*5,(.

6( (1 520(,16( ),/262),(

2QGHU UHGDFWLH YDQ K.A. Algra, F.A.J. d e H aas, J.M. van Op hu ijsen en C.G. Steel PHW ELMGUDJHQ YDQ J. Mansfeld , G. van Riel, D.T. Ru nia en T. Tieleman

9LHUGH XLWJDYH
Au gu stu s 2006

:225' 9225$)
Dit boek w il schrijvers en d enkers van filosofisch en algem een intellectu eel belang u it d e Grieks-Rom einse ou d heid aan niet gespecialiseerd e lezers p resenteren op een w etenschap p elijk verantw oord e m anier. Onom stred en hoogtep u nten als Plato, Aristoteles en Augu stinu s w ord en in een nieuw licht gesteld ju ist d oor ze te verbind en m et auteu rs d ie eeu w en lang ten onrechte voor heel w einig lezers toegankelijk zijn gew eest. Lezers en gebru ikers van het boek w ord en u itgenod igd d e red acteu rs te w ijzen op w at erin voor verbetering vatbaar is, m ed e m et het oog op p ublicatie in boekvorm . Leid en, Leu ven en Utrecht, augu stu s 2006

,1+28'
W OORD VOORAF..........................................................................................................................................1 INHOUDSOPGAVE ...........................................................................................................................................3 1 INLEIDIN G ..........................................................................................................................................7 1. Begrip sbep aling ........................................................................................................................7 2. Method e.....................................................................................................................................7 3. 6LW] LP /HEHQ ............................................................................................................................10 4. Bronnen en genres .................................................................................................................16 5. Tijd balk ....................................................................................................................................18 6. Invloed .....................................................................................................................................20 P RESOCRATICI EN H IPPOCRATES ....................................................................................................21 1.13. Presocratici (JAAP M AN SFELD & KEIMPE A LGRA ).............................................................21 1. Presocratici .................................................................................................................................21 2. Thales ..........................................................................................................................................24 3. Anaxim and er .............................................................................................................................26 4. Anaxim enes................................................................................................................................29 5. Pythagoras en p ythagoresm e .................................................................................................31 6. Xenop hanes ................................................................................................................................35 7. H eraclitu s ...................................................................................................................................37 8. Parm enid es.................................................................................................................................42 9. Zeno ...........................................................................................................................................48 10. Melissu s ....................................................................................................................................51 11. Anaxagoras .............................................................................................................................53 12. Em p ed ocles .............................................................................................................................56 13. Atomisten .................................................................................................................................60 14. H ip p ocrates (TEUN TIELEMAN ) .............................................................................................64 SOFISTEN (JAN VAN O PH UIJSEN ) ....................................................................................................66 1. Begrip en bew eging ...............................................................................................................66 2. Them as en thesen ..................................................................................................................68 3. Personen ..................................................................................................................................73 3.1 Protagoras ........................................................................................................................73 3.2 Gorgias .............................................................................................................................74 3.3 Prod icu s............................................................................................................................75 3.4 H ip p ias, Antip hon en and eren .....................................................................................76 4. Slotsom ....................................................................................................................................77

Griekse en Rom einse filosofie

SOCRATES (G ERD VAN RIEL)...........................................................................................................78 1. Op zoek naar een historische Socrates ................................................................................78 2. Socrates m ethod e ..................................................................................................................82 3. Deu gd is inzicht .....................................................................................................................83 4. Socrates volgelingen .............................................................................................................84 P LATO (G ERD VAN RIEL).................................................................................................................87 1. Platos w erk.............................................................................................................................88 1.1 In d e ban van Socrates....................................................................................................88 1.2 Geschreven w erk en on geschreven leer?.....................................................................90 1.3 Chronologie .....................................................................................................................91 2. Platos vernieu w ingen ...........................................................................................................92 3. H et ethisch u itgangsp u nt ......................................................................................................93 4. Kennis en w are w erkelijkheid ..............................................................................................94 4.1 Kennis en m ening ...........................................................................................................95 4.2 Id een ...............................................................................................................................96 4.3 Particip atie .......................................................................................................................97 4.4 Sam enhang tu ssen id een ..............................................................................................98 4.5 De id ee van het goed e ....................................................................................................99 4.6 H erinnering ...................................................................................................................100 4.7 Dialectiek........................................................................................................................100 4.8 De grot ............................................................................................................................102 4.9 Id een in late d ialogen .................................................................................................102 5. De ziel ....................................................................................................................................104 5.1 Onsterfelijkheid .............................................................................................................105 5.2 Verm ogens .....................................................................................................................106 5.3 Verlangen .......................................................................................................................106 5.4 Lichaam en ziel..............................................................................................................108 5.5 H et hiernam aals ............................................................................................................108 6. Ind ivid u en gem eenschap ...................................................................................................109 7. Schoonheid en ku nst............................................................................................................112 8. De kosm os .............................................................................................................................114 9. God en ....................................................................................................................................117 A RISTOTELES (FRANS DE H AAS) ...................................................................................................120 1. Aristoteles en zijn school.....................................................................................................120 2. H et oeu vre.............................................................................................................................121 3. Van transcend ente naar im m anente vorm en ...............................................................122 4. Van aangeboren naar aangeleerd e kennis ........................................................................123 5. H et w erktu ig: logica en w etenschap sleer .......................................................................126 5.1 Syllogism e .......................................................................................................................126 5.2 Bew ijsvoerin ....................................................................................................................128 6. Eerste filosofie: leer van het zijn ......................................................................................130 7. N atu u rw etenschap ...............................................................................................................133

Inhou d

7.1 N atu u r en kosmos ..........................................................................................................133 7.2 De ziel ..............................................................................................................................138 7.3 Levend e w ezens .............................................................................................................142 8. Ind ivid u en sam enleving ....................................................................................................143 9. Toesp raak en traged ie .........................................................................................................147 10. De Aristotelische trad itie ....................................................................................................148 10.1 Th eop hrastu s en Eu d emu s .........................................................................................149 10.2 Strato ..............................................................................................................................149 10.3 De eerste com m entaren ...............................................................................................150 10.4 Alexand er van Ap hrod isias ........................................................................................150 10.5 Th em istiu s .....................................................................................................................151 10.6 N eop latonische comm en taren ....................................................................................151 7 H ELLENISTISCH E FILOSOFIE EN WETEN SCHAP ..............................................................................152 1. H ellenism e (KEIMPE A LGRA ) ..............................................................................................152 2. Ep icu ru s en het Ep icu rism e (KEIMPE A LGRA )...................................................................153 2.1 Ep icu ru s en zijn school..................................................................................................153 2.2 Kennisleer ......................................................................................................................155 2.3 N atu u r en kosmos.........................................................................................................158 2.4 Determ inism e en vrije w il............................................................................................160 2.5 Ind ivid u en gem eenschap ............................................................................................162 2.6 H oe egocentrisch is d it hed onism e? ...........................................................................164 2.7 Ep icu ru s en d e Cyrenaci .............................................................................................165 3. De Stoa (TEUN TIELEMAN ) ..................................................................................................166 3.1 Ontstaan en ontw ikkeling............................................................................................166 3.2 Kennisleer en m ethod ologie........................................................................................167 3.3 Logica .............................................................................................................................169 3.4 Zijnsleer, natu u r, god en ...............................................................................................170 3.5 De m ens ..........................................................................................................................172 3.6 Determ inism e en vrije w il............................................................................................173 3.7 Ethiek: grond slagen ......................................................................................................174 3.8 Em oties ...........................................................................................................................176 3.9 Therap ie..........................................................................................................................177 4. H et scep ticism e (TEUN TIELEMAN ) ....................................................................................179 4.1 Pyrrho .............................................................................................................................179 4.2 De Scep tische Acad emie ..............................................................................................180 4.3 (N eo-)Pyrrhonism e .......................................................................................................181 4.4 Wil d e w are Scep ticu s op staan?..................................................................................182 5. Mathem atische astronomie (KEIMPE A LGRA ) ..................................................................184 6. Geneesku nd e (TEUN TIELEMAN ) .........................................................................................187 6.1 Alexand ri......................................................................................................................187 6.2 Galenu s...........................................................................................................................189

Griekse en Rom einse filosofie

N IEUW P LATON ISME (C ARLOS STEEL)..........................................................................................191 1. Plato herontd ekt ...................................................................................................................191 2. Plu tarchu s .............................................................................................................................193 3. Plotinu s..................................................................................................................................194 3.1 Leven ..............................................................................................................................194 3.2 Innerlijke ervaring ........................................................................................................195 3.3 H yp ostasen ....................................................................................................................198 3.4 De w eg van d e ziel........................................................................................................202 4. N a Plotinu s ...........................................................................................................................205 4.1 Leerlingen ......................................................................................................................205 4.2 Proclu s ............................................................................................................................207 4.3 Dam asciu s. Slu iting van d e Acad em ie.......................................................................211 JOODS EN CHRISTELIJK DEN KEN (D OUWE RUN IA ) .......................................................................213 1. Jood s-christelijke trad itie en Griekse filosofie..................................................................213 2. De jood se voorganger: Philo...............................................................................................216 3. Christen en in Alexand ri ....................................................................................................218 4. H et Griekse oosten: Gregoriu s van N yssa ........................................................................221 5. H et Latijnse w esten: christelijk d enken voor en na Au gu stinu s ...................................223 BIBLIOGRAFIE .................................................................................................................................228 KAARTEN .......................................................................................................................................232 1. Griekenland en Klein-Azi .................................................................................................232 2. Itali .......................................................................................................................................233

10 11

 ,1/(,',1*
 %HJULSVEHSDOLQJ Dit boek behand elt het Griekse en Rom einse heid ense filosofische d enken m et inbegrip van zijn w isselw erking m et Jod end om en Christend om in d e ou d heid , en m et d e ontw ikkeling van d e w etenschapp en. Deze afbakening van d e antieke wijsbegeerte in d e tijd is m in of m eer arbitrair en berust op p ragm atische grond en. H ier w ord t d e Westerse filosofie behand eld vanaf haar begin in d e zesd e eeu w voor Christu s tot d e verovering van Alexand ri d oor d e Arabieren in 640 nC. In d e keuze van het begin volgen w e d e antieke trad itie, d ie Thales van Milete veelvu ld ig noem t als eerste filosoof of als eerste van een groep je van zeven w ijzen d at verd er nogal van sam enstelling verschilt in verschillend e bronnen. H et jaartal 640 nC vorm t een praktisch bru ikbare grens m et d e Byzantijnse filosofie, d ie d e Griekse trad itie voortzet in Constantinop el. Daar w ord t rond 610 nC Step hanus, d e laatste Alexand rijnse filosoof van naam , d oor keizer H eraclius benoem d op een leerstoel filosofie. In 640 nC vind t in d e beroem d e bibliotheek van Alexand ri een legend arische brand plaats, volgens d e overlevering aangestoken d oor d e Arabieren d ie d e stad veroveren. In d e eeuw en hierna w ord t het Griekse erfgoed d oor tu ssenkom st van Syrische christenen vertaald in het Arabisch en and ere talen van het Mid d en-Oosten en vorm t het d e grond slag voor een Arabische filosofische trad itie binnen d e Islam .  0HWKRGH Wie d e antieke w ijsbegeerte bestu d eert krijgt te m aken m et d e m ethod en van filosofen en w etenschap sbeoefenaars u it d e oud heid als voorw erp van zijn ond erzoek, m aar ook m et d e vraag naar d e m ethod e van zijn eigen ond erzoek. Gezien d e heterogene aard en interessen, is d e antieke w ijsbegeerte een VDPHQJHVWHOGH d iscip line, w aarvan d e beoefenaar (in ond erw ijs en ond erzoek) een verscheid enheid aan m id d elen zal toepassen van logische analyse, tekstinterp retatie, bronnenkritiek en intellectu ele geschied enis. Deze w erktuigen d eelt hij m et and eren, en voor een d eel zijn het specialism en gew ord en m et hu n eigen m ethod ologie. De stu d ie van d e antieke w ijsbegeerte w ord t niet bed reven in een isolem ent: haar beoefenaar m oet op een aantal gebied en op d e hoogte zijn van d e stand van het ond erzoek, m aar is zelf als enige verantw oord elijk voor een toepassing van zulke m ethod en d ie aan zijn voorw erp van ond erzoek recht d oet in relatie tot zijn gehoor. van m ateriaal, bronnen, acad em ische en ru im ere context, en filosofische invalshoeken

Griekse en Romeinse filosofie

Mod erne op vattingen over hoe d e geschied schrijving van d e w ijsbegeerte eruit m oet zien hebben zelf hu n geschied enis, d ie reikt tot in d e ou d heid . Op zijn m inst sind s Aristoteles (384-322 vC) behoort een kritische beoord eling van voorgangers en tijd genoten tot d e m ethod e van m enig filosoof. Daarm ee ontstaat d e vraag naar een hand zaam overzicht van d e leer van filosofen gerangschikt naar ond erw erp, oftew el d oxografie (letterlijk beschrijving van m eningen). H oew el d e soist H ip pias d e eerste schred en op d it pad zette, w erd en d e m eest invloed rijke overzichten vervaard igd in en op volger, vergaard e een 0HQLQJHQ GHU I\VLFL d at w aarschijnlijk aan het begin staat een vergelijkbaar w erk tot stand d at bekend staat als d e 9HWXVWD 3ODFLWD (2XGVWH van d eze lange trad itie. In d e school van d e Stocijn Posid oniu s (eerste eeu w vC) kw am Aristoteles school, het Lyceu m . Theop hrastu s (370-287 vC), Aristoteles m ed ew erker

PHQLQJHQ). Cruciaal is het w erk van Atiu s (ca. 100 nC) dat d ankzij N ed erland s ond erzoek steed s beter bekend is en m eer w ord t gew aard eerd . Een reeks van bronnen Diogenes Laertiu s /HYHQ HQ OHHU YDQ EHURHPGH ILORVRIHQ (d erd e eeu w nC), Eu sebiu s

voor presocratici en Stoa is afhankelijk van een of and ere d oxografische trad itie:

-XOLDQXP (ca. 500 nC). De vraagstelling en ord eningsp rincipes van d e d oxografische

(ca. 450 nC), Stobaeu s (FORJDH (vijfd e eeuw nC) en Cyrillus van Alexand ri &RQWUD

3UDHSDUDWLR HYDQJHOLFD (begin vierd e eeu w nC), Theod oretus *HQH]LQJ YDQ *ULHNVH NZDOHQ

trad itie in d e ou d heid zijn hierd oor bep alend gew ord en voor onze toegang tot grote d elen van d e geschied enis van d e antieke w ijsbegeerte. H et w erk van Diogenes d e antieke wijsbegeerte in Thom as Stanleys +LVWRULD SKLORVRSKLDH (1655). eerste p laats historisch w as: het gaat hier om Lartius w erd nog in d e 17e eeu w als m od el gebruikt voor d e geschied schrijving van Tegelijk is d u id elijk d at d e belangstelling van Aristoteles en d e zijnen niet in d e zogenaam d e geschied schrijving. De w eergave van d e m eningen van voorgangers d iend e een filosofisch d oel: d e id entificatie en analyse van filosofische p roblem en en het vind en van een nieu w e op lossing. Later d iend e een overzicht van m eningen om een verantw oord e keu ze te kunnen m aken d ie op zichzelf d e voorw aard e w as voor d e filosofische levenshou d ing w aarnaar filosofen streefd en. Sceptici p utten uit d e geschied enis als u it een arsenaal d e w ap ens w aarm ee ze d e d ogm atici in hun eigen tijd te lijf gingen. In d e Platoonse trad itie w erd en d ergelijke gegevens gebru ikt om over d e "verw ord ing van het scepticism e heen teru g te grijp en naar het w are Platonism e van Plato en d e vroege Acad em ie, of nog verd er naar Pythagoras of naar een p refilosofisch inzicht d at d e m ensheid intu ssen had verloren. Met het oog op d ergelijke d oelstellingen is het nu ttig om inzichten en m eningen beknop t op een rij te zetten, vaak zond er verw ijzing naar d e oorspronkelijke argu m entatieve context d ie voorgangers tot d eze resu ltaten had gebracht. H et hind ert niet als, bew u st of

ILORVRILVFKH

Inleiding

onbew u st, d e m eningen van voorgangers w ord en beschreven in d e term inologie van d e latere au teur: hij zet ze im m ers op een rij om ze voor zijn eigen d oel in te zetten, in zijn eigen tijd en taal. Al m et al w ord t een bep aald e geled ing van d e geschied enis van d e filosofie gaand ew eg zelf ond erd eel van een filosofisch stand p u nt, zod at filosofen d ie d it stand p u nt w illen verd ed igen ook genood zaakt zijn om een bep aald e kijk op d e geschied enis van d e filosofie te ontw ikkelen. Deze om gang m et voorgangers en tijd genoten kan als bijkom end effect hebben d at d e auteur verschijnt als een beter filosoof d an al zijn voorgangers tezam en, zeker als hij hu n inzichten p resenteert als een reeks d ie een ontw ikkeling, een vooruitgang of ju ist een achteruitgang, su ggereert. u itgangsp u nt d at d e m eningen van d e klassieke filosofen DOWLMG hu n relevantie voor het van d e m enselijke geest tot verlichting en vrijheid w ord t u itgangsp u nt voor een nieuw e filosofische geschied schrijving bij filosofen in d e id ealistische trad itie, van H egel in d e 19e eeu w tot Vorlnd er in d e 20e. And eren blijven d ichter bij d e teksten van Plato en Aristoteles, bep erken zich in hu n keuze van relevant geachte teksten, en aarzelen niet d eze te lijf te gaan m et d e w ap enen van een m od ernere logica: voorbeeld en zijn Trend elenburg in d e 19e en Ow en in d e 20e eeuw . Gezien d e filosofische d oelstelling d e relevantie aantonen van d eze antieke filosofen voor het m od erne filosofische d ebat treft ook hen niet het verw ijt van anachronism e en falsificatie. Doord at d e eigen filosofische overtuiging hier d e d oorslag geeft is bij zu lke filosofische geschied schrijving eenstem m igheid tussen d e au teu rs over d e interpretatie van antieke d enkers nau w elijks te verw achten. zogenaam d e KLVWRULVFKNULWLVFKH geschied schrijving van d e filosofie, d ie pas sind s d e 18e eeuw d oor ond er m eer Jacob Bru cker (1696-1770) gestalte krijgt. Tegenw oord ig beoogt d eze geschied schrijving niet d irect en p rim air een sp ecifiek filosofisch d oel; ze p robeert m et gebru ikm aking van alle m ogelijke m id d elen (van filologie, literatuu rtheorie, cu ltuu r-, id een- en w etenschap sgeschied enis, archeologie en sociologie tot d igitale tekstanalyse) te reconstru eren en te verklaren w at een bep aald e filosoof in d e context van zijn tijd naar alle w aarschijnlijkheid heeft w illen zeggen, en w at voor invloed zijn op tred en en zijn geschriften hebben gehad in zijn tijd en d aarna. Bij d it typ e geschied schrijving, w aartoe dit boek behoort, bestaat vrij algem ene overeenstem m ing over uitgangspu nten en benad ering, en d aard oor ook over d e u itkom sten. De filosofische canon van p ersonen en p roblem en is hier veel m ind er afhankelijk van het filosofische stand p u nt van d e historici d an van het netw erk van verw ijzingen aangetroffen in teksten en and ere gegevens u it d e p eriod e in kw estie. Tegenover d eze vorm en van filosofische geschied schrijving plaatst m en w el d e In d e 18e-eeu w se geschied schrijving van d e filosofie w ord t het stilzw ijgend e

hed en behoud en geleid elijk losgelaten. De ged achte van een nood zakelijke evolu tie

10

Griekse en Romeinse filosofie

Daarom zijn in d it boek secties gew ijd aan d e sofisten, naar w ie Plato zo vaak verw ijst, aan d e kerkvad ers, d ie p roberen filosofen m et hu n eigen w ap ens te verslaan, en aan d e exacte w etenschap pen en d e geneesku nd e d ie voor bepaald e filosofen een voorbeeld of ijkp unt vorm d en. Een aantal personen d ie in d it boek staan verm eld zagen zichzelf niet als filosofen en w erd en d oor hun tijd genoten ook niet m et d eze term aanged uid . Deze klassen van d enkers en schrijvers kom en hier sam en ter sp rake om d at ze elkaars w erk kend en en besp raken en om d at ze later zijn behand eld als een sam enhangend e groep d ie een bijzond ere rol heeft gesp eeld in d e w esterse intellectuele geschied enis. H et hoort bij d e stu d ie van d it d enken te achterhalen w elke p roblem en zij belangrijk vond en, en voor w elke op lossingen zij zich insp and en, ongeacht of hu n p roblem en en op lossingen voor ons even belangrijk zijn al is ook d at zeker niet onm ogelijk. Ju ist d e vergelijking tussen onze filosofische p roblem en en d ie van hen, en tu ssen verschillend e benad eringen van d ezelfd e p roblem en, kan ons d oen inzien d at d e d iscu ssies d ie ons thans bezig hou d en niet altijd zo verlicht zijn als w ij graag d enken. Zo zijn historici van d e filosofie in staat ed ities, com m entaren en analyses te vervaard igen w aaruit filosofen hu n kennis van d e geschied enis van hu n vraagstu kken p utten alvorens d eze tot voorw erp te m aken van een nieu w e beschou w ing vanuit een eigen p erspectief. Med e d aard oor zal, zoals overal, ook hu n w erk het stem p el d ragen van hu n tijd . Dit hoeft d e historicu s van d e filosofie niet te w eerhoud en van reflectie op d e filosofische betekenis van zijn eigen werk d at behoort alleen niet tot d e expertise w aartoe d it boek een inleid ing bied t.  6LW] LP /HEHQ De antieke filosofie is voor ons niet in d e laatste p laats interessant om d at hier voor het eerst op een scherp zinnige, vaak invloed rijke, m anier een aantal klassieke p roblem en aan d e ord e w ord en gesteld : het probleem van d e m ogelijkheid en reikwijd te van onze kennis van d e w erkelijkheid , d e stru ctuu r van onze kennis en van ons red eneren, d e fu nd ering van m orele begrip pen, d e id entiteit van d e m ens, enzovoorts. Tegelijkertijd zal bij lezing van d it hand boek blijken d at d e p robleem stellingen, reikwijd te, m ethod e en stijl van d e antieke filosofie niet altijd overeenkom en m et w at w ij in onze tijd gew end zijn. Ook d e sociologische inbed d ing van d e filosofie in d e ou dheid w as niet zond er m eer vergelijkbaar m et d e hed end aagse situ atie, of zelfs m et d ie in d e m id d eleeu w en of in d e zeventiend e eeuw . Ook binnen d e ru im tw aalfhond erd jaar d ie in d it hand boek w ord en bestreken vond en vrij ingrijp end e w ijzigingen p laats in d e m anier w aarop filosofie w erd beoefend en ond erw ezen, m aar ook in d e m ate w aarin ze erin slaagd e zich een p u bliek te verw erven. Enkele inleid end e opm erkingen over het fu nctioneren van d e filosofie binnen d e antieke sam enleving, en over w at het in d e

Inleiding

11

ou d heid betekend e als filosoof actief te zijn, zijn d aarom hier op hu n plaats. De p eriod isering d ie d aarbij als kad er d ient w ord t later sam engevat. Er zijn goed e argu m enten om in navolging van Aristoteles d atgene w at w ij, en hij, filosofie noem en te laten beginnen bij d enkers als Thales in d e zesd e eeu w (zie hoofd stu k 2). In hu n m anier van d enken vind en w e een aantal elem enten d ie belangrijk verschillen van het w ereld beeld van ou d e d ichters als H om eru s en H esiod u s, en d ie horen bij w at later filosofie genoem d zou w ord en. Wel m oeten w e beseffen d at d e groep d ie w ij voorsocratische filosofen noem en geen eenheid vorm d e, d at d eze d enkers zich niet als groep id entificeerd en of m anifesteerd en, en d at zelfs het begrip filosofie aanvankelijk nog niet bestond . Voorzover w e ku nnen nagaan w erd en d eze vroege d enkers gezien als w ijzen, een etiket d at echter ook w erd gebruikt voor d ichters en voor experts op gebied en als geografie (H ecataeu s) of geneeskund e. Zij w erkten en trad en op als ind ivid u en, niet als groep , vaak m et een sterk p olem isch zelfbew u stzijn: elk had zijn eigen stelsel u itged acht en p resenteerd e d at als w are w ijsheid tegenover d e ongefu nd eerd e w aarheidsaansp raken van and ere w ijzen , of ou d e strijd tu ssen filosofie en d ichtkunst w aarover Plato sp reekt in 'H 6WDDW heeft zijn w ortels in d eze vroege rivaliteit. Over het p ubliek van d e voorsocratische d enkers kan m en op grond van d e gew eest tot een kleine groep FRQQRLVVHXUV, som s zal een grotere m enigte bereikt zijn. Zo w einige beschikbare inform atie beter niet generaliseren: som s zal d it beperkt zijn van d e d ichters, d ie exp liciet w ord en bekritiseerd d oor Xenop hanes en H eraclitus. De

spreekt Em p ed ocles in d e inleiding van zijn .DWKDUPRL (Reinigingen) d e hele bevolking van d e stad staat Akragas toe, en w eten w ij d at Xenop hanes als d ichter of rhap sod e (bard ) rond trok m et zijn filosofische p ozie. Openbare voord rachten van filosofisch w erk vervu ld en verm oed elijk een fu nctie vergelijkbaar m et voord rachten van het w erk van d e oud e d ichters H om eru s en H esiod u s. Daarbij w ild e m en beleren, m aar niet zeld en ook verblu ffen. H et kan nu ttig zijn d it laatste m ee te wegen bij onze beoord eling van in onze ogen som s op zienbarend e teksten, zoals het leerd icht van Parm enid es. Voord rachten van filosofisch w erk vond en verm oed elijk p laats bij festivals. Zo w eten wij d at Em ped ocles .DWKDUPRL d oor een rhapsod e w erd aristocraten en rijke particu lieren, m aar som s ook bij op enbare gelegenhed en als

voorged ragen in Olym pia. H oew el d e filosofen u iteraard van elkaar leerd en, en d e latere trad itie hen graag p ortretteerd e in reeksen van leraar en leerling, w as van echte schoolvorm ing nog geen sprake. Een u itzond ering w as d e Pythagoresche school, d ie zich in Zuid -Itali ontwikkeld e tot een secte m et een bred e aanhang. Ook d e sofisten van d e vijfd e eeuw (zie hoofd stu k 3) w aren m et elkaar concu rrerend e ind ivid u alisten en ook zij gaven som s voord rachten d ie m oesten

