byk bir destek.. nsan, zorlayc bir ikinlikle insanlama yolunda yrrse, Allah ona koarak geleceini sylyor. Yeter ki insan, ilk hareketi gstersin nsanl yaatan eyin, bata adalet olmak zere birka rya kelimeden ibaret olduunu eski kadim metinlerden anladmz gibi, ada modern metinlerden de anlyoruz.

Her ikisine dair ksa bir okuma ve karlatrma bunu gstermeye yetecektir; dem, it ve drise verilen suhuarda unlar yazlyd: Kan imeyin, le ve insan eti yemeyin. Nuh kanunlar diye tarihe geen yedi ilke unlard: 1Putlara tapmamak 2- Kfrden kanmak 3- Zina yapmamak 4- Adalete riayet etmek 5- Kan dkmemek 6Hrszlk yapmamak 7- Canl hayvan yememek Smer kent devleti Laga ..24152400 dolaylarnda yneten Kral Urukaginann hazrlad kanun metninde unlar yazmaktayd: Kanallar, surlar, mabetler yaptrdm. Mabetlerimizdeki tanr mallarn rahiplerin ktye kullandklarn grdm. Tanrnn mallarn korumak ve istismarn nlemek iin ynetimi elime aldm. Rahipler gmme hizmetleri bahanesiyle halktan kat kat para alyorlard. Fakat Tanr Ningursu, Laga kralln bana verince, beni 36 bin adam arasndan seip kral yapnca, eski gnlerin Tanr yasalarn yeniden uygulamaya koydum. Borlarn ve vergilerini deyemeyen Laga oullar iin af kardm. Mabetlerdeki mlklerden vergiyi kaldrdm. Kral adamlarnn bundan byle halkn mallarn zorla deil, gnll ve deeri karl almalarn emrettim... Hammurabinin ivi yazsyla yazlm, blmden oluan ve okunabilen 282 yasann yer ald kanunlar, dnemin siyasi, sosyal ve hukuki muhayyilesini yanstmas bakmndan son derece nemlidir. nk imparatorluk, bu kanunlarla ynetilmektedir. Kanun maddelerinin yaayan szl kltrn derlenerek yazya geirilmi hali olduu sylenebilir. u an orijinali Paristeki Louvre mzesinde sergilenen Hammurabi kitbesinin girii yle balamaktayd: Smer ve Akkad blgelerinin dank insanlarn topladm. Dirlik ve dzeni getirdim. Otlak ve sulama imknlar salayarak halk refaha ve bollua kavuturdum. Blgede bar iinde yaanan bir ortam yarattm... Kim ki bu stunda aklanm olan szleri dinlemez, benim lanetlerimi kk grr ve Tanrnn lanetinden korkmaz, benim koyduum kanunlar kaldrr, kelimelerini deitirir ve kendi adna yer amak iin benim adm silerse; Byk Tanr, Tanrlarn Babas Anu, o kiinin tahtn, saltanatn yok etsin, asasn paralasn ve sonunu getirsin... Hz. Musaya insanla iletmesi iin bir levha zerine yazdrlan; ve yle grnyor ki, esasnda Tevrat (Torah/Tre) derken de kastedilen on emir de unlard: 1Allahn varlna ve birliine inanmak 2- Put yapmamak ve putlara tapmamak 3- Allahn ismini lzumsuz yere

anmamak 4- Cumartesi yasana riayet etmek 5- Annebabaya sayg gstermek 6- ldrmemek 7- Zina yapmamak 8- almamak 9- Yalanc ahitlik yapmamak 10- Hi kimsenin evine, barkna, karsna, hizmetisine, kzne, eeine, malna ve canna gz dikmemek Hz. Davuta emredilen de uydu: Ey Dvut! Sana yeryznde (hilafet) devlet verdik. O halde insanlar arasnda hak ve adaletle hkmet. Heva ve hevesine uyma! Yoksa seni Allahn yolundan saptrr. Allahn yolundan sapanlara ise hesap gnnde etin bir azap vardr... (Sad; 38/26). Pers kral Dariusun Behistan Dana kazdrd hitbesinde u cmleleri gryoruz; Tanr Ahura-Mazda yeryz dzeninin bozulduunu grnce onu bana verdi: ben de yeryzne dirlik ve dzen getirdim Budha, kurtulua gtren yolda erdemli ve drst bir yaam iin ne yapmak lazm geldii sorulunca u be ilkeyi sralamt: 1- ldrme 2- Verilmeyeni alma 3- Yalan syleme 4- ki ime 5- Beline hkim ol Budhann izinden giden Hindistan, tarihin en nemli simas Maurya mpatorluunun kurucu liderlerinden Aoka, ta stunlara kazdrd hitabesinde unlar sylemekteydi: Kutsal Kralmz dedi ki: Anaya babaya itaat edilmeli, btn yaayan varlklara sayg gsterilmeli, daima doru konuulmal ve retmen rencileri tarafndan saylmaldr. Ana-babann dediklerine kulak vermek; dostlara, akrabalara, tandklara, rahiplere, din yolunda dnyadan elini eteini ekmi kiilere cmert davranmak ve yaayan yaratklar ldrmekten kanmak olaanst bir duygudur Maninin be emiri ve mhr de unlard: Dua, oru ve sadakaya devam etmek, yalan sylememek, her hangi bir canly ldrmemek ve et yememek, temizlik ve saa dikkat etmek, zahit, alak gnll ve mtevaz olmak (be emir). Eline sahip olmak; kt sz sylememek, et yememek, iki imemek, beline sahip olmak; cinsel ilikiden uzak durmak, evlenmemek, diline sahip olmak; hibir canlya zarar vermemek, insan, hayvan, bitkiyi, topra, ekini, suyu vs. korumak ( mhr) inli bilge Lao-Tse de, bundan 2500 yl nce yle demekteydi: Eski zamanlarn, Taoya gre yaamasn bilen hkmdarlar halkn ok ey bilmi olmasn deil, doal olmasn isterlerdi. Halk iyi ynetilemiyorsa ok ey biliyor demektir. Bunun iin gereksiz bilgiyi yaymayanlar mutluluk lkesini ynetirler... mparatorlar ve beyler Taonun doal yoluna uysalard btn yaratklar onlara sayg duyarlard; yer ve gk bir olurdu ve Tao her yana yaylrd; kimse halka buyurmazd ve halk kendili-

inden doru yola girerdi... nsanlarn seve seve lme gitmemesini salayn! Uzaklara g etmemesini salayn! Sava arabalar ve gemileri olsa da bunlara binmesin. Zrhlar ve silahlar olsa da bunlar kuanmasn. A tatl, giysisi ho, evi rahat olsun. Beendii treye uysun. nsanlar zamanndan nce ypranmasn, lmesin... Konfys retisinin siyasi zetini ise, Ta Hse (Yce Bilgi) kitabnn u parasnda buluruz: Eskiler, adaletin yla ortaln aydnlanmas iin nce devlet ilerini yoluna koyarlard, devlet ilerini yoluna koyabilmek iin nce ev ilerini yoluna koyarlard, ev ilerini yoluna koyabilmek iin nce kendi kendilerine eki dzen verirlerdi, kendi kendilerine eki dzen verebilmek iin nce kendi ilerindeki dzeni yoluna koyarlard, kendi ilerindeki dzeni yoluna koyabilmek iin nce dncelerini yola koyarlard, dncelerini yola koyabilmek iin ise nce bilgi eksikliklerini giderirlerdi. Orhun Abidelerinde de u satrlar okuruz: Kardeim Kltekin ve beylerimle birlikte altm. Bu sayede gm ve dalm halk topladm. Yoksul ve bitkin halk toparladm. plak halk giydirdim, a halk doyurdum, fakir halk zengin ettim. Az milleti oalttm. Tanr irade ettii iin milleti dirilttim Platonun Devlet adl kitabnda Sokratn devlet ve adalet konusundaki grleri diyalog eklinde yle aktarlr: Sokrat, bir len mnasebetiyle dostlarn toplad ve u soruyu ortaya atarak onlarla konumaya balad; Adalet nedir? Adalet iin drt tarif yaplmt; Adalet; bakasna verilmesi gereken eyi vermektir Sokrat bunun adalet olmadn aklad. Mesela akln kaybetmi birinin elinden aldnz silah tekrar kendisine iade etmemiz adalet deildir Adalet; dostlara fayda dmanlara zarar vermektir... Sokrat bunun da adalet olmadn aklad. nsan bazen aldanp ktlere dost, iyilere dman olabilir. Bu takdirde adalet ktlere yardm, iyilere zarar verme ekline dnm olur. Sonra ktlere ktlk etmek insanlar daha da kt yapar. Dolaysyla bir insana ktlk etmek adalete yakmaz dedi Adalet; iinde en kuvvetlinin, yani hkmdarn menfaatinin bulunduu eydir. Bu, halkn, hkmdarn kanunlarna boyun emesidir Sokrat, bunun da adalet olmadn syleyerek yle dedi; Hkmdar yanlabilir ve kanunlar kendi aleyhine karabilir. Sonra iyi bir hkmdar, kanunlar kendi menfaatine deil, halkn faydasna olarak vazetmekten memnunluk duyar dedi Adalet; karlkl atma korkusunun ortaya koyduu kanunlardr. nsanlar yle dnmlerdir; Zulme gs germek, onu ilemekten daha ktdr. Bundan dolay insanlar birbirlerine zulmederek, dmanlklara gs gererek zulm ve adaleti renmiler ve zulmetmemenin ve zul-

10

me uramamann daha iyi olduunu anlamlardr. Bylece de kanunlar ve anlamalar domutur. Dolaysyla kanunlar meru ve adaletli saymlardr. te adaletin asl ve z budur... Bu metinler eski alara aitti. imdi de son dnemden baz metinlere bakalm ve bunlarla karlatralm: Hz. Muhammed, 25 yandayken Hlful-Fudul adl tekilata u yemini ederek girmiti: Allaha yemin ederiz ki Mekkede ister bizden olsun ister yabanc, ister iyi olsun ister kt, hakszla urayann hakkn geri alncaya kadar tek bir el gibi hareket edeceiz. Deniz sngeri slatt, Hira ile Sebir dalar yerlerinde durduu srece bu yemine aykr davranmayacaz ve birbirimize mali yardmda bulunacaz... Mekke ehri zerinden insanla yapt ar u ayette adeta zetlenmitir: te bunun iin sen ar ve emrolunduun gibi erdemli ve drst ol. Onlarn heveslerine uyma ve de ki: Ben, Allahn indirdii Kitaba inandm ve aranzda adaleti gerekletirmekle emrolundum (ura; 42/15) Medine Szlemesinin zetini ise u cmlelerde grrz: Mminler, Beni Kurey, Beni Avf, Beni Neccar, Beni Haris, Beni Saide, Beni Cuem, Beni Amr ibni Avf, Beni Nebit, Beni Evs, Beni Avf Yahudileri, Beni Neccar Yahudileri, Beni Cuem Yahudileri, Beni Evs Yahudileri, Beni Salebe Yahudileri, Cefne ailesi, Beni uteybe Yahudileri... Bunlar ilerini adalete ve marufa gre yrteceklerdir Veda Hutbesinde en ok geen kelime, hak kavramdr. Bu adan hutbe, z itibariyle temel insan haklarnn korunmasna ynelik tavsiye ve emirlerden olumaktadr. Hutbe, insanlarn canlarn, mallarn ve namuslarn mukaddes ilan ederek, bunlara tecavzn yasak olduunu beyan ile balar. Hutbenin ana temas, insanlarn en temel hakk olan can, mal ve namus gvenliini salayamaya ynelik ilke ve deerlerin aklanmasndan ibarettir: Btn kan davalar kaldrlmtr. Kaldrlan ilk kan davas Abdlmuttalibin torunu Rabiann kan davasdr. Faizin her trls kaldrlmtr. lk kaldrlan faiz de Hz. Peygamberin amcas Abbasn faizidir. Keza kimin yannda bir emanet varsa sahibine vermelidir. Varise vasiyet etmeye gerek yoktur. Mal miras yoluyla varislere kalabilir, bunu engellemek veya key kararlarla varisi mirastan mahrum etmek yoktur. ocuk kimin deinde domusa ona ait olacaktr. ocuunun, babasndan bakasna ait olduunu iddia eden soysuzdur. Zinadan kesinlikle uzak durulmaldr, zina edene mahrumiyet vardr. Kadnlar Allahn emanetleridir. Erkeklerin ve kadnlarn birbirleri zerinde haklar vardr. Kadnlar namus ve ietlerini korumal, er-

Veda hutbesinde en ok geen kelime, hak kavramdr. Bu adan hutbe, z itibariyle temel insan haklarnn korunmasna ynelik tavsiye ve emirlerden olumaktadr. Hutbe, insanlarn canlarn, mallarn ve namuslarn mukaddes ilan ederek, bunlara tecavzn yasak olduunu beyan ile balar. Hutbenin ana temas, insanlarn en temel hakk olan can, mal ve namus gvenliini salayamaya ynelik ilke ve deerlerin aklanmasndan ibarettir: Btn kan davalar kaldrlmtr. Kaldrlan ilk kan davas Abdlmuttalibin torunu Rabiann kan davasdr. Faizin her trls kaldrlmtr. lk kaldrlan faiz de Hz. Peygamberin amcas Abbasn faizidir.
kekler de kadnlar koruyup saknmal, her trl yiyecek ve giyecek ihtiyalarn karlamaldrlar Keza kimseye hakszlk edilmemeli, hibir hakszla da gz yumulmamaldr. Mslman Mslmann kardeidir. Bylece btn Mslmanlar kardetir. Hi kimse, bakasnn hakkna gnl honutluu iinde vermedike tecavz etmemelidir. Rabbimiz birdir. Btn insanlar demin ocuklardr. Adem ise topraktandr. Allah katnda stnlk ancak takva iledir. Arabn Arab olmayana takva dnda bir stnl yoktur. Mminlere bir emanet braklmtr. Buna smsk sarldka yollarn armayacaklardr. Bu emanet Allahn kitab Kurandr... Farabi ideal devlet ve bakannda arad artlar yle sralar: deal devletin (Medinetul-Fazla) bakannda u oniki art bulunmaldr; 1- Mkemmel bir ziki yap, 2- Salkl anlama ve deerlendirme yetenei, 3- Gl hafza, 4- Kvrak zek, 5- fade ve slup gzellii, 6- Bilim sevgisi, 7- Yeme, ime, oyun, elence ve cinsel iliki gibi geici kaba hazlara dkn olmama, 8- Doruluk ve drstlk, 9- Kiilik sahibi ve insanlk onuruna dkn olma, 10- Adalet sevgisi, 11- Kararllk ve uygulama cesareti, 12- Gnl zenginlii ve tok gzllk... Bu zelliklere sahip birisi bulunmazsa u alt art tayan birisi devlet bakan olur; 1- Filozof olmak, 2- ncekilerin koyduu kanun ve treleri bilmek, 3- Hukuk bilgisi, 4- Zeki olmak, 5- kna kabiliyeti, 6- rade ve kudret. Bu stn niteliklere sahip bir kii yine bulunmazsa devleti iki kii ynetecek demektir. Bunlardan birisi kesinlikle lozof olacak teki ise dier zelliklere sahip ola-

11

Adaletin insanl yaatan kadim bir damar olduuna dair bu klasik metinler gsteriyor ki son on drt asrdr dnyada sylenenler Hz. Muhammedin Medine Szlemesine dlm birer dipnot olmaktan teye geebilmi deiller. Hz. Peygamberin Medine Szlemesinde ortaya koyduu szleme (vesika), adalet, ortak iyilik (maruf ), bar (sulh), savunma (dif a), gvenlik (emn), serbestlik (dinihum ve dinehum), birliktelik (mmet) kurucu kavramlarnn, douda ve batda insanln kadim bir damar ve modern lkelerin dahi kurucu sloganlardr.
caktr. Bu niteliklerin her biri ayr ayr kiide bulunursa devlet alt erdemli bakan tarafndan ynetilecek demektir. Eer bunlardan birisi lozof olmayacak olursa, o devlet bakansz saylr ve her an tehlikeyle yzyzedir. Eer bir lozof kii bulunmayacak olursa o devlet giderek yklr... bn Teymiyye ise unlar syler: nsanlar zulmn korkun, adaletin sonunun yce olduunda tartmamlardr. Bu yzden u rivayet vardr; Allah, kr de olsa adaletli devlete yardm eder, mmin de olsa zalim devlete yardm etmez. Allah, kr de olsa adaletli devleti yaatr, Mslman da olsa zalim devleti yaatmaz Avrupa siyasi tarihinde dini, siyasi ve milli kurtulu hareketlerine ilham kayna olan Vindiciae Metinleri 1620de Cambridge, 1683de de Oxford niversiteleri tarafndan yakld. 1648de I. Charlesin idamndan hemen sonra bir ngilizce tercmesi ortaya kt. Vindiciaenin ana kavramlar; hkmetin szlemeci tabiat, halk hkimiyeti, veklet olarak siyasi ynetim, mlkiyetin korunmas ve nihayet adaletsiz ynetimlere direnme hakk, onsekizinci yzylda Rousseaunun ortaya kmasna kadar Avrupa siyasi dncesinde baskn kt. Vindiciae, siyasi dnce asndan deerlendirildiinde, otoriteden ok hrriyete, zorlamadan ok rzaya ve devletin d gcnn zorlamasndan ok bilincin i sesine boyun emeye arlk veren bir kitap olarak belirginlemektedir. te o kitaptan bni Teymyyeninkine benzer satrlar: Krallarn halk doyurmak, yarglamak ve halkn hastalklarn iyiletirmek iin baa getiklerini dnrsek; beni bir obann yalayp yutmasndan, bir hrszn doyurmas daha iyidir; bir yargtan hakszlk greceime, bir hayduttan ada-

let bulaym; bir tp doktoru tarafndan zehirleneceime, kocakar ilalaryla salk kazanaym. Malm mlkm yasal olarak atanm bir bekinin arur edip datmas yerine, kendi kendine bu ie sahip kan birinin dikkatle ynetip evirmesi benim iin ok daha iyidir... John Luckenin u satrlar ise hi de yabanc deil: Sir Robert Filmerin iddialarndan baka bir aklama ile devlet meselesini temellendirmek zorundayz. ddia edildii gibi siyasal ynetim hakk tanrsal bir hak deildir. demin, ouklar zerinde babalk veya tanrdan kaynaklanan bir ynetim hakk yoktur. Onun olsayd bile miraslarnn buna haklar olmazd. Miraslarnn olsayd bile, kimin miras olacan gsteren bir doa yasas veya Tanr emri bulunmad iin, mirasnn kim olduunu saptamak mmkn deildir... Siyasal erk, mlkiyeti dzenlemek ve korumak iin lm bata olmak zere cezalar verebilen, bu yasalar uygulayabilen, devleti yabanc istilasndan korumak iin toplumun gcn kullanma ve bunlar yalnzca kamunun iyilii iin yapma hakkdr... Doal durum zgrlk durumudur. Btn insanlar, doa yasas gerei eit ve zgr yaratlmlardr. nsanlar, bir bakasnn deil sadece Kadir-i Mutlak bir Tanrnn uaklardrlar, onun maldrlar. Bu adan kimsenin kimse zerine doutan bir stnlk iddias olamaz. nsanlar doa durumunda kimseden izin almadan ve kimseye balanmadan, doa yasasnn snrlar iinde eylemlerini dzenlerler. Mallarn ve kiiliklerini uygun bulduklar gibi kullanmak konusunda tam bir zgrlk halindedirler. Doa yasas gerei insanlarn kendi kendilerine yetmeyerek, ihtiyalarn gidermek iin bakalarna ynelmeleri vardr. nsanlarn, balangtaki doa durumundan siyasal bir toplum kurmaya ynelmelerinin sebebi budur. stelik btn insanlar kendi rzalaryla bir siyasal topluma katlana kadar byle (doa durumunda) kalrlar... Sava durumu, doal zgrlk ortamnn bozularak, teki zerinde kararl bir gz koyma halidir. Bu durumda tekinin can, mal ve zgrl tehdit edilmi olur. Bakasnn canna kastedenle savamak ve saldrgan ldrmek adalete uygun olur... Devletin amac bar, gvenlik ve kamunun iyiliidir. nsanlar bylesi bir otoriteye kendi rzalar ile tabi olurlar. Otoriteye tabi olarak siyasal topluma katlmalarnn sebebi, doa durumundaki zgrlk halinin getirdii tehditlerden korunmak ve yetersizliklerini gidermektir... Siyasal erki hukuk d yollardan kullanmaya kalkan veya hukukun dna karak gasp bir keylik iine giren yneticiye itaat etmek gerekmez... Rousseauya gre her trl adalet Tanrdan gelir, adaletin kayna yalnzca Odur. Ama biz adaleti bu kadar yksekten almasn bilseydik, ne devlete ihtiyacmz olurdu, ne de yasalara. u halde, yalnz akldan kan evrensel bir

12

adalet vardr, ama aramzda kabul edilmesi iin bu adaletin karlkl olmas gerekir. Dnyaya insan asndan baklnca adaleti doal halde yrtme gcnden yoksun olduklarn grrz. Adaleti etkinletirmek iin yasalar ve szlemelere ihtiya vardr. Rousseunun hkmet biimlerini snandrmas ise klasik Aristo tasnini andrr: nce egemen varlk ynetim grevini btn halka ya da halkn byk bir blne brakabilir; yle ki, ynetici yurttalarn says ynetilen yurttalarn saysn aar. Bu eit ynetime demokrasi denilir. Ya da egemen varlk, ynetim iini bir aznln eline brakr; yle ki, ynetilen yurtta says yneten yurtta saysndan ok olur. Bu trl ynetime de aristokrasi denir. Son olarak, egemen varlk ynetimi tek bir yneticinin eline brakr. Btn br grevliler yetkilerini ondan alrlar. Bu nc biim en yaygn ynetim biimidir. Bunun adna da monari ya da krallk ynetimi denir... nsan Haklar ve Saduyu adl eserleriyle tannan ve btn mr boyunca ngiltere, Fransa ve Amerikada mcadelesi veren Thomas Paine, o devirde Amerikadaki kolonilerin ngiltereden ayrlmasn ve Amerikada bamsz bir cumhuriyet kurulmasn savunmutu. Klelie saldran, kadn haklarn vurgulayan ve ngiltereye kar bamszl savunan kirleriyle dikkat ekmiti. Panieye gre insan haklar, dorudan Tanrdan gelmektedir: nsan haklar konusunda gemiteki rneklere gre akl yrtenler yanllk yapmaktadrlar. Yz ya da bin yllk ara aamalarn birinden kendilerince (egemenlik) hakk karp, onu bugne getiriyorlar. Yolun hepsini yrmyorlar. Oysa daha da gerilere gidilecek olursa bunun doru olamayaca grlr. Eer gemi bir yetki kayna olacaksa, birbirleriyle zincirleme elien bylece binlerce yetki kayna ortaya konabilir. Fakat gemie doru gitmeye devam edeceksek bu tavrmz bizi insann Yaratann elinden kt zamana dnme gereine ulatracaktr. O zaman insan neydi? nsand. Yksek ve biricik ad nsand ve ona bundan daha yksek bir unvan verilemez... Adaletin insanl yaatan kadim bir damar olduuna dair bu klasik metinler gsteriyor ki son on drt asrdr dnyada sylenenler Hz. Muhammedin Medine Szlemesine dlm birer dipnot olmaktan teye geebilmi deiller. Hz. Peygamberin Medine Szlemesinde ortaya koyduu szleme (vesika), adalet, ortak iyilik (maruf ), bar (sulh), savunma (dif a), gvenlik (emn), serbestlik (dinihum ve dinehum), birliktelik (mmet) kurucu kavramlarnn, douda ve batda insanln kadim bir damar ve modern lkelerin dahi kurucu sloganlardr. Peki, madem yle, o halde bunca atma ve kargaa neden?

Elmall Hamdi Yazrn u tespitlerine kulak verelim: nsan trnn bekas medeniyet ile, medeniyetin kvam da adalet iledir. Adalet ise birinci olarak kanuna, ikinci olarak o kanunun gzelce tatbik ve icra edilmesine baldr. Yoksa btn lkeler anayasalarnda hemen hemen ayn idealleri esas aldklarn iddia ederler Demek ki aslolan iddia deil, icraattr. Dinler benzer iddialarla doar. Devrimler benzer amalar uruna yaplr ve lkeler benzer lkleri gerekletirmek iin kurulur. Aralarndaki fark icraattr. Kimi bunlar istismar eder, kimi inanmad halde baka bir ey sylemeden din kurulamayaca, devrim yaplamayaca ve lke ynetilemeyecei iin bunlar esas almak zorunda kalr. Kimileri de bunlara sahici olarak iman eder. Samimiyetle peine der ve uygular. Bu ynyle de dierlerinden ayrlr. Yedinci yzylda Hz. Muhammedin yapt tam tamna budur. Bugnde fark bu olacaktr Dikkatle bakarsak yukarda aktardmz metinler, rnein Hz. Nuhun yedi kanunu, Hz. Musann on emri vs. tamam format olarak ayn olmasa da esas itibariyle ayn kavramlar etrafnda dnmektedir. nsanlk, bugne kadar her bir defasnda, yine yeniden, bu kadim damardan konumakta ve Aliya zzet Begoviin u szlerini dorulam olmaktadr: Din de, devrim de aclar ve straplar iinde doar. kisi de refah ve konfor iinde yok olup gider. Gerekten devam eden srf onlarn gereklemesi abasdr. Onlarn gereklemesi ise, ayn zamanda lmleri demektir. Din de, devrim de, gerekleirken kendini boacak kurumlarn, statkolarn doururlar. Devrim yalan sylemeye ve kendi kendine ihanet etmee baladktan sonra, statkolam sahte dinle ortak bir dil kullanr... Her baarsz tecrbenin sonunda insanlk, adalet arayan bu kadim damarn yine yeniden harekete geirecek yeni bir soluu bekler hale gelmektedir. Bu, dnya durduka devinim halinde akan insanlk vicdandr. Allahn kitab Kurann esas amac, ite bu vicdan uyandrmaktr. Onun iin Kuran kendisine basiru linns (insanlk iin basiret/vicdan/igr) der; Bu Kuran insanlk iin basiret, hidayet ve eksiz phesiz imana ulamak isteyen bir halk iin rahmettir. (Casiye; 45/20)

13

tanr algsnn adalet veya zulm olarak tezahr

MEHMET YAAR SOYALAN mysoyalan@gmail.com Giri nsanolu ister bir Tanrya inansn ister inanmasn yeryzndeki ilerini, yapp ettiklerini Allah yanna/arkasna veya karsna alarak yapa gelmektedir. Dolaysyla btn gndemini bir ekilde, dorudan veya dolayl olarak Tanr ile ilikileri belirlemektedir. Dnce dnyas, sosyal, siyasal ve kltrel iliki biimleri de bu ereve de ekillenmi ve ekillenmeye de devam etmektedir. Allah karsna alan kiinin durumu, Allah yanna alana oranla fazla karmak deildir. Kafa karkl insan olmas hasebiyle inkrc iin de sz konusudur ama kendini merkeze koyduu ve her frsatta btn balardan uzak olduu mesajn verme gerei duyduu iin neyi, niin yapt daha kolay anlalr. Bu nedenle her vesileyi Allahtan bamsz olduunu gstermek iin kullanr. uur alt bu ekilde iledii iin, bunu ok zaman planlamadan, doal bir eymi gibi yapar. Genel olarak tepkiseldir, aslnda kendinden de tam olarak emin deildir ama eminmi gibi davranr. Bunun iin olsa gerek, zgr olduunu her vesile ile dile getirir. Tanrdan zgrlemi birey, zgrln daha ok, kendi kar iin her yolu mbah grp merulatrmakta, yakn evresini talan etmekte ve hemcinslerini dlamakta kullanr. Elbette sorsan byle yapyorum demez, ama materyalist algs onu bu noktaya getirir. yle ki; yeryzndeki evre kirliliinin ve mevcut ekolojik skntlarn nedenlerinden biri bedevilik ise ikincisi Tanrdan zgrlemi anlaylarn ortaya koyduklar smrgeci yaklamlardr. Bu anlay, insan merkeze alp onu kutsam, dolaysyla kendisi dndaki yaratlmlarda ve evrenin ileyiinde bir anlam ve kutsallk grmedii iin, onu hoyrata kullanm, kirletmi veya tketmitir. Bu nedenle yeryzndeki doal dengenin bozulmasnda, sadece benim, hepsi benim, anlaynn nemli pay vardr. Ancak, insanlk tarihinin ya hesaba katldnda bu evre felaketi, yeni bir durum saylr ve daha ok aydnlanma sonras dnyasnn neden olduu bir sorundur. Tanr kart dncenin etkisinin youn olarak hissedilmesi, dnya nfusunun byk ounluunun Tanr kart olduundan deil; para, bilgi, askeri ve ynetim gcnn bu insanlarn ellerinde olmasndandr. Bu dnem dnya tarihi iinde istisnai ve az bir zaman dili-

Adaletin insanl yaatan kadim bir damar olduuna dair bu klasik metinler gsteriyor ki son on drt asrdr dnyada sylenenler Hz. Muhammedin Medine Szlemesine dlm birer dipnot olmaktan teye geebilmi deiller. Hz. Peygamberin Medine Szlemesinde ortaya koyduu szleme (vesika), adalet, ortak iyilik (maruf ), bar (sulh), savunma (dif a), gvenlik (emn), serbestlik (dinihum ve dinehum), birliktelik (mmet) kurucu kavramlarnn, douda ve batda insanln kadim bir damar ve modern lkelerin dahi kurucu sloganlardr.

14

mine karlk gelir, byk ihtimalle de geicidir. Bunun iaretleri de alnmaktadr. Bu iyi bir durum mudur, o ayr bir konudur. Ancak, Allah kart anlayn ve ortaya kard byk sorunlarn ve yaatt travmalarn bu denli etkili, kalc ve sesinin gr karak yeryzne egemenmi grnts vermesinin bana gre en nemli nedeni Allah yanna alarak veya Allahn arkasna saklanlarak ina edildii iddia edilen bir dnyada yaplp edilenlerdir. Yani Allah adna hareket ettiini syleyen insanolunun eylemleridir. zellikle Orta a Avrupas ve Aydnlanma sonras dnyas bu yaplp edilenlere en iyi rnektir. Tanr Tasavvurunun Hayat Alglamadaki Fonksiyonu Salkl bir Allah alglamas ve buna uygun bir hayat ortaya konulsa, Allah kart sylemler kendiliinden snp gidecektir. nk bu sylemler enerjilerini yanl Allah anlaylar ve onun yeryzndeki tezahrlerinden alrlar. Bu yanl alglamalar bittiinde veya azaldnda bu sylemler de azalp yok olacaktr. Bu nedenle zerinde durulmas gereken konu Allah/Tanr alglamalarnn ve bunun yeryznde yansmalarnn nasl olduu konusudur. nsanolu tarihi serveni boyunca yapt her eyi, Tanr tasavvurunun bir gerei olarak gerekletirmitir, diyebiliriz. Nasl bir Tanrya inanyorsa, inanna uygun bir dnya kurmutur. Kendi i dnyasn, evresini, insanlarla ilikilerini, yeryzndeki konumunu bu inan ve anlayna gre dzenlemitir. Ayn ekilde dinin temel ilkeleri de bu Tanr/Allah alglamasna uygun olarak ekillenmitir. Allah sadece azap ve gazap edici, yani sadece kadir ve yce olan olarak tasvir edilirse, bu anlayn egemen olduu topluluklar da sadece totaliter ve otoriter ynetimler oluturabilirler. Veyahut Allah, sadece sevgi, merhamet kayna ve her eyi balayan bir ilah olarak tasvir edilir, hesap soruculuu dlanrsa, byle anlaylarn egemen olduu topluluklarda hibir zaman sosyal adalet salanamad gibi ya anari hkim olur ya da baka otoriter bir toplumun egemenlii altna girerler. Birincisine Yahudileri, ikincisine Hristiyanlar rnek olarak verebiliriz. yle ki, bazen insanolu, dinin ideallerinin peinden koarak; bir uyarc, bir kurtarc, bir mcahit, bir din savas olur. Bazen din, insanolunun peinden srklenerek, yaptklarn merulatrma ve temizleme aracna dnr. nsanolunun dinle bu elikili iliki biimi ok zaman farkl dinlerin ortaya kmas sonucunu da dourur. Gc elinde bulunduranlar, -ok zaman kendileri inanmasalar da-, dini; gerektiinde toplumu uyuturan bir afyona, gerektiinde de bir kurtulu objesine, hatta bir lm makinesine, topluluklar hareket ve galeyana

getiren bir doping ilacna dntrdkleri iin, onun doas bozulmutur. Bylece din, yeryznde kalpleri telif eden/sndran bir rahmete, adaletin egemen olduu topluluklarn oluup yaygnlamasna deil de, gcn esas alnd, sadece parann geer ake olduu, her bir milimetrekarede frkalama, bozulma, kirlenme ve hakszln kol gezdii, dolaysyla zulmn hkim olduu toplumsal yaplarn yaylp gelimesine neden olmutur/ olmaktadr. Bu durum paradoksal bir ekilde, etki-tepki yasasnn bir gerei olarak, hakk arayan, adalet taleplerini dile getiren yeni toplumsal hareketlerin, dolaysyla farkl yeni sylemlerin, hatta yeni dinlerin ortaya kmasnn zeminin hazrlamtr. Bu durum gemite byle olduu gibi gnmzde de byledir. Sadece azap ve gazap edici, kadiri mutlak, gcn gstermekten holanan bir Tanrya inanlyorsa, byle bir Tanrya inanan insanlar genellikle otoriter ve baskc bir toplumsal yap ortaya koyarlar. Hesap soruculuu ve kadiri mutlaklnn yannda, merhametli, balayc ve rahmetini her daim gsterdii varsaylan kuatc bir Tanrya inanlyorsa, byle bir Tanrya inanan insanlar genellikle zgrlk ve barl sosyal yaplar ina ederler. Bu ifadeleri hem gemite hem de gnmzde birok rnekle delillendirebiliriz. rnein gemite Roma, Msr ve Pers imparatorluklarn, gnmzde de srail ve ABD ynetimlerini otoriter alglamalara rnek verebiliriz. Kuatc Allah alglamalarnn bir sonucu olan adil sosyal oluumlarn gnmzde belirgin bir rnei bulunmasa da gemite slamn ortaya kt ilk yllar bu zgrlk ve adil topluluklarn/oluumlarn en belirginidir. Ad, zellii, ilkeleri ne olursa olsun bir din alglamasnda temel ge Allah/ilah/tanr unsurudur ve her ey buna gre ekillenir. Doal olarak o din mensuplarnn evren, kozmoloji ve hayat anlaylarn da bu Tanr alglamalar belirler. Onlar da bu anlaylar erevesinde evrelerini/ yeryzn ekillendirirler. Allah Alglamasndaki Yanlsamalar Allah tasavvuru, anlay veya algs dediimiz zaman, Onun nasll, neye benzedii veya benzemedii konusunu kastetmiyoruz. Geri gemite de konu genellikle bu balamda anlalp, tartlmtr. Allahn neye, hangi eye benzedii konusu bile baz din ve mezheplerin ortaya kmasnn nedeni olmu, dolaysyla bu konu ile ilgili olarak lehte ve aleyhte birok kitap yazlm. zellikle Kelam kitaplar bu konunun tartmalaryla dolu Gnmzde de lahiyat Fakltelerinin Kelam blmlerinde bu konular ile ilgili ateli tartmalar yaplmasnn yan sra ilgili tezler de hazrlatlmaktadr. Tartmalar ve tez konular, gemite Kelamclar bu

15

konuyu niin tartmlar veya gemite baz topluluklar, -Mslman veya deil- Allah niin bir cisim olarak tasavvur etmiler? Veyahut gemi, ekli Allah tasavvurlarnn gnmzde bir karl var mdr? Bugn bu anlayta herhangi bir topluluk bulunmakta mdr? gibi konular etrafnda yaplsayd, gnmz ihtiyalar ve gerekleri karsnda daha anlaml ve bu konularla ilgilenenler iin de yararl olabilirdi. Yoksa gemiteki toplumlarn bylesine ekli Allah tasavvurlarnn gnmze aktarlp tartlmasnn bir bilgi edinme faaliyeti olmas dnda ne gibi faydas olabilir ki? Gemite birok slam bilginin de dikkat ektii gibi, Allah ile ilgili alglamalarda asl sorun, ekli Allah tasavvurlar deil, yalnzca ona ait olmas gereken sfatlarn baka canllara/varlklara, rnein ynetici ve eyh gibi baz ahsiyetlere devredilerek yeryznde Allah adna i tutan baz kii ve kurumlarn icat edilmesidir. Bu durum ayn zamanda Allaha ait sfatlarn iinin boaltlmas, etkisizletirilmesi ilevi de grmtr. Belki bunlar kadar nemli bir konu da, Allaha ait sfatlarn bir ksmnn gz ard edilerek unutturulmas, zellikle baz sfatlarnn ne karlarak, Allahn paralardan bir para olarak alglatlmasdr. rnein sadece gazap edici, cezalandrc, hesap sorucu, yce, kadir, cebbar gibi otoriter nitelikteki baz sfatlar ne karlp, srekli cehennem tasvirlerine gnderme yaplarak, kendisinden ok korkulmas gereken bir Allah anlaynda, toplumsal madalyonunun bir yz, sadece sevgi dolu, snrsz balayc ve merhamet edici, etliye stlye karmayan, zalimin zulm karsnda hi konumayan/sessiz kalan bir Allah anlaynda olduu gibi, toplumsal madalyonun dier yz ortaya kmaktadr. Bu tr alglamalar gemite olduu gibi gnmzde de yaygn olan anlaylardr. Toplumu snara, kastlara ayrp fel eden ite bu Allah tasavvurlardr. Bu arpklk, ok Tanrl dinlerde olduu gibi tek Tanrl dinler olan Yahudilik, Hristiyanlk iin de sz konusudur. En zc olan da, en son ve en kuatc, en adil din olma durumundaki slamn Peygamber sonras alglama ve uygulamalarnda bu sorunlu Allah alglamasndan yakasn kurtaramam olmasdr. Gnmzde din dediimizde daha ok kuru bir ekilcilik ve snrlar belirlenmi belli riteller anlalyor. Elbette bu ritellerin merkezinde de ekle brnm bir Allah tasavvuru var. Bu durum hemen, hemen btn dinler iin geerli. Bu ekilci Tanr tasavvuru her dinde kendi doasna uygun bir ekilde olumu. rnein Yahudiliin temel metinleri olan Eski Ahite baktmzda Allah, genellikle, kzgn, hrn, kendini ar beenmi, kullarnn an arayan, her an azap ve helak etmeye

hazr, insanolu ile kavgal, adaleti gzetmeyen, nerede ne yapaca tam olarak kestirilemeyen, stelik milliyeti/rk bir Tanr olarak anlatlr. Eski Ahitteki bu Allah; ne yaparsa yapsnlar, hangi gnah ilerse ilesinler daima Yahudilerden yanadr, yani taraf tutar. Ve onlarn cehenneme girmeyeceini, girseler bile orada birka gn veya dakika kalacaklarn iddia ederler (Kuran; 2/80 ve 2/111). stelik Yahudilik dininin dnda kalanlar her zaman ve her durumda hakszdrlar ve helak edilmeyi hak etmilerdir.1 Bu alglamann sosyal hayattaki yansmas da yukardaki fotorafa uygundur. Bir Yahudi, konumu ne olursa olsun dier insanlardan daima stndr, dolaysyla yasalar karnda da ayrcalkldr. Yahudi Tanrs Yahova ok zaman kzgn ve sinirli olduu iin ne zaman ne yapaca belli olmadndan, Yahudilerin Yahovay sakinletirmek iin sk sk ona sunaklarda kurbanlar sunmalar gerekir. Bu kurbanlarn etleri ve yalar o sunaklarda kokusunun ve dumannn Allaha ulamas iin zellikle yaklr. Bu etlerin din adamlar dnda dier insanlar tarafndan yenmesi kesinlikle yasaktr. nk ok kskan olan Yahova bundan holanmaz. Bu Tanr tasavvuru, o Tanrya inanan insanlarn karakterine de yansmtr. zellikle gnmzde Yahudilerin neden olduu skntlar burada aramak gerekir. Yoksa Filistinde olup bitenleri akl ve insani deerlerle izah etmek mmkn olmaz. Hristiyanla ve Hristiyanlara gelince; ncillerdeki Allah anlatmlaryla Pavlus sonras Hristiyanlnn Tanr tasavvuru arasnda belirgin farkllklar hatta elikiler sz konusudur. ncillerde, her eyi yaratan, yce, seven, merhamet sahibi ve ahirette hesap soracak olan bir Allah anlatm szkonusu iken, sonraki dnemlerin algsnda Allah sadece seven, insan ne yaparsa yapsn onu daima balayandr. Yce ve Kadiri Mutlak oluu, zellikle de ahirette hesap soruculuu devre d braklmtr. Zaten oluturulan Ezeli Gnah Teorisi ile Allahn evrene mdahalesi bu olaya indirgenmi, Hz sa armha gerilerek btn Hristiyanlarn gnahnn bedelini demitir. stelik kilise hem gnah karma seremonisiyle hem de yeryznde Allahn nuru ve szcs olarak Allah adna her trl tasarrufta bulunma hakkn elde ettii iin Allah zaten yeryznden kovulmutur. Aslnda Aydnlanma baronlarna yaplacak fazla bir ey de braklmamtr. Allah, ancak kilise zerinden konuabilmektedir. Varsa eer, adalet ve nimet de yine kilise zerinden datlmaktadr. Pavlusun sadece seven ve merhametli olan Allah tasavvuruna ramen, kilise, krallar atama ve azletme yetkisiyle koca bir Orta a insanolu iin cehenneme evirmitir. Batan sona kilisenin organize ettii Hal Savalar bu dnyevilemenin en belirgin rneidir.

16

Mslmanlarn Yanl Allah Algsnn Nedeni, Kurann nsan Biimci Dili midir? zlerek sylemek gerekir ki, Mslmanlarn Allah tasavvurlar da ok sorunludur ve yaadklar hayat da bu sorunlu Allah alglamasna paralel olarak sorunlarla doludur.., Peygamber ve ilk iki halife sonrasnda yaanlanlarn, her corafya ve dnemde farkl grnmleri olsa da, Kuranda da yansmasn bulan bu sorunlu Allah algsnda, Arap cahiliyesinin tanr alglamas ok belirgin bir ekilde kendisin hissettirmektedir. stelik bu Cahiliye etkisi sadece bu gne zg de deildir. Emevi hanedanl dneminden bu yana Cahiliyenin Tanr anlay artp-azalarak gnmze kadar devam edegelmitir. Kurann, vahyedilip bir kitap haline getiriliinden ksa bir sre sonra yaanlan toplumsal travmalar, Mslmanlarn din ve Allah alglamalarnda nemli deiikliklere neden olmutur.2 Kuran, mesajlarn muhataplarnn dil algs erevesinde ifade etmitir. Onlarn kulland kelime ve deyimlerle konumu, onlarn, o kelimelere ykledikleri anlamlar esas alm ve muhatabnn mesaj daha iyi kavramas iin aina olduu insan biimci bir dil kullanmtr. Zaman ierisinde somuttan soyuta doru, kelimelerin anlam dnyasna, kelimenin zne bal kalarak yeni anlamlar yklemitir. Cahiliye Arabnn din, Allah ve kozmoloji anlaylarn sorgulam, zellikle Allah ve genel din alglamalarn temelinden deitirerek yeniden ina etmitir. Mslmanlar sonraki yllarda Kurann, insan biimci dilini ve yeniden tanmlad Allah, gerei gibi kavrayamayarak, Kurann kendi terminolojisini nemli lde somuttan soyuta doru yeniden yaplandrmasna ramen, gaybi birok kavram somut olarak alglanm ve alglanmaya da devam edilmektedir. Kurann insan biimci bir dil kullanmasnn en nemli nedeni, vahyin muhatabnn insan olmas yannda, Allahn, yeryz nimetlerini ayaklarna serdii insan, kendisi gibi adil ve ahlakl grmek istemesidir. Bu mesaj Kurann hemen hemen her suresinde grmek mmkndr. Allah; hak, aziz, yce, muktedir, kahhar, mtekebbir, cebbar, melik ve kadiri mutlaktr; ancak O, bu g ve kudretini, azgnlarn azgnlklarnn karln vermek, rahmetinin tecellisi olarak madur ve mazlumlar koruyup gzetmek ve yeryznde hak ve adaleti tesis etmek iin gsterir ve kullanr. Bu kudret ve kuvveti, adaleti ve hakk gzeten kimseler ile gsz ve kimsesizlerin snaca yegne snaktr. O kahhar ve ezici kudretini gszlerin zerinde gstermez. Bu nedenle insandan da ayn ekilde davranmasn ister. Yani Allah, haktr ve insandan hakka riayet edip hakszlk yapmamasn; adildir, insandan adil olmasn; cmerttir insandan cmert olmasn; rahman rahimdir insandan da merha-

Allah, haktr ve insandan hakka riayet edip hakszlk yapmamasn; adildir, insandan adil olmasn; cmerttir insandan cmert olmasn; rahman rahimdir insandan da merhametli olmasn bekler. Yaratcdr, insann alp abalayp retmesini; limdir, insann renip haddini bilmesini; basirdir, insanlarn hakk hukuku grp, gerei kavramasn ister.
metli olmasn bekler. Yaratcdr, insann alp abalayp retmesini; limdir, insann renip haddini bilmesini; basirdir, insanlarn hakk hukuku grp, gerei kavramasn ister. Bu cmleleri Allahn btn sfatlarn iine alacak ekilde geniletmemiz mmkndr. Ancak Kurann bu insan biimci dili, sonraki dnemlerde ifade ettiimiz balamda anlalmayp, daha ok bedevi kltrnn bir yansmas olan zahiri/literal dil alglamasnn bir tezahr olarak; ya salt maddi/ekli anlatmlar olarak kabul edilmi. Ya da bu anlatmlar insanla ilikilendirilmeden, yeryznde bir karlnn bulunup bulunmadna baklmakszn sadece Allahn sfatlar ile snrl olarak yahut kendini hibir kural ve prensibe bal olmadan, sosyal hayatla ilgisinin kurulmas imknsz bir ekilde sembolik ve deruni/batini bir anlatm tarz olarak anlalmtr. Bunun sonucu olarak Allahn, Kuran ile muhataplarna ulatrmak istedii mesaj, metin/Mushaf iinde mahsur braklarak buharlam veya buharlatrlm, bylece mesajn hedene/muhatabna ulamas engellenmitir. Allah Gerei Gibi Tanmlayp Kavrayabilmek yle ki, Allah alglamalarndaki yanlsamalar, sadece Allahn sfatlarnn yanl alglanmas ile snrl deildir. Yukarda ifade ettiimiz gibi Allaha ait birok sfat Kurann kendisine ykledii anlamlardan soyutlanarak, en azndan bir anlam kaymasna uratlarak okunmu, Allahn sadece kendine has kld baz yetkiler baz kullara hasredilerek, bir yetki gasp da yaplmtr. Bu yetki gaspn; efaat etme, gaybi bilme, mucize/keramet gsterme, helal haram koyma gibi birok alanda grmemiz mmkndr. Kuran, gaybn, ok kesin bir dille, yalnzca Allah tarafndan bilinebileceini ifade etmitir.3 Buna ramen, birok Mslman yalnzca Allahn sahip olabilecei

17

nsanolu tarihi serveni boyunca yapt her eyi, Tanr tasavvurunun bir gerei olarak gerekletirmitir, diyebiliriz. Nasl bir Tanrya inanyorsa, inanna uygun bir dnya kurmutur. Kendi i dnyasn, evresini, insanlarla ilikilerini, yeryzndeki konumunu bu inan ve anlayna gre dzenlemitir.
gayb lemine ait bilgilerin Peygamberler ve baka baz ahsiyetler tarafndan da bilinebileceini ifade etmilerdir. Oysa zaten, insan iin gerekli olan gaybi bilgiler, Allah tarafndan ilahi vahiyle Resullerine bildirilmi ve o vahyi ifadeler Kuran, ncil gibi ilahi metinlerde yer almtr. Yani yce Rabbimiz kullar ierisinden kendisinin setii insanlara seslenmi ve kullar iin gerekli olan aklamalar yapmtr.4 Eer bir gaybi haberden sz edeceksek o haberler yine Kurann iinde mevcuttur.5 Bilinen lahi metinler dnda Allah Resullerine gayb ile veya baka bir konu ile ilgili herhangi bir aklamada bulunmadn yine kendisi Kuranda ifade etmitir.6 Yine Kuranda Allahn Resulnn azndan gayb bilmedii u ifadelerle dile getirilmitir. De ki, ben kendi kendime Allahn dilediinden baka ne bir menfaat elde etmeye, ne de bir zarar nlemeye malik deilim. Ben eer gayb bilseydim daha ok hayr yapardm ve ktlk denilen ey yanma uramazd. Ben iman edecek bir kavme mjde veren ve uyaran bir peygamberden baka biri deilim(Araf: 7/188), De ki ben size Allahn hazineleri benim yanmdadr demem, gayb da bilmem, size ben Meleim de demem, ben ancak bana verilen vahye uyarm. De ki: Kr, grenle bir olur mu hi?(Enam: 6/50)7 Kayna Allah olan bilgilere, Allaha ramen sahip olmak, onun bilgi ve otoritesinin almas anlamna gelir ki, byle bir durum Allahn kudret ve otoritesini geersiz klar. Ayn ekilde, Allahn, gaybn kendi tekelinde olduunu ve ona kimseyi ortak etmediini ilan etmesine ramen, ilahi kelamn dnda, baz ahslara gayba ait bilgilerin Allah tarafndan zel yollarla ve zel artlarla verildiini varsaymak veya byle bir iddiada bulunmak, Allahn, yanlmazln, adil ve rahman oluunu sorgulamaya yol aar ki, byle bir ey Allah iin asla sz konusu olamaz. Kendisine ait bir bilgiyi muhafaza etmekte bile acziyet gsteren veya elikili

bir tavr sergileyen bir yaratcnn evrenin adaletini salamas mmkn mdr? Elbette byle bir iddia Allaha atlm bir iftiradan baka bir ey deildir. Ayn ekilde efaat konusunda da benzer bir yaklam sz konusudur. Bir kimsenin bir baka kimseye efaat ve araclk yapmasnn mmkn olmad, Kuranda kesin bir dille ifade edilmiken.8 Peygamberin ve baz zel ahsiyetlerin ahirette gnahkrlarn, gnahlarnn aedilmesi iin efaat yetkilerinin olduu iddias, geleneksel slami alglamadaki nemli amazlardan biridir. Kuranda efaat ile ilgili ayetlerin muhatab ncelikle mrikler, sonra da ehli Kitaptr. Dolaysyla bu ayetler de bunlarn yanl ve temelsiz efaat anlaylaryla ilgilidir.9 Bu nedenle ilgili ayetler, bu kesimlerin anlaylarnn yanl ve temelsiz olduunu ortaya koymaktadr. Ancak bu ayetler balamlarndan koparlarak Allahn baz ahsiyetlere de ahirette efaat etme yetkisi verdii/verecei iddias slamn temel rkn haline getirilmitir. Bu yanl anlayn temelinde muhtemelen, hicri 1.yy da oluan zahiri/literal alglamann yannda, Yahudi ve Hristiyan geleneinin etkisi de yatmaktadr. Allah, Kuranda kendisinin bile hi kimseye hak etmedii bir eyi vermeyeceini, yani, kim ne hak etmi ise ahirette o karl bulacan, insanlar arasnda ayrm yapmasnn sz konusu olmadn ak seik ifade etmesine ramen, insanlarn bazlarnn, dier bazlar hakknda arac olmalar ve bunun kaynann da Allaha mal edilmesi, Adil Allah anlayn temelden sarsmaktadr. Ayn davran ayn gerekelerle gsteren, dolaysyla ayn sonucu hak eden iki kiiden birine, araclarn araya girmesi (birilerinin efaat etmesi nedeniyle ) sonucu farkl bir ceza veya mkfat verilmesi drst, erdemli olmann nemli bir gerekesini ortadan kaldrr. zellikle ahirette yaptklarnn bir karlnn olacana inanan bir kii iin, efaatiler sayesinde gnahlarnn balanacann imas bile, en azndan onun gnahlardan kanmas azmini sekteye uratr. Ayn zamanda bu yanlsama oluan efaat pazarnn merulatrlmasna neden olur. Byle bir manzara, nedeni ne olursa olsun ayn sua farkl cezalar verilmesi olarak alglanacandan, Allahn adil, gvenilir ve sznden dnmez oluunun sorgulanmas sonucunu da dourur. Gnmzde yaadmz baz skntlarn temelinde nemli l de bu olgu yatmaktadr. Oysa Rabbimiz bu tr iddia ve anlaylarn aksine sznden dnmez, kelimelerine ve verecei hkme kimseyi ortak etmez. Onun kelimelerinin dzenini ve insicamn bozup, anlamlaryla oynayanlar, ancak kendilerini kandrm ve sadece kendilerine ktlk etmi olurlar, elbette kandrdklar insanlarn sorumluluklarn da srtlarna alarak Allahn huzuruna karlar.

18

Benzer bir yanl anlalma da Kurann doal ve sradan bir hakikat olarak grd Allahn varl konusunda yaanmtr. Daha ok son yz ylda, ateizmin/Tanr inkrclnn g kazanmas ve Tanr merkezli tm dinlere aka sava amasnn ardndan, Hristiyan dnyas dhil, dnyann drt bir yanndan savunmaya geilerek Allahn varln ispatlama yarna girdiler. Sanki ateistlere Allahn varl kabul ettirilirse sorunlar bitecek ve yz yllardr sregelen kronik tartmalar sona erecek. Oysa binlerce yldr dnyann her yannda zalimiyle mazlumuyla, fakiriyle zenginiyle, ehirlisiyle kylsyle btn bir insanlk, Tanrnn varlna inanmasna ramen, zulmler, skntlar, savalar, yoksulluklar, hakszlklar sregeldi. stelik peygamberler de hep, bir dine inanan yani bir Tanr inanc bulunan toplumlara geldii halde Zaten evrendeki her bir varln, her bir hareketin, her bir oluun, varln her saniye yeniden ispatlad bir hakikati, yeniden ispatlamaya kalkmak ve bu konuyu, son birka yz yldr insanln/Mslmanln en nemli (ok zaman da tek) meselesi olarak ortaya koymak, bilerek veya bilmeyerek, her i ve oluta evrendeki varln ve egemenliini haykran bir Allah tasavvurunun perdelenmesine neden olmaktadr. Evrendeki kirlenmenin ve hakszlklarn nedeni, Allah gerei gibi, hak bir lye gre kavrayp, bu kavrayn gereklerini yerine getirmemekten kaynaklanyorken, insanolunun gndemini Allahn varl veya yokluu gibi karl olmayan bir konu ile megul etmek, yeryzndeki hakszlklarn, zulmlerin bir lde merulatrmasna neden olmaktadr. Bu alglamann en somut sonucu, zellikle souk sava yllarnda, ateist/komnist Sovyetlere kar, Hristiyan Batnn, zellikle de ABDnin kutsanmas olmutur. Bu alglama farkl tonlarda da olsa bugn de devam etmekte ve Tanr, dolaysyla Allah algs, Batnn zulm ve hakszlklarnn arac haline getirilmeye devam edilmekte, bundan da en byk zarar da Mslmanm diyenler grmektedir. yle ki, zalimden, zulmden (3/57,140), saldrganlardan(2/190), mfsitlerden (2/205), gnahkar nankrlerden (2/276), inkarclardan (3/32), bbrlenip alm satanlardan (4/36), hainlerden (4/107), msrierden, haddini aanlardan (4/141), ve elbette cimrilerden, toplayp yanlardan holanmayan ve daima, adaleti emredip, hakk hukuku dile getiren, fakiri yetimi gzetmeyi emredip, adil ve yardm sever kullarn seven bir Allah anlay yerine; soyut bir konu olan Allahn varl konusunda younlamak ve iin esasn oluturan bu boyutu grmezden gelmek, bilerek veya bilmeyerek, zulme ve hakszla sessiz bir destek olma anlamna gelmez mi?

Bu nedenle bu tr yanllklara dp, hakszlklara ortak olmamak iin Allahn doru ve gerektii gibi alglamas ok nemlidir. Nitekim Kuran Kerimde, salkl ve adil bir toplumun olumasnn, ancak doru ve hak bir Allah alglamas ile mmkn olacan ok sk dile getirilmektedir. Allah, ancak Kuranda anlatld gibi btn boyutlaryla kavranldnda, onu hak bir lye gre tanyp tanmlamak mmkn olur. Yoksa yaplan btn tanmlar eksik kalacakt. Aksi halde, her eksik tanmlama onun bir boyutunu darda brakaca iin, Yce Yaratcmza kar bir hakszlk da yaplm olacaktr. Ey insanlar size bir misal verildi, imdi ona iyi kulak verin! Haberiniz olsun ki sizin Allahtan baka taptklarnzn hepsi bu i iin bir araya gelseler bir sinek bile yaratamazlar, ayet sinek onlardan birey kapsa onu ondan kurtaramazlar; isteyen de gsz, istenen de! Allah gerei gibi deerlendiremediler. Dorusu Allah kuvvetlidir, gldr. Allah hem meleklerden, hem de insanlardan eliler seer. phesiz Allah her eyi iitir, her eyi grr. O gemilerini ve geleceklerini bilir. Btn iler Allaha dndrlr. (Hac: 22/73-76)

1- M. Esed ilgili ayet ile ilgili notunda, bu anlayn Yahudilikte ok yaygn ve egemen olduunu, seilmi topluma mensup olduklarna inandklarndan dolay ya kendilerinin aedileceine veya bir ceza verilse bile bu cezann abucak kaldrlacana inandklarn ifade eder. (M. Esed, Kuran Mesaj, 2/80. ayet ile ilgili not) 2- Daha geni bilgi iin Vahiy Savunmas Kuran d vahyin imkanszl- adl kitabmzn ilgili blmlerine bakabilirsiniz (173-200 ve 247-266 sayfalar), Anka yaynlar stanbul 3 -Enam:6/50, ve 59, Araf:7/188, Hud:11/23, Cuma:62/8, Maide:5/109 ve116, Neml: 27/65 4 - Aliimran:3/179, Cin:72/26-28 5 - Hud: 11/49, Yusuf: 12/102, 3/44 6 - Cuma: 62/9-11, Enam: 5/67, Ahkaf: 46/23, Cin: 72/26-28, Zuhruf: 43/43, Yunus: 10/2-3 7 - Bu konuda, daha geni aklamalar iin, Vahiy Savunmas Kuran d vahyin imknszl isimli almamza, zellikle de 4. ve 7.blme baklabilir. 8 - Bakara: 2/48, 123, ve 254. ayetler 9 - Yunus:10/18, Araf:7/53, Enbiya:21/28, Zmer:39/43, Enam:6/94, Rum:30/13 gibi.

19

SNAN TAVUKU

20

Kuranda adalet kavram

NASR HAMID EBU ZEYD ev: A. Altay naltay slam adaletten ziyade Kuran adalet kavramnn tartlmas, Kuran tedvini tarihinin de bir parasdr. Kuran ilimlerin eitli veheleri, Kuran adalet kavramnn kopmaz bir kulp (el-Urve tl-Vuska) balamnda alm iin dikkatle kullanlmtr. Tanr ve yarattklar arasndaki bu ezel anlama, ilah hukuka dayal olup, bu, her insan ruhta ierilmitir (ftrat); ve onlar, Allahn mutlak hkimiyetini tanrlar. Byle kiiler, adil olup kendi i tabiatlarna uyarak adalei yerine getirirler ve onlarn kurtuluu da buna baldr.

Adalet, genelde ve hukuk gznde eitlikle ilikilendirilen ve ona atfedilen bir kavram olup, bunun anlam kanunun; koyduu hkm asndan kurallara bal insanlar, sosyal, politik ya da ekonomik durumlar gz nne alnmakszn, eit deerlendirmesi demektir. Konunun hukuki manadaki arm budur.

Kuran ve peygamberler, bu ilksel vahyin ve ona sadk kalnmas gereinin hatrlatclardr (zikr). Eitlik ve adalete gelince, nemli olan, ilm dikkati, ok evlilik, kadnlarn ve gayri Mslimlerin durumu ile, din zgrl konularndaki zr dileyici (apologetik) tavrdan baka yere ekmek olmaldr. Kurann, tarihsel bir yeni balama oturtulmas (recontextualisation), bu konular aratrmada daha objektif bir analiz yntemi sunabilir. Ve son olarak, bir dizi sosyal ve ekonomik adaletle ilgili gnah tarttktan sonra (bunlar, Kuran kssalarnda insan itaatsizlik ve lah adaletten sapma olarak gsterilir), terazi (mizan) kavram, insanln son gndeki gnah ve sevaplarnn deerlendirilmesi balamnda ele alnacaktr. indekiler: 1. Kuran 2. slam ve lah Adalet 3. Eitlik ve Adalet 4. Ekonomik adalet 5. Adalet (Adl ve Kst) Adalet, genelde ve hukuk gznde eitlikle ilikilendirilen ve ona atfedilen bir kavram olup; bunun anlam, kanunun, koyduu hkm asndan kurallara bal insanlar, sosyal, politik ya da ekonomik durumlar gz nne alnmakszn, eit deerlendirmesi demektir. Konunun hukuk manadaki arm budur. Yine de kavram, daha tede, hukuk armn da aan ya da amas gereken bir insan eitlie atf yapar. Eitlik, greceli bir kavram olmakla; genelde kltrel, toplumsal ve bazen de politik ve din

21

Kuran vahyinde dzey varlk sz konusudur; bunlar, gnderen olan Tanr, arac olan Byk Melek ve alc olan Peygamberdir; ancak, haberleme srecinin esrarengiz arm belirgindir ve srekli vurgulanr. Kurana gre Tanr, Peygamber Muhammedi elisi olarak, mesajn insanlara ulatrmak zere semitir.
normlarca tarif edilmekle, adaletin de benzer bir kavram olarak izaf olmas beklenir. nsan haklar bilincinin modern uyanyla kltrel grelilik sorgulanm ve insan adalet, kiiler ve milletler arasnda farkllklarna baklmakszn, mutlak eitlik temeline oturtulmu; bu da, konuyu tekrar lozoar ve ilahiyatlarn ilgi alanna tamtr. Benim bu yazdaki amacm, slam adalet kavramndan ok Kuran adalet kavramn aratrmayla snrl kalacaktr. Kuran adalet kavramnn tam bir aratrmas, byle snrl yer ve zamanda yaplabilecek bir ey olmad gibi; slam kavramn aratrmas da, tm slami disiplinlerde, fkhta, kelamda, felsefede tasavvufta ve hepsinden te tefsirde yeterli vukufu gerektirir. Kurana giri ve Kuranda ifade edilen slama giri de, bu tartmann temelini tekil eder. 1.Kuran Kuran, Peygamber Hz. Muhammede 20 yl sreyle vahyedilen Allah kelamdr. Kurana atfeden saysz kelime olsa da, bunlarn en mehuru Kurandr. Vahy (esinlenme), baka bir kelimedir; ama ben onu, iinden yalnz Kurann deil, baka kitaplarn da getii bir kanal olarak tarif edeceim. Etimolojik (kkbilimsel) olarak anlam gizli haberleme olup, slam ncesi literatrdeki kullanm ve Kurandaki kullanm, iki ayr dzeyde varl kapsayan esrarl bir haberleme usulne iaret eder. 1 Kuran vahyinde dzey varlk sz konusudur; bunlar, gnderen olan Tanr, arac olan Byk Melek ve alc olan Peygamberdir; ancak, haberleme srecinin esrarengiz arm belirgindir ve srekli vurgulanr. Kurana gre Tanr, Peygamber Muhammedi elisi olarak, mesajn insanlara ulatrmak zere semitir. kinci de ifte konum vardr: nce alc ve daha sonra insanlara eli. Burada nc kelime olan risalet gelir;

ok aktr ki risalet, Kuran ieriine iaret ederken, vahyin bir iletiim kanal olduuna da iaret eder. Baka saysz kelime de vardr; mesela zikr (hatrlatma), beyan (aklama, belagatla konuma) ve huda (rehberlik) gibi. Yine de bunlar, gerek isimler olmaktan ok, sfatlardr; zira onlar, nceki kitaplara da atfedilebilir; Kuran da, bu gerei kabul eder. Asl isim olan Kurana dnersek, lologlar (dilbilimciler) der ki, O, ya qarana (biraya getirmek, toplamak) ya da qara (okumak)dan gelmektedir. Ben burada ikinci manay, kimi nedenlerle tercih edeceim. Birincisi; ok aktr ki Kuran, Peygamber Hz. Muhammede szl olarak vahyedilmitir. slam literatrde, her yerde Ruhl-Kudsn her vahiy oturumundan nce Peygambere kimi ayetleri okuduu/ilettii sylenir; sonra Peygamber, bunlar arkadalarna okur. Bu ayetler, blmler hlinde birletirilip, daha sonra ksmen yazl hle sokuldu. Peygamberin lmnden sonra bu blmler toplanr, dzenlenir ve bir kitap olarak yazl hle getirilir: el-Mushaf. kinci sebep: Kurann yazl ekline bal kalnsa da, ilk slam toplumunun gndelik hayatnda yazl metin olarak kabul edilmedi. Onun byle kabul, matbaa ann gelmesini bekledi. imdi bile, Kurann bu basl metin hliyle, bir Mslman iin onu ezberlemek ve klasik tecvid kurallarna gre okumak ok daha nemlidir. Son olarak; Kuran dilinin estetik zellikleri ve onun Mslmanlarn gndelik hayatnda yapt etki daha ok okunuu ve seslendirilii nedeniyledir. Onun en nemli estetik etkilerinden biri, tek veya toplu okunurken iirsel diliyle yapt etkidir. Bu nedenledir ki, Kurann okunmas cemaat ve birey hayatnda nemli bir faaliyettir. Her vesileyle Kurandan ayetler okunur: Evlilikte, cenazede, bayram ve kutlamalarn alnda ve hi phe yok ki ibadette, 5 vakit namazda ve dier dini uygulamalarda. 2 slami dnce, Kuran incelemek iin eitli disiplinler gelitirmi olup, bunlar birlikte bir multidisipliner (uzmanlklar aras) yaklam simgelerler. Kuran bilimleri ya da Ulum l-Kuran olarak bilinenlerden bazs Kuran metninin toplanmas tarihini incelerken, dierleri onun yapsn, bazlar da ondaki olaanstlkleri incelerler. Onun anlam ve kapsamn analiz ederken, mfessirler, kelamclar ve fkhlar Kuranla ilgili bu bilimlerde ustalk kesbetmek ve bylelikle bu aralar kullanarak ilerini grmek zorundadrlar; onlarsz Kuran incelemek mmkn deildir. Elinizdeki yaz bu disiplinlerin nemini ihmal edecek deildir; onlarn her birine yazar bir kitap hasretmitir. 3

22

2. slam ve lahi Adalet Nha emrettiini, sana vahyettiini, brhime, Msya ve sya emrettiini size de din kld. (42:13) Kurana gre, slam, Hz. Muhammede Araplara vaaz etsin diye indirilen yeni bir din deildir; o dnya yaratlal beri tm peygamberlerce aklanan ayn temel ve hayati mesajdr. Nha emrettiini, sana vahyettiini, brhime, Msya ve sya emrettiini size de din kld. (42:13).4. Biz Nuha ve ondan sonraki peygamberlere vahyettiimiz gibi sana da vahyettik. Ve (nitekim) brahime, smaile, shaka, Yakuba, esbata (torunlara), saya, Eyyube, Yunusa, Haruna ve Sleymana vahyettik. Davuda da Zeburu verdik. (4:163). Bu nedenle, aktr ki, Kurann tarinde tm peygamberler mslmandr (bkz. 6:163; 7:143; 10:72,84,90; 27:31,38,42,91; 39:12; 46:15 vs.). Kelimenin lgat anlamyla slam, kendini Allaha, lemlerin Rabbine mutlak bir aday ve teslimdir. Kuran defalarca vurgular ki, Kim muhsin olarak yzn Allaha dndrrse onun ecri Rabbi katndadr. yleleri iin ne bir korku vardr, ne de znt ekerler. (2:112, Ayrca bkz. 4:125 ve 31:22). Burada Kuran el-Urve tl-Vuska yani kopmaz bir tutacak olarak tarif edilir. Bu Tanr ve insan arasnda yaplm ezelanlamaya iaret eden bir metafordur. Bu anlamada Rabbin demoullarndan, onlarn bellerinden zrriyetlerini kard, onlar kendilerine ahit tuttu ve dedi ki: Ben sizin Rabbiniz deil miyim? (Onlar da), Evet (buna) ahit olduk, dediler. (7:172). Tanr ve yarattklar arasnda daha ziki leme gelmeden nceki bu anlama, Allahn varl ve mutlak hkm konusunda isel bir zbilin ve bir z-ahitlik oluturur. Bu zbilince ftrat ya da her kiinin ruhunda ikin olan ilah kanun denir. Bu kanuna gre her kii, yzn Allahn o yarattaki dinine evirmelidir. te yandan bu i kanun, bu dnyada kendi i doalarn tanmayanlar iin teki dnyada bir z-ahadet ve z iin hkm vermenin temelini oluturacaktr. Bu anlama o zaman bir deerlendirme lt olacak; yle ki kimse unu demesin Bizim bundan haberimiz yoktu. (7:172). O hlde slam yaradl dinidir; ftrat bu ezel anlamaya dayaldr; burada her insan ruhu Allahn tek Rab olduuna ahitlik eder. Her insann hayat sresince, znde ikin bu ezel anlamay tanmas onun ruhunun kurtuluu demektir. Bu dolayl olarak aslnda o kiinin ruhunun kendi zne kar adil ve drst olmas nedeniyle kendi znce (aedilip, .n.) kurtarlaca anlamna gelir. Kurtulamam ruhlar kendilerine adalet etmemi, kendi ftratlarn tanmam sulu olmulardr.

Kurandaki dem ve Havva kssas, ikisinin cennetten kovuluuna yol aan ey asndan her ikisinin de sorumlu olduunu bildirir. dem ok itibar grm, meleklere deme secde etmeleri emredilmitir; ama o Tanrnn onunla yapt anlamay unutmu, aatan yemitir. (20:115). Onlar byle yaparak kendilerine hakszlk ettiklerinde Dediler ki: Ey Rabbimiz! Biz kendimize zulmettik. Eer bizi balamaz ve bize acmazsan mutlaka ziyan edenlerden oluruz. (7:23). Sonra dem, Rabbinden bir takm ilhamlar ald ve derhl tevbe etti. nk Allah tevbeleri kabul eden ve merhameti bol olandr. (2:37). Demek ki, hkm zorlayc bir otoriteye bal deildir, ama her kiinin z-bilincinin ya da bundan habersiz oluunun sonucudur. Kuranda anlatlan Adem ve Havva kssas buna rnektir. Ftrat temel kavram (ki el-Urve tl-Vuska ezel anlamas zerinde olumutur) bylece mutlak ilah adalet ve her kiinin ebedi geleceindeki mutlak sorumluluu asndan salam bir temel oluturur. demin Rabbiyle anlamasn unutma tecrbesi bir lahi hatrlatmay gerekli klar; bunlar demin Allahtan ald kelimelerdir. Yani Allahn rahmeti insan sadece kendi z-tanmasyla ba baa brakmaz, nk bu ilemeyebilir ve O, insana peygamberler kanalyla mesajlar gndererek o ezel anlamay hatrlatr. Bu tam da Onun deme syledii eylerdir: Hepiniz cennetten inin! Eer benden size bir hidayet gelir de her kim hidayetime tabi olursa onlar iin herhangi bir korku yoktur ve onlar znt ekmezler. nkr edip ayetlerimizi yalanlayanlara gelince, onlar cehennemliktir, onlar orada ebed kalrlar (2:38-39). Tm peygamberler, Peygamber Hz. Muhammed de dhil, buna gre hatrlatclardr. Kuran basite hatrlama ( zikr) olarak anlr (bu Kuranda 52 kez geer) ve Muhammed bir mzekkir (hatrlatc)dir (88:21). Vahiy Tanrnn rahmetini ve lahi Adaletini temsil eder; insan kendine adaletsiz olduunda sorumluluunu hatrlatr. Kendine zulm kavram (zulm n-nefs), Kuranda srekli ilahadaletle birlikte zikredilir ve adaletsizliin Allaha nisbeti iddetle reddedilir (bkz. 2:57; 3:117; 7:9160-62,177; 9:36,70; 10:44; 16:33,118; 18:49; 29:40; 30:9). arlarn kabul ederek peygamberleri izlemek aslnda bu zde korunmu anlamay hatrlamak ve Allahn ftri dinini izlemektir; bu ister Yahudilik, Sabilik ve Hristiyanlk isterse de slam olsun. Dinler arasndaki fark kurallar arasndaki farktr; yani onlarn hukuki boyutudur; bu ise zaman ve meknla deimeye aktr; geicidir; ama asli iman boyutlar ayndr. Bu asli boyut, Allaha ve ahret gnne inanmak ve hayrl iler ilemektir. man edenler ile Yahudiler, Sabiiler ve Hristiyanlardan Allaha ve ahiret gnne (gerekten) inanp iyi amel ileyenler zerine asla korku yoktur; onlar zlecek de deillerdir. (5:69).

23

3.Eitlik ve Adalet Kuraanda insanlar bu yukarda bahsedilen slami gr uyarnca drt ana kategoriye ayrlrlar. lki Allahn varl ve ahiret hayatn inkar edenler ve yalnz bu hayatn olup ondan sonra hibir eyin olmadn syleyenlerdir. Bunlar ateistlerdir (el-kari). kinci katogori Allaha inanan, ama ortaklar koanlardr. Bunlar ok tanrclardr (el-mrikin). ncs, Allaha ve ahiret gnne inanr, ama kanunlara uymazlar; bunlar isyankar insanlardr (el-fasikin). Drdnc kategori Allaha ve ahiret gnne inanr ve buna uygun olarak, vahyedilen kurallara uygun yaar (el-mminin). Soru udur: ateistler ve ok tanrclar iin bir Mslman toplumda adalet grmeleri imkn var mdr? Cevab delillere baklrsa evet olmal, en azndan Kurana gre. nk ftrat kavramnda ve ezel anlama temelinde ierilmi lah Adalet tm kinatta zulm yasaklar. Baz konular vardr ki, en azndan modern bak asndan adalet kavramyla atr grnmektedir. ok evlilik, kadnlarn ve gayrmslimlerin konumu ve din zgrl gibi konular, Kuran ve slam zerinde srekli tartmay kkrtmaktadr. Bu konuda ok savunmac (apologetik) cevap varsa da, tarihi aklama ve Kurann metninin yeniden balamlandrlmas (textual re-contextualization) yukarda bahsedilen konularn analizinde objektif bir yntem sunabilir. Tarihsel adan ok evlilik slamdan nce de insan toplumlarnda yaygn bir uygulama olup, bu nedenle ok evlilii slam vahyinin yani Kurann art koulan bir paras olarak grmek byk bir yanl ve fahi bir akademik hata olur. Konunun Kuranda getii dorudur, ama slami sylemi slam ncesine gre yorumlamak daha doru olur. Yani Kuran yeniden balamlandrmaktr bu. ok evlilik ile ilgili olduu kabul edilen Kuran ayeti aslnda yetimler sorununu ele alr; bu ocuklar ebeveynlerini Uhud Harbinde kaybettikten sonra koruma ve himayeye muhtatrlar (H.S.: 3, M .S. 625) burada Mslmanlar ciddi malubiyet yaam, savalarnn %10u (toplam 700 kii ) ldrlm; ocuklar geride kalmt. Gerek tarih, gerekse de metinsel balam gsterir ki; bu izin yetim ocuk annesi ya da yetim kzla evlenmek zere verilmitir; bu da ancak onlar yeterince koruyamama korkusu belirdiinde byledir. zellikle de ilerinden birine zengin bir miras kalmsa: Eer (kendileriyle evlendiiniz takdirde) yetimlerin haklarna riayet edememekten korkarsanz beendiiniz (veya size helal olan) kadnlardan ikier, er, drder aln. Hakszlk yapmaktan korkarsanz bir tane aln yahut da sahip olduunuz (cariyeler) ile yetinin. Bu, adaletten ayrlmamanz iin en uygun olandr. (4:3).

