1. OPENITO O POTRESIMA Do nedavno se raznim teorijama nastojalo prikazati uzroke nastanka potresa.

Danas je najpoznatija i iroko prihvaena teorija tektonskih ploa. Prema toj teoriji Zemljina kora i gornji dio plata nisu cjeloviti ve razlomljeni i sastoje se od 15 ploa debljine 50-150 km koje se meusobno pomiu kao kruta tijela. Pomaci mogu biti razmicanje, tlaenje - sudaranje, klienje i podvlaenje.

Slika 1: Podjela litosfere na ploe plavo granice globalnih tektonskih ploa crveno aktivni vulkani uto epicentri najjaih potresa u posljednjih 20 godina Moemo rezimirati da je potres je endogen proces do kojeg dolazi uslijed pomicanja tektonskih ploa, a posljedica je podrhtavanje Zemljine kore zbog oslobaanja velike koliine energije. Kinetika energija koja se oslobodi slomom materijala u aritu potresa, iri se u okolinu u vidu elastinih valova, tj. seizmikih valova (jer se idealizira medij kroz koji se iri kinetika energija kao elastian homogeni i izotropan materijal). U unutranjosti zemlje djeluju prostorni valovi, na povrini djeluju povrinski valovi. Prostorni seizmiki valovi pravcu irenja samih valova.
1

mogu biti primarni,

uzduni ili longitudinalni valovi (P), estice osciliraju oko ravnotenog poloaja u

Brzina irenja ovakvih valova dana je izrazom:

vp =
gdje je materije.

E (1 v) (1 + v )(1 2v )

v Poissonov koeficijent materije kroz koji se val iri, a gustoa te

Druga vrsta valova je posljedica posminih napona u materijalu, nazivamo ih sekundarni, popreni ili posmini valovi (S), a njihova brzina je dana izrazom:

vs =

Vano je napomenuti da su, kao to smo naveli, sekundarni valovi posljedica posminih napona, te da se prenose samo kroz estice, ali ne i kroz tekuine. Brzina sekundarnih valova je neto malo vea od polovine brzine primanih valova. No, najvei utjecaj na graevine imaju upravo sekundarni valovi, a njihova brzina vs je zapravo najvanije seizmika karakteristika tla. to je brzina sekundarnih valova vea, to je u seizmikom pogledu takvo tlo pogodnije za graevinsku aktivnost. U Hrvatskoj su vaei propisi (Eurokod 8), tj. zadano seizmiko optereenje na graevinu u direktnoj funkciji s brzinom prostiranja sekundarnih valova (S).

2. MJERENJE POTRESA RICHTEROVA I MCS SKALA

Dvije najpoznatije potresne skale danas, su Richterova i MCS skala. Prema Richteru, kvantitativna mjera za jainu potresa je magnituda M izraena osloboenom energijom, neovisno o mjestu opaanja koju je definirao 1935. godine, a koja indirektno daje vrijednost energije potresa. Moderni seizmoloki instrumenti zapisuju gibanje tla kao funkciju vremena u digitalnom obliku. Podaci se od mjernog instrumenta, seizmografa, prenose satelitskim vezama izravno do sredinjeg raunala, pa se epicentar potresa, dubina arita i magnituda mogu dobiti kratko vrijeme nakon prestanka potresa. Iako zapisivanje potresa seizmografima potjee iz devedesetih godina 19. stoljea, tek je tridesetih godina 20. stoljea ameriki seizmolog Charles Richter1 uveo koncept magnitude potresa. Richterova magnituda proraunava se po formuli: ML = log (A/A0) A amplituda zapisana standardnim Wood-Andersonovim seizmografom na udaljenosti 100 km od arita A0 amplituda dogoenog potresa u 1/1000 mm ML lokalna amplituda

Slika 2: Seizmogram potresa u Junom Jadranu od 15. travnja 1979. Godine, lokacija Petrovac

Charles Richter roen je u Hamiltonu, Ohio. Studij je pohaao na sveuilitu Stanford gdje je diplomirao 1920. godine. 1928. godine poeo je s radom na doktorskoj tezi iz teorijske fizike na Caltechu (Kalifornijskom tehnolokom institutu), no prije no to je doktorirao ponuen mu je posao na Institutu Carnegie u Washingtonu. U to doba posao je fasciniran seizmologijom. Potom, radio je u novoosnovanom seizmolokom laboratoriju u Pasadeni, ije je voditelj bio Beno Gutenberg. 1932. godine Richter i Gutenberg su razvili standardnu ljestvicu za mjerenje relativnih veliina izvora potresa, i nazvali su je Richterova ljestvica. Richter se 1937. godine vratio na Kalifornijski tehnoloki institute gdje je radio do mirovine, profesor seizmologije je postao 1952. godine.