12

Griekse en Romeinse filosofie

verblu ffen en in zekere zin d e trad itie van d e d ichters en rhap sod en voortzetten: zogenaam d e epid eiktische voord rachten, letterlijk d em onstraties van hun ku nnen. Van Gorgias en H ipp ias w ord t zelfs verteld d at zij som s in d e p u rperen rhapsod enm antel gekleed gingen. Nu w erd echter d e filosofie gentegreerd in een bred er op voed ingsp rogram m a: sofisten w aren leraren d ie w erd en betaald voor ond erw ijs d at gericht w as op een carrire en w aarin bijvoorbeeld ook retorica een belangrijke p laats innam . Naast ep id eiktische voord rachten gaven ze d aarom ook voor kleine groepjes leerlingen sem inars en d iscu ssie-trainingen. H et ond erw ijs w erd gegeven bij p articu lieren thuis, m aar ook op p u blieke p laatsen: in p arken, gym nasia (sp ortscholen) en zu ilengalerijen. Overeenkom stig hu n algem een-ed ucatieve p retenties strekte het w erkterrein van d e sofisten zich u it tot bred ere lagen van d e bu rgerij d an van d e d agelijkse w erkzaam hed en van sofisten, leze Platos 3URWDJRUDV, een d ialoog d ie een m ooi en geestig beeld schetst van een bezoek van d rie grote sofisten H ipp ias, Prod icu s en Protagoras aan het hu is van d e rijke Athener Callias. Elk van d e d rie oreert of d iscu ssieert op zijn eigen m anier ten overstaan van een groep fans en leerlingen: Protagoras w and elend in een zu ilengalerij, H ippias vanaf een troon m et d e leerlingen aan zijn voeten, Prod icu s vanaf zijn bed . Met d e d oor Plato gestichte Acad em ie (zie hoofd stu k 5) had Athene voor het eerst een echte filosofenschool (een klein gebouw encom plex m et een om m u u rd e tu in bij een op enbaar p ark), een d ie u it alle hoeken van d e Griekse w ereld stu d enten en geleerd en aantrok en d ie ook na Platos d ood bleef bestaan. Er w erd ged oceerd in d e behu izing, in d e tu in, m aar som s ook in het op enbaar in het nabij gelegen park. De leid ing van d e school (scholarchaat) ging van Plato over op zijn neef en leerling Speu sip p us, van hem op Xenocrates, d aarna op Polem o, enzovoorts. Antieke bronnen geven voor d e Lyceum of d e Perip atos), van Ep icu ru s (d e Tuin, NrSRV) en voor d e Stoa lijsten van scholarchen, als ging het om een ap ostolische su ccessie van pausen. In d e Acad em ie w aren d e ond erw ijsm ethod en (p u blieke lezingen naast gesp rekken en sem inars voor kleine groep en stu d enten) globaal d ezelfd e als d ie van d e sofisten; het id ee van een gem eenschap van filosofisch gelijkgestem d en w as verm oed elijk gensp ireerd op d e leefgem eenschap pen van d e Pythagorers. Platos school w erd op haar beu rt in globale zin het voorbeeld voor d e scholen van Aristoteles, Ep icu ru s en d e Stocijnen (zie hoofd stu kken 6 en 7). Met d eze vier grote scholen alle p articu lier en m et een vrij losse organisatorische stru ctu u r w as Athene sind s rond 300 vC onbetw ist het centru m van d e Griekse filosofische w ereld . Stud enten kond en vrijelijk Acad em ie, m aar ook voor d e later gestichte concu rrerend e scholen van Aristoteles (het alleen filosofisch genteresseerd en of een intellectu ele elite. Wie een ind ru k w il krijgen

Inleiding

13

tu ssen d eze scholen heen en w eer p end elen, m aar kozen d oorgaans u iteind elijk voor aanslu iting bij n bepaald e strom ing. Met d it alles is niet gezegd d at d e w erkw ijze of het intellectu ele klim aat binnen elk van d eze vier scholen id entiek w as. Acad em ie en Peripatos w aren ond erzoeksinstituten m et een vrijzinnig klim aat, w aarin d e filosofie van d e stichters u itgangsp u nt w as op een m anier d ie alternatieven en kritiek niet in d e w eg stond , en w aarin d eze w erd gecom bineerd m et beoefening van and ere w etenschap pen in d e Acad em ie verm oed elijk vooral w isku nd ige d iscip lines, in d e Peripatos een scala van em p irische w etenschap p en, m aar ook gram m atica, literaire kritiek en retorica. De school van Ep icu ru s en d e Stoa hield en nad rukkelijker vast aan een d oor hu n stichters geform u leerd e d ogm atische kern, d ie d oor latere aanhangers w erd verd ed igd en u itgew erkt, m aar d ie niet w ezenlijk ter d iscu ssie stond . Dit verschil bleef niet zond er gevolgen. De Acad em ie en de Peripatos ond ergingen vrij aanzienlijke ged aanteverw isselingen. De Acad em ie ontw ikkeld e zich bijvoorbeeld in d e hellenistische p eriod e (d erd e tot eerste eeuw vC) van een d ogm atische tot een scep tische school, om later w eer een terugkeer naar d ogm atism e te beleven. De Peripatos verloor, evenred ig m et een toenem end e gerichtheid op vakw etenschapp en, in d e d erd e eeu w vC haar filosofische profiel. Als institu tie kw am d e school d eze inzinking niet m eer te boven, ook al nam vanaf d e eerste eeuw vC af belangstelling voor Aristoteles w erk w eer toe d oor d e her-ontd ekking en u itgave van zijn belangrijkste geschriften. Daarentegen betekend e in d ezelfd e hellenistische p eriod e aanslu iting bij d e Stoa of d e Epicu resche school het om arm en van een d u id elijk om lijnd nieuw w ereld beeld . De beslissing Stocijn of Ep icurist te w ord en had d aarm ee in beginsel ver strekkend e gevolgen voor het persoonlijk leven, enigszins vergelijkbaar m et d e im p licaties van aanslu iting bij een religieuze secte. In d e p eriod e van d e grote scholen bleven in d e Acad em ie, niettegenstaand e haar interne d iversiteit, m aar ook in d e Stoa en d e school van Ep icuru s d e geschriften van d e stichters belangrijke referentiep u nten, w aaraan latere filosofen zich bij d e behand eling van bepaald e problem en gebond en achtten. Dat stond creativiteit niet in d e w eg, m aar voor onze m od erne notie van originaliteit is in d eze filosofische context w einig p laats. Al in d e hellenistische p eriod e kreeg Athene als filosofisch centru m concurrentie: vorsten p robeerd en ind ivid uele filosofen naar hun hof te lokken, en Alexand ri (m et zijn Mou seion) en in iets m ind ere m ate Pergam u m en later Rom e ontw ikkeld en zich op hu n beu rt tot centra. De ged eeltelijke verw oesting van Athene d oor d e Rom einse veld heer Su lla in 86 vC, nad at Athene d e Rom einse vijand Mithrid ates gesteu nd had , trof ook d e filosofenscholen d e Acad em ie verloor naar verluid haar gehele hand schriftenbezit en betekend e hu n eind e als m oed er-institu ten . De grote

14

Griekse en Romeinse filosofie

filosofische strom ingen bleven bestaan, zij het versp reid , zond er hoofd kw artier. Ind ivid u ele vertegenw oord igers van d e scholen kond en zich overal vestigen als leraar of als hu isfilosoof, een fenom een d at in Ciceros d agen (m id d en eerste eeu w vC) bij d e Rom einse elite tam elijk w ijd verbreid w as. Filosofisch ond erw ijs bleef in belangrijke m ate een kw estie van het lezen en interp reteren van d e teksten van d e stichters van d e betrokken school en van and ere als fund am enteel beschouw d e teksten, m aar d eze p raktijk liet zich com bineren m et vrijere beschou w ingen. Zo w eten wij d at in d e vroege keizertijd d e Stocijn Epictetu s m et zijn leerlingen d e toen al m eer d an d riehond erd jaar oud e teksten van oud e Stocijnen als Zeno en Chrysipp u s las. Dit ond erw ijs com bineerd e hij m et niet aan een tekst gebond en beschou w ingen d ie enigszins als een p reek d e Stosche filosofie w erkzaam m oesten m aken voor het zijn 'LVVHUWDWLRQHV. De Rom einse auteu r Aulu s Gelliu s (eind tw eed e eeu w nC) herinnert zich d e lessen van zijn Platonische leerm eester als lectu u r (OHFWLRQHV) gevolgd d oor een besp reking w aarin d e stu d enten vriju it vragen m ochten stellen en alles ter d iscu ssie stond . Intu ssen neem t m en w el aan d at ju ist d e in d e d iasp ora opererend e filosofen een toenem end e behoefte hebben gehad aan hand leid ingen en sam envattingen, en d at hierin een d eel van d e verklaring ligt van d e vanaf het begin van onze jaartelling toenem end e p rod uctie van inleid end e hand boeken, p arafrases en vooral com m entaren. In het N eop latonism e van d e late oud heid (zie hoofd stu k 8) neem t d e p raktijk van het schrijven van com m entaren op w erken van Plato en Aristoteles (w iens filosofie inm id d els d eels gentegreerd was binnen het Neoplatoonse systeem ) een hoge vlu cht. N iettegenstaand e hu n inhoud elijke d iversiteit keren in d eze com m entaren bep aald e form ele elem enten regelm atig terug. Zo vind t m en in d e inleid ing vaak een lijst stand aard -vragen d ie m oeten w ord en beantw oord voord at d e eigenlijke behand eling van d e tekst begint, zoals d e vraag naar d e echtheid van het becom m entarieerd e w erk en naar zijn natu u rlijke p laats in het filosofische cu rriculum . In w eerw il van d it soort vaste regels, van d e gebond enheid aan d e becom m entarieerd e tekst en van het feit d at com m entatoren voor hu n eigen kritische beschouw ingen vaak aantekeningen van colleges van hu n leerm eesters als u itgangsp u nt nam en, geven veel laat-antieke com m entatoren blijk van grote filosofische creativiteit. In d e ou d heid bleef filosofie grotend eels een aangelegenheid voor d e elite, d e leisu re class d ie het zich kon p erm itteren veel tijd te bested en aan lezen en intellectuele activiteit. Niettem in zien w ij m et d e op kom st van d e grote scholen een gestage toenam e in d e belangstelling voor d e filosofie. Er w as echter ook op positie, vanu it d iverse m otieven. In d e vijfd e eeu w voor Christu s w erd en filosofen in d e p ersoonlijke leven; d eze zijn d oor zijn leerling Arrianu s opgetekend en nu bekend als

Inleiding

15

kom ed ies van Aristop hanes belachelijk gem aakt als w ereld vreem d e hem elbestorm ers, en in Athene vond en een p aar keer p rocessen plaats w aarbij filosofen als Protagoras en Anaxagoras w erd en aangeklaagd w egens een verond ersteld e ond erm ijning van p ublieke norm en en religie. H et beruchte proces tegen Socrates (zie hoofd stu k 4), w aaraan een vergelijkbare aanklacht ten grond slag lag, kan in hetzelfd e licht w ord en gezien. In d e vierd e eeu w w as d e these van Plato s Acad em ie d at het aanleren van goed bu rgerschap via theoretische filosofie m oet lop en gericht tegen d e leraar w elsp rekend heid Isocrates, d ie m et groot su cces een op leid ing aanbood w aarin kennis van staatszaken en retorica centraal stond en. In d e Rom einse w ereld leefd e er lange inheem se gebru iken (PRV PDLRUXP) ond erm ijnd e. Een en and er leid d e in d e tijd van d e Rom einse rep u bliek al enkele m alen tot verbanning van groep en filosofen. Daarnaast d ecreteerd e in d e eerste eeu w van onze jaartelling keizer Dom itianus d e collectieve verbanning uit Rom e van alle filosofen red en w aarom d e Stocijn Ep ictetu s m oest u itw ijken naar Griekenland op verd enking van betrokkenheid van som m igen van hen bij een sam enzw ering. De opkom st van het Christend om leid d e tot nieu w e spanningen. Anti-christelijke geschriften van d e N eop latonist Porp hyriu s w erd en op instigatie van d e christelijke keizers Constantijn en Theod osiu s verbrand . In d e vijfd e eeuw m oest Proclu s voor een jaar Athene verlaten om vervolging op religieuze grond en te voorkom en, en w erd in Alexand ri op instigatie van een bisschop d e Neoplatoonse filosofe Hyp atia d oor een christelijke m eu te gelyncht. Uit het feit d at som m ige van d eze tegengeluid en, hetzij u it christelijke of uit heid ense hoek, religieus gensp ireerd w aren, m ag m en niet conclud eren d at d e nietchristelijke antieke filosofie als geheel a-religieu s en eenzijd ig rationalistisch w as. Een p resocraticu s als Em p ed ocles com bineert een tam elijk rationele kosm ologie m et een m erkw aard ige theorie over rencarnatie en boeted oening en m et een p resentatie van zichzelf als een soort w ond erd okter (LDWURPDQWLV) of sjam aan. Ook filosofische system en als d at van H eraclitu s, Plato, d e Stoa en het N eop latonism e hebben een religieuze inslag. De notie van god of het god d elijke blijft een belangrijke rol spelen, zij het d at d it god sbegrip een m eer rationele invulling krijgt d an het god sbegrip d at im pliciet of expliciet w erd gehanteerd binnen d e religieu ze trad itie. Daarbij proberen Stocijnen en Neoplatonici (Porphyriu s, Iam blichu s, Proclu s) m et m eer of m ind er succes tu ssen hu n filosofische theologie en d e religieu ze trad itie een bru g te slaan d oor een filosofisch her-interpreteren van god en van d e trad itie en van aan d eze god en gew ijd e riten, gebed en en teksten. Door actieve steun van p hilhelleense Rom einse keizers kreeg Athene in d e latere ou d heid een d eel van zijn oud e cu ltu rele en filosofische glans teru g. Zo steld e in d e tijd groot w antrou w en jegens d e Griekse filosofie, w aarvan gevreesd w erd d at ze d e

16

Griekse en Romeinse filosofie

tw eed e eeu w d e Stocijnse keizer Marcu s Au reliu s in Athene keizerlijke leerstoelen in voor Platoonse, Aristotelische, Stosche en Ep icu resche filosofie. In d e late ou d heid blijkt er in Athene zelfs w eer een, kennelijk her-op gerichte, nu N eop latoonse, Acad em ie te bestaan d ie naast het nog steed s bloeiend e Alexand ri een m id d elpu nt vorm t van filosofische activiteit. Er vind t d u s na d e laat-hellenistische d iasp ora w eer een zekere institu tionalisering in filosofische centra p laats. Maar een filosofische school kan ook w ord en gesloten, en het is d e slu iting van d eze N eop latoonse Acad em ie d oor d e christelijke keizer Ju stinianu s in 529, ru im een eeu w vr d e brand in d e bibliotheek van Alexand ri, d ie vaak als sym bool is beschou w d van het eind e van d e heid ense antieke w ijsbegeerte en als begin van d e m id d eleeu w en in intellectu eel op zicht.  %URQQHQ HQ JHQUHV Onze kennis van d e antieke w ijsbegeerte p ut u it een verscheid enheid aan bronnen. Dit heeft te m aken m et het lange tijd vak d at ze beslaat, m aar ook m et d e lange tijd sp anne d ie ons van haar scheid t. Van w einig filosofen bezitten w e het volledige oeuvre; van vele hebben wij niet n volled ige tekst over, van som m ige zelfs nau w elijks letterlijke fragm enten. Vaak zijn w ij aangew ezen op allerlei secu nd aire, veelal onbetrou w bare bronnen, d ie in een zorgvu ld ig p roces system atisch tegen elkaar m oeten w ord en afgew ogen. De teksten d ie ons w el via d e hand schriften zijn overgeleverd behoren bovend ien tot uiteenlop end e genres (leerd icht, prozatractaat, brief, d ialoog, collegem ateriaal, bio-d oxografie, com m entaar) d ie elk hu n p roblem en van interpretatie m et zich m ee brengen voor d e historicu s d ie er achter w il kom en wat een bep aald e filosoof heeft ged acht en verkond igd . En d an hebben w e het nog niet eens over d e grote leem tes in onze kennis van d e chronologie van leven en w erken van vrijw el alle filosofen u it d e Oud heid . Dit alles m aakt d e geschied enis van d e antieke w ijsbegeerte tot een incom p lete pu zzel m et talloze stukjes. Zo zijn w e voor alle p resocratici en voor d e ou d e Stoa geheel aangew ezen op om letterlijke citaten, som s van aanzienlijke om vang: zogenaam d e IUDJPHQWHQ. Als een bron-au teu r in eigen w oord en inform atie bevat over d e leer van een filosoof sp reken berichten in latere au teu rs van w ie het w erk w el is overgeleverd . H ierbij kan het gaan

w e van een WHVWLPRQLXP. Uiteraard verd ienen fragm enten voorrang boven testim onia. Beid e m oeten altijd word en bestud eerd in d e context van d e bron-au teu r, om eventuele kleuring d oor d iens bijbed oelingen op het sp oor te kom en. Bron-au teurs voor d e p resocratici zijn ond er m eer Aristoteles, neoplatonici en christelijke au teu rs. Diogenes Laertius /HYHQ HQ OHHU YDQ EHURHPGH ILORVRIHQ, en christelijke bestrijd ers van heid ens d enken. Bron-auteu rs voor d e Stoa zijn ond er m eer Cicero en latere Scep tici (Sextu s Em p iricu s),

Inleiding

17

De genres van d e overgeleverd e teksten stellen ons bovend ien voor nieu w e en steed s w isselend e interp retatiep roblem en. /HHUGLFKW De filosofen Parm enid es, Em p ed ocles en Lucretiu s benu tten het ou d e genre van het leerd icht, m et Hesiod u s als groot voorbeeld , voor d e filosofie. De kenm erken van het genre (m etru m , w oord keu s, beeld sp raak, verw ijzingen naar m ythen) hebben d e overtu igingskracht en invloed van hu n w erk in zijn eigen tijd vergroot, m aar stellen ons voor m oeilijkhed en bij d e precieze interpretatie van d e inhoud . 3UR]DYHUKDQGHOLQJ H oew el d it genre in het H ellenistische tijd p erk belangrijk is gew eest (Chrysip pu s, Ep icu ru s) is het binnen d e overgeleverd e filosofische literatuu r bijvoorbeeld van Alexand er van Ap hrod isias (2YHU PHQJLQJ 2YHU KHW ORW), en d e betrekkelijk zeld zaam . We bezitten nog tractaten van Aristoteles, en verd er

3ODWRQLFD).

op d iscu ssies in d e school) en Proclu s (2YHU KHW EHVWDDQ YDQ KHW NZDDG 7KHRORJLD

neop latonici Plotinu s (d e 54 tractaten d ie zijn (QQHDGHQ vorm en gaan echter ook teru g

%ULHI De brieven op naam van Plato zijn w aarschijnlijk m aar zeer ten d ele van zijn hand . Een briefw isseling tu ssen Seneca en d e apostel Paulu s is fictief. Ep icu ru s heeft in d rie brieven zijn leer op het terrein van fysica, astronom ie en ethiek sam engevat. Deze brieven zijn integraal bew aard bij Diogenes Lartius (d erd e eeu w nC). 'LDORRJ Inform atie over Socrates en Plato ontlenen w ij m et nam e aan d e d ialogen van Plato. H et is niet op voorhand d uid elijk, en zelfs onw aarschijnlijk, d at het p ersonage Socrates altijd en overal d e m ening van d e historische Socrates verkond igt, en ook niet of d it p ersonage d e m ening van Plato verkond igt. De auteu r van d e d ialogen gebruikt zeker ook and ere p ersonages om zijn inzichten te verd u id elijken. Een d ialoog creert een fictieve situatie d ie is bed oeld om een w elbep aald them a in w elbepaald e m ate uit te d iep en. De verzam eling d ialogen van Plato bied t zod oend e geen naad loos overzicht van Platos d enken, eerd er een verzam eling d eelw ereld en w aarin Plato om DSRULH w aarin d e vroege d ialogen eind igen een staat van verw arring w aarin p ed agogische red enen m isschien juist d e kern van d e zaak heeft verzwegen. Zo is d e

verm eend e kennis is ontm askerd , m aar niet vervangen d oor een hou d baar alternatief een d u id elijke p rikkel zelf op d e voorgesteld e weg verd er te d enken. Platos antw oord op d e vraag vind en w e d aar niet.

18

Griekse en Romeinse filosofie

&ROOHJHPDWHULDDO Aristoteles schijnt fraaie d ialogen te hebben geschreven, d ie vrijwel geheel verloren zijn gegaan. Wat w ij bezitten is m ateriaal, in verschillend e stad ia van bew erking, voor zijn colleges. De stijl is vaak w einig gepolijst; veel stap p en in d e ged achtengang w ord en aan d e lezer overgelaten. Dit bied t d e creatieve d enker veel 'LVVHUWDWLRQHV voor ons bew aard . Alcinou s +DQGERHN YDQ KHW 3ODWRQLVPH (ca. 150 nC) is een uniek voorbeeld van een lesboek voor d ocenten. Kort en krachtig staat zijn versie van het platonism e erin sam engevat. %LRGR[RJUDILH Dit genre w ord t m et nam e belichaam d in /HYHQ HQ OHHU YDQ EHURHPGH m ogelijkhed en Aristoteles aan zijn kant te vind en. Arrianu s heeft Epictetu s

ILORVRIHQ d oor Diogenes Laertius (d erd e eeu w nC), d ie van d e m eeste ons bekend e filosofen een vaak anekd otische levensbeschrijving (biografie) laat volgen d oor een geord end overzicht van hu n leer (d oxografie). H et w erk w eersp iegelt m eerd ere bronnen, w aarond er d e reed s genoem d e d oxografische trad itie. &RPPHQWDDU Door een verand erend e visie op trad itionele teksten van allerlei aard kom t in d e late ou d heid het filosofisch com m entaar in zw ang: d aarin kan m en laten zien hoe d e eigen visie teru ggaat op d e enige w are trad itie. H et com m entaar is een m id d el, een voertu ig, voor d e ontw ikkeling van een eigen visie; d e com m entator is geen

letterknecht. Ook heeft een antiek com m entaar niet d e m od erne p retentie objectief te verklaren w at er staat. De m eeste com m entaren betreffen w erken van Plato en Aristoteles en getu igen van d e voortgaand e belangstelling en verw erking van hu n ged achtengoed . Veel laat-antieke com m entaren zijn d e neerslag van colleges, zij het van d e hand van toehoord ers of d ocent, en vertonen d aarvan som s sp oren: verd eling van d e stof in lezingen, en een ind eling in een algem ene u iteenzetting van d e leer (WKH{ULD) gevolgd d oor com m entaar regel voor regel (OH[LV) w aarin d e m eester zijn algem ene u iteenzetting in d etail bevestigd ziet. De com m entaren van Sim pliciu s zijn van een hoog niveau , m eer gericht op m ed e-filosofen en d ocenten d an op stud enten. Al d eze com m entaren w aren bed oeld voor w ijd ere circu latie d e term p ublicatie is op een tijd p erk zond er m echanische boekverm enigvuld iging m aar in bep erkte m ate van toepassing.  7LMGEDON In d e m od erne geschied schrijving van d e antieke w ijsbegeerte w ord t trad itioneel een vijftal period es ond erscheid en als hand vat voor d e ord ening van het m ateriaal:

Inleiding

19

3UHVRFUDWLFL

VI V vC

Deze filosofen, d ie and ers d an hu n verzam elnaam d oet verm oed en ten d ele Socrates tijd genoten zijn, hou d en zich voornam elijk bezig m et natu u rfilosofie. Zij stellen d e fu nd am entele vraag naar het p rincip e of d e princip es van d e gehele kosm os zond er genoegen te nem en m et trad itionele m ythologische antw oord en. .ODVVLHNH SHULRGH 6RFUDWHV 3ODWR $ULVWRWHOHV 450322 vC

H et p ublieke op tred en van Socrates m et zijn vragen naar d e aard van algem ene ethische u itgangsp u nten verlegt het accent van d e filosofie van d e kosm os naar het m enselijk hand elen. Socrates insp ireert Plato tot een invloed rijk oeuvre w aarin ethiek en p olitiek m et metafysica, kennisleer en w ijsgerige p sychologie w ord en gep resenteerd in een sam enhangend e visie op d e w erkelijkheid en d e p ositie van d e

m ens d aarin, georinteerd op d e Griekse SROLV. Aristoteles oefent fund am entele kritiek w erkelijkheid van d e Id een m aar d e w aarneem bare w erkelijkheid om ons heen het ijkp unt is. H ij zet ook d e logica als d iscip line op d e kaart. +HOOHQLVPH

op Plato en ontw ikkelt een alternatieve visie w aarin niet zozeer d e niet-w aarneem bare

21 I vC

De Oud e Stoa ziet d e hele bew oond e w ereld als het terrein van d e m ens. Logica en natu u rfilosofie staan in d ienst van een invloed rijke ethiek w aarin het volgen van d e red elijke ord e van m ens en kosm os richtsnoer is. Ep icuru s en zijn school stellen d aar d e criteria van genot en p ijn tegenover, en hanteren het atom ism e als een m id d el om van onnod ige angst voor god en en d e d ood af te kom en. De scep tici tenslotte beschou w en d e and ere scholen als d ogm atici w ier ongefund eerd e u itsp raken zij grond ig ond eru it halen. H u n scherp e kritiek op m et nam e logica en kentheorie nood zaakt hun tegenstand ers keer op keer tot herziening van hu n inzichten. 9URHJH NHL]HUWLMG I vC 240 nC

In d eze period e verand ert het filosofisch land schap opnieu w , van een d octrinaire strijd tu ssen d e scholen naar een gem eenschapp elijk zoeken naar d e ene u niversele w aarheid . H ierbij hebben p ythagoresm e en p latonism e d e ou d ste p ap ieren, m aar ook bijvoorbeeld d e w ijsheid belichaam d in religieuze boeken en p raktijken w ord t in acht genom en. Aand acht voor gezaghebbend e geschriften leid t tot het ontstaan van een trad itie van filosofische com m entaren.

20

Griekse en Romeinse filosofie

1HRSODWRQLVPH

240640 nC

Plotinu s w eet d e u iteenlop end e filosofische tend ensen in het werk van zijn voorgangers te verenigen tot een nieu w e alom vattend e visie, d ie platonism e w il zijn m aar fund am entele inzichten u it Aristoteles en Stoa incorp oreert. H et p latonism e w ord t d oor latere neop latonici grond ig gew ijzigd , m ed e op grond van hernieu w d e lezing van d e geschriften van Plato, Aristoteles en hun com m entatoren, m aar blijft een alom vattend e religieus gensp ireerd e filosofie.  ,QYORHG In d e vroege Mid d eleeuw en gaat in het w esten d e d irecte toegang tot het Griekse d enken verloren. De filosofische verw orvenhed en van d e late ou d heid blijven ged eeltelijk bew aard d ankzij antieke teksten d ie in het Latijn w aren geschreven, m et nam e w erken van d e kerkvad er Au gu stinu s (354-430) en d e Rom einse d ip lom aat Bothiu s (480-524). Tegen d e tw aalfd e eeuw kom t voor een bep erkte selectie van Griekse filosofische w erken een m oeizaam p roces van vertaling uit Arabische bronnen in het Latijn op gang, w aard oor althans Aristoteles m et zijn antieke com m entaren w eer m in of m eer zelfstand ig zijn invloed kan d oen geld en. Sind s d e Renaissance vind en w e een hernieu w d e w aard ering van vrijw el alle Griekse bronnen van d e antieke w ijsbegeerte. Tot op d e d ag van vand aag grijp en Iilosofen terug op d e antieke w ijsbegeerte, als

bron van insp iratie, als d iscu ssiepartner, som s als vind p laats voor inzicht d at later verloren is gegaan. Als filosofen beoefenen zij steed s op nieu w d e filosofische geschied schrijving d ie w ij hierboven tot d e ou d heid zelf teru gvoerd en. Allen blijven zij schatp lichtig aan d e ed ities, com m entaren en stud ies d ie een historisch-kritische geschied schrijving hu n ter beschikking stelt, te beginnen m et d eze inleid ing.