Bu tarihi ve metinsel balam iinde adalet, hem bu surede hem de dier surelerde Kurann ana ilgi konusudur. Burada konu gene kadnlarla ilgili olarak getirilir: zerine dp urasanz da kadnlar arasnda adil davranmaya g yetiremezsiniz; bari birisine tamamen kaplp da dierini askya alnm gibi brakmayn. Eer aray dzeltir, gnahtan saknrsanz Allah phesiz ok balayc ve esirgeyicidir (4:129). Bu tabloya Kuranda sunulduu ekliyle evlilii de eklersek, tm yanl anlamalar kalkar. Evlilik ba Allahn ayetlerinden biridir, tpk yer ve gklerin yaradl gibi: Kaynamanz iin size kendi (cinsi)nizden eler yaratp aranzda sevgi ve merhamet peydah etmesi de Onun (varlnn) delillerindendir. Dorusu bunda, iyi dnen bir kavim iin ibretler vardr. Onun delillerinden biri de, gkleri ve yeri yaratmas, lisanlarnzn ve renklerinizin deiik olmasdr. phesiz bunda bilenler iin (alnacak) dersler vardr. (30:21-22, ayrca bkz. 16:72). Kuranda ifade edilen kadnlarn konumu, genelde, iza ve tarihsel adan bakldnda gelimecidir. Kolaylkla, kendi tarihi ve balamsal nemi iinde ima ettii ey asndan tefsir edilebilir. Bylece kast aa karlabilir ve temel eitlik krinin adalet kavram iinde gizli olduu sylenebilir. Bu zel konudan daha tartmal olan insan haklar sorununa getiimizde, vurgulanmal ki zihnimizde yukarda aklanm Kurann ilah adalet kavramn tuttuumuzda, eitlik ilkesinin slamn ana, hayati ve temel retisi olduunu grrz. Nisa (kadnlar) suresinin banda aka bildirilir ki Allah, insanlar bir tek nesten yaratp, ondan da eini vareden ve ikisinden birok erkekler ve kadnlar retip yayandr (4:1). Erkek ve diiden yaratlm insan tr kavimler ve kabilelere blnmtr ki, herkes birbirini tanyabilsin (49:13). O hlde eitlik bir tercih meselesi deildir, o insana verilen ilah eref ile temellenir: Biz, hakikaten insanolunu an ve eref sahibi kldk. Onlar, (eitli nkil vastalar ile) karada ve denizde tadk; kendilerine gzel gzel rzklar verdik; yine onlar, yarattklarmzn biroundan cidden stn kldk. ( 17:70). Daha nce akland gibi; slam, tm kitaplarda aklanm ve peygamberlere gnderilmi asl dindir. mann temel unsurlar tek Allaha ve ahiret gnne inanmaksa, inanann Yahudi, Hristiyan, Sabi ya da baka dinden olmas nemli deildir. slamn bu tarinde inan hrriyeti garanti altndadr. Dinde zorlama yoktur. slamdan sonra baka dine dnmek, hatta ok tanrclk ya da ateizme dnmek de insann zgr tercihine braklmtr. Bu ok mantkldr. Eer inan zgrl zorlamaya kar garanti ediliyor ve gvence altna alnyorsa bu kii-

24

nin dinini seme hakknn da sakl olduu anlamna gelir. Yine de Kuran gibi bir dini metinde, buna lmden sonra ceza takdir edilir. Kuranda bunun iin dnyevi bir ceza yoktur. Bu trden kovuturma ve infazlar daha sonra fkhlarca balatlm ve kurumsal inancn bir parasna dnmtr. Kuran okursak sabittir ki: Ve de ki: Hak, Rabbinizdendir. yle ise dileyen iman etsin, dileyen inkr etsin. Biz, zalimlere yle bir cehennem hazrladk ki... (18:29). Sizden kim dininden dnerse (bilsin ki) Allah, sevdii ve kendisini seven mminlere kar alak gnll (efkatli), karlere kar onurlu ve zorlu bir toplum getirecektir (5:54).... Tm insanlar arasndaki bu eitlik, farkllklar dikkate alnmakszn, temel bir garanti altndadr. Ama Mslmanlara kar alacak bir sava bundan haritir. Savata ise tarihte olageldii ekliyle sava kurallar geerlidir. Bu sava koullar Kurann Berae (dokunulmazlk) ya da tevbe suresinde aklanr. Bu sure Mekkeli Mriklere sava ilanyla balar; bylece bunlarn istisnai pratik koullar olduu anlalr; savata dahi eman dileyen iin eman kurallar geerlidir: Ve eer mriklerden biri senden aman dilerse, Allahn kelamn iitip dinleyinceye kadar ona aman ver, sonra (Mslman olmazsa) onu gven iinde bulunaca bir yere ulatr(9:6). Cihad kavram ki anlam kutsal sava deildir, Peygamberin lmnden sonraki Arap istilalar dneminde bir din grev olarak tarif edilmitir. Birok Kuran kavramn anlalmasnda hata vardr. Bunun sebebi bu ayetlerin imdiki ayet ve sure diziliiyle balamlarndan koparlmasdr. Evet, Kuranda mriklerin nerede bulunursa ldrlmeleri gerektii sylenir (2:191). Ama bir balamsal dzeye bakldnda, yani surenin i anlatm ve dilsel balam ele alndnda bu sadece tehdit amal sylenmitir. Balam; sava, basknn kalkmas ve adaletin tesisi iin tek yol olarak verir. Kbenin ve haram aylarn hukukunu ineme izni yoktur: Size kar sava aanlara, siz de Allah yolunda sava an. Sakn ar gitmeyin, nk Allah arlar sevmez. Onlar (size kar savaanlar) yakaladnz yerde ldrn. Sizi kardklar yerden siz de onlar karn. Fitne, adam ldrmekten daha ktdr. Mescid-i Haramda onlar sizinle savamadka, siz de onlarla savamayn. Eer onlar size kar sava aarlarsa siz de onlar ldrn. te krlerin cezas byledir. Eer onlar (savatan) vazgeerlerse, (unu iyi bilin ki) Allah gafur ve rahimdir. Fitne tamamen yok edilinceye ve din (kulluk) de yalnz Allah iin oluncaya kadar onlarla savan. ayet vazgeerlerse zalimlerden bakasna dmanlk ve saldr yoktur (2:190-193). Peygamberin, Mslmanlarn kovulduktan 10 yl sonra

Bu zbilince ftrat ya da her kiinin ruhunda ikin olan ilah kanun denir. Bu kanuna gre her kii, yzn Allahn o yarattaki dinine evirmelidir. te yandan bu i kanun, bu dnyada kendi i doalarn tanmayanlar iin teki dnyada bir z-ehadet ve z iin hkm vermenin temelini oluturacaktr.
Mekkeye girdiindeki tavr, lafzn anlalmas iin temel bir delildir. Peygamber Mekke ahalisine eman vermi ve Allahn onlar aetmesi iin dua etmitir. slamn yayl tarihi boyunca tek bir toplu katliam vakas kaydedilmemitir. Bu gsterir ki ilk Mslmanlar bu ayetleri srekli bir dini emir olarak almamlardr. Ve en sonunda Mslmanlar sadece kendilerine sava amayanlara adaletle emrolunmakla kalnmam, onlarla iyi ilikiler srdrmeleri de istenmitir: Allah, sizinle din urunda savamayan ve sizi yurtlarnzdan karmayanlara iyilik yapmanz ve onlara adil davranmanz yasaklamaz. nk Allah, adaletli olanlar sever. Allah, yalnz sizinle din urunda savaanlar, sizi yurtlarnzdan karanlar ve karlmanz iin onlara yardm edenleri dost edinmenizi yasaklar. Kim onlarla dost olursa ite zalimler onlardr (60: 8-9). Ayn balamlatrma metodu gayr mslimlerin konumu iin de kullanlabilir. rnein cizye art (gayr mslimlere ek vergi) aslnda Kuran tarafndan balatlmam olup o an tm imparatorluklarnda, hem Roma hem de Perste geerliydi. Hatta bu ek vergi olarak da grlmyordu, nk Mslman fkhlarn yorumuyla, aznlklar korumann bir karlyd. Mslman hukukular bunu, askeri hizmetten azade olmann karl bir ek vergi olarak grdler. Ve bundan kadnlar, ocuklar, hasta, yal ve sakatlarla din adamlarn (askerlik hizmeti yapamayacaklar, .n.) istisna ettiler. Daha ileri giderek gayr mslimlerin fakir ve muhtalar iin (yalnz Mslmanlarn dedii) zekattan pay ayrdlar. Bu bizi erken Kuran vahyi dnemindeki sosyal adalet boyutuna getirir. 4.ktisadi Adalet Mekkede inen vahiy adaletle davranmay, yetimlere, muhtalara, fakirlere, adil olmay vurgulamtr. Bylece

25

Kuraanda insanlar bu yukarda bahsedilen slami gr uyarnca drt ana kategoriye ayrlrlar. lki Allahn varl ve ahiret hayatn inkr edenler ve yalnz bu haytn olup ondan sonra hibireyin olmadn syleyenlerdir. Bunlar ateistlerdir (el-krin). kinci kategori Allaha inanan, ama ortaklar koanlardr. Bunlar ok tanrclardr (el-mrikin). ncs, Allaha ve ahiret gnne inanr, ama kanunlara uymazlar; bunlar isyankr insanlardr (el-fasikin). Drdnc kategori Allaha ve ahiret gnne inanr ve buna uygun olarak, vahyedilen kurallara uygun yaar (el-mminin).

ki Rabbim bana ikram etti, ve fakirse ikayet eder: (89/15-16): Rabbim beni nemsemedi der.. Her iki hlde de bu kii sanki yeryznde tek kendi varm gibi davranr, kendi ilgisine muhta bakalarn grmez, zellikle de zenginse. Kuran zellikle zenginliin bir seilmi elite hasseten verilmediini ve fakirliin Tanrsal bir ihmal iareti olmadn vurgular. Tersine zenginlik ve fakirlik insanlar imtihan iindir. Bu ekilde bencil yaklamlar kiiye imtihan kaybettirir. Bencil insanlarn suu, yetimlere vermemek, fakirlere yardm tevik etmemektir. Onlar aslnda mal itahla yer, zenginlii allmadk lde severler (89/17-20). Kurann, zengin, kstah ve adaletsiz insan tiplemesi rnekleri hemen tm Kuran kssalarnda geer. Byle bir rnekte zengin kii tamamen bu dnyada elde ettiini ve ahirette elde edeceklerini hak ettiini dnr, tabii eer bir ahiret varsa. Rabbine kretmek ve Rabbin ona verdiklerinin bir ksmn bakalaryla paylamak yerine bir tartmada karsndakine unu der: Benim senden ok zenginliim, erem ve gcm var. (18/34). Onun bahesine gittii ve kendine yazk ettii anlatlr. unu vurgulamak nemli ki; buradaki zengin ve kstah kii nefsine yazk etmi olarak gsterilir, bu u demektir: O, bu haksz muamele kendi i tabiatyla atmaktadr. Ve Tanryla yapt ezel anlamay bozmaktadr. (Byle gurur ve kibirle) kendisine zulmederek bana girdi. yle dedi: Bunun, hibir zaman yok olacan sanmam. Kyametin kopacan da sanmyorum. ayet Rabbimin huzuruna gtrlrsem, hi phem yok ki (orada) bundan daha hayrl bir akbet bulurum. ( 18/35-36). Bunun kart rnei adil kii olup, o kendine ho gelen her eyin Tanrdan geldiini bilir ve o, bu nedenle, kreder ve adildir. Onun kstah arkadana cevab, Karlkl konuan arkada ona hitaben: Sen, dedi, seni topraktan, sonra nutfeden (spermadan) yaratan, daha sonra seni bir adam biimine sokan Allah inkr m ediyorsun? Fakat O Allah benim Rabbimdir ve ben Rabbime hibir eyi ortak komam. Bana girdiinde: Maallah! Kuvvet yalnz Allahndr, deseydin ya! Eer malca ve evlata beni kendinden gsz gryorsan (unu bil ki): Belki Rabbim bana, senin bandan daha iyisini verir; senin bana ise gkten yldrmlar gnderir de ba kupkuru bir toprak haline gelir (18: 37/40). nkra varan bu kstahln cezas ise: Derken onun serveti kuatlp yok edildi. Bylece, ba uruna yapt masraardan tr ellerini ovuturup kald. Ban ardaklar yere kmt. Ah, diyordu, keke ben Rabbim hibir ortak komam olsaydm! Kendisine Allahtan baka yardm edecek destekileri olmad gibi kendi kendini de kurtaracak gte deildi (18/42-43). Bu ok sayda kssada anlatlan rneklerden birisidir. Allahn cezasnn, onu

Mekkenin 7. y.y.daki sosyoekonomik balamnda ekonomik adalet arsnn ncelikli bir talebiydi. Geri adl kelimesi dorudan kullanlmasa da kastedilen budur. Bu ayetlerden biri Hz. Muhammedin ocukluuna atf yapar. O da bir yetimdi, babas o domadan lmt, annesi 6 yandayken dnyadan gt. Dedesinin gzetiminde de olsa o ac ocukluk tecrbesi, Mekkedeki gayri adil sosyal artlara iaret eder. Peygamber iin, asil ve zengin Haticeyle evlendikten sonra hayat gzelleti. Ve sonrasnda Kuran Hz. Muhammede ac ocukluunu hatrlatr: O, seni yetim bulup barndrmad m? (93:6-10). arm bulup da yol gstermedi mi? Seni fakir bulup zengin etmedi mi? yleyse yetimi sakn ezme. El ap isteyeni de sakn azarlama. lk inen ayetlerden birinde Mekke halk eski bir milletle kyaslanr; bunlar muhta bir kiiyi kendi bahelerine girmekten men etmiler, bahelerinin yemilerini kasten fakirlere vermeyeceklerini sylemilerdir. Kuran onlar hatrlatr: Sakn bugn hibir yoksul baheye girip yannza sokulmasn(68:24). Gnahkrlara cennet halknca Sizi u yakc atee sokan nedir? diye sorulduunda Onlar yle cevap verirler: Biz namaz klanlardan deildik, yoksulu doyurmuyorduk, ... (47:42-44). Bir baka ayette de muhta ve yetimlere kt davranmak inanszlk iareti kabul edilmitir: Dini yalanlayan grdn m? te o, yetimi itip kakar; Yoksulu doyurmaya tevik etmez (107/1-3). Vahiy srasyla 10. inen surede Kuran bencil kiiyi yerer. Eer bu kii zenginse yksek sesle ve kstaha der

26

kendileri hak etmeleri nedeniyle insanlara ve toplumlara adilce verildiini vurgular. imdiye dek denebilir ki, Kuran bu anlamda tek deildir; fakirlere, muhtalara, dknlere kt davranmay lanetleme tm kitaplarda vardr; bu (byle yapmamak, .n.) her dindarln asli bir parasdr. Kesinlikle doru. Yine de, Kurann ekleyecekleri vardr, o da zenginlerin malnda fakirlerin bir hakk olmasnn dini bir vecibe olduudur; muhtemelen bu insan toplumlar iinde ilk sosyal refah sistemidir. Bu erken dnem vahiyde de gemi; mminlere mal ve mlklerinde muhtalar ve zayarn belli bir hissesi olduu hatrlatlmtr (51/9). Yine bir erken Medeni bir surede zekt ve sadaka slamn be artndan biri olarak konur, kelime-i ahadet ve namazdan sonra nc srada gelir. Zektn bir farz olarak kime verilecei yle sralanr: Fakir ve muhtalar ve bunu toplamaya memur edilmi kiiler, kalpleri slama sndrlacaklar, kleler ve borlular, yolda kalmlar. (9/60). Burada gayr mslimlerin bundan hari olduu hususunda hibir iaret yoktur. Bu sosyal refah sisteminde dini ayrm bulunmaz. Ayn surede Kuran, servet toplamay iddetle knar: Ey iman edenler! (Biliniz ki), hahamlardan ve rahiplerden birou insanlarn mallarn haksz yollardan yerler ve (insanlar) Allah yolundan engellerler. Altn ve gm yp da onlar Allah yolunda harcamayanlar yok mu, ite onlara elem verici bir azab mjdele! (Bu paralar) cehennem ateinde kzdrlp bunlarla onlarn alnlar, yanlar ve srtlar dalanaca gn (onlara denilir ki): te bu kendiniz iin biriktirdiiniz servettir. Artk ymakta olduunuz eylerin (azabn) tadn! (9/34-35). Dahas, Kuran aka bir amacnn da servetin eit dalm olduunu bildirir. Allahn, (fethedilen) lkeler halkndan Peygamberine verdii ganimetler, Allah, Peygamber, yaknlar, yetimler, yoksullar ve yolda kalmlar iindir. Bylece o mallar, iinizden yalnz zenginler arasnda dolaan bir devlet olmaz. Peygamber size ne verdiyse onu aln, size ne yasakladysa ondan da saknn. Allahtan korkun. nk Allahn azab etindir. (59/7). Zekt emri tek bana bir iktisadi adalet kurar m? Mutlaka kurar, zellikle de bu emrin sosyal balamn dnrsek ve Kuranda adaleti salamak iin nerilen dier tedbirleri de buna eklersek. Kurann faize kesin muhalefeti ve bu pratikleri sert eletirisi, zektn yan sra bir sosyal adalet araynn temellerindendir. Zekt ve faiz konular, Kuranda birbirine balanm ve birbiriyle kyaslanmtr. Sadaka verenlerin, bunu dikkatle ve dorulukla yaparak muhtalara yardm eden ve bunu aa vurarak onlar utandrmayanlarn rnei faiz alanlarla kyaslanr, ilkinciler kan emicilere benzetilir (2/273-280).

Bugn dnyann her yannda son 30 ylda birok slami banka ald; faizci ekonomik dzenin deitirilmesini talep ettiler. Ama bu bankalardaki ilemler, bu konudaki son bir aratrmann da gsterdii gibi, hemen hemen faizle alan bildik bankaclk sisteminin ayndr. Bana gre sorun, limlerin faizin iinde yasakland ortamn tabiatn tamamen ihmal etmeleri ve amacn dikkate almamalardr5. Yani Kuran tutumun balamn unutmakla, riba konusundaki modern tartma, yasan mantnn ne olduu (ki adaletsizliktir) zerine younlam, slam hukukunda faizin kavramlatrld teri formu dikkate alnmamtr. Oysa burada deiik adalet ve adaletsizlik kavramlar ortaya kmaktadr. Bunun nedeni ise konuyu tartan taraarn k noktalarnn ayn olmasdr. Burada ribann hukuki ve ahlaki boyutlarnn onun arkaplanndaki balamndan koparlmasdr. yleyse temel soru, kredi ve mevduat faizlerinin riba olup olmaddr. Modernistler bunu riba kapsamndan karrken, gelenekiler yle olduunda srar etmilerdir. 6. Bylece bu formel hukuki bir konuya dnm ve sonuta asli Kuran adalet mefhumundan kopuk sahte bir slamlatrma mevzu olmutur. 5. Adl ve Kst Etimolojik olarak kelime kkleri Kuranda her tr ve biimde, tekil-oul isim, sfat ve il olarak kullanlmtr. Tekil halinde isim ve sfat tam olarak ayn manay vermez. sim hep adalet anlamna gelir, sfat olarak (adil) dosdoru, adalete uygun veya tam dengeli anlamna gelir, hem kiilere hem eyaya uygulanr. Kuran adalet kavramnn ke ta, adaletin Tanrnn emri olarak sunulduu ayetlerde bulunur. rnek Nahl suresinin 96. ayetidir. Burada adalet ihsan ile birletirilir; ihsan kendine ve bakalarna en st iyilik ve ince davran gstermektir. Bu ayette ilgi eken, adalet ve iyilik yapmak emrinin hibir muhataba, kiiye, ya da mminlere ynelik olmamasdr. Bu, geni anlaml ve evrensel dzene ynelik ayetlerde olduu gibidir. zgn bir gramer nesnenin yokluu emretmek iline adeta semantik bir sonsuzluk verir. Adalet ve iyilii emretmenin arkasndan faha (utan verici eyler), mnker (kabul edilmez davran) ve bayden (adalet snrn amak) nehyetmek gelir. Faha, mnker ve bay ile ilgili daha detayl rnekler sra suresinin 26-30 ayetlerinde aklanr. Burada tm Kuran adalet ve adaletsizlik kavramlar zetlenir; nefsini ilah edinmekten harcamalarda orta yolu tutarak nefsine adil olmaya dek. Nahl suresi 90. ayette verilen adalet ve ihsan arasndaki karlkl iliki tam yerini Peygamberin ihsan tarinde bulur; ihsan Allaha Onu grr gibi ibadettir. nk sen Onu grmesen de O seni grr.7

27

Byle bir Peygamberi aklama herhalde ihsan ibadetin en zirvesine koyar, imandan bile yksee. Ve eer ihsan ve adl bylesine ilikili ise, ihsann konumu semantik olarak adle de geer (ihsan ve dier trevleri iin bkz. 2/178, 229, 9/100, 55/60, vs.). Dier bir Kuran rnekte adalet mnker olann nehyi ile ilikilendirilir: Onlar bir ktlk yaptklar zaman: Babalarmz bu yolda bulduk. Allah da bize bunu emretti derler. De ki: Allah ktl emretmez. Allaha kar bilmediiniz eyleri mi sylyorsunuz? De ki: Rabbim adaleti emretti. Her secde ettiinizde yzlerinizi Ona evirin ve dini yalnz Allaha has klarak Ona yalvarn. lkin sizi yaratt gibi (yine Ona) dneceksiniz (7/28-29). Bu ayette adalet anlamndaki kelime ksttr, o da adlin bir eanlamlsdr. O da adl gibi Allahn bir emridir, gnahkrlar ya da mriklerin yaptklarnn tersidir. Ayn surede bir baka ayet der ki: De ki: Rabbim ancak ak ve gizli ktlkleri, gnah ve haksz yere snr amay, hakknda hibir delil indirmedii bir eyi, Allaha ortak komanz ve Allah hakknda bilmediiniz eyleri sylemenizi haram klmtr. (7/33). uras artk tamamen aktr ki adalet ilah bir kavramdr ve insann kaderi nceden Allah tarafndan belirlenmi deildir; buna karar veren, Allahla yapt ezel anlamay hatrlad ve gerekletirdii kadaryla insann kendisidir. Byle bir hatrlama ve gerekletirme Kurana gre kiinin kendi i tabiatnn (ftrat) hatrlanmas ve gerekletirilmesinden bakas deildir. Bu ilah adalet, tm kinat tepeden aa kaplam olup, sadece o, yani Tanr sabit olarak adalet zere durmaktadr (kaim bilkst). Allah, adaleti ayakta tutarak (delilleriyle) u hususu aklamtr ki, kendisinden baka ilah yoktur. Melekler ve ilim sahipleri de (bunu ikrar etmilerdir. Evet) mutlak g ve hikmet sahibi Allahtan baka ilah yoktur (3/18). Kayyum en gzel isimlerden biri olup, kaim (duru) isim ilinden faildir. Anlam Allahn varln tek ayakta tutucusu olduudur. Bu nl taht ayetinde (Ayet el-Krsi) geer (2/255). Sabit olarak adalet zere duran (kaim bil-kst) Tanrnn sfatlarndan biri olup, bu rasyonel ilahiyatlara (Mutezile) ilah adaleti be umdelerinden biri yapmay telkin etmitir. Sistemlerinde lahi birlik (Tevhid)den sonra gelir ve onlar tartmalarnda aslnda ikinciyi birincinin nne geirirler.8 Tanrnn adl ve kstnn Kuran kapsam, tekrarlanan u ifadede geer: Andolsun, biz gkte birtakm burlar yarattk ve seyr edenler iin onu ssledik. Onlar, talanm (kovulmu) her eytandan koruduk. Ancak kulak hrszl eden mstesna. Onun da peine ak bir alev stunu dmtr. Yeri uzatp yaydk, orada sabit dalar yerletirdik, yine orada miktar ve ls belirli olan eyler bitirdik. Orada hem sizin iin hem de rzklar size ait olmayanlar iin (gerekli) geim vastalar yarattk.

Her eyin hazineleri yalnz bizim yanmzdadr. Biz onu ancak belli bir lyle indiririz. Biz, rzgrlar alayc olarak gnderdik ve gkten bir su indirdik de onunla su ihtiyacnz karladk. (Biz bunlar yapmasaydk) siz onu (yeterli) suyu depolayamazdnz. phesiz biz diriltir ve biz ldrrz! Ve her eye biz vris oluruz. Andolsun biz, sizden nce gelip geenleri de biliriz, geri kalanlar da biliriz. phesiz Rabbin onlar (kyamette) toplayacaktr. nk O, hakimdir, limdir(15/16-25). Tm kinat en gzel ve mkemmel biimde yaratldna gre, insan da en gzel rnek zere (Ahsen-i takvim, .n) ya da sulere gre ilah rnekte yaratlmtr. yleyse o bu rnee uygun, Allahn sfatlarn yanstr ekilde davranmaldr.9 nsan, Allahn meleklerince yakndan izleniyor, iyi ve kt illerinin hepsi kaydediliyorsa, o zaman Tanr, kendi rneini seyrediyor demektir. nsan bu rnei dorulamaz biimde davranrsa, sonraki dnyada ceza insann bu arpk rneine uygulanr ve adil olur: Ey insan! hsan bol Rabbine kar seni aldatan nedir? O Allah ki seni yaratt, seni dzgn ve dengeli klp, ll bir biim verdi. Seni istedii herhangi bir ekilde paralardan oluturdu. Hayr! Siz yine de dini yalanlyorsunuz. unu iyi bilin ki zerinizde bekiler var, Deerli yazclar var, Onlar, yapmakta olduklarnz bilirler. yiler muhakkak cennettedirler, Ktler de cehennemdedirler. Ceza gnnde oraya girerler. Onlar (krler) oradan bir daha da ayrlmazlar. Ceza gn nedir bilir misin? Evet, bilir misin? Nedir acaba o ceza gn? O gn hibir kimse bakas iin bir ey yapamaz. O gn i, Allaha kalmtr* (82: 6-19). Burada en son terazi rneini (mizan) analiz etmek nemlidir. O Kurandaki ok katl semantik iinde adaleti temsil eder. nce Allahn, yaplan alverite hile yapmama emri vardr. Bir surenin ad el-Mutafun (hileciler) olup, onlar iddetle lanetlenir ve te dnyada ceza ile tehdit edilir: Eksik lp noksan yapan hilekrlara yazklar olsun! Onlar insanlardan alrken lp tarttklarnda tam, onlara vermek iin lp tarttklarnda ise eksik ler ve tartarlar. Onlar dnmezler mi ki tekrar diriltilecekler! Byk bir gnde. yle bir gn ki, insanlar o gnde lemlerin Rabbinin huzurunda divan duracaklardr. (83/1-6). 26/181-183te Medyene gelen peygamber uayb, halkn doru lme ve tartmaya davet eder. Baka rnekler de vardr (bkz. 13/35, 55/9, 6/152, 7/85, 11/84-85). Burada l tartda adalet kavram, metaforik olarak kozmolojik bir kavrama iaret eder. Terazinin metaforik rnei ahiret gn adaleti temsil iin de kullanlr. Tanrnn meleklerince hayatn her annda kaydedilen illerin iyileri ve ktleri karlkl tartlarak kyaslanr: Biz, kyamet gn iin adalet terazileri kurarz. Artk kimseye, hibir ekilde hakszlk edilmez. (Yaplan i,) bir hardal tanesi kadar dahi olsa, onu (adalet terazisine) getiririz. Hesap gren olarak biz (her-

28

kese) yeteriz. (21/47). Artk kimlerin (sevap) tartlar ar basarsa, ite asl bunlar kurtulua erenlerdir. Kimlerin de tartlar haf gelirse, artk bunlar da kendilerine yazk etmilerdir; (nk onlar) ebed cehennemdedirler. (23/102-3, ayrca bkz. 7/8-9 ve 101/6-8). Dahas Mizan rnei her yerde uygulanan ilah nlemleri sembolize eder. nce Dnyann yaradlnda ki o hal gibi yaylm; zerine sabit dalar konmu ve iinde her trden ey dengeli olarak yerletirilmitir.. Ayrca Tanrnn gkteki hazinesinden yerdeki insan nasl doyurduu konusunda da ayn ey vardr: Yeri uzatp yaydk, orada sabit dalar yerletirdik, yine orada miktar ve ls belirli olan eyler bitirdik. Orada hem sizin iin hem de rzklar size ait olmayanlar iin (gerekli) geim vastalar yarattk. Her eyin hazineleri yalnz bizim yanmzdadr. Biz onu ancak belli bir lyle indiririz. Biz, rzgrlar alayc olarak gnderdik ve gkten bir su indirdik de onunla su ihtiyacnz karladk. (Biz bunlar yapmasaydk) siz onu (yeterli) suyu depolayamazdnz* (15/19-22). 55. surede mizan iirsel bir ifadeyle ge ykseltilir, ki bylece insanlar dengeyi bozmasnlar (55/7-8). Bunu tartda adil olmalar emri izler. Bu iirsel tarzda vurgulanan, mizann sadece dnyada adaleti deil, tm varlktaki ilah adaleti simgelemesidir. Bu ifade zellikle vahyi mizan olarak niteler: Andolsun biz peygamberlerimizi ak delillerle gnderdik ve insanlarn adaleti yerine getirmeleri iin beraberlerinde kitab ve mizan indirdik. Biz demiri de indirdik ki onda byk bir kuvvet ve insanlar iin faydalar vardr. Bu, Allahn, dinine ve peygamberlerine gayba inanarak yardm edenleri belirlemesi iindir. phesiz Allah kuvvetlidir, daima stndr (57/25). Yani ilah adalet tm kinatta grnr ve vahiyde aklanr. Adalet her eyi dengede tutan terazidir; istisnas insandr. Onun isyan zgrl olup, bylece dengenin bozulmasn bu leme getirmitir. dem ve Havva kssasna dnersek onlarn yaptklar itaatsizlik ile yol atklar denge bozulmas Tanr szyle dzeltilmitir. te peygamberlerin misyonu tam da budur. Bize lazm olan sadece Allah Szdr. Hepimize ve tm insan topluluklarnn zerine den bir grevdir: Dengeyi koruyacaz ve bozmayacaz. Her hlkrda, bu dnyada gelecek iin kaderimize karar veren biziz. Kurann adalet mesaj budur.

Daha nce akland gibi; slam, tm kitaplarda aklanm ve peygamberlere gnderilmi asl dindir. mann temel unsurlar tek Allaha ve ahiret gnne inanmaksa, inanann Yahudi, Hristiyan, Sabi ya da baka dinden olmas nemli deildir. slamn bu tarinde inan hrriyeti garanti altndadr. Dinde zorlama yoktur. slamdan sonra baka dine dnmek, hatta oktanrclk ya da ateizme dnmek de insann zgr tercihine braklmtr.
Ulum Al-Quran (The Concept of the Text. A study in the Sciences of the Quran). Cairo. 4. Ayetlere atar Kurann Kahire edisyonundakine uygun olarak sure/ayet no.lar eklinde verilmitir. 5. Abdullah Saeed (1996): Islamic Banking and Interest: a study of the Prohibition of Riba and its Contemporary Interpretation. Leiden, 40. 6. daha ayrntl tartma 3. blmdedir. 7. bu, peygamber ashabnn tanmad bir yabancnn sorusuna cevap olarak rivayet edilmi; ancak onun kimliini peygamber daha sonra aklamtr. Aslnda melek Cibril olan bu yabanc insan suretinde grnm, peygambere bir seri soru sormutur. man ve hsann ne olduu da sorular arasndadr 8. Nasr Hamid Abu Zayd (1998): Al-Ittijah al-Aqli al-Tafsir: ditasa qadiyyat al-magaz l Quran indl Mutazilah (The Rational Trend in Exegesis: a study of the problem of metaphor in the Quran by the Mutazilites). Beirut, 4th ed., 40-42. 9. Nasr Abu Zayd (1998): Falsafat al-Tawil: dirasa tawil al-Quran ind Muhiyi al-Din Ibn Arabi (Philosophy of Hermeneutics: a study of Muhiyi al-Din Ibn Arabis Hermeneutics of the Quran). Beirut, 4th print, 177-193. ev. Notu: Ayetlerin Trke meali iin Diyanet Vakf Mealinin http://www.Kuranmeali.com daki nshas temel alnmtr.

1. Toshihiko Izutsu (1962): Revelation as a Linguistic Concept in Islam. , Studies in Medieval Thought (The Japanese Society of Medieval Philosophy) 5, 122-167. 2. William A. Graham (1993): Beyond the written words: oral aspects of scripture in the history of religion. Cambridge, z.le blm 3. 3. Nasr Abu Zayd (1990): Mafhum Al-Nass: Dirasah

29

Hz.Muhammed; sevgi peygamberi mi adalet peygamberi mi?

PROF. DR. LHAM GLER ilhamiguler@hotmail.com

Giri: brahim-monoteist dinin tarihsel olarak cisimlemi versiyonu olan Yahudilik, Hristiyanlk ve slmn Tanr tasavvurlarn srasyla otoriter-korkutucu, seven ve Adil-Rahman olarak nitelemek mmkn. Bu Fraksiyonun kurucu peygamberlerinin ahsiyetleri ile Tanr tasavvurlar arasnda da bir paralelliin olduunu syleyebiliriz. Hz. Musa kzgn, Hz. Davud otoriter bir komutan, Hz. Sleyman ise bir kraldr. Hz. sa sevgi peygamberidir. Hz. Muhammede gelince Kurann Adil ve Merhametli Allahnn sfatlaryla mcehhezdir. Yahudilik ve Hristiyanln Tanr/peygamber tasavvurlarnn otantiklii, mevsukiyeti Tevrat ve ncilin mevsukiyetleriyle doru orantldr. Bu iki kitabn oluum tarihleri, mitik halk muhayyilesi ile i iedir. Kurann mevsukiyetinde ise tarihsel-bilimsel olarak herhangi bir phe yoktur. 1- Hristiyanlk ve Sevgi Hristiyan Teolojisine gre gerek Baba Tanrnn gerekse Oul (Hz. sa) Tanrnn temel sfatlarnn sevgi olmas asl gnah dogmasna dayanr. Hz. Adem ve Havvadan irsiyetle insanla intikal eden gnahkrlktan insanl kurtarmak iin Tanr, sevgisinin bir almeti olarak Meryeme hull ederek (inkarnasyon) Hz. sa olarak dnyaya gelmitir. Hz.sa da insanl bu gnahtan kurtarmak iin bir kefaret olarak kendini feda etmitir. Bu onun insanla olan sevgisinin bir ifadesidir. Bylece sevgi teolojik olarak bir dava/din haline getirilmitir. Tarihsel olarak Hristiyanln ne kadar sevgi rettii ayr bir tartma konusudur. Fakat bizim teolojik olarak sormamz gereken soru sevginin dava/din konusu yaplp yaplamayacadr. Hristiyanlkta sevginin olanakl olabilmesi iin Tanrnn kii olmas gerektiini vurgulayan Nietzsche, sevgi ve Hristiyanlk ilikisi balamnda unlar syler: Sevgi, insann eyleri en olmadklar gibi grd durumdur. Sanr gc en yksek noktasndadr, ayn zamanda tatllatrc, ferahlatc g de. Kii sevgi iindeyken, baka zamanlarda dayanabileceinden ok daha fazlasna dayanr,her eye katlanr. , sevgi duyulabilecek bir din icat etmekti. Bylelikle kii, yaamn fenalklarnn tesine geebilirdi-ar-

Kurucu peygamberlerinin ahsiyetleri ile Tanr tasavvurlar arasnda da bir paralelliin olduunu syleyebiliriz. Hz. Musa kzgn, Hz. Davud otoriter bir komutan, Hz. Sleyman ise bir kraldr. Hz. sa sevgi peygamberidir. Hz. Muhammede gelince Kurann Adil ve Merhametli Allahnn sfatlaryla mcehhezdir.

30

tk grmezdi bile onlar. Sevginin olanakl olmas iin tanrnn kii olmas gerekiyordu. 1 2- Ahlk/Din ve Sevgi Nefretin, dmanln kart olarak sevgi bir pozitif erdemdir, yani iyidir. Yalnz, sevgi koulsuz bir erdem deildir. Yani herkes ve her ey sevilmez. Nerede ve hangi koullarda kimin sevilecei gibi artlara baldr. Bu hem ahlk anlamda, hem de psikolojik anlamda byledir. Bir baka husus da, sevginin duygu ve dnce kkenli bir erdem olmas hasebiyle sbjektif oluudur. man gibi ilk bakta grlemeyiidir, gizlenebilirliidir. Neye iman edilecei nemli olduu gibi, kimin, niin sevilecei de nemlidir. Btn erdemler(faziletler) duygularn ve yneldii kiilerin snrlandrlmasndan doar. Koulsuz erdem olmaz. Koulsuz iman olmad gibi, koulsuz sevgi de olmaz. Dolaysyla, koulsuz olarak sevgi, dava ve din konusu da olamaz, olmamaldr. Koulsuz sevginin dava/din haline getirilemeyeceinin gerekeleri yledir: 1. Her ey veya her davran gzel ve iyi deildir. Her ey sevilirse insandaki beeni ve estetik duygusu tahrip olmu demektir. Her davran sevilirse insandaki ahlk duygu ve kabiliyet tahrip olmu demektir. 2. Erdemler insana onur ve haysiyet vererek onu hayvandan ayrr, erdemsiz insanlarn ve davranlarn sevilmesi ve ho grlmesi erdemleri ykt gibi, insann haysiyet ve onurunun gelimesi ve korunmasn da engeller. Allah ve Hz. Muhammed ile insanlar arasndaki iliki Kurnda yle ortaya konur: De ki: Eer Allah seviyorsanz, bana uyun ki Allah da sizi sevsin ve gnahlarnz balasn (3/31). Dikkat edilirse bu ve baka ayetlerde Hz. Muhammed, mminlerin Allaha olan sevgilerini ortaya koymann pratik yolu olarak onlarn kendisini sevmelerini nermiyor. Onlar kendilerine itaat etmeye, uymaya aryor. Hz. Muhammed ile mminler arasndaki ilikinin muhtevasn belirleyen Hucurat suresinin ilk be ayeti, mminlerin onunla kuracaklar ilikiyi adab muaeret ve sayg zerine kurar. O hayatta iken pratik ilikinin kural buydu. Btn mminlerle, evrensel dzlemde ve tarih d kurulacak dinsel/ahlak iliki ise rneklik (usve) ilikisidir (60/6). Bu tespit, O insanlar arasnda yaarken, mminler tarafndan sevilmiyordu anlamna gelmez. Sahabe onunla konuurken sze anam, babam sana feda olsun ya Resulallah diye balyordu. Dier taraftan, Allah, haddi aanlar (2/190), fesad karanlar (2/205), krleri (3/32), zalimleri (3/140), hain ve gnahkrlar (4/107), msrieri (6/141), mstekbirleri (16/23), nankrleri (22/31), bbrlenerek kstahlk

yapanlar (31/18) sevmez. Buna karlk, iyilik yapanlar, yardm edenleri (2/195), pimanlk duyanlar (2/222), temizlenenleri (2/222), muttakileri (3/76), sabredenleri (3/146), Kendisine dayananlar (3/159), adil olanlar (5/42) ve kendi davas urunda salam ve yekpare bir bina gibi kenetlenmi saar halinde savaanlar (61/4) sever. Sevgi sbjektif olduu iin insan dzlemde aldatmann ve istismarn arac olabilir. Kadn-erkek ilikilerinde her zaman bunu grebiliriz. man balamnda mnafklk da bunun gibidir. Sevgi ve imann tezahrleri olsa da her zaman aranmaz. Sevgiyi hogr (tolerans) erdemiyle kartrmamak gerekir. Bu ikincisi, beenmediimiz, houmuza gitmeyen ve fakat bakalarna da zararl olmayan kir ve davranlara olumsuz tepki vermemedir. Yalnz bu, onlara sayg duyma anlamna gelmez. nk sayg, beeni ve doruluk ieren illere kar duyulur. Koulsuz sevgi ve hogr umursamazln, amaszln ve insanlar olumlu ynde deitirme umutsuzluunun bir tezahrdr. 3- Kutlu Doum ve Gl Muhammed 11 Eyllden sonra Batda slmn kastl olarak terrle zdeletirilmesine tepki olarak Trkiyede kutlanan Kutlu Doum etkinlikleri giderek gl motiyle Hz. Muhammedi bir sevgi peygamberi olarak lanse etmeye balad. Bu meyanda birok kitap kt ve sempozyum dzenlendi. Gizliden gizliye Hz. Muhammed, sevgi hususunda Hz. sa ile deta yartrlmaya baland. Gl motinin evrensel olarak sevgiyi ifade ettii bilinmektedir. Trk edebiyat tarihinde de Hz. Muhammede duyulan sevgi gl ile sembolize edilmitir. Ancak, simgeselliin alabildiine artt bir dnyada en byk tehlike, simgelerin muhtevalar unutturarak, rterek, gizleyerek kendilerinin birer put olarak gerek zlerin yerine ikame olmasdr. Putuluun/paganizmin z de budur. Hz. sann Tanrnn yerine gemesinden sonra, Ha da Hz. sann yerine geti. Hz. Muhammedin sevgiyle zdeletirilmesinin problematiine girmeden nce belirtmeliyiz ki, bir sr baka trl sevgiyi de ifade eden gln giderek Hz. Muhammedin yerine ikame edilebilecei gibi bir tehlike sz konusudur. Evet, Hz. Muhammed lde bir iektir, fakat iek Ahmet deildir, ieki glleri onu sembolize edemez. Olaanst gzel iekler aan ve geometrik dikenlerle (zrh) kendini koruyan kakts kanaatimce Hz. Muhammed iin daha anlaml bir semboldr. nk kakts koparamazsnz onunla kimseyi kandramazsnz. Kakts, geometrik dikenleri ve ieiyle yaam btn boyutlar ile gereki bir ekilde sembolize eder. Sava ve bar, sevgi ve adalet, dzen ve kaos, etinlik ve kolaylk, sertlik ve yumuaklk bir arada ve bir gaye iin. Hepsinden nemlisi de lde

31

Btn erdemler(faziletler) duygularn ve yneldii kiilerin snrlandrlmasndan doar. Koulsuz erdem olmaz. Koulsuz iman olmad gibi, koulsuz sevgi de olmaz. Dolaysyla, koulsuz olarak sevgi dava ve din konusu da olamaz, olmamaldr.
aabilmek; gl bahelerinde, birilerinin bahesinde birilerini memnun etmek iin deil. iekli kakts metaforu, Hz. Muhammedle Trklerin gl zerinden kurduu duygusal, sbjektif sevgi ilikisi yerine, temeli sayg ve rneklie dayanan objektif ve muhteval bir ilikiye odaklanlmaldr. Namaz, gzel kokuyu ve kadn seven, anas arpa ekmei yiyen, iimizden biri ve bazlar Kurna yansm kimi hatalaryla birlikte Hz. Muhammed; Miracda gezen, mucizelerle donatlm, Hz. sann kefaret oluuna benzer efaat yetkisi ile donatlm yar tanr bir Muhammedden halka daha yakn ve daha scaktr. 4- Objektif Bir Dava Olarak Adalet ve Somut Eylem Olarak Rahmet Kurana baktmzda Allahn arlkl karakterinin koullu sevgiyi iermekle birlikte Adalet ve Merhamet olduunu grrz. Bu Hz. Muhammede de tavsiye edilmitir. Onun karakteri de byledir. Dolaysyla slm dediimiz dava, Hristiyanlkta ve tasavvufta olduu gibi koulsuz sevgi davas-Gel ne olursan ol yine gel, Yaratlan severiz yaratandan tr- deil; muhteval birer ahlk ierik olan Adalet ve Merhamet (aksiyon) davasdr. Adalet ve Merhamet, sevgide olduu gibi sbjektif ve gizlenebilir dolaysyla da istismara elverili- olmadndan objektif, grlebilir, llebilirdir (Adalet terazisi, Hukuk, Yasa ve yardm, dayanma). Adalet, Kuranda Allahn illerinin vasf ve emri-tavsiyesi olarak ortaya konurken; rahmet Rahman, Rahim, afr ve Afuvv eklinde isimsfat olarak tezahr eder. Adaletin ne olduunu biliyoruz. Rahmete gelince, onu sevgi ile kartrmamak iin nce tanmn verelim: Rap el-sfehan yle diyor: Yoksun olana vermeyi (ihsan) gerektiren incelik. Bazen mcerret (kalp) incelii (rikkat) olarak, bazen de salt verme (yardm, iyilik, ihsan) olarak kullanlr. Allahn sfat olarak kullanldnda sadece ihsan anlamna gelir. 2 Burada dikkat edilmesi gereken husus udur: nsanlar iin sz

konusu olduunda merhametin ister rikkat (incelik) boyutu, isterse ihsan boyutu olsun, her iki halde de hemcinslerimizin iine dm olduklar bir madd-manev yoksunluk durumuna kar onlar oradan kurtarmak iin bir duygu ve eylemi iermesidir. Bu gsterilebilir, evrensel ve somut bir eydir. Merhamet de koulludur. Merhamet gsterilmeyi hak edecek ey, merhamet edilenin koullardr. Makul, hakl yoksunluk merhameti meru klar. Dier trl merhametten maraz doar. Koulsuz merhamet, Adalet ilkesinin altn oyduu gibi, ahlk ile ahlkszlk arasndaki uurumu ortadan kaldrr. Merhametin genilii ayrdr, snrszl ayrdr. Snrsz merhamet ahlkszln dllendirilmesidir. 5- Allah, Hz. Muhammed ve slmn Ortak Nitelii Olarak Adalet ve Rahmet a) Allah: Kuranda Allahn Adil diye bir ismi-sfat gemez. Ancak, Allahn vaadi doruluk ve adaletle gereklemitir (6/115). Kuranda Allahn ismi olarak geen el-Hakk Adil olmay ieren bir sfattr. Allah ne bu dnyada, ne de ahirette kullarna kar zalim (zallam) deildir (3/182, 8/51, 41/46). Genel olarak Allahn adaletini onu insanlara emretmesinden karrz: Adil olun. O, takvaya daha yakndr (5/8). Gerek u ki Allah, adaleti ve iyilik yapmay (ihsan), yaknlara kar cmert olmay emredip, utan verici ve arsz olan, akl ve saduyuya aykr olan (munker), azgnl ve taknl yasaklar (16/90) Allahn rahmeti zerinde durmaya gerek yoktur. nk, daha nce de deindiimiz gibi Rahman, Rahim, Afuvv ve afr sfatlar Kuranda yzlerce kez tekrarlanr. Allah rahmeti kendine ilke edinmitir (6/12). b) Hz. Muhammed: Allah Hz. Muhammede yle diyor: Eer onlar arasnda bir karar verirsen adaletle karar ver. Allah adil olanlar bilir. (5/42) Baka bir ayette de De ki... ben adaleti gzetmekle emrolundum (42/15) O, ayn zamanda zgrlk Peygamberidir. O, onlarn srtlarna vurulmu yk indirip, boyunlarna geirilmi zincirleri zecektir. (7/157) O, mminlere ok dkn ve onlara kar efkat ve merhametle doludur. (9/128) Hz. Muhammedin yannda bulunanlar da krlere kar kararl ve tavizsiz, birbirlerine kar da merhamet doludurlar (10/29). c) slm: Evrensel bir dava/dinin en nemli bir unsuru olarak Adalet Kuranda adl ve kst illeriyle ifade edilir. Mminlere her yerde ve her durumda btn tarih boyunca yerine getirmeleri gereken bir sorumluluk olarak vazedilmitir. Allah size emanet edilen eyleri ehil olanlara tevdi etmenizi ve her ne zaman insanlar arasnda hkm verecek olursanz, adaletle hkmetmenizi emre-

32

der. (4/58) nsaf ile hakikate ahitlik yaparak Allaha ballnzda sk durun; herhangi bir kimseye kar nefretiniz, sizi adaletten saptrmasn. Adil olun, bu, Allaha kar sorumluluk bilinci duymaya daha yakndr (5/8). Merhamete gelince, sarp yokuu aarak imtihan kazanmann koullarndan biri de insanlarn birbirlerine sabr ve merhameti tavsiye etmektir (90/17). 6- Sonu: Genel olarak ncillerin koulsuz sevgiyi savunduu sylenebilir: Ama beni dinleyen sizlere unu sylyorum: dmanlarnz sevin, sizden nefret edenlere iyilik yapn. Size lanet edenler iin iyilik dileyin, size hakaret edenler iin dua edin, bir yananza tokat atanlara teki yananz da evirin (Luka: 6/27-28, Matta: 5/38-48) Tanryla insan arasndaki iliki de genel olarak sevgi temeline oturtulur. Bu konuda Yahudi lozof ve teologu Martin Buber yle diyor: ncelikle Tanr korkusunu tecrbe etmeden Tanr sevgisiyle balayan bir kii, kendisinin yapm olduu bir putu sevmenin yeterince kolay olduu bir Tanry sever. 3 Tanryla insan arasndaki ilikiyi adaleti dlayarak salt sevgi zerine oturtmann douraca sakncalar zerinde de Fazlurrahman unlar sylyor: Kendilerinin tamamen Allahn ocuklar (olduklarn) ve Allahn onlara olan sevgisini ifade etmek iin kendini feda ettii inancn vurgulayan din ideoloji, insann ahlken olgunlamas hususunda pek az ey baarmtr. Evet ocuklar gerekten mahkeme edilmez, onlar zel bir tarzda cezalandrlr. Ancak, insann takva mealesini tututurup alevlendirmesi beklenirken ona hl ocuk muamelesi yapmak akl kr mdr? hmalkr bir adam ile ocuk arasnda dalar kadar fark vardr. Dier trl, insan ne zaman olgunlaacaktr? 4 zetle, Hristiyanlk sevgiyi gerek Allah-insan ilikisinde, gerekse insan-insan ilikisinde dava/din yaparak yanl yapmtr. Sevgi bu ilikilerde olmal; ancak sbjektif kalmal. Dava haline getirilecek olan Adalet ve Merhamettir. Birincisi somuttur, llebilir (terazi); ikincisi ise sadece duygu deil bizzat ihsandr. Tasavvuf koulsuz sevgiyi dava edinerek Hristiyanla yaklamtr. Gl Muhammed sylemleri de Allahn, Hz. Muhammedin ve slmn gerek davas olan Adalet talebini glgeleme noktasna doru ynelmi durumdadr.

1 - Friederich Nietzsche, Deccal, ev. Oru Aruoba, stanbul 1995, 35-36. 2 - El-sfehan, Rab, el-Mfredat f arbil-Kuran, stanbul 1986, 279. 3 - Buber, Martin, Tanr Tutulmas, ev. A. Tzer, Ankara 2000, 51. 4 - Fazlurrahman, Ana Konularyla Kuran, ev. A. Akgen, Ankara 2003, 39.

33

eytan geninin su ortaklar

Krallar Bir lkeye Girerse
MUSA MEKAKAN musasimsekcankan@ictihad.com

Son yzylda, halk iradesi ile ynetilen lke grnts vermelerine karn, dnyamzdaki mevcut ynetim ekillerinin, iten ie birer krallk olduklarna, hatta kendilerini elit veya aristokrat sayan kesimlerin, bazen feodal ya da monarik sistemlerde dahi grlmemi yetkilerle donandklarna ahit oluyoruz.

Bugnn dnyasnda da yorumlar ve en azndan uygulamalar ynnden btnyle mevcut statkolar korumaya ynelik olarak kurguland vehmini veren nsan Haklar Evrensel Beyannamesi balang metninin, insan haklarnn hukuk dzeniyle korunmas gerekliliini; nsann zorbalk ve baskya kar son bir yol olarak ayaklanmaya bavurmak zorunda braklmamas iin yaklamyla gerekelendirmesi ilgintir.

Tarihte krallar, isyanlar karsnda tek hedef olmaktan kmak iin saha genileterek kendilerine yakn bir snf oluturmulard. Firavunun yapt gibi. Bugn de ayn ayrcalkl blok mevcuttur. Kuran terminolojisinde bunun ad Mele dir. Gzdeler denilen ve soylu klnan bu snf, iktidara yakn olup brokrat kesimi oluturur. Siyaset bunlarn elindedir. mark zenginler diye isimlendirilebilecek Mtref ise, bu grupla dirsek temas kurar. Bunlar da Karunun alt tabakas olup sermayeyi ellerinde tutarlar. Bir de Belam denilen ve ilmiyle sistemin ileyiine meruiyet kazandrma grevini stlenenler vardr. Hepsi kariyer sahibidirler. Alt tabakalar ise, Haman dr. Bazen zulmn emrinde teknoloji reten mhendis takm, ou zaman da ilk ikisinin yapp-ettiklerini Allahn iradesi ile rttren ilim ve zellikle din adam snfdr, bunlar. Bylece btn lemi paylarlar. nsanlar kategorize eden ve kendi dndakilere hayat hakk tanmayan evreler dediimiz; Firavun, Karun ve Belamn sembolik tiplemelerinde kendini gsteren bu istilaclar, bir eytan geni olutururlar. Bu gende, ahlaki kayglardan uzak bir ekilde, amalarna ulamak iin her yolu mbah grerek aralarnda paslarlar. inde halklarn ezildii bu mengenede; siyaset, sermaye ve bilgi, birer silahtr. rnein, bunlar asndan Kreselleme denilen ey, parann egemenliinin, akl-bilim-ilerleme barkoduyla demokrasi patentli olarak sunulmasdr. Bylelikle krallar, aralarnda olas riskleri paylarlar. Kendi dndakiler iin sorumluluk duymayan ve adaleti indi yorumlaryla arptan bu emperyalist smrgecilerin ortak tavr, tamamen insanlar kendi karlar iin kandrmaya ve yalana odaklanmtr. Bunun iin; halklar blebilir, birbirine drebilir ve ayaklanmamalar iin grntde de olsa iktidarlarnn bir ksmn onlarla paylaabilirler. Bugnn dnyasnda da yorumlar ve en azndan uygulamalar ynnden

34

btnyle mevcut statkolar korumaya ynelik olarak kurguland vehmini veren nsan Haklar Evrensel Beyannamesi balang metninin, insan haklarnn hukuk dzeniyle korunmas gerekliliini; nsann zorbalk ve baskya kar son bir yol olarak ayaklanmaya bavurmak zorunda braklmamas iin yaklamyla gerekelendirmesi ilgintir. Ayaklanmaya bavurmak zorunda braklmamak Krallar, her zaman hakl ve dokunulmazdr. Yaptklar iyilikler birer ltuftur ve bu cmertlikleri onlara tekrar su ileme hakk kazandrr. Zaman ierisinde krallar; iledikleri sular ve hak ihlalleri sebebiyle, muhtemel bir kar ayaklanmaya mahal vermemek iin, perde arkasna gizlenip ynetimi paylaacaklar alan geniletmeyi, daha da iyi renmilerdir. Alan geniledii iin, insanlar haklarn talep edebilecekleri bir muhatap bulmakta zorlanrlar. rnein, demokrasilerde halklar, ideolojik kamplara blnr. Bu parac yaklamda, hibir gr, isteklerini tam olarak gerekletiremez. Biri, dieri iin neredeyse dmandr ve hak talepleri, mcadele alannda srekli ertelenerek beklemeye alnr. Bu ideolojik arenada, ortak bir tavr gelitirilemeyecei iin, hi biri tam anlamyla iktidar olamaz ve dieri ile dengelenir. Ama krallar, hep iktidardadr. Dahas, tketim alkanlnn bysyle, sisteme sahip kacaklarn bildikleri bir orta snf olutururlar. Ne zaman devrimci bir ar grseler, hemen karsna, bu snftan kendilerine u ya da bu klf veya adla askerler retirler. Bu yzden, bugn demokrasi ile ynetildii halde aka kendi halkna ya da bakalarna zulmeden pek ok lke ynetimi bulabilirsiniz. Nitekim dzeni tehdit eden durumlarda, Orta snf denilen ve az buuk palazlandrlm kesimlerin beklentileri ile mevcut yapnn karlarnn ortak paydas arttrlarak sistemin ileyii, ynetenler asndan daha gvenli hale getirilir. stelik insanlara ynetimde alan iktidar alan; lke menfaatleri, asla deitirilemeyecek ilkeler ve istikrar gibi gerekelerle, ou kez erevesi belirlenmi bir hattr. Bunun dna klamaz. Halkn iradesinin iktidara yansmamasnn benzer sebepleri her zaman bulunur. nk cahil saylan halk, hibir zaman kendi kendini ynetemez. Halk, bunlar iin kle, ii ve yeri geldiinde tetiki olmak iin vardr. Ve bunlarn nezdinde insan, yalnzca bir tketici olarak deer tar. Bu ynetimler, ylesine karclardr ki, muhalefeti ve szde emek savunusu yapan sendikalar dahi, kendileri iin bir emniyet supab haline getirmilerdir. rgtsz bir toplumun douraca kaoslardan kurtulmak ve olup-biteni bilmek adna, her eyi kendileri kurgulayp rgtlerler. Hatta terr ve terristi bile. Saltanatn soya dayal olduu dnemlerde sultanlar,

Tanrnn glgesiydiler. Menfaatleri gerei bu glgede ara srada olsa tebaalarn gneten korurlard. Kendileri Tanr olunca, tamamen grnmez hale geldiler. nsanlarn feodal dzenlere kar seslerini ykseltmeye baladndan beri krallar, ou kez kendilerini hemen hi gstermezler. Bu gizlilikleriyle cin gibidirler. Ortalarda grnmezler. Bugnk kalkanlar, cinlenmi gizemli demokrasidir. rnein, bu sistemde ilenen sularn nemli bir ksm, faili mehul kalr ve bu cin krallar tarafndan tasarlanr. nsanlarn Allahtan geldiini zannettikleri kaderin resmini, bu cin krallar n izdii ereve belirler. Bu resmin iinde, harikulade evler ve yemyeil bahelerle parsellenmi cennetler satlr. Herkesin bu resimde bir rengi ve midi vardr. Ve insanlarn iinde kaybolacaklar derinlikte, geni bir frsat alan alr. Bu, insann kaytsz kalamayaca deerler alandr. Bu sahaya; emek, hak ve hrriyetlerle svanm neon kl tabelalar ve krallarn ihtiraslaryla gbrelenmi, kelepir vesile aalar dikilir. Bu aalardan devirilecek her meyve, iktidara yaknlamaya vesile olur. ktidara yaklatka da yaam kaliteniz ykselir. Fakat sadece hayalleriyle ulaabilenler iin dahi bu aalar, kartondandr. Kartondan oyuncaklarla oynayan insanlar, bir sre sonra ocuklarlar. Bu olgunlamam ve kandrlan ocuklar elinde ynetim ii, bir oyun ve elenceye dnr. Bilindii gibi ocuklarn ilgilerini, belli bir konu zerine younlatrma sreleri, ok ksadr. Skldklar anda, onlara sanal veya sahte yeni bir alan amak ve farkl bir gndem oluturmak yeterlidir. rnein, az nce alarken grdnz bir ocuu biraz sonra gldrebilirsiniz. Smrgeci gler, yneten-ynetilen ilikilerinde, her trl hakl gerekelerden uzak istilac tavrlaryla onurlu insanlar aalayp ocuklatrarak toplumun yozlamas iin ellerinden geleni yaparlar. Koskoca toplumu, resmi tarih masallaryla uyuturlar. Bilindii gibi btn sevimliliklerine ramen ocuklar, lke ynetemezler. Bir toplum, uyuyarak asla byyemez. Melelerin izdii krmz yatay izgilerle, Hamanlarn izdii dikey yeil izgileri birbirine ekleyip kulluktan bozma bir sr vatandalk grevi olutururlar. Baka bir ifade ile vatanda olmakla kul olmay birbirine katp kartrrlar. Bir sr haram ve yasak retirler. yleki bunlarn elinde vatanda olmak, Allaha kul olmaktan daha zor hale gelir. Aalanmann tek yolu hakaret edilip horlanmak da deildir. Baba rolndeki devlet elinde, dnd ya da konutuu iin ocuk gibi azarlanmak veya cezalandrlmak da toplumu kiiliksizletirebilir. Aslnda yeni yzylda gerek sava, psikolojiktir. Gerek u ki, krallar bir lkeye girdiklerinde oray tarumar ederler; orann onurlu insanlarn aalarlar. stilaclarn davran tarz (her zaman) byledir. (27 Neml / 34)

35

Aalanmann tek yolu hakaret edilip horlanmak da deildir. Baba rolndeki devlet elinde, dnd ya da konutuu iin ocuk gibi azarlanmak veya cezalandrlmak da toplumu kiiliksizletirebilir. Aslnda yeni yzylda gerek sava, psikolojiktir.
Grnmez krallar, sorgulanamazlar Hlbuki slam anlaynda sorgulanamayan sadece Allahtr. Onun dndaki herkes yapt eylerin hesabn verebilmeli ve kendisine hesap sorulabilmelidir. Bu yargdan peygamberler dahi hari tutulmamtr. Hesap sorulamayan kesimler, cahil saydklar halka kar diledikleri gibi davranabilir ve bylece sorumluluklarn askya alarak zulmedebilirler. Nitekim bu sahte glerin Allah gibi davranmas, maiyeti saydklar insanlar, kullar gibi grmelerine ve onlar kmsemelerine yol aar. Bu yzden, Kuranda Allaha e/ortak edinmek en byk zulm saylmtr. Onun tek kabul edilmesindeki srarn veya bu gibi durumlarda oka tenzih in sebebi budur. Gemi vahyin izleyicileri arasnda ylesi var ki, kendisine bir hazine emanet etsen sana (sadakatle) iade eder ve ylesi de var ki ona ufak bir altn sikke emanet etsen, banda dikilmedike sana geri vermez; bu, onlarn, Kitap ile ilgisi olmayan bu halk(a yaptmz hibir ey)den dolay bize bir su yklenemez (sorumluluumuz yoktur.) eklindeki iddialarnn bir sonucudur: (Bylece) onlar, (bile bile) Allah hakknda yalan sylerler. (3 Al-i mran / 75) Sz konusu ayette, halk kandrmann veya onlara kar herhangi bir sorumluluk duymamann, Allah hakknda yalan sylemekle ayn ey saylmas, ilgintir. Burada, Allah hakknda sylenen yalan, yeryznde kstaha byklenenlerin iine yarayan arpk adalet anlayn onaylamaktr. Hlbuki dierlerinin haklarn yok sayan bir adalet anlay, hibir yerde tutunamaz. Allah ise, byle bir hakszl asla onaylamaz. Ama gerek (verilen hkm sadece) kendi lehlerinde ise, boyun eerek ona gelirler. (24 Nur / 49) nemli olan Allaha ramen gvende olunamayacann uuruna varmaktr. Dahas iman, Allahn yeryznn yaanlabilir bir yer olmas iin gnderdii kitaplarla

izdii erevenin, gvenlik iin zaruri bir art olduunu tasdik etmek demektir. Adalet, gvende olmann ilk artdr. Gvenlik ise, ancak tek lah anlayyla mmkndr. Bir ynyle iman, emniyet demektir. Gvende olunacak bir ortam talep etmek. Gven ise, adaletle mmkndr. nanan biri iin Allahn adaletini istemek kadar makul bir talep olamaz. Bu balamda iman etmek, adalet istemek anlamna gelir. G gsterisi yapmak sadece Allaha yakr. Nitekim sosyal snf farklarnn olumamas ve insanlarn birbirlerine hakszlk etmemeleri iin eit olmalar gerekir. nsann kendini gl bulduu her alan, bask ve zulme dnebilirlii asndan tehlikelidir. Zira patron-ii, kar-koca ya da ynetici-ynetilen ilikilerinin, Allah-kul ilikisine dnmesi, zulm douracaktr. Allahtan baka kimseye kul olmamak demek, kimsenin kimse zerinde tahakkmnn olmamas ve kimsenin bir dierine nasl yaamas gerektiini syleyememesi demektir. Haklar balamnda btn insanlar eittir ve adalet, herkes iindir. Tevhit; adalet, adalet ise toplumun refah iindir. Yani tevhit, insanlarn mutluluu iin vazgeilmezdir. Ayrca tek laha kulluk etmek, insann i btnl iin yani kiisel gvenlii iin de zaruri bir arttr. Allah size bir rnek olay anlatmaktadr: tm birbiriyle ihtila birok orta olan kimsenin emrindeki adam ile tamamen bir kiiye bal bulunan adam(n hikyesi): iinde bulunduklar artlar asndan bu iki adam eit olabilir mi? (Hayr,) btn vgler (yalnz) Allaha mahsustur; fakat ou bunu anlamaz. (39 Zmer / 29) zlenen ve istenen matematiksel sfr adalet deildir. Adil olmaya gayret etmek ve adaletin gereklemesini dert edinmektir. Asl sorun, dnyann kendi haline brakldnda insan dndaki varlklara ait gzlemlenen kurallarn, insan iin de geerli olduu varsaymndadr. lahi rehberlik ve aklselimin ynlendirmesi olmadan, var olann mevcut halini, Allahn iradesinin reel karl saymak, hakszlk olur. lahi rzann gerek iz dm; biri gnderdii vahiylerde dieri de ortak akln vicdanla yapaca birlikteliin sonucunda aranmaldr. (Her konuda) l ve tartya tam olarak, adaletle uyun; Biz herkesi ancak gcnn yettii kadaryla sorumlu tutarz. Bir gr belirttiinizde, yakn akrabanza (kar) olsa da, adil olun. (6 Enam / 152) Kuran, ekonomik ve sosyal adaletin olmad bir yerde, hakszlklara gzn kapayarak yaplan tm Allaha kulluk edimlerini, gsteri olarak nitelemektedir (Mun). Dolaysyla kulluk bilincinin temelinde, adalet yer almaldr.

36

Ayrca Kuran, bilinten yoksun bir iman kabul etmedii gibi resullerin dahi taklit edilmesini deil, rnek alnmasn nerir. Kr krne itaat, kimseye fayda getirmez. selletirilememi bir ballk, kapsam sorgulanamaz bir bamllk oluturacaktr. Nitekim iliki boyutunda sorgulanamazlk ona ait olmasna ramen, Allah bile, kendisine yaplacak kulluu gerekelendirmitir. Zaten ibadet formlarnn tamam, geri dnl ve yalnzca insann faydalanaca trdendir. Ve (gerek udur:) dilediini yaratan ve (insanlar iin) en iyi olan seen senin Rabbindir(28 Kasas / 68) nsanlarn, ibadetin niin ine ilikin faydalar anlamas, beraberinde tefekkr davet edecektir. Bilinli bir kulluk, n yarglardan arnm ve iselletirilmi bir kabulle mmkndr. Bu anlamda, yaadmz olaylarla ayetler arasndaki ilikiyi kurabilmeye, vahiy kltr denir. Bu kltr; srekli yaratlla canlln koruyan gerekler olarak benzerlerini kendi dnyamzda yakalamamz gereken ilkelerden oluur. Dolaysyla kitab ve kevn ayetler, evrensel anlamda hayat doru alglamamza yardmc olurlar. nsan-insan ilikileri asndan; tbi olan ile olunan arasndaki olumsuz yaklamlar, bir sr mazlum ve madur retmitir. Kurann, birbirinin peine taklan ve sonuta birbirinden beslenmeyi varlk sebebi sayan insanlar iin at konular ve bahsettii tipler, dikkate ayandr. Bilindii gibi her zulm, mazlum yaratr. inde bulunduu maduriyetten dolay mazlum, ilk bakta sevimli ve cana yakn bulunur. Hatta sadece bu zayf ynyle dahi merhameti hak ettii ya da edecei varsaylr. Oysa direnmeyi, dayanmak veya katlanmakla kartrmalarndan olsa gerek; Kuran, bunlarn nemli bir ksmnn sevimsiz olduunu ve kt bir sonula karlaacaklarn syler. Sevimsiz Olanlar: inizde bazlarn yle bulursunuz; (Ama) hakikati inkra artlanm olanlar, Biz ne bu Kurana inanrz, ne de nceki vahiylerden bugne kalanlara! dediler. Sen (Hesap Gn) Rablerinin huzurunda suu birbirlerinin zerine atp durduklar zaman bu zalimleri(n halini) bir grseydin! Gsz olanlar kstaha bbrlenenlere: Siz olmasaydnz kesinlikle inanmlardan olurduk! diyeceklerdir. Kstaha bbrlenenler ise gszlere: Nasl olur? Doru yol size aka gsterildikten sonra biz mi sizi (zorla) ondan alkoyduk? Hayr, sulu olan sizdiniz! diyeceklerdir. Ama gszler, kstaha byklk taslayanlara: yle deil! (Bizi ondan alkoyan, sizin) gece gndz (Allahn mesajlarna kar) yanl ve yanltc itirazlar gelitirmenizdi; (tpk) Allah tanmamaya ve Ona

rakip gler bulunduuna bizi ikna ettiiniz (gibi)! diyeceklerdir. Ve onlar (kendilerini bekleyen) azab grnce (derin) pimanlklarn ifade etmeye imkn bulamayacaklar: nk biz hakikati inkra artlanm olanlarn boyunlarna demir halkalar geireceiz. Bu, yaptklarnn (adil) bir karl deil midir? (34 Sebe / 3133) Gsz olanlar, kstaha bbrlenenlere: Siz olmasaydnz kesinlikle inanmlardan olurduk! diyecekler. Yani; Siz bizi imandan saptrdnz, sizin yznzden inanamadk. diyecekler. Kstaha bbrlenenler ise, zayf drlenlere: Nasl olur? Doru yol size aka gsterildikten sonra biz mi sizi (zorla) ondan alkoyduk? Hayr, sulu olan sizdiniz! diyecekler. Yani; Siz bir gn bu yaptklarmz gnah, ayp, yanl ve yapmayn, yapmayalm dediniz mi? Hi ikyet edip Allah var, vicdan var, insaf var, durun, diyerek kar ktnz m? man ettiinizi sylediniz de, biz mi engel olduk? Beraber haram, helal demeden elenerek yiyip iiyorduk. Belki de bizim arlklarmzn arkasnda sizin desteiniz yatyordu. Btn sular beraber iliyorduk, siz de en az bizim kadar sulusunuz. Artk szlansak da, sabretsek de birdir; kap snacak bir yerimiz yok! diyecekler. Kk grlenler, kstaha byklk taslayanlara: yle deil! Bizi ondan alkoyan, sizin gece gndz Allahn mesajlarna kar yanl ve yanltc itirazlar gelitirmenizdi; tpk Allah tanmamaya ve Ona rakip gler bulunduuna bizi ikna ettiiniz gibi!diyecekler. Yani; yle bir dnya tasavvur edip ylesine byleyici kaplar atnz ki Zevk iinde barlarda, pavyonlarda elenirken Allah aklmza m geldi. Sizin kurguladnz yaldzl hayatta gerekleri gremedik. Sizin bu konularda yalan syleyebileceinizi dnemedik.

37

Rahmeti, rzk, zgrl ve adaleti sizin dattnz sanmtk. Nerede o alml, marur ve her eyi bilen tavrnz? O inananlarla alay eden, kmseyen haliniz? Anlalan bizi kandran, sizin gibi eytanlarm. Din diye karmza kardnz gizemli ve ifreli anlaylar ve bol ifritli arpan gler, baksanza yalanm. Nerede o balanlan sahte tanrlar, bol ebcetli muskalar, by bozucular, frlen suratlar? Artk kim efsun yapp bizi kurtaracak? Kim bize efaati olacak? Hani byk atalarn ad olmu yardma koan ruhlar? imdi kim bizi savunacak? Acaba yaplan iyiliklerin hi mi karl olmayacak? Biz size uymu kimselerdik. imdi en azndan, u stmze gelecek atein bir ksmn bizden uzaklatrabilecek misiniz? diyecekler. (Onlarn yaptklar her bir (iyi) ii ele alrz, onu salm zerreler haline getiririz (deersiz klarz). (25 Furkan / 23) Her ikisi iinde; Biz hakikati inkra artlanm olanlarn boyunlarna demir halkalar geireceiz. Bu, yaptklarnn (adil) bir karl deil midir? Yani; Kula kulluun karl denilecek. Burada dikkat ekici olan, zavalllarn u son itirazlardr: Hayr! (Bizi ondan alkoyan, sizin) gece gndz (Allahn mesajlarna kar) yanl ve yanltc itirazlar gelitirmenizdi; (tpk) Allah tanmamaya ve Ona rakip gler bulunduuna bizi ikna ettiiniz (gibi)! Bu diyalog, yneten - ynetilen ilikilerinin, dinden bamsz gelimediini gsteriyor. Belam ve Hamanlarn elinden kt anlalan bu sahte din rgs, hemen her zaman Samirinin yaptna benzer ekilde Elinin zinden de rnekler tayor. in kts, bu uyuturma faaliyetleri; bazen hurafelerle sulandrlm bazen koyu bir milliyetilik as yaplm bazen de ahlaktan yoksun ve salt sistemin bekasna uyarlanm bir dinle yaplyor. lahi rehberlik altnda olumu peygamberlerin mirasndan alarak oluturulan sylemlere, biraz pragmatizm, azck ajitasyon, bolca hurafe ve epeyce de resmi ideoloji katlarak insanlarn tapnma ihtiyac geici de olsa karlanyor. Bylesi bir by iinde, kalabalklarn insan gdeleyen ynne bir de ait olma hissi katld m, artk on yllarda yeni bir nesil yaratmann n alm oluyor. Buradan hareketle: De ki: Size bir eyi tleyeyim: Allah iin, ikier ikier ve teker teker durup dnnz! Arkadanzda cinlenmilikten eser yoktur. O, etin bir

azabn ncesinde sizin iin bir uyarcdr. (34 Sebe / 46) ayeti, uydum kalabala dediimiz anlay eletiriyor. Kr krne taklidi ieren bu seviyesiz birliktelikler, zgr ve zgn dncelere engel tekil ediyor. Toplumun elit bir snf tarafndan gdlmesi sonucunu douran bu teebbsler, snfsal ayrm oluturan haksz uygulamalara kap aralyor. Birer ikier kalkn ve dnn. Muhammedin cinlenmi olmadn biliyorsunuz. Ebu Lehep yle istedii ve yle dedii iin byle konuuyorsunuz. Aslnda O; drst, gvenilir ve tandnz biri. Birer ikier kalkn ve dnn. slamn gericilik, karanlk ve c olmadn, Aslnda rahmet, aydnlk ve bar olduunu biliyorsunuz. Birer ikier kalkn ve dnn. Aslnda haklarnz gasbedenlerin kimler olduunu Rabbinizin size asla hakszlk yapmayacann farkndasnz. Bu diyaloun ana kri udur: kn iinde bulunduunuz gruptan birer ikier Kurtulun u ta gibi kalplerinizle yuvarlanp gitmekten Beyni ykayan, gnaha bulanm yalan haberlerden Dnn, gerein ok farkl olduunu greceksiniz. Bunlar; gnahta birbirleriyle yarp yeryznde srekli sava iin ate yakan, ikiyzl ve kskan azgnlarn izinde, itahlarnn sonu olmayan dalkavuk tiplerdir. Tpk sel bir maymun gibi De ki: Allah katnda bunlardan daha iddetli bir cezay hak edenleri size syleyeyim mi? Onlar, Allahn lanetledikleridir; onlar Allahn gazap ettikleridir ve eytani glere (taut) taptklar iin Allahn maymuna ve domuza evirdikleridir: Bunlar durumu en kt olanlar ve doru yoldan daha fazla sapanlardr . (5 Maide / 60) Servet ve soylarn bir g gsterisine dntrenlerin arzu ve isteklerinin peinde, duyular ile kavrayamadklar glere krcesine tapan bu zavall kimselerin, blisi hakl karan bylesine davranlar iler acsdr. Menfaati iin kan dken Hayvanlarn kulaklarn delen Yaratl deitiren Kuruntularnn penesinde Emperyalist smrgecilerin peinde

38

eytani glere taparak Bizi meleklere mahcup eden bunlardr. Bazlarn da yle bulursunuz; Melekler, kendilerine zulmeden kimselere canlarn alrken soracaklar: Neyiniz vard sizin? Onlar: Biz, yeryznde ok gszdk diye cevap verecekler. (Melekler:), Allahn arz sizin ktlk diyarn terk etmenize yetecek kadar geni deil miydi? diyecekler. Bylelerinin var yeri cehennemdir, ne kt bir var yeri! (4 Nisa / 97) Melekler, kendilerine zulmeden kimselere canlarn alrken soracaklar: Dnyadayken durumunuz neydi? Onlar; Biz, yeryznde ok gszdk. diye cevap verecekler. Yani; Zor artlarda alan insanlardk. Ekmek aslann azndayd. Karnmz zor doyuruyorduk. Pek ok eyden yoksunduk. Nasl ve neyin mcadelesini yapacaktk. Biz, kt bir sonula karlamay hak etmiyoruz. diye cevap verecekler. Melekler; Allahn arz, sizin ktlk diyarn terk etmenize yetecek kadar geni deil miydi? diyecekler. Yani; Siz fakir ama ilkesiz, zayf ama kiiliksizdiniz. Hibir eyden ikyet etmediniz. Kurtulmak isteyip buna yol aramadnz. Nasihat dinlemediniz. Elinize biraz para gese kendilerine kuyruk olduunuz kimselere yaltaklanmay, hi ihmal etmezdiniz. Hesap gnn unutarak sorgulamadan, batla dalanlarla beraber dalp gittiniz (74/45, 46). Sorun ktnda svmak ve sorumluluk gerektiinde syrlmak, sizin en temel vasfnzd (24/63). Yerinizi, iinizi, artlarnz deitirmeyi, adaleti ve zgrl istemeyi unuttunuz. Hatta kendiniz bir ey yapmadnz gibi insani deerleri savunanlar yok sayp onlara yaplan hakszlklara da seyirci kaldnz. Sadece bu gsz halinizden kurtulmak isteyip hakk ve hakl olan savunsaydnz. Gerei dile getirenleri alklasaydnz. Zulme ve zalime yznz evirip hibir ey olmam gibi davranmasaydnz. kenceye mi kar ktnz? gallere mi? Rvete mi direndiniz? Adam kayrmaya m? Eliler size hakikatin btn kantlarn getirmemi miydi? Allahn arz geni deil miydi? Ktlklerden hicret etmeyi neden hi dnmediniz? Hi deilse barsayd-

Adalet, gvende olmann ilk artdr. Gvenlik ise, ancak tek lah anlayyla mmkndr. Bir ynyle iman, emniyet demektir. Gvende olunacak bir ortam talep etmek. Gven ise, adaletle mmkndr. nanan biri iin Allahn adaletini istemek kadar makul bir talep olamaz. Bu balamda iman etmek, adalet istemek anlamna gelir.
nz, olmad konuaydnz, olmad fsldasaydnz, olmad sadece dnp kzsaydnz da azck kalarnz atsaydnz. Siz hangisini yaptnz? diyecekler. Nitekim bunlar, hibir ekilde tahrik olmayan ve sahip olduklar hibir deer iin bedel demeyi gze almayan, alamayan ve hibir ie yaramayan asalak tiplerdir. Tpk uyuuk bir kpek gibi Ve kendisine mesajlarmz ltfettiimiz halde onlar bir kenara atan kimsenin bana gelecek olan anlat onlara: eytan yetiip yakalar onu ve o da, baka niceleri gibi, vahim bir sapla sapp gider. Biz eer dileseydik (bize yaklasayd), onu ayetlerimizle yceltir, stn klardk: fakat o hep dnyaya sarld ve yalnzca kendi arzu ve heveslerinin peinden gitti. Bu bakmdan, byle birinin durumu (kkrtlan) bir kpein durumu gibidir: yle ki, onun zerine korkutarak varsan da dilini sarktp solur, kendi haline braksan da. Bizim ayetlerimizi yalanmaya kalkan kimselerin hali ite byledir. yleyse, bu kssay anlat ki belki derin derin dnrler. (7 Araf / 175, 176) Sahip olduu btn deerlerin yerle bir edilmesine ramen; tahrik olmayan ve tavr alamayan bu gibilerin, kendi haline braklmas durumunda da sonu deimez. Bunlar itaat delisi ve gl hayrandrlar. Yemekle donanm bir masa, kariyerle sunulmu bir makam ve bir maa ikramiye, bunlarn vicdann olabildiince ekillendirilebilir. Hayat grlerinin sadece menfaatlerinin peinde ekillendii bu gruhun, hi kemii yoktur. nsanlar arasnda yleleri var ki, Biz, Allaha inanyoruz! derler; ama Allah yolunda skntya dnce insanlardan ektikleri eziyeti Allahtan gelen bir ceza gibi, (hatta ondan daha korkutucu) grrler (29 Ankebut / 10)

39

Kuran, ekonomik ve sosyal adaletin olmad bir yerde, hakszlklara gzn kapayarak yaplan tm Allaha kulluk edimlerini, gsteri olarak nitelemektedir (Mun). Dolaysyla kulluk bilincinin temelinde, adalet yer almaldr.
Sonu olarak, yukarda anlatlan iki zayf gruhun ortak zellii, akln kullanmayarak kr krne tabi olmalar ve taklit etmeleridir. Bunlar; byk saydklar nderleri ve liderleri peinde, doru yolu kaybedenlerdir. Balarna gelen her trl musibetin faturasn ona kestiklerinden, Allah ile aralar iyi deildir. Bakan ama grmeyen, duyan ama dinlemeyen, ilgisi ve dikkati belden aasyla midesinden teye geemeyen, gdlesi insanlardr, onlar. Eer (snrsz zenginliklerin nlerine serilmesiyle) btn insanlar (kfrde) tek bir (eytani) toplum haline gelmeyecek olsayd, (imdi) Rahman inkr edenlerin evlerini gmten atlar ve trmanacaklar (gmten) merdivenler ile donatrdk; Onlarn evleri iin gmten kaplar, zerine yaslanacaklar koltuklar yapardk. Ve (snrsz lde) altn? Ama bunlarn tm, bu dnya hayatnn (gelip geici) zevklerinden baka bir ey deildir; hlbuki Allaha kar sorumluluk duyanlar teki dnyada Rableri katnda (mutluluk) bekler. Kim Rahman zikretmekten gal olursa, yanndan ayrlmayan bir eytan ona musallat ederiz. phesiz bu eytanlar onlar doru yoldan saptrrlar. Onlar ise doru yolda olduklarn sanrlar. Nihayet (Zikrimize kar krlk edip yoldan kan o adam) bize geldii zaman (kt arkadana) der ki: Keke benimle senin aranda iki dou (dou ile bat) aras kadar uzaklk olsayd (seni hi grmeseydim); meer ne kt arkadamsn sen! Onlara, (Bu temenniniz) bugn size asla fayda vermez. nk zulmettiniz. Hepiniz azapta ortaksnz denir. (43 Zuhruf / 3339) Zayf ama namussuz Fakir ama onursuz Mazlum ama sorumsuz Anlam ama kabullenmi Fark etmi ama kabuuna ekilmi Taklit ederek kuyruk olan Kimlii ve kiilii olmadan Ve gze batmadan yaayan tipler Balarna gelen btn musibetleri

Sorumlularn arayacaklar yerde Gayb talayp Allaha fatura ediverirler. Yoksa sen onlardan ounun (senin ulatrdn mesaj) dinlediklerini ve akllarn kullandklarn m sanyorsun? Hayr, hayr, koyun srs gibidir onlar: doru yoldan hi mi hi haberleri yok! (25 Furkan / 44) Zalim krallarn elencesi olmu ve bu yzden ilerlemi yalarna ramen ergenliklerini bir trl atlatamam zevk dkn bu insanlar iin; dinlemek ve dinledii ey zerinde dnmek ya da bakmak ve baktn grmek, hibir zaman nemli olmamtr. Bunlar dnyada mazlum olmalarna ramen ahirette de memnun ve mutlu olamayacak kadar bedbahttrlar. Zira her ikisini de kaybederler. Kim bu dnyada gerekleri grmede kr ise, hirette de krdr (17 sra / 72) Adalet istemek, insanca bir eydir. Ftri kabiliyetleri olgunlamam birinin, mmin olmadan nce insan olmas gerekir. Nitekim btn yaamsal ve olas teklier, insani zellikler ierir. Srf bu yzden, Allah Resulnn arkadalar iin ; Bizi gt demeyin (2 Bakara / 104) ayeti inmi ve onlara insan olarak deerli olduklar hatrlatlmtr. Sevimli Olanlar: Bazlar ise yledir; Nasl olur da Allah yolunda savamay ve Ey Rabbimiz! Bizi halk zalim olan bu topraklardan kurtar(p zgrle kavutur) ve rahmetinle bizim iin bir koruyucu ve destek olacak bir yardmc gnder! diye yalvaran aresiz erkekler, kadnlar ve ocuklar iin savamay reddedersiniz? (4 Nisa / 75) Ey Rabbimiz! Bizi halk zalim olan bu topraklardan kurtar(p zgrle kavutur) Yani; Ltfen yardm edin. ocuklarm bana bakmyor. Param yok. Tedavi olamayacak mym? Sokakta kaldm. Sesimi duyan kimse yok mu? Halknn yanllara ve hakszlklara duyarszlap -farknda olsun ya da olmasnlar- seyirci kalarak bir nevi zulme ortak olduu toplumlarda bu haykrlar, ok farkl ekillerde olabilir. Kuran yaklamnda; olas tek makbul zayk iinde bulunan bu insanlarn cihad, asgari ikyet etmektir. Zulm dile getirmek ve lk atmak. Bylece, ilenen sulara ortak olmaktan kurtulurlar. Nitekim Allah, kt szle barmay, sadece zulme urayanlar iin

40

ho grmtr. Skan her toplumda olduu gibi aresizlikleri, onlar bir kurtarc beklentisine sokmutur. Kurtarclarnn, yan balarnda yaayan mslmanlar olduunu bilmeden! Allah katnda, tek sevimli mustazaar, bunlardr. Bunlarn imknlar olmad halde, zulmden ikyet edebilecek kadar kiilikleri oturmutur. Kurtulmak istemeleri, onlarn olup-bitenin farknda olduklarn gsterir. Zayf ama onurludurlar. Fakir ama gururludurlar. rnein; Kuranda, Firavunun hanm Asiye; zayf, mazlum, madur ama onurlu ve kurtulmak isteyen insanlar iin iyi bir rnek olarak anlatlr. Kocasn, onun yaptklarn ve yaad toplumu sorgulayan biri olarak Hakikati inkra artlanm olanlara gelince, Allah, Nuhun kars ile Lutun karsn rnek getirmektedir: onlar iki drst ve erdemli kulumuzun nikh altnda idiler, ama kocalarna ihanet etmilerdi ve bu iki kadna (Hesap Gn): Haydi btn teki (gnahkr) lar ile birlikte atee girin! denildiinde iki (kocann) da onlara bir faydas dokunmayacaktr! mana ermi olanlara da Allah, Firavunun karsn rnek getirmitir ki o: Ey Rabbim! diye yalvarmt, Senin katnda cennette benim iin bir ev ina et, beni Firavundan, yaptklarndan ve u zalim halkn elinden kurtar! (66 Tahrim / 10, 11) nsann baland btn gemiinin, adalet beklentisine feda edilebilmesi kolay olmad iin, zalim bir halkn elinden kurtulmak uuru; rk, dil, kltr ve tarih bilincinin stndedir. Bu uur, adaletin olmad yerde sahip olunan dier her eyin, anlamn ve deerini yitirdiini gsterir. Bu ary duyanlarn ise; bir eyler yapmak iin, kurtarc beklemeye haklar yoktur. Onlar iin hibir mazeret, srekli olarak insann sadece kendisini dnerek toplumunun sorunlarna ilgisiz kalmasn hakl karamaz. Aksi takdirde zulmedenlerle ayn kt sonular paylarlar. Nitekim hi kimse; btn suunun, stat olarak kendisinden stte bulunan kimselerin verdii emirleri, kr krne yerine getirmek olduu mazeretine snamaz.(Esed) (yle) Bir tneden saknn ki, aranzdan yalnz hakszlk edenlere erimekle kalmaz (hepinize eriir). Bilin ki Allahn azab etindir. (8 Enfal / 25) nsann yapt btn iyilikler, kendisi iindir. Dnyada mevcut bulunan imknlarn, insanlar arasnda adil olarak paylalmas halinde herkese yetecei dncesinden hareketle; Allahn kimseye borlu kalmayaca da kesindir. Nitekim Kuranda, servetin sadece zenginler arasnda dolaan bir g haline gelmesinin yasaklandn da biliyoruz. .