Napomenimo i da se magnituda esto, naroito u sredstvima javnog informiranja, naziva i stupanj Richterove ljestvice. Najvea do sada registrirana magnituda iznosi M = 8,9. Najvei dio osloboene energije u potresu potroi se na pomake stijenskih masiva i njihovo zagrijavanja pa se samo manji dio energije seizmikih valova dopre do povrine i uzrokuje osjetni potres na povrini Zemlje. Navedena energija u formi seizmikih valova koja dospije do povrine Zemlje uzrokuje gibanja tla i tete na graevinama, te ju nazivamo energijom seizmikih valova. Za izraun energije seizmikih valova danas se najee koristi formula Gutenberga i Richtera: Log E = 4,8 + 1,5M [J]

Nakon Richtera, seizmolozi su uveli nove mjere za magnitudu koje su zasnovane na amplitudi (P) valova (oznaka mb) i na amplitudi povrinskih valova (oznake Msur). Tako je Richterova magnituda nazvana lokalnom magnitudom, te je dobila oznaku ML. Pitate se zato su uvedene nove mjere za magnitudu? Iz razloga to su seizmolozi ustanovili da je magnituda zasnovana na amplitudi povrinskih valova (Msur) pogodna za mjerenje plitkih potresa na velikoj udaljenosti (preko 1000
4

km) od epicentra, jer su dugotrajnim promatranjima zakljuili da kod seizmograma takvih potresa prevladavaju povrinski valovi. Dok su seizmogrami dubokih potresa pokazali da duboki potresi ne generiraju znaajne povrinske valove, te je takve potrese pogodnije iskazati magnitudom zasnovanom na amplitudi (P) valova (mb). Takoer valja napomenuti, da je Msur ljestvica podijeljena tako da se podudara s ML ljestvicom za vrijednosti magnituda izmeu 6 i 6,5, dok je kod jai potresa Msur uvijek vea od ML. Za odnos izmeu magnituda Msur i mb ustanovljena je sljedea veza: mb = 2,5 + 0,63Msur Obino se magnituda za mjerenje potresa (do magnitude 6,5) u javnosti daje kao lokalna (Richterova) magnituda M = ML, dok se za jae potrese koristi magnituda zasnovana na amplitudi (P) valova M = Msur.

Za razliku od magnitude intenzitet potresa nije podatak dobiven mjerenjem na nekom instrumentu, ve se on procjenjuje na osnovu vanjskih uinaka (posljedica) potresa. Naime, za stanovnitvo je najznaajnije kolike je tete potres prouzroio na graevinama te kakve su promjene nastale u prirodi radi djelovanja potresa. Iz svega prije navedenog proizlazi da ako se u jednom potresu, gledano hipotetino, srui u nekom podruju vie graevina nego u drugom potresu u istom podruju, prirodno zakljuujemo da je prvi potres bio veeg intenziteta. Zbog toga, ukoliko potres,
5

odnosno njegov intenzitet mjerimo MCS (Mercalli Cancani Sieberg) skalom, zapravo izraavamo posljedice njegovih efekata na graevinama, u prirodi te na iva bia. Intenzitet potresa, znai, ne zavisi samo od koliine osloboene energije, ve i o udaljenosti od hipocentra te od lokalnih geomehanikih, geolokih i topografskih mjesta, kao i od vrste gradiva i tipa konstrukcija graevina. U Hrvatskoj je MCS skala u slubenoj upotrebi od 1964. godine. Naziv je dobila po inicijalima seizmologa Mercalli, Cancanija i Sieberga, koji su je i definirali. Najvea razlika MCS skale u odnosu na Richterovu skalu je da kod jednog istog potresa (jednom potresu odgovara samo jedna magnituda) moemo imati razliite intenzitete potresa, koji meusobno ovise o podruju u kojem djeluje potres. Openito, moemo rei da je intenzitet potresa najvei u blizini epicentra i da opada s udaljenou od epicentra. Intenzitet u stupnjevima MCS (Mercali-Cancani-Sieberg) I II III III IV IV V V VI VI VII VII VIII VIII IX IX X X XI XI XII XII Magnituda (Ljestvica po Richteru) 0,0 1,5 1,5 2,5 2.5 3,0 3,0 3,5 3,5 4,0 4,0 4,5 5,0 5,5 5,5 6,0 6,0 6,5 6,5 7,0 7,0 7,5 7,5 10,0

Tablica 1: Usporedba intenziteta potresa (I) i magnitude potresa (M) MCS skala ima 12 stupnjeva koji se za razliku od magnitude potresa, koja se odreuje instrumentom (seizmografom), odreuju pomou intenziteta potresa, tj. promatranjem posljedica potresa i na osnovu anketiranja stanovnitva. Nakon odreivanja intenziteta potresa za pojedina podruja nacrtaju se izoseiste linije koje dijele ire podruje u zone razliitih intenziteta. Kao to smo naveli, u pravilu intenzitet potresa najvei u epicentru i opada s udaljenou, ali valja napomenuti da ponekad, iznimno zbog lokacijskih uvjeta, moe doi i do izuzetka ovog pravila. Najzorniji primjer je potres u Meksiku 1985. godine, kada je najvea teta
6

zabiljeena, zbog lokalnih uvjeta u Meksiko Cityju, koji je od epicentra potresa bio udaljen 360 km. Da bi poblie shvatili termin izoseiste posluit emo se primjerom potresa koji se dogodio 1979. godine u podruju junog Jadrana. Dakle, na slici su prikazane izoseiste potresa koji je 1979. godine pogodio podruje Junog Jadrana. Magnituda potresa iznosila je M = 7,2 po Richteru. Vano je napomenuti da izoseiste na prikazanoj slici nemaju oblik koncentriranih krunica, ve su izduene u pravcu rasjeda zbog razliitog prostiranja valova i razliitim pravcima. Meutim, u hrvatskim pravilnicima za graenje u seizmikim podrujima su na poseban nain uvedene seizmoloke karte Hrvatske, u kojima se na cijelim podrujima drave propisuje potres odreenog intenziteta. To ne smijemo dovoditi u vezu s izoseistama, koje predstavljaju linije jednakih intenziteta podruja.

Slika 3: Izoseiste potresa u Junom Jadranu od 15. travnja 1979. Godine, M = 7,2