 35(62&5$7,&, (1 +,332&5$7(6
 3UHVRFUDWLFL De geschied enis van d e Griekse filosofie laat men trad itioneel en in het voetsp oor van Aristoteles beginnen in d e zesd e eeu w voor onze jaartelling, en w el m et Thales aanvankelijk QDWXXUfilosofie, rationele sp eculatie over d e fysische w erkelijkheid . Al in (ca. 585 vC) uit Milete aan d e w estku st van w at nu Turkije is. Wat hier begint is

Socrates ( 399 vC) zich toesp itste op rationele HWKLHN. Pas in d e m od erne tijd is d e benam ing p resocratici of voorsocratici in zw ang geraakt, niet alleen voor (natu u r)filosofen d ie ind erd aad vr Socrates hebben geleefd m aar ook voor tijd genoten als Dem ocritu s, en zelfs voor d iens volgelingen. De term m oet d us niet u itslu itend in chronologische zin w ord en opgevat; tot op zekere hoogte d u id t hij een m entaliteit aan. De tw ee eeu w en van Thales tot Dem ocritu s zijn gevu ld m et verblu ffend creatieve p ersonages en vernieuw end e id een. H et toneel w aarop zich d it alles afsp eelt is d e w ereld van d e Griekse stad staten van Klein-Azi (nu w estelijk Turkije) tot Zuid -Itali en Sicili. Athene, later d e hoofd stad van d e filosofie, d oet p as tegen het eind van d e vijfd e eeuw m ee. De tak van filosofie d ie d eze d enkers voornam elijk bed reven, natu u rfilosofie of filosofische fysica en kosm ologie, bestaat niet m eer. Zijn p laats is sind s d e zeventiend e eeu w ingenom en d oor vakw etenschap p en als natu u rku nd e, astronom ie, geografie, m eteorologie, scheiku nd e, geologie en biologie. In d e ou d heid hebben alleen astronom ie en geografie zich op d en d u ur een van d e filosofie onafhankelijke plaats veroverd , d ank zij een hecht verbond m et d e wisku nd e. Voor het overige bleven vraagstu kken d ie w ij nu aan vakw etenschap p en zou d en toew ijzen filosofische aangelegenhed en w aarover d esku nd igen van m ening kond en verschillen. Deze vroege natuu rfilosofie verscheen niet op een tevoren leeg toneel. Ook vr het begin van d e filosofie had d en m ensen id een over d e kosm os en over zijn onstaan. Sind s m ensenheu genis zijn gegevens over posities en bew egingen van hem ellicham en verzam eld en genterp reteerd . De ged achte d at hem ellicham en m et hu n jaarlijkse bew egingen het lot van m ensen benvloed en gaf aanleid ing tot vastlegging van d eze bew egingen over jaren en zelfs eeu w en. Daarnaast is land bou w afhankelijk van w eer, klim aat en hierm ee verbond en ged rag van rivieren, w at behoefte schept aan een kalend er d ie aangeeft w anneer bep aald e activiteiten kansrijk of gebod en zijn. Een

d e ou d heid w erd het als een beslissend e w end ing gezien d at enige eeu w en later

22

Griekse en Rom einse filosofie

kalend er kan ook bestuu rlijke en religieu ze d oeleind en d ienen: d enk aan onze feestd agen . Voor het m aken van zo n kalend er is kennis vereist van d e bew egingen van zon en m aan. Verd er ku nnen zeelied en koers hou d en d oor zich te richten naar d e sterren nabij d e p oolster. Maar kennis d ie beru st op d it soort ervaringen gericht op d e p raktijk is nog geen w etenschap of filosofie. Daarvoor is zij te selectief alleen w at nuttig is w ord t onthou d en en te w einig system atisch, te veel beschrijvend en te w einig verklarend . Behalve elem entaire inform atie over hem ellicham en w aren er in d e Griekse w ereld ook al eeu w en lang verhalen in om loop over het ontstaan van d e kosm os en d e m anier w aarop d eze ook nu nog d oor god d elijke m achten w ord t beheerst: kleu rrijke m ythen (PXWKRV) over onberekenbare god en verw ikkeld in een goed d eels onvoorspelbare neerslag hebben gevond en is H esiod us leerd icht $IVWDPPLQJ GHU JRGHQ (7KHRJRQLD) u it d e zevend e eeu w voor onze jaartelling. Uit H esiod us beschrijving van d e oorsp rong van d e kosm os:
In het eerste begin onstond Chaos, en vervolgens breed borstige Gaia [aard e], d e onw ankelbare zetel van alle d ingen, en d e schim mige Tartaru s [ond erw ereld ] d iep in d e breed p ad ige aard e, en Eros, d e m ooiste ond er d e onsterfelijke god en, d ie d e led em aten ontsp ant en het verstand en d e w ijze raad van alle god en en m ensen teniet d oet. Uit Chaos onstond Erebos [ond erw ereld ], en zw arte N u x [nacht]. Uit N u x kw am en Aither [hem ellicht] en H em ere [d ag] voort, d ie zij zw an ger baard e na zich in liefd e verenigd te hebben m et Erebos. Gaia bracht allereerst d e besterd e Ou ranos (hem el) voort, haar gelijke in grootte, op d at d eze haar geheel en al zou bed ekken, en op d at hij voor altijd een onw ankelbare zetel zou zijn voor d e onsterfelijke god en (7KHRJRQLD 116-129).

intrigue. En tekst w aarin trad itionele m ythen over het ontstaan van d e kosm os hu n

Deze ontstaansgeschied enis van d e god en lijkt op , en is w aarschijnlijk schatp lichtig aan, soortgenoten u it het nabije oosten, in het bijzond er Egyp te en Babyloni. In al d eze ontstaansm ythen valt een aantal gem eenschap p elijke kenm erken op . Ten eerste zien w e d e kosm os op ged eeld in d om einen d ie elk w ord en ged entificeerd m et een god . H ierd oor is het verhaal van het ontstaan van d eze god en, d e theogonie, ook het verhaal van het ontstaan van d e kosm os in al zijn ond erd elen: een kosm ogonie. De god en vorm en een fam ilie, m aar geen systeem . Ten tw eed e: hoew el w ij hier te m aken hebben m et w at m en kosm ische god en kan noem en, w ord en d eze tot op zekere hoogte m ensvorm ig oftew el antropom orf voorgesteld : zij ged ragen zich in ied er geval als m ensen inzoverre ze liefd esrelaties aangaan en and ere god en baren als kind eren. Wat d e sociologische statu s van d it soort m ythen aangaat, het zijn trad itionele verhalen, van generatie op generatie overgeleverd m et enige verschillen. Wat m en bij

Presocratici en H ip p ocrates

23

H esiod u s vind t is d oor hem niet bed acht m aar alleen in d ichtvorm opgetekend . De m ythen geven aan hoe m en van oud sher over het ontstaan van d e w ereld heeft ged acht en hebben d aard oor een fu nctie in het collectief bew u stzijn van d eze oud e sam enlevingen. Zij m aken d eel u it van hu n religie: bij bep aald e gem eenschap pelijke religieuze plechtighed en w erd d it soort verhalen voorged ragen. Zu lke geschied enissen zijn overal ter w ereld aangetroffen, m aar alleen in Griekenland heeft d e mu tatie p laatsgevond en d ie zou leid en tot een and er genre van verklaring. Wat zijn d e belangrijkste elem enten in d eze m u tatie van een p re-filosofisch naar een (natu ur)filosofisch w ereld beeld ? Een eerste verschil ligt in een zekere system atisering: het verhaal (PXWKRV) w ord t tot een sam enhangend e theorie (ORJRV) w aarvan d e ond erd elen niet m eer losse ep isod en zijn m aar in een begrijpelijk verband staan. H esiod u s verhaal kon een m ens u it zijn hoofd leren; d e theorien van d e vroegste filosofen kan hij begrijpen. H ierm ee hangt sam en d at d e hoofd rolsp elers in d eze theorien niet langer god en zijn d ie d eels hand elen als m ensen en d us tot op zekere hoogte onvoorsp elbaar zijn, m aar elem enten van d e fysische w erkelijkheid zelf elem enten uit ervaring kennen. Men kan hier van QDWXUDOLVPH sp reken: d e natu u rlijke w erkelijkheid w ord t u it lou ter natu u rlijke elem enten verklaard . Daarnaast valt op d at d e theorien van d eze filosofen niet langer een veelheid aan verklarend e factoren p oneren voor elk elem ent van d e kosm os een eigen god m et een eigen stam boom m aar ju ist proberen m et zo m in m ogelijk verklarend e factoren zo veel m ogelijk verschijnselen te d ekken. Dit kan m en UHGXFWLRQLVPH noem en, een tend ens d ie w ater, lu cht, vuu r enzovoorts d ie zich ged ragen op d e m anier d ie w ij van d eze

fu nd am enteel is gebleken in d e ontw ikkeling van d e natu u rw etenschap p en. Ten slotte is ook d e sociologische context heel and ers. Niet langer is er sp rake van een gezam enlijk ged eeld e, m in of m eer statische trad itie. In plaats hiervan ontstaat een trad itie van kritisch ind ivid u alism e: filosofen zijn zich bew ust van hu n eigen vond sten com petitief of DJRQDDO karakter toe (DJ{Q is Grieks voor w ed strijd ): latere d enkers streven er naar d e resultaten van hu n voorgangers te verbeteren. In d e ou d heid w ord t zu lke inhou d elijke betrokkenheid op elkaars theorien veelal opgevat in term en van een verhou d ing van leerling tot leerm eester, d u s van opvolging en d e vorm ing van een soort scholen. Zo w ord en d e oud ste d rie filosofen gezien als het begin van een op eenvolging: Thales zou Anaxim and ers leerm eester zijn gew eest, Anaxim and er d ie van Anaxim enes. Of d it w erkelijk zo is gegaan valt niet m eer te achterhalen. Ook in and er op zicht is onze kennis van p resocratisch d enken lacu neu s. De hoofd lijnen van d e ontw ikkeling kunnen w ij red elijk w el volgen, en zelfs over een aantal d etails zijn w e vrij goed ingelicht. Maar het beeld blijft onvolled ig, d e schaarse en vallen elkaars theorin aan. N iet ten onrechte schrijft m en d e Griekse cu ltuu r een

24

Griekse en Rom einse filosofie

gegevens ten d ele voor verschillend e u itleg vatbaar. De geschriften van d eze d enkers zijn niet bew aard ; w e hebben niet m eer d an korte en een paar langere fragm enten, letterlijke citaten bij latere auteu rs, d ie w e m oeten aanvu llen m et getu igenissen oftew el testim onia: p arafrases, interp retaties en w eerleggingen eveneens d oor al d an niet objectieve latere auteu rs. Dit m aakt reconstru ctie en interp retatie p roblem atisch.  7KDOHV De eerste d rie Griekse filosofen kw am en allen u it Milete, een stad staat in d e ku ststreek van Klein-Azi d ie Ioni w erd genoem d ; vand aar d at ze w el aanged uid w ord en als Milesische of Ionische natu u rfilosofen. De eerste, Thales, is d e m eest schim m ige. Al in d e ou d heid w erd hij een figu ur m et legend arische trekken. In d e schaarse inform atie d ie over hem is bew aard w ord en hem een aantal baanbrekend e stellingen toegeschreven, d ie hier en d aar m et elkaar ku nnen w ord en verbond en, zond er d at er sprake is van een d u id elijk overkoep elend systeem . Thales voornaam ste stelling is d at alles is voortgekom en u it w ater. H oe d it in zijn w erk zou zijn gegaan is niet overgeleverd , m aar het ziet er naar u it d at god en hierbij geen rol hebben gesp eeld . De aard e d rijft nu nog steed s als een soort vlot op het w ater van d e oer-oceaan w aaru it ze ooit is voortgekom en. Daarm ee is ook een op lossing voorhand en voor een p robleem w aarm ee m eerd ere vroege d enkers zich geconfronteerd zagen, nam elijk w aarom d e aard e (in tegenstelling tot bijvoorbeeld d e zon) in ru st is, althans in onze ervaring. De op lossing is natu urlijk voorlop ig en p artieel (w ant w at garand eert d an d e stabiliteit van het ond ersteu nd end e w ater?) en laat d aarm ee ru im te voor betere su ggesties van latere filosofen. Een and er fenom een d at m et d it prim itieve kosm ologische m od el verklaard kan w ord en zijn aard bevingen. Dit zijn d e bew egingen van het m ateriaal w aaruit het vlot is sam engesteld , zoals het gekraak van een schip op d e golven. Daarm ee w ord en aard bevingen op een inzichtelijke, op d e alled aagse ervaring teru ggrijp end e m anier verklaard , en niet m eer als u itingen van een god d ie u it w oed e d e aard e laat beven. In d e antieke natu u rfilosofie blijven pogingen aard bevingen te verklaren op d e agend a staan. Een tw eed e wap enfeit d at aan Thales w ord t toegeschreven is het m et su cces voorsp ellen (d .w .z. berekenen van het tijd stip ) van d e zonsverd uistering van 585 vC. Aan d e hand van d e in zijn tijd beschikbare gegevens over het vrkom en van zons- en m aansverd u isteringen w as zo n berekening, and ers d an in zeer globale zin, niet m ogelijk. Zijn su cces is d u s tot op zekere hoogte het resu ltaat gew eest van een gelukkige sam enloop van om stand ighed en. Niettem in w as d e achterliggend e ged achte er n m et belangrijke consequ enties. Net als aard bevingen w erd en zonsverd u isteringen ook lang na Thales nog d oor opp assend e m ensen gezien als

Presocratici en H ip p ocrates

25

interventies van een god heid , d ie d aarm ee van zijn ongenoegen blijkgeeft. Maar als een zonsverd u istering berekenbaar is kan er van zu lk ongenoegen m oeilijk sp rake zijn. Aard bevingen zow el als zonsverd uisteringen w ord en zo u it d e sfeer van het d oor d e god en w illekeu rig bep aald e gehaald . Ze zijn w elisw aar zeld zaam , m aar d aarom zonsverd u istering berekenbaar is gaat het om iets d at op zeker m om ent PRHW gebeu ren. niet m ind er d eel van het geheel van norm ale natu u rlijke verschijnselen. Als een

Als d e aard e op het w ater d rijft als een soort vlot PRHW ze af en toe w el kraken. Ook al w eten w e niet of Thales zelf in d it verband over nood zakelijkheid gesp roken heeft, d e ged achte d aaraan zit er zeker in. Begripp en ku nnen er zijn voord at er nam en aan gegeven w ord en. Met d eze geleid elijke verw ijd ering van d e god d elijke p ersonages u it het d ram a van d e natuu r p resenteert d e filosofie zich natuu rlijk tot op zekere hoogte als een alternatief voor het m ythisch-religieu ze w ereldbeeld . Daarm ee is niet gezegd d at iem and als Thales d e trad itionele religie ook exp liciet bekritiseerd e. Evenm in betekent zijn m eer natu ralistische persp ectief d at d e notie van god of god en bij hem geen p laats m eer heeft, zoals d e aan hem toegeschreven u itsp raak d at alle d ingen vol van god en zijn al laat zien. Wel kunnen w e constateren d at het god sbegrip bij Thales en zijn d irecte op volgers aan het verand eren is. H et god sbeeld van d e m ythe word t van zijn antrop om orfe elem enten ontd aan. Wat overblijft is een begrip van het god d elijke als een bezielend e factor of bep alend e kracht in d e natu u r. Een d erd e vernieu w end e stap d ie aan Thales w ord t toegeschreven betreft niet d e natu u rfilosofie m aar d e m eetku nd e. Praktische (land )m eetku nd e, aan d e hand w aarvan ongeveer d e om vang van een p erceel kan w ord en vastgesteld , bestond allang. Ook in d e bou w en bij ingenieursw erken kon m et p raktische m eettechnieken red elijk p recies w ord en gew erkt. Maar Thales zou m eer gew ild hebben, en d aarom enkele eenvou d ige m eetkund ige stellingen hebben geform u leerd en bew ezen. Een voorbeeld d aarvan is d e stelling d at d e helften van een cirkel precies even groot zijn, d ie bew ezen w ord t d oor ze d oor om klap p ing op elkaar te leggen. Ook in and ere aan hem toegeschreven bew ijzen sp eelt d e sym m etrie een hoofd rol. Deze p reoccu patie m et bew ijsvoeringen is nieuw en bijzond er. Zij zou d e Griekse w iskund e blijvend ond erscheid en van d ie van d e Egyp tenaren en d e Babylonirs. De theorie d at alles u it w ater is voortgekom en is sp eculatief en p rincip ieel oncontroleerbaar, zoals het m eeste d at d e vroegste filosofen te berd e brachten over het ontstaan van d e kosm os, of over zijn u iteind elijke structu u r. Dat w il echter niet zeggen d at hu n sp ecu laties onbeargu m enteerd of arbitrair w aren. Aristoteles, een belangrijke bron voor onze kennis van d e vroegste filosofie, su ggereert d at Thales zijn oorsprongsthese baseerd e op d e ged achte d at in d e w ereld om ons heen levend e

26

Griekse en Rom einse filosofie

w ezens groeien d oor w ater en d at ook het zaad w aaru it zij ontstaan m eestal vochtig is. In d at geval vind en w ij hier een eerste voorbeeld van een analogie-red enering: het ontstaan van d e kosm os als geheel in d en beginne w ord t voorgesteld als analoog aan het ontstaan van bep aald e levend e w ezens in d e w ereld om ons heen. Dit soort analogie-red eneringen w aarbij een vergelijking w ord t gem aakt tu ssen m ikrokosm os en m akro-kosm os zijn typ erend voor d e p resocratische natu u rfilosofie als geheel. Zij d ragen er toe bij d at d e theorien van d e eerste filosofen inzichtelijker zijn d an d e specu laties van d e m ythe. Tegenw oord ig verlangen w ij van natu urw etenschapp elijke theorien d at zij ond ersteu nd w ord en d oor system atisch en nau w gezet em pirisch ond erzoek. Van d ergelijk ond erzoek is bij d e p resocratici nog geen sp rake. H et beroep dat zij in hu n analogie-red eneringen d oen op d e ervaring is tam elijk grof en ind irect. Maar het levert een nieu w e benad ering van d e w erkelijkheid op , d ie ons, m eer d an d e m ythe d it kan d oen, in staat stelt kosm ische p rocessen rationeel te verklaren en d ie verklaringen vervolgens te toetsen en te verbeteren. In d eze baanbrekend nieuw e benad ering, m eer d an in d e uiteraard nogal prim itieve inhou d van d e theorien, ligt het historisch belang van d e voorsocratische natu urfilosofie.  $QD[LPDQGHU De trad itie plaatst Anaxim and er u it Milete als Thales leerling in d e generatie n hem (hij zou in 547/ 6 vC zijn overled en). Van hem zijn enkele halve zinnen en een p aar term en w oord elijk overgeleverd . Verd er zijn er vold oend e berichten om zijn systeem schetsm atig te reconstru eren. Volgens d e overlevering is hij d e eerste (of een van d e eersten) d ie het schrift heeft gebru ikt voor niet-potische d oeleind en. De betekenis hiervan kan m oeilijk w ord en overschat. De verspreid ing van id een d oor geschriften w aarin ze zijn vastgelegd (en w aarvan d e au teur niet hoeft te reizen) help t ons het tem po te begrijp en w aarm ee filosofie en w etenschap in d eze p eriod e terrein w innen. Net als Thales neem t Anaxim and er aan d at alles uit n en d ezelfd e oorsp rong is onm iskenbaar sprake van een V\VWHHP. Ten eerste in d e kosm ogonie. De oorsp rong is bij voortgekom en. H ij treed t d u s in Thales voetsp oren, m aar kom t verd er. Bij hem is

hem niet iets bep aald s, m aar iets d at in d u id elijke WHJHQVWHOOLQJ tot d e d ingen om ons hij, zoals w el w ord t aangenom en, d eze oerbron ook exp liciet DUFKr noem d e, m et het het onbep aald e  d at zelf niet onstaan is en, alw eer in tegenstelling tot d e d ingen om Griekse w oord voor begin m aar ook voor beginsel en d om inerend e instantie. Maar

heen ied ere bep aald heid m ist: het onbepaald e en oneind ige (DSHLURQ). N iet zeker is of

ons heen, ook nooit ou d zal w ord en, IXQJHHUW w l als begin(sel): het om slu it alles en stu u rt alles. H oe het d at d oet blijft echter voor ons d u ister. Eigenschap pen als

Presocratici en H ip p ocrates

27

onsterfelijkheid d ie Anaxim and er eraan toekent m aken d u id elijk d at het van god d elijke aard is, en w at god d elijk is, is nu eenm aal niet helem aal toegankelijk. Opm erkelijk is overigens d at het god d elijke hier geen persoon is, m aar slechts attribuu t, bijkom end e eigenschap. Uit het onbep aald e (DSHLURQ) heeft zich volgens Anaxim and er een sp erm a-achtige oerm assa losgem aakt, iets d at het w arm e (vu ur) en het kou d e (vocht) in zich verenigt. Daaru it heeft zich in een soort schifting een schil van vuu r ontw ikkeld d ie een vochtige kern om sloot zoals d e schors of bast een boom . Doord at, zoals w e w eten, w ater en vu ur elkaar niet verd ragen kon een reeks verw ijd eringen niet u itblijven: de bast breekt w eg, d at w il zeggen het vuu r verw ijd ert zich in een soort oer-exp losie van d e vochtige kern, en vorm t ringen d aarom heen, m aar w ord t achtervolgd en ingesloten d oor vochtige nevel. Door rond e gaten in d e nevel schijnt het vu ur d at binnenin d e ringen is op gesloten naar bu iten: zo kom t het d at w e sterren, m aan en zon zien. De ring d ie het m eeste vu u r bevat (d ie van d e zon) staat het verst van het vijand ige centru m , d e m inst vu rige (d ie van d e sterren) staat het d ichtst bij een elem ent d at vanu it d e system atiek van d e kosm ogonie w ellicht te begrijp en is, m aar natu urlijk niet klopt m et d e w aarnem ing. Een d eel van d e vochtige m assa in het m id d en d roogt op , ond er invloed van het vu u r, en vorm t d e aard e. Op vallend is, net als bij Thales, d e m engeling van sp eculatieve ged achten m et vergelijkingen d ie naar alled aagse ervaringen verw ijzen (d e sp erm a-achtige oersu bstantie, het ged rag van w ater en vuu r). Zu iver specu latief, m aar kennelijk afhankelijk van Thales toepassing van d e sym m etrie-ged achte, is het m od el van het u niversum w aarop Anaxim and er u iteind elijk lijkt uit te kom en. De verhou d ingsgetallen in kw estie zijn niet goed genoeg overgeleverd , m aar het ziet er naar u it d at 1 en 3 (als 3 x 1) en veelvou d en van 3 bep alend zijn. De aard e in het centru m is een rond e p latte schijf (zuilsegm ent) w aarvan d e hoogte zich tot d e m id d ellijn van het op pervlak verhou d t als 1 staat tot 3. Op regelm atige afstand en (w aarschijnlijk veelvou d en van 3) van d e aard e bevind en zich d e al genoem d e ringen, wielen , of rad eren van d e hem ellicham en. Dit p rim itieve planetariu m is in later eeu wen op vele m anieren aangevu ld en verbeterd , m aar m en kan stellen d at d e centrale ged achte van een in het m id d en gelegen aard e m et d aarom heen bew egend e hem ellicham en het, in p rincip e, heeft u itgehou d en tot Cop ernicu s. Afgezien d aarvan is het al een gew eld ige verw orvenheid UDWLRQHHO PRGHO, d at je als het w are zou ku nnen nabou w en, en d at je je in ied er geval ku nt ind enken. N iet alleen d e stru ctu u r van het u niversum w erd d oor Anaxim and er m et getalsm atige schem as verd u id elijkt. H ij tekend e ook een w ereld kaart, w aarop d rie d at het u niversum en het reilen en zeilen ervan w ord t verklaard aan d e hand van een

28

Griekse en Rom einse filosofie

ongeveer sym m etrische land m assas (Europ a, Afrika, Azi) d e (Mid d elland se) zee om slu iten. Ook hier d om ineert d e behoefte aan ord e en regelm aat en speelt het getal d rie zijn rol. Zo n kaart is natu u rlijk w el voor verbetering vatbaar. Zijn kosm ologische systeem steld e Anaxim and er in staat een zonsverd u istering te verklaren, en w el op d ezelfd e m anier als d e schijngestalten van d e m aan: d oor aan te nem en d at het gat w aard oor w ij het betreffend e hem ellichaam zien tijd elijk d oor nevel w ord t afgesloten. Vu u r en nevel zijn in Anaxim and ers optiek tegenstand ers d ie voortd urend strijd m et elkaar leveren. In latere term inologie sp reekt m en hier van tegend elen: het w arm e en d roge (vu ur) tegenover het natte en kou d e (aard e, w ater, nevel/ lu cht). In het geval van d e m aan heeft elk van d e tegend elen om d e beurt d e overhand , terw ijl bij d e kennelijk veel krachtiger zon het d e nevel m aar zeer incid enteel lu kt d e op ening af te slu iten. Dezelfd e strijd tussen tegend elen levert ook een antw oord op het trad itionele vraagstu k w e kw am en het ook al bij Thales tegen hoe het kom t d at d e aard e in ru st is. Zij bew eegt zich niet, om d at zij geen m otief heeft om zich in d eze d an w el gene richting te bew egen om laag te vallen of om hoog of op zij te d rijven. Om d at d e aard e en het resterend e vocht d aarop (d e zeen) zich zo ver m ogelijk verw ijd ert van d e vu urringen, blijft ze p recies in het m id d en en valt haar sym m etriepu nt sam en m et het m id d elpu nt van d e concentrische rad eren. Men kan d eze verklaring zien als een VXIILFLHQV) . intu tieve toep assing van het filosofische beginsel van d e vold oend e grond (UDWLR H et ziet ernaar u it d at op d en d u u r d e bepaald e en eind ige tegend elen, of liever

tegenstand ers, in het oneind ige en onbep aald e DSHLURQ zullen w egzinken. Daarna zou tegend elen w ord t zo d u s niet alleen d e vaste regelm aat in allerlei natuu rverschijnselen

het hele p roces op nieuw ku nnen beginnen. Aan d e hand van d it conflict d er verklaard , zoals het elkaar afw isselen van d ag en nacht, van zom er en w inter, van d e schijngestalten van d e m aan. Ook het verled en, d e ontw ikkeling en d e toekom st van hem el en aard e ku nnen begrijp elijk gem aakt w ord en m et een beroep op d it verklarend e beginsel. De verklarend e kracht van d eze theorie is d u s niet alleen op de d etails m aar ook op het geheel van toep assing. Ook hier zien w e een bew u ste poging om zo veel m ogelijk verschijnselen m et zo w einig m ogelijk verklarend e factoren te begrijp en. De halve zinnen d ie uit Anaxim and ers geschrift zijn overgeleverd stellen in d uistere bew oord ingen (d e citerend e bron, Theop hrastu s, noem t ze ietw at d ichterlijk) d at d e d ingen w eer vergaan tot d at w aaru it ze zijn voortgekom en

Presocratici en H ip p ocrates

29

volgens d e nood zakelijkheid ; w ant zij straffen elkaar en d oen boete bij elkaar voor het onrecht.