Havariler demilerdi ki: Allahn yardmclar bizleriz. (61/14) Allahn yardmcs olmak (3/52) Allahn sadaka kabul etmesi (9/104) Allaha bor vermek (2/245) Allah yolunda sarf etmek (8/60) Mallar ve canlar satn almas ( 9/111) Bete bir ganimeti almas (8/41) Btn bunlar, kimsesiz, yoksul ve mazlum insanlar iindir. Tpk bunun gibi; Allaha eza etmek (33/57) Allaha hainlik etmek (8/71) Allaha sava amak (rib) Yine peygamberlerle beraber onlara yaplan hakszlklara karlk gelir. Tm bunlarn yan sra Allaha kurban kesmek, oru tutarak hlden anlamak veya zekt vermek de, bu insanlara yaplacak yardmlarla ilgilidir. Hatta cihad dediimiz olgu dahi, bir anlamda onlarn esaretine ve ezilmiliine son vermek iin gsterilen gayretin addr. Bakalarnn basit grl ayak takm dedii bu fakir, zayf ve mazlum insanlar, Allahn kendilerine bu kadar sahip ktn ve iyilik ya da ktlk olsun onlara kar yaplan her trl davran, kendisine yaplm saydn keke bilselerdi. Allah ile aresiz ve yoksun braklm insanlar arasnda ylesine yakn bir iliki vardr ki, bu yzden halk arasnda; Alma mazlumun ahn kar aheste aheste. denilmitir. Fakat Biz istiyorduk ki, yeryznde hor ve gsz grlen kimselerden yana kalm (28 Kasas / 5) Nitekim Kurann; insanlarn kmsenmeden, aalanmadan adam yerine konmalar ve insanca yaamalar iin gsterdii yolda gnahtan uzak durmaya armasnn sebebi, gnahn sahibinde oluturaca sululuk hissidir. Zira bu his, kiilii paralayp boyun emeyi beraberinde getirecektir. Firavun kavmini kmsedi, onlar da ona boyun ediler. nk onlar yoldan km (fask) bir kavim idiler. (43 Zuhruf / 54) Allahn hibir eye ihtiyac olmad dnldnde Allah iin demek; insanlar iin, mazlumlar iin ve zellikle mustazaf denilen zayf, yoksul ve haklarndan yoksun braklm kimseler iin demektir. stelik; .Allaha ve insanlara kar taahhtlerine (sadakatle) balanmadklar srece (3 Al-i mran / 112) ayetinde; insanlarn himayesinin, Allahn verecei gvenin yan sra gelmesi de, bu ilikinin nemini aka ortaya koyar.

41

Din diye karmza kardnz gizemli ve ifreli anlaylar ve bol ifritli arpan gler, baksanza yalanm. Nerede o balanlan sahte tanrlar, bol ebcetli muskalar, by bozucular, frlen suratlar? Artk kim efsun yapp bizi kurtaracak? Kim bize efaati olacak? Hani byk atalarn ad olmu yardma koan ruhlar? imdi kim bizi savunacak? Acaba yaplan iyiliklerin hi mi karl olmayacak? Biz size uymu kimselerdik. imdi en azndan, u stmze gelecek atein bir ksmn bizden uzaklatrabilecek misiniz? diyecekler.
Allah, rzk konusunda kiminizi, kiminizden stn klmtr. Fakat stn klnanlar, gzetimleri altnda bulunanlara, kendileriyle eit olurlar diye rzklarn vermezler. Bile bile Allahn nimetini inkr m ediyorlar? (16 Nahl / 71) ayetinin gsterdii gibi, nankrln inkra bu kadar yakn durduu en nemli saha, emek alandr. nsann stnlk iddiasnn, kskanlk ve korkuyla nasl bir hak gasbna yol at ortadadr. Allahn emeini gz ard ederek inkr yolunu inatla srdrenlerin, insanlarn emeine sayg duymas, pek mmkn gzkmemektedir. Dahas insann emeini smrmek, beraberinde Allah ve nimetlerini inkr anlamna da gelir. Bylelikle toplumlar, ciddi bedeller derler. Hlbuki demoullar demek; nsanlar, eittir. demektir. Eer bir menfaat sz konusuysa, bu herkesin faydalanaca ekilde olmaldr. Sanal ve sahte baka lah edinmemeleri talebi, insanlarn gerek zgrl yakalayabilmesi iindir. Gcn sadece Allaha ait klnmas ve btn g gsterilerinin yasaklanmas, insanlar arasndaki eitlik ve adaletin tesisi iin zaruridir. Allahn samimiyeti, ortadadr. Kendisi iin hibir ey istemez. Hlbuki sahte Tanrlarn kullarndan beslendii gibi, aslsz g iddialarnn yalanc sahipleri de halktan beslenirler. Btn sahtekr nder ve liderler gibi Zira tarihte; Tanrlara sunulan yiyecek ve iecekler, bugnn karc emperyal nsan Tanr lar nezdinde, refah ortamna dnmtr. De ki: Gkleri ve yeri yoktan var eden, besleyen, fakat kendisi beslenmeyen Allahtan baka dost mu tutaym?... (6 Enam / 14) Resuller de, hi bir karlk beklemeden ayn samimiyeti

ortaya koymulardr. Kuranda hepsi iin belirlenen ortak sz udur: Ben sizden bir cret istemiyorum. Tanrsz bir anlayta, kurban da olmaz. Bu durumda; vatan iin, ezilen halklar iin, emein hakk iin vb. tabelalar ellerinde tutanlar, sonuta kime ve niin kurban olduklarn yani arka bahede semirmi bir takm nsan Tanrlar n karlarnn olmadn syleyebilmelidirler. Grld gibi; aksine g gsterisinde bulunan bu yalanc odaklar besleyenler, onlara kuyruk olan insanlardr. Ne yazk! Peinden kotuklar ve yardmlarn umduklar eye kendilerinin g kattklarn bilmeden (O sahte Tanrlar) kendilerine yardm edemezler. Tersine kendileri onlar iin hazrlanm askerlerdir (onlar besleyip, korumaktadrlar). (36 Yasin / 75) nsann yalnzlk hissi, ylesine gldr ki onu bastrmak iin elinden tutacan umduu her eye skca yapr ve abartr. Akn, parasn ya da midini birdenbire somut bir objede odaklayarak younlar. Bu, tersinden kendine tapnma hastaldr ve bir nevi insann kendisiyle yapt rabtadr. nk yneldii eylerin neredeyse hepsinin altnda, kendi resmi sakldr. Zayk ve zavalllk, sadece maddi imknszlklarla olumaz. ahsiyet noksanl ya da kiilik kayb denilen durumlarda da bu maraz oka grebilirsiniz. imizdeki bu zavall hasta insanlardan bir ksm; Hem sizden hem de kendi kavimlerinden emin olmak isteyen, (ama) ktlk eilimi ile her karlatklarnda kendilerini gz kapal ona kaptran bakalarn(n da var olduunu) greceksiniz (4 Nisa / 91) ayetinde anlatld gibi, ift ynldrler. Bazlar ise; Kalplerinde hastalk bulunanlarn: Bamza bir felketin gelmesinden korkuyoruz diyerek onlarn (Yahudi/ ve Hiristiyanlarrn) iine yarayan bir tavr sergilemekte yartklarn grebilirsin. (5 Maide / 52) ayetindeki gibi yaltaklanmay det haline getirmilerdir. Bunlar, yalnzca ilerinde aramalar gereken eytan, kt bir deer olmaktan karp Allah ile savaan er Tanrs konumuna sokanlardr. Nitekim errin Allaha izafesi, srf bu zavalllarn oyuna gelerek areyi baka yerlerde aramalarna engel olmak iindir. O halde sen Allah yolunda sava nk sen, yalnzca kendi nefsinden sorumlusun- ve mminleri lm korkusunu yenmeleri iin tevik et! Allah, hakikati inkra kalkanlarn gcn krmaya muktedirdir; nk Allah iradesinde gl ve cezalandrmasnda iddetlidir. (4 Nisa / 84) Krallar bir lkeye girdiinde her ey tersine dner. Sorgulanamazlk, zalimlerin vasf olur. Adalet, biter. Zihinsel (kalb) hastalklar, oalr. Vicdanlar, krelir. Herkesi

42

lm korkusu sarar. Bu durumda; eytanlar, insanlarn onurunu kapp karr. Gsz ve mazlum insanlar, ikyet etmeyerek yeryznde haksz yere bbrlenenlere koruyucu bir kalkan olunca da; artk ne brahim ne Musa ne de Muhammedin sesi duyulur. Bir Samiri kar, hepsini kandrr. Neleri varsa alr. Ellerindeki serveti toplayp yine ona taptrr. Nice peygamber, arkasnda Allaha ram olmu birok insanla birlikte (Onun yolunda) savamak zorunda kald: Onlar, Allah yolunda ektikleri skntlardan dolay ne korkuya kapldlar, ne zayf dtler ve ne de kendilerini (dman nnde) kk drdler, zira Allah skntlara gs gerenleri sever. (3 Al-i mran / 146) syan etmi tehdit alm Korkmu daa kam Bir maarada uyuya kalm

Ashab- Kehf ten biri kadar olabilseydim Hi deilse Mahmur gzlerle bile Onurum kurtulacakt Belki de uyandmda Dnya u anki dnya olmayacakt. Not: Konu iinde geen ayetlerin tefsirine ynelik kurgular, meselenin daha iyi anlalmasna katk salamak adna yaplan bize ait beeri yorumlar olarak grlmelidir. Her eyin en iyisini Allah bilir.

43

hak ve adalet
RAMAZAN YILDIRIM kriyat@hotmail.com Kuran- Kerim ve hadislerde yaygn bir ekilde kullanlmakta olan hak kavram, slam kltrnn klasikleri saylan dier eserlerde bugnk anlam ve ierie sahip deildir. Genel erevesi, anlam alan ve temel referanslar farkl bir erevede ele alnan kavramlardan biri olan hak kavramn mam atb ve mam Karf gibi baz usl-u fkh bilginleri ele almtr. Ancak slam dnyasnn pozitif hukukla yz yze gelmesinden sonra modern dnem slam mtefekkirleri, bu kavrama ncekilerinden farkl bir anlam ve nem vermilerdir.

slam dnce geleneinde teoriden farkl bir ekilde, pratik alanda slam hukukular, hak kavramn bugne k tutacak ekilde yorumlamlardr. Mesela mam atb, hak kavramn maslahat (kamu yarar) prensibiyle aklamaya alm ve hukukullah ile hukukulibad arasnda bir iliki kurmutur.

slam kelamclar hak kavramn mutlak hakikat, mutlak doru anlamnda kullandklar iin slamn ilk dnemlerindeki frkalar din ve siyasi grlerini bu kavram ve trevleriyle tavsif ederken muarzlarn da bu kavramn zdd olan dalalet ve benzeri kavramlarla itham etmekteydi. Dolaysyla hak kavram erevesinde oluan teorik literatr, bugnk kullanmdan farkl bir balamda ele alnmtr. Ancak bu teorik literatr, balam farkl gibi grnse de bugn tarttmz tabii hukuk, hak, adalet gibi kavramlarn epistemolojisini dorudan ilgilendirmektedir. slam dnce geleneinde teoriden farkl bir ekilde, pratik alanda slam hukukular, hak kavramn bugne k tutacak ekilde yorumlamlardr. Mesela mam atb, hak kavramn maslahat (kamu yarar) prensibiyle aklamaya alm ve hukukullah ile hukukulibad arasnda bir iliki kurmutur. mam Karaf de hukukullah (Allahn hakk), onun emir ve yasaklar eklinde kulun hakkn ise kulun maslahat olarak yorumlamtr. Burada kullanlan maslahat kavramn modern bireyin menfaati veya oportnizmi olarak alglamamak gerekir. Maslahat kelimesi zaruret, faydal olan, ittifak, anlama, bar ve slah etme anlamlarnda kullanlan sulh, salah kknden tremi bir kavramdr. mam Gazali de maslahat kavramn dinin amacn (maksudu-er) korumak anlamnda almaktadr. Hak kavramnn daha sistematik bir tanmn yerine getirilmesi gereken grevler balamnda deerlendiren M. bn Arabde grmek mmkndr. Ona gre Mminlerin yerine getirmesi gereken eit hak bulunmaktadr. 1. Allaha kar yerine getirilmesi gereken haklar: Allaha ibadet etmek ve

44

ona hibir ekilde irk komamaktr. 2. Mahlukata kar yerine getirilmesi gereken haklar: Bakalarna kar iyilik yapmak ve onlara hibir ekilde zarar vermemektir. 3. Kiinin kendisine kar yerine getirmesi gereken haklar: nsanlarn kendilerine mutluluk getiren ve baar salayan eylemlerde bulunmasdr. Son dnem slam dnrleri de insan haklar kavramn, atbden devraldklar mekasidu-eria (dinin ama ve gayeleri) balamnda ele almlardr. Bat kltr corafyasnda temellendirilen hak kavramyla slam dnce gelenei iinde temellendirilen hak kavramlar arasndaki mahiyet farkllna da iaret eden bu dnrler, liberal dncenin savunduu hak bireyseldir ilkesi ile sosyalist dncenin savunduu hak toplumsaldr ilkesi arasndaki ikileme dikkat ekmilerdir. slam dncesinin hak ve adalet kavramlaryla ilgili genel yaklamn u ekilde zetlemek mmkndr: 1. Din hukukun kaynadr ilkesi: Kullarn haklarn belirleyen Kuran ve Snnettir. Allahn koyduu emir ve yasaklar, Onun insanlar zerindeki haklardr yani hududullahtr. Buna gre teorik olarak dinin hkmleri her trl pozitif hukukun ve uluslar aras anlamalarn fevkindedir, herhangi bir deiiklie uratlamaz ve hkmleri kyamete kadar geerlidir. Din birok haklara iaret etmi, kadn cahiliye dneminin algsndan kurtarm ve konumunu yceltmi, kurumsal bir nitelie brndrlen klelii ortadan kaldrmak iin her trl tevikte bulunmu ve gayrmslimlerin haklarndan bahsetmitir. 2. Grev ve sorumluluk bilinci ilkesi: nsann kendisine ve bakasna kar grev ve sorumluluklar vardr. Dnyaya gnderili sebebi olan kulluk bilinci bu grev ve sorumluluklar yerine getirmeyi zorunlu klmaktadr. Buna gre yaama ve yaam iin ihtiya duyulan temel haklar kutsaldr, inenemez. Haksz yere bir insan ldren veya yeryznde bozgunculuk yapan kii tm insanl ldrm gibidir. 3. Mekasidu-eria ilkesi: Dinin ama ve hede, insann temel haklarn salamak ve korumaktr. Bundan dolay da din, u be ilkenin korunmasn zorunlu olarak talep eder. Dini korumak, akl korumak, nesli korumak, mal korumak ve nefsi korumak. Modern dnem slam mtefekkirleri insan haklar felsefesini bu temel argmanlardan hareketle aklamaya almaktadrlar. Ancak insan haklar felsefesini dier dnce akmlarndan farkl olarak ele alan bu dnrler, temel deer yargs olarak adaleti esas alrlar. nk Liberalizm, bireyin

menfaatini ve zgrln Marksizm de eitlii temel deer yargs olarak kabul ettii iin adalet ve ahlak temelli bir yaklam sergilemekten uzak kalmlardr. Dinin insan haklaryla olan ilikisinin mahiyetini dinin insana olan bak asnda bulmak mmkndr. slamn insana bak asn da Kuran da tafsilatyla anlatlan Ademin yani insanolunun yaradl kssasnda bulabiliriz. Bu kssann derin bir analizinde u hususlarla karlarz: a. nsan yeryznde halifedir. Bu husus Allah tarafndan ak bir ekilde beyan edilmitir. b. nsan meleklerden stn bir varlk olarak yaratlmtr. Bu stnln temel sebebi de ona bilginin verilmesi yani bilgi elde etme arac ve yntemi olarak akl ile donatlmasdr. c. nsan ere mahlukattr ve Allahtan bakasna secde etmeyen melekler ona secde etmekle yani ona hrmet etmek ve sayg gstermekle emrolunmulardr. nsan haklar ve adalet kavramlaryla ilgili olarak dinin ngrd teorik ereve ile Mslmanlarn yaad pratik tecrbe arasndaki farkllklar grmek ve ikincisini birincinin hesap hanesine kaydetmemek gerekmektedir. nk Mslmanlarn tarihsel tecrbeleri siyaset endeksli bir tecrbe olarak okunduu iin kimi zaman adalet ve ahlak zemininden kaymalar olmutur. Dinin temel amac adalet, siyasetin temel amac ise iktidar ve egemenliktir. Eer herhangi bir siyasi akm, iktidar ve egemenlii iin dine ihtiya duyarsa o dinin her trl yorum ve bak asn kullanmakta bir saknca grmez. Oysaki din iin asl olan ama; insan-insan, insan- toplum ve insan- iktidar arasndaki ilikileri adalet ve ahlak merkezli bir zeminde tesis etmektir. Yaptklarndan sorumlu bir varlk olan insan, hayatn tm alanlarn ilgilendiren haklarn kullanrken adaletten ayrlmamak zorundadr. Adalet kavram bu adan ele alndnda; bu kavramn birbiriyle ilikili farkl almlarnn olduu grlr. Dolaysyla adalet kavramnn felse boyutunu, siyaset boyutunu, ahlaki ve hukuki boyutunu gz nnde bulundurarak deerlendirmek gerekir. Adaletin siyasi boyutunu gerekletirmek ve toplumda adalet duygusunu yaatmak, siyasal iktidarn en temel grevidir. slam tarihinin erken dnemlerinde ortaya kan balca dnce akmlarnn temel ilgi alan, adaletin siyasi boyutuyla ilgili olmutur. mamet/hilafet olarak isimlendirilen siyasi iktidarn banda bulunacak kiide aranan artlarn ilki adalet vasfdr. i imamet dncesi, bu adalet vasfnn soyca ehl-i beyte mensup olmakla gerekleeceini ileri srer. Snn hilafet teorisine gre; bu adalet vasfnn gereklemesi Kurey soyuna bal olma

45

Dinin ama ve hede, insann temel haklarn salamak ve korumaktr. Bundan dolay da din, u be ilkenin korunmasn zorunlu olarak talep eder. Dini korumak, akl korumak, nesli korumak, mal korumak ve nefsi korumak. Modern dnem slam mtefekkirleri insan haklar felsefesini bu temel argmanlardan hareketle aklamaya almaktadrlar.
esasna dayanr. Haricler ise hem Snn hilafet hem de i imamet teorilerine kar karak adaletin siyasi boyutuyla ilgili farkl bir dnce benimsemilerdir. Onlara gre; hkmranlk yalnzca Allaha aittir. Siyasal iktidar, tek bir lidere tannm bir imtiyaz deildir. Adaletin siyasal iktidar alannda gerekletirilmesinden tm toplum sorumludur. slamn Felse Anaristleri olarak isimlendirilen Hariclerin radikal bir gurubu, daha da ileri giderek toplum hayatnn siyasi bir otoriteye ihtiya duymadn ileri srmtr. Ancak ounluk tarafndan benimsenen gre gre toplum iinde liyakat sahibi (takva) herhangi bir kimse bu sorumluluu yerine getirebilir. Kuran- Kerimin adaletin siyasi boyutuyla ilgili olan temel retilerinin banda Ey Davud, biz insanlar arasnda adaletle hkmedesin diye seni yeryznde halife kldk. Sakn heva ve heveslere kaplma ki Allah yolundan sapmayasn (Sad: 26) ayeti yer alr. Adaletin ahlaki boyutu insan hayatnn en nemli erdemlerinden biridir. Kii, hayatn tm cephelerinde ahlakl olduu srece adaleti gerekletirmi olur. Sz ve davranlarnda dengeyi elden brakmayan, merhamet vasfyla donanarak herkese kar iyilikte bulunan, kendi karlarna sahip kt kadar bakalarnn da karlarn koruyan kimse adaletin ahlaki boyutunu yaatr. Razi, Miskeveyh, Gazali, Tusi ve bn Rd gibi dnrler adaletin ahlak boyutunu n plana karmlardr. Mesela Ebu Bekir Razi Uruna yaratldmz ve menziline srklendiimiz keyyet bedeni hazlar deildir, bilgi ve adalettir. Bunlar bizim bu dnyadan kurtulup acnn da lmn de olmad dnyaya intikalimizin yegne dayanadr. diyerek bilgi ve adaleti, insann varolu amac olarak grmektedir. Dorusu Allah adaleti, iyilik yapmay ve yaknlar gzetmeyi emreder. Hayszl, fe-

nal ve haddi amay yasaklar. Tutasnz diye size t verir. (Nahl: 90) ayeti de adaletin ahlaki boyutuna iaret eden en temel Kuran ilkeyi ierir. Hukuk ve yarg alan da tamamen adalet ilkesiyle varln devam ettirebilir. Toplumun herhangi bir bireyi hakszla urad zaman bu hakszl ortadan kaldracak yegne merci hukuk ve yargdr. Hukuk ve yarg kurumunun vazgeilmez bir paras olan ahitlik, adaletinden phe edilmeyen ahit veya ahitlerin varlyla ayakta kalr. Ayrca adaletin sosyal boyutunun gerekletirilmesi de hukuk ve yargnn balca grevidir. nk adalete giden yol, sosyal adaletten geer. Mslmanlarn dnce geleneinde, Allahn iradesi meselesi ve insann bu irade karsndaki konumu irdelendii kadar, insann zgr iradesi konusu detayl bir ekilde sorgulanmamtr. Hatta baz kelamclar, insan, Allah karsnda zgr bir konumda ele alarak, onu tamamen zgr bir irade sahibi yapmlar. Fakat ayn kelamclar ayn insann siyasi otoriteler karsndaki tutum ve davranlarn ayn zgrlk zemininde ele almamlardr. Bundan dolay da insann zgrl meselesi, siyasi istikrar ve toplumsal dzen adna ihmal edilmitir. nk baz slam kelamclar insann zgrl ve haklar zerinde dnce retirken istikrar, dzen, tne, itaat gibi siyaset literatrnn temel argmanlar haline gelen kavramlarn dayatmac glgesi altnda kendilerini rahat bir ekilde ifade edememilerdir. te bu siyasi istikrar ve toplumsal asayi edebiyatnn hkimiyeti altnda oluan geleneksel din anlaynda itihada dayal dinamizm zaman zaman gerilemi, buna bal olarak tarih tecrbe, naslarn nne gemi, naslarn anlam ve maksatlarndan daha ok lafzclk ve ekilcilik n plana kmtr. Tabii hukuk felsefesini k noktas olarak kabul eden pozitif hukuk, hak ve zgrlk kavramlarn egemen iktidarn erevesini belirledii bir dzlemden hareketle aklamaya alr. Dolaysyla hak ve zgrlk kavramlar, onlarn lgatlerinde tarif edildii ekliyle vardr ve bu tarife uyanlar zgrlk ve hak kapsamndadr. zgrln ve haklarn kapsam alan yasaklarla evrilmitir. Buna gre; nelerin yasak olduu deil, nelerin yasak olmad belirtilir. Yasak kapsamna girmeyen iller saylrken ama, ancak, fakat kelimeleri birbiri ardnca sralanr. Dnce zgrl vardr ama..., eitim hakk anayasal gvence altndadr ancak..., inan hrriyeti kutsaldr fakat... Bu kelime sihirli bir denek vazifesi grr. Verilenler onlar araclyla tekrar alnr. Oysaki, insann ftratn esas alan ve bu ftrat grnen-grnmeyen vesvasn errinden muhafaza etmek iin klavuzluk yapan vahyin, hukuk anlayn Hz. dem ve eine yasak klnan aa metaforunda grmek mmkndr.

46

Ey dem, sen ve ein cennette yerlein, kiniz de ondan, dilediiniz gibi bol bol yiyin ama u aaca yaklamayn. Aksi takdirde zalimlerden olursunuz. (Bakara: 35) lk insana verilen ilk talimat, haram-yasak olan aka belirlemi ve onun dndaki her trl eyi helal-mbah kapsamnda deerlendirmitir. Yani pozitif hukukun aksine nelerin meru olduu teker teker saylmam, neyin haram-yasak olduu ak bir dille ifade edilmitir. Mslmanlarn hukuk tecrbelerinin slam hukuku olarak nitelenip nitelenmeyecei hususu zerinde de durmak gerekir. Aslnda slam hukuku kavram Batl dillerde ve oryantalist almalarda kullanlan ve buradan da bizim literatre geen bir kavramdr. ster adna slam hukuku, ister fkh diyelim Mslmanlarn hukuk alanndaki tecrbeleri, Kuran ve snnetten belirli bir yntemle (usul-u fkh) istinbat edilen sonulardr. Bu sonular da ictihad birer yorum olduklarndan dolay zannidirler. Ezmann taayyryle ahkamn tagayyr inkr olunamaz (Mecelle: 39) yani zamann deimesiyle hkmlerin deiecei ilkesiyle hareket eden dinamik bir hukuk anlaynn zaman ve mekna gre farkl tezahrlerde bulunduunun en ak gstergesi Mslmanlarn tarih boyunca ortaya koyduklar fkh mdevvenatdr. Bu fkh miras, oluum ve tedvin dnemlerinde siyasi konjonktrden tamamen bamsz deildir. Bugn hl tartmakta olduumuz hukukun siyasallamas sorunu veya hukuk ile siyasetin i ielii problemi aslnda uzunca bir gelenei olan bir husustur. Eer fkh ile siyaset veya Ebu Hanifenin lmsz tavrnda simgeleen gnn siyasetinden bamsz fkh anlay ile Emev ikti-

darnn, gnn siyasetine meruiyet kazandrmak istedii fkh anlay mcadelesini iyi okuyabilirsek muhteva itibariyle farkl da olsa mantalite itibariyle ayn olan bugnn sorunlarn da anlayabiliriz. nsann doal haklar, zgrl ve adaleti gibi konularn Emev siyasal tecrbesinin yaand bir corafyada ve zaman diliminde ortaya karak, slam kelam ekollerinin oluumunu tetiklemesi bir tesadf eseri deildir. nsan, insanln adil bir varlk olduu srece gerekletirebilir. Vahiy, akl ve insanlk tecrbesi bu adaletin gerekletirilmesi yolunda insana rehberlik yapacak ilkeleri barndrmaktadr. Sonu olarak, bugn insan haklar, adalet ve zgrlk balamnda yaplan tartmalarn slam dnce geleneindeki izlerinin tefekkr haritamzdaki yerlerini tespit etmemiz gerekmektedir. Bunun iin de Mslmanlarn erken dnemlerinde ilah irade, insan iradesi, kader, kadercilik, irca gibi tm kelam problemlerin ana omurgasn oluturan kavramlar, dnemin sosyo-siyasal artlarn da gz nnde bulundurarak yeniden tahlil etmek zorundayz.

KAYNAKLAR 1. Heysem MENNA, el- man hukukil-nsan (Mevsua amme muhtasara), 2. c. I-II, el-Ehali, Dmek-2003. 3. Macid HADDUR, slamda Adalet Kavram, ev. Selahattin Ayaz, Yneli Yay. stanbul-1991.

47

adalet ve eitlik sarmal

DO.DR. MEVLT UYANIK mevlutuyanik@mynet.com Giri: Siyasa ne anlama gelir? Siyaset, kk anlam at talimi, at eitimi, at bakcl olan Arapa bir kelimeden tretilmitir.. Gnlk dilde kullanlan seyis (at srcs, at bakcs) ifadesinin de bu terimle ilgili olduunu hatrladmzda yneticiynetilen ilikilerindeki ironi de ortaya kar. Ayn anlama gelen politika terimi ise kken olarak Yunancadr. Aristotolesin Politika isimli eserinde belirledii zere bu terim ehir - devlete, siteye ait iler anlamnda kullanlmaktadr. Politika, siyaset sanat anlamna gelirken; Politeia, devlet, anayasa veya cumhuriyet demektir. Genel olarak siyaset, lke idaresinin adaletle yaplmas, ynetim ilerinin eitliki bir ekilde dzene konulmas demektir Siyaset bilimi, devlet ve siyasal sreteki olan inceler. Olandan kast, devleti, organlarn, siyasal kuvvetleri, iktidarn kuruluunu ve ileyiini aratrmaktr. Dier bir ifadeyle siyasal sistemin ve yapsnn aklanmasdr. Bu, siyasetin pozitif yndr. Bir de siyasal srete olmas gerekenin incelendii normatif (kural koyucu) yn vardr. Bu yn deer yarglarn da inceler. Olmas gerekeni, ideali aratrr. te bu siyaset felsefesidir. Siyasetin konusu olan devlet ve meru iktidar/otoritenin nasl olmas gerektiini inceler. Bu, bir anlamda, paylama ve paylatrma olay olan siyasetin gemiinin ve bugnnn felsefesini yaparak incelemek demektir. Bu noktada olan ve olmas gereken arasndaki ilikinin, adalet merkezli mi, eitlik merkezli mi yaplaca zerinde durmak gerekir. Bu noktada adalet ve eitlik arasndaki sarmal incelemek gerekir. I. TEMEL KAVRAMLAR VE SORULAR Adalet; hakl ile hakszn ayrt edilmesi; haklya hakknn verilmesi, kiilerin hak ettikleri eye sahip olabilmeleridir. Ayrca kiinin kendine ait mlknde diledii gibi tasarrufta bulunabilmesi, adaletin ve zgrln artdr. Bu balamda hemen aklanmas gereken ikinci kavram eitliktir. Eitlik: btn insanlarn eit haklara sahip olduunun kabuldr. Hakka sayg duyulmas, bakasnn hakkna mdahale edilmemesi adalet ilkesi erevesinde doan hakkn, hak sahiplerine verilmesidir. 1. Hukuk nnde Eitlik mi Hiyerari mi? Demokratik bir devlet iin temel kavramlardan biri olarak hukuk nnde eitlii ncelemek gerekir. nk siyasal ynetimde, teorik de olsa, her vatanda eit niteliklere ve haklara sahiptir.

Paylama ve paylatrma olay olan siyasetin gemiinin ve bugnnn felsefesini yaparak incelemek demektir. Bu noktada Olan ve olmas gereken arasndaki iliki, adalet merkezli mi, eitlik merkezli mi yaplaca zerinde durmak gerekir. Bu noktada adalet ve eitlik arasndaki sarmal incelemek gerekir.

48

Bununla birlikte eitler arasnda fark olduunu, bazlarnn daha eit olduunu syleyen yaplanmalar da mevcuttur. Doal eitlii ncelemeyen ve reddeden mevcut rejimlere koruyuculuk denir. Bunlarda eitlik deil de hiyerari nemlidir. Bu balamda Demokrisinin teorisyenleri olarak Locke, Rosseuau veya Mill, koruyuculuun temel teorisyenleri olarak da Platon, Farabi ve Lenin olduu sylenebilir. Aslnda Platon ve Aristotelesden bu yana, saysal ve oranl eitlik arasnda yaplan ayrm ile birlikte eitlik krinin hi de doal olmadn, en azndan yakn dnemlere kadar bunun doal grlmediini gzlemlemek mmkndr. 2. Farabinin Erdemli Ynetimi Hangisine Tekabl Eder? Platon kaynakl bir Medinetul-Fazla (Erdemli Ynetim) tasars zerinde alan Farabi, evrendeki ontolojik dzene, bireydeki bioorganik sisteme, insann yaratlna ve yeteneklerine bakarak bir devlet yaps kurulmasn nerdi. Ynetici, erdemli, uzman; dier bir ifadeyle bilge kral olmal, tek bir kii olmad zaman yneticilik deerlerine sahip en fazla alt kiilik bir konsey kurulmal nerisine dikkat ettiimizde, oranl eitlik anlaynn baskn olduu grlr. Koruyuculuun ncelendii bu sistemde, nem verilen husus eitlikten ok adalet kavramdr. 3. Adaleti Eitlie ncelemek Mmkn m? Bu gre gre, eitlik adil olmad gibi adalet de eitlik demek deildir. Hatta adalet eitsizlii getirir. Eitliki ynetimde ise insanlar hayatlarn bar ve gvenlik iinde devam ettirebilmek iin eit artlarda ve eit yetkilerle bir szleme imzalamaldrlar, ynetim yetkileri de bir dierine zarar vermeyecek ekilde dzenlenmelidir. Liberal demokratik devletin varl bu demektir. Sorun, hiyerarik koruyucu modelin, modern dnyann hkim paradigmas olan eitliki modele nasl yerini braktndadr? Bu balamda ncelikle incelenmesi gereken hususlar olarak; serbest pazar ekonomisi, kozmoloji anlaynn deimesi, reform hareketleri sonucunda Hristiyan kilisesinin birliinin dalmasdr. Mslman toplumlar iin bu sorunun tartlmas balamnda slamn hiyerari-eitlik modelleri hakkndaki gr olarak, burada ruhban snfnn olmamas noktasndan hareket edilebilir. Bu nokta, anti hiyerarici, dolaysyla da eitliki bir kurumsal yap asndan nemlidir. Ayrca insanlarn Tanrnn temelde bir ve ayn zellikte yaratt kullar olarak grlmesi de bu gr destekler. Ahmet Arslana gre, burada eitliin Hobbes ve Lockenin savunduu gibi doa da deil de, Tanrda temellendirildiine dikkat edilmelidir. nk burada

tartlmas gereken bu eitliki modelin demokratik bir ynetimi getirip getirmeyeceidir. Tabii bir de ontolojik olarak lahi bir Dinin eitlii vurgulamas, tarihsel uygulamalara baktmz zaman farkllklar olduunu ortaya karmaktadr. lahi Dinin temel ilkelerinden ziyade iinde bulunulan kltrel ve toplumsal artlarn etkisinde kalarak birtakm biyolojik, psikolojik farkllklara gnderme yaparak doal eitsizlii hukukiletirme abalar zerinde ayrca durulmaldr. Bu aba da, tekrar adalet ve ahlak kavramlarnn siyaset felsefesindeki ilevselliini artrmann nemini ortaya karr. II. ADALET VE ETLK SARMALI Adalet-eitlik ilikisini vurgulamamzn nedeni, insann toplumsal ve siyasal boyutu olan bir canl olmas nedeniyle, dier insanlarla bir arada yaamak ve i blm yapmak zorunda olmas gereinden dolaydr. nk bu toplumsal boyutun adaletli ve ahlakl bir ekilde nasl gerekletirecei hususu, siyasal boyutu ortaya koymaktadr. Birey-aile ve toplum geni bir devletin varln gerekli klyor. te bu devletin bann ve emrindeki ynetici kesimin arlklardan kanarak adaletli ve ahlakl bir ynetim sergilemesi; yani hukuku ncelemesi, o ynetimin doruluunu belirler. Dier bir ifadeyle eer ama, ortak iyilii salamak ve adalete uygun davranmak ise doru, bu amatan sapmak ise yanl ynetimdir, diyebiliriz. Bu olduka nemli bir kstas, nk Aristotelesden bu yana ister bir kiinin, ister bir grubun, isterse ounluun ynetimi olsun (Monari/Aristokrasi/Demokrasi) yaplan uygulamalar deerlendirmede zihinlere olduka geni bir rahatlama salyor. Yani ismi ne olursa olsun, eer ortak iyilii salamay adalet ve ahlak kurallar erevesinde salyorsa, o ynetim iyidir, bu amatan sapmalar varsa ktdr. Bu erevede hukuku nceleyen bir kiinin ynetimi iyi ve doru olabilir, bundan herhangi bir sapma tiranla yol aabilir. Sonu: zellikle son zamanlarda devlet bakanla ya da (resmen olmasa da ilen yaadmz son srete grld zere) yar bakanla geme tartmalarn nemli bir ivme kazand gnmzde adalet ve eitlik arasndaki iliki zerine kurulu ynetim biimi tartmalarn gzden karmamak gerekiyor. Ortak iyilii salama ve adalete uygun davranma amacndan sapma bir kez balad m, iktidar korumak iin artk her ey mbah olur ki, bunun ad baka bir eydir artk.

49

kavram
ABDULLAH AHN

semantik adan Kuranda adalet

Mslman dnrler adaleti iki kategoriye ayrmaktadrlar. Bunlardan ilki, iyilii ve doruluu akl tarafndan onaylanan ve her zaman geerliliini srdren adalettir. Mesela sana iyilik edene iyilikle karlk vermen ve sana zarar vermeyene senin de zarar vermemen bu trden bir adalet rneidir. Adaletin ikinci kategorisi ise, kanun ve kurallara dayanr. Dolaysyla izadir ve zaman iinde deiebilir.

Arapa adl kknden gelen adalet kavram, hak ve hakikate gre hkm vermek, sz ve yarglarnda doru olmak, hakkaniyet, eit olmak ve eit klmak gibi anlamlara gelen bir mastar-isimdir. Kuranda negatif deer ykl kavramlardan biri olan zulm kelimesinin kartdr. Zulm ise en geni anlamyla, bir eyi yerli yerince koymamak ya da hak ettii yerin dnda baka bir yere koymaktr. Bu ister fazlalk isterse eksiklik eklinde olsun ya da ister zamanndan isterse meknndan sapma olsun fark etmez. Nitekim hak sahibine hakkn zamannda vermemek, yani geciktirmek de bir tr zulmdr. Aslnda gecikmi adalet de adalet saylmaz. (Bkz. bn Manzur, Lisanul-Arab, Adl ve Zulm Mad.) Adl, Allahn doksan dokuz ismi (esma-i hsnas) arasnda yer alr ve ok adil, asla zulmetmeyen, hakkaniyetle hkmeden, haktan bakasn sylemeyen ve yapmayan anlamndadr. Trevleriyle birlikte yirmi sekiz ayette geen bu kelime, aslnda Allahn adalet sfatn ifade eder mahiyette kullanlmamtr. Ancak bir ayette Allahn sznn adaletli olduu (Enam, 6/115) dier baz ayetlerde de Allahn, adaletin ztt olan zulmden tenzih edildiini (Al-i mran, 3/117; Enfal, 8/51; Kaf, 50/29) ve adalet kelimesinin e anlamls olarak kullanlan kstn Ona izafe edildiini grmekteyiz. (Bkz. Bekir Topalolu, DA, Adl Mad.) Adalet kavram eit olmak ve eit klmak anlamnda ayet Allah hakknda kullanlrsa, bu durumda irk komak, dier tanrlar Allahla eitlemek anlamna gelmektedir. Nitekim Kuranda, krlerin kendi putlarn Allaha denk tuttuklar (Enam, 1150; Neml, 60) ifade edilmektedir. Adalet kelimesinin bir trevi olan itidal, hem nicelik hem de nitelik bakmndan ll ve dengeli olmak, ortalama bir halde bulunmak (vasat) demektir. Nitekim ntar suresinin u ayetlerinde Allah Tel insann ziki yapsndaki uyum, ahenk ve dengeyi adalet kelimesiyle ifade etmektedir: Ey insan! Seni yaratan, (varlk amacna uygun olarak) ekillendiren, seni ll/dengeli yapan ve seni diledii ekilde bir araya getiren ltuf sahibi Rabbine kar seni aldatan nedir? (ntar, 68) Yani insan adl ile yaratan Allah, insanlarn da kendi aralarnda adaletle hkmetmelerini emreder. (Bkz. Nisa, 4/58) Yine bu balamda Bakara suresinde geen ve slam

50

toplumunun bir zelliini yanstan vasat mmet ifadesi, hemen btn mfessirlerce adaletli/dengeli toplum olarak anlalmtr. (Bkz. Bakara, 2/143) Kelimenin itidal anlamndan hareket edersek adaleti, verilen ile hak edilen arasndaki denge olarak tarif edebiliriz. Bu denge bazen eitlikle gerekleebilir ancak adalet her zaman eitlik demek deildir. Bir baka ifadeyle adalet, eitlii iermekle birlikte tam olarak eitlik deildir; yani her adil karar ve tutum eitlii salar, ama her eitlik adalet deildir. Hatta bazen salt eitlik adaletsizlie bile yol aabilir. Dolaysyla adalet herkesin yeteneine ve toplumda oynad role uygun olarak datld zaman doru datlm kabul edilir. Nitekim Nisa suresinin 58. ayetinde emanetleri ehline vermeyi ve insanlar arasnda adaletle hkmetmeyi emreden Allah (c.c.) nebisine, Kbenin anahtarlarn, amcas Abbasa deil de bu erei grevi daha nce de ifa eden ve henz mrik olan Osman b. Talhaya vermesini emretmitir. Burada adalet kavramnn anlam alann tam olarak tespit edebilmek iin, Kuranda onunla e anlaml olarak kullanlan kst kelimesini mutlaka gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Szlkte hisse, l, insa olma, adalet gibi anlamlara gelen kst, mastar olarak kullanldnda ezdaddan olup, hem adaletli olma, birine hakkn ve payn adil bir ekilde verme hem de adaletsizlik yapma, birine hak ettii pay vermeme anlamlarna gelmektedir. (bn Manzur, Lisan, Kst Mad.; Ragb el-sfehani, Mfredat, Kst Mad.) Trevleriyle birlikte Kuranda yirmi be ayette geen bu kelime, ayetlerin genelinde adalet manasna gelmekte veya ona yakn anlamlar ifade etmektedir. Hatta Nisa suresinin 135. ayetinde kst kelimesiyle adl kknden gelen bir ilin ayn balamda kullanlmas, bu iki kelime arasndaki anlam birliini gstermektedir.(Mustafa arc, DA, Kst Mad.) Ancak bu iki kelimenin anlam alan hususunda yle bir farklln (ya da ince ayrmn) olduu da ifade edilmektedir: Kuran- Kermde, eitlik adaleti adl terimi ile istihkak, liyakat ve oran adaleti ise kst terimi ile ifade edilir. Eitlik adaleti alannn istisnas yoktur. stihkak ve liyakat adaleti alan ise kst alandr. Kstsz adl, doru yoldan udl (sapma) anlamn verir. Bu sebeple; istihkak ve liyakat adaleti riayet edene mukst, bu adalete riayet etmeyip zalim olana kaast denir (Bkz. Cin, 72/1415; Maide 5/42; Hucurt 49/9; Mumtahine 60/8) Kst; eitlik adaletinden sonra gelen oran adaletidir. Dolaysyla Mzan gerektirir (Rahman, 55/9; Hadd 57/25; Hd 11/85; Enm 6/152). nsanlar arasnda sadece adl boyutu ile hkmetmek yetmez, kst ile de hkmetmesini bilmek gerekir. (Maide, 5/42; Nisa 4/58) (Hseyin Hatemi, slamda nsan

Hakk ve Adalet Kavram, www.tekaml.net) te bu ince ayrm da gz nnde bulundurarak biz de bu makale balamnda adalet kavramnn Kurandaki anlam alann tespite alrken, yeri geldike kst kelimesinin getii ayetlere de atfta bulunacaz. dare, yarg ve insanlar aras sosyal mnasebetlerde adaletin tesisi, hem btn bir insanln hem de slamn hede olmakla birlikte, muayyen bir uygulama ve davran tarznn her zaman ve her yerde adaleti temin edip etmedii hususu nemli bir problem tekil etmektedir. te bu aamada baz Mslman dnrler adaleti iki kategoriye ayrmaktadrlar. Bunlardan ilki, iyilii ve doruluu akl tarafndan onaylanan ve her zaman geerliliini srdren adalettir. Mesela sana iyilik edene iyilikle karlk vermen ve sana zarar vermeyene senin de zarar vermemen bu trden bir adalet rneidir. Adaletin ikinci kategorisi ise, kanun ve kurallara dayanr. Dolaysyla izadir ve zaman iinde deiebilir. Mesela ksas, tazminat ve misilleme gibi hususlar bu kategoriye girer. Nitekim kim size saldrrsa siz de ona misilleme olacak kadar saldrn. (Bakara 2/194) ve Bir ktln cezas, ona denk bir ktlktr. (ura, 42/40) ayetlerinde misilleme yapmak anlamnda kullanlan saldrmak/haddi amak ve ktlk yapmak bu trden bir adaletin tesisidir. (Bkz. Mfredat, Adl. Mad.) Adl ve kst kelimelerinin bu semantik tahlillerinden hareketle Kurandaki kullanm alanlarna baktmzda adalet kavramnn, bireyin hem ahlaki ynn hem de toplumsal (hukuki) ynn kapsayacak ekilde geni bir anlam ieriine sahip olduunu grrz. Zira adalet, her hak sahibine hakknn verilmesini ngren ahlaki ilkenin addr. Bu bakmdan adalet kavram hukuk kelimesinin tekili olan hak ile e anlaml olarak kullanlr. Bu da kavramn hukuki anlamn daha yaygn hale getirmitir. Ancak Kurani terminolojide adaletin salt hukuki olmaktan te, daha geni anlamlarda kullanldn tespit etmek mmkndr. Szgelimi, eksiklik ve fazlalk bakmndan arla kar orta yolu tutup korumak; hakka niyet, doruluk, eitlik gibi Yani adaleti sadece, devlete (ya da otoriteye) ait bir eymi ve onun dnda uygulama alan yokmu gibi dnmek, bu kavramn ahlaki ynn grmezlikten gelmek demektir. Siyasi otoriteden adaleti isteyen ya da onu adaletsiz olmakla itham eden bireylerin kendi yaamlarnda, dier insanlarla kurduklar ilikilerde bu ahlaki ilkeye riayet edip etmediklerine de bakmak gerekir. Ragb el-sfehani Nahl suresinin 90. ayetinde geen adalet kavramn, bu kavramn hemen akabinde gelen ihsan kavramyla ilikilendirmekte ve yle bir sonuca varmaktadr: Adalet, hak sahibine hakkn ya da su ileyene cezasn vermek bakmndan eitlii; ihsan ise yap-

51

Adaleti sadece, devlete (ya da otoriteye) ait bir eymi ve onun dnda uygulama alan yokmu gibi dnmek, bu kavramn ahlaki ynn grmezlikten gelmek demektir. Siyasi otoriteden adaleti isteyen ya da onu adaletsiz olmakla itham eden bireylerin kendi yaamlarnda, dier insanlarla kurduklar ilikilerde bu ahlaki ilkeye riayet edip etmediklerine de bakmak gerekir.
lan iyilie karlk daha fazla bir iyilii, ktle karlk da daha az ktlkle muamele etmeyi gerektirir. (Bkz. sfehani, Mfredat, Adl Mad.) Bir dier ifadeyle adalet, bakasnn hakkn tam olarak vermek, alacan da tam olarak almaktr. Ama ihsan, bakasna hak ettiinden daha fazlasn vermek ve kendi hak ediinden daha azn almaktr. (Bkz: Mfredat, Husn Mad.) Yine Kuran- Kerimde adalet sfatndan yoksun olan kii, dilsiz, aciz ve hibir ie yaramayan, bunun da tesinde sahibine yk bir kleye benzetilerek yle tasvir edilmektedir: Allah, u iki kiiyi de misal verir: Onlardan biri dilsizdir, hibir ey beceremez ve efendisinin stne bir yktr. Onu nereye gnderirse bir hayr getiremez. imdi, bu adamla, doru yolda yryerek adaleti emreden kimse bir olur mu? (Nahl, 16/76) Kuran- Kerime gre adaletin ls yahut dayana hakkaniyettir. Nitekim Araf suresinde Allah Tel hidayete hak ile ulalabileceini ve adaletin de ancak hak ile salanabileceini ifade etmektedir: Musann kavminden hak ile doru yolu bulan ve bu hak sayesinde adil davranan bir topluluk vardr. (Araf, 7/159) Yarattklarmz arasnda (bakalarna) doru yolu gsteren ve onun nda adaletle davranan insanlar da vardr. (Araf, 7/181) Demek ki hakka riayet etme ve hukukun stnln savunma adalet olduu gibi, adil olmann/ davranmann teminat da yine hakkaniyettir. slamda hak ve hakikate dayal adalet ilkesi, bireyin hem dier insanlarla hem de kinatla olan ilikisini tespit ve tayinde belirleyici unsur olmutur. Nitekim insanlar aras adaleti tesis etme hususunda Allah, akrabalk bana, kiilerin zengin ya da fakir olmalarna, dost ya da dman olmalarna baklmakszn hkm verilmesini emretmektedir: Ey iman edenler! Allah iin hakk ayakta tutan, adaletle ahitlik eden kimseler olun. Bir toplulua duyduunuz kin, sizi adil davranmamaya itmesin. Adaletli olun; bu, Allaha kar sorumluluk bilinci duymaya en yakn olan (davran)tr. Ve Allaha kar sorumluluunuzun bilin-

cinde olun. phe yok ki Allah btn yaptklarnzdan haberdardr. (Maide, 5/8) Yine slama gre kiiyi ve gruplar adaletten saptran ana faktr, kii veya grubun kendi istek ve tutkusunu n plana geirmesi ve Allahn gsterdii ekilde karar vermeyi ihmal etmesidir: Ey iman edenler! Adaleti titizlikle ayakta tutan, kendini, ana-babanz ve akrabanz aleyhinde de olsa Allah iin ahitlik eden kimseler olun. (Haklarnda ahitlik ettikleriniz) zengin olsunlar, fakir olsunlar, Allah onlara (sizden) daha yakndr. Hislerinize (heva ve hevesinize) uyup adaletten sapmayn, (ahitlii) eer, bker (doru ahitlik etmez), yahut ahitlik etmekten kanrsanz (biliniz ki) Allah yaptklarnzdan haberdardr. (Nisa, 4/135) Kuran- Kerimde hak ve adaletin mutlakl ylesine vurgulanmtr ki bizzat Allahn ahirette hibir hakszla mahal verilmeyecek ekilde adaletle hkmedecei ve Onun bu vaadinin kesin (hak) olduu belirtilmitir: (O zaman) zulmeden herkes yeryzndeki btn servete sahip olsa (azaptan kurtulmak iin) elbette onu feda eder. Ve azab grdkleri zaman iin iin yanarlar. Aralarnda adaletle hkmolunur ve onlara asla zulmedilmez. Bilesiniz ki gklerde ve yerde olan her ey Allahndr. Yine bilesiniz ki, Allahn vadi haktr, fakat onlarn ou bilmez. (Yunus, 10/5455) Biz kyamet gn iin adalet (kst) terazileri kurarz. Artk kimseye, hibir ekilde hakszlk edilmez. (Enbiya, 21/47) Hatta Kuran- Kerimin bu yaklam Mutezile mezhebinin, adalet ve hakkaniyet ilkelerine uymay Allah iin bir vazife (vacip) saymasna yol am ve bu mezhebin be temel ilkesi/prensibi iinde tevhidden sonra yer alm ve dier prensibi de ihtiva eder mahiyette grlmtr. (Bkz. Ahmet Saim Klavuz, DA, Adl Mad.) Kuran- Kerim, adalet olgusuna tevhid, iman, takva, salih amel ve ibadet kadar nem verir. Hatta Kurana gre btn ilahi retiler son tahlilde insanlar aras ilikilerde adaleti tesis etmeye yneliktir. Adil olmayan bir iliki ve tutum, tanm gerei Allahn rzasna ve slama uygun deildir. nk Allah her eyden evvel, bir eye hkm verildii zaman adaletle hkmedilmesini ister. (Nahl, 16/90). Anlamazla den iki topluluk arasnda (Hucurat, 49/9), insanlar arasnda vuku bulacak anlamazlklarn giderilmesinde (Nisa, 4/58), her trl bor vade al veri, ticaret ve ahitlikte (Bakara, 2/282), kadnlara kar taknlacak tutumun belirlenmesinde adalet (Nisa, 4/129), hukukun korunmas ve hayata geirilmesi iin vazgeilmez bir ilkedir.

52

hikmet: adaletin temeli

SMAIL DOU ismaildogu@gmail.com Rabbm! Bana deitirebileceim eyler iin cesaret, deitiremeyeceklerim iin sabr, ve ikisi arasndaki fark anlamam iin basiret / feraset bahet. (Amin) Siyasal ve sosyal konularda ortaya kan kimi problemlere yaklam ekli ve zm nerisi, aslnda Tanr telakkisi ve lah Adalet alglay ile ok sk irtibatldr. ncelik ve sonralk nemli olmakszn, biri naslsa dierinin de yle olmas zorunlu olan bu duruma gre bir deer olarak adalet anlay, Varlk ve Bilgi alglay ile doru orantldr. Bu durum, kiinin dnya grn ve yaam biimini oluturur ki bu da dinin zdr, kendisidir. Bu btnlk iinde ele alndnda Adalet, Dinden; dolaysyla Tanrdan asla ayr tutulamaz. Ahlak da, Dinden / Tanrdan ayr dnlemeyeceinden dolay, adalet ve ahlak arasnda da, ancak bu erevede sahih ve salam bir iliki kurulmu olur. Modern felsefe dnemine kadar kadarki dnemde adalet, hibir felsef dnce, mistik reti ve ilh dinlerde ahlaktan, dolaysyla da dinden ayr tutulmamtr. Kadim bilgelik ve tm st anlatlar bize bunu gstermitir. Adaletin ahlaktan / dinden ayr tutulma ve dolaysyla sadece hukuk alanna indirgenme dnemine, en bariz ekilde Kartezyen felsefesiyle temelleri atlan modern felsefede ahit olmaktayz. Rnesans ve Reform hareketleri ile Aydnlanma dncesi, btn paralayarak paralar arasndaki ilikiyi koparm ve her birine dierinden bamsz bir tarz oluturarak anlam kaybna uratmtr. Gerekte, yaratla uygun hareket etme (ftrat) gibi daha geni ve kapsaml bir deer olarak ele alnmas gereken adalet kavram, her eyden nce kiinin yaratl ve evrenle olan ilikisi balamnda deerlendirilebilecek kadar nemli ve ncelikli bir durum olarak karmza kar. Her ne kadar Arapada kanun adl bir kelime bulunsa da, Kuranda bu kelime kullanlmamaktadr. Ayn ekilde gnmzdeki kullanmyla hukuk kelimesine de Kuranda rastlamamaktayz. Ancak, bu kelimelerin Kuranda ftrat ve snnet kelimelerinde mndemi olduunu grmekteyiz. Gerek ftrat, gerek snnet kelimelerinin, hem Allah iin, hem de insan iin kullanld bilinmektedir. Bu demektir ki adalet, insann ftrat ve snnetinin, Allahn ftratna ve snnetine uygunluk arz etmesidir. Allahn kelimeleri ayetiyle de (Enam 115) az da olsa deerlendirilebilecek snnetullah

Gerekte, yaratla uygun hareket etme (ftrat) gibi daha geni ve kapsaml bir deer olarak ele alnmas gereken adalet kavram, her eyden nce kiinin yaratl ve evrenle olan ilikisi balamnda deerlendirilebilecek kadar nemli ve ncelikli bir durum olarak karmza kar.

53

Nasl adalet, doay alglay ve doadaki dier tm varlklarla ilikilerden, bugn iin sadece sosyal ilikiler eklinde daraltlm bir konumda ise; ayn ekilde hukuk da, doa iindeki varlklara bak asn serdeden ve doadaki tm dier varlklarla ilikileri dzenleyen bir gereklik / doruluk mefhumundan, sosyal ilikilerde gzetilmesi gereken bir alana hapsedilmi durumdadr.
kavram (Fetih 23 ve Fatr 43), insan ftrat balamnda en belirgin ekliyle Allahn yaratnda kendini bulur. Ve ne Allahn kelimesinde, ne Allahn snnetinde ne de Allahn yaratnda bir tebdil ya da tahvil sz konusu edilememektedir. Bu konuda anahtar ayet, Rum Suresinin 30. ayetidir. Burada geen Allahn ftrat ifadesi, onunla insanl yarattna arm yapan bir terkip mahiyetindedir. nsan, kendi ftratna dnerek, aslnda Allaha dnm olur ki, haniik olarak da adlandrlan ed-Dinl Kayyum, ite budur: nsan ftratnn, Allahn ftratyla rtmesi. Bu aamada kayyum olan adalet, ite bu kayyum olan din ile e deerdir. nsann zaten onun zere yaratlmas, yine ancak o hal zere yaamas ve Ona dnmesi anlamn salk verir. ntar suresinin 7. ayetindeki kullanm, adaletin ftrat ile bulumasn gstermesi asndan nemlidir. Ayetten anlaldna gre insan yaratlm (halaka), bir dzen iinde klnm, bir nitelik kazandrlm (sevv) ve uygun bir yapya kavuturulmutur (adele). Adalet gibi deer ieren bir kavramn, yaratl anlamnda kullanlmas, konunun banda belirtilen hem varlk-bilgi-deer lemesinin btnln, hem de din-ahlak-adalet ilikisinin birlikteliini gstermesi bakmndan ayani dikkat arzeder. Adele kelimesinin getii bu sure isminin intar olmas da, ayr bir calib-i dikkat remzidir. Zira intar, ftr kknden bir kelimedir. Ftrat ile adalet kavramlar arasnda kurulan bu paralellik gerei, yasa dncesi ile doa dncesini ayn anlama geldii; farkl bir sylemle yasaya uymas, doal olmakla ayn anlam tad sylenebilir. Bu anlamda doann yasas ve ayn anlama geldii iddia edilen kozmik yasa, her zaman ve her yerde ayndr, denilebilir. Buna gre iyi ve adil olan, tam da bu yasaya uygun olan demektir. Yine buradan hareketle denilebilir ki yasa, tm rasyonel varlklar iin bir ve ayndr. Bu yaklam, hakikatin teklii dncesi ile ayndr. yi, doru ve adil insan, hibir

yerellik ve tikellik olmakszn iyi, doru ve adil insandr. Bu, tmel yasann ne olduunun bilinmesi ve sonra da ona uyulmas meselesidir. Adalet kavram, aslnda kiinin yaratl ve evrenle olan ilikisi balamnda deerlendirilebilecek kadar nemli ve ncelikli bir durum olarak alglanmas gerekirken, ne yazk ki gnmzde, yalnzca siyasal ve sosyal konularda, o da bir sorun karsnda iletilebilen bir konuma indirgenme durumuna getirilmitir. Buna gre adalet denilince akla ilk gelen, orada bir sorunun olduu gereidir. Bunun sebebi, hi kukusuz, modern felsefeyle ortaya kan btnn paralanmas istenci ve gcdr. Gnmzde adalet denilince ilk ve byk lde akla gelen, hukuk fakltelerinin ura alandr. Aslnda Hakkn oulu olan hukuk kelimesinin adalet ile bir tutulmas hem anlaml, hem de zorunludur. Ne var ki bugn adalet denilen kavramn hukuk iinde anlald ve bunun snrlayc / indirgeyici olduu ynndeki eletirel yaklam, hukukun bana gelenlerden dolaydr. Hukuk kelimesinin kendisi syane bir ekilde anlalr ve uygulanr olsayd, adaletin hukukla bir tutulmas veya hukuk erevesinde deerlendirilmesinde bir beis olmayacakt. Tpk ahlakta da olduu gibi, hukuk ve dolaysyla adalet terimleri, daha da ilerisi dinin kendisi dar alana hapsedilmi, btnden kopuk bamsz paralar olarak telakki edilmitir. Nasl adalet, doay alglay ve doadaki dier tm varlklarla ilikilerden, bugn iin sadece sosyal ilikiler eklinde daraltlm bir konumda ise; ayn ekilde hukuk da, doa iindeki varlklara bak asn serdeden ve doadaki tm dier varlklarla ilikileri dzenleyen bir gereklik / doruluk mefhumundan, sosyal ilikilerde gzetilmesi gereken bir alana hapsedilmi durumdadr. Bunun temel sebebi, adaletin, Dinden / Ahlaktan, dolaysyla bata belirttiimiz Varlktan / Bilgiden koparlmas ve paralanmasdr. Bunun en belirgin tanmlamas, seklarizasyon adnda aa kmtr. Seklarizm, bu ahlak / din cepheyi bir adan paralayp, dier adan da rterek ahsiyet alanna itmeye hizmet eden bir sre eklinde, adaletin hukuk ile dahas pozitif hukuk ile sabitlenmesi abasna gtrmtr. Bu sre, adalete ve adalet anlayyla yz yze kalan insanla, ne olduu pek de belli olmayan iki kavram dourmutur: zgrlk ve eitlik. Bylelikle bu kavram, bir sorun olarak ele alnr duruma getirtilerek kendisini, bir hak ve gelir dalm ve bu dalmdaki eitlik sorunu ile birlikte bir su ve ceza sorunu olarak sunma konumuna indirgenmi bulmutur. Bugn bu iki kavram, farkllklar ve ballklar yok eden bir nitelik arz etmektedir ve hukuk anlay da bunun zerine gelitirilmekte olan bir sisteme dnmektedir. Hlbuki Hukuk, kiinin

54

sadece, o da problemler dolaysyla, dier kiilerle olan iliki biimlerini dzenleyen bir kavram olmaktan ok te, doa ve doadaki dier tm varlklarla olan iliki biimini oluturan geni bir erevedir. Bu aamada adaleti, elde edilen kimi tespitler sonucunda belli kurallar, ilkeler, buyruklar ile salamann yolu yoktur. Var olduunu ve bu ekilde olacan iddia edenler, gerekte bunu yapmakla, pek tabi olarak, adalet kavramnn kurumsallamasna yol amaktadrlar ve adalet uygulamalarn bir iletim biimine, bir mekanizmaya dntrmektedirler. Politikann, otonom bir alan olarak dinden / ahlaktan ayrlmas ile bina edilen adalet kavram, kurumsallaarak icraatta esas alnacak ilkelerin belirlenmesi meselesiyle yz yze kalmtr. Bylelikle adalet, artk tam da modernizmin istedii biime rtk bir tarzda indirgenmi olur. ndirgenmesi, onun statiklemesine, daha da ilerisine gtrerek syleyebilirim ki, zulm aracna dnmesine neden olur. Artk istenilen ve uygulanan ey adalet deil, kurallar yndr. Adalet, bu kurallar ynna kurban edilir / peke ekilir. nsanlarn kendi elleriyle yaratt kurallar, bir zaman sonra kendisine esir / kle olduklar efendi /sahip, hatta kendilerini tapndrdklar mabut / ilah konumuna ykselirler. Deitirilmesi, hatta ve hatta sorgulanmas / eletirilmesi bile yasak birer manzumeler haline gelir. Vicdanlar rahata / skna erdirmek iin oluturulan / gelitirilen adaletin / hukukun, vicdanlar paralayan / szlatan bir zulm arac haline dnmesi bundandr. Gnmzde yaanan bundan bakas deil de nedir? Bunun tersi olan zulm, en bata, yaratla aykr davranma ve ftrat deitirme anlamnda olmaldr, salt olarak birilerine hakszlk etme anlamnda deil. Zulm kelimesi, Kuranda hem nur, hem de adl kelimesinin kart olarak kullanlr. Bu durumda adl, zulm karsnda, gerekte bir nurdur. Allahn nuruyla bak, Allahn yaratt o ftrat zere baktr. Adl olann feraset / basiret ehli olmas ya da tersinden sylersek, basiret / feraset ehli olann adil olaca, bunu da Allahn onun zerine yaratt ftrat zerinde durmaklna borlu olduunu syleyebiliriz. Bilmek, Olmaktr Bir erdeme sahip olmak, o erdemi bilmek ve uygulamaktan ayr tutulamaz. Adil olann kim olduunu ve adaletin ne olduunu bilmek, adil olmaya nce gelmez. Bilmek, olmaktr. Hal byle olunca, bilen kii hkim olmu, olan kii de dil olmu demektir. Kendini bilmek arzusu, Evreni / Tanry bilmesini salayan kadim retiye yaslanmay ierir. Nitekim basiret / ferset, sadece adalet deil, tm geri kalan erdemleri kendisine

balayan bir erdem, yani kendisi olmakszn deta hibirinin olmayaca bir erdem olarak konuya dhil edilmek zorundadr. Resulullahn, ondan saknn dedii inanm bir adamn feraseti, Allahn nuruyla bak ierdiinden dolay, kolay kolay kiiye faka basmaz bir nitelik kazandrr ve bylesi kiinin aldatlma ihtimali olduka zayf olduundan, buna yeltenenler uyarlmaktadr. Hadiste feraset olarak geen bu nitelik, Kuranda Yusuf suresinin 108. ayetinde basiret olarak telauz edilir. Saduyu / ileri grllk olarak Trkede karl bulunan bu kelimeler, hikmetin nirengi noktasn olutururlar. Hakik anlamda erdemleri oluturan, onlar erdemsizliklerden seip ayran ve btn bunlara bal olarak erdemli yaamay salayp bir tr muhakeme mercii gibi duran bu nirengi nokta, doru zaman ve zeminde, doru olan ve kiiyi grme / bulma gcdr. Adaletin muhakeme edii ve muhakeme edilii, ite bu gce baldr. Hikmetli olmayandan adalet beklentisi hayalden, hatta vehimden baka birey deildir. Kim basiretli / ferasetli ise, amellerinde ve hkmlerinde adaletli olan odur. Olaya, bir de tersinden bakarsak, zenginlik yakalam oluruz: Zulm, istikbr ve istignann sonucudur. Kim kibirlenir ve kendini mstagni grrse, dorusu o azar (Alak 6-7). Azan kiiden de zulmden baka ne sdr olabilir ki? Zalimden adalet beklemek ne kadar ahmaklk ise, dil bir kimsenin adaletle hkmettiinde rza gstermemek de o kadar kstahlktr. Ne zulmediniz ve ne de zulme uraynz hadisi, zddndan sylendiinde yle bir durum ortaya ksa gerektir: Hem adaleti isteyiniz ve hem de adaleti yerine getiriniz (dil olunuz). Buna gre, ahlakl olmayan, aslnda hikmetli deildir; hikmetli ve ahlakl olmayan da, gerekte adaletli deildir. Bu ayaktan mahrum olan kiinin dininin olup-olmadn ve varsa nasl bir ey olduunu / olacan artk siz dnn? Bakara suresinin 143. ayetinde geen vasat mmet tabiri, ite bu balamdan hareketle, yaratltaki adle, ftrata ve dolaysyla hikmete uygun olarak davrananlar ierir. Gnmzde bu terim, ne anlama geldii pek de belli olmayan orta mmet ile karlk bulmutur. frat ve tefritin belirgin olduu yerde, elbette ki orta durum da bellidir. Bu durumda orta, kendiliinden ortaya kar, ve zaten adalet denilen ey de bu olsa gerektir. Ancak, bu iin sanld kadar kolay olduu ve kolay bir ekilde ortaya kaca dnlmemelidir. frat ve tefrit (arlk ve gerilik)in nerede balayp nerede bittii ok belirgin olmad iin, ya da belirgin klnabilecei iddia edilse de sonuta izaf olaca iin, vasatlk da bir anlamda izafleecektir. Bu izaflik, kiiyle alakal olabildii

55

gibi, zaman ve zemine bal olarak da ortaya kabilir. Bir orta olarak adalet erdemi, adaletsizlik yapmak ile adaletsizlie uramak arasnda yer almaldr. Ayrca, orta mmet tabiri, adalet uygulamalarnn lt ve kural belli imicesine algland durumlarda, bir toplulua ve bir dnceye tahsis edilir bir konuma girer. Artk, her kim bu adalet mekanizmasn uyguluyorsa, kendisini vasat olarak telakki edecek ve tersi uygulamalar da, ifrat ya da tefrit olarak tanmlayacaktr. Bunun yerine, ayette geen bu tanmlamay, orta yerine ll ve Merkez anlamda kullanmaya yeliyorum. Buradaki Merkezlik, kendini merkeze alma anlamnda deil, kendi de dhil herkesi ve her eyi merkezde grme eilimidir. Zaten kendini merkezde grmek, mstanilemenin ve mstekbirlemenin bir baka addr. Yine ayn ekilde, lllkten kast, her eyi kendi mecras iinde tutmaktr. Bir eyin kendi mecrasn deitirmek anlamnda onu baka bir biimde lmlemeye kamak ilemi, fsk ve fesadn olumasna hazrlanan bir zemindir. Nitekim l ve tartda hile yapanlarla ilgili ayetlerin de bu balamda, salt ticar ilikiler anlamnda deil, tm sosyal ilikiler iin kullanldn dnyorum. Mriklerin l ve tartda hile yapmalar, l ve tarty bozmalar, insann, kendisi bata olmak zere, doayla ve toplumla olan ilikilerinde ly karmasdr. Dikkatli okunduunda, vezn kelimesi ile vasat kelimesi arasnda ok sk bir iliki olduu grlr. Zaten mzan kelimesi, bir ayette (Enam 152) bilkst ifadesiyle birlikte kullanlr ki, ll terazi eklinde sembolik bir arm yapar ve vasat mmetin, terazileri ll kiiler olduu; terazisi bozuk olanlarn, dolaysyla vasat oluturamayaca bir durum ortaya km olur. Kst, ll olmaya yaplan bir vurgudur. Kst ikame ediniz demek, kiinin hem kendisi, hem de bakas iin ll olmasna bir davettir. ll olunca, vasat olma yani Merkeze kayma gerekleir. Merkezlik kri, kendini merkeze koymas deil, kendini Merkezde grmesidir. lllk de, bu merkezi ve bu merkezde kendini bulmasdr. Buradaki Merkezin, ne/kim olduunu sylemek, sanrm fazlasyla zaid olacaktr. Bu merkezlik, bir ekim gc salar. Bir konum belirler. Btnl yakalar. Paralanmay nler. Vasat kelimesi, bu aamada mkuliyeti artrr ve bununla, sekinlike vurgu yapar. Seilmi olan, elbetteki Merkezde olandr. Nitekim Kalem 28deki evsatuhm kelimesi, bahe sahipleri iindeki yaa en ortancas deil, onlar arasndaki en akl banda olan kii iin kullanlm bir sfattr. Adiyat suresinin 5. ayetinde geen cem iinde vasat olana andolsun ki ifadesi de, yine bu minvalde deerlendirilmesi gereken bir vurgudur. Bu ayet iin, ordularn karargahlara sabah vakti atlarla baskn yapmas balamnda

topluluun t ortasna dalanlara andolsun diye evrilmitir. Bunun yerine, bu ilk be ayette, ordu ve atlardan bamsz olarak, bir kiinin, bulunduu hali deitirmesi ve yeniden yaplanmas ile ilgili ruh bir atmosferin anlatld kanaatindeyim. Dolaysyla, ynlar arasnda akl selim ile hareket etmek, kalabala uymak yerine kalabalktan syrlmak, ya da kalabalk iinde belirginlemek anlamnda olumlu bir kelime olarak anlamak istiyorum. Kiiyi, yaratlndaki adle uygun klann ve onu hkim klann bu olduunu dnyorum. Sekinlikten, merkezlikten ve ltten kastm da budur. te bundan dolaydr ki adalet meselesi, ne bir rpda ortaya konabilecek, ne de zlebilecek bir mesele olmak bakmndan ve srekli muhakemeye ak tutulmak zorunluluundan hikmete mebnidir. Adaletin kendisi muhakeme etme durumundayken, uygulayan kii ve dolaysyla uygulamann kendisi asndan srekli muhakeme edilme konumunda olmaldr ki, adalet yerini bulsun. te bu muhakemeye aklk karakterini vurgulamak ve bunun iin de her eyden nce ahlk / din bir karakter olarak adaleti, kendisine en yakn drt erdemle ilikisi iinde hatrlamak, meseleyi vuzuha kavuturmak bakmndan faydal ve nemlidir. Hikmetin oluturulmasn salayan bu drt erdemi modernizm dnemine kadar tm felse dncelerde bulmak mmkndr; tm retilerde ve tm dinlerde ise hl geerliliini korumaktadr: salahiyet (z-denetim, lllk), hikmet (bilgelik, saduyululuk), sadakat (doruluk, drstlk), cesaret (gz peklilik, kararllk). Bu demektir ki adil bir ynetim, ayn zamanda cesur, drst, ll ve bilgece olan bir ynetimdir. Din ile Medine (ehir) kelimelerinin ayn kkten olmas ve ftrata uygun bir biimde hikmetlice salanan adaletle o medinenin bir mnevverlik (aydnlk, nurlatrma) kazandrmas yaklamn rahatlkla dile getirebiliriz. Erdemler arasndaki ite bu sk ba, hatta btnlk / birlik dnldnde, adalet kavramn tek bana almann, onu anlalmaz klmay ve yerinden etmeyi salayaca ikr biimde ortaya kacaktr. Kuranda adalet kelimesinin trevlerine ve getii yerlere bakldnda gze arpmas gereken en nemli ayrnt, adl kelimesinin ismi fail kalbnda ne insan iin, ne de Allah kullanlmamasdr. Bu durum, adaletin, bir isimden / sfattan daha ok, bir eylem olarak telakki edilmesinin ve Allah, dil ya da Adl Sahibi olmasndan te, adaletin bizzat kendisi olarak kabul etmenin daha yerinde bir sylem olaca anlayn salar. Bu durumda Allah, tm zaman ve meknlardaki adalet anlaylarnvda ve uygulamalarda tecelli / tezahr ediyor gzkmektedir. Bu yaklamn, Tanr anlay ve kavrayna yeni bir boyut kazandracan dnyorum. Hal byle iken

56

adalet, bir kimlie ve bir srece bal olarak gelien bir eylem eklinde tezahr edecek, ve tm bunlara gre muhakeme edilecektir. Sahip olmak ile Olmak arasndaki fark dnldnde, anlatlmak istenilen, sanrm daha da berraklaacaktr. Adalet, bu anlamda bir praksis meselesidir. Hikmet ise, bu pratik uygulanmda ortaya kan bir st kimliktir. Adaletin praksis meselesi olarak deerlendirilmesi, onun daha ok sosyal ilikilerde ortaya kmasndandr ve bu anlamda praksis meselesi olarak kabul edilmesi yerinde bir tutumdur. Zira en bata da belirttiimiz gibi adalet, deerler skalas iinde ele alnabilecek bir kavramdr. Deerler ise, davran modlarnda beliren unsurlardr. Eer Foucaltu bir yaklamla olaya bakarsak, teori, ayn zamanda pratiktir. Aksi takdirde teori-pratik ayrm, sanal bir ayrm haline gelir ve bir dikotomi ierir. Zira teori, Yunancada hayretle temaa eylemek demektir ki, bu, pratikin bizzat kendisidir. Teori kelimesinin, Arapada nazariyat ile evrilmesi yerinde bir karlkken, Trkede kuram eklinde karlk bulmas, anlamn bsbtn kaybolmasna ve pratik ile kart bir anlam tarzna dnmesine vesile olmaktadr. Bu anlamda bak (teori / nazariyat), eyleyitir. Tabii bu da baka gre deiir. Buradaki bak, ibni Arabnin ifadesiyle, batan ayaa gz kesilmek, ya da eyh Galibin deyiiyle, cem-i havas eyleyip yle bakmaktr. Btn grmek, bu yzden esastr. Btn kavraytan sonra paralar grmenin, dahas bizzat o ii baaran kii tarafndan paralara ayrmann bir mahzuru yoktur. Her adalet uygulamas, kendine zgdr ve bu yzden grelidir. Adalet, birilerini memnun ederken, birilerine huzur bahederken hi kuku yok ki birilerini actacak, rahatszlandracaktr. Adaletin kestii parman acmamas, adalet isteine ve dil kiiye baldr. Adalet, ancak dil olann ve adalete talip olann olduu yerde tam bir huzur verir. te bu, Hikmetin ta kendisidir. Zaten adaletin bihakkn uygulanmas, ancak bir st olan Hikmetin kavranabilmesi ile mmkndr. Tmel-Tikel / Evrensel-Yerel Adalet Adalet, yukarda belirtilen balamda her ne kadar tmel / evrensel bir arm yapsa da siyasal ve sosyal konularda bir zm nerisi olarak sunulan adalet uygulamalar greli bir ekilde deerlendirilmek durumundadr. Adaletin tikellii ve bundandr ki grelii, sanld gibi adalet anlayn glgelendirmez, kabul edilir klmaktan uzak tutmaz. Tam tersi, sorgula(n)may mmkn klar. Evrensel adalet lt ve tarz gibi tmel ve ortak, dolaysyla zor ve mulk anlay / yaklam yerine, insann basiret / feraset iinde olmak kaydyla, kendine ait tm

nsanlarn kendi elleriyle yaratt kurallar, bir zaman sonra kendisine esir / kle olduklar efendi /sahip, hatta kendilerini tapndrdklar mabut / ilah konumuna ykselirler. Deitirilmesi, hatta ve hatta sorgulanmas / eletirilmesi bile yasak birer manzumeler haline gelir. Vicdanlar rahata / skna erdirmek iin oluturulan / gelitirilen adaletin / hukukun, vicdanlar paralayan / szlatan bir zulm arac haline dnmesi bundandr. Artk, her kim bu adalet mekanizmasn uyguluyorsa, kendisini vasat olarak telakki edecek ve tersi uygulamalar da, ifrat ya da tefrit olarak tanmlayacaktr.
zaman ve meknlarda bu kanaatini gsterebilme iradesi ve kudretini ncelemek, daha nemli ve daha gereki gibi grnmektedir. Bu yaklam, kiiyi sorumluluk altnda tutaca iin, kiinin sorgula(n)ma hakkn dourur. Adalet iin evrensel n ad belirgin bir ekilde gsterilmek ya da zmnen kullanlmak isteniliyorsa ill ki, bu ancak, anlay ve yaklamn kendisinde olur, uygulamann kendisinde deil. Adaletin tmellii ve evrensellii, ancak tikel adalet uygulamalarnn her birinin, makul ve vicdanlar rahatlatan durumlarda kabul edilebilir. Bylece her farkl tikel adalet uygulamalar, tmel adalete yaslanr, dahas belki de tmel adaletin kendisini oluturur. Bugnn adalet uygulamas yarn iin; birine geerli olan adalet uygulamas bir bakas iin icra edilemez kanaatindeyim. Ama her zaman ve herkes iin geerli olan, adaletli yaamn srdrlmesi ilkesidir. Bunu hem kendisi iin dilemeli, hem bakas iin uygulamaldr. Adalet, uygulayan kiinin farkl olularndan dolay, zamana ve zemine gre farkllk arz eder. Bu demektir ki, dil olan kiinin, zaman ve mekn d bir varoluu yoktur. Adaletin uygulanmasnda gelitirilen tarz ve ltler kiiseldir ve kiisel olmas hasebiyle grelidir. Aslnda bu, dikkat edilirse, adaletin evrensel olmas isteine aykr da dmez. Bu demektir ki, aslnda adalet deil, dil kiiler vardr. dil kiiler, adaletin mcessem hlidir. Ve onlar, kendi zaman ve meknlarnda, kendi art ve imknlar erevesinde, kendi ahsna ve muhataplarna kar, kesinkes uygulanmas gereken olmazsa olmaz bir Deerin mmtaz mmessilleridir. Evrensel adalet anlay, bu adan pek de esprisi olmayan bir terim olarak hafzalarda kalacaktr. Zira karl

57

Her adalet uygulamas, kendine zgdr ve bu yzden grelidir. Adalet, birilerini memnun ederken, birilerine huzur bahederken hi kuku yok ki birilerini actacak, rahatszlandracaktr. Adaletin kestii parman acmamas, adalet isteine ve dil kiiye baldr. Adalet, ancak dil olann ve adalete talip olann olduu yerde tam bir huzur verir.
yoktur. Varolduu sanlan karlk ise gerekte uygulamay bizzat yrtenin kararndan bakas deildir. Bu da adalet mekanizmasn eletiriye ve sorgulamaya, ksacas muhakemeye ak brakacaktr. Bu durum, adaletin eksik kalaca anlayn dile getiriyor olabilir. Eer kastedilen, hayatn tmyle eksiklii erevesinden hareketle sylenen bir sz ise bu eksiklik normal bulunabilir ve kabul edilebilir bir ey olarak baklabilir. Zira tamamlanmamlk, yaamn srekliliine ve devinimin esasllna iarettir. Ya da adalet uygulamalar neticesinde birilerinin bundan honut olmamas ise pek tabidir ki bu iin doas gerei bu byle olacaktr. Adalet iletilirken, birileri memnuniyet duyarken, birileri de elbette gocunacaktr. Bahsedilen eksiklik bu minvalde ise, bu da anlalr ve kabul edilir bir eydir. Geri bunlara son tahlilde eksiklik denilmez ve bu durum bir eletiri konusu yaplamaz. Nitekim salkl toplumlarda ve kiiler aras ilikilerde bylesi bir adalet uygulamalarndan kimse rahatsz olmaz. Bakas iin olduu kadar, kendisi iinde adalet gerekli olan ve baa gelince ekilebilecek olan bir uygulamadr. Bundan mstenit olsa gerek, eriatn kestii parmak acmaz denilmitir. Ancak burada eksiklikten kastla adaletin uygulamalarn, her ne suretle olursa olsun, ideal adalete ulalamayaca ise orada biraz durup dnmek gerekir. Zira bu szn karl yoktur. deal olan gsterilemezse, mevcut uygulamaya bu erevede itiraz etmek, abesle itigal etmekten baka bir ey olmaz. Adalet, adil olanlarla ortaya kan bir mefhumdur. Ve tarih, adil insanlara, dolaysyla adalete ahittir. Bu, gemi iin de byledir, bugn iin de. Adaletin izafliini iddia etmenin anlam, ite tam da burada yatar. Adalet izafdir; ama bu, evrenseldeki / idealdeki beklentiye aykr deildir. deal olan, uygulamaya konulandr. Evrensel olan, srekli uy-

gulanmasdr. Yoksa evrensel ya da ideal adalet anlay retorik olmaktan, en iyi ihtimalle de topya olmaktan teye gitmez. Ancak yasann evrenselliinin ve yasaya uygunluun / uymakln standart klnd bu dnce kanalnn kanaatimce tek, fakat son derece nemsenmesi gereken tehlikeli taraf, doay, dolaysyla yasay sabit klmaktan kaynaklanabilir. Bu tehlikeyi bertaraf etmenin tek yolu, hareketi, dolaysyla deiimi esas almaktan geer. Dn adalet anlay olarak da addedilen bu dncede adalet, egemen olan mutlak ve akn bir hkm merciine balanmaya balanr: Ahiret gn ve Tanrnn mahkemesi. Bu inan sisteminde ortaya kan Tanrnn emirleri ve nehyleri ifadesi, Tanrnn hukukunu, dolaysyla da ilah yasay artrr. Buna gre Tanr, kendi adaleti nasl gerektirirse kullar arasnda o ekilde pay eder. sterse su ileyeni aedebilir de. Aetmede sergilenen erdem, merhamettir. Bunun sebebi, merhameti adaletten grme istei / eilimidir. Bu balamda, Tanrnn merhametten dolay aetmesi de, bir adalet olarak da grlebilmektedir. Ve bu, onun anndan olduu kadar, adaletine halel getirecek bir unsur da deildir. Zira Yarg olan Tanr, hem adil hem merhametlidir. Dikkat edilirse mutlak ve akn Tanr anlay, Tanry sonsuz irade ve kudret sahibi grme istei / eilimidir. Su ve gnaha karlk ceza vermek / grmek ya da merhamet grmek / gstermek, adaletin eit lde yerine getirilmesi olarak ilah adalet sorusu / sorunu anlalabilir hale de gelebilir, bilakis anlalamayabilir ve anlalamad lde eksik kald iddia da edilebilir. Bu anlalmayp eksik kald ne srlen yan, Tanrnn hikmeti neticesinde deerlendirilip, iman ve sabr / kr ile almaya allacaktr. Bu durumda, gerei te dnyada yerine getirilecei anlayyla, zaman ve mekn tesi bir adalet anlay kklerini salvermitir. te, ideal adaletin hibir zaman gerekleemeyeceini iddia edenlerin sonunda kavuacana inandklar yegne yer, ahiretteki yerletirmede yatmaktadr. deal adalet, Tanrnn melik / malik olduu din / ahiret / ceza / hesap gnnde kendini gsterecektir. Tanrnn emrinin / hakknn / adaletinin ayn eyi ifade etmesinin neticesi, adalet ve adl olann hak / hukuk ve yasa / yasal ile zdelemesidir. Bunun byle alglanmas ve yaatlmas, pek tabi Tanr telakkisiyle direkt ilgilidir. sterseniz tersinden bir sylem gelitirebiliriz. nsanlarn byle grmeleri ve yaamalar, Tanry da bu erevede alglama durumunu dourmutur. Ben, bu ikinci sylemi ye tutuyorum.