Natu urlijke w etm atighed en w ord en nog in ju rid isch-m orele term en u itged ru kt. Men zou d it ku nnen zien als een restant van het m ythische w ereld beeld , w aarin im m ers d e kosm ische sp elers in belangrijke op zichten antrop om orf w erd en voorgesteld . We constateren verd er d at d e nood zakelijkheid d ie bij Thales im p liciet aanw ezig is hier expliciet w ord t uitgesp roken. Theop hrastu s voegt toe (w e w eten niet zeker of d eze w oord en nog van Anaxim and er zelf zijn) d at de genoem d e nood zaak m oet w ord en gezien als nood zaak in d e volgord e van d e tijd . Er is sp rake van een (verd er niet gekw antificeerd e) chronologie in d e processen. Tijd ens d e zom er, bijvoorbeeld , begaat het vu ur onrecht jegens zijn vochtige en kou d e tegenstand er. In d e w inter d oet het vu ur boete, d at wil zeggen begaat zijn tegenstand er op zijn beu rt onrecht d oor te overheersen. De achterliggend e ged achte m oet w el zijn d at het vu u r van d e hem ellicham en, in het bijzond er d at van d e zon, zich voed t m et w ater (volgens Aristoteles w as d it een w ijd verbreid e opvatting), en d at vu ur, d at uitd ooft, in water of nevel verand ert. Ook op een m eer ged etailleerd niveau bed reef Anaxim and er kosm ologie: verklaringen zijn van hem overgeleverd van zonnew end en en fenom enen als regen en w ind , bliksem en d ond er. Baanbrekend is d e these (voor ons niet op zienbarend ) d at regen d e neerslag is van vocht d at eerd er is verd am pt d at verd am p ing d oor verhitting en neerslag d oor afkoeling een cyclu s vorm en. H et is niet langer op p ergod aangegeven w ord t. N u PRHW het regenen, en w el m et nam e in bepaald e seizoenen. Ook w ind en ontstaan w anneer d am pen op stijgen, en het zijn zu lke w ind en d ie het zonnerad d e d raaing geven w aard oor d e gloeiend e op ening in d e w inter verd er van ons af kom t te staan. Ten slotte hield Anaxim and er zich ook bezig m et het onstaan van d e levend e natu u r. Levend e w ezens zijn volgens hem in zee ontstaan. De eerste levensvorm en d ie aan land gingen had d en een bescherm end e stekelige bast. Wegens d e langzame ontw ikkeling van d e m ens tot volw assenheid nam hij aan d at d e eerste m ensen op groeid en in d e bescherm end e om geving van d e m u il van een bep aald e vissoort, en d at zij pas in een latere fase aan land zijn gegaan.  $QD[LPHQHV Anaxim enes u it Milete w ord t in d e generatie na Anaxim and er ged ateerd , d u s in d e tw eed e helft van d e zesd e eeuw vC, en w as volgens d e trad itie zijn leerling. H ij w ijzigt Zeus d ie het d oet regenen w anneer hij w il, zond er d at een bron voor al d it w ater

30

Griekse en Rom einse filosofie

het systeem van zijn voorganger d oor het in som m ige op zichten te trivialiseren en m ind er sp eculatief te m aken. De hem el w ord t nu voorgesteld als een halve bol, of een stolp d ie over het p latte vlak van d e aard e heen is gep laatst. De hem ellicham en d raaien om d e aard e heen op de w ijze van een m u ts d ie je om je hoofd trekt zij bew egen d us niet m eer ond er d e aard e d oor: d e zon w ord t s nachts onzichtbaar d oord at hij achter hoge bergen aan d e rand van d e aard e verd w ijnt en langs d ie rand teru greist naar het oosten. Een verbetering, om d at het m eer recht d oet aan d e w aarnem ing, is echter d at d e sterren, en niet m eer d e zon, nu het verst verw ijd erd zijn. Beeld end aard e rust op iets, net als bij Thales: zij is p lat, breed , en d rijft op OXFKW. w ord en zij voorgesteld als gloeiend e spijkers, vastzittend in een firm am ent. Maar d e Deze oneind ige lu cht, altijd bew egend e bron van leven, ook w el als ad em ook d e RRUVSURQJ van alle d ingen. Maar niet alleen d at. N ieu w is d at in zekere zin, en aanged u id , is als opvolger van Thales w ater en Anaxim and er s onbep aald e (DSHLURQ)

zelfs w ezenlijk, alle d ingen nog steed s XLW lu cht-in-een-of-and ere-vorm EHVWDDQ. Evenals het onbepaald e (DSHLURQ) beheerst d e lu cht alles d at bestaat en alles d at gebeu rt, en heeft zij god d elijke eigenschap p en. Er is zelfs een bron d ie bew eert d at Anaxim enes heeft gezegd d at lu cht het u niversu m beheerst zoals d e (levens-)ad em ons beheerst. Niet zeker is of het hier gaat om een au thentiek fragm ent, m aar als d at het geval is hebben w e te m aken m et een typ isch voorbeeld van een biologische analogiered enering. Door verd ichting (afkoeling) of verd u nning (verhitting) kom t alles voort u it lu cht: stenen zijn heel d ichte lu cht, vu u r is verd u nd e lu cht. Zelfs d e god en zijn u it en van lu cht verd er w ord t van hen niets m eer vernom en. Dat sam enpersing d oet afkoelen en d at het tegend eel ervan verw arm t, w ord t aangetoond m et een em p irisch voorbeeld : d oor er op te w ijzen hoe lu cht aanvoelt d ie w ord t uitgeblazen m et getuite lipp en d an w el m et op en m ond . Anaxim and er s onbepaald e (DSHLURQ), en verm oed elijk ook Thales w ater, w aren d atgene w aaru it d e d ingen voorkom en, niet d atgene w aaruit ze nog steed s bestaan. Een and ere m anier om d it u it te d rukken is d oor te zeggen d at ze alleen beginselen w aren, geen elem enten. Anaxim enes lucht is d aarentegen zow el elem ent w aaru it het eerste boek van zijn 0HWDSK\VLFD besp reekt Aristoteles d e theorien van zijn voorgangers, w aarond er d eze vroegste m aterialistische filosofen. H ij klassificeert hu n theorien naar het aantal oer-elem enten (w aarbij hij geen ond erscheid m aakt tu ssen beginselen en elem enten) d at zij id entificeren. Thales, Anaxim enes en H eraclitu s Anaxim and er w ord t niet genoem d vorm en d an een groep voorzover elk van hen m et n oer-elem ent kwam . In d e m od erne historiografie w ord en ze om d eze red en w el m onisten genoem d . alles bestaat, als beginsel w aaru it alles is voortgekom en en nog steed s voortkom t. In

Presocratici en H ip p ocrates

31

Een and er gem eenschap p elijk kenm erk van d eze vroegste kosm ologien is d at het ene oer-elem ent of het nu strikt als elem ent of lou ter als beginsel functioneerd e zich kennelijk u it zichzelf kan transform eren tot and ere elem enten en tot een kosm os. De m aterie w ord t d aarm ee beschouw d alsof het een levend w ezen is d at vanzelf bew eegt en verand ert. Dit is verm oed elijk een restant van het m ythische w ereld beeld , w aarin d e kosm os w erd gezien als d oor god en bezield . Bij een d ergelijke op vatting van vereist. Met een zeventiend e-eeuw se term noem t m en d it w el hylozosm e (van KXOr levend e m aterie is voor d eze verand ering of bew eging geen u itw end ige oorzaak

m aterie en ]{r leven).

 3\WKDJRUDV HQ S\WKDJRUHwVPH Dank zij d e aan hem toegeschreven w isku nd ige stelling is Pythagoras ongetw ijfeld d e bekend ste van d e presocratici , d it ond anks het feit d at niet zoveel m et enige zekerheid over zijn opvattingen te zeggen valt. We d enken te w eten d at hij op het eiland Sam os geboren is en om p olitieke red enen (rond 530 vC) em igreerd e naar d e Griekse stad Kroton in Zuid -Itali, maar voor d e rest is het beeld schim m ig en controversieel. Een p robleem is d at d e p ythagoresche leer veel invloed heeft gehad op Plato en latere Platonisten, m aar d at het m oeilijk is te bepalen w at van Pythagoras zelf kom t, w at van zijn volgelingen, en w at is toegevoegd in d e latere p latonische trad itie. In d e geleerd e literatuu r staat d it probleem bekend als d e p ythagoresche kw estie . Feit is d at onze bronnen rijker strom en en m eer hagiografisch w ord en naarm ate ze in d e tijd verd er van Pythagoras verw ijd erd zijn, en d at p latonische leerstellingen op zijn conto geschreven zijn d ie zond er tw ijfel van (veel) later d atu m zijn. Door d e latere trad itie w ord en tw ee m in of m eer onafhankelijke id een, of com plexen van id een, als essentile kern van het pythagoresm e beschou w d . Ten eerste d e leer van d e onsterfelijke ziel m et een reeks m in of m eer hieraan gekop p eld e ad ap tatie in d e d ialoog 3KDHGR. Een tw eed e groep id een betreft d e m athem atisering van d e kosm ologie: volgens het pythagoresm e zou d e kosm os naar zijn w ezen bestaan u it harm onie en getal, zoals Aristoteles het uitd ru kt. Men zou d it kunnen zien als een p oging d e trad itie van d e vroegste presocratische kosm ologie voort te zetten, m aar d an op een w at abstracter niveau : het centrale concept van een oer-m aterie m aakt p laats voor het id ee dat d e kosm os zijn vorm en ord ening d ankt aan bepaald e vaste getalsverhoud ingen. Ook in d e verd ere versp reid ing van d it elem ent van het p ythagoresm e sp eeld e Plato, d it keer via zijn d ialoog 7LPDHXV, een belangrijke rol. H et eerstgenoem d e com plex van id een gaat vrijw el zeker teru g op Pythagoras zelf. Door vroege berichten (een satyrisch cou p let van Xenop hanes, een m erkw aard ig ethische taboe-voorschriften. Deze leer kreeg m et nam e bekend heid via Plato s

32

Griekse en Rom einse filosofie

verhaal bij d e geschied schrijver H erod otu s) w ord t nam elijk al bevestigd d at Pythagoras aannam d at d e m enselijke ziel onsterfelijk is en na d e d ood in een and er lichaam (m enselijk of d ierlijk) herboren w ord t: d e leer van d e w edergeboorte of zielsverhu izing. H oe d it gebeurt hangt volgens som m ige bronnen van ons ged rag af. Tegenw oord ig w eten w e d at aanhangers van een sekte d ie zich Orp hici noem d en of genoem d w erd en (volgelingen van d e m ythische zanger Orp heu s), en d ie ook in Zu id Itali actief w aren, er overeenkom stige op vattingen op na hield en. Ook som m ige van d e op naam van Orp heu s overgeleverd e kosm ologische fragm enten zijn ou d . Door d eze m et d e zieleleer sam enhangend e aand acht voor m enselijk hand elen en het m enselijk lot ond erscheid t Pythagoras zich van d e natu u rfilosofen uit Milete. Wat je m et een groot w oord zijn ethiek ku nt noem en bestaat u it een aantal voorschriften d ie religieus aand oen. Overgeleverd is bijvoorbeeld d at (bep aald e?) d ieren niet gegeten m ogen w ord en (om d at er m enselijke zielen in ku nnen hu izen), en bonen ook niet (om een overeenkom stige red en). Verd er m oeten hoofd w egen w ord en verm ed en , vu u r m ag niet w ord en op gep ookt m et een m es, en zo m eer. In hoeverre ook d e mathem atische kosm ologie van het latere pythagoresm e m inst aanzetten tot d e theorie heeft gegeven. In d e Aristotelische 0DJQD 0RUDOLD w ord t aan Pythagoras in ied er geval d e ged achte toegeschreven d at bepaald e d ingen getal zijn het voorbeeld dat genoem d w ord t betreft d eu gd en zoals rechtvaard igheid . Aan Pythagoras w ord t verd er vrij algem een (m aar niet d oor Aristoteles) d e ontd ekking toegeschreven d at op een snaar een octaaf gevorm d w ord t d oor d e verhou d ing 1:2, d e kw int d oor 2:3, d e kw art d oor 3:4. Op een vroege vorm van getallensym boliek wijst p ythagoresche eed : Neen, bij w ie aan ons hoofd (lees: p ersoon, ziel) d e WHWUDNW\V heeft geop enbaard .... Deze eed zou vroeg ku nnen zijn gezien het feit d at hij m et neen verbod en, taboe s. De genoem d e WHWUDNW\V, het tiental, voorgesteld als een gelijkzijd ige d riehoek op gebou w d u it eenhed en w eergegeven d oor p u nten, is d e som van, en bestaat u it, d e eerste vier gehele getallen ond er elkaar: 1 + 2 + 3 + 4: x x x x x x x x x x begint: d e p rimitieve leefregels (DNRXVPDWD genoem d ) zijn im m ers voor het m erend eel ook d e in versregels geform u leerd e en alleen bij latere auteu rs geciteerd e teru ggaat op Pythagoras zelf is m ind er zeker. H et lijkt er op d at Pythagoras op zijn

Presocratici en H ip p ocrates

33

Aan d eze WHWUDNW\V ku n je ook d e tonale verhou d ingen van octaaf, kwint en kw art aflezen (d e verhoud ingen tu ssen d e regels zijn im m ers 1:2, 2:3 en 3:4). Dat d e afstand en tu ssen d e hem ellicham en w ord en bep aald d oor harm onische getalsverhou d ingen d ie harm onische klanken genereren (d e befaam d e harm onie d er sferen, d ie w e niet op m erken d oord at w e altijd al aan d it achtergrond geluid gew end zijn) is ook een vroeg-p ythagoresche ged achte, d ie d oor Plato verd er w ord t u itgew erkt. H ij zou van Pythagoras zelf kunnen zijn, om d at het hier in w ezen gaat om een verbeterd e versie van Anaxim and ers getalsm atige m od el van d e kosm os. Van and ere kosm ologische thesen, d ie m ed e d oor d e natu urfilosofie van Milete gensp ireerd lijken, is het onzeker of ze vroeg zijn. Zo is er d e d oor Aristoteles op naam van p ythagorers overgeleverd e voorstelling d at d e wereld u it d e oneind ige ad em (SQHXPD) d e leegte (NHQRQ) en d e tijd inad em t. Deze leegte lijkt niet echt een lu chtled ig te zijn, m aar niets and ers d an d e ingead em d e lucht, d ie d us slechts leeg is in relatieve van d e WHWUDNW\V. Zo ontstaan d e (getal-) d ingen. zin. Deze scheid t d e getallen van elkaar, vorm t ald us d e lege ruim te tu ssen d e p unten Al w eten w ij niet p recies w elke elem enten teruggaan op Pythagoras zelf, we hebben w el red elijk zicht op d e contouren van het p ythagoresm e zoals d at een eeu w later, in d e vijfd e eeuw , zich ontw ikkeld had . Dit is vooral te d anken aan tw ee bronnen: d e inform atie d ie Aristoteles ons levert en d e fragm enten van contem p oraine p ythagorers als Philolaos van Croton. Aristoteles zet in 0HWDSK\VLFD boek 1 enkele pythagoresche theorien u iteen,

w aarond er d e hierboven beschreven leer van d e WHWUDNW\V, het tiental . Een and ere leer

herleid en is en w aaruit alles bestaat: eind ig (of: grens, SHUDV) oneind ig (of: onbegrensd , DSHLURQ); oneven even; n veelheid , rechts links; m annelijk vrouw elijk; stilstaand bew egend ; recht krom ; licht d u isternis; goed kw aad ; vierkant rechthoekig. Al d eze tegend elen ku nnen gezien w ord en als rep resentaties van het eerste paar (grens-onbegrensd e), d at d aarm ee fu nd am enteel is voor d e stru ctu u r d er d ingen. Deze gegevens stem m en in belangrijke m ate overeen m et w at w e in d e fragm enten van Philolau s van Croton (ca. 450 vC) tegenkom en. De au thenticiteit van d eze fragm enten is in het verled en w el bestred en: som m igen zagen hierin m ateriaal d at benvloed is d oor d e filosofie van Plato, en d at d u s laat is. Voor een d ergelijke aannam e zijn echter in d e m eeste gevallen geen d oorslaggevend e argu m enten te geven, en er bestaat tegenw oord ig een bred e consensu s d ie althans een belangrijk d eel van d eze fragm enten beschou w t als d e oud ste m in of m eer sam enhangend e versie van een p ythagoresche kosm ologie d ie w ij kennen. Philolaos bew eert d at d e natu u r in d e

d ie hij noem t betreft een d ualistisch systeem van tien p aren tegend elen w aartoe alles te

34

Griekse en Rom einse filosofie

SHUDLQRQWD) d ingen. N aast onbep aald e d ingen m oeten er ook bepalend e zijn, om d at harm onie zijn d ie ze m et elkaar verbind t: het Griekse KDUPRQLD bekent letterlijk Kennis is onm ogelijk zond er getal en getalsverhou d ing: het steed s and ere p rod uct van and ers niets gekend zou ku nnen w ord en. En behalve d eze d ingen moet er ook een

onbegrensd e (of onbep aald e: DSHLUD) d ingen en d e begrenzend e (of bep alend e,

w ereld ord e (NRVPRV) en alles w at zich d aarin bevind t harm onisch geord end is u it d e

verbind ing , en vand aar ook ord ening van d e toonschaal en d eze toonschaal zelf. d oor KDUPRQLD m et elkaar verbond en onbep aald e en bep alend e d ingen.

Philolaus levert ook een soort kosm ogonie: het eerste d at tot stand kom t is een En, en verm oed elijk is het d eze eerste nheid d ie d e in het bovenstaand e al genoem d e ad em (of leegte) inad em t. En er is een u iteind elijke kosm ologie w aarin tien hem ellicham en om een centraal vuu r heen d raaien. De kosm os w ord t om grensd d oor een bu itenste ring van vu u r, en d an kom en, in volgord e van bu iten naar binnen, d e (vijf d estijd s bekend e) p laneten, d e zon, d e m aan (volgens Philolau s d oor bijzond ere w ezens bew oond ), d e aard e, en d e onzichtbare tegenaard e . De these d at d e aard e bew eegt w ord t ingegeven d oor d e ged achte d at zij te onbelangrijk is om zich, zoals god d elijke +HVWLD, het haard vu u r van d e kosm ische hu ishoud ing, voorbehoud en (en and eren d achten, in het centru m te bevind en. Die centrale en sacrale p laats is aan d e

kom t d u s ook niet toe aan d e zon!). H oew el het loslaten van d e ged achte van een zijn 'H UHYROXWLRQLEXV (1530) d e Pythagorer Philolaos exp liciet als zijn voorganger noem t, is er d u s geen substantile gelijkenis m et Copernicu s heliocentrische w ereld beeld . Aristoteles kritische op m erking d at in d it planetariu m d e theorie het heeft gew onnen van d e w aarnem ing is beslist op zijn p laats. Zo lijkt d e aannam e d at er hem ellicham en op 10 te brengen, het getal van d e p erfecte WHWUDNW\V. een, onzichtbare, tegenaard e is u itsluitend ingegeven d oor d e w ens het aantal H et vroege Pythagoresm e is interessant als een eerste p oging d e kosm ologie te m athem atiseren en d e kenbaarheid van d e d ingen te verbind en m et d e elem enten van bep aald heid en getal. Tegelijkertijd m oeten w e vaststellen d at d eze m athem atisering in d e m eeste gevallen een solid e em pirische basis m ist: d e getalsm atige stru cturen d ie d e Pythagorers aanw ijzen zijn in m eeste gevallen d e leer van d e m u zikale intervallen lijkt een u itzond ering te vorm en niet vastgesteld op grond van een onbevooroord eeld ond erzoek naar d e stru ctu u r van d e w erkelijkheid (d oor tellen en m eten), m aar gebaseerd op een soort getallensym boliek, waarbij som m ige getallen (zoals 7 en 10) m eer volm aakt heten te zijn d an and ere. Ook aan niet-fysische zaken, zoals het ju iste ogenblik , of m orele begrip p en als rechtvaard igheid kan zo een, uit d e aard d er zaak nogal arbitraire en sym bolische, getalsw aard e w ord en toegekend . centrale en bew egingsloze aard e op zich ged u rfd is, en Copernicu s in d e inleid ing van

Presocratici en H ip p ocrates

35

Bovend ien lijkt d e status van getallen in het oud e Pythagoresm e niet geheel d uid elijk te zijn. Som s su ggereren onze bronnen d at d e d ingen getallen rep resenteren , of d at ze getallen ]LMQ Daarbij sp eelt ongetw ijfeld m ee d at d e Pythagorers getallen w eergaven als verzam elingen pu nten (ongeveer zoals d e getallen op d e vlakken van een d oor getalsverhoud ingen w ord en beheerst, m aar som s ook gew oonw eg d at d e d ingen

d obbelsteen; zie ook d e WHWUDNW\V als voorstelling van het getal 10). Daard oor is het hierboven beschreven onstaan van getallen (van uit d e En d ie veelheid inad em t ) ook te zien als het ontstaan van ruim telijke figu ren. Vanu it d ie ged achte kan het ontstaan van d e getallen ook w ord en ged entificeerd m et het ontstaan van d e fysische w erkelijkheid : d e En is d an het centrale vuu r, d e haard van d e kosm os, d ie leegte inad em t en zo veelheid constitu eert. Pas in d e latere platonische recep tie van het p ythagoresm e w ord en getallen als zod anig en hu n rep resentatie in d e fysische w erkelijkheid d uid elijk ond erscheid en. Ook d e Orfisch-Pythagoresche leer van d e ziel is, zoals gezegd , in d e Platoonse trad itie op genom en. De ged achte d at ons ik gelijkgesteld kan w ord en m et een god d elijke en onsterfelijke ziel, en d at het lichaam voor d eze ziel in d e eerste p laats een beletsel is, kreeg zo een p rom inente p laats in d e w esterse w ijsgerige trad itie. Dit is eigenlijk op m erkelijk, om d at d e m eer gangbare Griekse voorstelling van leven en d ood d e m ens juist zag als in d e eerste p laats een belichaam d w ezen. Zo w ord t bij d e d ichter H om erus het lichaam sloos voortleven van d e zielen als schim m en in d e ond erw ereld voorgesteld als een beklagensw aard ige vorm van p seu d o-bestaan. In het begin van d e vijfd e eeu w w as Pythagoras al bekend genoeg om d oor H eraclitu s te w ord en bestred en als een charlatan, veelw eter en plagiator. Maar binnen zijn eigen school w erd hij vereerd . Bekend is d e form u le w aarm ee aanhangers een beroep d ed en op zijn onw eerlegbaar geachte gezag: hij zelf heeft het gezegd . Daarbij verm eld t d e overlevering d at er binnen d e Pythagoresche bew eging tw ee groep en volgelingen w aren, namelijk d e m athem atici, d ie w aren ingew ijd in d e getallenleer m et toebehoren en d eze, m ogen w e aannem en, ten m inste voor een d eel verd er hebben ontw ikkeld , en d e akou sm atici, d ie alleen m et d e leefregels (DNRXVPDWD) vertrouw d zou d en zijn. Wij d oen er w aarschijnlijk goed aan d e p ythagorers prim air als een secte en Pythagoras als charism atische goeroe te zien.  ;HQRSKDQHV Xenop hanes van Colop hon w erd geboren rond 560 vC en is volgens eigen zeggen ou d er d an tw eennegentig gew ord en. Op relatief jeu gd ige leeftijd is hij naar Zuid Itali gem igreerd . H ij w as d ichter en lijkt zijn p ozie op sym posia te hebben voorged ragen. De fragm enten en berichten laten iem and zien d ie kennis belangrijker

36

Griekse en Rom einse filosofie

vind t d an sp ort, en d ie een originele versie van Milesische natu u rfilosofie aan d e m an brengt. Vooral zijn bizarre w olken-leer valt op : de hem ellicham en zijn vuu r-gew ord en w olken d ie rond d rijven, opvlam m en en u itd oven; er zijn veel van zu lke zonnen en m anen; kom eten en m eteoren zijn concentraties van w olken; d e regenboog is een w olk m et kleu ren. De zee is d e bron van w olken en w ind en. Oorspronkelijk is alles u it w ater en aard e voortgekom en, het bestaat eru it, en het zal er ook w eer naar teru gkeren: tw ee oer-elem enten, niet n zoals bij Anaxim enes. Als bevestiging voor d e oorsp rong u it w ater lijkt hij op in d e bergen gevond en fossielen van zeed ieren gew ezen te hebben. Belangrijker is Xenop hanes om zijn exp liciete kritiek op d e Griekse god en d ie d e w erken van d e ou d e d ichters H om erus en H esiod u s bevolken, en d ie d oor zijn tijd genoten w erd en vereerd . Deze zien er als m ensen u it en ged ragen zich even slecht:
Alles hebben H om eru s en H esiod u s aan d e god en toegeschreven w at bij d e m ensen beschim p t w ord t en gelaakt: stelen, echtbreken en elkaar bed riegen. (DK B 11)

Een d ergelijk antrop om orf beeld van d e god en kom t voort u it d e bep erkingen van ons voorstellingsverm ogen, ged achtenexp erim ent:
Als ru nd eren , p aard en en leeu w en hand en had d en, en als ze kond en teken en en ku nstw erken m aken zoals m ensen d an zou d en p aard en p aard achtige god envorm en tekenen en ru nd eren ru nd achtige, en ze zou d en beeld en m aken d ie leken op hu n eigen gestalte. (DK B 15)

zoals

gellu streerd

w ord t

d oor

het

volgend e

Xenop hanes voert een nieu w , d eels in ontkennend e d eels in su p erlatieve term en om schreven god sbegrip in d at een grote toekomst tegem oet zal gaan. En god is het belangrijkst:
En god is ond er god en en m ensen d e grootste, d ie noch in gestalte, noch in d enken op stervelingen lijkt. (DK B 23)

Deze god , d ie zelfs w at begrip sverm ogen betreft niet lijkt op m ensen , en d u s ook niet hun im m oraliteit d eelt, bestiert alles m oeiteloos m et d e kracht van zijn geest. Altijd blijft hij op d ezelfd e plaats, zond er zich te bew egen, en hij is n en al zien, begrijpen en horen. Enkele van d eze eigenschap p en (m et nam e zijn eenheid en

Presocratici en H ip p ocrates

37

onbew eeglijkheid ) d oen d enken aan d e attributen van het zijnd e (HRQ) bij Parm enid es (zie 8), d ie m ogelijk d oor hem benvloed is. Vier bew aard gebleven versregels p oneren vrij vertaald d at
niem and p recieze kennis heeft van w at ik u iteenzet over d e god en en alle d ingen. Zelfs als iem and d e sp ijker op d e kop geslagen zou hebben w eet hij d at zelf niet, w ant alles is slechts een kw estie van m enen.