58

geleneksel slam dncesinde adalet

maverdi rnei
DR. MEHMET BRSN

A. Adalet Kavram Szck olarak adl ve idl eklinde iki formu bulunan adaletin temel anlam eitlik/denkliktir. Adl formu hkm/yarg ortaya koymak gibi soyut (basiret ile kavranan) hususlar iin kullanlrken1 ; idl formu, duyularla kavranan llebilen, tartlabilen ve saylabilenler iin kullanlr.2 Bu ynyle kavram, eit ekilde blmeye dayanmaktadr. Eitlik kavramnn vicdanlarda saygn bir yere sahip olmasnn nedeni ise hak kavramyla kurduu badr. Kurulan bu ba sayesinde adalet vicdanlarda doruluk hissi uyandran ey, hak ile hkmetmek, tartda eitlik ve ayn cinsten olmayan eyler arasnda ise kymetini takdir etmek/denkletirmek anlamlarn kazanmtr.3 Adalet kavramnn birok tanm yaplmtr. Bunlara bir yenisini ekleme kaygs tamadan, yalnzca kavramn armlarn yakalamak iin en genel ve en zl tanmlardan bir kan sralamakta yarar grmekteyiz: Adalet, vicdanlarda doruluk hissi uyandran eydir. Her eyin yerli yerince olmas ve en uygun konuma yerletirilmesidir. Adalet, herkese hak ettiini vermektir, eitlii salamaktr,4 herkese payn veren erdemdir.5 Bu tanmlar oaltmak mmkndr. Ancak asl amacmz tanmlar oaltp bu tanmlar arasndaki farkllklara dikkat ekerek zihinsel bir kirlilik oluturmak olmadndan bu kadaryla yetiniyoruz. Bizi asl ilgilendiren, bir kavram olarak adaletin hangi ideallere karlk geldii ve hangi zlemleri seslendirdiidir. Adalet kavramnn insanln idrakindeki armlarna bakmak, temsilcisi olduu zlemler, dahas kavramsal ereve hakknda nemli lde kir verebilir. Adaletin gnlk dilde neyi anlattn grmemize yardmc olabilir. nsanolunun ortak olarak ycelttii bir kavram olmas bakmndan adalet, en temel insani taleplerin ifade aracdr. Eit insan haklarn, yarg nnde eit olmay, eitimde frsat eitliini, insan onuruna yakan yaam artlarn, emeinin ve rettiinin karln tam olarak alabilmeyi ve bu ilkelere yaslanan sosyal ve siyasal bir dzeni dillendirmektedir. Bu ylesine zl bir dildir ki birbirinden farkl yzlerce tanma konu olsa da ekiciliinden hibir ey yitirmemitir. Belki de adalet kavramnn bu

nsanolunun ortak olarak ycelttii bir kavram olmas bakmndan adalet, en temel insani taleplerin ifade aracdr. Eit insan haklarn, yarg nnde eit olmay, eitimde frsat eitliini, insan onuruna yakan yaam artlarn, emeinin ve rettiinin karln tam olarak alabilmeyi ve bu ilkelere yaslanan sosyal ve siyasal bir dzeni dillendirmektedir.

59

Greceliletirme abalarna ramen adalet dncesi, tarihsel grecelilik grntlerinden etkilenmeden hakikat arayanlar aydnlatmaya devam etmitir. Zira greceliliin glgesinin dt bir adalet kavram ile insanlk dlerini gerekletirmek bir tarafa bireysel hakkaniyeti n plana karmak dahi anlamsz hale gelebilecektir. Bu bakmdan adalet kavram iin sze dklen tanmlamalar arasndaki farkllklar bir yana brakp vicdanlardaki reeksi temel alndnda, kavramn insanlk iin tad nem daha iyi anlalr.
kadar ekici ve bu kadar tandk oluu insan doasyla dorudan kurduu bu bada gizlidir. Dier bir ifadeyle, insan doasnn insanlk kadar ortak ve bireyler kadar znel yapsndan doarak insanlk vicdannn bam teline dokunmasndandr. Adalet kavramnn insan zihnine den kodlar ya da insan zihninin kavram formle etmesi demek olan tanmlar incelediimizde ise, btn tanmlarDA, her eyin kendine zg bir yeri ve konumu olduunu, bu yer ve konumun bilinebilirliini kabul eden epistemik bir yaklamdan beslendii grlmektedir. nsan-evren-tanr balamnda kurulan bir yerindelik olgusuna atfta bulunmaktadrlar. nsann hemcinsiyle ilikisi bakmndan ise, bir taraftan eit/denk oluu dier taraftan emekkarlk dengesini yani hak edi farklln iaretlemektedirler. nsanolu, ierisinde yaad ilikiler an ve en geni ekliyle sosyal dzeni srekli sorgulayarak daha iyi ilikiler biimini esas alan bir sosyal ve siyasal sistem kurma amac tamaktadr. Varln doasna nakedilen kemale ulama istei daha iyiye ynelmeyi kanlmaz klarken ncesinde, daha iyiye dair ak ve kesin bir dncenin varln gerektirmektedir. Felsefenin ide kavramyla ifade ettii bu ak ve kesin dnce, insan davranlar zerinde srkleyici ve denetleyici olarak ilev grr. Dnce ve uygulamalarn daha iyiye ve daha gzele doru gelimesinin srkleyici gc olur. Bu ekilde ide, insan zihnindeki mkemmellik kavramna karlk gelir. Somut bir mkemmellie gerek olmadan mkemmellik tasavvuruna ve arayna sahip oluun kaynana dn-

r. Kimi zaman yerindelik ve eit klmak, kimi zaman hak edi eklinde kendisini gsteren adalet kavramnn gerisinde ise daima bu mkemmellik dncesi yer alr. Bu bakmdan adalet mkemmellik araynn yansmalarndan biridir. Mkemmelliin, yerindelii, eitlii/ denklii hak edii tespite ynelmi ekli olarak insanevren-tanr ilikisinin nihai amacdr. En yetkin, kemale ulam ve arlklardan arnm idealin ifadesidir. Kurann gsterdii yerden evrene baktmzda, btn evren adalet zere kurulmutur. nsanolunun paras olduu kozmik dzene uyum gstermesi ve adalet ilkesine uygun davranmas beklenmektedir. Ge gelince, onu ykseltti ve mizan koydu ki [siz de ey insanlar] asla [hakkaniyet] lsnden (mizan) amayasnz. Bir de adaletle ln (mizan) ve ly (mizan) eksiltmeyin6 Mizan hem tartmak hem de tart aleti anlamna gelmekte olup esas itibariyle eitlemeyi/denkletirmeyi ifade etmektedir. Bu bakmdan mfessirler, ge mizann konulmasn adalet ile aklamlardr.7 Rznin tefsirinde iaret ettii gibi yukarda kaydettiimiz ayetin getii Rahman suresinde konu ince bir nkte ile sunulmutur. Yce Allah sze ilim ile balamakta ve ilimlerin en ereisi olan Kuran renimine konuyu balamaktadr. Bunun gibi kozmik adaletten sz ettikten sonra adaletin daha zel bir durumu olan l ve tartdaki adalete (mizana) gemektedir. Kozmik dzene hkim olan yerindelikten toplumsal dzenin sigortas olan adalete gei yapan bu btncl bak, adaletin, her trl ilikinin ve tm yaplarn varln devam ettirmesini salayan ana ilke olduunu gstermeyi amalamaktadr. Bu balamda ge lnn (mizan) konulmas genele temil edildiinde, varln, ancak kendisi iin belirlenen uygun yer, konum ve artlarda anlaml olduu sonucu kar ki bu da adaletten bakas deildir. Bu bak asna gre; Yer ve gk adalet ile ayaktadr. Bitkiler adaletle yeermekte, hayvanlar adaletle varlklarn srdrmektedir. nsan birey olarak adalet ile salkl bir varlk olabilmektedir. Toplumlar adalet ile ayakta durabilmektedir. Bu nedenle peygamberler kitapla birlikte mizan yani adaleti getirmilerdir.8 Burada adalet eit karlk demektir. yilie iyilik ve kle ktlkle karlk vermektir. Adaleti terk etmenin tek bir yolu vardr. O da daha yksek bir yarar iin bireyin kendisinden yana zveride bulunarak ihsan9 ile hareket etmesidir. Yani iyilie daha fazlasyla karlk vermek ve ktle daha azyla karlk vermektir.10 Yerindelik, eit/denk olu ve hak edi ilkeleriyle grnrle kan adalet kavramnn karlat en te-

60

mel sorun ise grecelilik iddiasdr. Adalet kavramnn neleri kapsayp neleri darda brakt, dier bir ifade ile adalet kavramnn kapsam ve dayand objektif kriterler tartma konusu olmaktaysa da11 peinen belirtmemiz gerekir ki yerine konulabilecek baka bir kavram bulunmamaktadr. Bu bakmdan adalet kavram terk edildiinde bireysel ve toplumsal yaam yeniden kurma veya restorasyondan geirme potansiyeli yitirilmi olur. nk allm bireysel ve toplumsal tutum ve ilikileri gzden geirmek iin insana sunulan en byk imknlardan biri adalet dncesidir. Tpk insan ve toplumsal yaam insaniletirip gzelletiren sevgi, merhamet, paylama, fedakrlk gibi. Grecelilik iddialarn dile getirenler, kavramn insan vicdann derinliklerinde yanklanan ho sedasnda somutlaan berrak ieriine itibar etmemiler. Hakikati rten tarihsel ve meknsal uygulamalarn etkisi altnda kalarak farkl adalet grntleri arasnda ebed z gzden karmlar. Adalet normunun zamana ve yreye gre deien uzlamlar ifade ettiini syleyerek greceliletirme abas iine girmilerdir. Bu grte olanlar, tarihin bir dneminde adalet kavramnn rehberliinde olumu sosyal ve hukuki bir dzenlemenin toplumlarn deiim ve geliimleri dikkate alnmadan bir baka topluma uygulandnda vicdanlardaki adalet duygusuna hitap etmediini ifade etmilerdir. Bu ekilde nceki adalet uzlasnn sonrakiyle rtmediini gstermeye almlardr. Adalet kavramnn somut olaylara uygulanmasyla ortaya kan bu farkllklar, tarihsel bir gereklik olmakla birlikte adalet kavramnn hakikatini ortadan kaldrmaz. Aslnda bu farkllklar dinamik sosyal artlarn evrensel adalet ilkeleri nda okunmasndan ibarettir. Esas alnmas gereken tarihsel uygulamalar arasndaki form farkllklar deil, o formlar toplumsal vicdanda hakl ve hakkaniyete uygun klan adalet dncesidir. Gz nnde tutulmas gereken taraar arasndaki eitlik, nasfet ve hak edi dengesini salama ve arlklardan kanma ortak kabuldr. Hakikati greceliletirme projesinin bir paras klnan adaleti greceliletirme abalarna ramen adalet dncesi, tarihsel grecelilik grntlerinden etkilenmeden hakikat arayanlar aydnlatmaya devam etmitir. Zira greceliliin glgesinin dt bir adalet kavram ile insanlk dlerini gerekletirmek bir tarafa bireysel hakkaniyeti n plana karmak dahi anlamsz hale gelebilecektir. Bu bakmdan adalet kavram iin sze dklen tanmlamalar arasndaki farkllklar bir yana brakp vicdanlardaki reeksi temel alndnda, kavramn insanlk iin tad nem daha iyi anlalr.

B. Ebul-Hasen el-Mverdnin Adalet Anlay Adalet kavramnn bireysel ve toplumsal yaamda oynad kilit rolden dolay Mslman bilginler adalet kavramn bireysel tutumlardan balatp btn toplumsal ve siyasal eylemleri ierisine alacak ekilde geniletmiledir. Bugn ilk etapta adalet kavramnn ierisinde alglanmayan pek ok eyi adalet kavramnn ierisinde deerlendirmilerdir. Bugn subjektif adalet ve objektif adalet eklinde tasnif ettiimiz adalet trlerini kendilerine zg kavramlarla ele alp incelemilerdir. Mslman bilginlerin bak alarna rnek olmas bakmndan Ebul-Hasen el-Mverdnin kavram inceleyi biimini ele alalm: 1. Subjektif Adalet Mverd, bu adalet tr iin kiiliinde adil olma ifadesini kullanmaktadr. Birey iyi eylere ynelerek ve ktlklerden saknarak bu adalet trne sahip olur. Bu adalet trne ulam olmann temel ls, kiinin hal ve tavrlarnda en mutedil (dengeli) tutumu taknmasdr. Arlklardan uzak durmasdr. frat ve tefritten kanmasdr. Zira mutedil olan davran ve iten uzaklamak adaletin kapsamnn dna kmaktr.12 Grld zere Mverdnin tasvir ettii bu adalet tr kiisel ahlak, erdem ve fazilet sahibi olmay kapsamaktadr. slam hukukular bireyin sosyal ve siyasal alanda yerine getirecei veya stlenecei pek ok dev hususunda subjektif adalet kriterini gzetmilerdir. ahitlikten, yargla, devlet bakanlndan namazda imam olmaya, valilikten rivayet ettikleri bir haberi kabul etmeye kadar pek ok konuda adaletin bu trn art komulardr. Bu balamda Mverd adaleti, grevlinin gvenilir olmas, gnah ilemekten ekinmesi haramlardan korunmas, pheli ilerden uzak durmas, honutluunda ve kzgnlnda gvenilir olmas, dini ve dnyas hususunda ayn olgunlukla hareket edebilmesi13 eklinde tanmlamtr. Grld zere Mverd, kamu hizmeti yrten en byk yneticiden en kk grevliye kadar btn grevlilerin adil bir ynetim sergileyip sergilemeyeceini sbjektif ahlaki kriterler ile ilikilendirmitir. Sbjektif adalete sahip olmayan bir kiinin insanlarla ilikilerinde adil olmasn beklememektedir. Bu yaklam sonucunda ise btn nemli kamu yneticiliklerine atanma hususunda adaleti n art haline getirmektedir. En yksek devlet grevlisi olan devlet bakannn (melik/halife) gerek seilme ve gerekse grevini srdrebilmesi iin, devlet bakann greve getiren seici kurulun (ehlulHal vel-Akd), devlet bakannn atad en nemli icra grevlisi olan vezirin, blge valilerinin (emirlerin) ve yarglarn adalet sfatn haiz olmalar zorunludur. 14

61

2. Objektif Adalet Bu adalet tr insan ile dier insanlar arasndaki ilikiler iin sz konusu olan bir adalet trdr. Bu adalet sbjektif adalette olduu gibi bireysel bir erdemi deil, bireyin somut durumlarda yerine getirecei iliki biimini15 ifade etmektedir. Mverd bu adalet trn ksma ayrarak incelemektedir. a. Asta Kar Adalet Mverd objektif adaletin bu ksm iin insann kendinden aa konumda bulunan hakkndaki adaleti ifadesini kullanmaktadr. Sultann uyruklar ve bakann kurmaylar ile olan adaleti gibi. Daha sonra Mverd, bu tr adaletin kolay olan emretme, zor olan kaldrma, g kullanarak musallat olmama ve ilerinde doru olan arzulama ile gerekleeceini sylemektedir.16 Ona gre bu ilkelere uymayan bir ynetici fesat ve ayrlk ile karlamak zorunda kalacaktr. Mverd, adil siyaset/ynetim kavram kapsamnda en st devlet grevi ifa eden hkmdarn adaletli olmas iin kullanmas gereken yntemleri Kitbu TeshlinNazar ve Tacliz-Zafer adl eserinde zendirme (rabet), korkutma (rehbet), merhametli ve hakkaniyetli olma (insaf ) ve devletin hakkn koruma (intisaf ) eklinde sralamaktadr.17 Edebud-Dny ved-Dn adl eserinde verdii ilkeler, daha genel ve siyasal liderin bireysel ilikilerinde de uygulayabilecei prensipler iken burada verdii esaslar, ynetilenlere ilikin politikalarnn dayanan oluturmaktadr. Mverdye gre zendirme, kaynama ve gzel bir ekilde itaat etmeye arr, efkat ve nasihat etmeye sevk eder. Bu da hkmranl korumann en etkin aralarndan biridir.18 Korkutma, inat ve fesat ehlini yldrmak iin kullanlan bir aratr. Bu ara ile onlarn inatlar krlr, faaliyetleri sona erdirilir. Bu lkeyi arndrmann en etkili yntemidir. nsaf, hak ve batln arasn ayran adalettir. Bu adalet ile uyruklarn durumu dzelir ve lkenin ileri dzene kavuur. nk sahipleri hakkaniyete uygun davranmayan, zulm adaletinden fazla olan hibir devlet kalc olamaz.19 ntisaf ise, tahakkuk etmi devlet haklarn adil olarak tahsil etmektir. nk mlkn (hkmdarln/devletin) salaml bununla mmkndr. Vergi gelirlerinin eit ve miktar olarak oalmasyla hkmdarlk salamlar. Tahsil edilmesi gereken mal tahakkuk eden yerden almayp baka yerden almak adalete uymaz. Melikin almas gerekeni acziyetinden dolay alamamas ise, hkmranlnn gevekliindendir. hmalkrlktan dolay almamas idaresinin zayndan dolaydr. Almak istemesinden kaynaklanyorsa, bu da onun savurganlndandr.20 Bu

drt ilkenin yerinde, amacna uygun lde ve zaman gzetilerek kullanlmas ile adil siyaset gerekleir. b. ste Kar Adalet Mverd objektif adaletin bu ksmn kiinin stne kar adaleti ifadesiyle anlatmaktadr. Uyruklarn sultan, kurmaylarn bakan ile olan adaleti gibi. Bu adalet trnn de samimi itaat, yardm sunma ve drst ballk ile gerekleeceini kaydetmektedir.21 c. Eitler Arasnda Adalet Mverd objektif adaletin bu trn anlatmak iin ise, insann eitlerine kar adaleti ifadesini tercih etmektedir. Mverdye gre eitler arasnda ki adalet, byklenmenin terk edilmesi, marklktan kanma ve eziyet vermeme ilkelerine uymak ile salanabilir.22 Yukardaki aklamalardan anlald zere, klasik slam dncesinin bir rneini oluturan Mverdnin dncesinde adalet ok boyutlu bir davran biimidir. ngrld zere, bireysel ahlaka dnk boyutunun (subjektif adalet) yannda insanlar ile ilikilerde ortaya kan boyutu (objektif adalet) da mevcuttur. Objektif adaleti aklama tarz herkesi ve her eyi layk olduu konuma yerletirmeyi esas aldn gstermektedir. nsanlarn konumlarn ve bu konumlarn esas alan ilikileri tespit edi ekli datc adalet kavramyla ifade edilen adalet biimine de uzak olmadn gstermektedir. Datc adalet kavram, insanlarn konumlarna, yeteneklerine ve rettiklerinin katma deerine gre hak edilerinin farkl oluunu ifade etmektedir. Bu hak edi maddi bir karlk niteliinde olabilecei gibi manevi de olabilir. Toplumsal hayattaki gelir farkll ancak bu adalet trnn kabul edilmesiyle meru kabul edilebilir. Mverdi toplumsal yaamdaki bu farkllklar haksz il (zulm) ve gayrimeru kazan trlerine dayanmad srece sosyal yaamn zorunluluu kabul etmektedir. Mverd, insann doas gerei sosyal (taban medeni), bakasna muhta ve zayf yaratlm olduunu ifade eder.23 Ona gre, insanlar, bir kiinin tek bana karlayamayaca eitli ihtiyalara sahip klnmtr. nsanlarn her bir kesimi ihtiyalarn bir eidini karlayabilsin diye insanlarn amalar arasna farkllk konmutur. Amalarn farkll ihtiyalarn genilii nedeniyle ayrmay deil toplum dzeni ierisinde birlemeyi dourur. Ziraatlar tarm ile urar, sanatkrlar sanatlarn icra eder ve tacirler ticareti ile urar.24 nk dnya nimetleri ve ziynetleri insanlar arasnda paylatrlmtr.25 Bu grlerini Bu dnya hayatnda geim aralarn aralarnda bltren biziz26 yetine dayandrmakta, sosyal ve ekonomik farkllamay doal grmektedir.27 Datc adalet en geni ekliyle ele alndnda, toplumsal ya-

62

amdaki hak edi farkllklarnn meruiyetini de ierdii grlecektir. Ancak bu noktada bu farkllklarn haksz il (zulm) ve gayrimeru kazanca (iktisap) dayanmamas temel prensip olarak gzden uzak tutulmamaldr. Datc adaletin bir dier boyutu da manevi karlkta ortaya kmaktadr. Nasl ki katma deeri yksek bir rn sahip olduu bilgi ve beceriyle reten bir mhendise denen bedel ile byle bir yetenei gerektirmeyen bir ii stlenen kiiye denen maddi bedelin farkl oluu adaletin gereidir. Ayn ekilde sosyal iliki biimlerindeki farkllk da adalete aykr deildir. Herkese hak ettiinin verilmesi ve herkese konumlarna uygun hitap edilmesi gerekmektedir. Bu balamda Mverd, stn niteliklere sahip olan ile olmayana ayn ekilde hitap edilmeyeceini, bilgin olan kiiye de bilgisiz kiiye yaplan hitab yapmann uygun olamayacan sylemektedir.28 Mverd rnei, adaletin slam bilginleri tarafndan her eyi yerli yerine koymak ve herkese hak ettiini vermek eklinde anlaldn, btn deerlendirmelerin bu tanmn almndan ibaret olduunu gstermektedir. Bu yaklam biimi ierisine insann yaratcsyla olan ilikilerinden insanlar aras ilikilere ve insann evren ile olan ilikilerine kadar bir dizi tutum ve davran gelip yerlemektedir. Bunun sonucunda bir kiinin adil oluu yaratcsyla olan ilikileri bakmndan deerlendirmeye alnmtr. Farz klnanlar yerine getirmemek ve haram klnanlardan kanmamak adalet kavramnn dna kmak olarak deerlendirilmitir. Bu noktada adalet kavramnn kart olarak meru alandan kmak anlamna
1. Bunun rnei Maide, 5/95te Hac esnasnda av hayvan ldrenlere ceza olarak ldrdne e deerde bir hayvan kurban etmesi veya muhtalar doyurmas gerektiine hkmedilmektedir. Veya bunun yerine [edeer] olacak kadar oru tutmas emredilmektedir. Enam 1. ayette irkteki Allaha denk/eit klma iddiasn adl ilinin geni zaman kipiyle yediln lafzyla ifade etmektedir. 2. sfehn, er-Rb, Mfredtu Elfzil-Kurn, Thk. Safvn Adnn Dvd, ed-Dru-miyye & Drul-Kalem, Dmek 1412/1992, s.551. 3. bn Manzur, Ebul-Fadl Cemluddin Muhammed b. Mukrim el-Ifrk el-Msr, (.711/1311), Lisnul-Arab, Dru Sdr-Dru Beyrt 1375/1956, XI/430. 4. bn Manzur, XI/430. 5. Augustinus, Tanr Devleti, ev. Mete Tunay, (Batda Siyasi Dnceler Tarihi, Seilmi Yazlar I-II -Eski ve Orta alar- iinde), Ankara niversitesi. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara 1969, K. XIX, Bl./21 XV. 6. Rahman, 55/7-9. 7. er-Rz, Fahruddin Muhammed b. mer b. el-Huseyn b. Ali et-Temim el-Bekr e-, et-TefsrulKebr ve Mefthul-Gayb, Drul-Fikr, et-Tabatul-l, Beyrt h.1401/1981m., XXVIII/91; ez-Zemaher, Crullah Ebil-Ksm Muhammed b. mer, el-Ke an hakiki avmidit-Tenzl ve Uynil-Ekvl f Vchit-Tevl, VI/6. 8. Hadid, 25; Ayrca bkz. et-Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr Taberi, Cmiul-Beyn an Tevli Ayil-Kuran, Thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Trk, et-Tabatul-l, Kahire h.1422/2001m., XXII/424. 9. Nahl,90. 10. sfehn, s.552. 11. Grz Adnan, Hukuk Felsefesi, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara1996, s.6879; Aral, Vecdi, Hukuk ve Hukuk Bilimi zerine, Filiz Kitabevi, stanbul 1991, s.3151. 12. el-Mverd, Ebul-Hasen Ali b. Muhammed b. Habb, Edebud-Duny ved-Dn, Thk. Ysn Muhammed es-Sevvs, Dru bn Kesr, Beyrt 1415/1995, s.226, 229. 13. el-Mverd, Ebul-Hasen Ali b. Muhammed b. Habb, el-Ahkmus-Sultniyye vel-Vilytud-Dniyye, Thk. Hlid Abdullatf es-Seb el-lm, Drul-Kitbil-Arab, Beyrt 1410/1994, s.131. 14. El-Mverd, Ahkm, s. 31, 53, 62, 131.

gelen fsk kavram kullanlmtr.29 Devlet bakannn (imam) grevden azledilmesi sonucunu douran nedenlerden birinin adaletinin yara almas olduu tespiti yaplmtr. Mverd sbjektif adaletin ihlal edilmesi demek olan bu durumun fsk kavramyla anlatlan ey olduunu aklkla ifade etmektedir.30 Fskdan daha geni bir kavram olan31 ve arttrarak veya eksilterek bir eyi ait olmad konuma yerletirmek32 eklinde tanmlanan zulm ise, daha ok insann insan ve doaya kar haksz tutumunun ifadesi saylarak adaletin kart cephesine yerletirilmitir. Siyasal varlk tarafndan devleti oluturan beeri unsura yneltilen haksz iller (zulm) devletin dzen, istikrar ve bekasnn en byk tehdidi kabul edilmitir. Zulmn devlet iktidarnn yklmasna yol atn ifade eden devlet/hanedanlk inkr (kfr) ile ayakta kalr, zulm ile asla.33 zdeyiini aktaran Mverd, inkr ve zulm kyaslamasnn zihinlerde oluturabilecei kukuyu ele alr. nkr, batl din edinmektir. man, hakk din edinmektir. Her ikisi de inanlan dindir. Biri hak dieri batl olsa da 34diyerek kfr kavramnn negatif armn gidermeye alr. nk siyasal varl ypratan asl etken yneten ve ynetilenler arasnda objektif adaletin geerliliini kaybetmesidir. Siyasal varl bir ve btn tutan asl belirleyici her eyin yerli yerindeliini temsil eden adalettir. Mverdnin ifadeleriyle zetleyecek olursak adalet, Toplumu dostluk ve birlie (lfet) arr ve iktidara itaat etmeye sevk eder. lke adaletle mamur olur, servet artar, nesil oalr ve sultan gvende olur.35
15. Aral, Hukuk ve Hukuk Bilimi zerine, s.37. 16. el-Mverd, Edebud-Dny, s.226. 17. el-Mverd, Ebul-Hasen Ali b. Muhammed b. Habb, Kitbu Teshlin-Nazar ve Tacliz-Zafer f Ahlkil-Melik ve Siysetil-Mulk, Thk. Muhy Hill es-Serhn, Drun-Nahdatil-Arabiyye, Beyrt 1981, s.181. 18. el-Mverd, Kitbu Teshlin-Nazar, s.181. 19. el-Mverd, Kitbu Teshlin-Nazar, s.182. 20. el-Mverd, Kitbu Teshlin-Nazar, s.187. 21. el-Mverd, Edebud-Dny, s.227. 22. el-Mverd, Edebud-Dny, s.228. 23. el-Mverd, Edebud-Dny, s.209. 24. el-Mverd, Ebul-Hasen Ali b. Muhammed b. Habb, Kavnnul-Vizra ve Siysetul-Mulk, Thk. Rdvn Seyyid, Drut-Tala lit-Tba ven-Ner, Beyrt 1993, s.143. 25. el-Mverd, Nasha, s.289-290. 26. ez-Zuhruf, 43/32. 27. el-Mverd, Nasha, s.51. 28. el-Mverd, Kavnnul-Vizra, s.124. 29. sfehn, s.636. 30. el-Mverd, Ahkm, s. 53. 31. sfehn, s.637. 32. sfehn, s.537. 33. el-Mverd, Kitbu Teshlin-Nazar, s.184; Edebud-Dny, s.227. 34. el-Mverd, Kitbu Teshlin-Nazar, s184. 35. el-Mverd, Edebud-Duny, s.224-225.

63

adalet ve ahiret
ADNAN ADIGZEL Adiguzela63@mynet.com Allah, ilk insandan itibaren her insan farkl zellikler ve imknlarla donatmtr bu nedenle btn insanlar birbirinden ayr zelliklere sahiptirler. Baka bir ifade ile gelmi gemi hibir insan bir dieriyle tamamen ayn deildir. Her insann parmak izinden balayarak farklln ortaya koyacak bir yan vardr. nsanlarn doutan gelen farkllklar yannda, iinde yaadklar aile ve sosyal evreleri, onlarn nasl bir birey olacaklarn etkileyen faktrlerdendir. Bu faktrler ve karlalan/yaanan tecrbeler insanlarn kiiliklerinin olumasna katk salamaktadr. Yani; anne-babamzdan, doutan, olarak aldmz zelliklerimizin yan sra, onlarn ahlak, zenginlii-fakirlii, yapmakta olduklar ileri, yaadklar evreleri nasl bir kii olacamza etki etmektedir. Arkasndan her birimizin dier insanlarla kiisel ilikilerimiz, isteyerek veya zorunlu olarak yaadmz tecrbeler bir araya gelerek bizi biz yapan zelliklerimizi oluturur. nc ahslarla kurduumuz ilikilerimiz ve yaadmz tecrbeler her birimizde farkl etkiler meydana getirir. Sonuta farkl farkl insan karakterleri ortaya kar, ok istense ve btn imknlar bu yolda harcansa bile birbiriyle tamamen ayn iki insan olmayacaktr. Evet, be parman her biri ayn elin parmaklar olduklar halde, ayr ayr zellie sahiptir, Be parman bei bir deildir. En dar evrede bile ayn ailenin, ayn artlarda yetien ocuklar -ikiz olsalar dabireysel seimleriyle bir noktada mutlaka kendileri iin ayracak zellikler oluturacaklardr. Byle olduu iin de milyarlarca farkl insann her birinin kendi zel durumuna uygun bir sorumluluu ve buna gre bir imtihan olacaktr. Allah katnda her insandan istenen ykmllk, kendi sahip olduu zellik ve imknlar lsndedir. nsanlarn Allahtan grecei karlk da, onlarn sahip olduklar zellik ve imknlar lsnde, grevlerini ne lde yerine getirdiklerine gre belirlenecektir. Yani ansl olmak diye bir ey yoktur. Allah, ahirette adalet terazileri kurarak1 , herkese yapt zerre2 miktar ilerin karln bile gsterecektir.3 Btn insanlar Allahn kuludur ve Allah Kuran- Kerimde kullarna kar hibir ekilde hakszlk yapmayacan defalarca hatrlatmtr .4 Dnya hayatnda, insanlar arasnda adaletin tam olarak salanmas bugne kadar mmkn olmamtr. Adalet, eksiksiz bir ekilde ancak ahiret ha-

Allah katnda her insandan istenen ykmllk, kendi sahip olduu zellik ve imknlar lsndedir. nsanlarn Allahtan grecei karlk da, onlarn sahip olduklar zellik ve imknlar lsnde, grevlerini ne lde yerine getirdiklerine gre belirlenecektir. Yani ansl olmak diye bir ey yoktur.

64

yatnda gerekleecektir. nsanlarn yapp ettiklerini hangi niyetle yaptklarnn kesin olarak bilinememesinden tr, ne kadar iyi niyetli olunursa olunsun bazen haksz hkmler verilmesine yol amakta, birok kii madur olabilmektedir. Yine dnyada insanlarn haklarn tam olarak vermek, (ya da hakkmz tam olarak almamz) ve adaleti mkemmel bir ekilde salamak mmkn olamayabilmektedir.5 Basit bir hrszlk olay dnelim: Olaydan bir sre sonra hrsz yakalanp, alnan mal alnp sahibine iade edilse ve hrsza bir ceza uygulansa dahi, mal alnan kiinin yaad travma ve ektii psikolojik skntlarn bedelini demenin imkn yoktur. Manevi tazminat konusu olan, hakaret, iftira, alay vb. sularn dnyada tam karl nasl verilebilir? Bu tr sulara hangi ceza verilirse verilsin kesin olarak adaletin saland sylenemez. Bu durumda gerek adalet ancak ahirette salanabilecektir.6 nk ahiret inancnn esas adalettir. Ahiret, insanlarn gerek adaletin saland, hibir hakkn yok saylmadan verildiini grecekleri yerdir. Kuran- Kerim ifadelerine gre; ahiret hayatnda adalet tam olarak salanacak, kimsenin kimseye yardm olmayacak, orada gnmzdekiler gibi kurtarclar da ortaya kamayacak, kii ancak kendisini dnya hayatnda yapt iyi ileriyle kurtarabilecektir. Bu anlamda orada peygamber ocuu ya da ei olmann bile bir anlam olmayacak, herkes yaptnn karln ya azap olarak ya da mkafat olarak tadacaktr.7 Yine dnyadaki ktln zirvesinde olan Firavunun yakn olmak da, (eer kii adaletten ve doruluktan yana tercihte bulunmusa) ona hibir olumsuzluk getirmeyecektir.8 Ahrette herkesin hesab gnahyla sevabyla ortaya konulacak, her ey buna gre belirlenecektir.9 Elbette bu ekildeki bir ahiret inancnn dnya hayatnda adaletin tesis edilmesinde de olumlu yansmalar olacaktr. nsanlar ahiret inanc sayesinde bir yandan dnyada daha ll hareket edecekler, dier yandan da dnyada tam olarak alamadklar haklarn ahirette alacaklarna inanacaklardr. Bu da insanlara Allaha dayanmak ve gvenmekten kaynaklanan psikolojik rahatlk salayacak, bunalmlara kar daha direnli olmasna neden olacaktr. nsanlar Allah hakknda doru bir anlaya sahip olmadklar iin,10 ou zaman kiiler arasndaki ekonomik ve stat farkll bir hakszlk unsuru olarak deerlendirmilerdir. zellikle arabesk paralarmzda kendini gsteren kadere bak, kaderin bylesine yazklar olsun, ele kavun yedirdin bize ac kelek vb., ifadeler, dnya hayatnn imtihan yeri olduunun unutulduu ya da hi hesaba katlmad bir anlayn yansmalardr. Bizim karlatmz bir hakszlktan dolay, kaderin bylesine yazklar olsun diye inlediimiz anda, aslnda Allah bi-

zimle birlikte, evremizde bizimle ilgisi olan herkesi imtihan etmektedir. Allah, bize hakszlk yapanlar, yaplan hakszla kar kmayanlar, bu hakszl nasl ortadan kaldrrz diye kafa yormayanlar, bu durumdan kurtulmak iin gereken abay gstermeyenleri mutlaka hesaba ekecektir. Bu imtihan kazanmak ya da kaybetmek dnyada sahip olduumuz imknlara gre belirlenmemitir. nk bu snav kaznp kazanmamak dnyadaki adalet algs ile yakndan ilgilidir. imizden bazlar birka kurua, kck bir gce, ufack/minnack bir imkna sahip olduu halde, bu sahip olduu eyleri yerli yerinde kullanarak Allah katnda en yce makamlar hak edebilecektir. Dier yandan bazlarmz da, Karun kadar zenginlie, Firavun kadar g ve otoriteye sahip olduu halde, ahiret hayatnda her eyini kaybetmi, nesi varsa elinden alnm ve dnyada sahip olduu imknla orantl bir bela ile kar karya kalacaktr. slm tarihinde Tebk Seferi olarak bilinen, ilk Mslmanlarn en byk ve ayn zamanda en zor seferi, bu duruma gzel bir rnektir. Tevbe Suresi detayl bir ekilde bu konu zerinde durmutur.11 Bu surede Mnafklarn bu seferi nasl sabote etmeye ve eitli bahanelerle nasl savatan kamaya altklar anlatlmtr. Sefer iin tm mminlerden katkda bulunmalar istendiinde, Onun bu talebine Mslmanlar ellerindeki imknlar lsnde karlk vermeye almlar, rnein: Hz. Ebu Bekir, Hz. mer ve Hz. Osman gibi zengin Mslmanlar nemli miktarda destekte bulunmulard. Bunun yannda sadece birka avu hurma getirerek destek verenler ve hibir eyi olmadndan savaa katlabilmek iin Peygamberimizden destek isteyen ve istediklerini alamaynca gzleri yaararak zntlerini belirten mminler de vard.12 Ayetlerin ifadesine gre; burada sz konusu edilen mminlerden; byk miktarda bata bulunanlarn veya sadece bir avu hurma getirebilenlerin veyahut imkn olmad iin hibir ey getiremeyenlerin hepsi de bu seferden elde edilecek sevaplara ortak olmular ve Allahn honutluunu kazanmlardr. Bu rnek bize, asl olann iinde bulunduumuz durum ve artlarda imknlarmz lsnde yapmamz gerekeni en iyi ekilde yapmak olduunu anlatmaktadr. Yaplan iin kk ya da byk olmas -veya dardan bakanlar tarafndan kk veya byk diye alglanmas- hi nemli deildir. Asl olan -artlarmz da zorlayarak- o anda yaplabilecek ne varsa, en iyi ekilde yapm olmaktr. Allah katnda verebilecei bir avu hurmay veren kimsenin elde ettii sevap belki de milyarlarn veren varlkl bir kimsenin kazand sevaptan daha fazladr. Amel ve eylem olarak da daha kk ve nemsiz deildir. Tersine belki de o, daha byk bir i yapmtr. nemli olan iinde bulunduumuz duruma gre yapabileceimizin

65

en iyisini yapmaktr. Yeryzndeki adalet de ancak bu ekilde davranlrsa, yani ancak sorumluluk bilincinin olumasyla gerekleir. Sorumluluk bilincinin gelimedii bir ortamda en mkemmel yasalar oluturulsa bile, onu uygulayan bireyler adil olmadklar iin adaletin tecelli etmesi mmkn olmaz. Biz insanlar, farkl noktalardan yola kan, her birinin yolunun zellikleri ve uzunluklar farkl olan kimseler gibiyiz. Ancak hepimizin yolunun sonundaki ortak nokta lmdr. lmle birlikte dnyada yrdmz yoldaki gidiimize gre nmze yeni bir yol alacaktr. Bu yol cennet ya da cehenneme varan bir yol olacaktr. Kurann anlatmlarna gre, insanlar cennet ve cehennemi farkl ekillerde yaayacaklardr. Ahiret leminde her insan kendi yaptklarna uygun bir yere yerletirilecektir.13 Yani cennet ve cehennemin yolu kesinlikle dnyadaki yolumuzun bir devamndan baka bir ey deildir. Ya da yle syleyelim: dnya ahiretin tarlasdr ahiretteki hasadmz, tarlamz ne kadar ok ve ne kadar uzun sre ektiimize gre deil, ne ektiimize ve nasl ektiimize gre ortaya kacaktr. Allah, ahirette adaleti kesin olarak salayacan vadetmitir. Ancak O, bizlerden dnyada da adaleti salamamz istemektedir. Bunu salamak iin bizlere gerekli bilgi ve g verilmitir. Ancak bizler, genellikle bu bilgi ve gc, adaletin salanmas iin deil de, kendi basit karlarmz iin kullanrz. Elbette, iimizden adaletin gereklemesi iin mcadele edenler yani Allahn salih kullar hem dnyada hem de ahirette yaptklarnn karlklarn alacaklardr.14 Aslnda geni bir perspektiften baktmzda yeryznde hakszlk yapanlarn yaptklarnn karlklarn bir ekilde bu dnyada da grdklerini syleyebiliriz. Ancak insan ok acelecidir. Her eyin karln hemen grmek ister. Allah iin zaman sz konusu deildir. O zaman iinde kullar arasnda adaleti mutlaka salar. nsanlar bunu hi hesap edemedikleri bir anda grrler. nsanlk tarihine baknca bireylerin yaptklarnn da, topluluklarn yaptklarnn da yanlarna kr kalmad grlmektedir. nsanlk tarihini ok uzun bir yol olarak dnebiliriz. Yol boyunca insanlarn imtihan da devam etmektedir. Biz insanlar genellikle sadece yolun zerine bastmz ksmn grmekte ve bu duruma gre deerlendirme yapmaktayz. Oysa bu yolun ncesi ve sonrasnda sonsuz bir alan daha vardr. Allah yolun tamamn grmekte, mutlak iradesi, ilmi ve snnetullahnn bir gerei olarak dzenlemeler yapmaktadr. Sadece olduklar yerden bakan ve yolun ban ve sonunu gremeyen biz insanlar ise, genellikle Allahn adaletinin nasl gerekletiini anlamakta glk ekebilmekteyiz..

Allah adaletini bazen bizim hi aklmza bile gelmeyecek bir yol veya yntemle gerekletirebilmektedir. Dinsizin hakkndan imansz gelir deyimi, bu duruma gzel bir rnektir. Ktlkte zirveye km birinin, baka bir ktnn eliyle cezalandrldn hep grm, hep duymuuzdur, eden bulur derken, dnyada bile insanlarn yaptklar hakszlklarn yanlarna kar kalmadn ve Allahn adaletinin bir ekilde gerekletiini, gerekleeceini ifade etmi oluruz. Kurann ifadelerine gre; insanlar mutlak adaletin tam ve apak bir ekilde gerekletiini ahirette greceklerdir. Allahn bizlere dnyada gsterdii adalet, bilgisayar diliyle sylersek, gerek adaletin sadece basit bir demosudur. Sonu olarak, adaletli olmak Allahn sfatlarndan biridir. O, kullarna kar en kk bir hakszlk yapmayacan bizlere defalarca hatrlatmtr.15 Hkmedenlerin en iyi hkmedeni olan Allah,16 kullarna da adaletli olmay emretmitir.17 Yine O, kullar iinde adaletli olanlar sevdiini belirtmitir.18 Allah btn kullarn farkl yaratm, hepsine ayr ayr zellik ve imknlar vermi ve sadece verdiklerinden sorumlu olacaklarn belirtmitir. O kullarna sknt vermek istemediini ve her kuluna ne verdiyse sadece o oranda bir sorumluluk yklediini ifade etmitir.19 Allah insanlara kar adaletli olduu halde insanlar kendi kendilerine hakszlk etmekten geri durmamlardr.20 Bugn de durum farkl deildir. Yce Rabbimiz, her daim kullarnn yapp ettiklerini en ince ayrntsna kadar lp tartmaktadr. Bir hardal tanesi21 hatta zerre miktar yaplan her iyilik veya ktlk hesaba katlmaktadr. Bunlarn sonucunu kullarna ahirette aklayacaktr. Sonu aklandnda herkesin yaptklaryla cezalandrlm veya mkfatlandrlm olduu aka grlecektir . Ahiret hayat herkesin hakknn tam olarak verildii, kimsenin hakknn kimsede kalmad bir gn olacaktr.

1- Kuran- Kerim, 21/48. 2- Zerre, modern Arapada atom anlamnda kullanlmaktadr. 3- Kuran- Kerim, 99/7, 8. 4- Kuran- Kerim, 3/182, 4/40, 49, 124, 6/160, 8/51, 10/44,54, 22/10, 41/46, 5/29 5- Hseyin Atay, Kurana Gre man Esaslar, Ankara, 1961, s. 57. 6- Kuran- Kerim, 40/18, 4/40. 7- Kuran- Kerim, 11/42-47; 66/10. 8- Kuran- Kerim, 40/28 vd.; 66/11. 9- Kuran- Kerim, 101/6-11. 10- Kuran- Kerim, 6/91, 22/74, 39/67. 11- Kuran- Kerim, 9/38123. 12- Kuran- Kerim, 9/79, 92. 13- Kuran- Kerim, 4/145; 41/29. 14- Kuran- Kerim, 21/105, 37/111, 122, 132. 15- Kuran- Kerim, 3/182; 8/51; 22/10; 41/46. 16- Kuran- Kerim, 7/87; 11/45; 95/8, 17- Kuran- Kerim, 4/135; 5/8; 6/152; 16/90; 42/15; 49/9 18- Kuran- Kerim, 5/42; 49/9; 60/8. 19- Kuran- Kerim, 2/185, 286; 6/152; 7/42; 23/62; 65/7. 20- Kuran- Kerim, 3/117; 11/101; 16/33, 118; 43/76. 21- Kuran- Kerim, 21/47. 22- Kuran- Kerim, 99/7, 8.

66

Rportaj

sosyal adalet eitlik adaletinin zorunlu sonucudur

PROF. DR. HSEYN HATEM

Hukuk profesr ve ilim adam Prof. Hseyin Hatemi ile adalet ve hukuk ekseninde yaptmz rportaj sunuyoruz. Adaletin bir tanmn yapmak mmkn mdr? Mmkn ise, size gre, adaletin en doru tanm nedir? Adaletin dindeki anlam; byk gnahlar asla islememi, kk gnahlar da itiyat edinmemi olmaktr. slam hukuku nda mesela adil ahit gerektiinde ahitlerde bu nitelik aranmaldr. Hukuk felsefesinde Adaletin iki boyutu ve dolaysyla iki boyutunu da ierebilecek bir tanm olmaldr. a) Eitlik Adaleti: Bu boyut; insanlk onurunda istisnasz eitlik ilkesi demektir. Kuran Kerim de adl terimi dar anlamda eitlik adaletini , Iustita commutativa y karlar. Bu temel ilkeye uymakszn adaletin varlndan sz edilmez. b) Somut olayda primus inter paresi eit insanlk onuruna sahip olanlar arasnda istihkak sahibine belirleme adaleti: Buna Bat dillerinde (Latince) aequitas (Equite,Equity) denir. Almanlar buna recht und billigkeit demilerdir. Herhalde Tanzimat Dneminden sonra Trk Hukuk Felsefesinde bu terimin dolayl etkisi olmutur ki ; Medeni Kanunun drdnc maddesi Franszcadan evrildii herhalde, Equitenin karl Hak(k) ve nasfet olarak verilmitir. Yeni Medeni Kanunda Almancadan evrildii halde, feraset zedelenmesi dolaysyla; Recht karl Hukuk olarak verilmitir. Oysa burada Recht Pozitif Hukuku karlamaz.,(subjektif ) hak anlamnda da deildir . Hak(k) ve nasfetdaki Hak(k) gibidir. Hi deilse sadece Hakkaniyet denmeliydi. Aequitasn Kuran- Kerimdeki karl ksttr. Romann bir yandan Fenikelilerle ticari iliki, dier yandan Akdenizde , M.. 1200 yllarndan itibaren yaylan Tevrat vahyi dolaysyla, Sami dili ve ilahi vahy ile temas olmutur. Bu sebeple Aequistas vekst arasnda etimolojik bir iliki de olabilir. Kst, eit insanlk onuruna sahip olan insanlar arasnda, bir greve atama sz konusu olduunda elyak (en layk) olan, bir ihtilaf ktnda uygun zm bularak mstahak olan, cezalandrma sz konusu olduunda mstahak olunan cezay verebilme demektir. Batda buna tevzi (datm) adaleti (Iustitia distributiva) denmitir. Kanaatimce Somut olay adaleti de demek mmkndr.(fallgerechtigkeit). Sosyal Adalet, Eitlik Adaletinin zorunlu sonucudur. Yoksa bazlarnn iddia ettii gibi Hukuk Devleti surlar iine sokulmu bir truva at deildir. Eit insanlk onuruna sahip olan insanlardan birisi; bir btn o belde halk Allahn emanndan kar. (Hadis). Herkese insanlk onuruyla ba-

67

daan bir hayat seviyesi salanmam olan bir dzeni; Hukuk Devleti dzeni deildir. Adaletin iki boyutu da birbirinden ayrlmaz. Ayrlrsa, kstsz adl, Arapada uduletmi olmay, Hakkdan sapm olmay ifade eder. Adlsz kstda yine adaleti deil zulm ifade der.(Kast olma) bu sebeple Kuran- Kerim; ulema-i kaimen bil-kstdan bahseder. u halde adalet, iki boyutuyla, herkese hakkn ve istihkakn salama, verme, her eyi yerli yerine oturtabilme demektir. Adalet, evrensel bir deer midir? Eer evrensel bir deer ise onu evrensel klan nedir? rneklerle aklayabilir misiniz? Elbette! Allah Rabb-ul Alemin olunca ifte hakykat m olur? Allah birdir vallahi/sanma ki birka ola! (Sunullah-i Gayb). Pirenelerin tesinde ve berisinde yemekler deiebilir, adalet deimez. Adalet, hukuk ve kanun arasnda herhangi bir fark bulunmakta mdr? Bulunmakta ise bu farklar nelerdir? Adalet, Tabii Hukukun lahi Sevgiden kaynaklanan ilk davran ilkesi ve deeridir. Hukuk; Pozitif Hukuk anlamnda da kullanlmaktadr. Pozitif Hukuk, Tabii Hukuka uygun olur veya olmaz . Kanun da dolaysyla byledir. ok tel krlr sine-i kanun-i cihanda/na-ehline mzrab-i tasarruf verilince! Tabii/doal diye isimlendirebileceimiz bir hukuktan sz etmek mmkn mdr? Mmkn ise tabi hukuk ne demektir? Bununla neyi kastediyorsunuz? Tabiat; Allahdan baka var olan ikinci bir ezel-i ebedi ey deildir. Allah, msbet ilim kanunlar dediimiz ve determinist sebep-sonu ilikilerini aklayan kanunlarn da, bunlarn zerine kurulu temel davran normlarn da Rabbidir. Bu temel davran

normlarnn tm, ykmn ykleyen Drstlk ilkesi (Treu und Glauben) ve bundan doan alt ilkeler: Ahde vefa ilkesi , Mecellede zarar izale olunur eklinde ifade edilen ilke ve Hakl Gvenin korunmas ilkesi! Temel ilkeler elbette arz olacaktr. nsann devi bu temeller zerinde Hukuk devletini kurmaktr. Hukuk Devletindeki hukuku; bu terimi kullanan Alman lemas onsekizinci yz yol sonunda- yine Rechtin Hakk anlamn kasdederek kullandlar. Baka dillere aktarlmayan bu mana, Arapa da Hakk ile ifade edilebilir. Bizde de maalesef yanl anlayla Hukuk olarak bile anlalamayarak keylik, derebeyi trebeyi buyruklar sonucuna ulatracak olan bir anlam, zellikle son on ylda verilmeye baland: (Hereyden nce unu ifade edeyim ki, efendim, Kanun Devleti, hukuk Devleti demek deildir. Kanun diye, kanun diye kanun tepelemek bizim anmzdandr. Hukuk devleti, kanuna uygun olan deil, gerekeni yapmaktr. Gerekenin ne olduunu da senin gibi dengesizler deil, ancak elinde g olanlar bilir. Anlald m? tenevvr ettik, aydnlandk efendim, ok teekkr ederiz.) Ayn ekilde lahi Hukuk diye isimlendirebileceimiz bir hukuktan sz etmemiz mmkn mdr? Mmkn ise lahi Hukuk ne demektir? Ve bununla neyi kastediyorsunuz? Bu balamda, lah hukukla tabi hukuk arasnda herhangi bir fark var mdr? Varsa nelerdir? Bundan nceki cevaplar okuyan feraset sahipleri doru anlamlaryla, bu terimler arasnda bir fark olmadn anlarlar. Ne var ki, bir materyalist veya fundamentalistin anlayabilmesi iin daha krk frn ekmek yemesi gerekir. icero ve Seneca gibi Roma yazarlar evrensel tabiat kanunu oldu-

undan hareketle Romada klelik kurumunun normal olduunu, nk tabi hayatta da zaten bunun bulunduunu sylemilerdi. Bu konudaki grnz nedir? Klelik Sava esaretinin koruyucu aile sistemiyle dzenlenmesi, birbirinden farkl eylerdir. Klelik Tabii Hukuka tamamen aykrdr. Senaca ve iero ile konuabilseydim inallah ryama girerler- tahmin ederim ki onlar da bu anlamda bir gr akladklarn syleyeceklerdi. iero baka bir ey sylese, gerekten de aaronmusun! diyebilirim amma Senecadan bir hilaf sz ummuyorum. Kuran Kerimin tahrif edilmeyen metni dahi, baz Mslmanlar tarafndan Klelie kar kan krdir. diye anlalrsa, Senecann yanl anlalmasna hayret edilir mi? Sizce slamn bir adalet dncesi ve kendine zg bir sistemi var mdr? Varsa bu dnce kendisine uygulama alan bulmu mudur? Ayn ekilde, slamn, evrensel adalet krine hangi katklar olmutur? Vahyin temel Tabii Hukuk ilkeleri ve Hukuk Devletinin ekli (koruyucu) ilkeleri deimez. Pozitif Hukukun ayrnt kurallarnda zamana gre deiiklik olur. Sizce adalet insanda isel bir olgu mudur, yoksa vahiy gibi (veya baka bir ekilde) dsal bir kaynaktan m renilir? Kaynanda, isel olmas gereken (Batini) Sevgiden kaynaklanr. Fakat burada i ve d ayrm da silinir. Allah, Zahir ve Batindr. D kaynaktan renilir, iten sezilir ve yaanr yahut yaanmaz! Burada daha fazla ne sylenebilir?

68

Rportaj

adalet f ikrine yabanclam insann insanl tartmaldr

Fikret Bakaya kimdir, kendinizi ksaca tantr msnz? Denizlide dodum, babam eitimciydi, fakat balarda tarmla i ie bir hayat srdk,. Liseyi zmir Atatrk Lisesinde okudum. Sonra Ankara niversitesi, Siyasal Bilgiler Fakltesi... O zaman Vali olup en az bir vilayeti kurtarmay dnmtm... Faklteye gelir gelmez vali olarak ii daha da zorlatracam anladm ve vali olma krinden vazgetim. Fakltenin dier blmlerden uluslar aras ilikiler blmne girmem sz konusu deildi. nk bu blme ancak belli bir elitin ocuklar gidebiliyordu. Ben Maliye blmne girdim. Onu da zm olarak grmedim. Kendimi yetitirmek zere, yksek lisans ve doktora iin Parise gitmeye karar verdim. Parisi sememin zel bir nedeni vard. nk insan dnyaya farkl bir gzle bakmak istiyorsa, oras en uygun yerdir diye dnmtm. Gerekten Paris entelektel ortamn en canl ve verimli olduu yerdir. Doktora dneminde kapitalizmden sosyalizme gei sreci, emperyalizm, azgelimilik, kalknma sorunlar zerinde altm. Baktm ki kalknma diye bir ey yok. Tam bir ideolojik maniplasyon. Sonra Trkiyeye dndm. Dndm dnem 12 Martn etkilerinin devam ettii bir zamana denk geliyordu. Dner dnmez askere aldlar ve yedek subay okulundan, sakncal piyade olarak er kartp Erzurum-Oltuya srgne gnderdiler. Rahmetli babam taklmak iin: O kadar okudun bir onba bile olamadn derdi... Askerlikten sonra, nce demokratik denilen baz kurumlarda aratrmac olarak altm. 1979 ylnda akademik kariyere getim. Abant zzet Baysal niversitesi retim yesi iken yazdm Paradigmann as adl kitaptan hapis ve para cezasna

DO. FKRET BAKAYA

arptrlnca ve hapse girince, niversiteden kovuldum. Kitap piyasaya ktktan 15 gn sonra soruturma ald arkasndan da dava ald. Avukatm soruturmay yrten savcya, bu davann gereksizliini anlatyor; bu kii bir akademisyendir, bu erevede eletireler yapyor, akademik erevede kirlerini sylyor, bunun blclk propogandas saylmas yanl diyor... Savc: Hem devletten maa alacaksn hem de devleti ykmaya alacaksn, yle yama yok diyor... Cezaevine girdiim gn bir prensip karar aldm. Bundan sonra, yani hapisten ktktan sonra, bana, istediin niversite de, istediini krsde istediin maala gel al deseler de asla almayacaktm. Hapisten ktktan sonra daha ok zgr niversite olarak tannan Trkiye ve Ortadou Formu Vakfn kurdum. Burada, eitim, aratrma ve yayn faaliyetlerini srdryoruz. Ankarada mtevaz

69

Eitim kleletiren, ehliletiren, askerletiren bir eydir, oysa retim zgrletirir. Eitim dzene uygun kafal insanlar yetitirmeyi amalar, retim ise, gerek retim ise zihinselentellektel gelimeyi salar ve salamaldr. Ama insann insan olarak gereklemesi olmaldr ki, retim bu ama iin ocuun, gencin, insann nn atnda bir kymet-i harbiyeye sahiptir.
bir hayatm var. Gnll yetingenlii esas alan bir yaam srdm syleyebilirim... zgr niversite veya vakf kri nereden kt. Balca drt nedenim vard. Birincisi, Trkiyede kkl bir Avrupa merkezli ideolojik bir yabanclama var. Bu u demek; bu toplumun diplomals, tahsillisi, okumuu, Avrupa merkezli bu ideolojik yabanclama tarafndan zihnen ktrmletirilmi durumda. Mthi bir tahribat sz konusu ve bu yabanclama onu kendi gerekliine, kendi corafyasna, kendi toplumuna ve kendine yabanclatrm durumda. te bu konuda bir duyarllk yaratmamz gerekiyor diye dndm. Vakfn ikinci kurulu nedeni banaz resmi ideolojinin tahribatn tehir etmek Zira bu ideoloji toplumun nn kapatyor, insanlarn dnme yeteneini dumura uratyor. Estetik, entellektel, bilimsel gelimenin nn kapatyor. Velhasl resmi ideolojiyi olabildiince eletirip tehir etmek... ncs ise adna emperyalizm denmeyen, ancak emperyalist bir saldr olan, neo-liberal saldrnn ortaya kard her trl tahribata dikkat ekip kar ideolojiyi oluturma kaygs diyebiliriz. Drdncs

de zellikle Sovyet sisteminin knden sonra itibar ve prestij kaybna urayan sosyalist topyann yeniden inas srecine katlmak... Burada bu kurulu amalar dorultusunda dersler, konferanslar, panelller, aratrmalar ve yaynlar yapyoruz. Eitimle de ilgilenen birisi olarak, eitim ve retim asanda bir fark gryor musunuz, rnein bana gre eitim bir insan hakk ihlalidir esas olan retimdir, Kii kendisine retilenlerden dilediini seebilmelidir. Bu konu ne dnyorsunuz? Kesinlikle katlyorum. Eitim kleletiren, ehliletiren, askerletiren bir eydir, oysa retim zgrletirir. Eitim dzene uygun kafal insanlar yetitirmeyi amalar, retim ise, gerek retim ise zihinsel-entellektel gelimeyi salar ve salamaldr. Ama insann insan olarak gereklemesi olmaldr ki, retim bu ama iin ocuun, gencin, insann nn atnda bir kymet-i harbiyeye sahiptir. Ama insann kendini, iinde yaad toplumu, evresini ve dnyay anlamasn salamak olmaldr... Trkiyede bunlardan ikincisi yoktur. Trkiyedekiler, retim deil, eitim kurumlardr. Eer rencideki tecesss, aratrma ve sorgulama yeteneini gelitiriyorsa ite retim odur. Burada yaplan tam da bunun tersidir. Ben Trkiyedeki eitim kurumlarn dk younluklu askeri kurumlar olarak gryorum. Adaletin bir tanmn yapmak mmkn mdr? Mmkn ise, size gre, adaletin en doru tanm nedir? Konumaya balarken bir hususu ak bir ekilde ifade etmemiz gerekiyor. Bu dnyada herkes iin ayn anlama gelen bir kavram mmkn deildir. Niin mmkn deildir? nk snfsal eitsizlikler var, snfsal atma-

lar var. Zulm ve adaletsizlikler var. Bu nedenle hangi kavram sz konusu olursa olsun, ona kukuyla ve eletirel yaklamamz gerekir. Dolaysyla bu durum adalet kavram iin de geerlidir. Adalet dediimiz zaman insanlara haklarn ihlal etmememek, onlarn haklarnn tecellisi ynnde davranma kastediliyor. Eer hakkaniyete uygun davranmak adalet ise o zaman hakkaniyet ne sorusu ortaya kar. Ancak ebed-mddet geerli bir adalet kavram mmkn deildir. Niin mmkn deildir? nk adaletten sz edebilmeniz iin adaletsizliin ortaya kmas gerekiyordu. Her ey zdd ile kaimdir. Yani mefhumu muhali ile mmkn olur. Buna kavram ifti deniyor. Mesela zalim olmadan mazlum olmaz. Yoksul olmadan zengin olmaz. Alk/ tokluk, smren/smrlen gibi... Zengin mazlumu dourur aslnda. Tabii, insanln tarihinde adalet kavramnn ortaya k an, adaletsizliin ortaya kt andr. Buradan yle bir sonu kyor. Adil bir toplum tanm yapmak mmkn deil, ancak adil olma yolunda ilerleyen bir toplumdan sz edebiliriz. nk bu adil bir toplumdur veya bu adil bir durumdur dediiniz zaman onu donduruyorsunuz, hlbuki o dinamik bir sretir. Srekli geliip/ zenginleecektir nk adaletsizlik bir seferde zlebilecek bir sorun deildir. Yani bu toplumda eitsizlik, zulm srdke, bu smr var olduka, hibir zaman adil bir dzen mmkn deil. O zaman, hangi durumda adil bir dzen mmkndr sorusu gndeme gelir. Bunun cevab da adaletsizlii yaratan durumun ortadan kalkmas ile bu mmkndr eklinde verilebilir. Bunun iin, adaletsizlii yaratan durumu iyi tahlil edip iyi anlayp, anlatmak ve adaletsizlie radikal bir ekilde kar kmak gerekir. Bana gre, zenginlii yaratan, serveti yaratan retim aralar birile-

70

rinin tekelindeyse, onlarn mlkyse, yaam iin gerekli olan eyler birilerinin zel mlkiyetindeyse, o zaman oradaki devlet de onlarn karn savunmak durumunda olan bir devlettir. Dolaysyla orada o devletin adaleti, mlk sahiplerinin ve onlarn devletinin adaletidir. O halde adaletsizlik durumu adalet diye sunuluyor demektir... Aslnda herey adaleti katletmek zere kurgulanmtr ama bol bol adaletten, haktan, hukuktan sz edilir... Oysa asl sz konusu olan egemenlerin, mlk sahiplerinin adaletidir. Oradaki adalet bir merulatrma ilevi gryor. Trkiyede ve dnyann her tarafnda mahkeme binalarna adalet saray deniyor. DGMde yarglandm zamanlar bazen haftada iki gn o saraya gittiim olurdu. Oraya girip karken hep yle derdim: Adalet saray m, adaletin katledildii yer mi? En zalim diktatrlklerin bulunduu lkelerde de bunlarn ad adalet saraydr. Aslnda btn devletlerin bulunduu yerde, yani devletin olduu yerde adaletsizlikler var. Tabii saraylar da te o kkl adaletsizlik onlarn adaleti olarak sunuluyor. nsanlar da onu kabullendii anda mesele bitiyor. Egemen ideoloji bu ite Yani egemenin sylemini iselletirdiin zaman sen kleleiyorsun ve kle olarak kalyorsun. Dolaysyla bana gre evrensel bir adalet tanm mmkn deildir. Fakat adaletsizliin ortaya kt gnden beri insanlarn her zaman yle bir talebi oldu, bundan sonra da olacak. Olmamas da zaten mmkn deildir. nsanlar bir noktadan sonra hayatn gerekleri diyerek, adalet taleplerinden ve mcadelelerinden vazgeiyorlar. Bu durumun zellikle psikolojik nedenleri zerinde durursak neler syleyebiliriz?

Eer insanlar taleplerinden vazgemilerse, yanl bir temel zerinde, bu temele denk dmeyen sz ve davran sergilemilerdir. O temele uygun bir sylem olsa, yle olmaz. Mesela bir siyasi parti, adnda adalet var. Adnda adalet var diye onu adalet ile ilikilendirmek gerekmiyor. Aslnda o kavram orada bir gereklii ifade etmekten ziyade onlarn karlarn merulatran, onlarn iktidarn salayp - merulatran, onlarn yolsuzluklarn merulatran/kabullendiren bir araca dnyor. Ben kavramlar ok nemsiyorum. nk seni kleletiren kavramlar ve kelimelerdir. Ben de yle diyorum: Eer bu kelimeler, bu kavramlar birilerinin kleletirilmesine hizmet ediyor, byle bir ama iin bir ara olarak kullanlyorsa, bende onlar, tam da onlarn kart bir ama iin kullanabilirim ve kullanmalym. Mesela hukuk devleti deniyor. Bu mmkn m? Nasl hukuk devleti olsun? Hukuksuzluun devamn salamak zere kurulan bir makine var, adam diyor ki, urasn yle yaparsak, burasn byle yaparsak hukuk devleti olur... Hukukun, adaletin, hakkn inkr olan bir yapdan, bir makinadan byle birey kar m? Makinenin kendisi yanl diyorsunuz? Makinenin kendisi de yanl, gittii istikamet de yanl. Dolaysyla, kavramlar nemsemek, ok srarc olmak, ak ve radikal olmak gerekir. kiyzlle ve sahtekrla yer olmamaldr... Her eyi adyla armak gerekir. eyleri adlaryla armadnz m yalan sylersiniz. Mesela Trkiyede siyasi partiler var. Normalde bir siyasi parti nasl tanmlanr: Kamu hizmeti yapan, topluma hizmet eden, kurumlar olarak Byle bir ey yok. Bunlar irkettir. Menfaat ortakldr. Adamlar/kadnlar, biz lkeyi yamalayacaz, eimizi, dostumuzu, kendimizi zengin edeceiz demeyeceklerine gre, ne diyecek-

Trkiyede kkl bir Avrupa merkezli ideolojik bir yabanclama var. Bu u demek; bu toplumun diplomals, tahsillisi, okumuu, Avrupa merkezli bu ideolojik yabanclama tarafndan zihnen ktrmletirilmi durumda.
lerdir? te lkeyi kalkndracaz, refah dzeyini arttracaz diyeceklerdir. Byle bir gereklik sz konusuyken, refah dzeyi artar m, byle bir ey mmkn m? Mesela ne oluyor? ktisadi byme ile kalknmay ayn ve zde sayyorlar. lgisi yoktur. Kalknma ayr bir ey, byme ayr bir eydir. Bym olmakla kalknm olmuyorsunuz. Bu kapitalizm koullarnda kalknma imknsz bir eydir zaten. Peki, byme ne? Byme bir takm adamlarn ve evresinin toplumun ortak servetini yamalamas, hortumlamasdr. Krn ve sermayenin bymesidir... Kalknma ile bymeyi ayn saydn anda bu adamlarn hrszln merulatrm olursun ve yle oluyor. Mesela ihracatmz yz milyar at diyorlar, drt yz milyar asa ne olacak? Sen insanlar yoksullatryorsan, aalyorsan, insanlar aresizletiriyorsan, topra, suyu, havay, insan kirletiyorsan. Her trl insan deeri ayaklar altna alyorsan, deer ls, nirengi noktas kaybolmuken, hangi kalknmadan sz edeceksin... Kald ki, kapitalizm koullarnda kalknma diye

71

Bence adalet tarihsel ve toplumsal yan olan bir eydir. Adaletsizlie kar mcadele ykseldike, onun ii dolduka kavramn ieriinin zenginlemesi mmkndr. Ama evrensel, herkes iin her yerde, her zaman geerli bir adalet tanm mmkn deildir.
birey asla mmkn deildir... Bana ne senin drt yz milyarndan. Bunun insan bir amac yoktur ki... Birileri smryor, yamalyor, iktisat profesr de olup/biteni merulatryor. ktisat profesrlerine neden Nobel dl veriliyor sanyorsunuz? Bu durumu merulatrp srdrmek iin deil mi? Bu durumda ABD de kalknm bir lke saylmaz. Kalknma problemli bir kavramdr, bana gre uygun bir kavram deildir ama ABDnin imrenilecek hibir eyi olduunu sanmam. nsana deer vermiyorsa, doay tahrip ediyorsa geriye ne kalyor, insan sadece reten ve tketen bir maakinaya indirgenmise orada imrenilecek, orada olan keke bende de olsun denecek ne olabilir? Bizde muasr medeniyet deniyor. Nedir o? ABD ve Bat Trkiye

Avrupaya girecek, Avrupa cennet Yok, byle bir ey... Az nce kavram iftinden sz ettik. Adamn o durumu ile senin, benim bu durumum arasnda dorudan bir belirleyicilik ilikisi var. Bir ABDli bir Nijeryaldan 156 kat fazla su kullanyorsa, et yiyorsa, peynir yiyorsa, du yapyorsa, enerji tketiyorsa, Nijeryal a ve aresiz kald iindir... Ona sen de Amerikal gibi, Avrupal gibi olacaksn diyorlar. Yok, byle bir ey. O yle olduu iin dierleri byle... likinin iki boyutu var. Taraardan birini yok saydnda, senin muasr medeniyetin bir safsatadan ibaret olur. Mesele nedir? Nijeryal kp diyecek ki, sen yle olduun iin ben byleyim veya ben byle olduum iin sen ylesin... O zaman sorun Niyeryalnn da Amerikal gibi olmas deil [ bu zaten imknsz] Amerikalnn yle olmasna son vermektir. Dolaysyla o oyunun dna kmak, yani paradigmay deitirmek... Adalet, evrensel bir deer midir? Eer evrensel bir deer ise onu evrensel klan nedir? rneklerle aklayabilir misiniz? Bence adalet tarihsel ve toplumsal yan olan bir eydir. Adaletsizlie kar mcadele ykseldike, onun ii dolduka kavramn ieriinin zenginlemesi mmkndr. Ama evrensel, herkes iin her yerde, her zaman geerli bir adalet tanm mmkn deildir. Yeryznn her tarafnda farkl amalar iin olsa da bir adalet talebi var. Bu anlamda bir evrensellikten sz edebilir miyiz? Niyet olarak, arzu edilebilir bir ey olarak, insann eitlii ve temel insan haklar konusunda, yani insanlarn nerede olurlarsa olsunlar, hangi anababadan doarlarsa dosunlar, hangi corafyann insan olurlarsa olsunlar, insanca yaamalar, onurlu yaamalar iin hepimizin bir adalet talebi var.

Fakat gereklik farkl bir ey nsanlar hr ve eit doar deniyor, vazgeilmez haklar vardr deniyor ama gerekte hi de yle deildir.. zel mlkiyet olursa, ezen ezilen olursa, zenginlik belirli insanlarn elinde toplanmsa, adalet asla mmkn olmaz. O zaman bu bolukta konumak olur... Mesela yle dnelim! Bir lkenin ekonomik imknlarnn yzde doksan o lke nfusunun yzde sekizinin elinde, yzde onu ise geri kalan %92ye ait... Byle bir yerde ve bu durum devam ettike adaletten sz etmek nasl mmkn olabilir? mkn yok, nk temeli yok. Kavram hangi koulda nasl anladnza bal. Maddi temeli olmayan bir eyin gereklii mmkn olabilir mi? Karlatrsak, Adalet, hukuk ve kanun arasnda herhangi bir fark bulunmakta mdr? Bulunmakta ise bu farklar nelerdir? Adalet, hukukun tecelli ettii duruma gnderme yapyor ve bunlar akraba kavramlar. Her ikisi de ayn ierie [mutevaya] gnderme yapyor Adalet ile hukuk akraba kavramlar, ancak kanun ile hukuk arasnda bir ayrm muhtemel ve mmkndr. nk eer bir meruiyet iermesi gerekiyorsa kanunun meruiyet iermesi gerekmiyor. rnein, herkes her sabah sa ayann zerinde yirmi dakika duracak diye bir kanun karmak mmkndr. karabilirsiniz. Byle bir kanun olabilir. 12 Eyll sonras askeri ynetimin veya dnyann birok yerindeki faist diktatrlerin, askeri diktatrlerin kard kanunlar var. Hak ve hukuk kavramnn inkrnn hibir meruluk temeli de yok ama yle kanunlar var. Trkiye de bunlardan ok var... Mesela Krtenin yasaklanmas gibi... Kanunlarn adil olmas gerekmiyor. Gayet tabii yle bir zorunluluk yok.

72

Yani kanun devleti olunca hukuk devleti olmaz. Aslnda ben devlet ile hukukun nasl yan yana geldiini pek anlam deilim. unun iin anlam deilim. Yan yana gelmeleri caiz olmayan kavramlar var. rnein, parlak karanlk diyemezsiniz. Hukuk ile veya adalet ile devleti yan yana getirmek abes, fakat ok yaygn olarak kullanlan, unun adaleti, bunun adaleti, kraln adaleti. Kraln adaleti olamaz. Kraln adaleti olduunda, bu benim adaletim veya herkesin adaleti olamaz. Zira kral ancak gerek adalet yokluunda kral olabilir de ondan... Burada devleti ok iyi tahlil edip iyi anlamak lazm Devletin kendisini nasl merulatrd zerinde durmak lazm deolojik egemenlik problemini nemsemek lazm... Devletliler, ben seni smryorum, sana zulmediyorum demez, demeyecektir. ben senin refahn, kalknman ve iyiliin iin bunlar yapyorum diyecektir. Bu konuda dikkatli olmak lazm... nk kavaramlar ok kirli, kirletilmi. Ve maalesef bu kavramlar aracl ile insanlar kleletiriliyor. Adalet Mlkn temeli sz burada nereye karlk geliyor Bildiiniz gibi oradaki mlk devlet demektir. Adalet devletin [devletlilerin] adaleti Devletin varl ve devam iin, asgari bir meruluk zeminine ihtiya vardr. Bu da insanlarda yanlsama yaratmakla ve insanlarda bir gnll kabillenme yaratmakla mmk oluyor. te adaletsiz dendiinde, adaletin dnda kld, adalet diye birey kalmad dendiinde, o erevenin dna kld ima edilmi oluyor. Aslnda deien iin dozu veya bir snrn almas ama temel adaletsizlik ideolojik yanlsama sonucu yok saylyor. Ancak esas alan skntl yle bir rnek verebiliriz. Kapitalist, iiyi smrr, zenginlii onun emeinin smrsne dayanr. Feodal senyor kendisine baml kyly smrr, zenginliini kylnn

emeinin stne kurar. Adil bir senyr [soylu] , olabilir mi? Olamaz. Ne olabilir. Senyr ile kyl arasnda bir anlama yaplmtr. Daha dorusu senyr dayatmtr... Bata sakatlk var. Topraa bal kyl senyre gnl rzasyla m hizmet ediyor? Hayr, yle birey yok... Bunu kylye empoze etmitir. Kylye [serfe] gn bana alacaksn, gn de sana ayrdm toprakta alacaksn, bir gn de kiliseye gideceksin diyor. Niye? nk kilisede papaz, bu sistemin tanr tarafndan istendiini ona anlatacak. deolojik klelii gvence altna alacak... Senyor bu anlamaya uyarsa adil uymazsa zalim mi olacak? Anlamann kendisi zaten adil deil. artlar koyan alan serf deil ki. Yani adaletsizlik iinde adalet Devletin kendi koyduu kurallardan sapmas durumunda adaletten sapld deniyor. Bizzat kendisi bir adaletsizlik / hukuksuzluk olan bir ilikide hukuk, adalet aramak, hakkaniyet aramak abes deil mi? Biraz farkl olmakla birlikte kapitalistle ii [ proleter] adasnda da benzer bir iliki vardr... Tabii/doal diye isimlendirebileceimiz bir hukuktan sz etmek mmkn mdr? Mmkn ise tabi hukuk ne demektir? Bununla neyi kastediyorsunuz? Ben belirleyici olann eylerin kendisi deil de aralarndaki iliki olduunu dnrm. nsann insan ile ilikisi, insann toplumla ilikisi, insann doal evrisiyle ilikisi... Ben, ilahi veya doal hukuk diye bir eyin olabileceine inanmyorum. Sen bir niyet ifade edersin ama ifade ettiin eyin bu dnyada gerek bir karl var mdr? Sorun bununla ilgilidir Haklar alannn genilemesi ancak mcadele ile mmkn olur. Dolaysyla kendiliinden verili bir doal hukuk, tabii hukuk olmas mmkn deil. Ve hibir zaman da olamamtr.

Evrendeki nesnelerin kendi arasndaki ilikilerinde bir adalet yok mudur? Evrenin kendi ierisinde bir tamamlayclk var. Gl olan brn yiyor. Frsat bulan bitki orada byyor. Bizim problemimiz o deil, insann bilinli abalarnn, retkenliinin sonucunda, doay deitirmek, kendini deitirmek, yaam deitirmek zere aba harcamas, mcadele etmesi sz konusu... Hibirey kendilinden veya tesadfen ortaya kmyor. Her zaman ve srarla sylediim gibi, ne olup/ bitiyorsa insanlarn, birilerinin bilinli eyleminin sonucu olarak tezahr ediyor... Sz konusu olan somut sosyal ilikilerdir. Bu nedenle, doal hukuk, doal adalet, ilahi adalet vs. diye bir ey olduuna inanmam. Kendiliinden olsayd buras cennet olurdu. Kendiliinden bir adalet bu dnyada mmkn deil. Kendiliinden verilmi bir adalet yok. yle olsayd bir abaya da gerek kalmazd. Her ey yerli yerinde dururdu. Allahtan verili bir adalet olsayd. Senin ie karma imknn olmazd, ona gerek kalmazd. Allahn iine karmak gibi bir ey olur o zaman... Velhasl bir atma ortam oluur ve i zvanadan kard... Bir tarafta senin adaletin, bir tarafta Allahn adaleti Byle bir ey bana gre mmkn deil ama zaten mantkl da deil. nsanlarn bir eye inanmalar iin, inandklar eyin maddi bir gerekliin ifadesi olmas, reel bir karl olmas gerekmiyor. Bu dnyada insanlarn abuk subuk bir sr efsaneye sama sapan eylere inandn biliyoruz. Mesela, Trkiyenin, laik, demokratik, sosyal bir hukuk devleti olduunu sananlarn says az deil. Oysa gerek yaamda yle birey sz konusu deil. nsanlarn reel karl olmayan bir eye inanmalar sz konusu...Ama bir cmlede drt yalan birden sylendii kesin.... Yaadklarmzn, demokrasi, adalet ve

73

hukukla ne ilgisi var? icero ve Seneca gibi Roma yazarlar evrensel tabiat kanunu olduundan hareketle Romada klelik kurumunun normal olduunu, nk tabi hayatta da zaten bunun bulunduunu sylemilerdi. Bu konudaki grnz nedir? Adn zikrettiin ahsiyetler, yaadklar dnemin iktidarlarnn, egemenlerinin szcleri olarak bu szleri ifade ediyorlar. Daha sonraki dnemlere geldiinizde, mesela Amerikaya geldiinizde, kurulu bildirgelerinde insan haklarndan sz ediliyor, demokrasiden sz ediliyor, insann doutan sahip olduu vazgeilemez haklarndan bahsediliyor. Bu bildiriyi kaleme alan adamlarn her birinin yz, be yz klesi var. Onlarn azna bu szler yakr m? Bir insann baka bir insann klesi olmasn merulatran bir hukuk bir adalet olabilir mi? Sen bana zulmedeceksin krbalayacaksn, bir de diyeceksin ki, kardeim alnma, olur byle eyler, bu i byle, bu eyann doas, adaletin kural bu diyeceksin. Nerede zulm varsa ona kar mcadele var, nerede smr varsa ona kar mcadele var. Nerede aalama varsa ona itiraz var. Eer tarih diye birey varsa nsanlarn mcadelesinin sonucudur. Her dzen kendisini hem evrensel grme istidadndadr, hem de ilelebet devam edeceini syler ve yle sanr. Kimin dzeni ilelebet devam etmi de seninki de devam edecek. Hibir ey ilelebet devam etmez. Her ey deierek devam ediyor. Ama bu kendiliinden ortaya kan birey deil. Sonunda insanlar tarafndan deitiriliyor... Eskiden klelik yoktu. Bir zaman sonra kt ortaya. Neden ve nasl kt, zel mlkiyet ortaya ktktan, smr mmkn hale geldikten sonra kt. lk zamanlarda bir kabilenin insan, baka bir kabilenin insann yendii onu esir ald zaman etini yiyordu. Bir mddet sonra etini yemektense emeininin rn-

n yemek daha iyi olur diye dnd ve klelik byle ortaya kt. Kle bu duruma raz olamdna gre srekli isyan ediyor... syan ede ede, mcadele ede ede bu durumun adil olmad haksz olduu dncesi ortaya kyor. Kle durum haksz olduu iin mcadele etmiyor. Mcadele ettii iin hakszlk, adaletsizlik kri ortaya kyor. Dolaysyla, her zaman belirleyici olan eylemdir.

olduunu da dnmyorum. Geleneksel slam uygulamalar m kastediyorsunuz? Evet, geleneksel slam kastediyorum. Bu geleneksel slamn, gnmzdeki adalet ve insan haklar sylemine her hangi bir katks olmu mudur? Yoksa mevcut sylem, Batnn kendi iinden slamdan bamsz bir ekilde mi olumu? ki eyi birbirine kartrmamak ve arasndaki farklar net olarak ortaya koymak lazm... Batnn kendine gre bir hukuk sistemi ve adalet anlay var ve kendini merulatrmak iin bu tr kavramlara ihtiyac var. Ancak bu kavramlar modern kavramlar. nsan haklar, hukuk devleti, demokrasi, zgrlk denen eyler modern kavramlar. Buralara fazla taklmamak lazm Bunlar karan da kapitalist Avrupa, Emperyalist Bat Ama yle bir ey var. Hibir kltr klliyen mahkm edemezsin. Hibir kltr stten km ak kak olmad gibi, hibir kltr btnyle reddedilebilir veya olumlanabilir/ olumsuzlanabilir deildir. Bize den, o kltrn insanla yapt olumlu katklar memnuniyetle kabul etmek, farkl bir kltr [yabanc] olduu iin kar kmak deil, eer onda olumlu eyler varsa onu almak gerekir. Banazlk yapmadan onu eleyip almak lazm... Bir uygarln, farkl kltrlerin ve medeniyetlerin karlamas, temasyla daha ileri gitmesi kolaylar. Bu bakasnn yarattna ortak olmaktr. Bireylerin hakszla kar bir bakaldr igds var. Bu nedenle acaba adalet insanda isel bir olgu mudur? Bence bu insann znden kaynaklanan bir ey... nsanlk tarihini bir btn olarak ele alrsak, dinlerin ortaya kmad dnemlerde de bu

slamn bir adalet dncesi yok mu?

Tabi ki slamn bir adalet dncesi var. Bir hukuk dzeni de var. Fakat bu sadece slamda olan bir ey deil. Romada da var. inde de var. Bizansta da var. Bence slamn farkll o dnemin devletleri veya devletler ailesine dhil olan devletlerin adalet anlay dnda bir ey deildir. Elbette kendi slbundan kaynaklanan, kendine zg ve zgn taraar da vardr ama son tahlilde o an genel hukuk ve adalet anlay iindeki ikincil farkllklar sz konusudur. yle dnelim. Bata pagan olan, yani Hristiyan olmayan bir Roma mparatorluunun hukuku var. Sonra Hristiyan oluyor yine bir hukuku var. Sonra Bizans ve onun bir versiyonu olan Osmanlya geiyor. Bana gre Osmanl imparatorluu nc Roma gibi bir ey. Balarda Roma pagan, sonra Hristiyan, Bizans Hristiyan, nc Roma olan Osmanl mparatorluu Mslman. Hukuk sistemlerinde ortak ok yn vardr. Bir devlet veya uygarlk, tarihteki hangi kesit iinde var olmu ise, ona gre bir adalet ve hukuk sistemi vardr. Orada verilen mcadeleler sonucunda adalet alannda da baz ilerlemeler kaydedilmitir. Oradaki adalet, o devleti, o sistemi merulatran bir adalettir. Ortalama bir insann, bir emekinin, ezilenin, mazlumun ihtiyacn karlayan bir adalet deildir. Bu nedenle slamn ok orijinal, farl bir adalet sistemi

74

mcadelenin var olduunu biliyoruz. O tarihsel anlarda, bu dncenin hakllnn teslim edilmesi orada formle edilmesi, srama yapmas olasl olabilir, ama bu ayr bir ey. Esas itibariyle insann zn angaje eden bir eydir. Adalet insanla ilgili bir ey nsan, insan olmaktan dolay bir haysiyet bilincine sahip olan bir varlktr. Dolaysyla kendisi ve evresi hakknda dnen, bu dnce dorusunda bir takm eylemler yapabilen, dolaysyla belirli bir eikten sonra, edindii tecrbelerden ileriye dnk karsamalar yapabilen farkl bir yaratk olmaktan kaynaklanan zellii var. Ancak bir ilikiden zarar gren hibir canl ho geldin sefa geldin demez. Her varln savunma igds var. Tabi burada insan farkl bir konumda Netice itibariyle kendi durumu hakknda bir bilince sahip olduu andan itibaren, kendine kar yaplan hakszla da kar kyor. Kar kt oranda da insanlayor. Haysiyet ve onur sahibi bir canl oluyor ve hayat anlaml hale geliyor. Bence insan, itiraz ettii kadar, kar kt kadar, mcadele ettii kadar insandr. Adalet krine yabanclam bir insann insan tanmna girip girmeyecei tartmaldr. O zaman insan olmann en nemli unsurundan mahrum demektir yani makine gibi bir ey oluyor. nsan soyut olarak dnmemek lazm... nsan yaad toplumdan veya hayattan [ doal ve sosyal evreden], ait olduu sosyal snfdan soyutlayarak konumak uygun deil. karlar uzlamaz snara blnd, sosyal eitsizlik, adaletsizlik ve hiyerariyle mall bir toplumla ilgili konutuumuzu hicbir zaman akldan karmamak gerekiyor... Adaletin temel bir ihtiya, adalet talebinin de, su ekmek talebi kadar doal ve elzem bir talep olmasna ramen, insanlarn/toplumlarn bu taleplerini gerei gibi dillendirmemelerinin, hatta bu taleplerinden

vazgemelerinin sebepleri neler olabilir? Burada yle bir durum var. nsan bariz bir aalama ve smrye maruzken, haysiyetsiz bir konumda yaamaya zorlanmken, buna kar ciddi bir itirazda bulunmuyorsa, itiraz yetersiz ve etkisizse, onun bu tavrn ancak ideolojik klelikle aklaya biliriz. deolojik klelik ne kadar youn ise, insann suskunluu da artyor. Durumunun farknda olduu mddete, o durumdan kmak iin mcadele edebilir. Kendini ezenlere kar ba kaldrabilir. Yaanan ortam deitirecek abay gsterebilir. Ksacas her zaman egemenliin temelinde ideolojik klelik var. Ancak bu srekli devam edecek bir durum deil. Biz genelde btn sonular kendi yaadmz dnem ierisinde grmek isteriz. nsanlk tarihinde bu her zaman mmkn olmuyor. Yani hakszln sona ermesinin veya adaletin gereklemesinin ille de benim yaadm dnemde gereklemesi gerekir diye bir kural yok. Bizi ilgilendiren doru bildiimiz yolda mcadeleye devam etmektir. Ufukta bir ey grnmyor, bana eyvallah, ben bu iten bu mcadeleden vaz getim diyemezsiniz. Denemez de zaten... Bu balamda ideolojiler insan adalet duyusundan uzaklatryor diyebilir miyiz? Gayet tabi. Kle demek kendi durumunu, kendi gereini, kendisiyle ilgili hakikati kavrayamamak demektir. Peki, niin kavrayamyor. nk ideolojik safsatalarla beyni ilemez, kafas almaz hale getirilmitir de ondan. Kendi gerekliini anlamaktan ciz. Kendi durumuna, kendine kendi gzyle bakamaz durumda. Gz onu smren, ezen, aalayan. Ona zulmeden tarafndan perdelenmi... nsann ideolojilerden arnmas mmkn m?

Hukuk ile veya adalet ile devleti yan yana getirmek abes, fakat ok yaygn olarak kullanlan, unun adaleti, bunun adaleti, kraln adaleti. Kraln adaleti olamaz. Kraln adaleti olduunda, bu benim adaletim veya herkesin adaleti olamaz. Zira kral ancak gerek adalet yokluunda kral olabilir de ondan...
Sorun ideolojilerden arnamamaktan deil, kar ideolojiyi oluturamamaktan kaynaklanyor. Sen bir kar ideoloji oluturabilirsen, onu etkisizletirip aabilirsin. Yani sorun bir kar ideolojik hegemonya oluturmaya bal. Bilmem uygun bir kavram m? Dinler bata adalet talepleriyle geliyor, ancak bir mddet sonra ideolojiye dnerek, inanann zihnini rtyor. Bylece ideolojik klelik balyor mu demeliyiz? Aslnda dinler radikal taleplerle gelmiyorlar, ok yeni eyler sylemiyorlar. Mesela birincil ve can alc sorun olarak eitsizlik ve mlkiyet meselesini grmyorlar. Hiyerarik yapy radikal bir ekilde eletirmiyorlar. Sosyal eitsizliin ve adaletsizliin temelini ya tartma konusu yapmyorlar, ya da geitiriyorlar...

75

Bu saptama bana gre Kuran iin ve Hz Muhammedin mcadelesi iin geerli deil. Kuran tam da bu taleplerle geliyor. Mekkenin ulularn bunlarla suluyor. Mcadele daha ok bu balamda geiyor. Tamam, Kuran klelie kar. Klelie kar olmak teorik bir ey... Kleliin maddi temellerini ortadan kaldracak bir eylemlilikle onu yok etmediin srece, orada yazl olann bir kymeti harbiyesi olmayabilir veya etki ok snrl kalabilir. Sylemlerin maddi temelleri ortadan kalknca sylemler de ortadan kalkar. Veya sylem maddi bir temele karlk gelirse hayat bulur. Mesela Fransz devriminden sonra insanlar hr, eit falan dendi, ne zaman ki iiler sendika kurmaya, hak aramaya kalkt, bir dakika! nsan haklarn ihlal ediyorsunuz dediler. Kuranda byle bir sylem muhakkak ki var. ok detaylarn bilmiyorum. Ama bunun lfzen formle edilmesi ile gerek dnyada bir karlnn olmas ayr eyler. O zaman soru u: O halde niye karl yok? Bunu engelleyen sebepler nelerdir? rnein sen oradan giderek bir k yolu bulabilirsin, oradan karak onun anlamn bu dnyaya tercme edebilir, pratik politika ile ban kurabilirsin demektir. Adalet toplumsal yapnn temeli diyoruz. rnein bir kyde yaayan insanlarn aralarndaki ilikilerin hakkaniyete uygun yryebilmesi iin bir takm kurallarn ve adli bir mekanizmann olmas gerekmiyor mu? Burada bir tuzak var. Adalet toplumsal yapnn temeli denirken adalet oradaki egemenliin devam iin zaruri demektir. Onun temeli demek, egemen gcn temeli demek. Toplumun temeli demek deil. Toplumun temeli adalete dayanmyor ki. Bu egemenlerin sylemidir ve tam bir yalandr. Bu smr dzeninin ayakta kalabilmesi iin gerekli kurallar ifade ediyor. Hasm snar arasn-

daki g dengesinin ifadesi... Yoksa adaletle ilgisi sylemden ibaret ve ahmaklar aldatmaya yaryor... Kk bir toplum dnn, o insanlarn kendi aralarndaki ilikilerinin dzgn ve hakkaniyete gre ileyebilmesi iin bir mekanizmaya ihtiyalar yok mu? Toplumsal ilikilerin adil olmas gerekmiyor mu? Bu ikisi arasnda ok fark var. Bu anlamda tabii ki adalet toplumun temeli olur. Hiyerarik ilikilerin olmad bir toplulukta elbette adalet kesinlikle vaz geilmez bireydir. Benim kastettiim o deil. Durum bu iken insanlar adalet taleplerini niin dillendirmiyorlar? Srekli olarak, kapitalizm, Siyonizm sulanyor ama aslnda ezilenlerin hi mi suu yok? Gayet tabii, ezilenlerin de byk sorumluluklar var. Veya asl sorumlu olan onlar zira sorun onlar ve onlarn durumunu angaje ediyor... Klelemi bir topluluk var, olup biteni anlamaktan aciz, bilinci tamamen kreltilmi, pusulay arm. Politikaclarn, bilim adam denen yalan memurlarnn, tv dizilerinin, haberlerin, okulun ve medyann biimlendirdii bir toplum sz konusu... Toplumsal hareketler dz bir izgi halinde yol almyor, inili / kl bir rota izliyor. Moralin yksek olduu dnemler, moralin dk olduu dnemler var. u an kt bir dnem, bunu da kabul etmek lazm. Bir ktan sonra ini zorunlu. u an insanlar mevcut durumdan kma, kurtulma yerine, mevcut durum iinde bir k aryorlar. Tabii bu mcadelinin durduu anlamnda deil. Zaten byle bir ey imknszdr. Ancak [imdilik kaydyla] muhalefetin clzlndan, yetersizliinden sz edebiliriz. Aslnda muhalefet mutlak anlamda hibir zaman yok olmaz...

Devlet kavram elbette sorgulanmal ama i blm anlamnda bir toplumsal yapda, yani ilikilerin dikey olarak deil de yatay olarak olutuu bir toplumsal yapda veya ynetim biiminde adalet ve hukuk retisinin temel esaslar ne olmaldr? Belirsizlik, kaosu, baka bir adaletsizlii dourmaz m? Gayet tabii, bunun iin sosyal eitlii esas alacak, sosyal eitsizlii ortaya karan unsurlarla mcadele edecek. Sosyal eitlikle zgrlk zaten akraba kavramlar. Biri dierini zenginletiren, rnein, olumlu anlamdaki demokrasiyi ele alrsak, sosyal eitlik derinletike, zgrlkler gelitike, demokratik bir ortamn da koullar oluur. Tersinden konuursak, olumsuzluklarn kaynana inip, insanlarn zgr ve eitliki bir ortamda yaamalarnn nndeki engelleri ortadan kaldrldnda, adelete uygun koullar da geliip/ kklemeye balar. nsann kendisini gerektirmesini salamak esas olmaldr. rnein orada asgari geim diye bir ey olmaz. Bunlar kapitalist sistemin uydurduu eylerdir. Tketiyorum o halde varm diye ey de olmaz. O zaman insanlar baka eyleri tartp baka eylerle ilgilenirler. Tketmenin tahrip etmek, yok etmek olduunu bilirler. Hem toplumla hem de doa ile bark yaamak pek l mmkn. Bu dnyada ne olup bitiyorsa insann bilinli mdahalesi ve mcadelesi sonucu oluyor. Biz bilinli bir mcadele ile olaylarn ynn ve gidiini deitirebiliriz. slamn bir devlet ngrs ve devlet kri olduu ifade edilir. Sizce slami devlet kri ile Adalet ve hukuk devleti retisi arasnda ne gibi benzerlikler ve farkllklar bulunur? ncelikle syleyeyim, devletlerin dini olmaz, ideolojleri olur. Ben yle dnyorum, reel olarak yaanan [gerekte var olan] slamla mevcut ideolojiler arasnda bir fark grmyorum. Hangi ynetim olursa olsun

76

mutlaka kendi muhalefetini oluturur. Kapitalizm ncesi dnyadaki muhalif akmlar mevcut ynetime alternatif olarak ortaya kmyor. Sadece biz daha iyi yaparz diyorlar. Devrimci bir ekilde arac klliyen deitirmek yerine, direksiyona biz geersek daha iyi ynetiriz diyorlar. Makinada ve istikkette bir deiiklik teklif etmiyor... Byle olunca mevcut anlaylar bir trl alamamtr. Zira muhalefet ayn paradigma iindeki muhalefet, bir i muhalefet, dzen ii muhalefet densin. Farkl bir toplum projesiyle gelmiyorlar. Hlbuki ancak mevcut paradigmann dnda bir zm olabilirdi. Bu nedenle, o dnemin kirleri ve ideolojisi ile bugnk toplumun sorunlarn zemezsiniz. O dnemlerde farkl imparatorluklar, farkl uygarlklar genel bir ereve iindeydiler, benzer bir paradigma iinde kalmlard. Bugn insanln yz yze geldii sorunlar, o paradigmalarn dnda bir cevab ve politik duruu ve perspekti gerektiriyor. Trkiyenin gerek bir adalet ve hukuk devleti olmad, devleti ynetenler tarafndan da ifade edildiine gre, sizce bugn Trkiyenin gerek bir adalet ve hukuk devleti olmas iin neler yaplmaldr? Her devletin bir hukuku var, yoksa devlet olmaz. Fakat o hukuk o devletin arkasndakilerin konumunu, karlarn gvence altna alan bir hukuktur. ktidardakilerin hukukudur. Kapitalizm ana geldiiniz zaman be farkl egemenlik biimi tespit edebilirsin. Parlamenter sistem, faizm, asker polis diktatrl, bonapartizim ve sosyal demokrasi veya bunlarn farkl trevleri. Aslnda bunlarn hepsi diktatrlktr. Hukuk devleti tabiri bunlara meruluk kazandrmak iin uydurulmutur. Bence hukuk devleti tabiri tehlikeli bir kavram. Mevcut yapnn kabullenilirliini salayan bir sylemden ibaret. Baz kanunlarn deimesi ile bu yapnn demokratik veya adil bir

yapya dnmesi mmkn deil. Bu temel varken, onun zerindeki baz rtularla makineyi ve ileyiini deitiremezsin. Fakat bu onlara zaman kazandryor. Zaten sylemin misyonu da odur: merulatrmak, kabullendirmek, srdrmek... nk adamlarn elinde o kadar ok stok vardr ki, o kanun giderse bir bakas gelir. Sadece kanunlarn numaras deiiyor ve ona demokratikleme diyorlar... Bizim kendi kavramlarmz retip onlarla konumamz lazm. Bakalarnn kavramlaryla bir yere varamazsn... Bugn lkemizde youn bir ekilde sivil anayasa tartmalar yaplmaktadr. Sivil anayasa ne demektir? Bu Sivil anayasa kavramnn adalet ihtiyacn karlamas mmkn mdr? Hem yeni sivil bir anayasa ihtiyac hem de hazrlanmakta olan anayasa hakknda grleriniz nelerdir? Sivil Toplum ve sivil toplum deyimleri de zehirli ve tuzak kavramlar. Kresel kapitalizm kendini merulatrmak iin piyasaya yeni kavramlar sryor. Bunlar da yle. Bana gre bu kavramlar, toplumu depolitize etmenin, apolitize etmenin aralar. Bunlarn gerek dnyada bir karlklar yok. Bir katlm yanlsamas yaratarak mevcut durumun meruluunu ve srdrlebilirliini salamaya yarayan kavramlar ve sylemler. Bu nedenle sivil toplum sylemine ok dikkatli yaklamak gerekir. Bir kere ncelikle kimin sivil toplum rgt sayldyla balamak lazm ve bunlarn ta yerinden oynatma imknlar var mdr ncelikle buna bakmak lazm. Bu sivil toplum rgtleri bir yanlsama, bir mistifakasyon arac. Bunlar yeni dnemin merulatrc sylemidir ve ideolojiktir. Buna gre sivil toplum rgt neyi veya neleri rtyor?

Fikret Bakaya: Bunlarla olup bitenlerin anlalmas engelleniyor, st rtlyor. Sivil anayasa sz herhalde Trkiyeye zg bir ey ve ben ilk defa byle bir kavramla karlatm. Sivil anayasa diye bir ey olmaz. Askeri cuntann yapmad bir anayasa denmek isteniyor ama niformasz askerler tarafndan yaplma ihtimali yksek. Burada iki soru var. Kim byle bir anayasa istiyor. Bunu isteyenlerin zgrlk, haklar, eitlik, adalet gibi kayglar olabilir mi? Bu kavramlar onlarn azna yakyor mu? kincisi, niye imdi gndeme geliyor. En nemlisi de, nemli olan bir anayasann ierdii baz maddeler midir esas olan, yoksa onun nasl yapld ve arkasnda hangi glerin bulunduu mudur? Bence kritik soru bu. Zaten anayasann bandaki maddelere dokunmadklarna, dokunamadklarna baklrsa, yeni anayasa yapmalar mmkn de deil. O zaman arkada neyi deitirirlerse deitirsinler hibir deeri olmaz. Deiiklii kim istiyorsa onun karlarna uygun deiiklikler olur. Kald ki anayasa konusunun o kadar da abartlmamas gerekiyor. nk bireyin kanunlarda veya anayasalarda yazl olmas onlarn uygulamada birebir karl olacak diye bir kural ve kesinlik yoktur... nemli olan onun arkasnda kimin/kimlerin durduu, iinin nasl doldurulduudur. Eer ezilen/ smrlen kitlelerin, gerekten zgrle, demokrasiye, haklara ve adalete ihtiyac olanlarn talebi ve dayatmasyla bir eyler deiirse o zaman yeni anayasadan sz edilebilir. Oysa bu tartmalarla asl amalanan, smr dzenine, komprador rejime meruluk kazandrmaktr... Fikret bey bu sohbet iin ok teekkr ediyorum. Asl ben teekkr ederim.

77

yeni medeniyet projesi

gemi, imdi ve gelecek
HASAN HANEFI ev: slam zkan 1.Toplum, Medeniyet ve Tarih Her toplumun bir medeniyet projesi vardr. Onunla insanln hafzasnda yerini alr, beeri medeniyetle iliki ierisindeki tarihin akna yn verir. Nitekim in ve Hint toplumu kendi medeniyetini yaratmtr. Btn kadim toplumlar, Asurler, Babil, Kenan, Finike, Kadim Msr, Kadim Yunan kendi medeniyetlerini ifade etmilerdir. Toplumun medeniyetiyle olan ilikisi eittir: Toplumun hayatiyetini srdrmesiyle medeniyetlerin varln devam ettirmesi: Hint, in, Fars, Msr, Irak ve Yemende olduu gibi. Bu, sadece akl bir varsaym deildir, nk bu saydklarmz ierisinde kadim ve modern olanlar vardr ve eski medeniyetler kendilerini yeniden yaratmaya muktedirdir. kincisi ise toplumlarn kyle medeniyetlerin de kmesidir. Mzelerde ve antropoloji biliminde yerini alm olan medeniyetlerle baz eski Sami medeniyetleri gibi. ncs ise toplumlarn halen varln srdrmesine ramen o topluma ait medeniyetin tarihe karm olmas. Amerikadaki yerlilerin durumu gibi; bu durum Kzlderililerin yaam olduklar felaket ve zulmn boyutlarn gzler nne sermektedir. Hibir toplum yoktur ki bir yaam ekli ya da bir dnya tasavvuru eklinde de olsa medeniyet retmeye kadir olmasn. Bu, emperyalist ve smrgeci glerin milletleri, halksz bir medeniyete ve tarihsiz bir topluma dntrmek zere planlad eydir. O zaman soru udur: ayet, gda gibi isel tehditlere kar var olmasn salayan ve gvenlik gibi dsal tehlikelere kar ayakta kalmasna imkn veren maddi unsurlarn var olmas artyla toplum ve medeniyetin ayakta kalmasna yardmc olan yapsal faktrler nelerdir? Bu faktrler ikidir: Toplumdaki iktidar (ynetme aygt) ve medeniyetin dini. ktidara sahip olmayan bir toplum yoktur. Tarihteki medeniyetlerin tamam sadece merkez bir ynetim evresinde rgtlenmi toplumlarda meydana gelebilir, tpk Msr, in gibi. Bu medeniyetler, byk nehirlerin kenarlarnda sulama ilerini dzenlemek ve zirai topraklar ynetmek zere kurulmu olan iktidarlardr.1 Dinle iktidarn birlemesinden her toplumun medeniyet projesi ortaya kar. Toplumla medeniyet arasndaki iliki, zorunlu olarak duraanlk/sreklilik arz eden bir iliki deildir. Toplumlar deiir, medeniyetler

Toplumu yeniden dizayn eden ve devleti ortaya kartrken ayn zamanda prensipleri ruhi ve ahlaki temelde yeniden ina eden, dini, ruh ve bireysel boyutundan karp akl, cemaat merkezinde onu insani bir bilim olarak ele alp tamamlayarak nc bir din anlayn bize gsteren slam gibi bir din imdiye kadar zuhur etmemitir.

78

de toplumlarn deimesiyle deiir. Sonra toplumlarn kendisi, yaam ekillerinin ve umran* aralarnn deimesi ve tm bu deiimlerin medeniyeti deitirmesi sonucunda deiir. Ancak, deimekte olan nedir ve geriye ne kalmaktadr? Toplumun bnyesi, halkn tabiat, mizac, medeniyetin ruhu mu deimektedir; yoksa sadece toplumun kulland maddi aralar, kentleme biimleri ve umrann grntleri deiirken toplumun yaps ve medeniyet ayn m kalmaktadr? Bu durumda merkez ynetim, milli kimlik, devlete ballk, cemaat ruhu ve din, olduu gibi kalr. Bu, tpk medeniyet yaratclnn biimlerinden biri ve felsefe ve ilim gibi kendisinden baka eylerin sadr olduu sanat gibidir. zellikle de bir inanca dntnde. in, Msr ve Hint gibi insanln ortaya koyduu en byk medeniyetler dinden neet etmitir ve toplumlarn ihtiyalarna gre deimektedir. Hinduizm, eski in dinleri ve Yahudilik gibi dinin dsal prensipleri gelitiinde dinlerin kendi iinden dinin ahlaki zn gstermek iin Konfuyizm, Budizm ve Hristiyanlk gibi reformist hareketler ortaya kar. Her dinde iki akm vardr: Kurucu, resm, harici iarlar esas alan muhafazakr akm ve ilerici, ruhi, ahlaki, s ve bireysel akm. Toplumu yeniden dizayn eden ve devleti ortaya kartrken ayn zamanda prensipleri ruhi ve ahlaki temelde yeniden ina eden, dini, ruh ve bireysel boyutundan karp akl, cemaat merkezinde onu insani bir bilim olarak ele alp tamamlayarak nc bir din anlayn bize gsteren slam gibi bir din imdiye kadar zuhur etmemitir. Bu genel ilkeler, ilk olarak Arap yarm adasnda ortaya kan slam medeniyetine uygulanm ve daha sonra fetihler yoluyla Arap, Acem ve Berberilerin sayesinde Asya ve Afrikada geni bir corafyaya, sonra da Avrupann gney ve bat blgelerine, sonra da Atlas okyanusu zerinden ABDye yaylmtr. Araplarn slamdan nceki medeniyetleri bir reis ynetimindeki kabilelere dayanyordu ve kendilerine zg bir dinleri vard. Araplarn Haniik, Yahudilik, Hristiyanlk dnda Mecusilik, putperestlik ve Sabiilik gibi dinleri de vard. Toplum; kendinden nceki dinleri bnyesinde toplayan, brahimin dininin tamamlaycs, Yahudilik ve Hristiyanln geliim srecini tashih eden bir inan btn olarak slam sayesinde deiti. brahimin kurduu Kbeyi putlardan temizledi. slam, kabile ynetimine alternatif yeni bir ynetim sistemi getirdi. ktidar, yneten ve ynetilen eklinde ift taraf olan bir yap olduundan onun doas muhalefeti gerektirdiinden medeniyetin yaratcl, ynetenin ve ynetilenin kltr, ynetenin akidesi ve ynetilenin akidesi, erafn eriat ve halkn eriat olmak zere ikiye blnd. atma din zerinden gerekleti. Din atma aslnda siyasi atmann

bir ifadesiydi. Din ve devlet, birbirini bazen ynetenlerin lehine ki ounlukla olan durum buydu- bazen de ynetilenlerin lehine ok nadir de olsa meydana gelebilirdi- destekleyen bir madalyonun iki yz gibiydi. 2. Medeniyet Projesinin Mazisi: Gemite Arap-slam Medeniyetinin zellikleri aadaki gibi ekillenmiti: 1. Medeniyet havzasn iirden vahye dntrmek. Bu nedenle, Kurann ne bir iir ne bir yk, ne de seci olmad konusu zellikle vurgulanlarak Cahiliyye iirini mutlaka reniniz, orada kitabnzn tefsiri vardr. denilmitir. Arap iirinin gzellikleri konusunda eitli aratrmalar yaplm ve Arap iiriyle mteabih Kuran ayetleri dil gzellii bakmndan birbiriyle karlatrlmtr. Kuran, Arap insannn duygu dnyasna ahlaki, siyasi, toplumsal ve terii bir sistem olarak girmeden nce iir yoluyla Arap insannn kalbini fethetmitir. Nitekim Abdlkadir Crcani, Esrarul Belaa, Delailul caz gibi kitaplar, Kuranda ve iirde tahayyln grevini aklamak iin yazmtr. Bu tutum, Seyyit Kutubun Kuranda Edebi Tasvir, Fizilalil Kuran, Edebiyat Eletirisi, Yntem ve Temelleri, Kuranda Kyamet Sahneleri adl kitaplarnda da grlmektedir. 2. Tm insanlk ve Araplar iin birliin salanmasnn genel bir inan olarak belirlemesidir. Vahiyden nce Araplar bir araya getirmek iin eitli giriimlerde bulunulmutur. Cahiliye dnemi iirlerinde bu arzu dile getirilmektedir. Vahiy de, birlik dncesi bir tasavvur ve arap Yarmadasnn dnda bir fetih hareketine dnmeden nce birlii gerekletirici bir devletin oluumunu hedeemitir. Bunun iin de sz ve eylemi akl ili vicdan, yani i dnya ile d dnyay bir arada bulunduran bir ahsiyet ina ederek, korkunun, yalann ve bozgunculuun nne gemitir. Bylece tm dnyaya egemen olmak, haklar kleletirmek ve genilemek amacyla birbiri ile srekli atma iinde olan ve bu savalardan yorgun den Roma ve Pers imparatorluklarnn varisi olmutur. 3. Bilimin dine eit olduu, insani ve bilimsel bir medeniyetin inas iin vahyi; insan, matematiksel ve doal bilimlere dntrmek. Bylece din medeniyete, medeniyet de bir bilimler topluluuna dnr. Bilimin tamam, tabiatn konularndan birini renmek iin sistematik ve kri bir btne dnr. Bylelikle slam medeniyeti bilim, sanat ve dnce medeniyeti oluverir. Matbaann olmamasna ramen mtefekkirler, bilim adamlar ve edebiyatlar; halifeler, prensler, yarglar ve hukukularla rekabet ederlerdi. Medeniyetsel retim, halen toplamakta, tahkik etmekte ve yaynlamakta ol-

79

zelliini srdren bir ilim daldr.

slam medeniyeti birinci ve ikinci yzyllarda ortaya km ve nc ve drdnc yzyllarda altn ana ulaarak zirve yapm; daha sonra ise Gazalinin akl ilimlere saldrs, mam Earinin iktidarn ideolojisini sistematik olarak oluturmaya balamasyla ve tasavvufa davetle birlikte de gemitir.
duumuz noktaya gelmitir. O medeniyetin ierisindeki insan, son nefesinde bile olsa herhangi bir eyi renmek iin hayatn feda etmekteydi. Bu proje tarihte ve slam medeniyetinde iki aamada meydana gelmitir: lk yedi yzyl ykselme dnemi, ikinci yedi yzyl ise duraanlk aamas. slam medeniyeti birinci ve ikinci yzyllarda ortaya km ve nc ve drdnc yzyllarda altn ana ulaarak zirve yapm; daha sonra ise Gazalinin akl ilimlere saldrs, mam Earinin iktidarn ideolojisini sistematik olarak oluturmaya balamasyla ve tasavvufa davetle birlikte de gemitir. Bir itaat ideolojisi olarak tasavvuf ise altnc ve yedinci yzyllarda yaylmaya balamtr. Endlste bn-i Rdn elinde felsefenin ykselii bu yzyllarda bir istisna olmutur, ancak cora uzaklk nedeniyle Marktaki medeniyetin merkezinin periferisinde kalm, tarihin geliim srecinde etkili olamam ve deiimi gerekletirememi, ancak ortaalarn nihayetlendirmek zere olan Avrupa medeniyetine tesirde bulunarak modern alarn balamasna neden olmutur. Daha sonra bn-i Haldun, ortaya karak slam medeniyetinin bu ilk yedi yzyln deerlendirerek bedevilikten hadarilie, ve hadarilikten bedevilie drt nesil ierisinde ykseli ve dn yasalarn oluturmaya almtr. Bu medeniyetin ilk merhalesinde be nakli ilim ortaya kmtr: Kuran, hadis, tefsir, siret ve vahiy ilimlerini tedvin etmek iin fkh ilimleri. Dinin birinci kayna Kuran metni, ikinci kayna olarak hadis gelir. Sonra birinci kaynak olan Kurann tefsiri ve ikinci kaynan sahibinin Ehl-i Kitaba rnek olan kiiliini anlatan siyer kitaplar gelir. Arkasndan ise ikinci metnin sahibinin kiiliinden bamsz olarak btn insanlara kanun olacak ekilde kavl, il ve onay (ikrar)nn kanunlatrlmas gelir. Fkh; mescitler, dini enstitler, slami niversiteler, grsel ve iitsel medyann yan sra gazetelerdeki din keleri ve dini tedrisat araclyla gnmzde insanlarmzn vicdannda ve milli kltrmzde en etkili olma

Sonra ise akli delille nakli delili bir araya getiren drt nakl-akl ilim neet etmitir: Usuluddin, Usulul Fkh, Hikmet ilmi ve Tasavvuf. lm teorilerin kurulu aamasn tamamlamas, nakl ilmin akl ilimlerle uyum ierisinde olmad ve onunla harmanlanmad edilmedii takdirde tek bana zann olduu gereini ortaya koymutur. Usuluddin ilminde akliyat, Allahn zt ve illerinin teorisi olarak teesss etmi, saf zat, zelliklerini, sfatlarn, btn insanln zerinde ittifak ettii insan deerlerin ifadesi eklindeki isimlerini ele almtr. Fiillerde insann irade sahibi (muhtar), zgr ve sorumlu olduunu ispat etmi, hsn ve kubuhu (gzel ve irkini) aklyla idrak edebileceini, dl ya da cezann herkesin eylemine gre olacan genel bir kural olarak ele almtr. Tpk Mutezilenin ferd bilin (aklen kavranlabilen hsn ve kubuh ve el-menzil beynel menzileteyen) ile toplumsal bilin (emr-i bil maruf ve nehyi anil mnker) ve evrensel bilin (tevhit ve adalet) arasndaki irtibat salad bir dnya medeniyeti tasavvuru olarak be ilkeyi (usul- hamse) kurmas gibi. Usul-u fkh ilmi yeni gelien olaylar kuatabilmek iin terii kaideleri koydu. Birbirine benzeyen olaylar kavrayp birbirinden ayrt ederek hkmler kartt. Bylece itihad, eriatn ruhunu temsil eden genel kaideler ortaya koyarak teriin kayna haline geldi. Bu genel kaideleri saymak gerekirse; Mslmann iyi grd ey Allah katnda da iyidir; Zarara zararla karlk vermek yoktur; Zaruretler yasaklar mubah klar, Mefsedetin (ktln) giderilmesi maslahatn elde edilmesinden nce gelir, nsan gcnn stnde bir ile ykml klnamaz; Maslahat eriatn temelidir vs...2 Hikmet ilimleri ise Yunan, Pers ve Hint kltrel mirasn aktarabilmi, onu zetleyip erh ederek kavramaya almtr. Hikmet; tabiiyyat, ilahiyat ve mantk lsn ekillendirmi; insan akl sahibi, doada yaayan ve faal aklla ittisal halinde olan bir canl, iki lem arasnda yaayan bir varlk klmtr. Bylece hikmet, tek bana aklla Allahn varln bilmeyi, dnyann yaratlml, nefsin (ruhun) lmszl eklindeki slamn dnya tasavvurunun genel temellerini ortaya koymu ve insann varln gerekletirmesine imkn salayan, yneticiliini lozofun yapt hikmet ve fazilet ehri olarak Medine-i Fazlay dlemitir.3 Ve son olarak Tasavvuf ilmi, insan tecrbenin zemininde ve zevki temel alan bir ilim kurmakla ie balam, dnya deiime direndiinde kendini kurtarmak geriye kalan tek mmkn seenek. Ehl-i Beyt ve zulme kar kanlarn kk kaznp tekini deitirmek imknsz hale geldiinde yol (tarikat) en yksek boyut olarak tanm-

80

lanmtr. Bylece vicdann deitirilmesi, nefsin ayaklar altna alnmas, emr-i vakiye raz olma, makamlarn ve hallerin sfat olmutur. Kiiliin dnyas kefedilmi, tevhide iade-i itibar yaplm, halkla hakk, Allahla lem, idealle gerek i ie geirilmi, mtekellimlerin halkla mahluk, kadimle hadis, mmknle vacip, illetle malul, bedenle ruh arasnda oluturduklar dalizme son verilmitir. Sonra da riyaziyat ilimlerinde aklla vahyi, tabiiyatta vahiyle tabiat, dil, edebiyat, corafya ve tarih gibi beer ilimlerde vahiyle insan birletiren saf akl ilimler kurulmutur. slam dnyasnn batsnda ve spanyada, Yahudilik ve dousundaki Hristiyanlk gibi slam medeniyetinin merkezinde yaayan dier paralel medeniyetlere rnek haline geldikten sonra medeniyet projesinin merkezini temsil eden dnsel bir rnek olarak aklla vahyin birliktelii zuhur etmitir. slam toplumu Trk ve memluklu egemenliindeki, ikinci yedi yz yllk dneminde duraklama evresine girerek, slam medeniyeti olara yaratcln yitirdi. Nostalji, akln, tedvin de telin yerini ald. Bu dnemde slam corafyas dndaki fetihler, yerini corafya ii fetihlere brakarak mmetin birliini salama yerine bir kavmin dier kavimler zerine hkimiyeti sz konusu olmaya balad. Trkler sadece Dou Avrupada yaylma baarsn gsterdiler. Medeniyetin nakl ilimlerden bamsz olan akl, tabi ve mantk ilimlerindeki ya da nakl ilimler iindeki akli ilimlere ilikin retimi ansiklopediler, byk tedvinler, erh ve telhislerle snrl kald. Bu hal daha sonraki be yzyl boyunca bu ekilde devam etti, slam medeniyeti kendini byk yenilgilerden ve kten muhafaza etti. Bu dnemde ba gsteren Osmanl Devletinin slami fetihleri inan fethi yerine g fethi eklinde cereyan etti. Buna ramen slam medeniyeti, slam dininin tabi bir din olmas hasebiyle tabii kabileler iinde Afrikada yaylmaya devam etti. nk bu kabileler, misyonerlik ve emperyalizmin batllatrma faaliyetlerine kar mahall ve ulusal kimliklerini koruyarak temiz, onurlu ve srekli kemale doru ilerleyen bir yaam srmek istemekteydiler. 3. Medeniyet Projesinin Mevcut Durumu Son iki yzyl boyunca (ikinci yedi yzyllk periyodun sonlarnda) ise slam medeniyeti ierisinde drt nakl ilimin ierisinde slahat yapmak isteyen hareketler kt. Bu hareketlerin amac, an meydan okumalarna kar nass ve kltrel miras vakaya doru ynlendirmekti. Emperyalizm ve hegemonya dtan, ezilmilik ve geri kalmlk ise iten meydan okumalard. slam medeniyet projesi yeniden hedeerini belirliyordu. Birinci hede

dncede tevhit, yeryznde fetih, toplumda umran gerekletirerek tevhide ilevselliini yeniden kazandrmak, insan zgrle, toplumsal adalete ve ilerlemeye vurgu yapmakt. Ard ardna gelen drt nesil boyunca slah giderek u gstermeye balad. Afganinin retilerinden sonra slam, darda emperyalizmle ierde ise zulmle bouuyordu. Afgani, Urabi devrimini4 ateledi, bu dnemde Msr igal edildi. rencisi Muhammed Abduh kendi dneminde ani deiim ve devrim yerine tedric deiimi tercih etti: Allah, siyaset yapan ve yaptran lanetlesin bu dnemin slogandr. 1923 ylnda Trkiyede Kemalist devrim meydana geldikten sonra, Islah izgisinden dn yaparak laik ttihat ve Terakki ile Turanclarn iktidar ele geirmesine tepki olarak selelie dnd. Daha sonra onun rencisi Hasan el-Benna ile slahat izgi, kendini srdrebilme umudunu kazanarak Afganinin slam bir parti kurma idealini gerekletirmitir. Hasan el-Bennann suikaste kurban gitmesi ve Mslman Kardeler Cemaatinin 1954 ylnda zgr Subaylarla atmaya girmesinin sonrasnda hapishanelerde grdkleri ikencelerle birlikte fke dolu ve intikamc slam anlay ortaya kmaya balad. te bu psikolojik artlar altnda Seyit Kutupun Yoldaki aretleri, Abdsselam Ferecin Kaybolan Farz (el-Ferizatul aibe) ve son olarak laiklerin ldrlmesini meru gren slam Eylem Szlemesi neredildi. slam dncesi, Tahtaviden itibaren Bat aydnlanmasyla bir etkileime girdi. O, Muhammed Abduhun Tevhit Risalesinde olduu gibi tevhitte Eari olarak kalrken adalette Mutezil oldu. Menahicil Elbab el Msriyye Menahicil Adabil Asriyye adl eserinde umranla endstriyel sanayiyi birletirdi. Bu vatan, hepimiz iin zgrlk, dnce ve sanayiyle ina ettiimiz saadet yurdu olsun dedi. Ayn dnemde Telhisul briz, Fi Telhisi Baris adl eserinde tekini Benin perspektinden, Beni de tekinin gzyle, modernliin darbesini kltrel miras (gelenei) modernlikle harmanlayp, mevcut toplumun ihtiyalarn ve zgrlk gereksinimini karlayacak yeni bir dnce oluturdu. ster rdan ister urtadan (polisten) olsun zgrlk, ister Fransz Devriminden isterse slam eriatndan olsun eitlik, ister Batl Sosyalizmden isterse slami dayanma ruhundan olsun sosyal adalet. Muhammed Ali ve Batnn Msr ekonomisine hkim olmasnn ardndan ikinci nesil, yani kltrel mirasmzla ban koparm ve eskisinden ok daha Bat yanls bir aydn, Ahmet Lt Seyyit geldi. ry deil Aristotelesin kitabndan yola karak Demokrasi kavramn tercih etti, aznlk partisine dnt ama modern Msrn babas unvann ald. Ancak bu yeni devlet; Arap ve slam dnyasnn merkezi olma konumunu yitirmiti. Daha sonra ise Msr Trki-

81

ye, ran, in ve Hint etkisinden kurtarp Baty merkez alan Akdeniz kltr havzasnn bir paras haline getirmek isteyen Taha Hseyin geldi. Hseyin bir muahede kaleme ald. Buna gre Msr, Hidiv smailin istedii gibi Avrupann bir paras olacakt. Hseyin, modern kltrle kadim kltrel miras arasnda bir eit denge kurulmasn ngren bir izgiye dnmesine ve hatta ileriki srete modernliin aleyhine kadim kltrel mirasn lehine olacak ekilde bu dengeyi bozmasna ramen, son tahlilde bu akm, Batl liberal izgiden yana olacakt. Bu izginin uzantlarndan biri, Batnn snrlarnn dnda kalacak ve bizim ada kltrel yaammzdaki Batllamann kaynaklarndan biri haline gelecekti. Daha sonra bilim ve laiklik, kadim kltr algsnn yzeysellemesi nedeniyle ibli meyl, Ferah Antuvan, Selame Musa ve Yakup Sarruf ta medeniyet projesi iin model haline gelecekti. Ya da evrim teorisi, neredeyse bilim iin tek model olacakt. Afgani, ibli umeylin ksadece Darwine ve laiklie dayandrd evrim teorisinin izini hvan- Safa, Ebul Ala el-Maarri ve Ebi Bekr Bin Brunda srecekti. umeyle gre laiklik, temelde vazi (pozitif ) olan ve kamu yararn gzeten slam eriatnn zn tekil etmekte, dini otoriteyi dlayarak sadece halkn iradesini temsil eden siyasi otoriteyi tanmaktadr. Bu izgi tpk Batllar gibi Din, Allahn Vatan ise Herkesin slogann benimsemekteydi. umeyl, umran ilimlerini, Astronomi ve tabii ilimleri Kuran Kerimde kkletirmeye almtr ama abas snrl bir etkiye sahip olup zayftr. Modernlii, kadim mirasa yaklatrmaktan ok, kadim miras modernlie yaklatrmaya almtr. Tahtavide de durum ayndr. Ferec Antuvanda, kadim mirasa olan bu snrl ilgi bile grnmez. Antuvan ak bir delil gstermeden toplumlarn ancak Batl laik bilimle ilerleyeceini dnr. Yakup Sarruf ve Selame Musann Bana bunlar rettiler adl eserlerinde de grlecei gibi bize bir eyler retenler ierisinde tek bir Arap ve Mslman yoktur, tm Batldr. Kindi, Razi, bn-i Ravendi, bn-i Heysem, bni Hayyan ve bn-i Rd gibi batllara bilim ve felsefeyi reten insanlar onlarn zihin dnyasnda yer almaz. Batl pozitivist mantn ve analitik yntemin temsilcisi olan Necip Mahmutda da durum ayndr. ada Arap gramerinde bile kadim miras yoktur. Gk ve yer, yani sanatkr dou ile bilimci Bat arasnda Arap kltr yok olmutur. Bu kiilerin Batl bilimin Arap corafyasna alan penceresi olduu dorudur ancak etkileri snrl kalmtr. Sadece Msrl Kptiler ve amdaki Hristiyanlar bunlarn izgisini izlemitir.5 4. Bu izginin yani slahat hareketlerinde din, liberal dnce ve siyasetlerde devlet, laik izgide ise bilim eklinde birbirinden farkl hareket noktalar olmakla birlikte

tm tek bir hedefte birlemektedir: Bat, modernleme rneidir. Islahat harekette modern Bat, liberal dncede aydnlanmac Bat, laik izgide bilimsel Bat. Arap dncesindeki bu ynelim yeni jenerasyonda birbirine hasm iki izgiyle sonlanmtr: ada Arap dncesinde Baty modernleme rnei olarak alan ve bu ynelime tepki olarak km Sele izgi ve Marksizmi, Liberalizmi, Ulusalcl ve Sosyalizmi kendisine katm laiklik. Selef hareketin mevcut durumunu tanmlayabilecek genel izgileri u ekilde sralayabiliriz. 1. Allahn ve insann hukukunu koruma erevesinde iman edilecek ilkelerle ie balamak; akl ve beer bilimlerle deil. Yeni medeniyet projesi, an gerektirdiinden dolay deil, ilahi emrin yerine getirilmesi iin imann gereklerindendir. Akl retime ihtiya duymas, vatandan onurunu ve insan haklarn savunmas, akla ve etrafmzda meydana gelen olaylarn madd nedenlerinin analizine deil, nassa dayanr. Usul ilminde olduu gibi tutumlarn savunulmas esastr. 2. Toplumsal bakaldr (devrim) olarak deil, sosyal basknn bir arac olarak slam eriatn tatbik etmek. Onu da insanlarn maslahatna olduu iin deil ilahi bir farz olduu iin talep etmektedir. nsanlara haklarn vermeden nce onlardan grevlerini yerine getirmesini ister. sHadleri ve cezalar; iktisadi, toplumsal ve eitime ilikin dzenin uygulanmasna nceler. Vakayla yzlemek, olaylar dnyasna adm atmak yerine ekl konulara, rnein hicap ve tesettr gibi d grnme nem verir. 3. Altn a karsnda kendini acziyet ierisinde hissederek ncekileri taklit eder, selef ne braktysa onu alr. (Arkalarnda kt bir miras brakarak namaz zayi ettiler ve ehvetlerine uydular Meryem: 19/59.) Sele hareketler iinde bulunduklar andan kap krizleri/sorunlar byk gemilerinin iinde kalarak zmeye alrlar. Gemiin nder isimlerini ve kahramanlarn rehber edinip, onlarn izinden giderek kklerine dnmeyi umarlar. Hlbuki iinde bulunulan an, Gney Lbnanda, Filistinde ve Afganistanda cihat rnekleriyle doludur. 4. Vakay reddetmek, onunla yzlemede baarsz olmak, vakaya bakaldrp onu tekr etmek, bo tartmalara ve ya slam ya cahiliye, ya iman ya kfr, ya Allah ya taut diyerek ya hep ya hi mantna gre hareket ederler. Onlar iin bu ikisi arasnda baka bir yol yoktur. Birisinin bekas dierinin yok olmasna baldr ve bu mcadele ancak gizli ya da alen rgtlenip iktidarn ele geirilmesiyle sona erdirilebilir. Ayrca mevcut rejimi devirmek ve yerine slami bir sistem tekil etmek gerekir. Allah, Kuranla yapamadn sultanla yapar. Ynetimin her yerde gzleri olduundan bu sele cemaatler arasndaki ekimeler karlkl iddet boyutuna varr, karlkl

82

olarak Mslmanlarn kan aktlr, birbirlerine suikastlar dzenlemeye balarlar. 5. Dnce akmlaryla diyaloa girmenin reddedilmesi ve onlarn dinle devleti birbirinden ayrmalar, slam eriatn tatbik etmemeleri nedeniyle laiklikle sulanp tekr edilmesi. slami cemaatler tek balarna hakikate sahiptirler ve bakalar sapklk ve bhtan ierisindedirler. Seleler beytl malden mellefe-i kulubun (kalpleri dine sndrlacak olanlarn) hakkn gzetmeksizin ve hepsinin tek bir vatann evlatlar olduunu gz nnde bulundurmakszn Frka-i Naciye (kurtulua ermi grup) ve Frka-i Halike (Helak olacak grup) mantn yrtrler. 6. Selelerin bazlar ise tam ters bir ynelim ierisinde olur. eliki, elikiyi dourur. Bir u kar uca dnr. Selef kirlerini terk ettiinde radikal bir Marksiste, Liberale, ya da Sosyaliste dnr. Yahut dini alanda doyum saladktan sonra dnya ilerine ynelmeye balar ve tam bir tccar olur. Bylece din, basit insanlar istismar ederek srdrlen yaama tarzn kamue eden ve onu rten bir araca dnr. Laik izginin zelliklerini ise yle sralamak mmkndr: 1. Batdan modern dncenin naklini esas alr. Kadim mirasn kltrne yabanc ve hasmdr. Bu da kendisinde, modern olanla geleneksel olana balanmak arasnda bir ikilemin olumasna neden olur. ki kltr arasnda atma yaratlr. Kadim kltr, Batdan geleni tekr eder, Batdan gelen kir, kadim mirasa ihanet eder. Toplum birbiriyle mcadele eden iki snfa ayrlr: Her ikisi de hedef ve karlarda mttek olduu yabanc istilacyla ibirliine gider. Bylece mmetin birlii ve ayn milletin ferdi olma gerei gme gider. 2. Batya kr ballk, ona bamllk. (Tpk seleliin kalellah ya da kale resulululah demesine benzer ekilde) Marxn Marksizm hakknda, John Stuart Milliin Liberalizm hakknda, Hegel ve Nietschenin Ulusuluk hakknda, Saint Simon ve Proudonun Sosyalizm hakknda sylediklerini aynen almak. Selef-i Salihinden ya da Batdan naklen almak, selelerle laikler arasnda bu anlamda bir fark yoktur. Genellikle kr ballk siyasi ballktan nce gelir. 3. Bir halk kltrne dnen kadim kltrden ayrlmak, ona husumet ve dmanlk beslemek. Dolaysyla halktan soyutlanma, onu hor gererek kendi stnlne inanma ve ona anlamad dille hitap etmek. Halkn kendisine negatif davrandndan ve slami cemaatlerin halk zerinde etkili olduundan ikyeti bir elit/sekinler topluluuna dnen bir grup olmak. Onlara gre tm olumsuzluuna ramen kadim mirasn baz blm-

slam toplumu Trk ve memluklu egemenliindeki, ikinci yedi yz yllk dneminde duraklama evresine girerek, slam medeniyeti olara yaratcln yitirdi. Nostalji, akln, tedvin de telin yerini ald. Bu dnemde slam corafyas dndaki fetihler, yerini corafya ii fetihlere brakarak mmetin birliini salama yerine bir kavmin dier kavimler zerine hkimiyeti sz konusu olmaya balad.
lerinde laikliin gerei olan akl, bilim, ilerleme, hmanizm, zgrlk, eitlik ve toplumsal adalet bulunabilir. 4. Batl laikliin reklmn yapmak. Ruhn otoriteyle maddi otorite arasndaki eliki biimlerini aktarmak. Bu sorunu Batllarn yapt tarzda dinle devleti birbirinden ayrarak amak. Toplumlarn ve kltrlerin zelliklerini gz ard etmek. slam eriat da insanlarn karlarna saygy esas alan vaz (pozitif-ilahi olmayan) kanunlardan mteekkildir. slam znde laik bir din olup herhangi bir dini otorite ngrmez. mamet ise akittir (szlemedir), beyattir (onaydr), ihtiyardr (seimdir). mam (nder) ise mmetin (burada ulusun) temsilcisidir, Allahn deil. 5. Evrensel kltr mitinin propagandasn yapar; ona yerel kltrn e deeriymi veya onun alternatiymi gibi davranr. Bu noktada beer ilimlerle doa bilimleri arasnda fark yoktur. Hlbuki her ilim/bilim, dnyay bir alglama biimidir; medeniyete ilikin oluumun parasdr. Her eyden nce onun adaptasyonu ve kendisinde Batl evrensel kltrden mevcut olan eylerden soyutlanmas gerekir. Bu, kltrel antropolojide acculturaziton (yabanc kltrn adaptasyonu) olarak bilenen durumdur. Bu anlaya gre btn yerel kltrler sihirle, hurafeyle, dinle, eitsizlik ve baskyla, irrasyonalist banazlkla e anlamlyken kltrel adaptasyon ise akl, bilim, insan, zgrlk, ilerleme, eitlik, aydnlanma kltr ve insan haklar anlamna gelmektedir. 6. Bunun byle devam edemeyecei gz nnde bulundurularak kiinin hayatnda tepkiler ve deiimler olur. Kii selelikten laiklie intikal olduu gibi toplum da byledir, bir utan dier uca savrulur.6 Selelikten ay-

83

gerekleir.

Bu izginin yani slahat hareketlerinde din, liberal dnce ve siyasetlerde devlet, laik izgide ise bilim eklinde birbirinden farkl hareket noktalar olmakla birlikte tm tek bir hedefte birlemektedir: Bat, modernleme rneidir. Islahat harekette modern Bat, liberal dncede aydnlanmac Bat, laik izgide bilimsel Bat.
dnlanmaya dnmesi normaldir. Laikliin gereklerini Mutezilenin ve bn-i Rdn aklclnda (rasyonalizminde), usul- fkhn deneyselliinde (ampirisizminde), eriatn gerekiliinde (realizminde) ve tasavvufun insancllnda (hmanizminde) bulur. Yeni nesil dnrler, aydnlar ve felsefe statlar; medeniyet projesinin iinde bulunduu benle teki, felsefeyle laiklik arasndaki ikilii amak ve yeni bir ulusal kltr yaratmak iin kadim kltrel mirasla modernliin arasn bulmaya almaktadrlar. Bu ikisinin yani gemile imdinin meruiyetine skca sarlmak, asaletin ve adaln gereidir. Bu izgidekiler, kltrel iktidar zerindeki mcadelenin devam etmesi adna syncretismle yani birbiriyle elikili iki eyi bir araya getirmekle sulanmaktadrlar. Modernliin kadim kltrel mirasla olan mesafesini artrmak iin gsterilen abalar, zor abalardr ve genellikle u sonulara gtrrler: 1. Tecdid (yenileme) modernliin lehine sonulanr ve onun sayesinde olur. O, hem ara hem ama, hem balang hem de sondur. Bu abalarn sonucu, genellikle sadece bir kap ve tayc grevi gren kadim kltrn aleyhine olur. Bu Arap-Marksist, slami Ferdiyeti/kiiselci* (Personalizm), Arap-sosyalist abalar, kadim slami mirasn varoluu, personalist, ve sosyalist bir ekilde ya da baz Batl felse ekollerin slami bak asyla yorumlanmasdr. 2. Batl felsef ekol, evinden karlr, kk kaznr, izaliinden arndrlr, mutlak hakikat haline getirilirse oluturulan balonun havas alnm olur ve mutlak hakikatin kendisi bir itihada dntrlr. Ayrca tekine hak ettiinden fazla, Bene hak ettiinden az deer verilir. 3. Kadim kltrel mirasn modernlikle uyum salayan baz ynleri seilir ve neet ettii kkenden koparlr. Ayrca modernliin bak asyla kadim olan her ey yeniden yorumlanan bir paraya indirgenir. Benle olan iliki, modern olann belirledii semeci bir yaklamla

4. Dnsel paralanma ve kr kriterler arasnda seme aknl yaanr. Kadim kltrn en nemli zelliklerinden biri olan lemin kll tasavvuru yok olur. Havada uuan kpkler sahildeki kumlarn zerinde patlayverir. Btn abalar, sabun kpne dnr ve insanlara bir yarar olmakszn boa gider. Bu abalarn ou hem modernlik yanllar hem de kadim miras yanllarnn reddiyle sonulanr. Bu abalar, vakadan ve halktan kopuk entelektel sekinlerin abalar olarak kalr. Toplumda kendi kltrel mirasyla ve corafyasyla balantsn hala koruyan bu izgi; Batnn en son rettii felsefelere vakf insanlarn salt kr ve edeb itihatlar olarak kalmaya mahkm olur. 5. Bu uralar, (kadim kltrle modern kltr uyumlu btn haline getirilme abalar), entelektel bireylerin zihninde ift kltrllk olarak alglanr. Toplumda iki byk g olan Selelik ve laiklik arasndaki husumete zm getirmez. Zihinde iki kltr ya da kri birletirmek ok kolaydr nk szckler, lafzlar ve anlamlar zgr ve babotur. Ancak vakada birbiriyle atan fke dolu kirleri bir araya getirmek o oranda da zordur. Bu, imdiki jenerasyonun medeniyet projesinin ve uyan ann mirasnn iinde bulunduu durumdur.7 4. Medeniyet Projesinin Gelecei lk yedi yzyl geti ve ikinci devresi tamamland, arkasndan 21. yzyl balad.8 slam tarihinin bu nc dneminde yaplmas gereken ey, uyan an yeniden balatmak ve laiklikle selelik arasndaki kltrel birlii yeniden salamak, insanlarn maslahatlarndan ve an gereksinimlerinden kaynaklanan organik bir birliin salanmas iin dardan yenilenme abalarn amaktr. Sele hareketi kadim kltrel miras yeniden ina ederek gelitirmek mmkn olduu gibi, Bat kltrn eletirerek de laiklii daraltmak mmkndr. nc bir yol olarak da dardan yenileme abalarn, vakay dorudan teoriletirerek amaktr. Bylelikle medeniyet projesinin gelecekteki grevi u ekilde olur: 1. ada koullarn gereksinimlerine uygun olarak kadim kltrel mirasn yeniden yaplandrlmas. lk ftuhat asrndan, pe pee yenilgilerin yaand bu gnlere her ey deimitir. yle ki, Kuds igal edilerek elden km, mmetin birlii paralanp dalm. Pers ve Bizans imparatorluklar arasnda heybetli duruumuz yok olmu. Son olarak SSCBnin knn ardndan neoHelenlere (yeni Rumlara) baml olduumuz bu gnlere gelmiiz. Ksacas, dnyaya nderlik ve nclk ettiimiz gnler geride kalm, gerileyerek zillet iine dtmz bu gnlere geldiimizde hemen her ey farkllamtr.

84

O esiz ada an deerlerinin korunmasn salayacak ilimler ortaya kmt: Be nakli ilim. Bu ilimler halen devam etmektedir, demek ki medeniyetimizin gayesi tahakkuk ettirilerek Kuran korunabilmi, hadisler tedvin edilmi, tefsirler ortaya km, siret yazlm, fkh kanunlatrlmtr. Bu ilimler artk yeni ihtiyalara gre yeniden yaplandrlma ihtiyacn iddetle hissettirmektedir. Esbab- nzulde vakann kre ncelii, nasih mensuhta zamansal gelime,9 slamn dnya tasavvurunu bilebilmek iin Kurann pozitif tefsiri, hadislerin sened shhatlerinin deil metnin gereklii ve aklilii asndan eletirel gzle yeniden okunmas, Kurann tarih, kelm, dilsel, edeb, felsef, suf ve fkh tefsirinin deil bilisel ve sosyal tefsirinin yaplmas. Siyerin, sahibini hayatmzda ahsiletirerek kendisine tapnlacak bir rnee evirmek yerine onu bir nderlik ve kahramanlk yks gibi okuyup hayatmza aktarmak, daha sonra ise muamelat ibadetin nne geirmek. Artk ibadetleri biliyoruz, ancak iktisat, siyaset ve toplusal konularla ilgili ahkm eksiktir.10 Akli ve nakli ilimler, ftuhat asrnda kendi tarihsel koullar ierisinde neet etmi, zafer ve vn arklar terennm edildii gibi ynetenle ynetilen arasndaki mcadele de bir baka boyuta tanmtr. Usulud din konusunda devlet, Eariliin zaferini ilan ederek kendine resmi ideoloji olarak semi ve muhalefeti yani Mutezileyi, iay ve Haricileri tekr etmitir. Biz amzda muhalefetin olmayndan, insanlardaki dayanma ruhunun eksikliinden ve bu konularda nasslara dayanarak olumsuz bir yaklam ierisinde olmalarndan ikyet ediyoruz. ikyet ettiimiz bir baka konu ise ok laf, az i ve imametin Kureye ya da ceye (askere) hasredilmesidir. Usulud-din ilminin gelecei, iktidarn ideolojisi olan Earilikten Mutezileye dnmesinden ve ierde muhalefetin aka kurumlamasndan geer, yoksa gizli muhalefeti esas alan ia veyahut aleni/silahl muhalefeti esas alan Haricilerin ynteminden deil. inde bulunduumuz zaman diliminde ada slami cemaatlerin devlet tasavvurunun ngrd gibi, devlet ve polisin gz her taraftadr. Artk Allahn zat, illeri ve sfatlarndan nsan- Kamile, nakilden akla, cebir ve kesbden insann illerinin kendisinin yaratt anlayna, nbvvet ve mucizeden tarihsel bilince, bilincin akl ve irade olarak bamszlna, meaddan gelecee, iman ve amel ayrmndan iman-amel (teori-pratik) btnlne, imametten kurumlara, frka-i naciye veya frka-i halike izgisinden oulcu ve demokratik, ulusal bir izgiye gelmek ve intikal etmek gerekmektedir.11 Usul- fkh ilminde nass istikrar kazanmtr, bu ilme vakadan daha fazla ncelik verilmitir. imdi maslahatn olmay, bizi skntya sokmaktadr. eriatn asllarndan drdnc bir ilke olarak deil, aaya doru inen eski dzenee

alternatif olarak dikey bir ekilde gelien icma, snnet ve daha sonra da Kuran- Kerimin geldii bir sralama ierisinde temel bir ilke olarak itihadn yeniden gndeme gelmesi gerekmektedir. lk dnem alimleri, nasstan hareketle vakay anlamaya almsa bizim de vakadan hareketle nass anlamamz gerekir. Maslahat nassa muhalefet etmez; vakadan ve yenilenen zamandan hareketle ie balamak, sebeb-i nuzule ve nasih ve mensuha daha yakndr. Hikmet ilimlerinde Yunan kltr artk dardan gelen yabanc bir kltr deildir. Dardan gelen yabanc kltr, hl tercme ekmekte olduumuz Bat kltrdr. slam medeniyeti Huneyn bin shak ve shak bin Huneynle iki nesil boyunca bu tercmeleri yapm, ardndan Kindi ve Razide grld gibi bamsz ibda dnemi balamtr. Bu nedenle bizim de yabanc Bat kltryle yzlememizi mmkn klacak yeni bir hikmet ina edebiliriz, buna gcmz yeter. Tercme, erh ve telhis dneminden ibda ve telif dnemine geebiliriz. Sokrates, Platon ve Aristoya hayranlktan Descartes, Kant ve Hegeli okumaya, tabiiyyat, ilahiyat ve mantk eklindeki l hikmetten yeni idealist hikmete srama yapabiliriz. dealler dnyas, tekilerin dnyas, eylerin dnyas ve son olarak Tasavvuf ilimleri. imdilerde su tarikatlarn hayatmza egemen olmasndan, dnyadan soyutlanmadan, ruhaniyyata boulmaktan ikyet ediyoruz. yleyse tasavvuf ilimlerini Allaha kamak olarak yorumlamaktansa, dnyaya dnecek ekilde yeniden yaplandrmann yollarn arayabiliriz. Dikey hiyerariye sahip sulii yatay bir yola; Kudste isra ve mirac, tarihte yrye ve igal altndaki Kuds kurtarmaya; tasavvuftaki makamlar geliim aamalarna; birbiriyle eliik psikolojik halleri tarih ve toplumun diyalektiine dntrebiliriz. Bylece varlacak nihai ama fena deil beka olur. Saf akl ilimlerin durmasndan sonra matematik ilimlerinde, beeri ve tabii bilimlerde hi bir yaratclk kaydetmedik. Bu konularda dardan gelen Batl bilime mracaat ettik. Tarih ilimleri tedris etmemiz bizim derdimize derman olmad, nk Araplardaki tarih ilmi sadece gemitekilerin yaadklarn anlatmaktayd. Bu ilimler sanki zerinde kir yrtlecek bir bilgi deil de salt aktarlacak ve nakledilecek bir bilgiymiesine onu gelitirme ihtiyac hissetmeden, onun bize verdii onurla yetindik. Eir hem gelenei hem de dardan gelen modernlii iyi bir ekilde renebilirsek akl yeniden faal hale getirebiliriz. Biz bu konuda eskilerden daha anslyz. nk onlar Hint, Yunan ve Fars kltryle yzleirken tevars ettikleri kadim bir mirasa sahip deillerdi. Biz ise sahibiz. 2. Bize kaynaklk tekil etme asndan kadim kltrel mirasmza alternatif olan ve her ne kadar ayn grevi grecek de olsa Batl modern kltrden zgrlemek.

85

Batl kltr(n olduu gibi alnmas); akln kltrel olarak tutsakl ve zihnin kltrel bamlldr. Batl kltrden zgrlemek ancak onun doal snrlarna ekilmesinin, doduu artlara ait olduu ve tarihselliinin ispatyla mmkndr. Madem Bat kltr tpk dier kltrler gibi mahall bir kltrdr yleyse evrensel kltr olma ynndeki efsanelemi iddiasnn amac, basn yayn organlarna hkim olarak ve bu anlay yaygnlatrarak halklarn kaderine tahakkm etmektir. Bylece merkezin kltr, evrenin kltr haline getirilmi olur, tekinin gznde devasa gzken bu kltrel terkip, Benin gznde eksiklie dnr. teki, artk bilimin kayna deil bilimin nesnesidir. Ben ise bilimin inceledii bir nesne olmaktan kar, zerinde incelemeler yaplan deil incelemeler yapan aratrmacya, nesne olmaktan zne olmaya dnr. Sonra Batya olan bamllk biter, Batnn nclk dnemi kapanm olur, modernlikle kadim kltr arasnda yapt sentezle kendine ait ulusal kltrn oluturur. Ben, tutsaklndan iki kez kurtulur; halihazrdaki bilincin lehine maziye ve gelecee olan tutsaklndan kurtulur. yleyse Avrupa bilincinin kaynaklar olan Roma ve Yunan kaynaklarn inceleyerek Roma kltrnn Helen kltrne nasl baskn ktn, Bat kltrnn Yahudi ve Hristiyan kaynaklarn ve Yahudi kltrnn Hristiyan kltrn nasl egemenlii altna aldn, Avrupa kltr iinde Yahudi kltrnn nasl dominant bir kltr haline geldiini, birbiriyle uyumlu iki maddi kaynan maddi dayanaklarnn aklamasn, 18. ve 19. yzyllardaki kkenlerinden itibaren Avrupa bilincinin oluumunu izlemek mmkndr. 19. Yzylda nce zirveye kmasn, sonra yirminci yzyln ilk yarsnda zirveye ulap sona yaklamas ve ayn yzyln ikinci yarsnda Avrupa dncesinin iine dt dalizmin birliine son vermesini ve sonun balangcn yaamasn; biimcilik, soyutluk ve yaamn kaybedilmesi gibi sonulara yol aacak en yksek dzeyde aklc idealist eilim; zahiriyatta ve yaam felsefesindeki boluu doldurmak, iin empirisizm ve ehvetperestlik eilimi; ve bu iki eilimi, uurun iki boyutu olarak alglayan Bat dncesinde sonla balang arasndaki felse ekoller, etki tepki kanununa uygun olarak realizmden idealizme, neo-realizmden neo-idealizme, klasizmden romantizme, neo-klasizmden neo-romantizme pei sra gelmitir. Daha nceki ekollerin ayplar bir sonraki ekoln mmeyyiz vasf olurken, daha nceki ekoln mmeyyiz vasar bir sonraki ekoln ayplar olmutur. Btn ekoller yklp yeniden yaplmaktadr. Dn yklan, bugn yeniden ina edilmekte, bugn ina edilen yarn yklmaktadr. Deliller, eit hale gelmekte, ekoller aynilemekte,

grler denk saylmakta, karklk (mistication) yaylmakta, phe her yan kaplamaktadr. Avrupa dncesi, grecilik (izayet) ve agnostisizmle sonulanmtr. Son tahlilde vard yer nihilizm olmutur. Rnesansn ardndan kendisine dardan gelen Kilise, Aristo ve Arap dncesini imha ettikten sonra Avrupa dncesi, herhangi bir teorik yaklamdan ya da byk anlatdan yoksun kalmtr. Sonra felse ekoller, alternatif teorik bir yaklam nermi, Avrupa dncesi bu nerilen felse teorileri bir bir ykm ve daha nce ykt dncelere itibarn geri vermitir. Bylece muhafazakr ynelimler, nihilizme tepki olarak yeniden ortaya kmtr. Belki de ortaadan balayarak yeni bir uyan asr balayacaktr. Bat, balangta deerle olguyu birletirmi, sonra da ayrarak aydnlanmadan kar-aydnlanmaya dntrm, insani eilimleri terk ederek rk eilimleri benimsemi, zgrlemeden emperyalizme yol alm, klelerin kurtuluu ilkesini koyduktan sonra dier halklar kleletirmitir. Avrupa akl, Avrupaya ait bilincin bu tarihsel ilerlemesinin etkisiyle atomcu bir dnya grn benimseyerek vakann sadece bir blmn grp onu btn sanan ve genelletiren bir zihniyete kaplmtr. Buna gre bilgi; ya hissi ya akli veya vicdanidir. Bunlarn tamam ayn anda gereklemez. Siyasi ekoller ise ya kapitalist ve liberaldir ya toplumcu ve sosyalisttir, ikisi ayn anda olmaz. Sanat ise ya ieriktir ya formdur, sanat ya sanat ya da halk iindir. yle ki artk kuatc hakikat yitirilmi ve atomize edilmitir. Zihinsel faaliyetin din, felsefe ve bilim arasnda blmlere ayrlmas tamamlanm, en yukarya an aaya ve en ne bakmak eklinde grlmtr. alan; yani din, ilim ve felsefe arasnda atma varln srdrmektedir.12 3. Nass kltrn ve tevil zihniyetini amak iin vakay dorudan teoriletirmek ve yaananlara bakarak vakay okuma yntemi gelitirmek. Yani tevars edilen, dardan gelen kltr ya da nass araclyla okunmas deil dorudan vakiann kendisini okuyarak kir retmek. Sadece eski nasslar okuyarak deil yeni nasslar ortaya kartarak yeni alternatier yaratmak. Belirli tarihsel koullar altnda ve akli itihatla ilk dnemlerinde, medeniyet projesi nasl yeerip boy verdiyse, biz de yeni bir medeniyet oluturabiliriz. Belki de bunu, zgr dnyay yani Latin Amerika, Asya ve Afrikay kuatacak yeni bir tevhit projesiyle yapabiliriz. te o zaman medeniyetler arasnda eit ve dengeli bir diyaloun olumas da salanabilir. Bylece sebeb-i nzulleri delaletlerine yani vakann dnceye ncelii olduu gereine irca edebiliriz. Dnceyi gerektiren vakadr. Vaka kirden nce gelir, kir vakadan nce gelmez. Ayrca nasih ve mensuh da anlamn, gelime, ilerleme ve zamanda bulur. Fikir, vakann deimesiyle deiir. Vaka, kalknmann, ve-

86

rimliliin ve canlln kaynadr. Biz smrgecilikten bamszlklarn kazanld bir ada yayor olmamza ramen halen en nemli sorunumuz topraklarmzn kurtarlmas olgusudur. Halen Siyonist emperyalizm, topraklarmz igal etmekte, 1948, 1956, 1967 ve 1982 yllarnda seneden seneye yaylmac siyasetini srdrmektedir. Yeryz teolojisi yaratma imkn var mdr? Medeniyet projesinin geleceinde yeryzyle Allah arasnda ba kurabilecek yeni bir ilm-i kelam oluturulabilir mi? (O, Yerlerin ve gklerin rabbidirAli mran:3/189), (O, yerde de ilahtr gkte de ilahtr.-ayet) Sadece yeryz dili ve edebiyat deil ayn zamanda bir yeryz fkh ya da tefsiri, felsefesi, teolojisi, tasavvufu, corafyas ve tarihi oluturulabilir mi? Bu Sina Yarmadasnn bize ait olarak kalabilmesi, Kudsun kurtuluu, Iraka, BosnaHerseke, sahip kabilmemiz iin en kalc yoldur. Allah tek bir ilah anlay (tevhit ilkesi) erevesinde Allah, yeryzn ve halk mukaddes klmtr.13 Halen muhalierin cezalandrlp srgne gnderildii bir dnemdeyiz. Nasl bir zgrlk teorisi oluturalm ki aa tanklmz kkletirerek yeryzndeki btn ilahlar dlayalm ve herkesin nnde eildii ve kabul ettii bir ilke olarak Allah birleyelim? Byle bir zgrlk teorisini emri bil maruf ve nehyi anil mnker dncesinde, dinde ve nasihatte, hisbe nizamnda, hakk aka sylemede (Hakszla kar susan dilsiz eytandrHadis-i erif ) nasl oluturabiliriz?14 nsanlar arasndaki gelir uurumlar arttka sosyal adalet sorunu da giderek daha fazla gndemimizi igal etmektedir. Dnyann en zenginleri de, en fakirleri de bizdedir. Snar arasndaki bu uurumu kapatmann yollar nelerdir? Nasl krallktan, ilk slam toplumunun zrlk ynetim anlayna geebiliriz? nsanlara mallarn kullanm, yatrm ve tasarruf hakkn verirken onlarn ellerindeki mallarn ihtikr (tekelleme), istismar (frsatlk) ve yma arac haline gelmesini nasl nleyebiliriz? nsanlarn maslahat su ve mera gibi retim aralarnn ortak olmasnda yatmaktadr. Deeri belirleyen ey takas, alveri, para, komisyonculuk veya uyuturucu tccarl deil emektir. Paralanmlk, blgesellik ve anlamazlklarn i sava boyutuna ulat bu dnemde, yeni medeniyet projesi, zaruri olarak tevhit krinin vakadaki yansmas olarak birliki bir proje olmak zorundadr. Bu proje, rk, renk, milliyet, din ayrm yapmakszn btn insanlar birletirir. nk tarihimiz, kltrmz, dilimiz, hedef ve karlarmz birdir. Bu da oulculuun hilafna bir husus deildir. Teoride oulculuk eylemde birlik lkelerin, beslenme, giyim silah ve bilim gibi konularda birbirine muhta olmas olaanken bamsz kalknmann da milli iradenin yabanclarn tasallutundan kurtarlmas ile mmkn olur. Yeni medeniyet projesi bylece kendi

Bat, balangta deerle olguyu birletirmi, sonra da ayrarak aydnlanmadan kar-aydnlanmaya dntrm, insani eilimleri terk ederek rk eilimleri benimsemi, zgrlemeden emperyalizme yol alm, klelerin kurtuluu ilkesini koyduktan sonra dier halklar kleletirmitir.
z gcne dayanarak bamsz kalknmaya, tabii ve beeri kaynaklarn verimli kullanmna doru da ynelmi olur. Tabiat, insan iradesi ve maslahatnn hizmetine verir, tpk Allahn yeryz nimetlerini kendisine sunmas ve yeryzn ona bahetmesi gibi Yaammzda Batllama, kltrmzde ise bamllk hastalna tutulduumuzda kimliin ve zgn taraarmzn savunulmas herkesin istedii temel hususlardan biridir. Sele hareket, Batllama politikalarna kar mcadele iin ortaya kar ve burada Sizin dininiz size benim dinim ise banadr szleriyle taklidin ve bamll reddip yeni medeniyet projesinin kimliine sahip kmaya yardmc olur. Batllamaya kar kimliin, bamlla kar ise zgnln savunulmasn vurgular. Son olarak halkn, siyasetin, vatan ve insanlk iin yaplmaya deer bir ey olmadna kanaat getirdiini grdmzde, ona emin ve misyon sahibi olduunu hissettirmek, davaya kar soukluuna son verir. Kevakibi de Ummul Kura adl eserinde, medeniyet projesinin sadece kr bir proje olmadn belirterek halkn toplumsal bir kuvvet ve tarihsel srete etkin rol oynayabilen bir aktr olabilmesi iin donanml hale getirilmesi gerektiini belirtmi, halktaki bu duyarszl yok etmeye almt.15 Bu belli bal meydan okumalar; anlay, tefsir ve analiz metodunda, btn mezheplerin itihatlarnn oulculua kap aralad vakada bir benzerine gereksinimi vardr. Teoride oulculuk mmkndr ve hakikat birden fazla olabilir ama vakada tpk kadim usulclerin dedii gibi doru tektir. Dolaysyla btn taraar temsilen ulusal bir cephenin hi kimseyi dlamakszn; birbiriyle ayn nem dzeyine ya da ulusal bilinte ayn derinlie sahip olmayan bu cephenin yeni bir medeniyet projesini hayata geirmesi mmkndr. Halkn kadim benlii cephenin en geniidir, ayet bu cephe slam ise 1400 Kpti ise 2000 yl, Msrl ise 3000 yllk bir gemie sahip demektir. Tarihte i ie gemi derinliktir bu; ancak merkezi tektir o da ulusal bilintir. Msr hem Arap hem de slam dnyasnn merkezi olup Asya, Afri-

87

ka ve Latin Amerika asndan da hayati neme sahip bir corafyadr. Bu cephe, halk tabannn genilii asndan birbirinden farkllamaktadr. Halk taban olarak en geni cephe birincisidir ve bu cepheden ada selelik kmtr. kinci cephe ise daha az bir halk tabanna sahip olup sadece enetellektel sekinlerle snrl kalmtr. nc cephe ise halk destei asndan en dar tabana sahip cephedir. Ayn zamanda bu son cephe sylemini siyasetle snrladndan dnsel fakirlik yaamaktadr. Meydan tamamen edebiyata, iire, romana, ykye, insanlarn ektikleri skntlara terk etmitir. Yeni Medeniyet projesi, mmeti tarihsel balam ierisine yerletirebilir, onu dnya dzeni ierisine sokabilir ve onunla bamszlk zerinden ilikiye geebilir. mmet daima Doudan Batya, Yunan, Pers, Tatar, Mool ve Hallardan oluan tekiyle iliki ierisinde olmutur. Daha yakn dnemlere geldiimizde Sosyalist Dou ve Kapitvalist Bat blouyla da iliki gelitirmitir. imdi ise mmet Batyla ba baa kalmtr. Bu iliki, tarih boyunca srekli olarak karlkl bir iliki olmutur. mmet, tarihte stat konumundayken, Bat renci konumundayd. Bat hoca konumundayken de slam dnyas renci konumundayd. Her iki medeniyet de ikier kez hocalk ve rencilik konumunu slenmitir. lelebet hocalk konumunu sren ve hibir ekilde karsndakinden yararlanmayan bir medeniyet yoktur. lelebet statlk olmad gibi ilelebet rencilik de yoktur. Her iki taraf da bamsz birer medeniyet olarak birbiriyle ilikiye gemitir. Her birimiz bildiimiz konularda stat, bilmediimiz konularda talebeyiz. Yeni medeniyet projesi, medeniyetler arasnda diyalog inasna gc yeter. Ancak taraarn birbirinin bamszlna ve hukuk karsnda eitliine sayg duymas artyla. Yeni medeniyet projesi, formlasyonunu ancak dnsel bilinci tarihsel bilince dntrebilecek yeni bir tarih felsefesiyle tamamlayabilir.

5. Bkz. Kebvetl Islah adl makalemize, (Dirasat Felseyye, el-Ancilo el-Msriyya elKahira-1987.) 6. Muhammet Halit, Muhammed Ammara, smail Mazhar ve Adil Hseyinin iinde bulunduu durumdur. * Bir edebi akm olarak kiiselcilik (personalizm), soyut dnclkle zdekiliin karsna tinsel gereklii, sz geen iki bak asnn da paralara bld birlii yeniden yaratacak srekli abay koyar. Ferdiyetilik, Descartesin Dnyorum yleyse varm (Cogito ergo sum) gelenei iinde yer alr. Kiiselciliin ana yaps yle zetlenebilir: Kiilik, bilin, kendi yargsn zgrce belirleme, amalara ynelme, zamann akna kar z kimliini srdrme ve deerlere balanma gibi temel zellikleri nedeniyle, btn gerekliin dokusunu oluturur. Felse ynden Gottfried Wilhelm Leibniz bu akmn kurucusu, George Berkeley de balca kaynaklarndan biri olarak kabul edilir. Edebiyatta en nemli savunucusu Emmanuel Mounierdir. 7. Ezmett Taayyuril ctimai (Sosyal Deiim Krizi), et-Turas vet Tecdit, Mevkfuna minet Turasil Kadim (Kadim Miras ve Yenilenme, Eski Kadim Kltrel Mirasa Kar Tutumumuz) iinde, s. 37-71, el-Merkezul Arabi lil Bahsi ven Ner, Kahire, 1980. 8. Bkz. Muhammet Abid el-Cabiriyle diyaloumuza: Hvarl Mariku vel Marib (Marip ve Mark Diyalou), Kahire, 1990. 9. El-Vahyu vel Vak: Dirasetun Fi Esbabin Nuzul (Vahiy Ve yaanan Vaka: Ayetlerin ndirilme Nedenleri Esbab- Nzul Hakknda bir Aratrma), Londra, 1990. 10. Menahicut Tefsir ve Mesalihul Umme, (Tefsir Metotlar ve mmetin maslahat), edDin ves Sevra Msr (Msrda Din ve Devrim) ierisinde, 7. Cilt, el-Yeminu vel Yesar Fi Fikrid Dini (Dini Dncede Sa ve sol), Kahire, 1989. 11. Bkz. Tarihiyyetu lmil Kelam (Kelam lminin Tarihsellii), Mecelletl Cemiyyetl Felseyyetl Msriyye (Msr Felsefe Cemiyeti Dergisi), 1. say, Ocak 1992. 12. Hasan Hane, Mukaddimetun Fi lmil stirab, (Oksidantalizme Giri), ed-Darul Fenniye, Kahire, 1991. 13. God Community and Land Theology of Land in Religious dialogue and revolution pp. 175-82 Anglo egyptioan bookshop Cairo 1977. 14. Maza Tani ehadetu Ella lahe llallah (Allahtan Baka lah Yoktur Ne Demektir?), ), ed-Din ves Sevra Msr (Msrda Din ve Devrim) ierisinde, , 7. Cilt, el-Yeminu vel Yesar Fi Fikrid Dini (Dini Dncede Sa ve sol), Kahire, 1989. 15. Bkz. El-Fikrul slami vet Tahtit li Devrihil Mustakbeli, (slam dncesi ve Gelecekteki Rolnn Planlanmas) Dirasat Felseyye ierisinde, s. 191-227. Anglo Egyptioan Bookshop Cairo 1987.