Bij latere au teurs (en in d e vakliteratu ur) w ord t d it in VFHSWLVFKH zin uitgelegd : niets zou volgens Xenop hanes zeker zijn. Die vier regels zou d en niet alleen een zeld zaam staaltje van kritische bescheid enheid zijn, m aar ook d e geboorte-oorkond e van het kennisp robleem . Zeker is d eze interp retatie niet: Xenop hanes kan ook bed oelen d at ied ereen behalve hijzelf in onzekerheid verkeert. H oe d it ook zij, d e d oor Xenophanes gesignaleerd e tegenstelling tu ssen kennis (of w aarheid ) en m ening vind en w e ook teru g bij and ere vroege filosofen: niet alleen bij H eraclitu s, m aar m et nam e bij Parm enid es, d ie al bij Plato en Aristoteles m et Xenophanes in verband w ord t gebracht.  +HUDFOLWXV

De Ionische d enkers en Pythagoras betitelen ZLM als filosofen om d at zij al tenm inste sind s Aristoteles zo genoem d w ord en en om d at d e kosm ologie en fysica, w aarm ee zij een begin m aakten in d e w esterse trad itie een vitaal ond erd eel vorm d en van w at tot in d aarna) u it Ephese in Ioni is d e eerste d ie w e zelf het w oord SKLORVRSKRV zien gebru iken, zij het niet als zelfstand ig naam w oord m et d e betekenis d ie het later zou krijgen. Bij hem betekent het letterlijk naar kennis (of w ijsheid ) strevend :
Mannen d ie naar kennis van zaken streven (SKLORVRSKRL DQGUHV) m oeten veel d ingen ond erzoeken en vaststellen. (DK B 35)

d e vroeg-m od erne tijd filosofie genoem d w erd . H eraclitu s (rond 500 vC of niet lang

Overgeleverd is d at hij een w erk schreef d at later d e trad itionele titel Over d e natuu r kreeg, en d at hij een exem plaar van d at w erk d ep oneerd e in d e tem p el van Artem is in Ephese, w aarschijnlijk om d e au thenticiteit ervan te w aarborgen: d e tem pel kon als archief fu nctioneren. Uit d it geschrift is een aantal korte fragm enten bew aard gebleven. De stijl van zijn p roza is d irect, gecom prim eerd , krachtig, gengageerd , p rovocerend , beeld end , virtuoos, en m aakt nog altijd ind ru k. Plato, Aristoteles en Theop hrastus zijn een p rijzensw aard ige habitus: d e d uistere (KR VNRWHLQRV) w erd zijn eretitel: voor m eer kritisch en vind en d at hij zich niet d u id elijk uitd ru kt. Latere au teu rs zien d aarin ju ist

38

Griekse en Rom einse filosofie

d an n u itleg vatbaar. Eenvoud ig is H eraclitu s zeker niet, m aar d e raad selen w aarin hij som s sp reekt zijn niet altijd onop losbaar. Zijn voorstellingsw ereld om vat zow el levensw ijsheid als kritiek op religieuze gebruiken, zow el su ggesties over een hiernam aals als taalfilosofisch interessante op m erkingen, en zow el op vattingen over d e hem ellicham en als kritiek op grote nam en (zoals H om erus, Xenop hanes en Pythagoras). We ku nnen enkele grond them a s aangeven. H oew el H eraclitu s enerzijd s nog staat in d e Ionische trad itie, d ie een m aterialistische verklaring van d e kosm os w il geven, en n bep aald elem ent in H eraclitu s geval is d at het vu u r d aarbij als fysische oer-oorzaak aanw ijst, stijgt hij in zekere zin boven d it p uu r kosm ologische niveau uit. H et centrale elem ent in zijn systeem is im m ers een m eer algem een of abstract begrip : d e nheid van d e tegend elen. Deze tegend elen ku nnen elkaar afw isselen en op d ie m anier een eenheid vorm en:
H etzelfd e is: levend en d ood , en w akend en slap end , en jong en ou d . Want d at is, erin verkerend , d it, en d it is, erin verkerend , d at. (DK B 88)

Maar ze ku nnen ook tegelijkertijd w erkzaam zijn en juist d oor hu n ond erlinge spanning d e w erkelijkheid stru ctu reren:
Zij begrijp en niet hoe w at u it elkaar loop t het m et zichzelf eens is: een harmonie d ie teru gbu igt, zoals bij een boog en een lier. (DK B 51)

And ere tegend elen zijn alleen tegend elen vanu it een verschillend , al d an niet subjectief, p ersp ectief:
Zee: het zu iverste en het vu ilste w ater voor vissen d rinkbaar en levensnood zakelijk, voor mensen ond rinkbaar en levensgevaarlijk. (DK B 61)

In al d eze gevallen w ord t, vanuit het ju iste p ersp ectief bezien, d e antithese w ezenlijk tot een synthese. De strijd d ie d e tegend elen genereert, of d ie ju ist d oor d e tegend elen w ord t geconstitu eerd , is volgens H eraclitu s in w ezen, en letterlijk, in ord e. De d ichter H om erus heeft d at niet gezien:
H eraclitu s d u id t het d e d ichter H om eru s eu vel d at hij schreef m oge tw eed racht ond er god en en m ensen verd w ijnen . (DK A 22)

Presocratici en H ip p ocrates

39

Deze strijd w erkt niet alleen vorm end en stru ctu rerend in d e natuu rlijke w erkelijkheid , m aar ook in het m enselijke d om ein:
Oorlog is vad er van alles en koning van alles, en somm igen heeft hij god en laten zijn, and eren m ensen, som m igen heeft hij vrij gem aakt en and eren slaaf. (DK B 53)

algem een-filosofisch p ersp ectief d e m aatschapp elijke VWDWXV TXR van veelvorm igheid en

H eraclitu s is hierm ee d e eerste filosoof, m aar zeker niet d e laatste, d ie vanu it een

ongelijkheid verd ed igt. In een p eriod e w aarin veel Griekse stad staten zich in d e richting van een d em ocratie ontw ikkelen neem t hij een d u id elijk anti-egalitair stand pu nt in:
En p ersoon is voor mij talloos velen, als hij d e beste is. (DK B 49)

m oreel op zicht PRHWHQ zijn is in d e filosofie lang niet vanzelfsp rekend . Latere filosofen

De kop p eling d ie hij aanbrengt tu ssen hoe d e d ingen YDQ QDWXUH zijn en hoe zij in

als David H u m e in d e achttiend e en G. E. Moore in d e tw intigste eeuw hebben d e geld igheid ervan bestred en en m en betitelt d eze kopp eling tegenw oord ig w el als naturalistic fallacy. In het Griekse d enken zou het soort ethisch natu ralism e d at w e bij H eraclitu s aantreffen echter nog een grote toekom st tegem oet gaan. Algem een nam m en aan d at een theorie over het goed e leven, of d e goed e sam enleving, op een of and ere w ijze m oest w ortelen in een visie op d e m enselijke natu u r (of op als natu u rlijk ervaren gevoelens zoals genot) of op d e kosm ische natuu r en d e p laats van d e m ens d aarin. Op het fysische niveau m anifesteert d e strijd tu ssen d e tegend elen zich als vuu r, het m eest d ynam ische van d e vier klassieke elem enten.
De hier gegeven mooie ord ening , n en d ezelfd e d ie alle d ingen omvat, is noch d oor een d er god en noch d oor een m ens gem aakt, m aar zij w as altijd , is altijd en zal altijd zijn: vu u r, eeu w ig levend , m et m ate ontvlam m end en m et m ate w eer u itd ovend . (DK B 30)

H et lijkt er d u s op d at H eraclitus, in tegenstelling tot zijn natuu rfilosofische voorgangers, niet van een oertoestand gesp roken heeft toen alles nog vu u r w as. Er zijn ook geen aanw ijzingen d at hij zoals d e Stocijnen, d ie in m enig opzicht op hem teru ggrijp en aannam d at alles ooit w eer tegelijk vu ur zou w ord en. Integend eel: d e d ingen zijn in balans d oor het m et m ate ontvlam m en en uitd oven van het vu ur. Dit u itd ovend e vu ur transform eert zich in and ere elem enten in een kosm ische cyclu s w aarbij tegend elen in elkaar overgaan:

40

Griekse en Rom einse filosofie

Vu u r gaat over in zee [d .w .z. w ater], zee w eer voor d e ene helft in aard e en voor d e and ere helft in vu u rstorm m aar zee stroom t op d eze w ijze niet alleen naar tw ee kanten w eg, maar w ord t van d ie kanten ook w eer in d ezelfd e verhou d ing (ORJRV) toegem eten. (DK B31)

De overgang van d e ene fase van het p rim aire elem ent naar d e and ere w ord t als afsterven van het eerste en tot leven kom en van het tw eed e gezien: d e een zijn d ood is d e and er zijn leven, en d at is niet slechts beeld sp raak. De allesbepalend e eenheid -in-strijd van d e tegend elen, belichaam d in het vuu r, w ord t d oor H eraclitu s ook w el het ene w ijze, god of zelfs Zeus genoem d . Hij is er zich echter van bew u st d at hij d aarm ee een concep tie van god invoert d ie in een aantal op zichten sterk afw ijkt van d e trad itionele:
H et ene w ijze d at alleen staat w il w el en niet m et d e naam Zeu s word en benoem d . (DK B32)

Op basis van zijn filosofische kosm o-theologie bekritiseert hij vervolgens elem enten van d e trad itionele religie, zoals het bid d en tot god enbeeld en, d at hij vergelijkt m et p raten tegen huizen en d at volgens hem laat zien d at m en geen id ee heeft w at d e w erkelijke aard van d e god en is (DK B5). And erzijd s vind en w e bij hem ook nog, net als bij Anaxim and er, beschrijvingen van natu urlijke p rocessen in qu asi-m orele term en, d ie w ij als restanten van het m ythisch-religieu ze w ereld beeld ku nnen beschou w en:
De zon zal d e hem toekom end e m aat niet overschrijd en: d e Fu rin, help sters van d e god in van het recht, zou d en hem weten te vind en! (DK B 94)

De these van een voortd u rend e, d oor het intelligente of w ijze vu u r gestu u rd e voortgang van in balans zijnd e en zich steed s herhalend e verand eringen en p rocessen beklijft (SDQWD UKHL NDL RXGHQ PHQHL: DK A 6). Men vind t d eze interp retatie (niet d e aangehaald e frase) al bij Aristoteles d ie, aanknop end bij u iteenzettingen van Plato, stelt d at Plato d eze ged achte van H eraclitu s overnam en van toep assing verklaard e op d e fysische w erkelijkheid , w aar hij d an d e onverand erlijke w ereld van d e Id een tegenover steld e. Een basis voor d eze interp retatie lijken w ij te vind en in het fragm ent, w aarvan niet zeker is of het in d eze vorm au thentiek is, d at verm eld t dat je niet tw ee keer in d ezelfd e rivier kunt stap p en (DK B 91). Hier ligt d e nad ru k ind erd aad op (su bjectieve?) onherhaalbaarheid in p laats van op steed s opnieu w iets van hetzelfd e. is bij (veel) latere auteu rs vervorm d tot d e bekend e sp reu k alles stroom t en niets

Presocratici en H ip p ocrates

41

Een and ere tekst zegt echter d at op hen d ie in d ezelfd e rivier stap pen steed s and ere en w eer and ere w ateren toestrom en (DK B 12). H ier ligt d e nad ruk op w at p erm anent is: het w ater verand ert m aar d e rivier blijft. Dit laatste lijkt bij H eraclitu s d e leid end e ged achte te zijn: d e eenheid d er tegend elen, d e strijd , d e oorlog, het ontvlam m end e en u itd ovend e vuu r, God , of hoe wij verd er het allesbep alend e beginsel w illen noem en, geeft eenheid en structu ur aan d e verand ering en d e veelheid . Interessant genoeg kan bij H eraclitu s het w oord ziel (SV\FKr) in d e beschrijving van d e kosm ische cyclu s d e p laats van vu ur innem en:
Voor zielen is het d e d ood , als w ater geboren w ord t, voor water is het d e d ood als aard e geboren word t, u it aard e w ord t water geboren, u it w ater ziel. (DK B 36)

Dit houd t niet alleen in d at d e ziel vu u r-achtig van aard is, m aar ook d at d e m enselijke natu u r d eel uitm aakt van, gentegreerd is in, en aan d ezelfd e cyclische regels ond erw orp en is als, d e grote natu ur. H et is ju ist d ankzij d eze verw antschap d at w ij in p rincipe in staat zijn d e stru ctu u r van d e kosm os te d oorgrond en. Dit is echter geen nad rukkelijk d at m ensen d e ORJRV, d ie altijd geld t, niet en nooit begrijp en. Wat ORJRV hier sim p ele zaak; integend eel. Aan het begin van zijn geschrift bew eert H eraclitu s

houd en vol d at ORJRV hier niet m eer d an u iteenzetting of verklaring betekent het gaat tenslotte om iets d at w e horen. H oe d it ook zij, H eraclitu s voegt aan d eze inleid end e w oord en toe d at d e ORJRV van

/RJRV zou een and ere naam zijn voor het w ijze vuu r, of voor het ene w ijze . And eren

ORJRV red e betekent in d e zin van een objectief bestaand e kosm ische w etm atigheid .

betekent is controversieel. Vele geleerd en nem en aan d at, net als later bij d e Stocijnen,

algem ene aard is, m aar d e m ensen d esond anks d oen alsof ze over eigen w ijsheid beschikken (DK B 2). Wat hij hierm ee bed oelt w ord t enigszins d u id elijk in een aantal fragm enten d ie het p robleem van d e m enselijke kennis them atiseren en d ie d aarm ee een eerste aanzet geven tot een ep istem ologie of kennisleer. We citeren er enkele:
Ik geef d e voorkeu r aan w at, als het gezien en gehoord word t, ons iets leert. (DK B55)

Wat w ij zien (observatie) en w at w ij horen (d it slaat m isschien op w at wij horen van w ijze m ensen zoals H eraclitu s) kan d u s in beginsel een goed u itgangsp u nt zijn om tot kennis te kom en. Maar:
Ogen en oren zijn slechte getu igen voor d e m ensen als zij zielen hebben d ie d e taal d aarvan niet verstaan. (DK B 107)

42

Griekse en Rom einse filosofie

Niet alleen d e inp u t d oet er toe, ook de m entale attitu d e w aarm ee w ij d eze verw erken is van belang. En d aar schort het bij d e m eeste m ensen aan: zij laten zich m isleid en d oor p artile inzichten of d oor d e trad itie (wij m oeten niet hand elen en spreken als kind eren van onze ou d ers (DK B 74)). En d at terw ijl w ij d e basis voor inzicht bezitten in onze eigen ziel, w aarvan d e stru ctuu r im m ers verw ant is aan d ie van d e kosm os. Van d e onu itp u ttelijkheid van d it latente inzicht getu igt het fragm ent d at ons vertelt:
De grenzen van d e ziel zu l je niet al gaand e ku nnen ontd ekken, ook al bep roef je ied ere mogelijke w eg; zo d iep is d e ORJRV d ie zij heeft. (DK B45)

Kennelijk is er altijd m eer te leren en te vernem en, zow el d oor introspectie (in een and er fragm ent zegt hij: ik ond ervroeg m ijzelf (DK B 101)) als d oor and ere vorm en van ond erzoek. Kennis is d u s m ogelijk, en is afhankelijk van het ontw ikkelen van d e juiste blik op d e w erkelijkheid , al blijft geld en d at d e d e natu u r (SKXVLV) zich p leegt [of: er van hou d t zich] te verbergen (DK B 123). H eraclitu s filosofische fragm enten vorm en fascinerend e lectu u r d oor hun vorm , d oor d e originele verband en d ie zij w eten te leggen en d oor hu n som s bijtend e kritiek op tijd genoten en voorgangers. Inhou d elijk zijn zij ook rijker d an w at ons resteert van d e system en van vroegere d enkers. H eraclitus filosofie is niet m eer lou ter kosm ologie. Doord at zijn verklarend e princip e ook van toep assing is op het m enselijke leven en d e m enselijke sam enleving ku nnen w ij bij hem aanzetten vind en voor een filosofische ethiek. En m et zijn reflecties over d e m ogelijkhed en en barrires bij onze p ogingen d e w erkelijkheid te d oorgrond en stelt hij ook het p robleem van d e m enselijke kennis nad rukkelijk aan d e ord e. In d ie zin is hij naar onze m od erne begrip p en m eer filosoof d an zijn voorgangers.  3DUPHQLGHV Op een heel and er niveau van m oeilijkheid kom en w e m et Parm enid es u it Elea in Zu id -Itali. Een gelu kkige om stand igheid is d at naast enkele and ere korte of langere fragm enten liefst tw eenzestig op eenvolgend e versregels zijn overgeleverd van het m et o.a. H esiod us 7KHRJRQLD. Dit leerd icht, voor het grootste ged eelte geform u leerd als toesp raak van een god in, gericht tot d e bevoorrechte d ichter d ie d oor haar w ord t ingew ijd , om vat, na het p rooem iu m (d e voorzang ), d e leer van d e w aarheid (het eerste d eel) en d e leer van d e m eningen (het tw eed e d eel). eerste en het begin van het tw eed e d eel van zijn leerd icht, w aarm ee hij w il concurreren

Presocratici en H ip p ocrates

43

form u leren, w aarbij zij aangeven hoe d eze is ontstaan (u it w ater of u it het DSHLURQ) d an Anaxim enes, vu u r bij H eraclitus). De argu m enten d ie zij gebru iken d oen een beroep op onze ervaring: zij ond ersteu nen hu n specu laties over d e kosm os m et verw ijzingen

De filosofen vr Parm enid es trachten allen een theorie van d e w erkelijkheid te

w el hoe d eze is gestru ctureerd of d oor w elk elem ent ze w ord t beheerst (lucht bij

naar als analoog beschou w d e d eelverschijnselen, zoals het ontstaan van levend e w ezens, om ons heen. Parm enid es kiest een geheel and ere benad ering. Niet langer neem t hij d e ervaring d e w ereld zoals w ij d ie zien in al zijn veelheid en verand erlijkheid als u itgangsp u nt, m aar hij gaat u it van een rad icale analyse van het begrip w erkelijkheid , of liever: het begrip zijn. H et eerste d eel van zijn leerd icht is een p oging om aan te geven w at w ij, lou ter vanu it d e w etten van het d enken, ku nnen zeggen van iets w aarvan w ij bew eren d at het is: het zijnd e. Zijn benad ering is een logisch-d ed u ctieve: gegeven d at iets als zijnd e ged acht w ord t, w elke and ere eigenschap p en ku nnen d an aan d it zijnd e w ord en toegekend als verenigbaar m et, of voortvloeiend uit, het zijn? H ierm ee is hij d e eerste d enker d ie een theorie over het zijn als zod anig form u leert: een ontologie. Ook zijn m ethod e is geheel nieu w : hij kiest als uitgangsp u nt iets d at voor het d enken evid ent en onontkoom baar is (m en zou het ku nnen form uleren als d e sim p ele ged achte d at w at is, is, en w at niet is, niet is) en p robeert d e rest van zijn theorie d aaru it via een reeks logische stap pen af te leid en. Parm enid es kan in d eze zin zeker geld en als d e eerste rad icale rationalist in d e w esterse filosofie. H et prooem iu m beschrijft ons Parm enid es tocht naar d e openbarend e god in, ook voorgesteld als een tocht naar het licht, volgens som m igen als een tocht naar d e ond erw ereld (NDWDEDVLV). Deze god in neem t d e plaats in van d e m u zen d ie w ord en aangeroepen, of van w ier insp iratie gew ag w ord t gem aakt, aan het begin van d e ged ichten van H om eru s en H esiod u s. H et is niet im plau sibel haar te id entificeren m et d e god in van het recht ('LNr) d ie ook eerd er in het p rooem iu m al genoem d w ord t en verd erop in het leerd icht een intrigerend e rol sp eelt als een instantie d ie bepaalt w at kan en niet kan (in d it geval: w at w el en niet ged acht kan w ord en). Zij verp ersoonlijkt d e w etten van het d enken. Dat d e streng op gebou w d e argu m entatie van het leerd icht w ord t voorgesteld als een d oor d eze god in gegeven op enbaring, kan w ord en genterp reteerd als een aand u id ing d at d e w etten van het d enken, w aarop d eze hele argu m entatie stoelt, zelf niet m eer beargum enteerd ku nnen w ord en, m aar gegeven zijn. In het eerste d eel van het leerd icht w ord t form eel bepaald w at als exclu sief object van echte kennis begrep en kan w ord en. H et vorm t geen gem akkelijke lectu u r. Een aantal cruciale form uleringen is voor m eer d an n u itleg vatbaar, niet alleen d oord at

44

Griekse en Rom einse filosofie

het keu rslijf van d e versvorm beperkingen op legt, m aar ook om d at Parm enid es niet over vakterm inologie beschikt. H ij m oet het d u s stellen m et het vocabu laire van d e ep ische pozie en m et d e gew one om gangstaal, en d ie zijn niet goed tegen zijn baanbrekend e ged achten op gew assen. Bovend ien lijkt in het eerste d eel slechts geleid elijk onthu ld te w ord en w aarom en w aarover het gaat. De god in stelt d e d ichter om te beginnen voor een cru ciale cognitieve keu ze:
Er zijn slechts tw ee w egen van ond erzoek te d enken: d e ene, d at (het) is en d at niet (m ogelijk) is d at (het) niet is, is d e w eg d er overtu iging, w ant d ie begeleid t d e w aarheid ; d e and ere, d at (het) niet is en d at nood zakelijk is d at (het) niet is. Die (w eg), zeg ik u , is een p ad w aarvan in het geheel niets te vernem en valt; w ant w at niet is ku n je niet kennen d at is im m ers niet te volbrengen en al evenm in ond er w oord en brengen. (DK B 2)

Enkele aspecten zijn d u id elijk. Er w ord t streng gered eneerd . Zorgvu ld ig w ord en tw ee op ties ond erscheid en d ie elkaar uitslu iten (zoals in een later fragm ent exp liciet w ord t gesteld : d e beslissing ligt hierin: het is of het is niet ). In d e latere logica noem t m en d it een exclu sieve d isju nctie. En er w ord en aan elkaar tegengestelde begripp en gehanteerd d ie w e eveneens uit d e latere, m od ale logica kennen: onm ogelijkheid en nood zakelijkheid . Van d e tw ee w egen w ord t d e eerste aanbevolen en d e tw eed e afgew ezen. Griekse w erkw oord zijn, HLQDL, is er zijn ; d e overige (m aar natu urlijk niet ongerelateerd e) betekenissen zijn bestaan , zus of zo zijn , en w aar zijn . Voor d e interpretatie van Parm enid es hangt veel af van d e betekenis van zijn d ie van toepassing w ord t geacht. In bovenstaand vertaald fragm ent w ord t is genterp reteerd als bestaat, m aar and ere interp retaties (corresp ond erend m et and ere sp ecificaties van d e betekenis van het w erkw oord zijn) zijn ook voorgesteld . Evenm in is d irect d uid elijk w at het is w aarvan gezegd w ord t d at het is en d at het onm ogelijk is d at het niet is, en w at het is w aarvan geld t d at het nood zakelijk niet is. Een plau sibele en vrij algem een aanvaard e suggestie is d at w e in d it fragm ent d at w at (er) is als ond erw erp van is en zijn m oet d enken: het zijnd e (HRQ), d at in een volgend fragm ent nau w keu rig w ord t beschreven m aar nu nog onged entificeerd blijft. In d at geval is d e w at het ook m aar is, d at m en zich als zijnd e voorstelt PRHW m en zeggen d at het is, en ged achtengang in het begin van het bovenstaand e fragm ent d e volgend e: van d atgene, Maar er is ook het een en and er d at m ind er d u id elijk is. De grond betekenis van het

NDQ m en QLHW zeggen d at het niet is.