1. Cemal Hamdan, ahsiyyetu Msr, (Msrn ahsiyeti), cilt, Alemul Ktb, Kahire, 1981 * Umran kelimesi, kelime kkeni olarak imar etmekten tremitir. Baz Arapa metinlerde medeniyet kelimesi yerine de kullanld olmutur. Ancak burada kastedilen; mimarlk, musiki, zanaatlar ve bilim gibi medeniyetin maddi boyutlardr. Cemil Meri ise Umrandan Uygarla adl kitabnda umran kelimesi iin u ifadeleri kullanr: mran itimai hayatla karlayabiliriz, en geni manada itimai hayat. bn Haldun iin temeddnle mran farkl. Temeddn: ehir medeniyeti. mran, hem bedevilii hem haderilii kucaklar: kltr ve medeniyet. (ev.) 2. Bkz. Aada ismi yazl makalemize: Essai sur la science des Fondements de la ExegeseLes Me thodes dComprehen sion ilm Usul al-Fiah Le Caire. 3. Dirasat slamiyye adl dergide yaynlanan (s. 145-172) (el-Ancilo el-Msriyya el-Kahira-1981) El-Farabi-arihan Aristo ve bn-i Rd-arihen Aristo adl makalelerimize bkz. 4. Msr halk 1881 ylnda Urabi Paa nderliinde ynetimin yolsuzluklarna ve da bamllna karkarak isyan ettiler. Bu isyan zere ngiltere Msr igal ederek uzun yllar orada kald.

88

alevilerin srr f etmelerinin vakti gelmedi mi?

Atatrk tarafndan tasarlanm ve talimatla yerine getirilmi bir projenin sonucudur bugnk yap. Bunu Alevi aratrmaclarn ou da bilir ama tahmin edilebilir nedenlerle yazmaz ve sylemezler. Ahmet Yaar OCAK

DR ABAN KARATA karatassaban@hotmail.com

a) Genel Deerlendirmeler Trkiyede ilk bakta din sahasnda homojen bir grnt olduunu sylemek imknna sahip deiliz. Mftlk, imamlk-hatiplik, vaizlik, Kuran kurslar gibi din hizmetleri ve bu hizmetleri deruhte edecek olan personelin istihdam, halk aydnlatacak temel eserleri neretmek gibi konularda Diyanet leri Bakanl sorumlu klnm. Mabetlerin mlkiyeti, bakm ve onarmlar gibi iler vakf ve derneklere braklm. Btn ilkretim ve orta retimin din dersleri ve bunlarn her trl organizasyonu, ayrca mam-Hatip Liselerine ait mfredatlarn belirlenmesi ve bu eitim ve retimi verecek retmenlerin istihdamyla ilgili konularla ilgili olarak Milli Eitim Bakanl grevlendirilmi. Hem diyanet hem de milli eitime eleman yetitiren kurumlar olmalar itibariyle ilahiyat faklteleri ve son dnemde yaplan deiikliklerle yksek retim piramidinin tepe noktasnda bulunan YK de dine ait bu resm tablo ierisinde yer almtr. Bu renklerin arkasndaki gayri resmi tuval saylabilecek sivil hayat, inanlar, cemaatler, tarikatlar, baz dini, siyasi yap ve hareketler vs. ile tablo tamamlanmaktadr. Btn bu tarif ve tespitlerden sonra sorulmas gereken hayati soru udur: Bu tablo bir tesadfn eseri midir? 85 yllk uygulamaya ve bu konu ile ilgili kanun ve ynetmeliklere baktmzda bunun bir tesadf eseri deil, bilinli bir tercih olduunu ve hi kuku yok ki, bu tablonun olumasnda cumhuriyetin kurucu iradesinin ok belirgin izlerinin bulunduunu syleyebiliriz. Trkiyede din hakknda ister toplumsal isterse kurumsal adan konumak iin bu hususun ok iyi tahlil edilmesi gerekir. Bugn, tpk Krt meselesinde olduu gibi, Alevilik de istismar edildii takdirde, millet bnyesinde, telasi imknsz tahribata yol aabilir. Siyasi tarihe bakldnda, esasen devlet ynetimine muhalefet ve kimi zaman da isyan eklinde deerlendirilmesi gereken yerel-siyasi mahiyetli hadiseler, harici siyasi aktrlerin ie dhil olmasyla ekil deitirip, toplumu

Bugn, tpk Krt meselesinde olduu gibi, Alevilik de istismar edildii takdirde, millet bnyesinde, telasi imknsz tahribata yol aabilir. Siyasi tarihe bakldnda, esasen devlet ynetimine muhalefet ve kimi zaman da isyan eklinde deerlendirilmesi gereken yerel-siyasi mahiyetli hadiseler, harici siyasi aktrlerin ie dhil olmasyla ekil deitirip, toplumu oluturan kesimlerin birbirini boazlamasna dnebilmektedir.

89

Sessiz ounluu oluturan Alevi yurttalarn aksine, kendilerini Alevilie nispet eden bir kesim, Alevilikten, smail ilik, Bahailik, Kadiyanilik, Drzlik benzeri akmlarda olduu gibi siyasi sonular ar olan bir hareket oluturma gayretindedirler.
oluturan kesimlerin birbirini boazlamasna dnebilmektedir. Bu yzden, kaderi, kendisinden sonra gelecek nesillerle birlikte Trkiyede yaamak eklinde tebellr eden ve baka vatan olmayan herkesin ya hayr konumas ya da susmas gerekir. nk sz kurun gibidir ve kurun namludan ktktan sonra mutlaka bir yere isabet eder. Gurbetteki Trk vatandalarnn diasporalamas, Trkiyeyi hem i hem de d siyaset ynnden kuatan nemli bir tehdit haline dnebilmektedir. Ermeni diasporasnn Trkiyenin bana ne tr gaileler atn izah yersizdir. imdi de, Anadolunun kkl gemiinden hibir zaman kopmas mmkn olmayan Alevilik zerinden farkl bir diasporalama hedeenmektedir. Bu hareketin mensuplar byk ounluk iinde marjinal kabul edilse de sylemlerinin ykcl ve uluslararas destek kazanma kabiliyeti ynnden ok dikkat ekicidir. Ankara Alevi Dernekleri Bakan Ali Yldrmn, Abant platformunun son oturumunda, Alevilik ile slam arasndaki balanty reddederek, Alevilerin iine parmak sokulmasna izin vermeyeceklerini tehditvri bir slupla dile getirmesi, bu tehlikeli gidiin son bir rnei olarak verilebilir. Bereket versin bu kkrtc tavr, saduyulu Alevi vatandalar tarafndan kabul grmemekte, hatta reddedilmektedir. Ancak, Alevi almnn nde gelen ahsiyetlerinden Reha amurolunun da ifade ettii gibi, Ali Yldrm, Avrupa Alevi Birlikleri Federasyonunun bir temsilcisidir ve bu durum, bu ve benzer ayrtrc akmlarn uluslar aras hareket kabiliyeti konusunda da bir kir vermektedir.(Bkz: www.youtube.com) Alevilik temelinden hareketle, TV araclyla yaplan pek ok haber ve program kkrtc mahiyet tamaktadr. Bir rnek vermek gerekirse eski milletvekili Mustafa KUL esasen siyasi sahada yapmas gereken tartmay kendini mensup grd dzlem zerinden yrterek, lkeyi ele geirdiler.demekten geri durmam, konutuu TV kanal, Bu lke bizim, geleceimizin karartlmasna sessiz kalmayacaz. eklinde kendini aydn

olarak niteleyen kiilerin ilanlarn yaynlayabilmitir. (13.12.2007; Saat: 00.05, Dzgn TV) Sessiz ounluu oluturan Alevi yurttalarn aksine, kendilerini Alevilie nispet eden bir kesim, Alevilikten, smaililik, Bahailik, Kadiyanilik, Drzilik benzeri akmlarda olduu gibi siyasi sonular ar olan bir hareket oluturma gayretindedirler. Sz geen bu akmlar her ne kadar dini bir cereyan olarak tebarz etse de braktklar tesirler ve sebep olduklar akisler ynnden derin ve kalc siyasi hareketler haline gelmilerdir. Mesela, Osmanl devletinin tasyesinde aktif rol alm olan ngiliz ve kimi Arap kabilelerinin ittifaknn bir paras olarak ortaya kan Necd/Suudi hareketiyle dini bir hareket olan Vehhabilik arasndaki iliki hibir zaman gz ard edilmemelidir. Mezhebin umdeleri ile Osmanlnn brakt tarihsel mirasn tahrip edilmesi arasnda ok yakn bir iliki vardr. Ayn ekilde, Bahailik, Mslmanlarn manevi deerlerini, hrriyet ve istiklallerini yok etmek iin en kt ekilde istismara alet olan batin bir cereyan olarak tavsif edilmektedir. Kadiyanilik, Babilik ve Bahailik cereyanlarnn yabanc emperyalistlere sempati duygular yaymalar ve onlara kar cihat inancnn zayatlmasna ilikin sylem ve politikalar dikkatten kamamaktadr. (bkz: Abdulhamid, Muhsin, slama Ynelen Ykc Hareketler (Terc: M. Saim Yeprem, Hasan Gle), Ankara, 1981).

Balanglar itibariyle Mslmanlar ierisinde meydana gelen hareketler, daha sonra Mslman ounluktan farkllaarak kendi ilerine kapal ve dier gruplarla son derece snrl ilikileri olan akmlara dnmtr. Sathi olarak bakldnda eitlilik ve zenginlik gibi grnen bu durum, sz geen akmlarn uluslar aras ilikileri asndan deerlendirme yapldnda bir zaaf ve istismar kayna olabilmektedir. Mslmanlar ierisinden kan frkalar arasndaki mnasebet balar zayadka, Protestan/Anglikan ngiltere ile Katolik rlanda arasnda olduu gibi kanl ve sonu gelmeyecek atmalarn, toplumsal kan davalarnn patlak vermemesi iin hibir sebep yoktur. Nitekim bu konuda son derece baarl bir ekilde bu husustaki garp tecrbesi Irakta tatbik edilmekte ve daha nce hi rastlanlmayan ii-snni ihtilaf derinletirilmekte, ayn mahallelerde i ie yaayan iiler ve Snniler, Araplar, Krtler ve Trkler (Trkmenler), kendi ilerine kapal cemaatlar olarak getto tr bir hayata doru dolu dizgin komaktadrlar. Birbirleriyle kan daval hale getirilen insanlara

90

zm olarak ise Snni, ii ve Krt, ayr devlet nerilmekte, Osmanlnn bir vilayetinden devlet daha karlmak istenilmektedir. Bugne ait tavr ve hareketlerin salkl bir ekilde belirlenmesi iin ortak bir tefekkre ihtiya olduu izahtan varestedir.
b) Yavuz Ve ah Ismail zerinden Tarihe Mterek Bak Alevi muhitte ok ilenen konulardan birisi, tarih boyunca zulm ve bask altnda bulunduklar ynndeki iddialardr. ncelikle ifade etmek gerekir ki tarih boyunca siyasetin dili ve yntemi, ait olduu toplum ve corafya itibariyle farkl zellikler tasa da mterek bir yannn bulunduu kolaylkla grnr. ktidar olmann doasndandr, iktidarlar, kendileri asndan tehlikeli hale gelen hareketleri bertaraf etmek isterler. Zira dini karakter tayan pek ok hareket, belli bir mayalanma dneminden sonra iktidarlara alternatif hale gelebilmektedir. Nitekim slam tarihi sayfalarna bakldnda, Emevi, Abbasi, Seluklu, Fatimi, Bveyhi, Safevi gibi byk-kk pek ok devletin iktidara gelmelerinde veya iktidardan dmelerinde din meselesi ok etkili bir katalizr olmutur. Btn bu iktidara geli-gidilerde yalnzca veya daha ok Alevilerin zulme urad ynndeki sylemler, ilmi-tarihi bir tespit olmaktan ok, siyasi muhteva tayan bir iddia olarak deerlendirilmelidir. Mesela, bn Abdilberrin el-stib Fi Marifetil-Eshab isimli muhalled eserine mracaat edildiinde, Emevi askerlerinin kllaryla ehit olan pek ok sahabe ismine veya yamac saldrgan askerlerin cariye muamelesi yapt sahabe hanmlarn iler paralayan hayat hikyelerine rastlarsnz. Keza bir tr Batn-Alev hareketi olan Karmatlerin yapt katliamlar ve hatta Mekkeyi yakp ykp, Kabeden Hacer-i Esvedi skp gtrmeleri gibi Mslmanlarn vicdanlarn kanatan eylemleri kaynaklardan okumak mmkndr. Bu meyanda en mehur sulama Yavuz Sultan Selime dnk olandr. Ne var ki, Yavuz denilince hemen akla gelmesi gereken ah smailin, Snni-Alev ayrm yapmadan hem Anadoluda hem de randa yapt katliamlar okumak ve yorumlamakta Alevi kesim pek istekli grnmemektedir. Ayrca en byk ve aleni-resmi Bektai katliamnn, yenieriliin kaldrlmas dolaysyla II. Mahmut dneminde gerekletirilmi olmasna ramen, II. Mahmutun bu konularla ilgili alarak Yavuz gibi aka sulanmamas zerinde dnmeye deer bir konudur. Bu tutum, ayrca tahlile muhta bir durum olmaldr. Tarih sayfalar sadece kartrldnda deil; tahlilci bir bakla okunduu zaman kir verebilir.

c) Cumhuriyet ve Aleviler Alevilerin kyden ehre inerek, farkl bir kltrle tanp, yabancs olduklar yeni sosyal ilikilerle kar karya kalmalar, onlar zaman ierisinde merkeze yaknlatrmtr. Onlarn bylece aadan yukarya, devletin pek ok kademesine nfuz edip, dier toplumsal kesimlerle terik-i mesai iine girmeleriyle, cumhuriyet arasnda ok gl bir iliki bulunduunu sylemek bugn iin ok mbalaal bir iddiadan da te sradan bir tespit haline gelmitir. Gerekten de kendilerini Alevi olarak niteleyen pek ok kii veya topluluk cumhuriyetin bahettii imknlarla zenginlemi ve glenmi, bu zenginliin ve gcn verdii imknla cumhuriyetten yeni haklar istenmeye balamlardr. Bu haklar ierisinde en hayati neme sahip olanlar din/diyanet sahasna girenlerdir. Gayet masum ve insani gerekelerle bu taleplerin haklln ifade etmeden nce bu ve benzeri talepler, Alevilerin, Cumhuriyetle ilikilerinde nemli bir dnemece veya kavak noktasna gelindiini ortaya koymaktadr. Osmanl dneminde kenarda ve kendi iine kapal bir sosyo-ekonomik hayat yaayan Alevilerin modernleme ve kyden kente g sonucunda yaadklar entegrasyon srecinde olduka baarl olduklar sylenebilir. Alevilerin, bu alm ve refahtan pay almalarnn verdii teekkr duygular sebebiyle olsa gerek, Osmanl dnemini tmyle dlayc ve sulayc bir tavr sergileyerek, cumhuriyeti -bu dnemde de birok sknt yaam ve yayor olmalarna ramen- ba tac etmiler, onunla herhangi bir hesaplama ve tartmaya gitmeden farkl bir sahaya ait taleplerini gl bir ekilde gndeme getirmilerdir. Bu farkl saha din sahasdr. Aslnda, belli bir kesim tarafndan byle alglanmasa da Cumhuriyet

91

Osmanlnn bir alternati deil, byk oranda, tarihsel, toplumsal ve kurumsal olarak onun bir devamdr. Bu hususu gnmze kadar varln srdren pek ok sivil veya askeri kurumun kapsndaki kurulu yln gsteren tabelalardan aka grmek mmkndr. Esasen, Nakibul Erak, Seyyidlik belgeleri, Meclis-i Meayih tarafndan tannma, tekke ve derghlar ayrca devlet nezdinde meruiyet gibi hususlar ile Bektai-Alevi nderlerinden vergi alnmamas gibi uygulamalar ve Cumhuriyet dneminde de Dersim rneinde olduu gibi ou siyasi nedenlerle birok sknt ile kar karya kaldklar gz nne alndnda, Osmanl dneminde Alevilerin cumhuriyet dnemine nispetle daha rahat bir dini hayat yaadklarn sylemek mmkndr. Ancak ne hikmetse Alevi kesim kendini Osmanldan daha ok Cumhuriyete yakn grmektedir. Aleviler, ehir hayatna ve kendileri iin nev-zuhur kabul edilebilecek pek ok kuruma kolayca entegre olma baarsn gstermiler, ocuklarn eitim kurumlarna byk bir istekle gndermiler, zamanla eitim oranlarnn artmasyla brokrasinin pek ok noktasna kabilmilerdir. Buna karlk din hrriyeti asndan ayn derecede mesafe aldklarn syleyemeyiz. nk yeni kurulan cumhuriyet, kendi izgisine gre tekilatlanm ve uygulamalar yapmtr. Nitekim Diyanet tekilat cumhuriyet projesinin nemli bir tarafn tekil etmitir. I. Diyanet leri Bakanl Daha nce Mft-il-Enm ahsnda temsil edilen makam zamanla eyhlislamla dnm, eyhlislamln hem ynetimle ilikisi hem de yetkileri zamann gereklerine gre genilemi veya daralmtr. Bir tekilat olarak Diyanet, laiklik erevesine girecek hususlar istisna edilirse, eyhlislamln Cumhuriyet uygulamasdr. Nasl ki Osmanl, ierisinde pek ok unsur ve mezhebi barndrmakla birlikte Snni-Maturidi-Hane izgisinde yoluna devam etmi ve eyhlislamlk makamn da bu erevede ekillendirmi ise, Cumhuriyet de srarla uygulad proje erevesinde benzer bir izgide yrm ve Diyaneti bu erevede dizayn edip tekilatlandrmtr. Nitekim, 1924 ylnda Ankara mfts iken grevlendirilen Brekizade Mehmet Rifat, 1942 ylnda, daha nce Atatrkn cenaze namazn kldrm olan Mehmet erafettin Yaltkaya, 1947 ylnda greve gelen Ahmed Hamdi Akseki ve 1960 ylnda tayin edilen mer Nasuhi Bilmen gibi dneminin ileri gelen mehur alimleri ve daha sonraki Diyanet leri Bakanlar Snni eitim alm ve eser vermi zevattandr. Bu meseleyle ilgili olarak 3 mart 1924 tarih ve 429 sayl

kanunun ilk maddeleri zel nem tamaktadr: T.Cde muamelat- nasa dair ahkmn teri ve infaz TBMM ile onun tekil ettii hkmete ait olup din-i mbin-i islamn bundan maada itikadat ve ibadata dair btn ahkam ve mesalihin tedviri ve messesat- diniyyenin idaresi iin cumhuriyetin makarrnda Diyanet leri Reislii makam tesis edilmitir. Trkiye cumhuriyeti memaliki dahilinde bilcmle cevami ve mesacid-i erifeden, tekaya ve zevayann idaresine, imam, hatip, vaiz, eyh, mezzin ve kayyumlarn ve sair mstahdeminin tayin ve azillerinde diyanet ileri reisi mamurdur. Mftilerin mercii diyanet ileri reisliidir. Kesin bir ifade kullanmak gerekirse Snnilik-Maturidilik-Hanelik yeni kurulan cumhuriyetin ve bu cumhuriyetin kurucusu Mustafa Kemal Atatrkn uurlu bir tercihidir. Pragmatik, sonu alc politikalar esas alan bir devlet adam olarak kurulu dneminde Atatrkn nnde, en uygulanabilir seenein bu olduunu sylemek mmkndr. mparatorluk/mmet mirasndan, tek ulus oluturma hede, en baat inanc merkeze alma zaruretini glendirmi, dolaysyla Snnilik ierisinde tartmasz konumuna ramen ailik ve dier Snni olmayan mezhepler yasaklanmayarak sivil hayatn ilgi ve insafna braklmtr. Nitekim halk tamamen ai mezhebine mensup vatandalardan oluan bir kye ailikten bihaber din grevlilerinin tayin edilmeleri, ayrca devlet tarafndan gerekletirilen telif, tercme ve neir faaliyetleri bu hususu ispatlamaktadr. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Tedkikat ve Telifat- slamiyye Heyeti tarafndan M. emseddin, Abdulaziz avi, Mehmed Akif, smail Hakk, Ferid Bey gibi zevata ait telif ve tercme eserlerin neredilmesi daha sonra kurulan Diyanet leri Riyaseti tarafndan bu izginin gelitirilerek devam ettirilmesi dikkat ekicidir. Alma politikas kapsamndaki yeni almalar istisna edilirse ilk dnemlerde kurum tarafndan neredilen Alevilie dair tek yayn yoktur Diyanetin neir faaliyetlerinden misal zellikle zerinde durulmay hak etmektedir: a) Babanzade Ahmed Naim ve Buhari Muhtasar Tecrid-i Sarih Tercmesi Diyanet leri Riyaseti Byk Millet Meclisince alnan bir karar uygulamak zere- Zebidinin ihtisar ettii bu eseri Trkeye tercme etme vazifesini Ahmed Naime vermiti. Ahmed Naim, Ahkm- eriyyeye merci ve mezahibi muhtelifeyi islamiye fukahasna sened olan bu gibi muazzam asarda diyerek bahsi geen eserle ilgili kanaat uyandracak bir aklama yapmtr.

92

b) Elmall Hamdi Yazr ve Hak Dini Kurn Dili Tefsiri Cumhuriyetin daha ilk senelerinde Kurann Trkeye terceme edilmesine ve muhtasar da olsa Trke bir tefsirin yaptrlmasna karar verilmiti. Bu iin kime verilecei hakknda uzun mnakaalar cereyan etmi, devlet erkn, mebuslar ve akl eren kimseler bu ile ciddi surette megul olmular, nihayet zamann Diyanet leri Reisi Rfat Breki ve muavini merhum Hamdi Aksekilinin tensip ve srarlaryla tercmenin air Mehmet Akif e tefsirin de medrese geleneinin dnemindeki zirve ahsiyeti Hamdi Efendiye yaptrlmas uygun grlmt. 12 senelik devaml almann eseri olan tefsir 1936 ylnda Diyanet leri Reislii tarafndan Tasvir Matbaasnda 10.000 nsha bastrlmtr. (Bkz: Elmall, stanbul, 1971, c. 1, s. VI, Bilmen, Tefsir Tarihi, stanbul, 1974. c. 2, s. 785-786). c) Mehmed Akif Ersoy (. 1936) ve Kuran Meali almas Mustafa Kemal, 23 ubat 1925te TBMM mzakerelerinde Kuran Kerimin Trkeye tercme edilmesini ve bu grevi de Mehmed Akif in stelenmesini istemitir. Mehmed Akif, Ahmet Hamdi Aksekilinin srekli srarlar ve araya giren dostlar yznden daha fazla direnemeyip, 10 Ekim 1925de Diyanet leri ile imzalanan mukaveleyle Kuran Meali hazrlama grevini kabul etmitir. Eref Edip, Msra Mehmed Akif i ziyarete gittiinde, bu mealin tamamlandna ve onu okuduuna ahitlik etmektedir. Akif in tamamlad bu mealin akbeti maalesef mehuldr ve Esasen Akif in meali hangi saiklerle teslim etmedii hususu ayr bir aratrmay hak etmektedir. Son rnek olarak, Kemal Edip Krkolunun, manda Birlik ve Vatanda Dirlik st bal ile Alevilerde Namaz adl esere yazd reddiyenin Diyanet tarafndan baslmas devletin krini aksettirmesi bakmndan son derece nemli bir vesika olarak kabul edilmelidir. II) Dini Uygulamalar Trkiyede Ramazan ve Kurban Bayramlar gibi btn millette birlik uurunu oluturan uygulamalar Snni esaslara dayanmaktadr. Kurn Kurslar, mam Hatip Liseleri ve lahiyat faklteleri Snnilik-Hanelik temeline dayanr. Halk Hane olsun ai olsun, Trkiyenin btn camilerinde imamlar Hane mezhebine gre vazifelerini ifa ederler. III) Ky Kanunu 8 Mart 1924 tarihinde kabul edilen 442 sayl Ky Kanununda Ky Tzel Kiilii Snni bir yorumla kurulmutur. Bu kanunun 2. maddesinde ky Cami, otlak,

Trkiyede Ramazan ve Kurban Bayramlar gibi btn millette birlik uurunu oluturan uygulamalar Snni esaslara dayanmakta faklteleri Snnilik-Hanelik temeline dayanr. Halk Hane olsun ai olsun, Trkiyenin btn camilerinde imamlar Hane mezhebine gre vazifelerini ifa ederler.
yaylak, baltalk gibi ortak mallar bulunan, toplu veya dank evlerde oturan insanlar, ba ve bahe, tarlalaryla birlikte bir ky tekil ederler. Aklamasyla bir ereveye konulmu, dolayl olarak, camisi olmayan kyler ky tanmnn dnda tutulmulardr. Genel olarak Alevi-Bektai retisini kendilerine bir yaam biimi olarak seen insanlarn camiye mesafeli durduklar gz nne alndnda bu snrlama ve imamlarnn liyakat artlar hususunda getirilen mecburiyet bir tesadfn eseri olamaz. Bu husus Cumhuriyetin cami inasn zaruri hale getirdii anlamna gelmektedir. zellikle kylerde cami bir yandan devletin dier yandan da slamn en nemli kurumu olarak dnlmtr. marla ilgili karlan muhtelif mevzuat, plan yaplan yerlerde ihtiya duyulan yol, meydan, park, yeil saha, genel otopark gibi umumi hizmetlerle, cami, karakol yerleri vs. tesisler iin kullanlmak zere belli oranlarda arazi ayrlmas hususlarn da bir esasa balamtr. mar a sadedinde kan bir kanun ise cami yeri olarak igal edilen kamu ahs arazilerinin bedelsiz olarak tescilini n grmektedir. Btn bu hususlar, Trkiyedeki din politikasnn erevesini cumhuriyet ideolojisiyle bu ideoloji erevesinde oluturulan uygulamalarn belirlediini ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Bu hususu, kurulu dnemi iin en kolay uygulanabilir bir yntem olarak grlebilir. nk devletin bir yandan felsefesi oluturulurken te yandan dzenlemeler ve uygulamalar yapmak zorunda olduu din sahas, doas gerei zamanla olgunlamaya braklacak bir mahiyet tamaz. Nitekim Alevilik asndan bakldnda, devletin temel felsefesine gre farkl bir uygulama yaplmas da zor grnmektedir. Devlet hangi Alevilie gre pozisyon belirleyecekti?

93

Devletin bir yandan felsefesi oluturulurken te yandan dzenlemeler ve uygulamalar yapmak zorunda olduu din sahas, doas gerei zamanla olgunlamaya braklacak bir mahiyet tamaz. Nitekim Alevilik asndan bakldnda, devletin temel felsefesine gre farkl bir uygulama yaplmas da zor grnmektedir. Devlet hangi Alevilie gre pozisyon belirleyecekti? Milletin ounluunu Hane mezhebine mensup olanlarn oluturmas sebebiyle Snni bir mahiyet ve muhteva ile kurulan dini kurumlarn esaslarnn cumhuriyetle kurulduu dikkate alnrsa, Alevi-Snni kir birlii olmadan bu sahada kkl deiiklikler olacan beklemek hayalcilik olur.
d) Alevilik Bir Din midir? Aleviliin ne olduu ve/veya ne olmadna ilikin efradn cami, ayarn mani bir aklama yapmak pek mmkn grnmemektedir. Hz.Muhammedi peygamber, Hz.Aliyi ilk imam, Kuran kutsal kitap sayan, on iki imam akidesini kabul eden Caferi Alevisi, Muhammedi, Aliyi, oniki imam ve Kurann tanmayan, kendini Luvilere, Bogomillere nispet eden Ik Alevisi, Muhammedi Aliyi oniki imamlar Kuran da tanmayan, kklerini Zerdtlk ve Manicilikte gren Zerdt Alevisi, Muhammedi Aliyi oniki imamlar Kuran da tanyan fakat kendini Hnkar Hac Bekta Veliye nispet -Bektai Alevisi, Muhammedi, Aliyi, oniki imamlar ve Kuran da tanyan fakat dedelerine tabi olan ocaklara mensup Ehli beyt Alevisi; Muhammedi, Aliyi, oniki imamlar Kuran ve hatta Allah da tanmayan, Alevilie bir kltr ve yaam biimi olarak bakan Kltr Alevisi (bkz: Ali Polat, Hangi Aleviliktenim?, alevionline.com) Alevi denildiinde bunlardan hangisi kastedilmektedir? Bu soruyu temellendirmek iin utaki bir rnek olan Alevilii bir din kabul eden anlay zerinde durmak faydal olacaktr: Bu anlaya gre, Alevilik kendine zg, ayr bir dindir. Dnya yznde insanlarn mensup olduu iki tr din vardr. Bunlardan bir tanesi gemiten bu yana insanolu ile yaayp gelen tabii ve ikincisi de semavi dinlerdir. Alevilik, doal dinler ierisinde yer alan, ayr bir din olup semavi dinlerle herhangi bir alakas yoktur. Alevilik kkenleri, Budizm, Brahmanizm, Manihanizm, Zerdtilik, amanizm, Mazdekilik, Babekilik gibi

akmlara dayandrlabilecek bir dindir. te yandan kendine yakn dinlerden bir lde etkilendii gibi o dinleri de etkileyebilmitir. Bir adan bakldnda Alevilik ile Hristiyanlk arasndaki benzerlik, Alevilik ile slamiyet arasndaki benzerlikten daha gldr. slamiyetten de bir takm motier, semboller alsa da bu onun mstakil bir din olduu gereini deitirmez. Alevilikteki Ali klt ile slamiyetteki Ali arasnda ok byk bir fark vardr. Alevilik yeni, kendine zg bir Ali klt yaratmtr. 12 mam olgusu da byledir. Bunun Hristiyanlktaki karl 12 Havari anlaydr. Ayrca Yezidilerde 12 melek klt dikkat ekmektedir. Bir de Alevi-Krt kimlii aznlk statsndedir. Aznlk olan topluluklarda milliyet ve din olgusu i ie geer ve ulusal kltr de, dini de etkiler. Anadolu-Mezopotamya-Krdistan Alevilerinin slamiyetle yakndan uzaktan alakas yoktur. Allah-Muhammed-Ali lemesi, aynen Hristiyanlktaki Baba-Oul-Kutsal Ruh olgusu gibidir. Aleviler gksel bir tanrya inanmadklar iin ondan haber getirecek bir peygambere de inanmazlar. Alevilikte peygamberlik olay yoktur. Ayrca dinlerin hepsini bir korku ve vehim yaratmtr. Netice itibariyle Hristiyanlkta sa neyse Alevilikte Ali odur. (Mehmet BAYRAK, Alevilik slam mdr? Bir Doal Din: ALEVLK, www.zazaki.org) Alevilikle ilgili olarak gelitirilen bu sylemin Trkiye iin ne tr bir netice douracan kestirmek zor olmamaldr. u hususu samimi olarak ortaya koymaktan ekinmemek gerekir: Hibir toplumun veya anlayn baka bir toplam ve anlaya elbise bime hakk yoktur. Ancak, ayakta kalmak ve devletlerin rekabet sistematii ierisinde haysiyetli bir konuma sahip olmay temin iin, hem blgesel hem de inanlar ve karlar ynnden birlik ve birlikteliklerin altnn izildii dnyada, ister Alevilik isterse baka inanlar, hareketler ve dnceler zerinden Trkiyede yeni yeni aznlklar ve lke dnda yeni diasporalar tretilmesine tarihsel misyonu itibariyle Trkiyenin msaade etmeyeceini sylemek bir kehanet deildir. e) Sonu veya mit 1950li yllarda kyden kente g hareketlerinin ivme kazanmasyla Snni evreler ehrin dini atmosferine ok kolay bir ekilde itirak etmelerine karlk, ky ve krsal zellikler tayan Alevilik ehrin din hayatna entegre olamadndan, Alevilerle onlarn sahip olduklar inanlar arasnda ciddi mesafeler meydana geldiini syleyebiliriz. ehir hayatnda Alevilerin dini ihtiyalarna cevap bulamamasnn sorumluluu ne devletin ne diyanetin ne de Snnilerin kabahatidir. Bu husus tamamen Aleviliin krsal karakterinin ehre intibak edememesinin bir sonucu olarak deerlendirilmelidir.

94

Alevilik-Snnilik meselesi, ne yreklerin derinliklerinden szarak saza hkmeden Ali sevgisini duyamayan kulak ne de Kerbeladaki mezalim karsnda pnarlar kurumayan gz sahiplerine havale edilebilir. Peygamberin vefatndan sonra adeta hayata ksm ve kendisini hayata balayacak bir vesile-peygamber hatras/miras arayan Fatmann kalbindeki depremleri hissetmeyip Fedekteki kuruluk hurmalktan onu mahrum eden fkh gzyle de Alevi meselesi anlalamaz. Ne Aliyi ehit eden hanerde Snnilerin parmak izi var, ne Hasan katleden zehri Snniler imal etmi ne de Hseyinin kafasn kopartan zalim klc Snniler sallamtr. Deil Snni, ii veya Alevi, ierisinde insana ait bir para/ruh tayanlarn yreklerinde yakc bir l kurakl ve orakl meydana getiren hadiselerin msebbibi olarak Snnileri grmek, hatta ocuklarna Hasan, Hseyin, Fatma, Zeynep, Abuzer, Selman isimlerini veren Snnilere Yezid muamelesi yapmak Aliye kar sergilenen zulme itirak manas tamaz m? emigezekteki Hseyin ile ekerekteki Hasan hangi hesaba gre Snni veya Alevidir? Niin biri dierine gre teki olmak zorundadr. Ezeli Emevi-Haimi kabile muhalefetinin bir sonucu olarak ortaya kan siyasi ayrmalar neden bu olaylarda hibir dahli olmayan insanlarn ayrmalar iin istismar edilsin! Btn kesimlerin, her dnemde sorgulayc olmaktan baka aresi yok! Alevilere dnk alm almalarnn, Alevi kitlenin birliini paralayaca, bylece Cumhuriyetin tavizsiz bekisi Alevilerde tavr deiikliine neden olaca, akabinde cumhuriyetin tehlikeye decei trnden yaplan aklamalar, Alevi olmayan topluluklar Cumhuriyet kartym gibi gstermekte ve her iki kesim atmaya hazr hale getirilmek istenilmektedir. te yandan, Snni vatandalarn sahip olduklar baz haklar azaltmak veya sahip olmak istedikleri baz haklara engel olmak suretiyle ve Snnilerden alp Alevilere vermek gibi bir mantkla sorunlar zmek mmkn olmaz. Tam tersine atmaya ve karlkl uzaklamaya sebep olacaktr. Bu nedenle, cemevlerini camiye alternatif grmemek gerekir. nk kimi Aleviler hem cemevlerine gider, orada yaplanlara katlrlar, hem de camilere gelir, Snnlerle beraber ibadet ederler; bu bakmdan camiler ortak ibadet yerleridir. Snniler de cemlere katlmasalar da cem evlerindeki cenaze namazlarna veya eitli faaliyetlere katlmaktadrlar. Snni veya Alevi btn millet Trkiyede din zgrlnn snrlarn birbirleriyle rekabet ederek deil, msamaha ve dayanmayla geniletmek, camilerin yan sra tekkeler gibi ibadet yerlerine bu balamda cem evlerine de izin verilmesi hususunda mterek bir kir oluturmak zorundadrlar.

Milletin ounluunu Hane mezhebine mensup olanlarn oluturmas sebebiyle Snni bir mahiyet ve muhteva ile kurulan dini kurumlarn esaslarnn cumhuriyetle kurulduu dikkate alnrsa, Alevi-Snni kir birlii olmadan bu sahada kkl deiiklikler olacan beklemek hayalcilik olur. zellikle her dini alm talebini Atatrklk ve Laiklik kalkanyla engellemeye almak meseleleri iinden klmaz bir hle dntrecektir. Bir kaymakamn bayram namaznda cemaatle bayramlamasn problem olarak gren zihni arka plan ve camilerin says, imam hatip liseleri, ilahiyat faklteleri, Kuran Kurslar, barts gibi meselelerde otomatik-hazr-doal kar taraf olmakla bir uzlama ortam salanamaz. Her nedense Alevilik-Bektailik mdafaas yapan pek ok konuur-yazar, 1925 ylndan itibaren tekke, zaviye ve derghlarn kapatlmas srecinde, Alevi-Bektailere ait pek ok hakkn kaldrlmasna dokunmamaktadr. Trkiyenin din politikasnn Cumhuriyet ideolojisiyle et ve trnak gibi gl ilikisine ve kurulu devrinden itibaren uzunca yllar btn icraatlarn rakipsiz ve muhalefetsiz Cumhuriyet Halk Partisi iktidarlar marifetiyle tatbik edilmesine ramen Aleviler niin kendilerini Osmanldan daha ok cumhuriyete, dier partilerden daha ok Cumhuriyet Halk Partisine yakn grmterler/ grmektedirler? Alevilerin herkesin bildii bu srr f etmelerinin zaman gelmedi mi?Alevilerin herkesin bildii bu srr f etmelerinin zaman gelmedi mi?

95

klu bel
vicdan basks
MUSA MEKAKAN musasimsekcakan@ictihad.com

Bir olguya deer katan ve onu anlaml klan en nemli eylerden biri de zamandr. nsanlar iin sreklilik, nemli olagelmitir. Uzun zamandr bir ey yapyor olmak, istikrar demektir ve gven verir. Yaam sresi ok uzun olmamasna ramen insann bu sreklilik algs; bir anlamda gemiine ynelik olarak bireyin varolu servenini anlamlandrmasna dier anlamda da gelecee ynelik olarak lm sonras algsnn gerekliine karlk gelir.

nsann gerek araynda, hem akln hem de vicdan dediimiz kalbini doyuma ulatrabilen bir kitap olarak Kuran, Arap edebiyatnn zirvesidir. Ancak onun edeb tarznn reel almlar, aklla tasdik edilebilir bir dengeye sahiptir. Ortalama akl esas alan, insanca bir dil kullanan ama semboller ve temsillerle st akl tatmine ynelik malzemeler tamay da ihmal etmeyen, harikulade bir kitaptr o.

nsanlarn geriye dnk olarak 20 yldr evliyim. ve 9 yanda okul merasiminde oynamtm. derken vurguladklar ey, hep budur. inde zamana ait bir vurgu tayan sorularn olas cevaplarnda, bu devamllk arzusu her zaman grlr. Ne zamandan beri Mslmansn? sorusuna verilen cevapta olduu gibi Klu Beldan beri. Geleneksel anlaya gre; Ruhlar leminde daha bedenlemeden ok ama ok nceleri verilen bir szdr bu. Bu cevaptaki ruh-beden dalizminin oluturaca sorunlar bir an iin gz ard edebilirsek gerekte bir trl hatrlanmayan bir sz olmasna ramen kiinin reel lemde ifade etmek isteyip de edemedii eylerde olduu gibi konu, alg dzeyinde abartlarak sz konusu olay, daha nemli bir hale getirilir. Bylelikle halk nazarnda sz, sreklilik kazanarak glenir. ou kez duygu dnyamzn ifade ekilleri, olumlu ya da olumsuz motivasyonlar iindir. Bu anlamda; edebiyat, bir kltr gesi olarak sevinlerin, zntlerin ve mitlerin dile getirilmesinin yolu olduu gibi eletirinin de (takdir/tenkit) tam yeridir. Bu yaklamlar, szl gelenekte olduu gibi yazl metinlerde de tamamen edebdir ve bildiiniz gibi edeb anlatm tarzlar, abart ile duygu yklenir. Halk edebiyatnda da, bunun rnekleri oktur; rnein Peygamber, gle benzetilmitir ve ter kokusu da, gl kokusudur. Bu, bir sevgi gsterisidir. Ve objeyi deerli klmak iin yaplr.

96

Kafdana ulamak, imknsz idealler iindir. Bu da bir skntnn derinliini gsterir. Ya da engellerin bykln. Trklerde bazen bu dalar, delik deik edilir. Burada da insann ulaaca ey iin mcadeleyi brakmad, brakmayaca ya da baarszlnn kendi sevgisine engel olmayaca vurgusu vardr. Edeb tarz olmasayd; Duygusuz bir varlk olarak objenin iine hapsolan zihin, onu anlaml klacak deerlerden yoksun kalr ve donard. Hi tat vermezdi. Ancak duygularn subjektif karakteri, bazen objeyle arasn da aabilir. Var olan duyguyla ssleyelim derken, ondan uzaklatmz mesafe de ok nemlidir. Bu mesafe, varl yok ya da hayal rn sayacamz bir kerteye varmamal ve sz, hakikati buharlatrmamaldr. Duygularn olumlu ya da olumsuz bir sele kaplmas, dnceyi varla yabanclatrmamaldr. Kurann baz airler iin Her vadide babo dolarlar. dedii ey budur. Kontrol edilemeyen, srekli deien ve aya yere basmayan telakkiler, sahiplerini maymuna evirebilir. Dahas metin ya da kurgu, anlam bakmndan her zaman mellinin zihnine geri dnl olmaldr. Havada kalmamaldr. Zira kendi elinden kt halde, bir sre sonra sahibinin dahi anlayamad sonular, yeryz tab olmaktan kp beeri eilimini kaybederek suni olarak kutsallaabilir. nk insan elinden km, geri dnsz ve tketilemeyen kirler, evrensel taklidi yapan halleriyle, gerek zihin kymklarna dnebilir. nsan, indi anlamda alglad bir zevk olarak yaamas gereken ferdi tasavvurlarna snr koyamasa da, bu telakkilerini, herkes iin kabul edilebilir nesnel bir zeminde olmas gereken llerle bir tutmamaldr. nsann btn ihtiyalarn, tutarszlklardan azade bir denge iinde karlayabilmesi kolay deildir. Bilindii zere insann gerek araynda, hem akln hem de vicdan dediimiz kalbini doyuma ulatrabilen bir kitap olarak Kuran, Arap edebiyatnn zirvesidir. Ancak onun edeb tarznn reel almlar, aklla tasdik edilebilir bir dengeye sahiptir. Ortalama akl esas alan, insanca bir dil kullanan ama semboller ve temsillerle st akl tatmine ynelik malzemeler tamay da ihmal etmeyen, harikulade bir kitaptr o. Ve senin Rabbin, her ne zaman demoullarnn sulplerinden onlarn soylarn karacak olsa, onlar kendileri hakknda tanklk etmeye arr: Ben sizin Rabbiniz deil miyim? Onlar, cevaben: Elbette! derler, Buna tanklk ederiz! (Bunu, bylece hatrlatyoruz ki) Kyamet Gnnde, Dorusu, bizim bundan haberimiz yoktu demeyesiniz yahut: Aslnda, nce (biz deil,) atalarmzd Allahtan bakasna tanrsal nitelikler yaktranlar; biz sadece onlarn izinden yryen bir kuaz; yleyse, batl ihdas edenlerin ilediklerinden dolay

bizi mi helak edeceksin? demeyesiniz. te biz de bu ayetleri byle ak ak dile getiriyoruz ki (gnah ilemi olanlar) belki (bizden yana) dnerler. ( 7 Araf / 172 174 ) Burada edeb yaklam, kiinin imannn srekliliine ve ftr yapsna vurgu yaparken, gerek de bu anlatm tarzna elik eder. Aslnda bu edebi anlatmda vurgu, tamamen insan ftratna dndrmek iin ona Rabbini hatrlatmaktan ibarettir. Bu temsil anlatm iinde ayet; ncelikle insan, byle bir sz verip vermediiyle ilgili olarak Rabbi ile nasl ve ne zaman karlatn hatrlamaya arr. Onunla muhatap olmaya ve yaratlna tanklk etmeye. Verilmesi gerekli bir yant, verilmi bir cevap formunda ifadelendirerek zamann kuvvetli vurgusunu yanna eker. Bylece konunun nemi ve verilecek cevabn deeri artar. Belagat asndan, il kalplar da, buna destek verir. Mazi ilin sreklilik ve kararllk zelliidir, yardma gelip olay tekid eden. Ve bu diyaloun balad an anlama abasyla alg, insann kendini anlamlandraca bir ilk adma dnr. Bir temsil olarak bu edeb tarz, diyalou balatmak iin muhataba yardm eder. Ama sonuta istenen ey, insann bu duygu iteklemesinin hemen ardndan, reel leme geerek davranlarna yansyacak mspet bir karlk bulmasdr. Buradaki reel anlam, olabildiince duygu ykldr. sorgulamaya giden bu yolda, edeb yaklamdan baka bir tarzda bylesine bir balang yapmak neredeyse mmkn deil gibi gzkr. Bunun muhataba verdii heyecan, ylesine bir ruh hali oluturmutur ki, bazen kii, tefsirin snrlarn, akln anlayabilecei izginin tesine tayabilmitir. te ruhlar lemine kadar uzatlan sanal zaman algs, bu heyecann sonucu olmaldr. Ancak tefsirinin, sadece zaman alglamasyla snrlanan sonular iermesi ya da sreklilik duygusunun bysyle anlamn gerek vurgusunun terk edilmesi, mntesiplerinin evrensel saydklar bir metne yorum katarken yapabilecekleri ciddi hakszlklar da davet edebilir. Ayrca Allahn snrsz kudretine olan iman, bu snr amlarnda kullanlan en nemli argman olagelmitir. Allahn gcyle delil getirilemeyeceini bilmelerine ramen, akln yetersiz kalmasyla aklla elimek arasndaki fark anlamayanlar, Allaha duyulan oka sevgiden olsa gerek- yorumlarn bazen tefsirde arlk diyebileceimiz noktalara vardrabilmilerdir. Hlbuki Kurann, -akla seslendii ve onu muhatap ald iin- aklla elien ya da anlalmayacak bir eyi konu edinmi olduu, dnlemez. Anlalmak iin gelmi hatta anlalsn diye kolaylatrlm ve Anlayan yok mu? diye soran bir kitapta, akledilemeyecek eylerin olduunu varsaymak muhaldir. Bilindii gibi her dncenin, tutarl olmak gibi bir namusu vardr. Eer bu akl almaz yorumlar, ilm yaklamlar yok saylarak sadece edebiyatn elinde ve haksz yere Allahn kanunlarnda bir deime grme arzusu yla mitletirilmek isteniyorsa, bu

97

Akl d sayldktan sonra imana terk edilmek zorunda kalan sahalar, bireyi kr krne itaate zorlayan ynleriyle, agnostik (bilinemezci) bir yaklam stlenirler. Bu ynyle de speklasyonlara ak hale gelirler. Arkasndan da taklidi nermek zorunda kalrlar. Takdis edeceim derken, tenakuza dp tenkide kap aralarlar.
da ilm faaliyetin namus lsn ihmal etmenin iz dm saylmaldr. Nitekim akl d sayldktan sonra imana terk edilmek zorunda kalan sahalar, bireyi kr krne itaate zorlayan ynleriyle, agnostik (bilinemezci) bir yaklam stlenirler. Bu ynyle de speklasyonlara ak hale gelirler. Arkasndan da taklidi nermek zorunda kalrlar. Takdis edeceim derken, tenakuza dp tenkide kap aralarlar. stelik pratik adan Allahn gcn test etme talebi, mriklere aittir. Onlarla az birlii yapmak ise, inananlara yakan bir ey deildir. Aadaki ayette vurguland gibi; yeryznde olumu pek ok rnei yok sayarak Allahn dilemesi ve gcn yeni vesilelerle test etme gayreti sahici ve samimi grlmemitir. Ama onlar yine de yle diyorlar: Bu nasl peygamber ki (dier lmller gibi) yiyip iiyor, ar-pazar dolayor? Onunla beraber bir uyarc olarak (grnr) bir melek gnderilseydi ya! Yahut kendisine (Allah tarafndan) bir hazine verilseydi yahut (zahmetsiz) yiyip itii (tlsml) bir bahesi olsayd ya! Ve bu zalimler (birbirlerine): Eer (Muhammede) uyacak olsaydnz, bylenmi bir adamdan bakasna (uymu, olmazdnz)! diyorlar. (Ey Resul,) seni benzettikleri eye bak! Zaten onlar bir kere yoldan km bulunuyorlar, bir daha da (doru) yolu bulamayacaklar! Dilerse sana, (onlarn dile getirdii) bu eylerden daha hayrlsn -ilerinde derelerin, rmaklarn aldad has baheler- verebilecek ve senin iin kkler, konaklar yapabilecek olan (Allah) ne yce, ne cmerttir! (O inkrclara gelince;) onlar asl Son saat in (geleceini) yalanladlar! Oysa biz son saat gereini yalanlayanlar iin harl bir ate hazrlamzdr. ( 25 Furkan / 7 11 ) Dilerse sana bu eylerden daha hayrlsn verir Ama en azndan dnyada mriklerin olmasn istedii eyleri vermemitir. Delil, ad stnde herkes tarafndan akledilebilir ve ak/seik olmaldr. Her delil, karsndaki baka bir argman silmek iin kullanlr. Allahn gcnn snrszl ve tasavvurunun imknszl sebebiyle, Allahn

dilemesiyle delil getirilemez ve getirilmez. Usul budur. Onun gc mevzubahis olduunda, akl iin hibir delil ilemez ve tartma durur. Zira onun kudretinin sz konusu olduu yerde dier her ey anlamn yitirir. Ne yani yapamaz m? sorusuyla balayan ve insann aklarn lahn illerine kapattran bu olaanst hl beklentisinin sebep ve sonularn bir baka tartmaya brakarak devam edersek; Elest Bezmi diye adlandrlan sz konusu ayette, ruhlar lemi gememesine ramen, tefsirine katlan bu trden yaklamlar, yukarda szn ettiimiz edeb okuma tarz cokusundan kaynaklanyor olmaldr. Zira coku, olmayan anlamlarn metne yklenmesiyle kendini gsterir. Edeb tarzdaki alglamalarn bu arl, ou zaman anlamn reel karln bulmay zorlatrmaktadr. Oysa Kuranda olduu gibi konuyla ilgili hadislerin de olay temsil olarak anlattn sylemek mmkndr. Nitekim temsil anlatmda vurgu, sadece verilen mesajadr. Mesajlarn da evrensel bir ama tad, unutulmamaldr. Ayrca bu mesaj yn ihmal edilerek ortaya kan literal okumalar, bazen anlatm yavanlatrp mecrasndan karabilir. stelik bu materyallerin yorumlarnda ara sra da olsa sosyolojik anlamda ait olma gdsn ortaya koyan Benim dinim/peygamberim tekinden daha stn. anlaynn tezahrlerini de grebilirsiniz. Ayn ey ilk yaratlan ruh anlamnda peygamberimize (sav) de yaplmtr. Sen olmasaydn hibir ey yaratmazdm. szyle hadisletirilen malum ilk yaratl hikyesi, onu dierlerinden ne geirme abasnn sonucudur. Beer eliyle oluturulan bu edeb anlam, bir iir ya da naatta yalnzca bir duygu ifadesi olarak kalsayd, tartmaya gerek kalmayacakt. Yan sra inanan biri iin kendisini mmetinden sayd bir resule verecei sevgi ncelii de, makul grlebilirdi. Fakat ilk bakta; bir sevgi ifadesiyle muhatabn konumunu daha deerli klma gayreti, yalnzca edeb bir rnn konusu olarak katlanlabilir bir ey olabilecekken, hadis formunda varoluu gerekelendiren somut bir iddiaya evrilmitir. Bilindii gibi sevginin fazlas, duyguyla ifade edilir. Duygularn ifadesini de, edebiyat stlenir. Edebiyata gelince onun tasavvurlar, mspet ilimlerin kanun ya da iddialarnn yerine geirilmemelidir. Zevki selim, sevki tabiinin yerine gz dikmemelidir. Nitekim yaratc irade elinde her eyin peygamberimize (sav) olan btn sevgimize ramen- bir kiinin yz suyu hrmetine gereklemesi, akl ddr. Bu anlamda lah-Resul diyalounu, Leyla-Mecnun ilikisine indirgeyen bu yaklamdan, Allah ve Resuln tenzih etmek gerektii de aktr. Ayette Ben sizin Rabbiniz deil miyim? diye sorulup Evet. cevab alnd syleniyor. Bu cevap, insann iinde apriori olarak bulunan adalet, yardmlama ve doruluk gibi isel (ftr) deerleri gndeme getirip hatrlatr. nsan bu deerleri tadn fark ettiinde anlam: Yaratc iradenin varlndan haberim var. ile balayp yleyse ben

98

drst ve doru biri olmal deil miyim? sorusuna evrilir. Cevap yine Evet olarak hemen arkasndan gelmelidir. nsann sahip olduu bu deerlerin, iinde bulunduu zik lemden kaynaklanyor olamayaca dncesi, hariten bir etki ve mdahaleyi de zihne taynca, soru cevabyla birlikte bir ispat- vacip deliline dnr. Nitekim bu ynyle konu, Hz. brahimin yaad tecrbeyle de paralellik arz etmektedir. Bir zamanlar brahim; Ya Rabbi, lleri nasl dirilteceini bana gsterir misin? demiti. Allah: Ne o, yoksa buna inanmadn m? dedi. brahim yle cevap verdi: Elbette inandm, lkin srf kalbim tatmin olsun diye bunu istedim. yleyse demiti Allah, Drt ku al ve onlara sana itaat etmeyi ret (onlar kendine altr); sonra onlar (etrafndaki) her tepeye ayr ayr sal; sonra da ar: uarak sana gelecekler. Bil ki Allah her eye kadirdir, hikmet sahibidir. ( 2 Bakara / 260 ) Soru u: lye nasl hayat verdiini bana gster? Cevap, llerin nasl diriltildiine dair zik ya da biyolojik aklamalar ierseydi, anlalmaz olurdu. Baka bir adan bu soruyu bugn sormu olsaydk bile ki buna hakkmz var- alacamz cevap yine bu ekilde laboratuvar ierikli olamazd. stelik bylesine kurgulanacak bir cevabn, ilk muhataplarnca anlalmas da mmkn deildir. Bugn doum olaynn ayrntlarnn bilinmesine ramen, hala pek ok insann ilm seviyesi, bylesine bir cevaptan tatmin olacak yeterlilikte deil. Nitekim Kurann anne karnndaki ocuk ile toprak altndaki tohumu, yeniden dirilie rnek vermesine ramen sz konusu soruyu tekrar zihne tamas da bunu gsteriyor. Ayrca pek ok tefsirde anlatld gibi bu olayn herkes tarafndan anlalabilirlii ihmal edilerek bir defalk bir tecrbe olarak olaanst kes, parala, koy da balarna ar gelsinler- ekilde gereklemesi durumunda bu sefer de olay, sadece Hz. brahimin bir defalk yaad bir tecrbe olarak kalp mesaj ynn kaybediyor. Hedeenen cevap, bir kiinin tatminine ynelik olunca da, evrenselliin tekrarlanabilirlik yn yok oluyor. ster Kurann konu seiciliini isterseniz evrensel ama hedeemesini dikkate aln; iinde bu konunun yer almasndan maada sz konusu olayn benzer tatminsizlii yaayanlar iin de bir rnek oluturmas gerektii ortaya kyor. Yani olayn gerekleme seyri, sonu olarak varsaydmz Evet tatmin oldum. cevabndan hareketle, anlamn herkes tarafndan iselletirilebilecek objektif bir yn olmas gerektiini gsteriyor. Ayrca bu olaan d yaklam tarz, inanmak istemeyenlerin slubuna yakn duruyor. stelik mriklerin bu trden mucizeler talep ettiklerini ve samimi olmadklarn gryor ve Kuran anlatmnda bu trden sorulara verilecek cevaplarn byl addedileceinden olsa gerek yantlanmadn da biliyoruz. Bir inanan olarak Hz. brahimin sorusunun sadece anlamaya ynelik

ve kendisinden sonra gelenler iin rnek olmas gerektiini dndmzde, olas cevab bu ynde ve doru kavramaya almak gerekiyor. Zira cevap, Nasldan ziyade Niin e ait gibi duruyor. Nitekim ardndan gelen, Yoksa inanmyor musun? sorusu, yaratln renilmek istenen tarafnn, biyolojik ieriinden ziyade ikinci kez Niin gereklemesi gerektii konusundaki tatminsizlikle ilgili olduunu gsteriyor. Nasl ibadet ederim yerine niin? Nasl infak ederimden ziyade niin? Nasl bilebilirim yaratl deil niin tekrar diriltilmem gerekiyor? nk Niin sorusunun cevab iselletirildiinde, Nasl sorusunun cevab kendiliinden geliyor. Hem de katksz bir teslimiyetle Bu durumda, dier cevaplar yannda en dorusu u gibi gzkyor: Hz. brahim, kular kendine altryor. Da balarna koyuyor. Ve kular, alk olduklar yere yani Hz. brahimin yanna geri dnyor. Kular geri dndren ey, onlarn alkanlk ve ait olma hissidir ki bu grnen zik lem dnda ekillenen bir art deerdir. Bu durumda, Hz. brahimin bizim gibi- dnmesi gereken tek ey kalyor: Bu deer atfnn nereden geldii..? Kular kendisine ne getirdiyse onu da Rabbine ayn ey gtrecektir. O ey, insann niin diriltilmesi gerektiine cevaptr. Hz. brahim, kular besledi, bytt, sahiplendi, kendine altrd. Kularda rzklandklar bu yere ait olma hissiyle, alk olduklar ekilde dnp geldiler. Tekrar beslenmek iin. Yeniden sevilmek iin. O narin bedenlerini korkmadan kendilerinden yz kat byk bir insana teslim edercesine. nsan da kendisini rzklandran Rabbine bir teekkr etmek bir de yaptklarnn karln grmek iin tekrar dnmek ister. yi insanlarn ait olduklar yer; tam adaletin, saf iyiliin ve pr gzelliin yandr. mann mkfata dnt yer. Bu da Rabbinin katdr. O daha nceden cmert Rabbinin ikramlarna almtr. Zaten ilk defa yaratann, bir daha yaratabileceini bilir. . Tekrar rzklanmak iin. Yeniden sevilmek iin. Alk olduu gibi. O narin bedenini, gvenle kendinden ok daha gl bir laha teslim edercesine Hepiniz topluca Ona dneceksiniz: bu Allahn, gereklemesi kanlmaz olan szdr, nk O (insan) bir kere yarattktan sonra buna sonuna kadar devam ediyor ki, imana eriip iyi ve yararl iler, eylemler ortaya koyanlar adaletle dllendirsin... (10 Yunus / 4) nsann adalet beklentisinin, ahiretin varlnn delillerinden saylmas gibi bir eydir bu. Bu da bir ispat- ahiret delili. Grnen maddi lemin dnda, varl hissedilen farkl bir mana.

99

Ayette Ben sizin Rabbiniz deil miyim? diye sorulup Evet. cevab alnd syleniyor. Bu cevap, insann iinde apriori olarak bulunan adalet, yardmlama ve doruluk gibi isel (ftr) deerleri gndeme getirip hatrlatr. nsan bu deerleri tadn fark ettiinde anlam: Yaratc iradenin varlndan haberim var ile balayp yleyse ben drst ve doru biri olmal deil miyim? sorusuna evrilir. Cevap yine Evet olarak hemen arkasndan gelmelidir.
Vicdann basks. Dahas yapp-ettiklerinin karln grememenin mitsizliini yok edip olumas muhtemel bir umursamazl tamire ynelik bir teebbs Hesap mant. lye nasl hayat verdiini bana gster? Yani; Hibir ey, gelii gzel olmu gibi gzkmyor. Yani; Kular bana getiren u alkanla bakar msn! Yani; Yaratan ve dzenleyen bir irade olmal. Yani; Bylesine bir g, beni de babo brakm olamaz. Yani; imde yle olmal dediim bir sr deer buluyorum. Yani; Var olan her eyin, bir karl olduuna gre bu deerlerin geekleecei bir yer de olmal ve ben drst biri olarak bu deerlerin dnyam anlamlandrmasn salamalym. Hissettiim deerler ve sorumluluklarm var, atalarmdan duymam olmamn mazeretine snamam. Bir insan olarak bu deerlerin en nemlisi de benim. Yaratlmaya deer bulunmu olmamla demek bu kadar nemli ve saygdeerim te insana Evet sen benim Rabbimsin dedirten ey de aynyla bu isel bak ve anlama abasdr. Her insan, kfr dediimiz ve insan kendine yabanclatran rtlerden kurtulduunda, iinde bu soruyu cevabyla birlikte bulabilir.

Konumuza geri dnp imdi diyalou bu anlamda bir daha balatalm: Ne zamandan beri Mslmansn? Kl Bel dan beri. Yani; Ne zamandan beri adam gibi yaadnn farkndasn? Rabbimi tanyp sorumluluklarmn farkna vardmdan beri. Nitekim sz konusu ayetteki Sonra haberim yoktu demeyesiniz. ifadesi, olayn gerekleme ve anlalma zemininin, ne kadar reel bir ereveye oturtulmas gerektiini gsteriyor. Bu anlamda; nsann yaratcsnn farkna vard andan itibaren syledii Evet sz, dnyay yaanmaya deer bir yer yapma adna balaycdr. Nitekim Allaha verilen szn sorumluluk gerektireceini, herkes bilir. Yoksa ahsiyet, blnr ve kiilik, paralanr. Nitekim slam, insann sahip olduu bu deerlerden beslendii ve onlar korumaya alt iin hala gndemini etkili bir ekilde koruyor. Bu anlamda, Mslman olmak demek; tevhit, zgrlk ve adalet gibi deerlere tabi ve teslim olmak anlamna geliyor. Ve btn bu deerleri yaratan nnde eilip ona ait olma hissiyle yrmek Bilinli yaratk nsann bu yaratlm haliyle dnp doru kararlar verebilecek yeterli zaman ve donanm var. Zaten bunlar yoksa sorumluluu da yok. Arayp sormas halinde, var oluunu anlamlandrabilecek bir deerler kuramna varmas zor deil. Erdemli ve ahlakl olmasnn saysz gerekelerini bulabilecek kabiliyetleri de cabas. Sonuta verecei cevapla beraber, buradan, seimlerini doru yapmak adna bir sz vermi ve kinatn olumlu ileyiine katlmay kabul etmi anlam kar. Bu ad konmam szlemenin dindeki karl, iman dr Gvenlik ve zgrlk belgesi Ayrca insann blu a dediimiz olgunluk (erginlik) dneminde, akln salkl kullanabilmeyi rendii anda, evresinde olup-bitenlere bakarak bir dnya gr oluturmas gerektii de aktr. Bu durumda, insann hayatnda grd, dinledii, anlamaya alt her eyi bir daha ve bu sefer yaratan Rabbinin adyla okumas gerekecektir. Bu da onun aidiyetinin gerek adresi diyebileceimiz, yaratla ait nfus ktdr Ftratn kimlii Ayn ekilde yer, gk ve ikisi arasndaki her eyin Allah tespih etmesi, yaratlndaki harikuladelik sebebiyle bir yaratcnn varlna iaret etmesi anlamndadr. Aratran

100

bir zihin iin; bir uzvu ya da duygusu, bir bcek ya da bitki nasl olutuuyla ilgili olarak onu ayn soruyla karlatrabilir. Bu sefer objenin Benim bir yaratanm olmal deil mi? ile balatt soru, yaratl gndemine taynca Ben sizin Rabbiniz deil miyim? sorusu ile subjenin cevabn bekler hale dnverir: Evet sen bizim Rabbimizsin. Hemen arkasndan tekrar kfr denilen o illet; ehvet olup paylamay, menfaat olup adaleti rtmek iin saldrr. iek ve bceklerin yerini duvar ve demir ynlar almaya grsn, artk insan, birden evresindeki hibir materyalden yaratcsna ulaamayacak kadar krleebilir Plastik canavar Hayat anlama abas iinde zihne hcum eden sorularn yerini metal sesleri doldurunca da Ben sizin Rabbiniz deil miyim? sorusu bir trtya, ksk ve clz bir sese dnr. Sonrasnda yabanc kltrlerin sahte ilerici mitlerinin afyon etkisi, sahip olunan btn sorumluluklar defedebilir Hayal krkl Ayrca; Sosyal adan toplum iinde kendine biilen rol kabullenmesi, insann Kl Bel y tersinden sylemesi anlamna gelebilir. Onun yaants ile ilgili olarak inisiyati elinde bulunduranlarn belirledii bir rol, insana herhangi farkl bir mecrada da evet dedirtebilir. Aslnda buradaki diyaloun soru-cevap ksmndan, yaratc iradenin her insanda bulunmas gereken bir kararll amalad aktr. Olmas gereken dik duruun cevabdr bu. Unutulmamaldr ki burada sorulan soruyla muhataba deer verildii gsterilmi olmasna ramen, hi sz olmayan ya da rnein geim derdinden sz syleyecek mecali kalmayanlar iin verilecek doru bir cevap dahi, ok anlaml olmayabilir. Ve (bize kar isyankr olduklarndan,) onlara (eytani drtlerini) teki kiilikleri (olarak) musallat ettik ve bunlar, nlerine serilmi olan ile bilgi alanlarnn dnda kalan kendilerine gzel gsterdi ( 41 Fussilet / 25 ) Hayatn anlaml klmaya almad iin kendisiyle yabanclaan kii, zamanla kendi dnda birilerinin senaryolatrd bir yaam oyununda, edilgen bir rol edinse bile bu, korku elbisesi giydirilmi bir grandan teye geemeyecektir. Hatta tarihi balarndan koparlm sahte bir kimlik ve benlikle, yaratln deitirmeye yeltenenlerin eytan olduklarn bilmeden phesiz onlara emredeceim de Allahn yarattn deitirecekler ( 4 Nisa / 119 ) Bu durumda Gerei aramaya ya da beklemeye tahamml edemeyenler

Musa gecikmeye grsn, Samirilerin sanal putlarnn brtsn Vicdanlarnn sesi sanp onun yerine geiriverirler. Maalesef Hayat algs, bozuk bir isel (ftr) yapyla ekillendiinde; Allahn Rabbimiz olduunu Ve sorumluluklarmz hatrlatacak, Kfrn perdesini ekip yrtacak, Tek bir yol, imizdeki deerlerin dar kabilecei, Tek bir kap kalr. Sknt Bunalm bir zihnin yardm bekleyen yantnda, Evetin yanndan bir dert, altndan baka bir lah knca da, Ne zamandan beri Mslmansn? sorusunun cevab: Bam belaya girdiinden beri oluverir. Tabi bela geince teslimiyet de biter. ou kere dertler insan kabalatrr. Balangta feryat eden vicdan, Sonuta En ktsyle bile tek bama ba ederim. diye mstani bir tavrla arszlanca, vicdan basks yerini bencil ve azgn taleplere terk edip anszn yakalanaca ana mahkm kalakalr. Andolsun, senden nce birtakm mmetlere de peygamberler gnderdik. (Peygamberlerini dinlemediler.) Sonunda, yalvarsnlar da tvbe etsinler diye onlar iddetli yoksulluk ve darlklarla yakaladk. Ama tarafmzdan takdir edilen bir skntya uratldklar zaman tevazu gstermediler, tersine kalplerinin katl artt, nk eytan btn yaptklarn onlara gzel gsterdi. Sonra, kendilerine yaplan uyarlar gz ard ettiklerinde btn (gzel) eylerin kaplarn onlara ardna kadar atk ve kendilerine balanan eylerden zevk alarak yararlanmaya devam ederlerken onlar apansz yakaladk: ite o anda btn mitlerini kaybettiler. ( 6 Enam / 42 44 )

101

Hatratlar Hatrlamak

31 mart facias
SINAN TAVUKU sinantavukcu@yahoo.com.tr 2009 yl, 31 Mart Hadisesi olarak bilinen ayaklanmann yznc yl dnmdr. Bu hadise, ttihad ve Terakki Cemiyeti tarafndan Sultan Abdlhamidin ynetimine son verilmesine ve Cemiyete mutlak iktidar yolunu amasna sebebiyet vermesi bakmndan bir krlma noktasdr. 31 Mart Hadisesi sadece tarihi bir olay olarak nemli olmakla kalmam, Cumhuriyet dneminde, muhalieri susturmak ve bastrmak iin kullanlan, bir korku diline ilham vermitir. Halkn dini hayata ilikin talepleri ya da resmi tezlere aykr tarih anlaylar, 31 Mart hadisesine gnderme yaplarak, irticai talepler olarak bastrlmtr. lendirilmesi gerekmektedir. 31 Mart Hadisesinin yznc yl dnm mnasebetiyle, bu olaylarn tam ortasnda yer alm ve aclar ekmi bir subayn, Mustafa Turann 31 Mart Facias adl hatratn bu sayda ele aldk ve bir mahidin gzyle olaylar yanstmaya altk. 31 MART FACASI Hadise inde Yaam, Faciann Kurban ve Grg ahidi Mustafa Turan Taklada mzka zabiti olarak grev yapan Mustafa Turan, 1966 ylnda dal Neriyat tarafndan yaymlanan 31 Mart Facias adl kitabnda, 31 Mart Vakasn Taklada yaanan olaylardan hareketle anlatmaktadr. 31 Mart Vakasnn ncesinde ve sonrasnda Taklada bizzat grdklerini, ahit olduklarn anlatan yazar, bu hadisenin komplo olduuna inanmaktadr. O tarihte kendisi de

Mart faciasnn talihsiz mehul kurbanlar bir Mslman mezarlna bile gmlemediler, Srp Agop Ermeni Mezarlnda eridiler. Takla facias bu halde iken Bulgar ete reisi Sandaneski efradn toplayp Enver Beyle beraber Yldz Sarayn bastlar. Osmanl hanedannn 600 seneden beri saltanat srd bir tarihi hie sayarak Abdlhamidin sarayn Bulgar Yznc yl dnm dolaysyla 31 ekyalarna yama ettirdi. Mart Hadisesinin sadece tarihiler

tarafndan deil, devlet ve toplum hafzasnda yaratm olduu travmalar dolaysyla, dier sosyal disiplinler tarafndan da ele alnmas ve deer-

102

ttihat ve Terakki Cemiyeti mensubu olan Mustafa Turan, yaanan olaylarn bir Yahudi komplosu olduunu kanaatindedir. Mustafa Turan, 31 Mart Vakasnn icad ve sahneye konmasnda, Trk ve talyan ifte tabiiyetinde olan ve hrriyetten sonra da Selanik mebusumuz olan (EMANUEL KARASU) ile ttihatlarn maliye nazrln yapan Cavid Beyin barol oynadn iddia eder. Yazara gre, ilk i Emanuel Karasunun ttihatlara verdii para ile balar. Emanuel Karasu talyan bankasndan ald 400.000 liralk altnlar drt teneke iinde Metrovieli (NECP DRAGA) isminde zengin bir adama verir o da bu paray ttihad ve Terakki Cemiyeti mensubu Eyp Sabri Beye (orum Mebusu) verir, bu paralar 31 Mart hadisesinin yaratlmasna sarf edilir. Emanuel Karasu bu hadiseyi mteaddit defalar makam- iftiharda, Sultan Hamide 5 milyon altna yaptramadmz ii biz ttihatlara 400.000 altna yaptrdk diye vnmtr. (shf. 14) Emanuel Karasunun ifade ettii 5 milyon altn, Yahudilerin Kudse yerlemelerine izin vermesi iin Teodor Herzl tarafndan 1898 ylnda Abdlhamide teklif edilen, fakat Padiah tarafndan reddedilen rvettir. Mustafa Turan, banda Emanuel Karasunun bulunduu Selanik (Rizorta) Farmason locas ile talyada (Floransa) ya bal localarn ttihat ve Terakkiye nfuz ettiini ve ynlendirdiini dnmektedir. Ona gre, 31 Mart Hadisesinin dzenlenmesi de dahil olmak zere, ttihat ve Terakkinin yaptklar iler Filistinde bir Yahudi Devleti kurulmasna mni olan Sultan Abdlhamidi devirmeye yneliktir. Yazar kitabnda Osmanl Devletinin tarihi ve dmanlar hakknda bir takm siyasi deerlendirmeler yaptktan sonra, yaad 31 Mart Vakasn aadaki gibi anlatr.

1325 senesinin 12inci Cuma gn her zaman olduu gibi askerleri Cuma Selamlna gtrmtk. Avdette Taklaya geldiimizde her kouta sarkl sakall bir takm hocalar bulduk. Bunlar selamla gitmeyip klada kalm olan erata vaiz verdiklerini grdk. Sebebini sorduk, hassa ordusu kumandanlnn emriyle askerlere dini tler vereceklerini sylediler. Askerlikte silsile-i meratip var, gelen bir emrin st kademeden dmen neferine kadar bildirilmesi gerekir. Taklada yze yakn kou olduuna gre bir hayli hoca gelmiti. Bazlarna bu vazife iin cret alp almadklarn sorduk, medreselere gelen memurlar tarafndan imdilik bir haftalk cret olarak birer buuk altn lira aldklarn ve mnavebe ile bu vazifeyi Takla ve Beyolu topu klasnda yapmak zere gnderildiklerini sylediler. Burada dikkate deer bir nokta var: Bu emirden klada mesul kumandanlarn hi mi haberleri yoktu. Nizamiye kaplarndaki nbetiler emirsiz ku bile uurmazlarken, bu hocalarn girip kmalar mrettep faciann ok ustaca tertiplendiinin en bariz bir delilidir. Bu gne kadar 31 Mart Vakas hakknda yazlan eserlerde yalnz nc ve drdnc avc taburlarndan bahsedilmi, hibir yazar Taklann iine girmemitir. Halbuki klada avclarn birka misli kadar fazla hassa ordusu erat vard. Bunlar hassa ordusunun ikinci frkasna mensup yedinci ve sekizinci alaylarn taburlar ile mzka blkleri, nmne ve istihkm blkleri bir de asker hapishane vard. Hadiseyi tertipleyenler klada mevcut tabur ve blklerin isimlerini tesbit etmiler ki, 31 Mart gn st nizamiye kapsndaki nbeti borazan, ac ac her bln ad ile toplanma borusunu alyor, klann askerleri kla avlusunda toplanyor, arkasndan (Titeuuuyyytitey tadey) diye mzka aryor. Kimin verdii belli

Yznc yl dnm dolaysyla 31 Mart Hadisesinin sadece tarihiler tarafndan deil, devlet ve toplum hafzasnda yaratm olduu travmalar dolaysyla, dier sosyal disiplinler tarafndan da ele alnmas ve deerlendirilmesi gerekmektedir.
olmayan emirle mar alnyor. Yine borazan paa geldi borusu alyor, hazr ol, selam dur kumandas veriliyor, nde bir paa maiyetindeki zabitler beraber avluya geldiler. Heyet ihtiram vaziyeti ald, Padiahn mar alnd, erat Padiahm ok yaa diye bardlar. Rahat dur kumandas verildi. Paa askerlere hitaben evketlu Padiahmz Efendimizin Ferman Hmayunlarn okuyacan, bunu can kula ile dinlemelerini syledi. Matbaada yaldzla baslm, zerinde padiahn byk turas bulunan ferman Paa okumaya balad, bizler yaknnda olduumuzdan ferman gryor ve gayet vazh duyuyorduk. Bu fermanda zet olarak yle deniliyordu: Rumelinin Balkan ufuklarnda kara bulutlar dolayor, vatann mukadderatn tehdid ediyor, bu kara bulutlar hayra alamet deildir. Siz asker evlatlarm bu yurdun bekilerisiniz, siz olmazsanz bu vatan mdafaa edilemez, 600 senelik ecdadmz bu yolda canlarn kanlarn vermilerdi. Ben irade ediyorum, dmanla arprken onlar daha iyi grebilmeniz iin yeni bir balk giyeceksiniz, bunda dini hibir mahzur olmadna dair eyhulislamdan fetvasn da aldm, ululemre itaat vacibdir deniliyordu. Paa bir paketten yeni bir balk kard bu balk Enveriyye biiminde n siperli bir balkt.

103

Meer ferman okuyan paa ve maiyetindeki zabitler sahte niforma giydirilmi isyan hazrlayan ve tertipleyen mhim ahsiyetlerdi. lerinde Cemiyetten tandm Bahaeddin akir, Midhat kr Beylerle mer Naci Bey vard. Ferman okuyan bir Paayd, bu fermann sahte olup suni bir isyan maksad ile tertiplenmi olduu akla gelmezdi.
Paa bandaki fesi karp yeni bal giydi, mzka bir mar ald, erat Paann nnden merasimle getiler. Merasim bitince heyet ekilip gitti. Fermann banda btn paralarda grlen Padiahn Turay Hmayun, altnda da Halife-i Mslimin Sultan Abdlhamidin imzas vardr. Meer ferman okuyan paa ve maiyetindeki zabitler sahte niforma giydirilmi isyan hazrlayan ve tertipleyen mhim ahsiyetlerdi. lerinde Cemiyetten tandm Bahaeddin akir, Midhat kr Beylerle mer Naci Bey vard. Ferman okuyan bir Paayd, bu fermann sahte olup suni bir isyan maksad ile tertiplenmi olduu akla gelmezdi. Fakat o gnn dini taasup ve inanlarna gre Mslmana apka giydirmek barut fsna ate atmak gibi bir eydi. Byle bir serpuun giydirilmesi askerlerin maneviyatnda reaksiyon yarataca muhakkakt. Takladan ayrlan heyet Beyolu Topu Klasna gitmiler ayn ferman okuyup onlarn da dini duygusunu kamlayp gitmiler. Sahte heyet gerek Taklaya ve gerek Beyolu Topu Klalarnda ferman okuduklar srada, avu, baavu klnda askerlerin teviki iin bir hayli casus sokmular, heyetin kladan ayrlma-

syla bunlar faaliyete getiler. Bunlardan mer Naci Bey kla avlusunda bir istihkam arabas zerinde barmaya balad. Heyyy Asker kardeler geliniz, toplannz, size diyeceklerim var, sizler Mslman deil misiniz? Bizleri anamz babamz dini bir uruna askerlik yapmak iin gndermedi mi? apka giymek ne demek? Dini mbini slamn evlatlarn dpedz gavur yapacaklar, ne duruyorsunuz? Btn ecdadmz bu uurda kanlarn canlarn verdiler. Mslmanlk elden gidiyor, dnp avc askerlerine sizlere sylyorum, gavur olmak iin mi hrriyet yaptnz, sizin vazifeniz hem hrriyeti hem de dinimiz olan Mslmanl muhafaza etmek deil mi? Ne duruyorsunuz, haydi hep beraber mebusan meclisine gidelim derdimizi anlatalm, diye askerlerin arasna karm olan casuslar da askerleri tahrik ettiler. Bir anda kzlca kyamet koptu. Borazanlar bir yandan silah ba toplanma borusu alyor, klann ii bir anda karverdi. Hadiseyi nlemek isteyen zabitleri bir koua kapattlar, sngl nbeti diktiler. Ayn ekilde Beyolu Topu Klas da ayaklandrlmt. Kla avlusu maheri bir hal almt. nk merutiyeti yaratan bir idarenin kendi evlatlarna kyaca hatra bile gelemezdi. Olayn suni tahrik olduunu kestirmek imkanszd. O gn yani 31 Mart Sal gn nde yedinci alayn bandosu (Ey gaziler yol grnd yine garip sineme) marn kimin verdii belli olmayan bir emirle arkada nc, drdnc avc taburlar ile yedinci, sekizinci hassa alaylar olduu halde Dolmabaheye inildi. Tam bu srada askerlerin arasna karm olan tahrikiler bellerindeki tabancay karp havaya ate etmeye balad, askerlere ne duruyorsunuz sizler de ate etsenize diye bardlar o anda mavzerler havaya dikildi, bir atrt koptu, silah sesleri halk da ayaklandrd.

Tophanedeki askerler de kaleye kart, sivil asker kark bir insan seli kprye doru akyordu. Kpr bana geldiimizde Bankalar caddesinden inen Beyolu topu askerleri de kaleye katld. Yeni camiye geldiimizde merdivenlerin st kademesine kadar papatya tarlas gibi beyaz sarkl softalarla dolmu, bunlar askerlerin yolunu kesiyor, Mslmanlk elden gidemez, askerlerimize apka giydirip gavur yapacaklarm ha. eriat isteriz. eriat diye, eraitin ilk avazesi burada iitildi. Hocalar da kaleye kartlar manzara grlmemi bir hal ald. Asker, sivil, hoca kark bir maheri kalabalk sel halinde akyordu. Bir uultu halinde tekbirler bandonun grlts ile kark acayip bir senfoni ile Ayasofya meydanna doru ilerliyordu. Ayasofya meydanna geldiimizde, byk kestane aalar tepesine kadar karnca gibi insan dolu, Glhane kapsndan Divanyoluna kadar dizi halinde atl tramvaylar caddeleri tkamlar, hareketsiz bir halde bulduk. Asker, hoca karmas olan maheri insanlar mebusan binasn evrelediler. Uultu halinde tekbirler getiriliyor, tramvaylarn tepesine km baz softalar ezan okuyorlar, arada bir eriat isteriz, eriat diye baryorlar, kimin kimden hangi eriat istedii uultu arasnda kayboluyor, mebusan binas civarnda tek tk silah sesleri oldu. Haber derhal yayld. Bizleri gavur yapmak isteyenlerden birini ldrmler, kimdir o Tanin Gazetesindeki Selanik dnmesi Hseyin Cahit Beymi. Asiler yanllkla Hseyin Cahit Bey diye Lazkiye mebusu ekip Arslan Beyi (dorusu ekip Arslann kuzeni Muhammed Mustafa Emir Arslan) ldrmler. Cesedi srkleyip paralamak istemiler fakat yanllk anlalm vaz gemilerdi. Hadisenin ehemmiyet ve fecaatini gren Adliye Nazr Nazm Paa byk bir cesaret gsterip hadiseyi nlemek maksadyla beyanatta bulunmak iin pencerelerden birinde grnd. Asker evlatlarm

104

sizleri ifal etmiler, aldanyorsunuz eriat esasen mevcuttur, ne dine ne de eriata hi kimse dil uzatamaz demeye kalmad, vurun ldrn asl eriat dman odur. O aralk bir zabit Hamdi avua bard, o anda silahlar patlad. Meclis reisi Ahmed Rza Bey diye ikinci bir yanllkla Nazm Paay ldrdler. Hamdi avu saa sola emir veriyordu, borazanlar toplanma borusu ald, yar nizam haline giren asker yine hocalarla kark Divanyoluna, oradan da Babaliye inildi. Babaliden inerken frsatlar uray mmet ve Tanin Matbaasn tahrip ve yama ettiler, askerlerin bu ite dahli yoktur. (shf. 50 -52) Ayasofya meydannda hadiseler devam ederken, nc bir gurup facias da Bahriye Silah Endaz blnde lizleniyor. Tahrikiler orada eriat deil, baka bir gerekeyle askerleri tahrik ediyorlar. Gya, Asar Tevk zrhlsnn svarisi binba Ali Kabli Bey, Yldz sarayn bombardman edip, Halifeyi ldrecekmi. Ali Kabli Beyi bir erzak arabasna kilitleyip Yldz Saray mabeyn dairesinin nne getiriyorlar. Padiah mabeyn penceresine kmaya mecbur edinceye kadar Padiahm ok yaa diye baryorlar. Padiah pencereden onlarn isteklerini dinledikten sonra, Ali Kabli Beyin istintak edilmesi iin Bahriye Nezaretine gtrlmesi hususunda irade gnderiyor, fakat asiler iradeye ramen Ali Kabli Beyi orada lin ederek ldryorlar. Ayasofya meydanndan Taklaya avdetimizde Ali Kabli Beyin Yldzda paralanp asld haberi yayld. u halde 31 Mart kurbanlar kiiden ibaret olup Nazm Paa, ekip Arslan Bey, Ali Kabli Beydi. Bizler Ayasofya meydannda iken, avclarn hapis ettikleri Takladaki zabitler frsat bulup hepsi kamlar, klada disiplin kalmamt. Koca klada blklerde tek tk zabit kalm, yksek rtbeli olanlar hepsi grnmez olmutu. Av-

clar askeri hapishanenin kapsn ap mahpuslar salverdiler. Ertesi gn sanki hibir hadise olmam gibi skunet iinde geti, 31 Marttan gn sonra 3 Nisan Cuma gn Yldz Selamlna gidildi, snk bir merasimle selamlk yapld, fakat birliklerin banda belli bal zabitler yoktu. Aradan geen bir hafta zarfnda klada dedikodu yayld, Selanik nc ordudan hareket ordusu adnda bir ordu geliyormu, stanbulda manevra yapacaklarm. Halbuki stanbulda bulank sular durulmu, ortada eser kalmamt 10 Nisan 1325 senesinin Cuma gn yine Takla askerlerini selamla gtrdk. Bu selamlk Sultan Abdlhamidin otuz yl sren saltanatnn son selaml olmutu. Mutad olduu iin her selamlkta resmi geit yaplrd, o gn resmi geit yaplmad. Bir aralk Hnkar yaverleri geldiler, selamlkta askerlerin banda ne kadar zabit varsa Padiahn huzuruna karlacaklarn tebli ettiler, huzura karldk, saf olup selam vaziyeti aldk. Padiahn yannda hassa ordusu kumandan Ahmed Muhtar Paa ile Serasker Rza Paa vard. Abdlhamid zel olarak unlar syledi: gerek selamla gelen ve gerek klada kalan asker evlatlarma selam ve irademi tebli ediniz. (Ayastafanos-Yeilky) ye hareket ordusu adnda nc ordu askeri gelmitir. Onlar da sizin gibi Trk askerleridir. 31 Mart gn Taklada okunan ferman benim fermanm deildir.

Bu hadise baz dmanlar tarafndan tertip edilmi maksatl bir siyaset olay olduunu tahkik ettirdim. Milletime benim zinhar byle bir fermanm yoktur, olamaz. Sizleri aldatmlar, kt emeller iin tevik, tahrik etmiler, bu gibi tevikata katiyyen inanmasnlar, klalarnda sakin olsunlar. Olmaya ki 31 Martta olduu gibi silah istimaline kalkmasnlar diye askerler tebligatta bulunulmasn irade etti, yanndaki kumandanlar da ima ederek kendilerine lazm gelen emirleri de verdim demiti. Eer Abdulhamid stanbulda mevcut hassa ordusuna, gelen hareket ordusuna kar mdafaa emri vermi olsayd, 31 Mart facias Osmanl ordusu iin ok kt neticeler verebilirdi. Fakat Abdulhamid bunu yapmad mukadderatna boyun edi, huzurundan kan arkadalar askerlere Padiahn iradesini bildirdiler o gn hi selamlk yaplmad, Padiah sessiz sedasz camiye geldi, biraz sonra yaverler gelip askerlerin bekletilmeyip klalarna dnmeleri iradesini getirdiler 31 Martn krizi gemiti. Bir haftadr klada kayda deer hibir ey olmad. Avc taburlarnn banda hibir zabit yoktu, bunlarn hepsi birden niin yok olmulard, tertipiler tarafndan uzaklatrlmlard, buda hadisenin mrettep olduunun belli bal delillerinden birisi idi. Klada yksek rtbeli olarak yedinci alay ku-

105

cihetindeki nmune blklerinin bulunduu koular batanbaa ykld, btn efrad enkaz altnda can verdi. arpma faslasz ikindiye devam etti. Beri tarafta Beyolu topular Harbiyedeki topularla arpt. Bir aralk yedinci alay kumandan smail Hakk Bey avclara, yapmayn etmeyin diye mani olmak istedi ise de muvaak olamad. Bizleri ard, olum u beyaz araf bir sra balayn st kat pencerelerinden birinden teslim bayra diye sallayp belki skunet bulurlar da arpmay yattrm oluruz, dediini yaptk hakikaten silah sesleri sustu, kumandan derhal bir yaz yazd ve arkadamz Yzba Hikmetle kar tarafa gnderdi, her ey mayna olmutu. Yklm olan nizamiye kapsnn enkaz arasndan elinde tabanca Hrriyet kahraman binba Enver Bey on kadar arkada yanlarnda kyafetlerinden Bulgar eteleri olduu anlalan acayip kyafetli kalabalk kla avlusuna geldiler. Enver Beyin yannda, uzun boylu sar seyrek sakall Makedonya htilal Komitesinin Reisi mehur Sandeneski vard... lk i sa kalabilen avclar silahtan tecrit edip snglediler, beri tarafta kumandan smail Hakk Bey, Enver Beye; olum gazanz mbarek olsun avclara sz anlatamadm dn yemin ettikleri halde gece cephanelii krmlar bu fecaate sebebiyet verdiler, meram anlatamadm. Enver Bey anszn zerine yrd ve sille tokat vurup kumandann sakaln yoldu. Kumandan bir an iinde kkredi kan boacak gibi bir hal ald ve seni utanmaz alak diye Enver Beyin yzne tkrd . Sen askerliin eref ve namusunu tanmayan bir insan olduunu bu hareketinle ispat ettin yazklar olsun sana ki, bir Trk zabiti niformasn tayorsun. Askerliin en alak bir ferdi imisin ki dmanlarmzn karsnda bana bu erefsizliini gsterdin askerlikte deil dindan d-

mandan miralay Bakrkyl smail Hakk Beyden baka kimseler yoktu. Bir aralk borazanlara toplanma borusu iin emir verdi. Zabit erat hepsi kla avlusunda toplandlar kumandan zet olarak yle demiti: Askerler, ortalkta trl dedikodular dolayor, bunlar baz siyasi maksatlar iin uydurma szlerden ibarettir. 31 Mart gn yaplan hadisede bu maksatlarn bir neticesidir. Aranzda eksilen zabitleriniz yine vazifelerinin bana dnecekler, askerlikte emre itaat vaciptir, bugn sizlere baladan gelen emri, iradei tebli ediyorum. 31 Mart gn olduu gibi askerlik erene yakmayan bu gibi hallerin dinimizde yeri yoktur, herhangi bir sebeple olursa olsun emir aldka kendiliklerinizden hibir harekete tevessl etmemenizi ve etmeyeceinize dair sz vermeniz iin sizlere yemin teklif ediyorum, yemin edermisiniz? Askerler hep bir azdan Vallah Billah diye barp yemin ettilerdi. Taklann birinci katnda avc taburlar ile nmune ve istihkam blkleri, ikinci katta da hassa erat vard. Nizamiye kaplar cephanelik gibi nbeti yerlerini mnavebe ile hassa erat tutar. Avc taburlarnn bu nbetlerle alakalar yoktur. 10 Nisan gecesi avclar her halde bir eyler sezmi olmallar ki cephanelikteki nbetilerin silahlarn alp

gz altna almlardr, harbiye cihetindeki cephaneliin kilitlerini krp erleri posta yapp cephane sandklarn koularna tamlard gece yarsnda vaziyet haber alnd. Kumandana bildirildi harekete geildi, fakat merdiven balarn tutan avc askerleri emir aldk gelmeyin yakarz, diye ek srdler. O srada nbeti avular ikinci bir haber getirdiler: Klann Gazhane tarafndaki yamalarda takye biiminde beyaz klahl gslerinde apraz eklikli yabanc kyafetli kalabalk bir takmn harl harl siperler kazdklarn sylediler. Alay kumandanna vaziyeti bildirdik, sabah olsun vaziyet anlalr demiti. Aradan bir saat geti gemedi Beyolu cihetinde st nizamiye kapsnda birden bire silahlar patlamaya balad ve mitralyoz atrtlar da silah seslerine kart. Hareket Ordusu klaya baskn yapmt avclarda onlara kar mukabil ate amlar ilk anda vaziyeti bilmeyen askerler kladan dar kmlar fakat hareket ordusunun Srp Agop Ermeni mezarlna yerletiklerini mitralyzlerin taramas ile hepsi yerlere serilmilerdi.. 11 Nisan Cumartesi gn afakla balayan arpmada leye doru Harbiyeden atlan top mermileri ile n nizamiye kapsyla ikinci katn bir ksm ykld. Biraz sonrada Harbiye

106

man askeri bile olsa teslim olduktan sonra byle bir muamele yaplamaz. Ben senin kanndan, dininden pheliyim. Eer kannda bozukluk olmam olsayd Bulgarlar gstererek bunlarn karsnda kendi milliyetini ayaklar altna alp byle erefsiz bir harekette bulunmazdn dedi ve sarsld. Kendini kaybetti . Bulgarlara kar mstahak olduu cevab yzne arpan babas yandaki deeri bir Trk kumandann verdii bir emirle arkl Bulgar etecilerine zabit arkada ile beraber klann avlusunda kuruna dizdirdi. Sandeneski ye dnp hak etmedi mi diye sylendi. Teslim olan askerler silahlarndan tecrit edildikten sonra koulara kapatldlar, birer birer arlp snglenip ldrldler. Kla avlusunda cesetler ylm bir mezbaha halinde idi. Sa kalabilenlerini blk yapp istihkam erleri ile kazma krekleri ellerinde olduu halde halen Taklann karsnda Daclk Kulbnn tenis kortu olan binann st tarafndaki Srp Agop mezarlnda atrdklar ukurlara kendi yavrusunu yiyen canavarlar gibi len arkadalarmz sng tehdidi altnda bizlere gmdrdler. Orada 31 Martn ktle halinde gmlen susuz kurbanlar yatmaktadr. Tarihiler, 31 Martn hakiki cephesini yazmak isteyenler orasn eelesinler en doru vesikalar, dkmanlar orada bulacaklar. Taklada grdmz facia Orta a engizisyonunda bile grlmeyen korkun fecaatti. Bu kahraman- hrriyet tredisi Taklada Trk askerlerine her trlsn gsterdi. Hrriyet iin kzlca kyamet kopardn zanneden Enver Bey bizi tarih sahnesinden silmek isteyen dmanlar arkasna takt, onlara sngletti, kuruna dizdirtti, bu kabadayl bari kendi yapsayd ldrtt askerlerin ana ve babalar evlatlarmz ehit oldu diye ona lanet okumazlard. ldrlenler

davac olmasa bile tarih onun davacsdr. Ne yazk ki vatann mdafaas iin evlatlarn askere gndermi olan bir ok anne ve babalar onlarn yollarn senelerce bo yere beklediler. 31 Mart faciasnn talihsiz mehul kurbanlar bir Mslman mezarlna bile gmlemediler, Srp Agop Ermeni Mezarlnda eridiler. Takla facias bu halde iken Bulgar ete reisi Sandaneski efradn toplayp Enver Beyle beraber Yldz Sarayn bastlar. Osmanl hanedannn 600 seneden beri saltanat srd bir tarihi hie sayarak Abdlhamidin sarayn Bulgar ekyalarna yama ettirdi. Fesatlar kararlarnda Sultan Hamidi tahtndan indirmek ve Yldzdaki hazineyi elde etmek iin 31 Mart yaratmlard. Saray yama edildi, fakat hazineyi bulamadlar, ba musahip Cevher Aay yakaladlar, trl ikence yaptlar, sadakat gsterdi, velinimetine ihanet edemeyeceini yzlerine kar bard, boynuna ip takp astlar, bu sefer ikinci muhasip Nadir Aay tuttular, asl olan Cevher Aann lsn gsterip hazinenin yerini gstermezse ayn akbete urayacan sylediler, yaplan ikenceye dayanamad, gizli hazinenin yerini gsterip cann kurtard. (shf. 56-59) Mustafa Turan, Hareket Ordusunun stanbula gelmesinden sonra gelien

olaylar yle anlatr. O gn stanbulda r idare ilan edildi, akam ezanlarndan sonra dar kmak yasak oldu. Limanda seyrsefer bozuldu, ne kardan stanbula, ne de stanbuldan Kadky ve skdar cihetine geilemiyordu. Taklada ldrlen askerlerin cesetlerini p arabalarna bizlere doldurtup, gece sabahlara kadar kitle halinde Srp Agop Ermeni mezarlna gmdrdler. Hareket ordusundan lenler azd, onlar da tantanal merasimle Hrriyet-i Ebediye ismini verdikleri yere gmdler. Ertesi gn klada sa kalan elli kii kadar zabit kark bizler, sngl muhafzlarla Bekir Aa zindanna gtrldk. Bizim bandodan drt zabit arkada unlard: Yzba Hikmet, Mlazm Arif, ben, Susurluklu Halitti. Bandomuzun geri kalan erat isyanla, silahla hibir alakalar olmad halde Taklada yok edilmilerdi. Bizler Bekir Aa Zindanna gelmeden evvel zindan asker, sivil ve bir ok kimselerle dolu halde bulduk. Divan- Harbe her gn on-on be kii karlyor, kimi aslyor, kimi Kathanede kuruna diziliyor, ieride bir lm havas iinde nbet bekliyorduk. Divan Harbin maznunlarna en ziyade u suali sorduklarn rendik. 31 Mart Sal gn Ayasofya meydanna gittin

107

Hareket ordusu klaya baskn yapmt avclarda onlara kar mukabil ate amlar ilk anda vaziyeti bilmeyen askerler kladan dar kmlar fakat hareket ordusunun Srp Agop Ermeni mezarlna yerletiklerini mitralyzlerin taramas ile hepsi yerler serilmilerdi.. 11 Nisan Cumartesi gn afakla balayan arpmada leye doru Harbiyeden atlan top mermileri ile n nizamiye kapsyla ikinci katn bir ksm ykld.
mi? Gittim diyen ya aslyor, ya da snfna gre kuruna diziliyor. Ceza en haften idam. Sra bize geldi, drt arkada Divan- Harp huzuruna karldk. Cemiyetten tantm Hafz smail Hakk Beyde aza bulunuyordu. Hi tanmamazla geldi, eh diyorduk bizler nasl olsa silahl asker deiliz, sonra Cemiyetin de mensubuyuz, bizlere bir ey dokunmaz kurtuluruz, midinde idik, ne yazk ki mitlerimizin aksi oldu. lk sual knyelerimiz soruldu, 31 Mart gn Ayasofya meydanna gittiniz mi? nkar imkansz, gittik efendim, amma bizler silahsz askerleriz, biz mzkacyz, sadece marlar aldk, bizi oraya srkleyerek gtrdler, ne olanlardan haberimiz var, ne bir ie kartk. Reis grledi: Ey gaziler, yol grnd marn almadnz m? aldk efendim, iyi ya demek ki siz askerleri tevik ve tahrik ettiniz, ayn crmle mcrimsiniz Cevap vermedik. Yzba Hikmet, efendim, ne kimseyi tahrik ettik, ne de teci ettik, sel nne katlp srklendik. Reis kkredi, susunuz itiraz yok, hakknzda verilecek karar dinleyin, ka-

tibe dnp; yaz, karar dedi: (Merutiyeti ilga, yerine eraiti ikame maskesi altnda hkmetin kurduu hrriyet nizamn yok etmek, bu yzden bir ok vatandan kanlarnn dklmesine, meclisi mebusan basp katliam ve asayii ihlale ictisar eyledikleri ikrar ve itiraaryla sabit olduundan alay 7 mzka bl zabitlerinden Yzba Hayri olu Hikmet, Mlazm Ahmed olu Mustafa, Mlazm Rfat olu Arif, avu Hasan olu Halitin, rtbe ve nianlarnn ref ine, ktaat baideye sevklerine, altar ay Hidamat akkade ar hizmetlerde istihdamlarna karar verildi). Hibir temyiz ve itiraz olmayan bu kararlar, nianlar sklp Bekir Aa blne, oradan da Sirkeci sevkiyatna getirildik. (shf. 60-62) Mustafa Turan ve arkadalar zahmetli bir tren yolculuundan sonra Selanike gelirler. Birka gn konulduklar hangarda kaldktan sonra, bir mzka yzbas gelerek mzkaclar toplayp Krmz Klaya gtrr. Burada bir sre mesleklerini icra ettikten sonra, Yunan hududundaki Kayalar kazas ile Kozina Dalar arasnda ta krma ve yol yapma iine gtrlrler. Burada ok zor artlar altnda alrlar. 1325 senesinin Birinci Terin aynn yedinci gn cezalarn bittii, harekete hazr olmalar tebli edilir. Kalenin yars sefaletten ve alktan lmtr. Mustafa Turan ve arkadalar Sorovi istasyonundan trene binerler. Selanike vardklarnda srprizle karlarlar. Burada, verilen cezann k grlmedii, alt ay daha Karaburun istihkmlarnda siper kazma cezas verildii kendilerine tebli olunur. Gtrlrken, Alatini Kk nnde Padiahm ok Yaa diye bartlrlar. Bu ceza sresinde, kale arkadalar Yzba Hikmetle Mlazm Arif i Karaburun istihkmlarnda karlar altnda topraa verirler. Yzba Hik-

met Sebep olan, sebepsiz kalsn, Allahn lanetine urasn bedduas ile son nefesini verir. Mustafa Turann askerlii Birinci Dnya Harbinde devam eder, 1330 senesinin aralk aynn son gnlerinde, Kafkas cephesinde, Allah- Ekber Dalarnda kolordu kumandan ve maiyeti ile birlikte Ruslara esir derler. Yazarn 31 Mart Hadisesi ile ilgili son szleri yledir. Bizler Sibiryann mntehasnda Sayan Dalar eteinde Yenisey kenarnda (Kras Noyarsk-Kzl Yar) ehrinde esir kampnda 31 Mart faciasnn dram ve son perdesinin kapandn orada duyduk. O gnn biz genleri temiz ve halis bir imanla balandmz ttihat ve Terakki Cemiyeti bizleri bir deri gibi yerden yere vurduu halde vatan akyla her felaket ve straba katlandk. Ne yazk ki onlarn i yzn bilemedik, canla bala altk. Tek tesellim (stiklal Savalar) nda gnahlarmzn kefaretini fazlasyla demekliimizdir. (shf.71)

108

Seyahat

endlse yolculuk
MEHMET YAAR SOYALAN

Son den mahalle de, Elbeyzin. Elbeyzin, Elhamra saraynn zerinde bulunduu tepenin tam karsnda yer alyor. spanyol kkenli Mslmanlar da youn olarak bu mahallede yayorlar. Yiit dt yerden kalkar anlayyla tm spanyaya hatta Avrupaya buradan yaylacaklarn dlyorlar. spanyol kkenli Mslmanlar dediysek, Endlsn knden bugne dein burada yaamaya alan bir Mslman aznlktan sz etmiyorum. Byle bir ey yok. Buradaki Mslman nfusun varl ok yeni.

nsan talebinde srarcysa, sabredip beklemesini de biliyorsa, istekleri er veya ge gerekleiyor. Herkes kendi hayatnda bir ekilde yaamtr bunu. Ben, kendi hayatmda bunu birok kez yaadm. Rabbime hamdolsun ok yakn bir zamanda da, Endls grme hayalimi gerekletirdim. Byle bir arzu bende ilk ne zaman olutu tam olarak bilmiyorum. Ancak, yllar nce Ebul Beka Salih b. erif in Endlse At isimli iirini, Sezai Karakoun dizelerinden okuduumda, bu isteimin ilk defa o zaman beynimde belirgin bir ekilde yer ettiini ve bir daha silinmediini biliyorum Ebul Beka iirin bir yerinde yle diyordu. Endlse yle bir felket kt ki, yok bir ei Dehetinden Medinede Uhud, Neciddeki ehlan dalar yerinden oynad,

Bir deprem ki, yer yarld arz boyu. Ah! Yarmadada slma gz dedi, yad bel yamur gibi. imdi o canm Endls ehirlerinde, slmn ne nam var ne nian; Sanki hi olmamt, sanki batanberi yoktu. Belensiyeye bir sor, Mrsiyenin hali nicedir? tibenin bana gelenler? Ceyyan ne oldu? Topra buram buram bilgi tten Kurtuba. Bilginlerinin ad ta uzaklarda nlayan Kurtubaya ne oldu? Nerede Hmsn o kl, o aydnlk baheleri, gnei tazeleyen baheleri. Tkendi mi lgn lgn akan eker gibi tatl nehirlerinin suyu? 1

109

Bu dizeleri okuyup da hznn meraka dnmemesi mmkn m? Bende da yle oldu. Ne olmutu Endlse, en nemlisi de Endlstekiler kimlerdi? Nasl bir medeniyet kurmulard ve balarna bunlar niye gelmiti. rem bahelerinden daha gzel, her yan batanbaa bir cennet paras olarak tasvir edilen Endls gerekten nasl bir yerdi? Sonra Endls ile ilgili okuduum her makale ve haber bu merakm derinletirdi. O blgeden dnen her bir arkadan ansn dinlediimde bu derinleen merakm vazgeilmez bir tutkuya dnt. Baz arkadalarn gidip de ne yapacaksn? Koskoca lkede, yedi yz yllk tarihten sadece iki tane eser kalm. Gittiine demez demeleri bile azmimi krmad. bni Rtlerin, atibilerin, bni Haldunlarn, bni Arablerin kt bu bereketli topraklar grmem gerekiyordu. Kendimi ite bylesine artlandrmtm. Ama zaman geldi, devran dnd, Hamdolsun Rabbim gidip grmeyi bana da nasip etti. yi ki gitmiim diyorum. imdi bir daha gitmenin hesabn yapyorum. Kim bilir belki Rabbim yine ksmet eder de bakp da gremediklerimi grme imknna kavuurum. lk ntiba: Hayal Krkl Scak bir temmuz gnnde, ilk olarak

Barselonaya ayak bastm ve ilk hayal krklm da burada yaam oldum. stanbul Atatrk havaalanndan sonra Barselona havaalan bana ok kirli ve dzensiz geldi. Avrupa birlii yesi bir lkenin nemli bir ehrine geldiimi gsterecek bence hibir emare yoktu. ehir de fazla ilgimi ekmedi. Burada atalarmn izini gremedim. Hep birbirine benzer kaba binalar her yan doldurmutu. Caddeler geni ve dzenliydi. stanbulun kalabal ile kyasladmda bu insanlar nerede diyordum. Bana bu ehirde burann yerli halk yaamyor gibi geldi. Cadde ve sokaklar, lokanta ve kafeler botu. Sokaklarda var olanlarn da bizim gibi turist olduklar her hallerinden belliydi. Anlalan, gnn yirmi drt saati, bu ehir sakinleri srekli evlerinde oturuyorlard. Bu iki milyon insan neredeydi? Dikkatimi eken bir fark atlamamalym; taksi ve otobslerin ofrleri neredeyse yarya yarya kadnd. Hatta krkl belediye otobs ofrlerinin de birou kadnd. stelik stanbulda zel aralaryla trai tkayan kadn ofrleri grm birisi olarak buradakilerin erkeklerden ok daha rahat olduklarn syleyebilirim. Barselonada Trkiye ve dier halk Mslman olan lkelerden gelmi birok kii ile tantk. Hindistan,

Pakistan, Afganistan ve Kuzey Afrika uyruklu Mslmanlarn gittii bir mescitte (Ad; Tark bin Ziyad) ikindi namaz kldk. Mescit ok bakmsz ve kirliydi. Dardan bakldnda burann mescit olduunu gsterir hibir iaret yoktu. Mslmanlar youn olarak bu mahallede yayorlarm, bunu evredeki i yerlerine bakarak da anlamak mmkn. En ok dikkatimi eken ey, dner kebap yapan lokantalarn okluu oldu. Trkler her taraf sarm dedim iimden, ama ok gemeden yanldm anladm. nk bu lokantalar iletenlerin sadece bir iki tanesi Trkt dierleri farkl lkelerden gelmi Mslmanlard. Sylemeye gerek yok, sadece adlar Mslman, btn lokantalarda istisnasz iki iilen bir bar bulunuyordu Dner bir marka olmutu, bunun retim ve pazarlamas da Trklerin tekelindeydi. Almanyada retilip, tm Avrupa Birlii lkelerine pazarlanyor. Lokanta ve dkknlarn zerindeki yaz ve tabelalardan burann bir Mslman mahallesi olduu belli oluyordu. ne kan en nemli ibare halal kelimesiydi. spanya, Mslmanlarn youn olarak yaadklar bir lkeydi. ou Fas ve Cezayir kkenli yaklak on milyon (Bunlarn ou spanya vatanda deil) Mslman yayormu burada. spanya nfusunun krk be milyon olduu dnlrse bunun nemli bir rakam olduu ortada. Btn spanya seyahatim boyunca, sahibi Mslman olsun olmasn birok iyerinin camnda bu halal kelimesini grecektim. Bu kelimenin buradaki anlam, bu i yerinde, iinde domuz eti bulunmayan (et ve st rnleri) yiyecekler (de) bulunur demekti. Barselonay bir taksi kiralayarak dolatk. Fazla ilgimizi ekmedi, souk ve skc geldi, hemen ayrlmak istedik. Hedemiz Granadaya gitmekti. Otomobil kiralayamadk, uak biletleri pahal geldi, trende yer yok-

110

tu, ancak otobste yer bulabildik. On iki saatlik, yaklak 1100 kmlik bir otobs yolculuu bizi bekliyordu. Kara yolu insan tamaclnda, Trk rmalarnn dnyann en iyisi olduunu burada bir kez daha grdm. Demiryolu ulam yaygn ve ok gelimi olmasna ramen otobs ile ulam ok snrl. Bunu otobs terminallerinden de anlyorsunuz. En byk illerinin otobs terminalleri bizim sradan bir ilimizdekinden daha kk ve bakmsz. stelik otobste ikram ve servis diye bir ey yok. Su bile bulunmuyor. Servis yapacak, muavin veya hostesler de yok, tek bana bir ofr. Yani tam bir self servis yolculuk Endlse Doru Sabah gzm atmda (bir gece nce de uykusuz olduum iin otobste szp kalmtm) farkl bir corafyada olduumu fark ettim. Genel grn ve bitki rts tamamen deimiti. Km levhalar Granadaya yaklatmz gsteriyordu. Akdeniz iklimi ve bitki rts ile kar karyaydk. Gkyz daha bir berraklamt. Yol boyu zeytin baheleri uzanyordu. Olduka da bakmlyd. Burann zeytin zengini bir lke olduunu ve dnyann zeytinya ihtiyacnn byk blmn karladn daha sonra renecektim. slami dnemde Mslmanlar buraya Grnata derlermi. Deie deie Granada olmu. spanyollar, ne eski dnemde ne de yeni dnemde hibir ehrin, kasabann hatta kyn bile ismini deitirmemiler. Sadece alfabenin deimi olmas kk bir yazl ve telauz farkn ortaya karm. Bunun dnda her ey eskisi gibi duruyor. Kurtuba- Cordoba, Elcezire, Elgeciras, Mrsiye-Mrcie, TuleytoToledo olmu. Topraklar igal edilmemi, din ve kimlik deitirmemi olmakla birlikte, sakinlerinin itirazna ramen kynn, kasabasnn,

ehrinin ismi deitirilmi bir corafyann ocuu olarak, en az bin yldr ayn isimlerin kullanlyor olmas beni ok etkiledi. stelik burada eski sakinlerinin, yani o kye, o kasabaya, o ehre, o ismi veren kimselerin en az be yz yldr bu topraklarda yaamyor olmalarna ramen isimlerinin hala yayor olmas beni olduka duygulandrd ve kendi lkem adna da olduka zldm. htiam ve Hzn Granada, bu yarm adada Mslmanlarn en son terk ettii blge. Bu ehir ierisinde en son den mahalle de, Elbeyzin. Elbeyzin, Elhamra Saraynn zerinde bulunduu tepenin tam karsnda yer alyor. spanyol kkenli Mslmanlar da youn olarak bu mahallede yayorlar. Yiit dt yerden kalkar anlayyla tm spanyaya hatta Avrupaya buradan yaylacaklarn dlyorlar. spanyol kkenli Mslmanlar dediysek, Endlsn knden bugne dein burada yaamaya alan bir Mslman aznlktan sz etmiyorum. Byle bir ey yok. Buradaki Mslman nfusun varl ok yeni. Endlsn son kalesi Elbeyzinin dmesi ile birlikte buradaki Mslman nfus ve kltr de yok olmu, yani Katolik Hristiyanlar tarafndan yok edilmiler. Ebul Beka iirinde bu

Bu ehirlerdeki genel grnt dier ehirlerden ok farkl. Buralarda derin bir slami dokunun bulunduunu baktnz her karede hissediyorsunuz. yle ki, u kede, u tepede, u yamata bir cami bir mescit vard diyorsunuz. Maurice Lombarda gre slam dnyasnda cami saysnn en fazla olduu ehir Kurtuba idi. Onu Sicilya adasndaki Palermo ehri takip ediyordu.
durumu yle dile getiriyor. slmdan boalp inkr karanlyla dolan Endls iin, ulu slam, karalar balad, gece gndz yas tuttu . Cami kilisedir artk, hill yerine ha asl Nur yzl ezan yerine, bitmeyen bir an sesi, bir bayku uultusu... Mihraplar ki tatandr, minberler ki aatan, Canl cansz ne varsa bu hle inledi durdu. .

111

len asker, esir kadn, ufuklara bakp bizden mdat ummu beklemiti, son ana dek. Hi dndnz m bunu? .. Alaln rts kaln bir gece gibi sarm drt yanlarn. Basz, akn, olup bitene hayrette, gzleri bym, baklar korkulu. Sen de ahit olsaydn benim gibi onlarn Yurtlarndan koparlp satllarna pazarda, ey Tanr kulu O hkrklar senin de akln komazd yerinde benim gibi Can vcuttan eker gibi ayrdlar anadan yavrusunu. Ya o kzlar ki, yakuttan ve mercandan dklmlerdi sanki. Ve sabah bir da ucundan yeni kan bir gnein masumluu indeki o Meryem yzl kzlar da salarndan srkleyip gtrdler. Kirli yataklarna. Haykrlar yrtt gkleri. Yrekleri para para, babalarsa kan kustu. Bu anlatm ve tasvirler iirin yazld

yllarn dramn gzler nne seriyordu. O gnlerde Elbeyzin tam olarak dmemiti. Bu blgede asl aclar ve byk kymlar daha sonraki gnlerde yaand. Takvimlerin 1500l yllar gsterdiinde dnyann gelmi gemi en sekin medeniyetinin ina edildii bu yarm adada neredeyse bir tane bile Mslman kalmamt. Daha nce kaabilenler, Cebelitark boazn aacak imkn elde edenler kamt. Bir ksm ise bir sreliine Portekize snmlard. Ancak Portekiz kaps da yzlerine kapanmt. Bu arada, spanya Prensesi ile evlenen Portekiz Kral Manuel 5 Aralk 1496da imzalad fermanla ... Yahudilerin ve Mslmanlarn lkeyi on ay iinde terk etmelerini... ilan ettiinde Mslmanlar iin Endls hayali tmyle sona ermiti. Ta ki 1970 yllara kadar. Bugn spanyol kkenli Mslmanlar, nostaljik bir duygu ile tarihi kkenlerini aryorlar. Acaba en azndan, anne tarafndan Mslman atalarmz var mdr? onlarn izlerini bulabilir miyiz diyerek Atalar imparatorluklar kurmu ve mparatorluk bakiyesi bir lkede yaayan bir insan olarak, nasl olur da bir topluluk bir yerde yedi yz yl ya-

ar, dnyann en sekin medeniyetini kurar, Yarm adaya hayat verir, ancak, bugn bu blgede, onlar hatrlatacak tek bir eser, tek bir insan kalmaz, insann akl almyor. Bir yumruk boazma dmleniyor, boulmak zereyim. Oysa bizim geleneimizdeki imparatorluklar, dnyann drt bir yanna gitmiler, o blgedeki insanlarla i ie, onlarn kltr ve inanlarna saygl olarak yaamlard. ok zaman bu hogrleri onlarn balarn artsa, hatta o blgedeki varlklarnn ortadan kalkmasna neden olsa da (burada olduu gibi) bu ilkelerinden vazgememilerdi. Bu nedenle bugn slam dnyas ve Mslmanlarn bir zamanlar egemen olduu topraklar, eski sakinlerinin mabetleri ile doludur. Bugn hala o topraklarda da o eski sakinlerin torunlar yaamaya devam ediyorlar. Ancak bugnk spanyada, Endls hatrlatacak tek bir iaret braklmam. Ne bir ky, ne de herhangi bir yerde bir bina ve iinde yaayan bir Mslman, canl cansz her ey silinmi. Yedi yzyllk tarih yok. Endls; Yeniden slama Yryor Ya Biz? Buradaki yerli Mslman nfusun tarihi sadece otuz yl geriye gidebiliyor. spanyada otuz yl ncesinde de elbette farkl uyruklu, zellikle Fas kkenli birok Mslman yayordu, ancak bata dil sorunu olmak zere birok sebepten dolay spanyollar zerinde herhangi bir etkileri olmam, tersine kendileri asimile olmulard. Hatta onlarn varl spanyollarn slama uzak durmalar asndan ok nemliydi. nk genelde buradaki kuzey Afrikallar toplumun en alt tabakasn oluturuyorlar ve her trl kirli ilerde onlar kullanlyor. Yerli Mslmanlarn slamla tanmas da Avrupa orijinli. Aslen rlanda kkenli bir Mslman olan Abdlkadir es Sunin iratlaryla birok spanyol slamla

112

tanm, onlara gre bu sayede zlerine dnmlerdi. Murabitunlar olarak da bilinen bir cemaat oluturmulard. Merkezlerini, Elhamrann tam karsna, Granadann en byk kiliselerinden birinin yanna bir camiyi de iine alan bir merkez ina etmilerdi. Bu merkez, Kilisenin btn itirazlarna ve ynetimin kar kmasna ramen yasal imknlar kullanlarak mahkeme kararyla yaplm. En nemli zellii de, Avrupann, minaresinden ezan sesi ykselen tek camisinin olmasdr. Biz de ehre iner inmez doruca bu mahalleye gittik ve slam Merkezinin bahesinden Elhamra Sarayn seyre koyulduk. Rengrenk am gller arasndan Elhamra Sarayn seyrederken insan kark duygular ierisine giriyor. Bir yanda, be yz, alt yz yl nce, belki tarihte ei hi yaanmam bir katliamn ahitliini yapan corafya, meydanlar, caddeler, dar sokaklar, tarihi binalar, ta, toprak ve hava Balar kesilen erkeklerin haykrlar, ietleri kirletilen kadn ve kzlarn lklar, anne babalarndan kopartlan ocuklarn feryatlar... Milyonlarca kitabn, kitap dalarnn yaklmasyla yldzlara ulaan cehennemdekilerin yannda snk kalaca alevler ve ziri simsiyah dumanlar Bu alevlerin etrafnda neyi yok ettiklerinden habersiz, kendinden gemi bir halde naralar atp drt dnen sarho barbarlarn azgnlklar Yklan mabetler, talan edilen arlar, iyerleri, el emei gz nuru ei ve benzeri bulunmayan sanat eserleri, ipek hallar, tablolar Tm bu lklar bir bir kulaklarnda nlayp, beyninde canlanrken fken gkleri ayor. Gklere smayan bu fkeyi yreine hapsediyorsun. O da seni yorgun ve bitkin dryor, sonra yorulup alyorsun. Bir yandan da, doduun topraklarda grmek istediin eylerin burada somut karlklarnn hala yaanyor olduunu grmen fkeni garip bir

buruklua dntryor. Bir hn bir kinle bu katliamlar yaanm ama fke geip sarholuk bittikten sonra, adeta biz ne yaptk dercesine geriye kalan miras, ak slami iaretler, semboller temizlenerek olduu gibi korunmu. zellikle ehirleme ve mimari alandaki Mslmanlarn uygulamalar sadece korunmakla kalmam ayn gelenek devam ettirilmi. Bu lke benimdir demek iin o kadar ok malzeme var ki. Granadada, Cordobada Teledoda, Sevillada gezerken her ey size kendi lkenizi hatrlatyor. Bazen de derin ahlar ektiriyor tabi ster istemez grp yaadklarnzla ilgili karlatrmalar yapyorsunuz. O zaman ac gerekler tokat gibi yznzde patlyor. evreme bakarak lkemde en kt korunan mirasn, Mslman atalarmza ait miras olduunu, ok ak bir ekilde bir kez daha kavradm. Bu ne korkun ihanettir diye hayanp durdum. Tm lkede (belki de tm slam dnyasnda) zellikle de eski stanbulda Elli altm yllk bir sre ierisinde bu tarih adna hibir ey braklmad buradan ok daha net grlyor. Eminn, Fatih, Beyolu,

Kurtuba- Cordoba, Elcezire, Elgeciras, Mrsiye-Mrcie, Tuleyto-Toledo olmu. Topraklar igal edilmemi, din ve kimlik deitirmemi olmakla birlikte, sakinlerinin itirazna ramen kynn, kasabasnn, ehrinin ismi deitirilmi bir corafyann ocuu olarak, en az bin yldr ayn isimlerin kullanlyor olmas beni ok etkiledi. stelik burada eski sakinlerinin, yani o kye, o kasabaya, o ehre, o ismi veren kimselerin en az be yz yldr bu topraklarda yaamyor olmalarna ramen isimlerinin hala yayor olmas beni olduka duygulandrd ve kendi lkem adna da olduka zldm.
Eyp, skdar gibi tarihin merkezi olan blgelere tek bir ivi akmak bile imknsz olmas gerekirken, buralarn ne hale geldiini dnyorum. Bu ve benzeri yerlerdeki tarih

113

ve corafya, hem halkmzn yamac gebe kltr ve agzll hem de yneticilerin, dar grll, duyarszl, vurdumduymazl, belki de zel bir dmanl ve kendi evrelerine peke ekmelerinin bir sonucu olarak yok edilmi. Tarihi yok etme anlamanda aslnda en byk katliam ve mimari doku soykrmn biz yapmz. Bu gzelim tarihi doku yerini en irkin, en itici, insan doasna en ters, yaamann ve nefes almann mmkn olmad, beton yn ucube yaplar yapmz. Tarih, Tarih Olarak Yerinde Duruyor Oysa spanyada yzyllardr eski ehre bir tek ivi bile akmamlar, doal dokusunu ilk haliyle muhafaza etmiler, yeni ehirleri de, eski ehrin dnda yeniden kurmular. Mzeye dntrlen ok zel birka yap hari, eski ehirde hayat yzyllar ncesi gibi canl olarak devam ediyor. Ondan fazla ehri gezdiim halde, harabeye dnm, atlar sarkm, iinde oturulmas imknsz bir tane binaya bile rastlamadm. Her yer dipdiri ve tertemiz olarak ayakta duruyordu. Bunlar yazarken, Ziya Paann 1870te yani tam yz otuz yedi yl nce yazd bir beyit aklma geldi, yle diyordu Paa airimiz; Diyar- kfr gezdim beldeler kaneler grdm

Dolatm mlk-i slam btn viraneler grdm Maalesef bugn de durum yz otuz yedi yl ncesinden pek farkl deil. Demek ki bak as pek deimemi. Ziya Paann dneminde mparatorluun iinde, stanbul ve Bursa gibi doa ve tarihiyle birlikte i ie yaanlabilecek birok ehir vard. Belki bu ehirlerin baz mahalleleri biraz bakmsz ve amurluydu ama tarih ve tabiatla i ieydi. Ya imdi?. imdi onlar da kalmad. Buna ramen Bat kendini zeletiriye tutarak ehirlerini daha bir gzelletiriyor. Bunu spanyada da grmek mmkn Turizm lkenin en nemli gelir kaynan oluturduu iin olsa gerek, tm sahil boyunda ve tarihi zellii bulunan btn yerleim merkezlerinde bacas olan ve tten bir tane bile fabrikaya rastlamadm. Daha nce kurduklarn da kapatmlar. Bir ksmnn iskeleti hala duruyor. Turisti rahatsz edecek bir manzara yok. Verimli ovalarda da bu tr fabrikalar gremedim. Daha nce de ifade ettiim gibi kylere kadar btn eski yerleim merkezlerinin isimleri hala bin yl nceki isimler olarak duruyor. Yani hala hemen hemen eski btn yerleim merkezleri Mslmanlarn koyduklar isimlerle anlyor. Mslmanlar da kendilerinden nceki yerleim yerlerinin isimlerine dokunmamlar.

Sadece kendi kurduklar yeni yerleim yerlerine yeni isimler koymular. Ya lkemizde; Trke deildir diye btn yerleim yerlerinin isimleri sakinlerinin kar kmalarna ramen, onlara sorulmadan deitirilmi. Bugn birok kii doduu kyn ismini bile bilmiyor. Endlste dolarken hi yabanclk ekmeyiimizin ve kendimizidiyar- kfrde deil de evimizdeymiiz/bir slam lkesindeymiiz gibi rahat hissetmemizin nedenlerinden birisi ky, kasaba, ehir, corafya ve blge isimlerinin tandk bildik, bizden isimler olmasdr. Bir baka nedense; slami dnemden toplam birka dini zellikli eser kalsa da, ehirler, yerleim planlar ve genel grntleriyle kendi ehirlerinizden birindeymisiniz havasn veriyor. Hristiyanlar cami, mescit, medrese gibi dini yaplar ve sultanlara ait saraylar yktktan sonra dier binalar olduu gibi korumular. Cami ve mescitlerin yerine de ayn talarla katedral ve kilise yapmlar. ehrin genel dokusunu olduu gibi muhafaza etmiler. Hatta daha sonra kendileri de ayn mimariye uygun binalar yapmlar. Fskiyeler, su kanallar sanrm hibir yerde bu kadar gzel durmuyordur. Endlsn bir su medeniyeti olduunu sylemek abart olmaz. spanyada belki dnyann en gzel yaplarndan ikisi bugn hala ayakta... Bunlardan birisi Granada (Grnata)daki Elhamra Saray dieri de Cordoba (Kurtuba)daki Kurtuba camisi, yani Cami-i Kebir. Bu iki yap da, her ynyle muhteem yaplar. O dnemin sanatnn boyutlarn gsteriyorlar. zellikle Elhamra Saray baheleriyle, havuzlaryla, fskiyeleriyle, iekleriyle bile baka bir muhteem. Bu sarayn baka bir rneinin olduunu sanmyorum. Hele mimari gzelliklerini, her biri bal bana bir aheser olan ve saylar binleri bulan stunlarnn gzelliini anlatabilmek mmkn deil. Grdnz her santimetrekare bir sanat harikas. Aa

114

ve mermer iiliinin ulat boyut ve her bir malzemenin dieriyle uyumu tek kelimeyle sizi bylyor. O ortam yaamak lazm. Elhamra Saray aslnda yazlk ve klk olarak iki blmden oluuyormu. Btn camileri yktrp, kitaplar yaktran, erkekleri ldrp, kzlar kirleten zalimlerin hnc ancak sarayn klk blmn de yktrnca teskin olabilmi. Anlatldna gre yklan blm daha muhteem imi. Camiler ehri Kurtubada imdi ksz Bir Cami-i Kebir Kurtuba Camisi de ok gzel, amdaki Emevi camisinden izler tamakla birlikte ok daha zarif ve usta ii bir eser. zellikle stunlarnn ve tavanlarnn gzelliini anlatmakta zorlanyorum. Endls sanat ve medeniyeti, Sezai Karakoun deyimiyle: Eya ve ruhun birbirine en yakn olduu, birinin brnn diline en ok evrilebildii bir nanslar, incelikler, zariikler medeniyeti dir.2 Ancak bu medeniyet, dmann saldrlarndan ok saray entrikalarnn bir sonucu olarak nce iten km, sonra paralanm. Byk Endls slm Devleti yirmi kadar sultanla ayrldktan sonra, bu beylikler, kendilerini bekleyen korkun sonu hi dnmeksizin, kk hesaplar, kskanlklar iinde, birbirlerini yiyip bitirmiler. Bundan faydalanan Hristiyan krallklar da, her birini teker teker avlam, esiz medeniyeti imha etmi, saraylar, medreseleri, ktphaneleri, evleri, yuvalar ykm, kitaplar ve insanlar atee vermiti. En son olarak da Grnata dmt slm, Endlste, kendi stne katlana katlana, kendi iine sa sa, kendi iine ekile ekile, kendine doru ekile ekile, Grnatadan ibaret kalmtr. te, onun da kaplar, Korkun Ferdinandn omuzlaryla, ordusuyla zorlanmaktadr. Artk, sa, sol, n, arka, drt yan dman-

dr. Avrupada merhamet. Afrikadan mit yoktur. (Asya ise ok uzaktr, lklar duysa da atein yakcl onlara ulamamaktadr.) Koca Endlsten geriye, bir toz toprak bulutu iinde lk atan kadnlar ve ocuklar, kaan hayaletler ve an kulanda nlayan, asrlarca nlayan feryatlar uultusu kalmt. Ve daha insan acdan boan nice gerekler, nice facialar...3 imdi Elbeyzin Mahallesi yeniden o eski gnlerine, slami kimlikli gnlerine dnyor. spanyol kkenli Mslmanlar, ou turizm amal birok i yeri amlar. Nargile kafeleri, ay ocaklar, sanat evleri, kk lokantalar, turistik eya satan i yerleri vs Bu mahallede bir oda veya bal ba-

na bir ev kiralayarak konaklamak da mmkn. Fiyatlar da otellere gre ok hesapl. Yemeinizi kendiniz yaparak a kalma riskini de azaltm olursunuz. Byk marketlerde aradnz her eyi, (sebze meyve dhil) ucuza alabilirsiniz. spanyada en byk sorun yemek yiyecek uygun bir yer ve yiyecek yemek bulmak. ehirlerde ok ararsanz birka tane dner yapan lokanta bulabilirsiniz, Elmeriadaki Samsunlu bir Trke ait lokanta hari hepsi ikili. stelik dner Trkiyedekinden ok farkl bir ekilde hazrlanp servis ediliyor. Avrupa az tadna uyarlanarak yenilebilecek bir yemek olmaktan km. Dnebiliyor musunuz; dnere bol miktarda mayonez koyarak

115

Atalar imparatorluklar kurmu ve mparatorluk bakiyesi bir lkede yaayan bir insan olarak, nasl olur da bir topluluk bir yerde yedi yz yl yaar, dnyann en sekin medeniyetini kurar, Yarm adaya hayat verir, ancak, bugn bu blgede, onlar hatrlatacak tek bir eser, tek bir insan kalmaz, insann akl almyor. Bir yumruk boazma dmleniyor, boulmak zereyim. Oysa bizim geleneimizdeki imparatorluklar, dnyann drt bir yanna gitmiler, o blgedeki insanlarla i ie, onlarn kltr ve inanlarna saygl olarak yaamlard.
servis yapyorlar. Farkna varp mayoneze engel olsanz da etin tad ok farkl, stelik gya krmz et yiyorsunuz ama etin kendisi bembeyaz. Bu bembeyaz olan dner, tavuk dneri deil, sr eti dneri. Fasllara ait lokantalar var, onlar da bizim damak tadmza hitap etmiyor. Yemein yars ya Mc Donald tr fast foodlar ok yaygn, ama yediiniz etin ne eti olduunu anlamak ok zor. stelik ok pahal Sebze yemekleri yapan lokantalar bulmann, hele bir orba imenin imkn yok. Granadada yeteri kadar kaldktan sonra Malagaya geiyoruz. Amacmz orada bir otomobil kiralayp tm spanyay gezmek. Malagada bu dncemizi gerekletiriyoruz. Malagadan balayarak, Almeria/Elmeriye, Mrcie/Mrsiye, Alicante, Valencia, Madrid, Toledo/Tuleyto, Cordoba/Kurtuba, Sevilla/biyle, Cadz, Taraa, Algeciras/Elcezire ehirlerini gezerek tekrar Malagaya geldik. Malagadan otobsle Taraaya

gelerek buradan feribotla Cebelitark boazn aarak Fasn tarihi Tanca/ Tanger liman kentine getik. spanyada mutlaka grlmesi gereken ehirler, Toledo/Tuleyto, Cordoba/Kurtuba, Sevilla/biyle, Almeria/Elmeriye,dir. Burada Endls medeniyetinin grkemini ok ak ve net bir ekilde gryorsunuz. Cordobadaki kiliseye evrilen Kurtuba Camisi hari, slami kimlik tayan btn yaplar yklm olmasna ramen ehirlerin genel havas sizi ister istemez Endls kltr ile yzletiriyor. Bu ehirlerdeki genel grnt dier ehirlerden ok farkl. Buralarda derin bir slami dokunun bulunduunu baktnz her karede hissediyorsunuz. yle ki, u kede, u tepede, u yamata bir cami bir mescit vard diyorsunuz. Maurice Lombarda gre slam dnyasnda cami saysnn en fazla olduu ehir Kurtuba idi. Onu Sicilya adasndaki Palermo ehri takip ediyordu.4 Mslmanlarn yaklak yz yl hkm srdkleri Sicilyada bu dneme ait Favvere (su fskiyesi) Saray kalntlarndan baka hibir iz braklmad gibi Kurtubada da ancak kiliseye evrildii iin bugne sadece Kurtuba Camisi (Cami-i kebir) ulaabilmi. Yzlerce camiden eser yok. Ancak eski ehir ok gzel korunmu. zellikle mzelerinde slami dneme ait ok sayda eser var. Yeni kaz almalar da devam ediyor. Fransz Mslman dnr Garudi Kurtubada bir ev satn alm. Evin iinde yapt kazlarda slami dneme ait ok sayda kalntya rastlanm. imdi Garudinin ei Selma hanm buray zel mze olarak iletiyor. Camiler Yklsa, Ktphaneler Yaklsa da Endls Yayor Sevillada da gezecek ok yer var, zellikle slami dnemdeki mimarisine uygun olarak yeniden yaplan Alcazar Saray grlmeye deer. Toledo

da tarih ok iyi korunmu. zellikle sur ii muhteem Sur iinde hayat, aslna uygun olarak btn canllyla devam ediyor. Almariedeki Alcazaba denilen sur ii ehir bir mze olarak iletiliyor, ierisinde kaz almalar devam ediyor. Buradaki yapnn neredeyse tamam slami dnemden kalma. Orta ada Hristiyanlar, yaptklar her yapya hatta surlara bile, slami dnemden ayrtrmak iin kendi sembollerini kazmlar. Bunlar surlar da bile ok bariz bir ekilde belli oluyor. Surlardaki pencereler ve delikler ha eklinde tasarlanm. Bunu btn spanyada grmek mmkn Bu sembollerden kalkarak bile hangi yapnn slami dneme, hangi yapnn sonraki dneme ait olduunu karmak mmkn. slami dnemden kalma baz alkanlklar hala devam ediyor. rnein. Araplarn kaylule, spanyollarn esta dedikleri, le uykusu . saatler 13.00 gsterdiinde btn iyerleri, marketler, resmi daireler dahil saat 17.00ye kadar kapanyor. Bu saatlerde hayat duruyor. Ancak buna ramen mthi bir zenginlik var. zellikle tarm ok gelimi. Zeytin, sebze ve meyve retiminde Trkiyeden ok nde. zellikle seraclk ok gelimi. Bizim Antalyamzdaki seracln, burann Almeriasnn yannda esamesi bile okunmuyor. Btn Avrupa ve Ortadouyu besliyormu. stelik tm bunlar 1985ten sonra olmu. spanyann Avrupa Birliine girmesi hayatn deitirmi. lkenin her tarafna otoyollar yaplm ama Trkiye ile kyaslandnda; bu konuda Trkiyeden gerilerde diyebiliriz. Oto yollar bizim duble yollar gibi. stelik cretli, hem de ok pahal. Birka on kilometre de bir, Deli Dumrul gibi para/hara alyorlar. Seyahatimiz boyunca hibir n hazrlk yapmam olmamza ramen gittiimiz her ehir ve kasabada spanyaya yerlemi, kendi iini kurmu birok Trkle tantk. Bizim

116

durumumuzla da ilgili olabilir ama tantmz insanlarn byk ounluu namazl abdestli insanlard. Hatta birou ibadetine burada balam. Gurbetin byle bir faydas da var. Trkler gurbette olduklarndan olsa gerek, burada birbirlerine daha ok destek oluyorlar. Trkiyede sorun olan dini veya etnik kaynakl birok konu burada gz ard ediliyor. Bir Anadoluluk bilinci olumu. spanya bugn kalknm ve modern bir grnt veriyor. Kendi geleneklerine olduka ballar. Saat; 13 ile 17 aras iyerlerinin kapal olmasna, halknn ok rahat, sakin, vurdumduymaz, hatta tembel bir grnt vermesine ramen ekonomik bir sknt olduuna dair bir iaret yok. nsanlarn ekonomik olarak bir sknt ekmedikleri anlalyor. Hibir rencinin snav derdi yok, bu nedenle zellikle yaz aylarnda ve hafta sonlarnda herkes bir tarafa gezmeye gidiyor veya bir sosyal etkinlie katlyor. Hastaneleri de bombo, bizdeki gibi kuyruk ve izdiham yok. Neredeyse ilanla hasta arayacaklar. zellikle tarihi ve turistik yerlerdeki her iki kiiden biri turist Turistlerin byk ounluu Avrupal veya Japon Granadada Elhamra Sarayn, Cordobada Kurtuba Camisini gezerken bile bunlar gryorsunuz, Halk Mslman olan lkelerden gelen turist says yok denecek kadar az..Bu ilgisizliin aklamasnn sadece fakirlikle izah edilemeyecei kanaatindeyim. spanyada yaklak 5000 km yol yapmamza 10dan fazla ehir bir o kadar da kasaba gezmemize ramen skntl hibir durumla, rnein bir polisle veya bir devlet grevlisi ile karla-

madk. Hibir yerde polis veya asker tarafndan yolun evrilip arama yapldna ahit olmadk. Trak polisleri bile ortalarda yoktu. Sanki devlet yokmu gibi bir grnt var. Sistemi gzel oturtmular, insanlar da ok rahat. Ne bir eylem ne de bir gsteri grdk. Tabii ki yollarda dilencilere rastlamadmz gibi bir hrszlk

ve kapka olayna da ahit olmadk. Kendi unutkanlmzdan dolay kaybettiimiz deerli eyalarmz da bulup bize teslim ettiler.

1. Bu iir, 1486-1487 yllar arasnda Osmanl sultan II.Beyazda kendilerini kurtarmas iin bir eli vastasyla gnderdikleri bir feryatnamedir. Bu iirin Sezai Karako dzenlemesi yannda, mer Yenice evirisi de bulunmaktadr. in zc yan spanyol Yahudileri (Sefaradlar) bu feryatnameden be yl sonra ayn Osmanl sultan ve Yahudiler tarafndan yaplan ortak bir organizasyonla Osmanl topraklarna getiriliyor, bu topraklarda yerlemeleri iin btn imknlar seferber ediliyordu. nsann zihnine taklyor, geri sahillerde skm ok sayda Mslmann Kuzey Afrikaya tanmasna katk salanmtr ama Endlse dorudan yardm gnderemeyen Osmanl hkmdarlar (bata Fatih Sultan Mehmet olmak zere) acaba o blgedeki baz kitaplar ve ktphaneleri, baz lim, bilgin ve lozoar stanbula getirmenin bir yolunu bulamaz myd? 2. Seaai Karako, slamn iir Antlarndan, dirili, ist,1985,s.19 3. Seaai Karako, slamn iir Antlarndan, dirili, ist, 1985, s.19 4. Maurice Lombard, lk Zafer Yllarnda slam, Pnar Yaynlar, 1983, ist, sh.89

117

trkiyenin kuzey rak ile imtihan

ALTAY NALTAY altayu@gmail.com Aylardr sz edilen Kuzey Iraktaki PKK hedeerine byk saldr sonunda balad, gnlerce srd ve bu satrlarn yazld srada hl sryor. arpma grntleri, ykm, lm yoktur. 1991 ve 2003 Irak harbinde olduu gibi havadan isabet alan mphem bina grntleri, aklama ve yorumlar vardr. Hatta bu aklamalar ka terristin ld, kann sa yakaland ya da teslim olduu, ne kadar silah ve tehizatn ele getii ya da tahrip edildii gibi bilgilerden de genel itibariyle yoksundur. Bir baka nokta, bu harektn kamuoyu nnde aylarca srm bir saldralm saldrmayalm tartmas ile konu dosta dmana yeterinden de fazla duyurulduktan sonra balatlm olmasdr. Acaba hasmn 4500 yllk harp tarihinde grlmemi derecede tedbirsiz ve basiretsiz olduu, tm bu tartmalarn kendine uyar mahiyetinde olduunu anlamad ve sonuta apansz yakaland

Belki Kuzey Irak ynetimini Trkiyenin kendi koyduu artlar muvacehesinde tanmas ille de kt bir ey saylmazd. Ancak, eer vaki ise, bir baka lkenin art komasyla ve mecburen byle bir d politik mecraya girmek Trkiyenin karlar asndan ne derece anlaml olacaktr?

Medyann olay sunuuna bakldnda, artk PKK diye bir rgtn ayakta kalmas ve Trkiyeye saldrmas mmkn grlmyor. Umarz yledir, zira bu rgt Trkiyeye de Krt meselesinin zmne de Dou ve Gneydou blge halkna da yllardr ok zarar getirmitir. Ancak yazlanlar ve TV ekranlarndan yanstlanlar gerein kata kadr? lk nce bu harektn sunulu biiminin 1991 Krfez Savanda CNNnin balatt steril harp yntemini baaryla taklit ettiini syleyerek balayalm. Yani ortada

118

m umulmutur; yleyse biz de yle umalm. Harektla birlikte kimi yan ve sanal gndemler de medyann ekran ve satrlarna yansyor. Bunlarn iinde ABD bykelisi Ross Wilsonun daim Amerikan-Trk dostluuna atf yapan szleri; Beyaz Saray ve ABD hkmet szclerinin aklamalar var. Ama ilerinde en ilginci phesiz Mesud Barzaninin ABD dileri bakan Condoleezza Rice makamna kabul etmedii haberidir. Acaba byle haberleri dinleyen bazlarmzn ahmak yerine konduu hissine kaplmas ok ahmaka bir duygu mudur dersiniz? Ve gelelim daha kasvetli baka konulara. Harektn balamasyla birlikte her TV kanalnda aklamalar yapan askeri uzmanlarn, zerine ok vurgu yapmasalar bile sylemeden edemedikleri kimi gerekler var: Bunlar, Diyarbakrdan kalkan Trk jetlerinin Amerika izin vermedii takdirde ana ssyle dahi haberleemeyecek olmasdr. Trk Silahl Kuvvetleri Amerikan tehizatyla donatlmtr ve belki bir dmeye basmakla Amerika karada ve havada tm muhabereyi kesebilir! Artk e blnd ilen belli olan, tek merak edilenin bunun resmi ilannn ne zaman olduu Irakta, Amerikan hkmetinin Trk hkmetinden Kuzey Irak ynetiminin egemenliini tanmasn istedii ve bunun karlnda operasyona izin verdii de basnda sylenmektedir. Belki Kuzey Irak ynetimini Trkiyenin kendi koyduu artlar muvacehesinde tanmas ille de kt bir ey saylmazd. Ancak, eer vaki ise, bir baka lkenin art komasyla ve mecburen byle bir d politik mecraya girmek Trkiyenin karlar asndan ne derece anlaml olacaktr? Ve nihayet, hatrlayalm ki bu harekatn tartlmasna aylar nce PKK bir kyden onlarca sivil vatandamz ldrdkten ve 15 askerimizi ehit ettikten sonra balanmt. Gerek devlet ricali, gerekse de medyada harekatn ok baarl olduuna dair aklamalar yaplmaktadr. Eer tm bunlarla kamuoyu yattrlmak isteniyorsa, sokaktaki vatanda sylenenlerin ne anlama geldiini fazlaca anlayamaz phesiz; nk uzman deildir; ama tm bu baar aklamalarndan unu anlad da ok aktr: Demek ki bir daha 15 vatan evlad baskna urayp ehit olmayacak. Peki bu olursa ne olur? Korkarz n alnamaz lgnlk ve taknlklar kabilir ve ok sayda masum insan bundan zarar grr. Esasen PKKnn da istedii budur. yleyse bu yazdklarmz kamuoyuna bir uyar olarak i grr diye umuyoruz: Kimse ok yksek beklentiler iine girmesin. Kimse de sonra byk hayal krklklarna urayp lgnca eyler yapmasn. Bize gelince, d icazetli bir harektla d icazetli mevzi hedeer elde etmeye almamz akla Cumhuriyet gazetesi yazarlarndan birinin sylediklerini getiriyor: DTPnin toplantsn stiklal Mar ile amad, ama aslnda bunun kanunen zorunlu da tutulmad konular konuulurken yle demiti: Efendim, aslnda ben de sizinle ayn kirdeyim. Zaten istiklal gitmi, mar kalm yadigr.

119

adaletin iktidar hlleri

HDAYET EFKATL TUKSAL Getiimiz haftalarda baarl rencilerin dllendirilmesini amalayan iki ayr dl treni, dl hak eden renciler arasnda bartl birer rencinin bulunmas sebebiyle gazete ve televizyon haberlerine konu oldu. Bu trenlerin ilki, hafzalarmza Tevhidenin dl treni olarak kaznd. Daha nce benzer trenlerden de hatrladmz zeremesela hemirelik okulunda dereceye giren kz renciye deta saldran bir baka kadn hemire, mezuniyet trenine alnmayan bartl veliler ya da Bakan babann kz Kbraya krsye arlmadan verilen diploma gibi- baarl rencilerin hayatlarnda hatrlayacaklar belki de en gzel anlardan biri olmas gereken bu dl trenleri, genellikle dllerinin burunlarndan getirildii gnler olarak tarihe gemitir. Bu tr olaylarda, eziyete urayan ile uratan kiiler genellikle ideolojik olarak farkl saarda bulunan ya da yle olduu varsaylan kiiler olduklarndan, bartl bireyin urad haksz muameleye tepki duyanlarn da iki taraf olur. Bir taraf olayn provokatif bir eylem olduuna dolaysyla bartl bireyin uygulanan iddeti hak ettiine inanr veya kendilerini ylece savunurken, bartl bireyin tarafn tutanlar ise, yaplanlarn hakszlk, adaletsizlik ve zulm olduunu dnr. Birinci tarafn yaklam oktandr yerleik bir tutum haline gelmitir bu lkede, zira 28 ubattan sonra, bakaca hibir ey yapmaya gerek olmakszn sadece bartl olma hli, hukuken tanmlanmam ama tanmlanm gibi davranlan bir su olarak muamele grmektedir. Bunun en bariz delili, bartleri ile alan devlet memurlarna, aslnda sadece klk kyafet ynetmeliini ihlal ettikleri halde, kurumun huzur ve sknunu bozmaktan sulu bulunarak memuriyetten men cezalarnn verilmi olmasdr. Bartl kadnlarn karsndaki en kararl kurum olan Genelkurmay Bakanlnn, en yksek kademede cumhurbakan, babakan, bakan ve milletvekili ei olmu bartl kadnlara kar uygulad esiz resepsiyon ayrmclndan tutun da davetli olarak bulunulan bir meknda bartl bir kadn varsa meknn terk edilmesi nezaketsizliine kadar ya da askeriyeye ait lojman, hastane, kamp, dn salonu gibi sosyal meknlara girmek isteyen bartl kadnlara getirdii babaanne tarz tavan kulak ba balama mecburiyetine kadar ortaya koyduu

Bartl olma halinin bir su olarak tesciline bu hkmet eliyle de devam edilmektedir. Burada birinci yanl, bu yasaklarn kalkmas iin ok ynl politik ittifaklarn kurulmamas, ok ynl kadn politikalarnn devreye sokulmam olmasdr. kinci yanl da, bartllerden bilinmeyen bir tarihe kadar beklemelerinin istenmesinde hibir saknca grlmemesidir. Ve en nemlisi, barts madurlarnn oylaryla iktidara gelen bir iktidarn bu konuda giderek, derin iktidarla zde hale gelecek icraatlarda bulunuyor olmasdr.

120

taktikler, kamuoyunun malumudur. Aslnda bamszln ve zgrlklerin kalesi olmas gerekirken, Genel Kurmayn sivil kanad gibi hareket eden niversitelerin, yksek yarg organlarnn, bir ksm brokrasinin ve medyann da bu srete taraf olarak hareket ettii ortadadr. Ancak bu kesimler Trkiyede zaten laisist/ otoriter modernlemeci atanmlardan oluan statkoyu tekil ettikleri ve bir sredir derin iktidarlarn tehdit altnda hissettikleri iin, kimse kendilerinden daha faziletli bir davran beklememektedir. Tuhaf olan, br tarafn hissiyatna tercman olmas gereken seilmilerin; yani bu derin iktidara meydan okusunlar, onlarn karsnda sessiz kalabaln sesi olsunlar ve mevcut statkoyu etkisiz hale getirsinler diye Meclise gnderilenlerin, bir trl kurtulamadklar derinlik korkusudur. Bu korkuyla sergiledikleri faziletsiz davranlardr. Misal, Elif Bray dl trenine getirenler hakknda alan soruturmann, Tevhide Ktk rencide eden yetkililer hakknda almasnn akla bile getirilemeyecek olmasdr. Bartl olma hlinin bir su olarak tesciline bu hkmet eliyle de devam edilmektedir. Burada birinci yanl, bu yasaklarn kalkmas iin ok ynl politik ittifaklarn kurulmamas, ok ynl kadn politikalarnn devreye sokulmam olmasdr. kinci yanl da, bartllerden bilinmeyen bir tarihe kadar beklemelerinin istenmesinde hibir saknca grlmemesidir. Ve en nemlisi, barts madurlarnn oylaryla iktidara gelen bir iktidarn bu konuda giderek, derin iktidarla zde hle gelecek icraatlarda bulunuyor olmasdr. imdi bu yanllarn analizi asndan iki dl trenini yakn plana alalm: 24 Kasm retmenler Gn iin, yana gre olduka olgun bir slupla bir kompozisyon yazarak birinci olan Tevhide Ktk, bartsyle trene katld ve dl platformuna

kt iin, Kozan kaymakam ve bir subayn uyarsyla olduka kaba ve hakaretamiz tavrlarla oradan indirildi. Bunun zerine izleyicilerin byk ounluu salonu terk etti ve yasaklar ba baa brakt. Ancak medya bu olay haber yapnca sar sultan bile duymu oldu. Tabi ki gene herkes merebince tepki gsterdi ama kadnlarn yarsndan ounun u veya bu sebeple ban rtt bu lkede, kamu vicdan da yaralanm oldu. Rivayet o ki Tevhideye dl gnn zehir eden yetkili zevat artk utantan m yoksa halkn tepkisinden ekindikleri iin mi bilinmez- bir sre evlerine kapanmlar ve Kozan sokaklarnda dolaamamlar.

kide birmevcut iktidardan- rahatszlklar medyadaki temsilcileri araclyla kamuoyuna duyurulan Gen Subaylara kar, demokratik hassasiyetleri ve teamlleri savunmak adna ortaya kan, hatta zor zamanlarda tek balarna inisiyatif alan Gen Siviller, gz yal Tevhideye bir dl verebilmek ve avularn patlatrcasna alklayabilmek iin ok urat ama Tevhide bir daha dl platformuna kmaya cesaret edemedi. dl gen kzn adresine gnderildi; geride, beyaz bartsyle alayarak isyan eden ve Neden? Allahn adaletine neden kar kyorsunuz? diye soran bir gen kz kald zihinlerimizde. Sonra Sayn Babakanmzn kendisini ara-

121

Bartl kadnlarn kocalarnn be yldr bu lkede hkmet ediyor olmas bartllerin yaad horlanma, dlanma, aalanma, ie alnmama ya da iten karlma, eitim ve alma haklarndan mahrum edilme sorunlarn zememitir. Daha da kts, br mahallenin horlad bartl kadn artk kendi mahallesinde de saygn deildir, stat kaybetmitir. nk bu mahallede saygn olmak iin de artk paraya, unvana, nfuza ve baarya ihtiya vardr. Takvann tedavlden kalkt, sadelik ve tevaznn anlamszlat, nefsi emmarenin ba bo kald bu mahallede bartl kadnlar artk, nostaljik gemiten kalan birer - ev ii- hatradrlar.
dn ve bu sorunu zeceini sylediini rendik basndan. Bu szler Tevhide iin bir teselli oldu mu bilinmez ama bartl kadnlarn hala yaamaya devam ettikleri bu aclar ve maruz kaldklar aalanmalar, byle birka temenniyle iyilemeyecek kadar derin. nk bartl kadnlarn kocalarnn be yldr bu lkede hkmet ediyor olmas bartllerin yaad horlanma, dlanma, aalanma, ie alnmama ya da iten karlma, eitim ve alma haklarndan mahrum edilme sorunlarn zememitir. Daha da kts, br mahallenin horlad bartl kadn artk kendi mahallesinde de saygn deildir, stat kaybetmitir. nk bu mahallede de saygn olmak iin artk paraya, unvana, nfuza ve baarya ihtiya vardr. Takvann teda-

vlden kalkt, sadelik ve tevaznn anlamszlat, nefs-i emmarenin babo kald bu mahallede bartl kadnlar artk, nostaljik gemiten kalan birer - ev ii- hatradrlar. Ev dnda ise kendilerine herhangi bir ihtiya yoktur, onlarn yapabileceklerini pekl ba ak hemcinsleri de yapabilir. Bu yzden bu mahallenin brokratik, akademik, ticari, yazar-izer pek ok katmanlarnda sosyal hayat erkekler ve evresi cemaati ile kadnlar cemaati eklinde ikiye ayrlmtr. Kar koca ocuklar eklinde bir aile manzarasna artk pek rastlayamazsnz; onun yerine kadn kadna gnl avutmaya km, kendi gibi olanlarn iinde yalnzln, unutulmuluunu hazmetmeye alan bartl nemli adam eleri grubunu grrsnz eitli meknlarda. Her katmandan nemli adamlar ise gecenin ikisi de olsa her daim toplant halindedirler. Onlarn i ve elenceleri bir arada olabilir. Daha ok erkekler topluluu olarak grnseler de, aralarnda tek tk kadnlar da vardr ve bu kadnlar bir anlamda hem erkekler cemaatine kabul edilerek sradan kadnlktan bir st zaviyeye ter etmilii temsil ederler; hem de kentli/br mahalleli/ okumu/ ak kadn kimlikleriyle bu mahallenin erkeklerinde bir tr snf atlamlk duygusunu yaratrlar. Bu yzden barts sorunu da artk farkl yaanr: Bartl nemli adam ei bu sorunu hl eitli ekillerde mahrumiyet, maduriyet, dlanma, sululuk boyutlaryla yaarken, nemli adam iin bu sorun, byle bir kars olmas dolaysyla yaad bir sorun haline gelir. Oysa bu kadnlar rtl kadnlar olmaya ikna edilirken, yani, kadnn tesettr, ftrat ve ailevi sorumluluklar zerine yzlerce vaaz, konferans, toplant dzenlenirken istenen, bu kadnlarn tam da byle olmas deil miydi? 70li yllarda yeni yeni glenen din cemaatlerin,

gruplarn rtnmeye davet ederken kadnlara bitikleri rol, slam geleneinin hkim ataerkil paradigmasna uygun olarak kutsal annelik ve elik rolleri idi. Kadnlar, zaruret olmadka dar kmayarak; evde oturup ocuklara, hastalara, yallara bakarak; kutsal (!) t, yemek, amar, bulak gibi ilerle uraarak ve bir de kocasna itaat ederek, cennete hak kazanacakt. Bu artlarda kadnlarn rtnmesi ideal bir durumdu. Hatta rtl hanmlar o dnemde bile, bir ekilde sosyal hayatla ili dl olan ve hayatn kirlerine bulamaktan uzak kalamayan erkeklerin, dindar / muhafazakr kimliklerinin ispat iin nemli birer kant durumundaydlar. Ancak bu dncelerimin, bartl kadnlara nesneletirilmi kadn muamelesi yapan kimilerinin sk sk dile getirdii o (bartl) kadnlar kendi iradeleri ile deil, babalar, kocalar istedii iin rtnyorlar- iddias ile ayn ey olmadn da belirtmek isterim. Yeryzndeki var oluunu evrim teorisi ile anlamlandran kadnlar nasl bu referanslarla birileri araclyla tanp ikna olmularsa; yeryzndeki var oluunu bir Var edici ile anlamlandrma ihtiyac duyan kadnlar da bu topraklarda iine doduklar slam geleneine itibar etmeye ikna olmulardr. Aslna baklrsa, ne kadar etkisiz hale getirilmeye allrsa allsn, yzlerce yllk bir gelenein insanlar zerindeki belirleyicilii, eitli biimlerde dayatlan sekler kimlik kodlarna ramen yksektir ve bu topran kadnlar iin, daha otantik koordinatlar aramalar anlamnda ok da doal bir durumdur. Ayrca kadn olarak modern toplum iinde kendilerine yklenen ezici rollerden bir bakma daha rahat olan ve kadnlara annelik kimlikleri ile daha uyumlu bir yaam tarz vadeden geleneksel ev ii rollere ynelmeleri de sebepsiz deildir. Bu yzden kadnlarn

122

bu anlaya ikna edilmesi pek de zor olmamtr. Nitekim o yllarda yazan izen kadnlar tarafndan bu yaam tarz, kadnlar iin bir klfet deil aksine nimet olarak savunulmutur. Ancak bu grlerin yaygnlna ramen 80li yllarla birlikte, imam hatiplerin oalmas, kzlarn okutulmasna dair anlay deiiklikleri ve zellikle tesettrl ve erkeklerden ayr olarak okuma imknlarnn yaygnlamas sebebiyle, kzlarn okullama oranlar hissedilir bir biimde artmtr. Okullu olmaya gsterilen bu ilgi sonucunda, niversitelerde bartl, siyah mantolu, nadiren eldivenli ve siyah gzlkl renciler artmaya ve de lke 12 Eylln askeri koullar altnda ynetilmeye balaynca, Trkiyede barts sorunu ortaya km oldu. nceleri, byk lde kz rencilerin kendileri tarafndan gsterilen diren, sa/ muhafazakr siyasal partiler, esnaf, kyl, sade vatanda tarafndan da destekleniyordu. 1987de A.. lahiyat Fakltesinde yaplan alk grevi eylemlerine her gn ieklerle bir dolu insann gelip destek verdiine ahit oluyorduk. O gnlerde bu eylemlere katlan ve gerekten a kalarak, hatta bu alk grevleri konusunda deneyimli olmadklar iin, ekerli su gibi metabolizmay destekleyen nlemleri bile almadklar iin ok zor durumlara den gen kzlar, artk sradan renciler olmaktan karak, bedel deyen bireyler haline geliyorlard. Zamanla barts konusundaki hassasiyetler ve dayatmalar devam ettike, bartsne eitli kesimlerin ykledii anlamlar da eitlenmeye balad. Kadnlar cenahnda Bam Allahn emri olduu iin rtyorum. ya da Barts Mslman kadnn kimliidir gibi gerekeler zikredilirken, ucuz poplizm peinde olan kimi siyasetilerin bartsn namusla zdeletirdiini ve bu sylem zerinden prim yapmaya altn grdk. Ama ayn ucuz ve ahlak-

sz poplizmi Para alyorlar da onun iin balarn rtyorlar! sylemine snanlarda da grdk. (Geenlerde bir televizyonda dnemin YK Bakan hsan Doramac, nceleri trbana izin vermeyi dndklerini ama aldklar haberler zerine - kzlar bunlar takmak iin para alyorlarmtrban yasakladklarn syleyince, ftirann bu kadarna da yuh artk! demekten kendimi alamadm.) Btn bu zorluklara ramen, militer laisist kesimlerin zellikle zall yllarda gcn ksmen kaybetmesiyle eitim ve alma hayatnda kendilerine yle byle bir yer aabilen bartl kadnlar, milletvekili olarak seilen Merve Kavakya TBMM Genel Kurulunda yaplan saldrlarla ve en tepedeki ahsn ajan provokatr nitelemesiyle ilk resmi marjinalletirmeyi yaam oldular. Ecevitin o titrek sesiyle Bu kadna haddini bildirin! diye barmasn ve szm ona milletin vekillerinin sava tam tamlar alarcasna sra kapaklarna vurarak Merve Kavaknn zerine yrmesini hafzasnda silikletirebilecek bir tek bartl kadnn

bulunduunu sanmyorum. Tabii o gnlerde aka konuulmasa da daha sonra Merve Kavaknn Fadime zkana verdii rportajda, o yllarn kurt siyasetilerinin, kendisinin milletvekili olmas zerine Mecliste yaanabileceklere dair hi bir strateji gelitirmemelerini, kendi aralarndaki kiisel ekimelerden balarn kaldramamalarn ve setirdikleri bartl vekilin arkasnda durmamalarn hl aknlk ve sitemle anlatmas, aslnda barts poplizmini en ok kullanan bir ekibin, bu konuda ne kadar duyarsz, hazrlksz ve riyakr olduunun ak bir kantdr. Bu konuda samimi olup gerekli temaslarda bulunup uygun bir strateji retmi olsalard, belki de bu hezimet yaanmayacakt ki o gnden itibaren bu hezimetin sonularnn btn bartl kadnlar olumsuz bir ekilde etkiledii ortadadr. Bu hezimetin arlamasnda, Meclise MHP listesinden bartl olarak seilip, ban aarak yemin eden ve oturumlara katlan, bakaca bir zelliini bile hatrlamayacamz ekilde silik bir siyaseti proli izen

123

70li yllarda yeni yeni glenen dini cemaatlerin, gruplarn rtnmeye davet ederken kadnlara bitikleri rol, slam geleneinin hkim ataerkil paradigmasna uygun olarak kutsal annelik ve elik rolleri idi. Kadnlar, zaruret olmadka dar kmayarak; evde oturup ocuklara, hastalara, yallara bakarak; kutsal (!) t, yemek, amar, bulak gibi ilerle uraarak ve bir de kocasna itaat ederek, cennete hak kazanacakt. Bu artlarda kadnlarn rtnmesi ideal bir durumdu. Hatta rtl hanmlar o dnemde bile, bir ekilde sosyal hayatla ili dl olan ve hayatn kirlerine bulamaktan uzak kalamayan erkeklerin, dindar / muhafazakr kimliklerinin ispat iin nemli birer kant durumundaydlar.
Nesrin Hanmn payn da unutmamak gerekir. O dnemde MHP yneticileri, devletle ztlamama geleneklerine uygun olarak, Nesrin naln Genel Kurula ban aarak gelmesini uygun grmlerdi. Merve Kavaknn tutumunu ise sorunu daha da arlatrd ve zmsz hale getirdii iin eletirmilerdi. Ancak, buna ramen MHPnin 1999 genel seimlerinde, rkek deil erkek siyaset sloganyla bartsn zme vaatlerinde bulunmas ve bu sayede epey oy toplamas ilgin bir gelime olmutur. O seim dnemi iin olduka aklda kalc bir slogan olan rkek deil erkek mottosu, hem barts sorununun zlmemesi hem de Aponun idam edileme-

mesi zerine tersine dnm, MHP iin erkek deil rkek mottosu haline gelmitir. Son derece baarsz bir koalisyon iktidarnn bu lkeye epey pahalya mal olmasndan sonra, 2002 ve 2007 erken genel seimlerinde MHP gene de iktidara gelirse barts sorununu zeceini tekrarlamtr. Ancak MHPnin seim ve propaganda konumalarnda sadece bu sorunun madurlar zerinden siyaset yapmas ama yasan savunucularna ve icraclarna ynelik hibir itiraz dile getirmemi olmas dikkat ekicidir. Hem 2002 hem de olduka heyecanl geen 2007 erken genel seimlerinde, AKP yetkililerinin st kapal imalar dnda barts sorununa deinmemeleri, bu partiye oy veren birok insan tarafndan iyi niyetle yle deerlendirilmektedir: Statkonun tavr ortada ve artk bu konuda hibir yanl yapma lksne sahip deiliz. Ak Parti daha gl bir ekilde iktidara gelirse, ekonomiyi daha iyi bir duruma getirirse, demokratikleme abalar artarsa, zgrlk bir anayasa yaplrsa, statko yava yava demokrasiye almaya balarsa, ite ancak o zaman barts yasaklar iin adm atma zaman gelmi demektir. Bu deerlendirmeler byk lde gereki bir bak asna dayanmakla birlikte, siyasi istikrar uruna bartllerin zgrlklerinin yllardr rehin olarak brakld gereini glgelemekle maluldr. Hatta ne acdr ki, bu gerek artk actc, zc olmaktan da kmtr kimileri iin; nk onlara gre Bedel demeden haklar alnmaz; bu lkede her kesim bedel dedi, bartller de deyecektir. Ayrca bartl kadnlarn her seviyede cumhurbakan einden rencilere kadar- bedel demede ortaklamas, AKP hkmetinin savunma yapmasn da kolaylatrmaktadr. Ancak, cumhurbakanlna Abdullah Gln seilmesi de dhil olmak zere, pek ok konuda

siyasi gerginlii gze alan AKPnin, barts sorununu telauz dahi edememesi, zm uzun vadeye yayan bir strateji belirleyerek maduriyetlerin devamna onay vermesi, pek de kabul edilebilir bir durum deildir. nk zellikle Tbitakn dl treninde ortaya kt gibi, barts yasaklar artk bu iktidarn bakan tarafndan merulatrlr hale gelmektedir. Bartl bulunma hli bu iktidarn bakannn gznde dahi normal bir durum olmaktan kmtr artk; bir tr komplo olarak deerlendirilebilmektedir. Bu dl treniyle ilgili olarak MEBin web sitesinde yer alan fotoraarn hibir karesinde bartl renci Elif Brann bulunmamas, yani onun bu kadar rahata yok saylmas, yukardaki cmlelerin grsel kant durumundadr. Zaten trenden hemen sonra MEB tarafndan yaplan ve web sitesinde de yaynlanan resmi aklamada: Bugn, (12.12.2007) TBTAK tarafndan dzenlenen Bilim Olimpiyatlarnn dl Treninde, stanbul zel efkat Kolejine kaytl bir renci, okula ba ak gittii halde trene ba kapal olarak kmtr. Okula ba ak devam eden, ilkretim 8. snfta iken yapt bir proje ile dle layk grlen, u anda lise 1. snf rencisi olan sz konusu kiinin, ba kapal olarak sahneye karlmas mevzuata aykrlkla birlikte iyi niyetle de badatrlamamtr. Sayn Mill Eitim Bakan Do. Dr. Hseyin ELKin talimatyla sz konusu rencinin refakatindeki retmen ve idareciler hakknda soruturma balatlmtr. Denilerek, bu komplo kurgusu resm bir dille ifade edilmitir. Yine konuyla ilgili olarak medyada kan haberlerde, Bakann rencinin platforma bartl olarak kmasna izin verdii iin Tbitak Bakan Prof. Nkhet Yetii azarlad ve bartl ren-

124

ciyle resim ektiren bir baka AKP milletvekilini uyard yazlmtr. Bu haberler zerine Bakan azndan yaplan resm aklamada TBTAK Bakan Sayn Prof. Dr. Nkhet YETle aramzda, ne tren srasnda ne de sonrasnda haberde ifade edildii gibi bir diyalog gememitir. Kendisine kzmam kesinlikle sz konusu deildir. denilerek, haberler tekzip edilmitir. Ancak Bakan elik soruturma talimatyla ilgili bir tekzipte bulunmamtr. Yani ba ak bir profesrn itibar kurtarlrken, bartl renci ve onun retmenlerinin, idarecilerinin itibarlar kurtarlmaya deer bulunmamtr. Demek ki dl gn Tevhideye zehir edildii gibi, Elif Braya da zehir edilmitir. Hem de kim tarafndan, barts sorununu zmesini beklediimiz bir hkmetin bakan tarafndan. Bu makalenin ba tarafnda yle demitim: Bu tr olaylarda, eziyete urayan

ile uratan kiiler genellikle ideolojik olarak farkl saarda bulunan ya da yle olduu varsaylan kiiler olduklarndan, bartl bireyin urad haksz muameleye tepki duyanlarn da iki taraf olur. Bir taraf olayn provokatif bir eylem olduuna dolaysyla bartl bireyin uygulanan iddeti hak ettiine inanr veya kendilerini ylece savunurken, bartl bireyin tarafn tutanlar ise, yaplanlarn hakszlk, adaletsizlik ve zulm olduunu dnr. imdi bu olay balamnda baktmzda, eziyete urayan ile uratan arasnda din kurallara sayg duyma asndan bir fark olmadn gryoruz. Ancak iktidarda olan dindar, muhalif dindarn stelik ocuk denecek yata bir gen kzn- kendisi iin doal ve doru kabul ettii hliyle dl almaya kmasn iyi niyetle badamayan bir tavr olarak soruturma konusu yapabilmitir. Bu i medyann igzarlna kar

bir nlem olarak zoraki yaplm bile olsa, bartl bir renciye kt muamelede bulunma, hayatnn ok anlaml bir gnn kendisine zehir etme konusunda Kozan Kaymakam ile hkmetin bakan arasnda bir fark brakmamtr. Grece ekil fark varsa da esasta fark yoktur. Bu durumda asl mesele, ite bu noktaya gelinmi olmasdr! AKP Kurucular Kurulu tarafndan hazrlanan parti programna yazlan Herkes zgr olmadka kimse zgr deildir zdeyii, partimizin temel ilkelerindendir. Cmlesi orada ylece, etkisiz ve kendi kendini yalanlar bir ekilde dururken; btn bu saygszlklar, ayrmclklar gren, duyan, yaayan biz bartl kadnlara kendimizi nasl teselli edeceimizi de birilerinin sylemesi gerekiyor artk!