Op m erkelijk is d e argu m entatie d ie vervolgens gegeven w ord t voor d e uitslu iting van d e tw eed e denkw eg: d e red en w aarom w ij niet m ogen d enken d at w at is, niet is, is

Presocratici en H ip p ocrates

45

contrad ictie bevat. De red en is d at w at niet is, EHUKDXSW niet ged acht kan w ord en. Daarm ee is het enig en uitslu itend object van d enken en kennis het zijnd e. Er is een d riekw art regel d ie m oeiteloos zij het niet m et zekerheid aan bovenstaand fragm ent kan w ord en aangesloten en d ie op het eerste gezicht vertaald kan w ord en (en vaak ook vertaald w ord t) als het w at raad selachtige:
... w ant d enken en zijn is hetzelfd e. (DK B 3)

niet, zoals m en m isschien zou verond erstellen, d at d eze ged achte een interne

H et Grieks van d it fragm ent (WR JDU DXWR QRHLQ HVWLQ WH NDL HLQDL) kan echter ook vertaald w ord en als ... w ant het is hetzelfd e het te d enken en d at het is , w aarm ee d e aanslu iting bij ons fragm ent op eens held erd er w ord t. In een and er fragm ent van tw eenzestig regels (DK B 8) trekt Parm enid es verd ere consequ enties u it d it uitgangsp u nt. Op d e enig toelaatbare w eg van d enken d e w eg d ie stelt d at (het, d at w il zeggen w at is) is bevind en zich tal van tekenen (VrPDWD) d ie ons tonen w elke eigenschapp en w e nog m eer ku nnen toekennen aan w at is, op grond van het lou tere feit d t het is en d at niet-zijn niet ged acht kan w ord en. Wat is, het zijnd e, is niet ontstaan en onvergankelijk, alln, u it n stu k, onbew eeglijk, id entiek m et zichzelf, en volm aakt (B 8.2-4). H et w as niet en zal niet zijn, om d at het nu is (B 8.5). H et is niet op een bep aald e p laats m aar op en in zichzelf (B 8.29). H et is niet ontstaan, en er kan ook niet iets and ers u it ontstaan (B 8.6-15). H et is een plenu m , om d at het helem aal vol is van w at is, en niet hier m eer (is en) d aar m ind er. Elk van d eze ond erling sam enhangend e eigenschap p en w ord t bew ezen vanu it d e ged achte d at het aannem en van het tegend eel van d e betreffend e eigenschap d e introd u ctie van d e notie niet-zijn zou verond erstellen: ontstaan en vergaan im p liceren im m ers nog-niet-zijn en niet-m eer-zijn, en d at geld t ook voor d e noties van verled en en toekom end e tijd ; gebrek aan volm aaktheid zou betekenen d at het zijnd e iets m ist, d u s d at er iets niet-is. H et zijnd e is ook ond eelbaar, w ant and ers zou een w illekeurig d eel in een and ere zin zijnd e zijn d an een and er, en ook d at im pliceert d e notie niet-zijn. Enzovoort. Deze u itvoerige en abstracte argu m entatie w ord t afgesloten m et een verrassend concreet beeld : het zijnd e (HRQ) lijkt op d e m assa van een volm aakt rond e, hom ogene, in evenw icht zijnd e en zichzelf in ied er op zicht gelijke bol. Met d it beeld lijkt een d eelbaar, heeft (d us) geen extensie en LV d u s niet echt een bol. Belangrijker, m et nam e ook voor d e ontw ikkeling van het d enken n Parm enid es, zijn d e eerd er afgeleid e kenm erken. Deze m erend eels negatief geform u leerd e eigenschapp en laten zien d at het concessie te w ord en ged aan aan ons voorstellingsverm ogen . H et zijnd e is im m ers niet

46

Griekse en Rom einse filosofie

zijnd e (HRQ) niet tot d e w ereld van onze d agelijkse ervaring behoort. Want d aar ontstaan en vergaan d e d ingen, zijn er heel veel verschillend e, en bew egen en verand eren ze. Door het d enken te concentreren op w at is, m et u itslu iting van w at, in w elke zin van d e term d an ook, geacht w ord t niet te zijn, w ord en bew eging en verand ering bu iten d e sfeer van (correct) d enken en (cognitief verantw oord ) zijn gep laatst. Aan het eind e van hetzelfd e lange fragm ent kond igt d e god in aan, haar betrou w bare verhaal af te breken en over te gaan tot een bed rieglijk verhaal, een w eergave van sterfelijke m eningen. Van w at volgt (of liever: volgd e), het tw eed e d eel van het leerd icht, zijn slechts een paar korte fragm enten overgeleverd . H et is d uid elijk d at in WZHH HOHPHQWHQ, w aaru it alles is opgebouw d . H et begrip elem ent d e term vind en w e nog niet w ord t hier, in vergelijking m et Parm enid es voorgangers, nieu w ged efinieerd : elem ent is iets m et eigen eigenschapp en, iets d at niet in iets and ers kan overgaan. H et ene element is: licht het w ord t ook w el vu u r genoem d d at niet zw aar is, m aar ijl van stru ctu u r; het and ere: solid e, zw are nacht. Tw ee elem enten d at betekent, ald u s d e god in, m et een kennelijke verw ijzing naar het eerste d eel van het leerd icht: n te veel. Misschien ziet zij het (in p ositieve term en beschreven) licht als een soort fysische pend ant van het abstracte zijnd e d at zij eerd er beschreef, en d e (d eels in negatieve term en beschreven) nacht als het fysische equ ivalent van het niet-zijnd e. Mogelijk is ook d at ze beid e elem enten beschou w t als fysische p end anten van het zijnd e. Ook in d at geval w ord t echter - in d e aannam e van tw ee van elkaar verschillend e zijnd en - al op d it elem entaire niveau d e notie van het niet-zijnd e ingevoerd . Dat w ord t nog erger, d oord at d e elem enten ook w ord en voorgesteld als bew egend , d eelbaar, bij ontstaan en vergaan betrokken, zelf ooit onstaan en bestem d ooit te verd w ijnen. En om d at het plenum d at zij vorm en een m engeling is van su btiel en grof, m oeten w e conclu d eren d at d it geheel hier m eer en d aar m ind er d icht is, zu lks in tegenstelling tot het zijnd e (HRQ). Op m eerd ere niveau s vloekt d eze kosm ologie d us m et d e strikte ontologie d ie ons eerd er in het leerd icht w erd gepresenteerd . gang te brengen. Deze god in brengt d an (URV, Liefd e , voort, onontbeerlijk voor d e verbind ing van d e elem ent-d eeltjes. De tw ee elem enten zelf zijn, m erkw aard ig genoeg, geconstitueerd en van benam ingen voorzien op grond van een d oor d e m ensen genom en beslu it, en d e op enbarend e god in kond igt haar ged etailleerd e kosm ologie u itd rukkelijk als bed rieglijk aan. Ook in d e p ream bu le van het leerd icht w as trou w ens al verm eld d at zow el d e fraai rond e w aarheid als d e onbetrou w bare m eningen d er stervelingen Parm enid es roep t vervolgens een god in zond er naam te hulp om d e kosm os (m ed e) op d it tweed e d eel een kosm ogonie en een kosm ologie gebod en w erd en, gebaseerd op

Presocratici en H ip p ocrates

47

behand eld zoud en w orden. N u lijkt Parm enid es aan het begin van het leerd icht naast d e w eg van het zijnd e en d e (onbegaanbare) w eg van het niet-zijnd e, een d erd e w eg ond erscheid en te hebben d ie d oor d e gew one m ensen bew and eld w ord t. Van d ie m ensen w ord t d aar ond er and ere gezegd d at zijn en niet-zijn voor hen hetzelfd e is en niet hetzelfd e. Vrij algem een w ord t aangenom en d at d e elem enten in Parm enid es kosm ologie genterp reteerd m oeten w ord en als een incorrecte m anier w aarop d e mensen het ene behoren te ond erscheid en van w at QLHW is. H oew el d e theorie van d e tw ee elem enten d oor Parm enid es w el als m eer accep tabel w ord t voorgesteld d an d e alternatieven van and eren, w ord t volgehoud en d at u iteind elijk n alln goed is, en tw ee fou t. De elem enten, en d u s ook onze m ooie w ereld m et alles w at d aarin is en een naam gekregen heeft, zijn in d ie zin het resu ltaat van een d w aling. H oe bizar ook, d at d e w ereld zoals w ij d ie ervaren op een d enkfout beru st, en d at w at d e m ensen vind en niet betrou w baar is, is echt w at er in het leerd icht staat, en niet slechts n keer. Ook in d e slotregels w ord t nog eens d u id elijk gem aakt d at (cu rsivering toegevoegd )
zoals hiervoor beschreven, zijn d eze d ingen ontstaan, en zijn ze, volgens d e PHQLQJ; en zo zu llen ze op hou d en na zich te hebben ontw ikkeld ; en voor ied er d aarvan hebben d e m ensen een betekenisvolle naam vastgelegd .

zijnd e (HRQ) zien en benoem en, w anneer en voorzover ze niet in staat zijn het naar

Op d e verd ere d etails van d e kosm ologie kan hier alleen terloop s w ord en ingegaan. De god in schetst een beeld van d e kosm os m et een centrale aard e en d aarom heen kransen van vu u r (d e hem ellicham en), een beeld d at d oor Anaxim and ers rad eren-stelsel benvloed lijkt te zijn. Daarnaast om vat d e theorie enkele op m erkelijke ontd ekkingen: d at d e m aan zijn licht ontleent aan d e zon en d at d e m orgenster en d e avond ster n en d ezelfd e zijn (nam elijk w at w ij nu kennen als d e p laneet Venu s). Ook horen w e, in ind irecte overlevering, d at Parm enid es als eerste gezegd heeft d at d e aard e rond is, m aar zeker is d it niet. In zekere zin m aken d eze ontd ekkingen d e verhou d ing tu ssen d it bed rieglijke verhaal en d e leer van d e w aarheid in het eerste d eel van het leerd icht nog raad selachtiger. Zij su ggereren im m ers d at bep aald e d ingen m et betrekking tot d e kosm os het geval zijn en and ere niet, en d us ook d at d e fysische w ereld niet een com p lete illusie onzerzijd s is, al is d e m anier w aarop w ij d e w ereld in ons sp reken en d enken voorstellen d at w el. Misschien m oeten w e conclu d eren d at het Parm enid es om d at laatste te d oen w as. H ij w ild e ons laten zien d at w ij over d e w ereld om ons heen alleen m aar sp reken en d enken in term en d ie ontleend zijn aan d e ervaring, en d at d ie w erkelijkheid op d eze

48

Griekse en Rom einse filosofie

m anier nooit echt cognitief toegankelijk w ord t. Dat zou d an ku nnen leid en tot d e p essim istische conclu sie d at een strenge fysica niet m ogelijk is. Maar het zou ook gelezen ku nnen w ord en als een u itd aging om alsnog te proberen de ervaringsw erkelijkheid te beschrijven en te verklaren m et behoud van althans een d eel van d e strikte logica van zijn en niet-zijn d ie Parm enid es toepast in het eerste d eel van zijn leerd icht. In elk geval is d it laatste w at som m ige d oor hem benvloed e filosofen (d e atom isten, Em p ed ocles, Anaxagoras) hebben gep robeerd . Zij trachtten recht te d oen w are zin van het w oord LV, niet niet kan zijn. Ook Platos id eenleer is van Parm enid es aan d e w erkelijkheid van d e ervaring, zond er d e ged achte op te geven d at w at in d e

op vattingen over w at w erkelijk LV afhankelijk.  =HQR

Parm enid es w erd op briljante w ijze verd ed igd d oor Zeno (rond 460 vC) u it Elea, d ie d oor d e trad itie als zijn leerling w erd beschou w d . Zeno is beroem d gebleven om zijn zogenoem d e p arad oxen. Met d eze parad oxen p robeert hij d e p roblem en aan te w ijzen vasthou d en aan het FRPPRQ VHQVH w ereld beeld w aarin er w l vele d ingen bestaan, niet m aar n, en w aarin er w el tijd , bew eging en ru im te is. Zij hebben d e vorm van een w aarin w ij verstrikt raken als w ij, in strijd m et Parm enid es strenge ontologie,

herleid ing tot het ongerijm d e (UHGXFWLR DG DEVXUGXP): het stand p unt van d e tegenstand er w ord t als u itgangsp u nt genom en, en vervolgens w ord t d oor streng red eneren getoond d at d it u itgangsp unt im p licaties heeft d ie absu rd zijn. Daarm ee is het u itgangsp u nt zelf au tom atisch ged iskw alificeerd . Een van d e red eneervorm en leid t tot een terugkeer tot in het oneind ige (UHJUHVVXV LQ LQILQLWXP), d at wil zeggen d at een bep aald e red eneerstap van d e tegenstand er tot in het oneind ige m oet w ord en herhaald . Daarm ee w ord t d e positie van d e tegenstand er ged iskw alificeerd , w ant een red enering m et een oneind ig aantal stap p en is geen acceptabele red enering en een verklaring m et een oneind ig aantal elem enten geen accep tabele verklaring. Een goed voorbeeld van d eze w erkw ijze is d e zogenoem d e p arad ox van d e plaats. Parm enid es had betoogd d at het zijnd e niet op een p lek is (m aar in zichzelf), w ant and ers zou d en w e m oeten aannem en d at er iets bu iten het zijnd e is (nam elijk d eze p laats of ruim te), en d at zou d an p er d efinitie een niet-zijnd e zijn, w at onm ogelijk is. Zeno bered eneert d eze visie als volgt. De gangbare opvatting lu id t: D alles w at bestaat is ergens E w at ergens is, is op een p laats; d u s w aarvan hij zich hierbij vaak bed ient is laten zien d at d e theorie van d e regenstand er

F alles w at bestaat is op een p laats; d u s

Presocratici en H ip p ocrates

49

G voor alles w at bestaat, bestaat een p laats; d u s H p laats bestaat Zeno s tegenw erp ing is: u it d e com binatie van (F) en (H) volgt d at p laats zelf ook op een een p laats m oet zijn, enzovoorts DG LQILQLWXP Deze p arad ox steld e filosofen na Parm enid es, voorzover zij probeerd en theorien te form uleren over het w ezen van ru im te of p laats, voor een ernstig probleem . Zij m oesten d e parad ox onschad elijk m aken d oor ofw el (F) of (H) te ontkennen. Dem ocritu s verkoos d e laatste op lossing d oor te betogen d at p laats in d e relevante zin een niet-zijnd e is (nam elijk een niet licham elijk zijnd e), waarm ee hij HQ SDVVDQW d e realiteit van een bep aald e vorm van niet-zijn introd u ceerd e. Aristoteles ontkend e (F) in d e hier aangegeven vorm d oor te laten zien d at p laats w el ergens is, m aar d aarm ee nog niet op een p laats. Dit voorbeeld laat zien d at Parm enid es p roblem atisering van bep aald e kernbegrip p en in ons alled aagse w ereld beeld , d ie ook kernbegrip pen in d e fysica w aren, ertoe leid d e d at latere filosofen m eer aand acht besteed d en aan d efinities en aan d e theoretische ond erbouw ing van hun begrip p enap p araat. Een stu k ingew ikkeld er zijn Zenos argu m enten tegen pluraliteit, d at w il zeggen d e argu m enten d ie beogen aan te tonen d at er niet een veelheid van d ingen is, althans d at m en zich d ie niet kan voorstellen zond er in onoplosbare tegenstrijd ighed en te vervallen. Een van d eze argu m enten gaat als volgt. Als er vele d ingen zijn, ald u s Zeno, m oeten er precies even veel zijn als er zijn; oftewel: hun aantal is d efiniet (bep aald ) en d us eind ig; er zijn d u s eind ig veel d ingen. Maar vanw ege het feit d at men tot in het oneind ige kan d elen zijn er altijd w eer d ingen tu ssen d e d ingen d ie er zijn; als er echt sprake is van veelheid is er im m ers iets d at het ene d ing van het and ere scheid t, en d u s iets tu ssenliggend s, en d eze ged achtengang kan m en d oortrekken tot in het oneind ige. Er zijn d u s oneind ig veel d ingen. Met and ere w oord en: als er veel d ingen zijn, zijn ze zow el eind ig veel als oneind ig veel, w at absu rd is. Er is d u s geen veelheid . Een m anier om d eze p arad ox te neutraliseren is d oor d e contrad ictie tussen d e tw ee conclu sies w eg te nem en, d oor te laten zien d at d e gelijkstelling (in het eerste d eel van het argu m ent) van d efiniet en eind ig onju ist is. Sind s d e leer van d e transfiniete getallen is ontw ikkeld d oor Cantor in d e negentiend e eeuw , w eten w ij d at een oneind ig getal w el d egelijk d efiniet, d u s bep aald , kan zijn. In d e oud heid w as echter d e gelijkstelling van het oneind ige m et het onbep aald e (en van het eind ige m et het bep aald e) m in of m eer vanzelfsprekend . H et m eest tot d e verbeeld ing sprekend , en ook het m eest becom m entarieerd , zijn d e vier d oor Aristoteles overgeleverd e bew egingsp arad oxen. Een hiervan, bekend p laats is. Vervolgens geld t d ezelfd e red enering voor d eze p laats, d ie op haar beurt op

50

Griekse en Rom einse filosofie

gew ord en als d e tw eed eling of GLFKRWRPLH, schetst ons een hard lop er d ie een bepaald e afstand m oet afleggen. Eerst m oet hij d e helft van d e afstand afleggen, d an van het DG LQILQLWXP. H ij zal d us nooit aankom en. Of het is nog erger: voord at hij bij d e m oet hij eerst d e helft van d e halve afstand hebben afgelegd , enzovoort, tot in het oneind ige; hij kom t d u s niet eens van zijn p laats. De pointe van d eze p arad ox is d at het onm ogelijk blijkt om een bew eging over een lijn voorgesteld als een continuu m , en d us als in p rincipe d eelbaar tot in het oneind ige te d enken. Als p end ant kan een volgend e parad ox geld en, d ie bekend staat als d e p arad ox van d e vliegend e pijl. Volgens Zeno bew eegt d e pijl f op d e p laats w aar hij is, f op d e p laats w aar hij niet is. Op d e p laats w aar hij niet is kan hij allicht niet bew egen. Maar op d e p laats w aar hij is kan hij d it ook niet, omd at d eze p laats w ord t bep aald d oor d e aanw ezigheid van d e p ijl en d u s even groot is als d e p ijl, of d eze in ieder geval volkom en om sluit. Zolang hij op d eze p laats is, staat hij d u s stil. De pijl bew eegt d u s noch op een p laats w aar hij niet com plem ent of pend ant van d e GLFKRWRPLH om d at hij laat zien d at het al even GLVcontinu e serie eenhed en d ie even groot zijn als het bew egend e object. De aannam e, m et and ere w oord en, d at ruim te, beweging en tijd bestaan en d eelbaar zijn (of w e het nu p roberen m et oneind ige d eelbaarheid , zoals in d e GLFKRWRPLH, of m et d eelbaarheid in m inim ale stu kken, zoals in d e p arad ox van d e p ijl) blijkt in cognitieve zin u iterst p roblem atisch. Van d eze tw ee bewegingsp arad oxen is de eerste m isschien de m eest verontru stend e, om d at hij lijkt te raken aan de grond slagen van d e m eetku nd e, in het bijzond er aan d e conceptuele hou d baarheid van d e notie van het oneind ig d eelbare continu u m . Aristoteles trachtte hem onschad elijk te m aken d oor een ond erscheid in te voeren tu ssen actu ele en potentile oneind igheid . Een gegeven eind ig lijnstu k is p otentieel oneind ig d eelbaar, m aar d at betekent volgens hem niet d at het actueel ook u it een oneind ig aantal d elen bestaat. In d e antieke en m id d eleeu w se Aristotelische trad itie w erd d it d e stand aard -op lossing, m aar d eze oplossing w as afhankelijk van het accepteren van het typ isch Aristotelische ond erscheid tu ssen p otentialiteit en actu aliteit. Sind s d e ontw ikkeling van d e infinitesim aalrekening in d e zeventiend e eeuw d oor New ton en Leibniz is er een filosofisch neu tralere w isku nd ige oplossing beschikbaar en ku nnen w ij, m ede m et behu lp van het lim iet-begrip, een eind ige In d ie zin is Zenos GLFKRWRPLH-p arad ox onschad elijk gem aakt. Toch lijkt d aarm ee het bew eging over een oneind ig d eelbaar continu u m m athem atisch ad equ aat beschrijven. onm ogelijk is een bew eging te d enken over een lijn d ie w e voorstellen als een is, noch op een p laats w aar hij is. H ij bew eegt du s nergens. Deze p arad ox is een soort resterend e ged eelte d e helft (1/ 4), vervolgens d e helft van w at d an resteert, enzovoorts

eind streep aankom t m oet hij eerst halverw ege kom en, m aar voord at hij op d e helft is

Presocratici en H ip p ocrates

51

laatste w oord over het d oor Zeno gesignaleerd e p robleem nog niet gezegd te zijn. H et ku nnen rekenen m et oneind igheid im p liceert im m ers nog niet d at m en conceptuele held erheid heeft over w at m en eigenlijk aan het d oen is. Zeno s parad oxen, en d e m erites van d e in d e loop d er tijd voorgesteld e op lossingen, zijn d an ook object van stu d ie en reflectie gebleven, ook voor m od erne filosofen en w iskund igen als Bertrand Ru ssell en Max Black. Ook bij and ere filosofen in d e ou d heid , zoals Ep icuru s, lieten Zenos p arad oxen hun sp oren na. Meer in het algem een kan m en zeggen d at zij d e conceptuele p roblem en d ie sam enhangen m et d e notie van oneind igheid voor het eerst, en zeker niet voor het laatst, op d e filosofische agend a hebben gezet. H u n betekenis ontstijgt d aarm ee d e sp ecifieke historische context w aarbinnen zij ontstond en. Die context is hier ku nnen w e ons baseren op d e m ed ed elingen d ie Plato in zijn d ialoog 3DUPHQLGHV

d oet over het d oel van d e p arad oxen d e w ens om som m ige gevolgtrekkingen van Parm enid es te ond ersteunen. Door te laten zien d at het tegend eel van Parm enid es p ositie onhou d baar is, argu m enteert Zeno u it het ongerijm d e voor d e juistheid van d eze positie. Daarbij m aakt hij in d e stru ctu ur van zijn red eneringen gebru ik van d e tu ssen tw ee elkaar u itsluitend e cognitieve opties: w aar is f S f niet-S; S is niet w aar; d us niet-S is w aar.  0HOLVVXV Melissu s uit Sam os w ord t in d e trad itie vaak in n ad em m et Parm enid es genoem d , m aar niet als d iens d irecte leerling. Betrouw baar overgeleverd is d at hij het bevel voerd e over d e vloot van het eiland Sam os d ie in 441 vC d e Atheense vloot versloeg. Ook van hem hebben w e een aantal w oord elijk geciteerd e fragm enten. Parm enid es argu m enten m et betrekking tot het zijnd e (HRQ) d at niet ontstaan is en onvergankelijk w ord en in zijn enigszins m ilitaire p roza aangescherpt en gerad icaliseerd . over alles w at w ij als zijnd e kunnen d enken; w aar hij het als een concreet GLQJ een EHHOG. Melissu s gaat in d it procd van w at in het Du its 9HUGLQJOLFKXQJ w ord t genoem d een stap verd er. Bij hem is het zijnd e w erkelijk een d ing, een concreet object. begrensd om d at het als object van d enken EHSDDOG en afgebakend w as. Melissu s Dat leid t tot een aantal interessante verd ere verschillen. Parm enid es zijnd e w as voorstelt, bijvoorbeeld waar hij het vergelijkt m et een bol, lijkt slechts sprake te zijn van Waar Parm enid es over het zijnd e sp reekt lijkt hij het in algem ene zin te hebben im p liciete logica van Parm enid es w aar d eze ook zelf argu m enteert vanu it d e keu ze

geconcretiseerd e zijnd e is ju ist onbegrensd , om d at het als d ing d oor niets and ers begrensd w ord t (er is im m ers niets and ers). En een d ing d at d oor niets begrensd w ord t is oneind ig in grootte. Verd er stelt Parm enid es over zijn abstracte zijnd e d at het niet

52

Griekse en Rom einse filosofie

w as en niet zal zijn, om d at het nu is. H et is d u s bu iten d e tijd (w at d at ook m oge betekenen). Melissu s geconcretiseerd e zijnd e echter bevind t zich w el in d e tijd : het w as altijd w at het w as, en zal d it altijd zijn; het is d u s eeu w ig. And ers d an bij Parm enid es, bij w ie nheid een eigenschap van het zijnd e is op hetzelfd e niveau als and ere eigenschap p en hiervan, is bij d e concretiserend e Melissu s d e ged achte d at er u itslu itend n d ing is van d oorslaggevend e betekenis: w ant als er tw ee w aren kond en d ie niet onbegrensd zijn, m aar zou d en zij elkaar begrenzen. N et als het zijnd e (HRQ) van Parm enid es is d it ne zijnd e van Melissu s een p lenum en volstrekt hom ogeen, w egens d e afw ezigheid van niet-zijnd e. Bij Melissu s vertaalt ook d it zich echter in m eer concrete term en: noch binnen het oneind ige zijnd e noch d aarbu iten kan er sprake zijn van lege ru im te of vacu um (NHQRQ). H oew el Parm enid es rationalistische zijnsleer geen relatie had m et d e w ereld van d e d agelijkse ervaring, d eed het tw eed e d eel van zijn leerd icht althans nog een concessie aan d eze ervaringsw erkelijkheid d oor naast het ene zijnd e (HRQ) een tw eeheid van elem enten in te voeren als bou w stenen van een com p lexe w ereld van bew eging en verand ering. Bij Melissu s is d aar geen sp rake van w aarschijnlijk ju ist om d at bij hem d e zijnsleer al een leer van d e concrete w erkelijkheid is gew ord en. Voor een kosm ologie in d e trad itionele zin van het w oord , een theorie over d e kosm os als een geord end e veelheid en over p rocessen van w ord ing en verand ering, is d aard oor geen ru im te m eer. Enige reflectie toont ons, ald u s Melissu s, d at er iets m is is m et onze gew one m ensen, op grond van d e ervaring, zeggen d at ze echt ]LMQ (of: d at ze naar w aarheid ervaring, en d at er uitslu itend n iets is. Kijk m aar naar d e d ingen w aarvan d e

]LMQ ), zoals aard e, w ater, lu cht en vu u r; en ijzer en gou d , levend en d ood , w it en lu isteren, zou ied er d aarvan ]R m oeten ]LMQ als w e oorsp ronkelijk d achten d at ze zw art, enzovoort . Als d ie zaken er zou d en zijn , en w ij m ensen correct kijken en

het nu eenm aal LV, en zoals het in d e ervaring is gegeven. N u, w e bew eren d at we correct zien en horen en begrijp en en d u s op d e ervaring kunnen bou w en m aar w e d enken tegelijkertijd ook d at tegend elen in elkaar verand eren (w at hard is bijvoorbeeld

w aren. Ze zou d en niet m ogen verand eren, w ant ied er d ing zou altijd zo m oeten ]LMQ als

w ord t zacht, en om gekeerd ), en d at d ingen verand eren en verd w ijnen. H ier klopt iets m ening d at d ie d ingen m et vele zijn is onju ist . Wat echt LV verand ert niet, w ant niets is niet: d e d ingen zijn d u s niet zo als w e d achten. Conclu sie: w e kijken niet goed , en d e

sterker d an w at echt LV. En als er al veelheid zou zijn, d an zou d at een onverand erlijke veelheid m oeten zijn.

De uit Elea afkom stige Parm enid es en Zeno, en d e zich op Parm enid es filosofie baserend e Melissu s, w ord en in d e geschied schrijving van d e filosofie w el aanged uid

Presocratici en H ip p ocrates

53

als d e Eleaten. H et is d u id elijk d at hu n rationalistische m ethod e en d e d aaru it voortvloeiend e exclu sieve theorie van een enkelvoud ig zijnd e grote hind ernissen op w ierp voor kosm ologie en fysica, w anneer m en d eze op vat als p ogingen verklaringen te form uleren voor d e w ereld zoals d eze zich aan ons voord oet. Pogingen om d eze hind ernissen te om zeilen, m et behou d van bepaald e elementen u it d e Eleatische filosofie, w erd en ged aan d oor d e volgend e generatie natuu rfilosofen: Anaxagoras, Em p ed ocles en Dem ocritu s.  $QD[DJRUDV Anaxagoras (ca 500-428/ 7 vC) uit Clazom enae is verm oed elijk rond 455 naar Athene getrokken, w aar hij behoord e tot d e kring rond d e staatsm an Pericles, m aar heeft d e laatste jaren van zijn leven d oorgebracht in Lam p sacu s. In d e jaren veertig van d e vijfd e eeu w m oest hij nam elijk Athene verlaten na, net als later Socrates, te zijn beschu ld igd van god slastering w egens zijn theorien over d e PHWDUVLD, d e

verschijnselen boven ons hoofd . Zijn geschrift schijnt relatief om vangrijk gew eest te zijn: een p aar keer w ord t uit boek n geciteerd , w at erop w ijst d at het m eer d an n boekrol besloeg. verborgene is w at aan ons verschijnt (RSVLV W{Q DGrO{Q WD SKDLQRPHQD). Wat w e zien, voelen, ruiken en p roeven staat ons toe te ond erkennen w at w e niet ku nnen zien, voelen, ruiken en proeven. H et verborgene ligt nam elijk in het verlengd e van het verschijnend e, en w e ku nnen het ontd ekken vanu it d it verschijnend e. Om gekeerd levert d e verborgen realiteit, d ie een eeuw ig en onverand erlijk zijnd e vorm t, d e verklaring voor d e verand erend e verschijnselen in d e w ereld om ons heen. Anaxagoras w ijst hierm ee d e these van Parm enid es d at d e w ereld w aarin w ij leven beru st op een d w aling af, en legt een verbind ing tu ssen d e w ereld van het zijnd e en d e w ereld van d e ervaring. De verand erlijke w erkelijkheid kan volgens hem w el d egelijk in term en van het zijnd e w ord en beschreven en verklaard . Bepaald e elem enten van Parm enid es ontologie neem t hij d aarbij over. In voortkom en, en d at w at is niet QLHW kan zijn. De term en ontstaan (nam elijk u it nietzijnd e) en vergaan (tot niet-zijnd e), d ie d e Grieken gebru iken om d e fysische p rocessen in d e w ereld om hen heen te beschrijven, zijn niet goed , zegt hij. Zoals Parm enid es ons im m ers leerd e kan zulk ontstaan en vergaan niet echt p laatsvind en. We m oeten term en gebru iken d ie aangeven w at er op het m eest fund am entele niveau d an w l gebeurt, en d at is: het tezam en gem engd w ord en (VXPPLVJHVWKDL) en van elkaar gescheid en w ord en (GLDNULQHVWKDL) van onverand erlijke elem entaire d eeltjes. Wat Parm enid es voetsp oor stelt Anaxagoras exp liciet d at iets niet uit niets kan Een fund am entele u itsp raak u it d it boek betreft het kennen: aanblik van het het

54

Griekse en Rom einse filosofie

bestond , d ie elem entaire d eeltjes (Anaxagoras sp reekt van zad en, VSHUPDWD), blijft bestaan, zij het in kaleid oskop isch zich w ijzigend e sam enstelling. Niet alleen ontstaan en vergaan w ord en op d eze m anier u itgesloten m aar ook, net als bij Parm enid es, kw alitatieve verand ering. Ook d e kw aliteiten blijven als elem entaire d eeltjes bestaan het w arm e gaat niet over in het kou d e, enzovoort m aar zij m engen zich en scheid en zich w eer van elkaar af. Tegengesteld e d eeltjes slu iten elkaar bovend ien niet u it. Zoals Anaxagoras het uitd ru kt zijn in zijn w ereld w arm en kou d niet d oor een bijlslag van elkaar gescheid en (DK B 8). In w arm te zit ook altijd koud e, in w it zw art, in aard e vu ur, enzovoorts. H oe klein d e p ortie ook is d ie we van iets nem en, het heeft altijd ook een p ortie (PRLUD) van al het and ere in zich, zond er d at d eze ingred inten hu n eigen karakter verliezen. Dit is m ogelijk d oord at d e d eeltjes w aarover Anaxagoras sp reekt tot in het oneind ige d eelbaar zijn. H ij stelt d at er geen absoluu t groot of klein bestaat. H oe ver je ook gaat, altijd is er iets d at groter is d an het grote of, gegeven het feit dat je tot in het oneind ige ku nt d oorgaan m et d elen, kleiner d an het kleine. And ers d an Zeno ziet hij in d e resulterend e oneind ige veelheid van d e zijnd en geen p robleem : er zijn oneind ig veel d eeltjes, en het zijn er toch precies evenveel als het er zijn. Ook al zit in elk m ateriaal al het and ere bijgem engd , het eigen, voor ons w aarneem baar en in ied er geval bep alend karakter van het m engsel hangt af van het ingred int (PRLUD) d at erin d om ineert. Wat zijn d e ingred inten d ie Anaxagoras ond erkent? Tot d e zijnd e d ingen (d e elem entaire d eeltjes) behoren niet alleen d e bekend e elem enten als w ater en vuu r, m aar ook w eefsels, organische su bstanties zoals vlees en bot en kleu ren en and ere kw aliteiten. Die ingred inten ku nnen ook w eer u it een m engsel gescheid en w ord en. In ons voed sel zijn bijvoorbeeld onwaarneem bare hoeveelhed en vlees en bot aanw ezig, d ie als w e gegeten hebben zich afscheid en van het voed sel en zich bij ons vlees en onze botten voegen. Dit alles betekent d at bij d e term elem entaire d eeltjes een kanttekening m oet w ord en gep laatst. Zij zijn elem entair in d e zin d at ze d e constitu enten vorm en van d e m acroscop ische, zichtbare, licham en. Ze zijn echter niet elem entair in d e zin d at ze m eer fund am enteel zou d en zijn d an d e zichtbare licham en of stoffen of kw aliteiten, en d at d eze laatste gered uceerd ku nnen w ord en tot d e elem entaire m icro-d eeltjes, zoals bij Anaxim enes alles gered u ceerd kon w ord en tot lu cht als elem ent. Op het m icro-niveau treffen w e nam elijk p recies d ezelfd e stoffen en kw aliteiten aan als op het zichtbare m acro-niveau . In d ie zin krijgt d e boven aangehaald e ep istem ische these, d at d e aanblik van het verborgene is w at aan ons verschijnt, een heel sterke en letterlijke invu lling. Anaxagoras verklaart w at er gaand e is op het zichtbare niveau w elisw aar in term en van w at er gaand e is op het m icro-niveau m enging en scheid ing m aar w at w ij aantreffen op m icro-niveau

Presocratici en H ip p ocrates

55

w ord t ged efinieerd in term en van w at w ij aantreffen op m acro-niveau. H ij heeft w aarschijnlijk ook ged acht d at d e alles in alles -these im pliceert d at uiteind elijk (hoe lastig d at som s ook in d e p raktijk m ag zijn) ied ere stof u it ied ere and ere kan voortkom en iets w aarom hij later d oor Aristoteles w ord t bekritiseerd : w e zien im m ers niet d at d it het geval is. Wellicht heeft hij ook om d eze red en gekozen voor d e benam ing zad en (VSHUPDWD). De ged achte d at zaad of sp erm a alle elem enten in zich heeft van het w ezen d at het zal verw ekken w as w ijd verbreid . De w ereld is niet altijd gew eest zoals hij nu is. Net als som m ige van zijn voorgangers neem t Anaxagoras aan d at er ooit een oertoestand of oer-su bstantie is gew eest, en net als zij neem t hij aan d at d eze hom ogeen w as. Maar and ers d an zij stelt hij d at ook toen al alle elem enten aanw ezig w aren en alles m et alles w as verm engd : d e verschillend e elem entaire d eeltjes w aren echter op zon kleinschalige en evenred ige m anier m et elkaar gemengd d at nergens iets kon d om ineren. H om ogeniteit slu it d u s een veelheid van verschillend e zijnd e ingred inten niet u it, integend eel. In d it op zicht is d e oertoestand , inzoverre ook d aar alles in alles p resent is, analoog aan d e situ atie nu. Bij d e kosm ogonie ontstaan geen nieu w e elem enten, alleen een and ere m enging. Naast het zijnd e oer-m engsel en d e d aarvan afkom stige hu id ige m engsels, d ie m en m et een aristotelische term m aterie zou ku nnen noem en, p oneert Anaxagoras in zijn kosm ogonie een afzond erlijke oorzaak van bew eging (en m enging) d ie hij geest of intellect (QRXV) noem t, en d ie hij beschrijft in bew oord ingen d ie trad itioneel w ord en gebru ikt in loflied eren op god en . We herinneren ons d at ook Parm enid es, om d e een anoniem e god in en tot (URV. Anaxagoras d oet iets vergelijkbaars, waarvoor hij later u it m aterie alln niets kan ontstaan en er een aparte bew egingsoorzaak nod ig is. H et intellect (QRXV) is alw etend en kent d aard oor ied ere graad van m enging en ontm enging, en het is het sterkste, su btielste, zu iverste en ijlste d at er bestaat (let w el: niet iets onstoffelijks!). H et zu iverste, w ant in tegenstelling tot alle overige d ingen is het niet m et w at d an ook verm engd . Dat m aakt ind erd aad d at het van niets afhankelijk en aan niets gebond en is, en alm achtig over d e d ingen kan heersen. En terw ijl alle and ere d ingen van elkaar verschillen, hoe m iniem d ie verschillen ook ku nnen zijn, is ied er intellect hetzelfd e als ied er and er intellect. Intellect bevind t zich nam elijk in alle levend e w ezens d ie een ziel hebben. In d e kosm ogonie begint intellect (QRXV) d e gem engd e oerm assa te d ifferentiren d oor haar in een steed s sneller roterend e bew eging te brengen: een soort d raaikolk ontstaat, d ie steed s verd er om zich heen grijp t. Door d e rotatie beginnen d e elem entaire ingred inten zich van elkaar af te scheid en, overigens zond er d at d e bew egingen in zijn voorw aard elijke w ereld in gang te zetten, zijn toevlu cht nam tot

d oor Aristoteles zeer gep rezen w ord t, om d at het Aristoteles eigen these benad ert d at

56

Griekse en Rom einse filosofie

afscheid ing ooit volled ig w ord t. Alles blijft bij alles bijgem engd , m aar nu gaan geleid elijkaan bep aald e ingred inten p laatselijk d om ineren. Zo w ord en als eerste lu cht en aether (ijle, m eer vu ur bevattend e lu cht) afgescheid en. Verd er voegen zich zw aard ere d ingen bij elkaar, zod at een aard e kan ontstaan, d ie breed en plat is en, evenals bij Anaxim enes, steu nt op d e lu cht. De hem ellicham en zijn d oor d e d raaikolk aan d e bu itenzijd e m eegevoerd e steenklom p en, w aarvan d e gloeing w ord t veroorzaakt d oor w rijving m et d e aether w aar ze d oorheen m oeten. Een in 468/ 7 vC neergekom en grote m eteoorsteen zag Anaxagoras als een van zo n hem ellichaam afgebroken fragm ent; er w ord t zelfs bericht d at hij het neerkom en van zo iets zou hebben voorsp eld . In d e aanklacht w egens god slastering sp eeld e zijn these d at d e zon een gloeiend e steenklom p is (groter d an d e Pelop onnesu s , volgens d e bronnen), en d us niet een god , een belangrijke rol. het intellect (QRXV). In d e eerste p laats zijn rol. Een intellect of geest kan iets ZLOOHQ, iets EHGRHOHQ, m aar Plato s Socrates w as in d e d ialoog 3KDHGR al teleurgesteld d at d e kosm ische p roces in gang, m aar lijkt verd er niet m eer te interveniren en zorgt ook niet d at alles zo goed m ogelijk is geregeld . Men kan stellen d at Plato in zijn eigen natu u rfilosofie heeft geprobeerd d eze tekortkom ingen op te heffen. Verd er zoud en w e graag m eer w illen w eten over d e relatie van het grote intellect tot het zw akkere intellect in ons. Du id elijk is d at het intellect van een geheel and ere ord e is d an d e elem enten. Desond anks kent het d e d ingen p recies. Anaxagoras verw erp t d e w ijd verbreid e ged achte d at het gelijke het gelijke kent (een variatie op d e trad itionele stelregel d at het gelijke naar het gelijke toebew eegt, soort zoekt soort ). Volgens hem m erkt iets alleen d atgene w at er niet gelijk aan is, om d at iets op w at eraan gelijk is geen enkele w aargenom en u itw erking heeft. En zo kan het intellect d e d ingen kennen, m aar hoe d at p recies gaat blijft ond u id elijk.  (PSHGRFOHV Em ped ocles (verm oed elijk rond 485-425 vC) u it Acragas w as een volgeling van Parm enid es. Ook w as hij benvloed d oor p ythagoresch ged achtengoed . Overgeleverd het ene m et d e trad itionele titel Over d e natuu r (3HUL SKXVH{V), het and ere getiteld is, bibliografisch niet onbetrou w baar, d at hij tw ee leerd ichten geschreven zou hebben, bed oelingen van Anaxagoras god d elijk intellect zo bescheid en zijn. H et zet het hele Er is het nod ige d at ond uid elijk of p roblem atisch is aan Anaxagoras concep tie van

Reinigingen (.DWKDUPRL). Som s w ord t bij een citaat d e titel van een van beid e w erken aangegeven. Lang hebben d eskund igen aangenom en d at het eerste w erk m eer Parm enid esch en natu u rfilosofisch, het tw eed e m eer p ythagoresch en ethischreligieus zou zijn, m aar tegenw oord ig w ord t d at d oor velen betw ijfeld . De p ublicatie,

Presocratici en H ip p ocrates

57

(d e zogenoem d e Straatsbu rgse p ap yru s of (PSpGRFOH GH 6WUDVERXUJ) heeft d ie twijfel versterkt. Er zijn zelfs geleerd en d ie betogen d at Em p ed ocles slechts n leerd icht p ream bu le van d e .DWKDUPRL is overgeleverd , w aarin Em p ed ocles zich tot d e bew oners van Acragas richt (en zich als su ccesrijke god d elijke w ond erd oener voorstelt), terw ijl het and ere ep os is opged ragen aan n enkele door d e d ichter toegesproken leerling, Pau sanias genaam d . Pythagoresch benvloed zijn in elk geval fragm enten w aarin ond er and ere het d od en en eten van levend e w ezens w ord t ontrad en in d ram atische term en. H etzelfd e geld t voor een fragm ent w aarin een ik ons m eed eelt ooit een jonge m an, een jonge vrouw , een stru ik, een vogel en een vis gew eest te zijn: zielsverhu izing. Ook zijn er verzen, zelfs een w at langer fragm ent, d ie d e lotgevallen beschrijven van zo n ged oem d ik , ook langlevend god d elijk w ezen (GDLP{Q) genoem d . Wie zich m et bloed bevlekt m oet in d e loop van d e tijd allerlei sterfelijke gestalten aannem en, zond er ergens thu is te zijn: d e lu cht jaagt hem d e zee in, d e zee d e aard e op , d e aard e naar d e zonnestralen, en d e zon w eer naar d e lu cht. N iettem in is er ooit een tijd gew eest d at tekst w erd en vroeger algem een aan d e 5HLQLJLQJHQ (.DWKDUPRL) toegew ezen. Dat gold geen bloed ige offers w erd en gebracht en d at d e god in d er Liefd e heerste. Deze stukken geschreven zou hebben. Dat is niet m akkelijk te verenigen m et het feit d at d e

enkele jaren geled en, van fragm enten van een antieke Em ped ocles-ed itie op pap yru s

ook voor tw ee regels w aarin d it god d elijk wezen (GDLP{Q) betreu rt d at hij niet is om gekom en voord at hij een afschu w elijke d aad (het d od en van d ieren en eten van vlees) verrichtte. Maar d eze laatste regels zijn nu , sam en m et enige context, beter bew aard teru ggevond en op genoem d e p ap yru s van Straatsburg: ... voord at m et m ijn tekst te geven van het and ere leerd icht, 2YHU GH QDWXXU (3HUL SKXVH{V). Dit betekent d at w e rekening m oeten houd en m et overlap tu ssen beid e ged ichten, en d at ze w at betreft hun inhou d (fysica enerzijd s, m enselijke lotsbestem m ing and erzijd s) en sfeer niet zo streng van elkaar ond erscheid en m oeten w ord en als lang is verond ersteld . Em p ed ocles natu u rfilosofie en kennisleer zijn red elijk m et d ie van Anaxagoras op n lijn te stellen. Ook hij volgt Parm enid es d oor te p oneren, bij herhaling zelfs, d at w at is niet niet kan zijn, d u s niet kan ontstaan en vergaan. N et als Anaxagoras verw ijd ert hij zich van Parm enid es d oor d e stelling te ond erschrijven d at w e op onze zintuiglijke ervaring m ogen vertrou w en. Later in zijn leerd icht analyseert hij zelfs ged etailleerd d e m echanism en van d e zintu iglijke w aarnem ing. Ook is hij, m et Anaxagoras, van m ening d at d e term en ontstaan en vergaan m isleid end zijn, om d at alleen sp rake is van m enging en ontm enging van w at gem engd word t, d at w il zeggen: m enging en scheid ing van elem enten. Maar and ers d an Anaxagoras is hij klauw en ik w and ad en had begaan om m ij te voed en. En d eze pap yru s lijkt ju ist d e

58

Griekse en Rom einse filosofie

bereid het gew one sp raakgebru ik te volgen en d e term en ontstaan en vergaan te gebru iken: d at m ag zolang m aar w ord t ged acht aan w at er w erkelijk plaatsvind t. In tegenstelling tot Anaxagoras erkent Em p ed ocles slechts vier elem enten: aard e, w ater, lu cht en vu ur, het kw artet d at in d e oud heid kanoniek is gew ord en. Ook Plato zal ze accepteren, en Aristoteles laat ze d e w ereld van het ond erm aanse vorm en. En vier is echt genoeg. Em ped ocles w ijst er op d at schild ers, m et slechts vier basis-kleuren (hij noem t in d it verband zw art, w it, rood en groen) als u itgangsp unt voor hu n m engingen, in staat zijn alle verschijnselen en levend e w ezens af te beeld en. De vier elem enten zijn voorzien van d e voornaam ste attribu ten van Parm enid es zijnd e: ze zijn niet alleen onverand erlijk, m aar ook niet-onstaan en onvergankelijk. Wel zijn ze d eelbaar en bew eeglijk. Deze vier elem enten w ord en in het begin van het leerd icht m et d eels nogal m ysterieu ze god ennam en aanged uid :
H oor eerst van d e vier w ortels van alle d ingen: stralend e Zeu s, en levenbrengend e H era, en Aid oneu s, en N estis, d ie m et haar tranen sterfelijke bronnen bevochtigt. (DK B 6)

H et gebru ik van d e term w ortels (UL]{PDWD) verraad t een zelfd e biologische analogieged achte als Anaxagoras gebru ik van d e term zad en (VSHUPDWD). N aast d it viertal als zich zelf id entieke bewegend e krachten van god d elijke aard : d e sam enbrengend e /LHIGH god d elijk voorgesteld e elem enten zijn er verd er tw ee ook al onvergankelijke en m et

op volger van Parm enid es bew egend e god in en d e d oor haar voortgebrachte god (URV is. Volm aakt is het ond erscheid in fu nctie tu ssen d ie tegengesteld e krachten niet. Liefd e verenigt d elen van verschillend e elem enten (en scheid t d eze d elen d u s van hu n soortgenoten, zoals Aristoteles kritisch op m erkt), H aat scheid t ze w anneer ze eenm aal zijn gem engd (en verenigt d us d elen van hetzelfd e elem ent m et elkaar). Om beu rten d om ineert n van beid e krachten, zoals je aan het zogenaam d e ontstaan en vergaan van d e levend e w ezens ku nt zien. Op het niveau van d e kosm os resu lteert d it in een cyclu s. Ooit zijn d e elem enten helem aal m et en d oor elkaar gem engd gew eest, w aard oor niets zich ond erscheid d e. Dit d oet uiteraard d enken aan Anaxagoras oertoestand . Liefd e heerst over d it m engsel, d at bol (VSKDLURV) is genoem d , en H aat is naar d e rand van d ie sfeer verd reven. Maar geen verbind ing of scheid ing is p erm anent: H aat d ringt d e sfeer binnen en brengt een w ervelend e bew eging tot stand , w aard oor op d en d uu r Liefd e w ord t teru gged rongen tot het centrum w aar d e vier elem enten in lagen om heen kom en te liggen. Ook d it

(3KLOLD, 3KLORWrV, +DUPRQLD) en d e scheid end e +DDW (1HLNRV), w aarvan d e eerste d e

Presocratici en H ip p ocrates

59

voortkom en van d e elementen uit d e oerm enging kan goed vergeleken word en m et d e m anier w aarop bij Anaxagoras d e ingred inten van onze w ereld w ord en afgescheid en. Die schifting van d e elem enten is natu u rlijk voorw aard e voor d e ind eling van d e w ereld in d e grote m assas van land , w ater, lu cht en hem elvu ur. Vanu it het centru m begint Liefd e vervolgens w eer grotere (er schiet bijvoorbeeld vu ur d e aard e in) en kleinere m engvorm en tot stand te brengen, totd at d e totale m enging w eer bereikt is, w aarna w eer van voren af aan begonnen kan w ord en. De god d elijke bol (VSKDLURV) d oet in enkele op zichten aan Xenop hanes grootste god d enken: hij is niet antrop om orf, d .w .z. heeft arm en noch benen noch geslachtsorganen, en hij is in een toestand van ru st. Wat betreft zijn vorm herinnert hij aan Parm enid es beeld van een bolvorm ig zijnd e (HRQ). Invloed op d e w ereld heeft d eze god heid niet, in tegenstelling tot d ie van Xenop hanes, w ant als hij er is, is d e w ereld er niet, en om gekeerd . N ogal op vallend , voor een Griekse god , is d at hij niet alleen ontstaat (ook d e trad itionele god en heten geboren te zijn) m aar ook p eriod iek w eer verd wijnt. H et in d e vakliteratu ur m eest om stred en vraagstu k m et betrekking tot Em p ed ocles kosm ische cyclu s betreft d e vraag of d e kosm ogonie en d e zogonie (het ontstaan van levend e wezens) p er cyclu s n keer of tw ee keer p laatsvind en. Ontstaat een kosm os m et levend e w ezens alleen als Liefd e geleid elijk aan w eer d e overhand krijgt (d at w il zeggen als d e gescheid en elem ent-lagen w eer verbind ingen m et elkaar aangaan), of ook in d e sym m etrisch tegenoverliggend e fase w aarin d e bol (VSKDLURV) d oor H aat gescheid en w ord t? In d e overgeleverd e fragm enten is in ied er geval een zogonie ond er au sp icin van Liefd e ged ocu m enteerd . Zo zou d en oorsp ronkelijk alleen ond erd elen van levend e w ezens, zoals ogen en voorhoofd en, d oor haar zijn gem aakt, d ie pas aan elkaar groeien w anneer ze min of m eer bij toeval elkaar ontm oeten. Pas in een later stad ium kom en com p lete m aar ongeslachtelijke w ezens u it d e aard e te voorschijn, en alleen in een laatste fase d e eerste w ezens m et genoeg Liefd e om zich geslachtelijk voort te p lanten. And erzijd s lijken w ij ons nu in een period e van toenem end e H aat te bevind en (al wijst d e aanw ezigheid van seksualiteit op nog steed s grote invloed van Liefd e). Ons w ord t im m ers verteld d at de tijd w aarin Liefd e heerste, en er geen bloed ige offers gebracht w erd en, achter ons ligt. Dat zou ku nnen betekenen d at w ij het prod u kt zijn van een zogonie ond er toenem end e invloed van H aat; een and ere m ogelijkheid is d at w e w elisw aar het prod ukt zijn van een zogonie ond er Liefd e, m aar d at ook in d eze p eriod e, w aarin kosm isch gesp roken Liefd e aan d e w innend e hand is, H aat op het niveau van d e m enselijke beschaving, een tijd elijke com e-back heeft gem aakt. Aan het begin van 2YHU GH QDWXXU (3HUL SKXVH{V) heeft d e d ichter zich enkele

m alen in scherpe bew oord ingen u itgelaten over het onverm ogen van ied ereen (behalve

60

Griekse en Rom einse filosofie

hijzelf) om d e w erkelijkheid te begrijp en. Kennelijk heeft niem and vr Em p ed ocles d e vier elem enten en d e tw ee krachten gezien. Maar d at onbegrip , d at ons herinnert aan het onverm ogen tot begrijp en d at d oor H eraclitu s en Parm enid es aan d e m ensen w ord t toegeschreven, sp eelt geen rol m eer als in and ere fragm enten d e w aarnem ing m et behulp van zintuigelijke organen op technisch ingew ikkeld e w ijze w ord t verklaard . De hierachter liggend e ged achte lijkt te zijn d at d e zintu iglijke ervaring op zichzelf ad equaat is, m aar ook zijn bep erkingen heeft. Al is het m aar vanw ege d e bep erkte d u ur van het m enselijk leven:
De m ensen zien in hu n levenssp anne m aar een klein d eel van het leven: snel stervend w ord en zij w eggenom en en vervliegen als rook, overtu igd van d atgene alleen d at ied er van hen heeft ervaren, terw ijl ze van hier naar d aar w erd en gevoerd ; w ie zal zich d an erop beroem en het geheel te hebben gevond en? (DK B 2.3-6)

Een paar regels verd er w ord t d u id elijk d at Em ped ocles eigen theorie ons m isschien niet alles, m aar w el het m axim aal haalbare bied t: verd er is de m enselijke scherp zinnigheid niet gekom en (DK B 2.9). De taal w aarin Em p ed ocles schrijft is rijk, krachtig, vol opm erkelijke m etaforen, een stu k p oetischer d an d ie van Parm enid es. Stilistisch staat hij op gelijke hoogte m et H eraclitu s. Filosofisch gesp roken staat hij, zoals w ij zagen, in bep aald e op zichten het d ichtst bij Anaxagoras. Beid e filosofen vervangen Parm enid es enkelvoud ige zijnd e d oor een p lu raliteit van kw alitatief verschillend e zijnd en. In d e historiografie van d e filosofie w ord en zij d aarom w el aanged u id als p luralisten. H et is echter niet alleen in ond er invloed van Parm enid es aan hu n zijnd en het kenm erk van onverand erlijkheid toe te kennen, nem en ze in feite afscheid van het hylozosm e van d e vroegste natu u rfilosofen. Dat betekent d at d e m aterie bij hen niet m eer uit zichzelf bew eegt en verand ert. Vand aar d e nood zaak om externe bew egingsoorzaken (intellect, Liefd e, H aat) in te voeren.  $WRPLVWHQ De Atom isten u it Abd era, Leu cipp u s (rond 450 vC) en Dem ocritu s (ca. 460na 400 vC) zijn niet goed u it elkaar te hou d en. Met zijn enorm e en gevarieerd e uvre (w e kennen eenenzestig titels) heeft Dem ocritus zijn leerm eester, d ie voor zover w ij w eten d e au teu r is van m aar tw ee geschriften, geheel overvleu geld . De grond slagen voor zijn natu u rfilosofische systeem legd e Leu cip pu s in een boek m et d e vermoed elijke titel het DDQWDO gep ostu leerd e elem enten d at zij verschillen van d e Ionische m onisten. Door