125

efendilerinin bilinciyle dnen kleler olmamak

MUSA KARS musakars@gmail.com

Hakka tabi olmayan akl geliemez. mam Hseyin

Zaman bulduka sahaara urarm. zellikle Franszca kitaplara bakarken Recaizade Mahmut Ekremin Araba Sevdas romannn Bihruz Beyini anmsar, bu kahraman dille ilikisi ynyle kendimle zdeletirir; glmserim. Bihruz Bey Fransz dilini renemeyen ama biliyorum sans iinde olan komik durumlara den ilgin bir tiptir. Aslnda benim kendime glm de Ekremin kltrel yozlamay temsil eden bu tiplemesi de Lcce-i naz iveden iki ond (onde) / Bi-bedel bi-baha brn e blond (brune et blonde) dizelerinde gnl eleni betimlerken dalga, esmer ve sarn kelimelerini Franszca ile iire sokan yazn adamnn bir z eletirisidir. Birka hafta nceydi. Son uradm eski kitap dkkn boaltmak iin hazrlanyordu. Birok Franszca kitap dkknn orta yerinde tahta demenin zerinde bir yn halinde duruyordu. Tembellik Hakk, zgrlk Yollar, Bakaldran Adam gibi szlk yardmyla adlarn rendiim ve birou kitaplmda yer alan tandk yaptlar arasnda bir kitap dikkatimi ekti. Yntnn stnde, kapanda Limam al-Hussayn yazan bu kitab eilerek aldm, ayakta sayfalarn evirmeye baladm. Son sayfasnda trnak iinde verilen szlerden biri La raison ne se perfection quen suivant le vrai. idi. Tmce gerek ve akl bantsn ieriyordu. te bu yaz; birka szckten oluan tmceyi anlama, yaznn sahibi asndan okuma eylemiyle baarsz kald uslama eylemini bir de yazarak deneme giriimidir. La yekmullakl illa bittabiilhakk. szndeki akl Franszcaya raison kelimesiyle evrilmi. Raison, Latince ratio kelimesinden gelir. Yunanca logos kelimesinin kukulu bir evirisidir. Logosun dier anlamlarn iermez. Kr, hesap, kazan, hesaplama anlamlar vardr. Yunanllar her eyden nce hatiptiler. Bu nedenle saymay bilme anlamnn yan sra sz, sylev anlamlar da vardr logosun. Araplar balamak eyleminden tretmilerdir akl. l ortamnda elbette devesini yitirmemek amacyla balamak da bir hesap yapmay gerektirir. nk tacirdir onlar. Acaba Trkede logos, akl, raison kelimelerinin karl var mdr? Bugn kullandmz Trkiye Trkesine temel tekil eden Ouzcada us kelimesi 12. yzyldan itibaren hayr erden ayrt edi; bu kkten tre-

nsanolunun ortak olarak ycelttii bir kavram olmas bakmndan adalet, en temel insani taleplerin ifade aracdr. Eit insan haklarn, yarg nnde eit olmay, eitimde frsat eitliini, insan onuruna yakan yaam artlarn, emeinin ve rettiinin karln tam olarak alabilmeyi ve bu ilkelere yaslanan sosyal ve siyasal bir dzeni dillendirmektedir.

126

tilen usla- eylemi de hayr erden ayrt etmek, anlamak manasyla kullanlmtr. 14.yzylda bir manzum hikyede geen Glendam ussunu baa getirdi / Hakka snd gr ne i bitirdi beyti konumuzla ilikilendirilebilecek gzel bir rnektir. Dizelerde us sahibi kii hakka snarak zorluklar yenmektedir. Ben de uslamak eylem adn etimolojik anlamndan devinerek Hseyinin szn ifade edecek biimde kavramlatrmay deneyeceim. Hseyinin sz bize usun kuramsal anlamda devindii gibi klgsal alanda da devindiini retmektedir. Doruyu izlemek iin pratik usa, yanl izlememek iin de teorik usa gereksinmemiz vardr. yleyse gncel olarak var olan gerei doru biimde anlamamz ncllerimizin bulunmasna baldr. Bu ncl, usun Hseyinin sznde dile getirilen biime dnmesini salayan ey, Hakktr. Ancak Hakkn gerei gibi bilinmesinin n koulu da us sahibi olmaktr. Tanr, onun evrene yerletirdii yasalar demek olan bilim, tanrsal metinler ve adaleti gzetme haktr. Uslamak insann kendisini deitirmesi, amas demektir. Elbette bir gecekonduda yaayan ve egemenlerin beyniyle dnmeyen nesnel bir akla sahip herkes sarayda yaayanlardan farkl dnceler retecektir. Ama ya Musa gibi sarayda yayorsa ezilen kleletirilen insanlarn gerekliini nasl kavrayacaktr! Bu ancak uslamak eylemiyle olanakldr. Ancak uslamayla insanefendilerinin bilinciyle dnme alkanl demek olan toplumsal akl aarak kendisini zgrce gerekletirebilir. Muhammedin Oku! buyruuyla karlamadan nce de sahip olduu akl, bu trdendir ve hakka tabi olmann neticesidir. Vahiy de bu uslamlamann doal bir sonucudur ve hakka tabi olmann bir baka boyutu olarak tezahr eder. Bu akl kulland iindir ki Selman gnein alnnda efendisinin ilerini yaparken onun kendisini dvecek olmasna aldrmadan bir Yahudi olan efendisinin konumasyla kendisine ulaan Muhammedin uyarlarnn ardna der, onun en yakn yoldalarndan olur. Usu bu anlamyla kullanamad iindir ki Epiktetos yalnz bedeniyle deil ruhuyla da klelik yapmtr. O insann dram iindeki roln baaryla oynamasn salayacak edilgen ve snrl bir akl tanm yapar. Bu aklla, bulunduu hale tutkularndan arnarak rza gstermeye arr bireyi. Efendilerinin iitip alklayaca tarzda Mutluluk ve istek bir arada olamaz! diye haykrr. Bu nedenle efendisi elenmek iin zayf bedeniyle oynarken ayan krmas zerine sahibinin keyni karmamak iin yumuaklkla Efendim krarsnz dememi miydim?der. Castoriadisin saptamasyla devri-

Bu akl kulland iindir ki Selman gnein alnnda efendisinin ilerini yaparken onun kendisini dvecek olmasna aldrmadan bir Yahudi olan efendisinin konumasyla kendisine ulaan Muhammedin uyarlarnn ardna der, onun en yakn yoldalarndan olur. Usu bu anlamyla kullanamad iindir ki Epiktetos yalnz bedeniyle deil ruhuyla da klelik yapmtr. O insann dram iindeki roln baaryla oynamasn salayacak edilgen ve snrl bir akl tanm yapar. Bu aklla, bulunduu hale tutkularndan arnarak rza gstermeye arr bireyi. Efendilerinin iitip alklayaca tarzda Mutluluk ve istek bir arada olamaz! diye haykrr. Bu nedenle efendisi elenmek iin zayf bedeniyle oynarken ayan krmas zerine sahibinin keyni karmamak iin yumuaklkla Efendim krarsnz dememi miydim?der. Castoriadisin saptamasyla devrimin, deiimin her eyden nce bir tahayyl olduunun ayrmnda deildir.
min, deiimin her eyden nce bir tahayyl olduunun ayrmnda deildir. Uslama yapan us; Nietszchenin, Kropotkinnin, Bakuninin, Sartren bilinci ve fkesiyle Lailahe der; insanla olgularn dnlerden nce geldiini retir; zdein deviniminin bilince yansmasyla olumutur; yalnzca insanda varoluun zden nce geldiini ayrmsad iin onu eylemlerinin yegane sorumlusu olarak grr; nsanlk tarihi snf savamlarnn tarihidir. saptamasn yapar; hayat yorumlamann yetmeyeceini, onu deitirmek gerekeceini syleyerek insan bu dntrmenin znesi olarak tanmlar, umut verir. Bu us, illallah diyemedii iin koullara giderek teslim olmaya balar; uslamadan uzaklar; insan nesnelletirir; kehanetler retmeye balar. Yaanan zaman ngrlerini geersiz klnca bu akl ias eder. Takipileri zerine eletiriler yazarak yeniden tanmlamaya koyulurlar onu. Hseyinin tanmlad anlamda uslamak; diyalektik sreci, Biz nereye bir uyarc gnderdiysek mutlaka orann varsllkla kstahlam ileri gelenleri, biz sizin letinizin hak olduunu yadsyoruz.ayetiyle birlikte anlamay ge-

127

Uslamak sz doru ve yreklice sylemektir. Bir szn doruluu szn sahibinin ona inanmasyla llebilir.ehadet, bu imann aksi iddia edilmeyecek biimde teyit edilmesidir.. Her toplumda uslamann ar bedelleri vardr. Antik Yunanda parrhesiay kullanmak aklndaki her eyi sylemek anlamna gelir. Logosun Sokratese verdii rol parrhesiastes olmasyd.
rektirir. Bilincini zdein deviniminden alm ve gl biimde La ilahe demi dnrleri; zdein bilgisine srt evirmeden usunu vahiyle geniletmi ve kemale ermi bir akln sahibi olan tm elilerle birlikte okumaya alr. Evet, La ilahe tanr yoktur diyerek tm tuyan sahiplerini yadsr, putlar devirir ama illallah ancak Allah vardr diyerek Hakka boyun eer. Uslamak sz doru ve yreklice sylemektir.Bir szn doruluu, szn sahibinin ona inanmasyla llebilir. ehadet, bu imann aksi iddia edilmeyecek biimde teyit edilmesidir.. Her toplumda uslamann ar bedelleri vardr. Antik Yunanda parrhesiay kullanmak aklndaki her eyi sylemek anlamna gelir. Logosun Sokratese verdii rol parrhesiastes olmasyd. Bu nedenle Sokrates Atinallarn karsna kt onlarn ok tanrc ynetimine kar lmne neden olacak tler verdi, onlar uslamaya davet etti. Akl da Hakk uruna Hseyini Kerbela yryne karmtr. Erdemli olular tartlamayacak bu iki lm ya da uslama arasnda fark vardr. Birincisini her nesnel us sahibi ikinci uslamay ise ancak hakka tabi olan us sahipleri yapabilir. Zira Hseyn, metinleri, amelleri hegemonyac aygtlara dntrerek akln zerini sonsuza dek rtmek arzusunu tayanlarn oyununu bozmutur. Bu oyun kfr iman, cehennemi cennet, klelii tanrsal yazg, Firavunlar ilah gsterecek kadar eytanca hazrlanmtr. Uslama yapabiliyor muyuz? Hayata dalanlarla birlikte dalmaktan us ve vahiyle itizal etmiseniz; nesnel anlamda bulunmasalar da bedeninizde bukalarn, prangalarn, halkalarn acsn duyumsuyorsanz; kulanza zincirlerinizin sesi geliyorsa hayr erden ayrt etmi; uslamsnz demektir.

128

dnmeye balarken
RSTEM BUDAK Her balang, iinde byk bir umudu barndrr. Varln ifade etmek, tanmlamak ve ifadelendirmek insanolunun balca ameliyesidir. Bu abalarn en by ve anlamls dnmektir. Dnmek; yolda olmaktr (Heidegger, 2005). Bu yol akldan, insann bitmez tkenmez tecesssnden, tarihin derinliklerinden, kltrn rmaklarndan, gelenein emesinden geer. Yolda iken karlalan her eye; ne, nasl, niin, ne zaman, nerede sorularn sorabilmektir. Dnce, dnmenin; dnme, anlamann; anlamak, okumann; okumak, kendi varln arayn rndr. Bu sre her daim phe ve merak ile srp gider. Dnce pheyle balar. Dnce, tezatlaryla btndr. Zt kirlere kulaklarmz tkamak, kendimizi hataya mahkm etmek deil midir? (Meri, 1999). Her eyin zttyla kaim olduu hayatta zt- kar olann tanmland, aa karld lde dnce varlk ans bulabilir. Zttn yok etmek deil onu tanmlayp, varln ekillendirerek anlam aynasnda olmas gereken eyin yerini bulabilmektir. Dnmek, insan zerinde dnmek, mutlaka yasak blgelerden birkana dalp kmakla olur (Meri, 1999). nsanlaan ilk beer demin yasak meyveye uzan; akln uyan, kendi varlk alann belirleme ve kendi gereini bulmann rndr. Dnce bu noktada geride, perde ardnda, korunan bilmek ve bu gerei ortaya karmann abasdr. slam dnyas Gazaliden bu yana dnmenin gnah saylabilecek derecede dland, akln tm alglama giriimlerinin bu ereve iine alnd bir sre yaamaktadr. Felsefeye kar duruun akl reddederek yerini salamlatrma ihtiyac ile Mslman toplumlar akln ilevlerini anlamaktan ve kullanmaktan ok uzaktadr. slam dncesinin balca kaynaklar olan Kuran ve hadislerin dnme ve dnce oluturmay tevik eden emir ve yorumlarnn aksine toplum ii iktidar sahipleri ile devlet elitleri akl kullanamamann onlara kazandrd imknlarn honutluu iinde olduklarndan bu durumu tersine dndrecek abalar ortaya koymamaktadrlar. Bu abalar ortaya koyanlarda dnsel- sosyal ve cora srgnlkler yaatlmtr. Dnmek farzdr diyen air Metin nal Mengolu, ayn ismi tayan eserinde dnmenin slam akl iindeki yerini ok gzel bir ekilde ifade eder. slam dncesinin balca ana damarlar olan Beyan,

Dnce pheyle balar. Dnce, tezatlaryla btndr. Zt kirlere kulaklarmz tkamak, kendimizi hataya mahkm etmek deil midir? Her eyin zttyla kaim olduu hayatta zt- kar olann tanmland, aa karld lde dnce varlk ans bulabilir. Zttn yok etmek deil onu tanmlayp, varln ekillendirerek anlam aynasnda olmas gereken eyin yerini bulabilmektir. Dnmek, insan zerinde dnmek, mutlaka yasak blgelerden birkana dalp kmakla olur

129

Trk siyasal elitleri bir taraftan tarihsel krlmalardan yeni dnceler ihdas etmeye alrken bir taraftan da kendine muhalif addettii her dnme abasn eitli yollarla engellemeye almtr. Yllar yl bu topraklarda farkl dnen, eletiren, sorunlara zm reten beyinlerin yolu mahkeme kaplarndan, hapishane kelerinden veya lke dna srgnlerden gemitir.
Burhan ve rfann yeniden tanmlanmas ve meczedilmesinden baka k yolu bulunmamaktadr. Dnmek; Akl ve Ak arasndaki doru ilikiyi kurmakla mmkndr. Modernleme srecinde Dou, Ak bir yana brakp Batnn yapt gibi sadece Akl ile kendi varln yeniden tanmlamaya almtr. Bu derin yanlg yeni illzyonlar, atmalar, ayrmalar yaratmtr. Aksz Bat, Aklsz bir Dou tasavvuru insanlk iin daha derin aclar getirecektir. lim ehline, ak (duygu); ak ehline, ilim(dnce) gerekir. nsan ancak gayret ile bilip, bilgin (alim); ak ile tanyp, bilge (arif ) olabilir; zira bilmek mertebesi azim ve gayret, tanmak mertebesi ise ak ve mehabet ister (Cndiolu, 2007:38). Bu ihtiyac giderecek dnce damarn beslemek ve ortaya karmak gerekir. Hayatmzda ifade ettiimiz szler, ortaya koyduumuz davranlar ounlukla dncenin rn deildir. Bunlar alkanlklarn, arzu ve heveslerin, duygusal dalgalanmalarn sonucudur. dn kelimeler ve alnt bilinlerle gsterilmeye allan akln yolu dnceden gememektedir. Trkiyede bunlar ortaya koyanlar erdemliliin, dnce ve szn temsilcisi olarak gsterilmeye allmaktadr. Bu lkede birbirini besleyen dnce halkalarnn varlndan sz edemeyiz. Dnmenin halk tarafndan nemsenmedii daha da vahimi tehlikeli olarak grld bir lkede insanlarn bu eylemi laykyla yerine getirmeleri beklenemez. Trk halk da demagojiyi dnce diye yutturmaya alanlardan bkm ve okuyanyazan- dnenlerin yolunun hapishanelerden getiini grerek, ocuunun byle bir sreten uzak durmas iin her an dnme abasn engelleyecek bir tavr iine girmitir. Ayrca dnmenin, insan, dini yaamada ve sosyal hayatnda sapknlklara gtrd iddia edilir. Onun iindir ki ok okumak ve yorum yapmak hep tehlikeli olarak addedilmitir. Grdklerimin bulank grn-

yor olmas halinde, bulankln grdklerimden mi, grmden mi kaynaklandndan nasl emin olabilirim? (Cndiolu, 2007:14). Kendi grnn netliinden, doruluundan dem vuran insanlar grdklerinin deil; grlerinin bulankln giderecek, aydnlatacak bir adm atma cesareti gsterememektedir. Duyguyu her eyin ifade dili olarak kullanan bu halk, akla yaamn dnda bir yer vererek alg alann ekillendirmitir. Trk siyasal elitleri bir taraftan tarihsel krlmalardan yeni dnceler ihdas etmeye alrken bir taraftan da kendine muhalif addettii her dnme abasn eitli yollarla engellemeye almtr. Yllar yl bu topraklarda farkl dnen, eletiren, sorunlara zm reten beyinlerin yolu mahkeme kaplarndan, hapishane kelerinden veya lke dna srgnlerden gemitir. Cemil Meriin tariyle Her aydnl yangn sanp sndrmeye koan zavall insanlarm: Karanla o kadar almsnz ki yldzlar bile rahatsz ediyor sizi! Dncenin kuduz kpek gibi kovaland bu lkede, dnce adam nasl kar?. lkenin sembollerinden olan stiklal Mar yazarna reva grlen uygulamann toplumsal ve devlet ynnden kaynaklar iyi tespit edilmelidir. Son yzylda iddete bavurmadan sadece dncelerini ifade ettii iin oligari tarafndan aydnlarna yaplagelen uygulamalar dncenin bu topraklarda kk salmasn engellemitir. u anda bu daha farkl bask yntemleriyle (mahalle basks) srdrlmeye devam edilmektedir. Trkiyede deiik dnemlerde farkl yntemlerle dnceyi engelleme abalar ynetimin vazgeemedii zelliklerden olagelmitir. Dncenin kuduz kpek gibi kovaland bir lkede dncenin namusuyla ortaya kmas, aydnn yetitirmesi beklenemez. Dnya dzeninin ald ekillere gre kendine rol bien egemen gler bir dnem destekledikleri dnce birikimlerini, bir sre sonra reddederek kabule yanamalar Trk oportnizminin zelliidir. Dncenin devleti olamamtr, devletin dnceleri olmutur. Bir dnem batc, bir dnem milliyeti, bir dnem de slami karakter gsterecek kadar renklidir. Trk aydnn byk ounluu bu dnme ve renklilie gre ekillenmitir. Dnme iddiasndaki entelektel- aydn- limlerin bu durua layk bir tavr iinde olduklar sylenemez. Kendi tarihine, toplumuna, kltrne yabanclaan aydn, dnce namusunu koruyacak bir duruu sergileyecek iradeyi gsterememitir. Yaad topraklarda farkl dnenleri dman ilan ederek birbiriyle konuup tartamamlardr. Sisyphos yani g ve sonuca varmayan bir ii boyuna tekrarlayan kimse misali, ezberledii birka kelime, kavram ve sloganla bir dnce ina etme hayaliyle yaamaktadr. Mahallesinde- diasporasndacemaatinde- grubunda savunulan- kabul gren hangi

130

dnce ise onun tekrarn yapmaktan teye gitmeyen bir zihinsel ilevi dnce zanneden beyinler uyutuuuyuturulduu iin kuaklar birbirinden dnce deil bunun adna ihtiraslar, karlar devralarak gitmektedirler. Dnce dnyasnda hibir fetih nihai deildir. Hepimiz Sisyphosuz Hele diyalogun olmad lkede Trk aydnnn kaderi, mahpesinde arklar sylemek. Bu lanetler berzahndan nasl ve ne zaman kurtulacaz? Tefekkr bir araytr, itimai bir aray. (Meri, 1999). Ya devlet ya da halk goygoyculuuna soyunmutur. Hibir deeri l almayan yabanclamann derin aclarn ve yalnzln yaayan aydnlar, fasit daireyi aacak yollar aramak abasnda deildir. Dnenin grevi: insanndan kopan, tarihini unutan ve yolunu aran aydnlar irada almak, kzmadan usanmadan irat (Meri, 1997: 325), bu sorumluluk dnce ve szn namusunu tayanlarn omuzundadr. Trkiyede dnce akm yoktur. Trk akl henz dncelemi bir ifade ortaya koyamamtr. Sz medeniyetinin devam olarak sistemli, tartmaya ak, eletirel, akla uygun ve kalplar kran bir yapda olamamtr. Hem kamusal hem sivil alanda dnce rn olan her ey eitli yaftalanmalarla hemen mahkm edilmeye ve sesi kesilmeye allmtr. Sloganlara mahkm edilmi dnce ne zaman kozasn yrtp zgrlemeye balarsa bir gcn bu srecin nn kestiini ve dnce sahiplerinin de gereken mcadeleyi vermeden yarm kalan yeni bir durum yarattklarn gzlemlemekteyiz. nsanlarn birbirinin dilinden, dncesinden ve ifadelerinden bir ey anlamad kayp kuaklar yzyln geride brakm bulunuyoruz. Yarm kalm szlerin, dergilerin, kitaplarn lkesiyiz. Artk Hr Tefekkrn Kalesi dergiler bnyesinde bunu konuma, tartma ve paylama yaplmamakta gnll klelik sistemi ile zihinler idi edilmeye devam edilmektedir. Dnceler ve yntemler deimedii iin ok byk imknlar ifade eden internet ortam dnsel zgrl ve ifadeyi henz mmkn klmaktan uzaktadr. Trkiyede kiiler zerinden snrlanm ve merkezlenmi bir yap vardr. Ne Akademisi ne de Kamusu vardr. Bir dnce akmnn almnn saland, birbirinin devam olduu grlmez. Her kii bir ekoldr. Tarikatcemaat gelenei evirelerek dnce alannda da kendini gsterir. Kiilere ok byk misyonlar yklenerek veya bazlar da buna talip olarak bir mutluluk oyunu oynar gibi hareket edilmektedir. Kiilerden akmlara gei salanamamtr. Trk dnnn Cumhuriyete kadar yaplandrlm bir hali yoktur. Cumhuriyet sonrasnda Batclk, slamclk, Milliyetilik gibi ideolojilerin temelindeki araylar, blk prk ve birbirini dman gren yaklamlarndan dolay bir gelenei olamamtr.

Belli dnemlere artlarn dourduu insan ve dnceler byk bir frsat ve k olumu gibi tutulmu ancak artlarn deimesi ile bir etki ve yeri kalmamtr. Yaad zaman aabilenler ok az saydadr. Her birimiz dnce okyanusundaki yolculuumuza km bulunmaktayz. Hayata dair her eyi anlamlandrma abas canl klnmaldr. Beni bekleyen lmle tahrip olmayacak herhangi bir anlam var m hayatta? diyen Tolstoyun sorduu bu sorudaki gibi hayatta olduunu dndmz anlam keif yolculuu devam etmelidir. Mslman insan olma bir var deil olu srecidir. Bu ismi tamak yeni ve etin bir srecin baladnn da iaretidir. Sylenecek daha ok szmz var. Sz(ruhu) yaz (beden) ile cisimletirerek, mahhas klarak kalcl salanmaladr. Ajitasyon yapmadan, Trk dilinin gzelliklerini hkim klarak, zgn ve zgr kelimelerle paylamlar artrlmaldr.

1- Meri, Cemil- 1999- Jurnal- letiim Yaynlar 2- Meri, Cemil- 1997- Maaradakiler- letiim Yaynlar 3- Heidegger, Martin- 2005- Teknik stne- Paradigma Yaynlar 4- Cndiolu, Dcane- 2007- Daireye Dair- Etkileim Yaynlar 5- Mengolu, Metin nal- Dnmek Farzdr- Pnar Yaynlar

131

hristiyan ingilterenin lm
HLM AZZOLU zc bir hikye: ngiliz toplumunda dindarln lm Bir sosyal tarihi ve daha spesik olarak bir din ve kltr tarihisi Callum G. Brownn Hristiyan ngilterenin lm: Dnyevilemeyi Anlamak (1800 2000) adl kitabndan bahsedeceiz. Salt kitabn adna bakarak Nietzscheci bir arm uyanmasn. Callum G. Brown, bir Hristiyan ve kendince hznl bulduu bir hikyeyi sosyal bilimlerin diliyle anlatmaya alyor. ngiliz toplumunda; gmenleri dta tutmak kaydyla, dindarlkta bir azalma olduu toplumsal bir gerek. Sosyolog ve tarihiler, dindarlkta ortaya kan bu azalma srecini anlamaya alyorlar. En yaygn dnyevileme teorisinin dindarlktaki azalmaya genel bak, Sanayi Devrimi ve Aydnlanma Dncesinin dine kar yeni bir bilincin ortaya kmasna yol amas ve bylece dinin zlme srecinin balamasdr. Dnyevileme kuramclarna gre, Sanayi Devrimi; alan snf, dine yabanclatrmtr. Dnyevileme yaklamnn istatistiksel yntemler kullanlarak da desteklendiini grmekteyiz. Callum G. Brownn yukarda szn ettiimiz kitab, adndan da anlalaca gibi, tam da bu konuyu, dindarlkta azalma konusunu ele alyor. Callum G. Brown dnyevileme konusundaki yukarda zetlemeye altmz yaygn iddialar dlyor ve dnyevilemenin younlat iddia edilen Sanayi Devriminden bu yana, ngiliz i Snfnn, ncilin mesajna bal ve sadk Hristiyanlar olarak eitli dini faaliyetlere katldn gsteriyor. Brown dier sosyal bilimcilerden farkl ve zgn klan yan, kulland yntem. Rakamlara deil, hikyelere ve sylemlere bakarak bu deiimi gzlemesi. Bu nedenle; szl tarih almalar, Callum G. Brownn bavurduu en nemli yntem. Bu yntemi kullananlar ile istatistiki yntemi kullananlar arasndaki temel fark urada: statistiki yntemi kullananlar toplumu saysal verileri esas alarak tanmlyor. rnein, konu dindarlk

statistiki yntemi kullananlar toplumu saysal verileri esas alarak tanmlyor. rnein, konu dindarlk ve Hristiyan dindarl olunca, insanlarn kiliseye gitme oranlar, kilisede yaplan eitli trenlere katlm, baz trenlerin kilisede yaplp yaplmay v.b. dindarln temel gstergeleri olarak grlyor. Hlbuki Brownn yaklamnda dindarln belirlenmesinde, bunlara da gerekli yer verilmekle birlikte, toplumun gndelik yaam kltrne ve bunu belirleyen temel dnceye nem veriliyor. Bunu, temel hikye diye de ifade edebiliriz.

132

ve Hristiyan dindarl olunca, insanlarn kiliseye gitme oranlar, kilisede yaplan eitli trenlere katlm, baz trenlerin kilisede yaplp yaplmay v.b. dindarln temel gstergeleri olarak grlyor. Hlbuki Brownn yaklamnda dindarln belirlenmesinde, bunlara da gerekli yer verilmekle birlikte, toplumun gndelik yaam kltrne ve bunu belirleyen temel dnceye nem veriliyor. Bunu, temel hikye diye de ifade edebiliriz. Brown, bir dinin toplumdaki etkinliini anlamak iin, rakamsal veriler yerine, o toplumun kendini hangi sylemle ifade ettiine bakmamz neriyor. Gndelik hayatta, kendimize rnek aldmz ykler ve sylemlerimiz, Brownn en nem verdii konular. Ona gre, kiliseye gsterilen ilgi ve benzeri istatistiksel ltler kullanlarak yaplan aratrmalar, dindarlkta zaman iinde baz dalgalanmalarn ortaya ktn gsterebilir. Ancak bu durum, dindarlkta gerek anlamda bir azal veya art olarak grlemez. Dindarlktaki esas deiim, insanlarn davran ve dncelerinin, din merkezli bir kltr tarafndan belirlenip belirlenmediidir. Dindarlk ve dnyevileme konusunun geleneksel snf tabanl yaklamlarn ortaya koyduu niceliksel ve niteliksel parametrelerle aklanamayacan ne sren Callum G. Browna gre; din konusu popler kltrn ve bireyin ahlaki inas odak alnarak anlalabilir. Zaten batan beri sz edilen yk ve sylemler de popler kltr ve bireyin ahlaki inasnn aralardr. Hristiyanln ngilterede ld yllar, iddia edildiinin aksine, yava bir gelimeyle 1800li yllarda deil, aksine bir sramayla 1960l yllarda ortaya kmtr. Hristiyanlk, Sanayi Devrimiyle 1800li yllarda bir deiim geirmitir ama bu deiim baskc dinin yerini sylemsel dinin almas eklinde gereklemitir. nsanlar, 1800li yllarn ncesinde Hristiyanl bir zorunluluk olarak hissederlerken, artk onu itenlikle benimsedikleri ve gndelik yaamlarnda her an telauz ettikleri bir sylem haline dntrmlerdir. Hristiyanlktaki bu deiimin cinsiyet rolleriyle de yakn bir ilikisi vardr. 1600-1800 yllar arasnda Hristiyan dindarl erkek arlklyken, 1800li yllardan balayarak 1960lara kadar devam eden bir zaman diliminde kadn arlkl bir dindarlk biimine dnmtr. Din, devlet kontrolndeki kiliselerin grevlilerinin dsal gzetiminden bireyin i denetimine devredilmitir. Kimlik inanlmaz biimde ahsi bir ey haline gelmitir. zetle Hristiyanlk, cinsiyet rolleri zerinden kendisine yeni bir varlk alan yaratmay baarmtr. Bu deiimi ve yenilenmeyi o dneme ait ykler ve Hristiyan sylemleri ok gzel yanstmaktadr: Szgelimi 1800li yllarn ncesinde cinsiyet asndan bakldnda, gnaha eilimli olarak tanmlanan kii kadnken ve ona kocasna ba emesi tlenirken,

sonrasnda bu eilim tersine dnm ve erkein gnaha eilimli kii haline gelmesiyle kadnlarn aile iindeki ynlendirici rol zerinde durulmaya balanmtr. 1960li yllarda ne olmutur ki bu ani ve hzl gelime, Hristiyan kltrn toplumun temeli olmaktan karmtr? Baka bir ifadeyle, hangi gelime Hristiyan kltrn bireyin ve popler kltrn ahlaki kurucusu olmaktan karmtr? Kendisi de Hristiyan kltrnn devamndan yana olan Brown, olduka hznl ve dramatik olarak betimledii bu gelimeyi 1960l yllarda pop kltrndeki yeni bir eilimin, ani ve hzl ykseliine balamaktadr. Aklclk, artan phecilik, toplumsal atmalarn snfsal ve mesleki alanlara kaymas gibi olgularn sarsamad Hristiyan kltrn, 1960larn pop kltr ykmtr. Browna gre, 1960l yllarn pop kltrnn temel nitelii, cinsel devrim ve post feminizmdir. Kadn ile erkek arasndaki ilikiler ciddi bir deiim geirmi ve cinsiyet rolleri, eskisinden farkl bir biim almtr. zetle, Brownn dnyevileme konusuna bak genel olarak kabul gren yaklamlardan iki adan farkldr: lk olarak, dnyevilemenin Sanayi Devrimi ile balayan yava ve uzun bir sre olduu iddiasn kabul etmiyor. kinci olarak, sosyal bilimlerde yaygn olan saysal yntemleri kullanmayp sylem ve cinsiyet rolleri gibi yeni yntemler kullanyor. eitli dnyevileme kuramlar ve Brownn grleri, karlatrmal bir biimde ele alnabilir. Brownn yaklamlar, dnyevileme konusunda kendisinin kar kt eitli kuramlar, gerekten de yanllyor mu? Byle bir karlatrma bir kitap tantm yazsnn boyutlarn gerekten aar ve biz de byle bir tartma yapmak niyetinde deiliz. Ancak, Brownn grlerinden yola karak Trkiyede din ve dindarlk olgusunu anlamaya ve tartmaya ynelik baz noktalara iaret edilebilir. zellikle son gnlerde; medyada, dindarln eitli biimlerinin tartldn grmekteyiz. Dindarlkla gelenek, dindarlkla g ve kyllk arasnda kurulmaya allan balantlar, istatistiksel yntemlere dayandrlyor. statistiksel yntemleri uygulayan deiik aratrmaclarn, bir dierinden farkl sonulara ulatklarn gryoruz. Bu farkllklarn nedenleri, kullanlan yntemlerin kendi i tutarllklar bakmndan sorgulanabilir elbette. Ancak bir okur, bir izleyici olarak bu aratrmalara baktmzda gerekte ne olduunu anlamakta zorluk ekiyoruz. Szgelimi trban veya barts taklmas gibi herhangi bir davran kalbnda bir art veya azaltan sz ediliyor. Fakat bu art veya azalmann hangi nedenlerden kaynaklandn, sz konusu aratrmalara bakarak anlayamyoruz. Bunun iindir ki Brown, bize,

133

Brown, bir dinin toplumdaki etkinliini anlamak iin, rakamsal veriler yerine, o toplumun kendini hangi sylemle ifade ettiine bakmamz neriyor. Gndelik hayatta, kendimize rnek aldmz ykler ve sylemlerimiz, Brownn en nem verdii konular. Ona gre, kiliseye gsterilen ilgi ve benzeri istatistiksel baz dindarlk ltlerinde, zaman iinde baz dalgalanmalar olabilir. Ancak bu durum, dindarlkta bir azal veya art olarak grlemez. Dindarlktaki esas deiim, insanlarn davran ve dncelerinin, din merkezli bir kltr tarafndan belirlenip belirlenmediidir.
istatistiksel yntemleri nermiyor. Eer Trkiyedeki dindarlama veya dnyevileme eilimlerini anlamak istiyorsak, kltrel eilimlerin ne ynde deitiine bakmamzda byk yarar var. Acaba yukarda sz edilen iki toplumsal tavrn sahipleri arasnda, popler meselelere baklar asndan temel bir farkllk var mdr? Tketim nesnelerine baklar ve tketim kalplar, esasl farklar iermekte midir? Browna gre, popler kltrn ve bireyin ahlaki deerlerinin inasnn ok nemli olduunu sylemitik. Mzikten edebiyata, televizyondan sinemaya evremiz popler kltrn aralaryla dolu. Eski dnyada bilgi kaynaklarmz -kltrel girdilerimiz- ok snrlyd. Bir kiinin edindii bilgilerin kaynaklarn tanmak olduka kolayd. Gnmzde ise bilgi kaynaklarmzn alabildiine oaldn grmekteyiz. Bir kiinin mesela ocuumuzun- sahip olduu bilgileri nasl edindiini belirlememiz imkn olduka glemitir. Gnmz dnyasnda popler kltr, srekli deien ve eklektik bir biimde gelien bir alandr. Bununla kltr alannn zenginletiini sylemek istemiyorum elbette. oalma, kltrel girdilerin saysndadr. Popler kltrn ve bireysel davrann inas, kitle iletiim aralarnn ve dolaysyla da bunlara egemen olan global sermayenin denetimine girmitir. Bylece gnmzde popler kltr, tketim toplumunun bir trevi olarak ortaya kmaktadr. Aydnlarmz arasnda bu popler kltr konusunu en iyi grenlerden birisi Yahya Kemaldir. 1884 doumlu olan Yahya Kemal, 1903 ylnda Avrupaya gitmeden

nce Yakup Kadri ile birlikte Nev Yunanilik diye bir akm bile oluturmutur. Ancak Fransada bulunduu yllarda, o gnlerde yaygn olan kltrel iklimden de etkilenerek, bir toplumun kltrndeki sreklilik ve deiimin farkna varr. Bu yaklama gre, kilise ya da cami dini bir inan oda olarak ele alnp ilenecei gibi, kltrel bir odak olarak da ne karlabilir. Yahya Kemal, dncelerindeki bu deiim nedeniyle, Avrupa dnnden itibaren kltrel bakmdan sentezci bir yaklam savunan muhafazakr bir air ve yazar olarak ortaya kar. Bu balamda, Yahya Kemalin anlarnda yer verdii, dnemin slamclarndan Ahmed Naim Efendi ile yapt bir tartmay ok nemli bulmaktayz. Esasen Mehmet Kaplan ve Ahmet Kabakl gibi muhafazakr yazarlarn, slamc air ve yazarlar eletirmek iin bu tartmay rnek verdiklerini de grmekteyiz. Tartma, zetle, yle: Yahya Kemal, yukarda belirttiimiz kltrel muhafazakrlk erevesinde, toplumun kutsal deerlerini anlatan ve bunlar ycelten bir dizi iir ve yazlar yaynlamaktadr. Ahmed Naim Efendi, bir gn, inansz biri olarak grd ve yazlarnda slami hurafelerle zdeletirdiini dnd Yahya Kemale yle kr : Bu halkn inanlarna yabanc olduun halde slam adna bir sr hurafeyi vmektesin. Yahya Kemalin buna cevab ise daha ilgi ekicidir: Trk halknn Mslmanl senin kitabi anlayna uymaz, o slamiyeti en eski putperestlikten beri getirdii deerlerle kaynatrarak benimsemitir. Biz burada hangi yargnn daha hakl olduunu, kltrmzn ne kadar slami olduunu ya da olmadn tartma niyetinde deiliz. Bunu yapabilmek iin kltrel gemiimizi derinliine inceleyen almalara ihtiya var. Ancak u tespiti yapabiliriz: Topluma ait btn deerler, baka bir ifadeyle popler kltrmz, kutsal olsun olmasn, tarihsel bir kesitte ortaya kan bir sentezdir. Muhafazakr, bu senteze sahip karak kendini var olan deerler zerinden ifade eder ve meruiyet kayna olarak da bunlar ne geirmeye alr. Bir Mslman asndan ise, popler kltr alan dini olanla dnyevi olann atmasndan ortaya kar ve kanlmaz olarak bir dizi bidat, hurafe ve dine aykr eyi de iinde barndrr. Mslmann abas srekli bir arnmay ierir ve bu nedenle toplumsal gelenekler ya da popler kltr onun iin bir mcadele alandr. Mslman bir bilim adam ve yazar olan Ahmed Naim Efendi, Yahya Kemal ile tartmasnda, popler kltrn merulatrlmasna kar kp, bu kltrn bidat ve hurafeler gibi dine ters grd elerinden arndrlmasn savunuyor; mevcudu deil, ideal olan esas alyor. deal olann bir hayal olduunu dnen Yahya Kemal ise, mevcut durumu esas alp, slamn popler kltr oluturan elerden

134

yalnzca biri olduunu ve baskn e olmadn ne sryor. Burada Yahya Kemalin popler kltr savunuculuu konusunda bilinli bir tutum aldn grmekteyiz. Trkiyede ykselite olan slamcln ve Muhafazakrln ksaca popler kltr ile ilikisi zerinde de duralm. Toplumsal tarihimize baktmz zaman slamclk ile Muhafazakrln bazen aktklarna bazen de ayrtklarna tank oluruz. Her iki akm da kitlesellemek istediklerinde dierine doru almaktadr. Biz burada daha ok slamc Muhafazakrlk zerinde durmak istiyoruz. Popler kltr asndan bir rnek verelim: Zaman zaman kendisini solda konumlayan baz topluluklarn dzenledii halka ynelik konser v.b. toplantlarnda belli bir kri sabit baz sanatlarn sahne aldn grrz. Kendini muhafazakr olarak konumlayanlarn halka ynelik dzenledii toplantlarda da popler kiilerin sahne aldna ahit oluruz. kincilerin mzii daha popler ama bir o kadar da bayadr. Biz burada slamcln cemaat iine ynelik yznden ve etkinliklerinden ok, kitleye ynelik yznden ve etkinliklerinden sz etmekteyiz. Yine slamc Muhafazakrlarca 28 ubat srecinin zorlamalarndan, zulmlerinden sz ediliyor. Hayat ve olaylar karsnda kendini bakalarndan farkllatrp, bilinli ve iradi bir tutuma sahip olduklarn iddia eden kimselerin, gnll olarak, bir bedel demeye hazr olmalar gerekir. Admzn insanlarn hizasna yazlmasn talep ediyorsak, varsa, bunun cezasn da demekten kanmak ahlaki bir tutum olmaz. Hem sunulan her trl dl kabul edip, hem de olaylar karsnda iradi bir tutum aldmz ileri srmenin paradoksal bir yan vardr. Bir taraftan iradiliin ve gnllln esas alndn vurgulayp, dier taraftan btn olumsuzluklar dsal faktrlere atfeden bir tutumun esas alnmas toplumun ahlaki restorasyonuna hizmet etmeyecektir. Bu balamda, slamc kesimin magazinleme ve tketim kltrne ynelme konusunda ciddi bir deiim ve dnm geirdii ierden ve dardan bakan birok gzlemcinin ortak kans. TGRTden Kanal 7ye kadar birok slamc kanal, 28 ubatn zoruyla deil, kendi gnll istekleriyle magazinletiler. Bu adan, son on ylda slamc kesimin popler syleminin nasl deitiini ortaya koyan bir sosyolojik incelemenin ok ilgi ekici bir alma olaca kansndaym. Yaadmz gnler, siyasal ve askeri gce dayal dsal basklarn toplumu dntrc bir ilevinin olmadn gstermek iin yeter ve artar bile. Hlbuki bir toplumdaki asl deiim, Brownn da hakl olarak belirttii gibi, toplumsal sylemdeki deiimdir. Tketim kltrnn slami deerler kullanlarak nasl merulatrldna dair bir rnek vereyim: 1994 - 1995 yllaryd ve u andaki Babakanmz, stanbul Bykehir Belediye Bakan olmutu. Dier taraftan, Trkiyede

kapitalistleme sreci ilerlemekte ve Akhava Reklmlar diye tabir edilen; otobsler, binalar ve sokak panolarna verilen reklmlarda bir younluk yaanmaktayd. Bir zaman sonra bu reklmlar, reklmclk alanndaki gelimelerin kanlmaz bir sonucu olarak, ETT otobslerine de konmaya baland. ok sayda irket, o gnlerde, reklm alannda eitlenmeye giderek, reklm btelerinde ak hava reklmlarna geni bir pay ayryorlard. Bir gazetede gemi yllarda evre sayfalar da dzenlemi ve tketim kltrne ciddi eletiriler getirmi ve o sralarda stanbul Bykehir Belediyesinin nde gelen danmanlardan slamc-muhafazakr bir aydnmz, bir televizyon programnda, otobslere reklm alma iini kendilerine ait bir baar olarak takdim ettikten sonra, sz kendilerinin ne kadar renkli bir dnyaya sahip olduklarna getirmiti. Danmanmza gre, dnya, artk, daha renkli bir grnt nesnesi ve vatandalar da kiiliklerini bu grnt nesneleri zerinden ifade eden tketiciler olmalyd. Bylesi rnekler oaltlabilir. slamc akmn ykselite olduu bir noktada magazinlemeye ve tketim kltrne ynelmi olmas gerekten incelenmeye deer bir olgu. Bu sreci etkileyen birok etmenin yannda, slamcln batan beri znde tad poplizmin bu gelimedeki yeri incelenmeye deer. Szgelimi, geenlerde Zaman Gazetesinin bir yazar, bir lm haberi ile ilgili olarak yle bir not dmt: Anadolunun kutsallaryla kavgal deildi. Bu, alabildiince sorunlu bir ifade lk olarak, kutsal bir toplum ve bir topraa indirgeniyor. Bylece evrenselci bir bak as dlanyor. kinci olarak, kltr eklektik bir biimde geliir ve bir toplumda yaayan ve hatta birbiriyle atan btn aktrlerin kltr iinde bir paylar vardr. Bunun iin bir kltrn tutarl bir referans erevesi olarak alnmas, kanmca, doru bir yneli olmaz. Eer burada sz edilen slami deerler ise, bunu ifade etmenin daha uygun bir yolu bulunabilir elbette. Yanl anlalmasn: Biz burada kltrn eklektik olmasn deil, bir referans erevesi olarak alnmasn eletiriyoruz. Tpk bir kiinin kirlerinin mutlak bir referans erevesi olarak alnmasnn eletirilmesi gibi. Bizlerin dnce ve inanlar da, tpk toplumlarnki gibi, kendi vardmz dnce ve inan sentezini, kendi eklektizmimizi yanstr ve bu kanlmaz bir durumdur. Geleneklerimizi ve kahramanlarmz ki her toplum geleneklere ve kahramanlara ihtiya duyar- belli bir referans evresinde deerlendirebilmeli ve gerektiinde de eletirebilmeliyiz. Trkiyede laiklik, daha ok kamusal alanla ilgili olarak tartlyor. Kamusal alann tanm da alnan pozisyona gre deiiyor. Brownn almas ise dnyevileme ya da dindarlamay daha ok toplumsal ve bireysel alana ynelik olarak ele alyor. Brown, bireyler ve toplumlar

135

nasl laikleirler sorusuna cevap aryor. Nitekim Brown, Sanayi Devrimiyle birlikte devletin toplumu din zerinden basklad 18. Yzyl ncesine gre dinsellikte bir azalmann deil, tersine bir artn olduunu ileri sryor. Bu vurguyu da nemli bulmaktayz ve kendi tarihsel srecimizi bir de bu adan okumakta yarar var. slam dnyasnda ve slamclar arasnda kamusal alan, devlet zerinden kontrol etme abas var. Bu aba beklenenin aksi sonular verebilir. slam dnyasndaki olaylara bir de bu adan bakmak gerekiyor. Getiimiz gnlerde slam dnyasna ynelik olarak yle bir haberyorum okumutum: slam lkelerinden birinde, sanrm Msr, bir kii Hristiyanla dnmek istiyor. Din adamlar arasnda hkim gr, bu kiinin Mslmanla geri dnmesi ve eer geri dnmezse cezalandrlmas ynnde. Esasen, bu cezalandrma yaklamn savunanlar, bu yaklamlarna, Kurandan dorudan bir delil getirmeyi de pek beceremiyorlar. Baz internet siteleri okurlar arasnda bu konuyu tartmaya ayor. Okurlarn ouna gre de, baka bir dine gemek isteyen bu kii ya tvbe etmeli ya da cezalandrlmal. Daha aznlktaki bir grup ise, adamn serbest braklmasnn slami ilkelere daha uygun olaca kansnda. Bir kadn okurun yorumu bana olduka incelikli ve ilgin geldi. Bu kadn okur, Kuran ayetlerine dayanarak slamda ifade zgrlnn var olduunu belirttikten sonra, daha da ileri gidip, ortaya ilgin bir soru atarak bir kaygsn ortaya koyuyor :nsanlar slama inanmaya zorlarsak, gerek inanlarn gizleyen, ikiyzl kimselerden oluan bir toplum oluturmaz myz? Bu, iyilikten ok zarar vermez mi? Bu durumda, kimse slamn ne olduunu bilemeyecek ve slam siyasal bir ara haline indirgenmi olacaktr. Arkasndan da unlar ilave ediyor: Bizim, sadece ismen Mslman olan, ancak kalben ve eylemleriyle Mslman olmayan insanlarn saysn artrmaya ihtiyacmz yok. Bir bilim adam, bir tarihi olan Brownn tantmaya altmz kitabnda istatistiksel yaklamlarn indirgemeciliklerine kar ortaya koyduu eletiri, inanlarn saylara indirgenmesine kar kan ve ikiyzllkten rahatszlk duyan samimi bir Mslmann dncelerinde ancak bu kadar gzel karlk bulabilirdi. Brownn kitab dnyevileme / dindarlama atmasn anlamak isteyenler iin nemli bir alma. En azndan konuya farkl bir bak as ve farkl bir soluk getiriyor. Konuyla ilgilenenlerin lkemizde ok gncel olan tartmalara bir de bu adan bakmalarnda fayda var. sko asll bir ngiliz olan Callum G.Brown, Dundee niversitesinde Din ve Kltr Tarihi Profesr. The Social History of Religion in Scotland since 1730 (1730dan Bu

Yana skoyada Dinin Sosyal Tarihi), The People in the Pews: Religion and Society in Scotland since 1780 (Kilise Sralarndaki nsanlar: 1780den itibaren skoyada Din ve Toplum), Religion and Society in Scotland since 1707 (1707den Bu Yana skoyada Din ve Toplum), The Death of Christian Britain: Understanding Secularisation 1800-2000 (Hristiyan ngilterenin lm : Dnyevilemeyi Anlamak 1800 2000), The University Experience 1945-1975: An Oral History of the University of Strathclyde (with A. McIvor and N. Rafeek) (niversite Deneyimi 1945-1975: Strathclyde nivesitesinin Szl Tarihi (A. Mclvor ve N. Rafeek ile birlikte)) , Postmodernism for Historians (Tarihiler in Postmodernism), Religion and Society in Twentieth Century Britain (Yirminci Yzyl ngiteresinde Din ve Toplum) adl kitaplar var.

Yahya Kemal Beyatl, 2 Aralk 1884 ylnda skpte dodu; asl ad Ahmed Aghtr. lkrenimini skpte; orta renimini Selanik ve stanbul Vefa idadilerinde tamamlad. 1903 ylnda Parise giderek Siyasal Bilgiler Fakltesine girdi. 1912 ylnda yurda dndkten sonra dil ve tarih konularnda makaleler yaynlad. 1915 ylnda Darlfnun (niversite) retim kadrosuna atand. Kurtulu Savann bitimine doru (1923) Ankaraya geerek Hkimiyeti Milliye gazetesinde bayazar oldu. Urfadan milletvekili seildi (1923-1926). Daha sonra Varova, Madrid eliliklerine atand. (1926-1931). Tekirda ve stanbul milletvekili olarak 1935-1946 yllar arasnda yeniden parlamentoya girdi. 1949da Pakistan byk elisi iken emekliye ayrld. 1 Kasm 1958de stanbulda ld. Badat mektupularndan Mustafa Zihni Paann olu olan Babanzade Ahmed Naim 1290/1872de Badatta dodu. Badat Rdiyesini bitirdikten sonra stanbula geldi. Galatasaray Sultanisi ve Mlkiye Mektebinden mezun oldu (1894). Ayn yl Hariciye Nezareti Tercme Kaleminde almaya balad. Maarif Nezareti Tedrisat Mdrl yapt (1911-12), Galatasaray Sultanisinde Arapa okuttu (1912-14). 1914te Maarif Nezareti Tercme Dairesi azalna getirildi. Bu daire bnyesinde kurulan Istlahat- ilmiye Encmeninin almalarna katld, bu Encmenin hazrlayarak yaymlad Felsefe stlahlar (Istlahat- lmiye Encmeni tarafndan kamus- felsefede mnderic kelimat ve tabirat iin vaz ve tedvini tensib olunan stlahat mecmuasdr - Franszcadan Trkeye-1914) ve Sanat stlahlar (Istlahat- lmiye Encmeni tarafndan sanayi-i nefsede mevcud kelimat ve tabirat iin vaz ve tedvini tensib olunan stlahat mecmuasdr, 1914) adl kitaplarn hazrlanmasnda byk ve etkili emekleri geti. Bu grevinin ardndan Darlfnun Edebiyat Fakltesinde mderrislie balad (1914-33). Felsefe, ruhiyatilmun-nefs (psikoloji), ahlak, mantk, ilm-i mabadet-tabia (metazik) derslerini okuttu. Bu dersler iin hazrlad tercme-telif notlarn bir ksmn daha sonralar kitaplatrd. Darulfnunda bir ara Umum Mdrlk (rektr) grevinde de bulundu. 1933 niversite reformuyla yeni kurulan stanbul niversitesi bnyesine, birok arkada gibi Ahmed Naim de alnmad ve emekliye ayrld. 13 Austos 1934 gn sabah namazn klarken secdede vefat etti. Ertesi gn Edirnekap Mezarlna defnedildi.

136

l ortasnda bir air mehmet akif

PEREN BRSAYGILI

Kim Mslmanlarn derdini kendine dert edinmezse onlardan deildir. (Hdis-i erif) Sene 1915. Hicaz Demiryolunun ortasnda, etrafndan ku umaz kervan gemez, kk bir l istasyon binas. Ne bir yeillik, ne nohut oda bakla sofa, -be haneden olumu da olsa bir yerleim alan, ne de baka bir uygarlk belirtisi stasyon memuru, 1.Dnya Savann tm iddetiyle srmekte olduu 1915 senesinde, biri karn burnunda olan iki hanm ile beraber, bu harap istasyon binasnda yaamaya gayret eden, genten bir adamcaz. Harap dedik ya, mbalaa edildii sanlmasn; Katiyetle Harap! Zira yaadklar binann her tarafndan sefalet fkryor, brakn yatacak dei, oturacak minder paras bile yok ve aile tek bir ot minder zerine smaya alyor. Bunun dnda ne bir iskemle ne de masa..Sava byle mi acmasz olur , u ku umaz kervan gemez l ortasnda , bylesi bir sefalete mahkum braklm garibanlar , sahi hangi medeniyetin ne tarafna tekabl eder , bilinmez.
Ve istasyon memuru bir gn bakm ki hanmlarndan biri eli kulanda doum yapacak ancak bebei sarp sarmalayacak bir aputlar bile yok,

Gen istasyon memurunun bu arsn iiten, o tarihte 42 yanda olan, Mehmet Akif olacaktr. Bu insanlarn, ln kavurucu sca ortasnda mahkm edildikleri sefalete, tanklk eden airin, teessr sonsuzdur. Buraya kadar tamam ancak Mehmet Akif in yolunu Hicaz Demiryolunun ortasndaki o istasyona dren sebep nedir

137

Kurbanlar kesilecek ancak l ortasnda koyun, kuzu ne gezer. Dedik ya, ku umaz kervan gemez bu yerde, brakn kesecek kurban, etrafta kendiliinden bitmi bir ayrk otuna bile rastlamak mmkn deil. Ancak, tm iddetiyle srmekte olan sava ortasnda sefalet iinde yaamaya alan, gariban bir istasyon memuru ve biri karn burnunda, dieri di ars ile perian iki hanm.
dieri deseniz gnler gecelerdir kahrolas bir di ars ile kvranmakta, gen istasyon memuru atm kendini yldzl geceler altna ve balam sylenmeye: Allahm, u halimi grp de bana yardm edecek bir kulun yok mudur? Allahm yok mu Bir Allahn kulu Bir Allahn kulu Gen istasyon memurunun bu arsn iiten, o tarihte 42 yanda olan, Mehmet Akif olacaktr. Bu insanlarn, ln kavurucu sca ortasnda mahkm edildikleri sefalete, tanklk eden airin, teessr sonsuzdur. Buraya kadar tamam ancak Mehmet Akif in yolunu Hicaz Demiryolunun ortasndaki o istasyona dren sebep nedir, aile ile karlatktan ve grd sefalet karsnda derin bir teessre kapldktan sonra, bulaca hal aresi ne olacaktr? , merak ediyorsanz buyurun devamn okuyalm

ierisinde olmas, bu heyetin azalarn tespit eden Tekilat- Mahsusa tarafndan zellikle istenilen M.Akif in, stanbula dndkten sonra yapaca ilk seyahat ise yine zel bir grev ile bu sefer Arabistan yarmadasna olacaktr. Arabistan seyahatinde Akif ile beraber olan yakn bir ahbab, seneler sonra Eref Edipin kaleme alaca hatralarda, kimi zaman 60 dereceye varan l sca altnda, byk airle geirdii gnleri bakn nasl anlatyor. Bir insann asl mahiyetini anlamak iin onunla yol arkadal etmeli. Ben Akif in yksek ruhunu daha ziyade Arabistan seyahati esnasnda anladm. O ne byk adam! O ne fedakr bir arkada! Zayara kar sonsuz merhamet, efkat! Hele hakszla kar ne eilmez ba! Faziletlerin fazileti! Kahramanlarn kahraman! Bazen yolumuzu kaybederiz. ln korkun derinlikleri insana dehet verir. Dikkat ederdim, acaba bir endie kalbini sarar m diye?. Fakat ona gre korku ne demek? O, llerin yz yllk bir erkn harbi gibi ne der, glerek, gldrc fkralar sylerek, endieleri datr, bir caddede gidiyor gibi kalpleri itminanla doldurur... Akif in tek bir endiesi vardr: Osmanlnn istikbali. Bunun iin, l seyahati boyunca, ne vakit durup dinlenseler, dnp yanndakilere: Arkadalar, dman u boazlar geerse, memleketin hali ne olur diye sormaktan kendini alkoyamaz. Gerekte de, zel vazife ile stanbuldan yzlerce kilometre uzakta olan, M.Akif in endieleri sregelen anakkale harbi zerinde younlaacaktr. Ve dman hcumunu Tepeden yol bularak gemek iin Marmaraya Ka donanmayla sarlm ufack bir karaya dizeleri ile tarif edecei anakkale maherinden gelen zafer haberi , byk air , viran istasyon binasnda sefalet iinde yaamaya alan aileye , pek de yakn bir mevkide olduu esnada gelir. M. Akif inanamamaktadr. Ald haber karsnda Sahih mi? Allah akna doru syleyin Mukakkak m? diye haykrr. Zaferin mutlak olduunu iittii vakit ise , Yarabbim, sana binlerce milyarlarca kere krler olsun der ve kendini tutamayarak adeta ocuklar gibi alamaya balar. Baktm, o kahraman Akifin gzlerinden yalar dklyordu. Sanki dnyalar ona verilmiti. Binbir tehlike karsnda ufak bir teessr alameti bile gstermeyen Koca Akif imdi masum bir ocuk gibi alyordu. O teessrn belli etmezdi. Elemini de, sevincini de iine gmerdi. Ancak bu hadise karsnda kendisini tutamayarak gzyalar dkt... M. Akif, hem alamakta hem Allaha kretmek-

Eserdi kumda yzerken serin serin nefesin; Akar sular gibi alard her tarafta sesin! rdem olduu gndr senin irdene ram, Bir n iin bana yollarda durmak oldu haram.
M. Akif Necid llerinden Medineye iirinden stiklal Mar airinin hayat hakknda az ok bilgi sahibi olan herkes, onun 1.Dnya Sava srasnda, Tekilat- Mahsusa grevlisi olarak yapt seyahatlerden de mutlaka haberdardr. Bilindii zere M.Akif in ilk seyahati Berline olur. Almanlarn, sava esnasnda esir ald Mslmanlara kar gsterdii hakperest tutumun, Mslman uluslara duyurulmas gayesi ile davet ettii heyet

138

tedir. nce ellerini havaya kaldrarak ; Allahm der! Allahm, u anakkalede dven kahramanlar yazmadan canm alma! Sonra, yanndakilere dner; Haydi arkadalar der. Ne duruyorsunuz? Hani kurbanlar kesmiyor muyuz? Kurbanlar kesilecek ancak l ortasnda koyun, kuzu ne gezer. Dedik ya, ku umaz kervan gemez bu yerde, brakn kesecek kurban, etrafta kendiliinden bitmi bir ayrk otuna bile rastlamak mmkn deil. Ancak, tm iddetiyle srmekte olan sava ortasnda sefalet iinde yaamaya alan, gariban bir istasyon memuru ve biri karn burnunda, dieri di ars ile perian iki hanm. te Akif in yolu, ald zafer haberinin ardndan, bu istasyon binasna decektir. Henz dne kadar, yldzl geceler altnda, Allahm bana yardm edecek bir AllahIn kulu da m yok diye feryat eden, istasyon memuru tarafndan karlanrlar. Byk air, grdkleri dehet verici manzara karsnda, allak bullak olmutur. nce, yanlarnda bulunan, di ilacn, einin arlarn dindirmesi iin, istasyon memuruna brakrlar, ardndan bu harap binada biraz daha oturduktan sonra, adrlarna dnerler. Ancak Ancak, yaadklar teessr derindir. Henz ksa sre nce alnan byk zafer haberi ardndan, ocuklar gibi alayan Akif in yzne, bu kez tanklk ettii o sefaletin derin hzn yerleecektir. Yanndakine dner ve Arkada diye sze balar. Arkada, bu hamile kadncaza ve aileye yardm bir elzem. Ortada hayat tehlikesi var Yanndakiler de elbette onunla hemkirdir ancak kendilerini Ne yaplabilir ki? diye sormaktan alkoyamazlar. M. Akif hiddetlenir ve balar konumaya; Gryorsunuz ya, bunlarn felaketleri byk. Bir di ilac bulunmayan bir yerde, yarn douracak kadnn da doacak ocuun da hayatlar tehlikede. Ben trene atlayaym. ama gideyim. Bunlara ne lazmsa alp getireyim Yanndakiler, Akif e; Aman yapma etme, diyecektir. am dile kolay, air ve arkadalarnn bulunduu yerden, trenle iki gnlk yol. Yolda aktarmas var , amdan geri dnmesi var Nereden baksanz en az be gnlk yol... Hem de ne yol! Aylardan beri zaten deve srtnda ve tehlike altnda, doru drst dinlenme frsat bulunmakszn, sarsla sarsla, buralara varlm imdi tam da

biraz olsun istirahat frsat yakalamken, o yorgunluun zerine, uykusuz geecek be gn daha... O nedenle: Bu kadar yorgunluun zerine... derler. Bu kadar yorgunluun zerine, henz bir gece bile dinlenmeden, bu uzun yolculuu nasl yaparsn Akif? Akif bu! Yapar m yapar Byk airin arkadalarna verecei cevap, adna insanlk dediimiz kalabalklar iin ders niteliinde olacaktr. Yorgunluk falan mesele deil, ortada bir felaket var. Ah yoksulluk ne mkl eydir, bilir misiniz? Bu vaziyet karsnda, benim cierlerim paraland, trenle ama gitmek birey mi? Valla tp tp gider, tp tp gelirim. Benim yorgunluumu hi dnmeyin Byk air hemen yola kar. Be gn sonra geldiinde, hali tam da bir am tccar gibidir. Be gn be gece eya vagonunda seyahat etmi ve doum yapacak hanma lazm olacak ne varsa temin etmeyi baarmtr. Gzleri uykusuzluktan mahmur, omuzlar yorgunluktan km ancak tpk anakkale zaferi haberini aldnda nasl ocuk gibi mutluysa, yine tpk bir ocuk gibi mutlu ve huzurlu O halde, bu yaz da balad gibi bitsin

Kim Mslmanlarn derdini kendine dert edinmezse onlardan deildir.

139

DENLER/KTAP

adalet ve kitap
SMAL DOU

lkemizde adalet konusundaki yaynlanm telif ve tercme eserler olduka azdr. Bu almalarn bir ksm konuyu metazik bak asyla, bir ksm da siyasal bir yaklamla ele almlardr. Bat dncesinin adalet anlay ve eletirisi kapsaml bir ekilde aratrma konusu yaplmamtr. Ayn ekilde slam dncesindeki siyasal adalet tartmalar da, eletiri szgecinden geirilerek deerlendirilme imknn yakalayamamtr. Biz bu tantm ve deerlendirme yazsnda, bask tarihleri olduka eski olan ve nemli olduunu dndmz 6 kitaptan sz edeceiz. Bu kitaplardan , ilahi adalet ve ktlk sorunu zerinde younlarken, bir dieri adalet kavramnn hem ilahi hem de siyasal yn zerinde durmutur. Kalan iki kitap ise, adalet anlaynn siyasal alandaki tezahr konusunu ilemitir.

Adl-i lh
Adl-i lh adl eser, ran slam Devriminin oluumunda etkin bir rol oynayan ve devrimden ksa bir sre sonra ehid edilen Murtaza Mutahharinin, Hseyniyeyi radda verdii derslerin dzenlenmesi ve zenginletirilmesiyle meydana getirilmitir. Eser nce lahi Adalet konusunun erevesini izmi sonra zm ve nerilerini sralamtr. err (ktlk), lm, ceza ve efaat konularna da deinen eser, daha ok ii limlerin grlerine yer vermektedir. Mutahhari, Hkimlerden birinden

iktibas ettii konumann balca yarar, sonunda aratrmaya balama ve kesin bilgiye ulamak iin phe ve tereddt uyandrma sznden hareket ederek adl sorununun ilh ynn ele almaktadr. Cebr ve ihtiyar konusunun, dorudan doruya adl konusunu da gndeme getireceini belirten Mutahhari, ihtiyar ile adl, cebr ile de nefy-i adl arasnda dorudan bir ilikinin olacan vurgular. Adlin, Rabbn ilinin lt olamayacandan, bilakis Rabbn ilinin, adlin lt olacandan hareket eden Mutahhari, Allahn, adaletin ana kayna, ana kkeni olmas gerekliliini; Allahn adil olan yapar denmesinin yanl olacan, bunun yerine Allahn yaptnn adil olduunu sylemenin doru olacan belirtir. Eari ve Mutezili yaklam ekillerine

de deinen Mutahhari, aralarndaki farkn sanld gibi snnet ve hadisi kabul edip etmemeden deil, akln bamsz olabildii hususlar kabul etme ya da etmemeye dayandn syler. Mutahhari, Mutezilenin snnet kart ve akln karsnda snneti deersiz / nemsiz grme iddialarnn, Mutezileyi toplumsal adan zayatmaya ynelik bir eylem olduuna parmak basarken, kimi oryantalistler tarafndan bilerek ya da bilmeyerek Mutezilenin snnet kartym gibi gsterilmesinin de bu anlay glendirdiini ifade etmitir. Btn bunlarn adaletle ilikili olarak konuya dhil olan husn-kubuh gibi meselelerde ortaya ktn gsteren Mutahhari, zamanla bu konunun Tevhide ilikin konulara kadar uzandna iaret eder. Birok geleneksel soru(n)larla konu-

140

yu amlayan ve kendince yaklamlar neren Mutahhari, sonuta geleneksel retiye yaslanr. Ancak bu yaslanma, basit bir tekrar niteliinde de deildir. Hseyin Hateminin eviri ve notlaryla Mutahharinin Adli lh adl bu eseri, aret yaynlar arasnda 1988 ylnda basld. Konunun geni bir ekilde ele alnmas ve yazarn bir ii alim olmas hasebiyle bu alma, bylesi etrelli bir konuyla ilgilenenler asndan bir klasik eser niteliindedir.

Adalet ve kudret, aslnda teodisenin klasik ikilemini oluturur; ktlk olgusu da, bu sfatlar tartmann iine eker. Dolaysyla David Humeun mehur dilemmas ile tanlmak zorunda kalnr: Tanr, ktl nlemek istiyor da gc m yetmiyor? Yoksa gc yetiyor da nlemek mi istemiyor? Bu mehur dilemma, kitabn konusunu oluturan mmkn dnyalar tartmasnda, Tanr, baka bir dnyay (tabi ki daha iyisini) yaratmaya muktedir midir? Ya da baka bir adan sorulacak olunursa, bu dnya, Onun yaratc kudretinin tam bir tezahrn yanstmakta mdr? eklinde cereyan eder. Bylesi nemli ve fakat zerinde durulmam hassas bir konuyu Ormsby, slam dncesi ve bat dncesi erevesinden hareketle yaplan tartmalar salkl bir ekilde gndeme getiriyor. Tartmalar ak ve doru bir ekilde, mmkn olduunca taraarn kendi ifadeleriyle yer ald bu eser, Metin zdemir tarafndan evrilmi ve Kitabiyat yaynlar tarafndan 2001 ylnda baslmtr. Bu tarz eserlerin yokluu, eserin nemini daha da artrmaktadr.

Tanrya inanan kiilerde dahi, sorgulanmaya ve tanrnn bu soruna el atmas hususunda bir beklentiye neden olduu tarih boyunca grlmektedir. Bu tr sorular genelde, kalc ve kronik bir boyuta ulamadan, kendi akl ve vicdann tatmin edecek ekilde zld sanlmaktadr. nk burada zmden ok, sorundan uzaklama ve hikmetini Tanrya havale etme sz konusudur. Bunun en nemli gerekesi de, iman ve teslimiyettir. Aksi halde kii, bu sorularla hilie debilir. Nitekim hayatta karlalan dayanlmaz zulmler karsnda iyi bir tanrnn var olduundan pheye den ya da tanrnn varln yadsyan kiiler kmaktadr. stelik bu klar, azmsanmayacak boyuttadrlar. Cafer Sadk Yaran, sorunun tarihsel arkaplann, ilk kez Epikrn formlletirdii mantksal kantlarla balatarak, ktlk olgusunun metaziksel, ziksel ve ahlak alanlarn, Bat ve slam dncesindeki teodise sorununa yaklam biimlerini ele almaktadr. Ayrca eserde Teodiseler aras karlatrmalar da yaplmakta, konu ile ilgili nemli tespitlerde bulunulmaktadr. Ktlk karsnda verilecek her cevabn kiiyi baka sorularla kar karya braktna deinen Yazar, konuya daha ok slam dncesi geleneinin bak asn yanstacak biimde yaklamakla birlikte, tarihsel deil, sorunsal olarak ele ald iin redksiyonist bir yaklamla geni kapsaml ve yaygnlk kazanm teodiselerin hepsini bir arada inceleme imknn yakalamtr. Soruna kar bir zm arayanlara gelince, bu konu, salt bir felsefe ve hatta rasyonalite sorunu olarak ele alndndan, ktlk sorununun, herkesi tatmin edecek dzeyde tam olarak zlebilecek bir sorun olmad sylenebilir. Ktlk var olduu

slam Dncesinde lah Adalet Sorunu (Teodise)

Kurgusunu Gazalinin mmkn dnyalarn en iyisi ifadesinden yola karak kuran bu kitap Eric L. Ormsby tarafndan kaleme alnmtr. Mslman ilahiyat bilimcileri arasnda da ok az bilinen bu tartma, aslah doktrini olarak bilinir. Bu anlayn Batdaki karl, optimizimdir ve en tannm temsilcisi de Leibnitzdir. Teodise terimini ilk kullanan da odur. Greke tanr (teo) ile adalet (dike) kelimelerinden oluan bu terim, genel ve zel anlamyla, ilahi adaletin varlktaki pek ok ktlk sebebiyle tehlikeye girmeden devam edeceini gsterme abasna delalet eder. Gazali, bu dnya, mmkn dnyalarn en iyisidir der. Bu, varolandan daha stn, daha gzel ve olgun bir yaratl dzeni yoktur anlamna gelir. Doal olarak da bylesi bir tartmada, ilah kudret ve imkn, ilah irade ve zorunluluk, ilah adalet ve ykmllkten ibaret olan temel problemle kar karya kalnmaktadr.

Ktlk ve Teodise
Bu alandaki tek telif eser, Cafer Sadk Yaran tarafndan hazrlanan bu almadr. Eser, din felsefelerinde (Bat ve slam) ktlk problemi ve teistik zmler konusunu ilemi ve 1997de Vadi Yaynlar arasnda kmtr. Ktln, insan ve toplum zerinde am olduu derin ac ve yaralar

141

ve insanlk ac ektii mddete, tartlmaya da devam edilecektir.

slamda Adalet Kavram

Gerek klasik, gerek ada, nemli kir adamlarnn kaleme ald eserleri sistematik bir incelemeye tabi tutan bu eser, ranl yazar Macid Hadduriye aittir. 1991ylnda Yneli yaynlar tarafndan baslan bu eserin tercmesi Selahattin Ayaza aittir. Yazar, slamda adalet kavramnn geliim srecini ve toplumsal hayata yansma biimlerini, teolojik, felse ve ahlaki alanlardan balatp, siyasal, hukuki, sosyal dzenlemelere kadar geni bir ereveden ele almtr. Referans erevesini slami toplum dzeninden alan Hadduri, adalet kavramnn geliimindeki sreklilik ve deiimleri ksa fakat zl bir biimde gzler nne sermeye almtr. Ampirik idealist olarak nitelendirilebilen yazar, iza bir kavram olarak grd adaletin gerisindeki sosyal ve kltrel katmanlara son derece bal olduu yaklamndan hareketle, onun li deerlerden mlhem olmas gerektiine kanidir. Yazara gre adalete duyulan ihtiya son derece nemlilik arzeden ve bir o kadar da evrensel kabul edilen bir durum iermekte; ama i, adaletin unsurlarna ve onu yeryznde tahakkuk ettirmenin yol ve yordamna gelince, anlamazlklar ba gstermektedir. Kitap, gemiten gnmze slam limlerinin adalet kavramna ilikin dncelerinin, ilahi boyutundan

toplumsal yapsna kadar incelemesini yaparken, slam dnyasnda ve dnce tarihinde adalet kavramna ilikin yabanc unsurlarn meneine inmemektedir. Bunun yerine eser, bu yabanc unsurlarn, slami unsurlarla nasl ahenk iinde var olabildiini ve o sistemlerce nasl mecz edilmi olduu ile ilgilenmektedir. Bunun yannda bir zenginlik olarak da, Mslman dnrlerin acil ihtiya ve beklentilere cevap vermeyi hedeeyen akl yrtmeleri konusuna da deinmektedir. Adaleti, esas olarak iza bir kavram eklinde deerlendiren Hadduri, ideal yahut mkemmel bir adalet anlaynn ancak bir ryadan ibaret olacan belirterek; pekala, ahsen ya da mtereken, zmni mutabakat ya da resmi eylem yoluyla belli bir adalet standardnn geliimine elverecek ekilde bir kamu dzeninin kurulacan iddia etmektedir.

lesiler ve Kantlar gibi kaln bir hat ayrmn aklndan geirir, Bunun bir alt kmesi olarak da dnlebilen liberaller ve komuniteryanlar ayrm ile daha snrl bir izgiye ulatn syler. Ayrca Hnler, bu meydan okumann bir ilerleme idesi olabileceini ifade eder. almada ele alnan lozoarn her ikisi de, bir erdem olarak grdkleri adalet araylarnda, kimi disipliner ayrmlara da meydan okumaktadrlar. Rawls, ekonomi ve politika bilimini iine alan bir sylemle yazarken; MacIntyre da, bilim, dil, sanat, din teorileri ve felsefelerini iine alan bir tarzda yazmaktadr. Rawls, Nasl seim yaparz? sorusunun cevabn vermeye alrken; MacIntyre, Neden seim yapamyoruz? sorusunun karln bulmaya alr. Soru edatlarndan anlalaca zerede Rawls, nasl sorusuyla formel bir tarzla urarken; MacIntyre, niin sorusuyla tzsel bir yaklam sergiler. Akn bir tmel arama Rawlsa ait iken, ikin bir tmel arama da MacIntyre tarafndan uygulanmaktadr. Bu iki nemli lozofun dncelerini inceleyen ve bir karlatrma yapan yazar, sonunda, hayatmz en iyi ekilde nasl yaayacamz ile ilgili olarak ilke ya da ilkeler kmesinin hi birinin bize yant veremeyecei kansna varr. Hibir argmann, insan erdemli olmaya, adil olmaya ikna edemeyeceine inanr. Buna karn yazar, liberal teorilerin, haklarmz ve aslnda kozlarmz sralamaya almasn da, bireysel ve toplumsal dzeyde hayatn birliini zedelediini de dnmeden edemez. Tm etrel yanlarna ramen MacIntyre teorisi, yazara gre, bunlara dikkat ektii iin bir alternatif sunabiliyor. Bundan dolay da MacIntyre teorisini, Rawlsn teorisinden -daha tutarl bir moralite talebiyle- baka bir alana dokunduunu dnerek tercih etme durumuna geliyor.

ki Adalet Arasnda
Solmaz Zelyut Hnler, bu eserinde, liberal ve komuniteryan dncelerin atma alann irdeleyerek iki farkl adalet anlay ve uygulann, bu dncelerin iki nemli temsilcisinin baklarndan gzler nne sermektedir. Bunlardan Rawls, liberal dnceyi temsil ederken; MacIntyre ise komuniteryan dncenin amzn nemli ismi olarak karmza kmaktadr. Balangta yazar, zamanmzn karlkl ve(ya) karlksz- meydan okumalar zaman olduundan hareketle, eseri kaleme almadan nce Aristote-

142

Adalet Devleti
hsan Eliakn yazd bu kitap, her eyden nce, adaletin kuramsal ya da uygulama biimlerinden ziyade, devlet eliyle iletilmesi noktasnda tarihsel bir gezi yaptktan sonra, adalet zerine dayal bir devlet anlayn dile getiriyor. Yazar, Hz. Muhammede kadar gelen ve eski dnya olarak adlandrd siyasi birikimden, Hz. Muhammedle balayan ve Yenidnya olarak adlandrlan siyasi birikimin, bugne kadar olan uzantsn ele alarak, tarih boyunca din-devlet dncesi ve aralarndaki ilikisi zerinde durmaktadr. ada slam dncesine de bu vesileyle bakan yazar, cesurca bir hamle ile ii imamet mitolojisi ile Snni Saltanat deolojisini sorguluyor. Bu anlatm iinden kopu

ve sraylara deinen yazar, bulduu yeniliki akmlarn izini srerek adalet anlaynn devlet iindeki yansmas zerinden kendine bir yol tutuyor. Sk sk Kurandaki siyasal kavramlara da deinen yazar, devletin iletilme biimi hususunda kesinlii olan ve aslnda btn uygulamalarn zerine balanmas gerektiine inand 4 maddeye eiliyor: Adalet, emanet ve ehliyet, meveret, marufu emr ve mnkerden nehy. Gemiten gnmze olan btn siyasal ve sosyal birikimlerde ortak iyinin iktidarn arayan yazar, bu noktay insanln vicdannda bularak, tarihsel gerilimleri bir sentez iinde buluturmay neriyor. Yakn tarih okumas da yapan yazar, din-devlet atmas deil, diyalogunu nerirken, buradan ortaya kacak olann da, bir din ya da laik bir devlet anlay olmayp, adaleti esas alan bir mekanizma oluturacana inanyor; yeni ve baka bir Trkiyenin imknn da burada gryor.

143

OKUYUCULARIMIZIN DKKATNE
Bilirsiniz, bir rn hazrlamak yeterli olmuyor, o rn muhataplaryla buluturmak da gerekiyor. Yayn dnyasnn en nemli sorunu budur: Kitap veya dergiyi okuyucusuyla buluturabilmek. Zamanla yartklar ve bir periyot iinde ktklar iin, dergiler sz konusu olduunda datm konusu daha bir nem arzediyor. lkemizde kitapevleri eski ilevlerini yitirdiinden okuyucularn byk ounluuna ulamak mmkn olmuyor. Bu problem dergisini okumak isteyen okuyucuyu da skntya sokuyor. nk dergisini bulamyor. Bu sorunu amann en bilinen ve en etkili yolu abonelik sistemidir. Eer siz de derginizi her ayn ilk haftasnda adresinizde hazr bulmak istiyorsanz, abone olarak bu sorunu amamza yardmc olabilirsiniz. Abone olmak iin ilgili hesaplardan birine, bir yllk abonelik cretini yatrarak, banka/posta eki dekontuyla birlikte aadaki abonelik formunu doldurup bize gndermeniz yeterlidir. Bu formu, www.szveadalet.com adl web sayfamzdan da doldurup gnderebilirsiniz. Dergimizin bir yllk (12 say) abonelik creti: 70 ytl dir. renci ve retmenler iin 60 ytldir Yurt D Abonelii iin 120 Euro

BANKA HESAPLARI: Akbank stanbul Gaziosmanpaa ubesi Pastel letiim Ltd. ti. YTL. Hesap No: 0061035-2 - EURO Hesap No: 0061049-3 USD Hesap No: 0061048-5 Trkiye Finans Katlm Bankas stanbul Gaziosmanpaa ubesi dris TUNBLEK YTL. Hesap No: 99390479-1 PTT dris TUNBLEK Posta eki Hesap No: 5605726

.......................................................................................................................................................................... ABONELK FORMU Ad Soyad:................................................................. Meslei:...................................................................... e-mail:........................................................................ Adres:......................................................................... Tarih:...../...../2008 .................................................................................. mza: Ya:................................................................. Tel:.................................................................. denen Miktar:..............................................

144