Presocratici en H ip p ocrates

61

:HUHOGRUGHQLQJ ('LDNRVPRV). Ook Dem ocritu s schreef een w erk m et d eze titel. Deze tw ee w erken w erd en later op een toen gangbare w ijze ond erscheid en d oor d e eerste d e grote en d e tw eed e d e kleine te noem en. Evenals Anaxagoras en Em ped ocles zijn d e Atom isten gensp ireerd d oor Parm enid es filosofie van het zijnd e (HRQ), en net als d eze beid e and ere natu u rfilosofen zien zij kans elem entaire factoren in d e w ereld aan te w ijzen d ie d e toets van Parm enid es kritiek kunnen d oorstaan, om d at ze eeu wig en onverand erlijk zijn, id entiek aan zichzelf, en vol: d e atom en. Een cru ciaal verschil m et Em ped ocles en Anaxagoras is d at d e atom en niet d eelbaar zijn en d at ze niet van elkaar verschillen w at betreft zintu iglijk w aarneem bare kw alitatieve eigenschap p en als w arm of koud , of kleur en d ergelijke, m aar alleen in vorm en grootte, d us alleen in kw antitatief opzicht. Die vorm en m oeten w e ons niet in d e eerste p laats als regelm atige veelvlakken of bolletjes voorstellen, m aar als heel grillig en uiteenlopend . Juist d oor d eze grilligheid is het onverm ijd elijk d at elem entaire vorm p jes d ie elkaar tegenkom en som s voor een tijd je aan elkaar vast blijven zitten. Om d at d e atom en in kw alitatief op zicht niet van elkaar verschillen w ord en d e atom isten d oorgaans niet tot d e plu ralisten gerekend , ook al is het aantal atom en, en d u s het aantal zijnd en, d at ze verond erstellen oneind ig. De atom en (letterlijk onsp lijtbare gestalten, DWRPRL LGHDL) zijn altijd in beweging. Zij

bew egen in d e lege ru im te, het led ige (NHQRQ), d at het volstrekte tegend eel is van het volle (het atoom ). Er is geen ap arte bew egingsoorzaak nod ig: bew eging is d e natu u rlijke toestand van atom en in d e oneind ige lege ru im te, d ie geen w eerstand bied t. p oneren d at het niets (RXGHQ) even goed LV als het iets (GHQ). Dit bestaand e niets is d e lege ru im te, d ie al d atgene niet is w at d e onsplijtbare gestalten w el zijn. Alle d ingen in d e w ereld om ons heen bestaan u it een com binatie van atom en en lege ru im te; het zijn niet d e atom en zelf m aar, net als bij Anaxagoras en Em p ed ocles, d oor YRUP (inclu sief grootte), SRVLWLH en YROJRUGH van d e erin gecom bineerd e atom en. Dit het Griekse w oord VWRLFKHLD w ord t gebru ikt om d e elem enten aan te d uid en, w aaru it d e letters van het alfabet. Welnu , een atoom m et d e vorm A is and ers d an een atoom m et d e vorm N . Ook positie is bep alend : N en Z, te beschouw en als een ged raaid e N , w ord en and ers gelezen. Tenslotte d e volgord e: NA betekent iets and ers d an AN. De Atom isten nem en aan d at het aantal verschillend e vorm en oneind ig m oet zijn om d e oneind ige variteit aan verschijnselen te ku nnen verklaren. w ord t gellu streerd m et letters van het alfabet. Deze illu stratie is niet toevallig gekozen: hun com binaties d ie ontstaan en vergaan. H et karakter van d e d ingen w ord t bep aald Dem ocritu s zette d e basisthese van Parm enid es en zijn volgelingen op haar kop d oor te

d ingen zijn op gebou w d , m aar in het bijzond er in een reeks geord end e elem enten, zoals

62

Griekse en Rom einse filosofie

H oew el er geen ap arte bew egingsoorzaak is, laat staan een instantie d ie bepaald e d oeleind en voor ogen heeft, is het in d e w ereld en van d e Atom isten toch geen chaos. Dat zou ook niet ku nnen, w ant d e verschijnselen d ie zich aan ons voord oen vertonen u itsp raak toegeschreven (u it zijn geschrift 2YHU KHW YHUVWDQG, 3HUL QRX) d at niets zo m aar allerlei regelm atighed en en vorm en van continuteit. Aan Leucip p us w ord t d e

gebeurt, m aar alles op verklaarbare en nood zakelijke w ijze. Zo is het, gegeven d e w illekeu rige bew egingen en uiteenlop end e vorm en van d e atom en, nood zakelijk d at zij op elkaar stoten en som s aan elkaar blijven haken. Als d at m et heel veel atom en tegelijk gebeurt gaat d e d aard oor ontstane m assa w ervelen een bew eging d ie het nood zakelijk p rod u ct is van d e gecom bineerd e bew egingsim p u lsen van d e ind ivid uele atom en. En in d ie d raaiend e m assa gebeu rt iets d at vergelijkbaar is m et w at gebeu rt in d e in kolkend e bew eging geraakte oerm assa van Anaxagoras. H et gelijke bew eegt zich naar het gelijke, d at w il zeggen het grove naar het grove en het m ind er grove naar het m ind er grove, enzovoort, en zo kan op d en d u ur in grote lijnen een w ereld als d e onze ontstaan, hoew el ook and ere m ogelijkhed en zijn toegestaan. In d e oneind ige lege ru im te m oeten im m ers oneind ig veel kosm ische system en voorkom en. Voor d eze nood zakelijke bew eging van het gelijke naar het gelijke, m ed e bep aald d oor d e vorm , voert Dem ocritu s op observatie gebaseerd e analogie-bew ijzen aan. Graankorrels w ord en gesorteerd d oor d e d raaiend e bew eging van d e zeef. Golfslag d raagt ertoe bij d at op het ene d eel van het strand alleen langw erp ige steentjes, op een and er d eel alleen rond e steentjes terecht kom en. Dat gebeu rt d us niet zo m aar . Van regelm aat en een zekere ord e is ook sprake bij het ontstaan en vergaan van d e d ingen: eenm aal m et elkaar verbond en geraakte atom en laten elkaar p as op d en d u u r of ond er externe invloed d efinitief los. En regelm aat constateren w e ook bij d e voortp lanting van levend e w ezens: soort zet soort voort, d oord at ond er gunstige om stand ighed en atom en op d ezelfd e of overeenkom stige w ijze bij elkaar blijven. Kind eren hebben zelfs iets van hu n oud ers. Ook hier gebeu rt niets zo m aar . Leu cipp u s niet zom aar betekent echter niet d at er een stu rend e of p lannend e instantie is, of een kosm isch p atroon w aarnaar d e m aterie zich m oet conform eren. H et betekent alleen d at er in d e chaos van d e atoom bew egingen nood zakelijkerw ijze tijd elijke en p artile ord eningen ontstaan. Uiteind elijk is het blind e en d od e m aterie-in-bew eging d ie alles verklaart. Een d ergelijk verklaringsm od el w ord t later w el m echanistisch genoem d . Alle voorw erp en scheid en voortd urend beeld jes (HLG{OD) af van hun opp ervlak, een tijd lang bew aren. Deze HLG{OD zijn er d e oorzaak van d at w ij d e d ingen zien. Wij zien d e d ingen echter niet als verzam elingen atom en, m aar als m acro-objecten m et eigenschap p en, zoals kleu r, d ie d e atom en niet hebben. Dat kom t d oord at het zien, atoom vervlechtingen d ie d e aard en stru ctu u r van het object w aarvan zij afkom stig zijn

Presocratici en H ip p ocrates

63

m aar ook and ere vorm en van zintu iglijke w aarnem ing, d oor Dem ocritu s w ord en verklaard als interactie tu ssen w aarnem ingsobjecten en zintu iglijke organen. De m anier w aarop bijvoorbeeld vorm en groep ering van d e atom en van een bepaald e d oor ons gep roefd e stof inw erken op ons sm aakverm ogen is bepalend voor d e sm aak: bitter, of zoet, enzovoort. Wat w ij w aarnem en bestaat d u s alleen in d e w aarnem ing zelf, om d at atom en op zichzelf niet bitter of zoet, of rood of geel, zijn. Dem ocritu s d ru kt d it ook u it d oor te zeggen d at zintu iglijk w aarneem bare eigenschap pen conventioneel of trad itioneel (QRP{L) zijn, en alleen atom en en lege ru im te er in w erkelijkheid of echt (HWHrL) zijn. Door d eze eigenschapp en conventioneel te noem en laat Dem ocritu s ook ru im te voor verschillen in w aarnem ing tu ssen verschillend e ind ivid u en. Waarn em ingen zijn bovend ien nooit een p recieze en d irecte, m aar slechts een afgeleid e en globale w eergave van d e atom aire en ru im telijke toestand van het object. In d e ou d heid (en ook nu som s) zijn ged achten als d eze w el skep tisch genterp reteerd . Dem ocritus poneert echter niet d e rad icaal sceptische these d at we niets ku nnen kennen, ook al zegt hij d at w e in w erkelijkheid niets w eten, en d e w aarheid in d e d iepte ligt. Wat hij bed oelt is d at w at w e d oor d e w aarnem ing kennen van secu nd aire aard is vergeleken m et d e echte, atom aire, realiteit w aarvan d e
w aarneming een ind irect beeld geeft. De kennis d ie d e vijf zintuigen ons geven is

d aarom onheld er (VNRWLr), w at nog niet w il zeggen d at ze p rincip ieel onbetrou w baar is. De and ere vorm van kennis, d ie via het verstand , is d e au thentieke (JQrVLr). Maar zond er d e zintu iglijke waarnem ing zou d it verstand geen toegang tot d e d ingen w eten te vind en. Vand aar d at Dem ocritus zich lovend u itliet over Anaxagoras stelregel d at w at aan ons verschijnt d e aanblik is van het verborgene, zij het d at hij d eze stelregel in een zw akkere zin interp reteert d an Anaxagoras (d e atom en hebben im m ers niet p recies d ezelfd e eigenschap p en als d e objecten in d e zichtbare w erkelijkheid ). H et m erend eel van d e w oord elijk geciteerd e fragm enten d ie w e van Dem ocritu s over hebben zijn van ethische en levensbeschou w elijke aard . Zijn aanw ijzingen zijn nuchter, m aar niet heel schokkend en ook niet heel system atisch: voor het grootste d eel gaat het om een soort aforistische spreuken. Waar w ij volgens Dem ocritu s naar m oeten streven is een evenw ichtig goed hu m eur , w elbevind en (HXWKXPLr). Dit is alleen te bereiken d oor een gem atigd e en terughou d end e levensw ijze, w aarbij m en niet m eer ond erneem t d an red elijkerw ijs binnen d e m ogelijkhed en ligt, en geen voorrang geeft aan carrire en w elslagen. Wie zich goed voelt zal zich ook tot rechtm atige en w ettige hand elingen aangetrokken voelen. De fysische basis van d it w elbevind en is verm oed elijk een bew egingstoestand van d e zielsatom en d ie zo gelijkm atig en constant

64

Griekse en Rom einse filosofie

m ogelijk verloopt. Met d it id eaal loop t Dem ocritus in zekere zin vooru it op Ep icu ru s levensd oel (WHORV), onverstoorbaarheid . Dem ocritu s w erk is al betrekkelijk vroeg in d e oud heid d oor d at van d e latere atom ist Epicu ru s en zijn volgelingen overvleu geld . Van Dem ocritu s talrijke natu u rfilosofische en kentheoretische geschriften hebben w e slechts enkele citaten over, aan te vullen d oor berichten. Van zijn evenens talrijke vakw etenschapp elijke en technische geschriften w eten w e vrijw el niets, al is er een m athem atisch fragm ent bew aard . Dem ocritu s w as zo m ogelijk een nog universeler geleerd e en ond erzoeker d an Aristoteles: zijn oeu vre om vatte, volgens d e in d e eerste eeu w van onze jaartelling op gesteld e catalogu s, acht ethische titels, negentw intig natu urfilosofische (w aarond er m athem atische en astronom ische, acht m u sische (bijvoorbeeld 2YHU GLFKWHQ, 2YHU enige m et betrekking tot d e ziel, en negen titels m et als eerste w oord oorzaken), acht

+RPHUXV), en acht technische titels (bijv. 2YHU VFKLOGHUNXQVW en 0HGLVFKH NHQQLV). Deze veelheid aan beoefend e en bestud eerd e genres laat nog eens zien hoe m oeilijk begrip p en als filosofie en w etenschap in d e voorsocratische p eriod e hanteerbaar en toepasbaar zijn. De grenzen zijn niet strikt. Wel zien w e in al d eze gebied en een bep aald e gem eenschap pelijke m entaliteit: een nieuw e, kritische, open trad itie van

rationele sp ecu latie. Dezelfd e m entaliteit vind en w ij in d e d oor d e natuu rfilosofie benvloed e geneesku nd e van H ipp ocrates en in d e H ipp ocratische geschriften.  +LSSRFUDWHV H ipp ocrates, een arts uit Kos (ca. 460370 vC?): het FRUSXV +LSSRFUDWLFXP. Verschillen in Een zestigtal verhand elingen over geneesku nd e is overgeleverd op naam van

leer, m ethod e en stijl slu iten u it d at ze het w erk zijn van n p ersoon: ze zijn d u id elijk Zelfs van d e tractaten u it d e vijfd e eeuw , w aarond er /XFKWHQ ZDWHUHQ HQ SODDWVHQ 'H op verschillend e plaatsen en tijd stip pen ontstaan, d e m eeste tu ssen ca. 430 en 360 vC.

KHLOLJH ]LHNWH en 'H PHQVHOLMNH QDWXXU, is het niet zeker w elke w e aan d e historische al gold als een groot m ed icus, zo niet d e grootste, m aar van zijn leven en p ersoonlijkheid is vrijw el niets bekend . Zijn roem en gezag m aakten d at tal van geschriften m et zijn naam w erd en gesierd bij w ijze van keu rm erk. Al in d e ou d heid

H ipp ocrates m ogen toeschrijven. Vast staat d at d eze ten tijd e van Plato en Aristoteles

ontm askerd en geleerd en als Galenu s som m ige hiervan als niet-authentiek. Deze H ip p ocratische kw estie d u urt tot op hed en voort. De vroegste H ip pocratische geschriften geven een hou d ing te zien d ie wij m et d e vertoont m et p resocratische d enkbeeld en. De au teur van 'H KHLOLJH ]LHNWH, w at w il zeggen epilep sie, betoogt d at d eze ziekte in strijd m et haar naam niet van een god nod ige slagen om d e arm (vroeg-)w etenschap p elijk m ogen noem en en d ie raakp unten

Presocratici en H ip p ocrates

65

afkom stig is m aar w ord t veroorzaakt d oor natu u rlijke oorzaken, d ie hij ook p robeert te id entificeren: een ep ilep tische aanval ontstaat w anneer kou d slijm zich ophoop t in d e schrijver van /XFKWHQ ZDWHUHQ HQ SODDWVHQ d enkt d at elke ziekte een natuu rlijke oorzaak fysische om geving als factor d ie bepaald e ziekten bevord ert, bijvoorbeeld ter verklaring van im p otentie bij d e Scythen. Naast vervanging van god d elijke d oor natuurlijke oorzaken zien w e in d e H ipp ocratische geneesku nd e een streven naar een algem een cau saal m od el, bijvoorbeeld gebaseerd op d e vier fysische elem enten aard e, w ater, vuu r en lucht, of, som s in sam enhang hierm ee, lichaam svochten als het viertal bloed , slijm , zw arte gal en gele gal. Vaak w ord t verstoring van of gebrek aan evenwicht tu ssen zu lke bestand d elen gezien als onm id d ellijke oorzaak van ziekten. Bij d e behand eling en p reventie van d eze ziekten sp elen naast m ed icijnen voed ing en algem ene leefw ijze een grote rol. De Hip pocratische geneesku nst is uiterst terughou d end ten aanzien van chirurgische ingrepen. Er w as ook nog w einig of geen anatomische kennis voorhand en: anatom ie op m ensen toegep ast ontstond pas in het H ellenistische tijd p erk, en zelfs toen w erd nog getw ijfeld aan haar relevantie voor therapie. p ositie van een arts, en d e hou d ing d ie van hem w erd verw acht. De (HG legt nad ruk op De H ip pocratische geschriften leren ons het een en and er over d e m aatschapp elijke hersenen. Tevens levert hij als eerste een bered eneerd e kritiek op m agie. Ook d e

heeft d ie ond er gelijke om stand ighed en d ezelfd e gevolgen te zien geeft. H ij w ijst op d e

zijn verantw oord elijkheid jegens zijn eigen vak en geeft regels voor correcte om gang m et p atinten. In een aantal w esterse land en w ord t d eze tekst, nauw elijks n p agina lang, in aangep aste vorm nog gebruikt bij d e bediging van beginnend e artsen. In w eerw il van genoem d e verschillen is d e H ipp ocratische geneeskund e als geheel, naast het w erk van Galenus, bepalend gew eest voor d e w esterse geneeskund e tot in d e vroeg m od erne p eriod e. Bij verscheid ene H ippocratische au teu rs vind en w e een benad ering d ie we rationeel en em p irisch m ogen noem en w aarbinnen nog d e nod ige verschillen van op vatting en accent m ogelijk zijn. Geneesku nd e w as hierd oor n van d e eerste w etenschap p en, m et alle beperkingen w aaraan w etenschap in de ou d heid ond erw orp en w as. Filosofen als Plato, Aristoteles en d e Stoci w aren op d e hoogte van d e m ed ische theorien van hu n tijd en verw erkten d eze. Om gekeerd volgd en m ed ici ontw ikkelingen in d e filosofie. Tu ssen filosofie en geneesku nd e heeft van m eet af aan een levend ige wisselw erking bestaan.

 62),67(1
 %HJULS HQ EHZHJLQJ In d e Griekse w ijsbegeerte vorm en d e sofisten een u itzond ering. De geschied enis van d eze filosofie is m oeilijk d enkbaar zond er hen, m aar een sofist is geen filosoof, en zelfs een gevaar voor d e filosofie althans, d at vind en d e filosofen bij u itstek: Plato en Aristoteles. De eigenlijke sofistiek beslaat hoogu it een paar generaties tijd genoten van d e latere p resocratici en van Socrates m aar in Platos d ialogen zien w e sofisten stand pu nten verd ed igen d ie kennelijk tot halverw ege d e vierd e eeu w vC actueel zijn. In d e eerste helft van d e vierd e eeu w w ord t het begrip filosofie in bew u ste en op zettelijke tegenstelling tot sofistiek afgebakend en op geist, eerst d oor d e red enaar en leraar sp reken-in-het-openbaar Isocrates en d aarna d oor Plato. N u nog steed s heten had ze een gu nstiger klank iets als knapp e kop of VPDUW JX\ m aar het w erk van ongeld ige red eneringen sofism en en is sofist een afkeu rend e benam ing. Oorsp ronkelijk

d e sofisten stu itte op kritiek bij d iep gravend e tegenstand ers, te beginnen m et Socrates. De m anier w aarop d eze critici d e term sofist en het begrip filosofie invu ld en is toonaangevend gebleven, w at er m ed e toe heeft geleid d at d e geschriften van d e sofisten bijna alle verloren zijn gaan en d at w e over hu n d enken voornam elijk d oor hun tegenstand ers w ord en ingelicht. Dit d oet niet af aan d e invloed d ie d e sofistiek, ten d ele via d e retorica, is blijven uitoefenen op vorm en van p ubliek d ebat. Wie in enig opzicht ku nd ig w as w erd in het Grieks VRSKRV genoem d ; w ie

ku nd igheid verhief tot d oel op zichzelf, en w ie eraan verd iend e, heette sofist. De sofisten van d e vijfd e eeu w vC vorm d en een beroep sgroep ; ze vold ed en aan een vraag: naar ond erw ijs. Deze vraag ontstond in een aantal Griekse stad -staten d oor invoering van d em ocratische staatsvorm en en rechtsstelsels. In d e rad icale d em ocratie van het w elvarend e Athene had het zin het w oord te nem en in d e w etgevend e vergad ering, en kon je leven ervan afhangen of je jezelf d oeltreffend w ist te verd ed igen voor een ju ry van leken. Waar w ij een volksvertegenw oord iger kiezen of een ad vocaat in d e arm nem en, gelastte d e Atheense w et een bu rger zelf het w oord te voeren. Een toesp raak voor het gerecht kon hij op bestelling laten m aken, w at een brood w inning verschafte aan schrijvers van red evoeringen oftew el logografen. H ij kon ook te rade gaan bij een red enaar d ie hem zelf leerd e sp reken in het op enbaar, voor d e volksrechtbank, in d e volksvergad ering, of bij alle m ogelijke gelegenhed en. Maar w at kan en m oet een m ens eigenlijk leren? En w at is ervoor nod ig d it te ond erw ijzen? Op d eze vragen had elke

Sofisten

67

leraar elke sofist zijn eigen antw oord . Wat d e sofisten tot n bew eging verbind t is, m eer d an d e inhoud van hu n lessen, het feit d at ze hu n ond erricht aanbied en tegen betaling. H et oud e id eaal, uitblinken in w oord en d aad , brengen zij binnen het bereik van een nieu w e m id d enklasse, bem id d eld m aar zond er d e voorrechten en opvoed ing van een erfelijke ad el. Hu n succes w ord t al snel tegen hen gebruikt. In d e ogen van d e gensp ireerd e vrijbu iter Socrates en d e visionaire aristocraat Plato p laatsen ze zich d oor geld aan te nem en m oed w illig in een afhankelijke p ositie vanwaaruit je geen m oreel gezag ku nt d oen geld en. Op d e lente van d e rad icale d em ocratie volgt na d e Atheense ned erlaag in d e Pelop onnesische oorlog een kentering w aard oor ook d e red enaar Isocrates er belang bij heeft zich van sofisten te d istantiren en zichzelf filosoof te noem en. Plato is zijn leven lang op zoek naar d e ju iste bep aling van het verschil tu ssen red enaar, sofist en filosoof. Zijn oplossing, d at d e enige w are sp reker een filosoof is, gevorm d d oor d ialectiek, overtu igt w el d e led en van zijn eigen Acad em ie en van scholen gesticht naar haar voorbeeld . Isocrates op vatting, d at de d ialecticu s als beoefenaar van d e d ebatteerku nst een sofist is, en d e w are filosoof ju ist d e sp reker geschoold volgens d e m ethod eIsocrates, vind t w eerklank bij een bred er pu bliek. Iets d at beid en overnem en van d e sofistiek is het belang d at zij hechten aan opvoed ing. Dat d oet afbreuk aan het belang van een goed e afkom st. In d e w oord en van d e overigens vrijw el onbekend e Lycop hron:
Afkomst is iets w aarvan d e schoonheid niet is te zien en h et aanzien beru st op horen zeggen. (DK 83: 4)

H ierd oor zijn sofistiek, retorica la Isocrates en filosofie la Plato alle d rie potentieel bed reigend voor d e trad itionele m oraal van een d oor vererving (land -) bezittend e klasse, d ie geen belang heeft bij verand ering en niet gew end is zich te m oeten verd ed igen of te verantw oord en. N aar het bereik van haar d enken ku nnen w e sofistiek kenschetsen als reflectie op taal, m ens en m aatschapp ij, gew oonlijk in d e context van een vorm ing tot sp reken in het op enbaar, vaak m et benu tting van encyclop ed ische kennis ontleend aan een voornam elijk Ionische trad itie van ond erzoek en kritisch vragen. Bij toeschouw ers u it behou d end e kringen kan d e ind ruk ontstaan d at zu lke onbevangen kritische reflectie som s antisociaal en am oreel extrem ism e in d e hand w erkt.

68

Griekse en Rom einse filosofie

 7KHPDV HQ WKHVHQ De m eest originele bijd ragen van sofisten d raaien om tw ee them a s: ten eerste een tegenstelling tu ssen natu ur (SKXVLV) en iets als conventie , gebruik, zed e , gew oonterecht en vand aar w et (QRPRV), ten tw eed e een m ethod e van stelselm atige tegensp raak verheven tot beginsel. H et eerste lijkt een kwestie van inhou d , het tw eed e van w erkwijze, m aar ze hangen sam en. H et eerste tornt aan ied er w ereldbeeld d at een bep aald e ord e d er d ingen aanvaard t als vanzelfsp rekend , het tw eed e aan een voor d e hand liggend e gevolgtrekking u it zo n w ereld beeld : d at voor d eze onbetw istbare ord e n bep aald e beschrijving (ORJRV) d e ju iste is, en ied ere beschrijving d ie hiervan afw ijkt en haar tegensp reekt onw aar. Zo n stand p u nt is realistisch in d e zin d at een realiteit w ord t aangenom en d ie voor haar bestaan en haar kenbaarheid niet afhankelijk is van ons d enken en in het bijzond er van d e vorm ing van onze algem ene begrip p en en onze taal, m aar d eze ju ist objectief fu nd eert. Wie d it stand p u nt aanhangt heeft niet vanzelf d e behoefte het in w oord en u it te d ru kken; d e term en w aarin het zich laat form u leren w ord en ju ist ontw ikkeld in d iscu ssie m et d iegenen d ie het in tw ijfel te trekken en erop w ijzen d at m eer d an n beschrijving m ogelijk en verd ed igbaar is. Ind irect zagen w e al een zeker naef realism e w eerp iegeld in het ou d ere gebru ik van tw ee Griekse w oord en d ie in d e filosofie een grote toekom st tegem oet gaan: het werkw oord zijn (HLQDL) d at niet ond erscheid t tu ssen (D) HU zijn, voorhand en zijn van een voorw erp , (E) ]R zijn, het geval zijn van een stand van zaken of feit, en (F) ZDDU zijn van een oord eel of u itsp raak (hierboven, 2.8); en het bijvoeglijk naam w oord voor (D) w aar (DOrWKrV) d at ook staat voor (E) w erkelijk en echt, en zelfs voor (F) w aar-achtig-heid als eigenschap van een m ens of ziel d ie klaarheid heeft verkregen over d e w erkelijkheid , en zich d aarm ee d e w aarheid heeft eigen gem aakt. De m ethod e van tegenspraak vind t haar neerslag in p aren van betogen voor en d e zw akste bew ering of red enering (al w eer ORJRV) tot sterkste te m aken. Besp reking tegen een en d ezelfd e stelling, w aarbij d e sp reker aansp raak m aakt op het verm ogen

ORJRL) van een naam loze sofist, m aar ook bij red enaars, traged ied ichters en

van een kw estie in tw ee tegengesteld e p leid ooien vind en w e in d e %HWRRJSDUHQ ('LVVRL

geschied schrijvers. De vorm w as gew orteld in Atheense rechtsp raak en p olitiek overleg; d e ged achte d at niet d e zaak m aar d e sp reker bep aalt w elk stand p unt zegeviert w erd toegeschreven aan d e eerste beroep sred enaars Corax en Tisias en d e vooraanstaand e sofist Protagoras u it Abd era. Ze w as om stred en. De im p licatie is d at een en d ezelfd e sp reker om het even w elk van beid e stand p unten kan d oen zegevieren naar hij verkiest. Door een ongeloofw aardige of im p opu laire stelling te verd ed igen kon een sofist ind ru k m aken, m aar hij liep ook het gevaar zijn toehoord ers van zich te vervreem d en.

Sofisten

69

In een d iscussie ku nnen verschillend e p artijen zich beroep en op een natu u rlijke ord e. Wie d it d oet ontkent niet d at bep aald e om stand ighed en in het gebru ik zijn gegroeid en d oor gew oonte in stand gehoud en: d at er conventies bestaan, al d an niet in w oord en vastgelegd . Ook heeft hij over d eze conventies nog geen oord eel geveld . Zijn natu u rlijke ord e kan veel of w einig om vatten; ze kan w ord en aangevoerd om trad ities overboord te gooien, of juist te bescherm en tegen nieu w lichterij. Maar w ie erm ee scherm t erkent hierd oor een m aatstaf voor een oord eel w aarover d iscu ssie m ogelijk is. Een en d ezelfd e sofist kan d eze m aatstaf in verschillend e context hanteren m et verschillend e strekking. Wanneer Gorgias u it Leontini d e natu ur gelijkstelt m et w at niet is en betoogt d at d it onkenbaar is en niet m eeged eeld kan w ord en, hoeven w e d it virtu oze staaltje van briljante p iasserij niet al te ernstig op te vatten, m aar het inzicht d at het lang niet vanzelfsp reekt w at natuu rlijk is en w at niet, is d iep en verontru stend . Intu ssen verhind ert het Gorgias niet eld ers te schrijven
De d ingen d ie w e zien hebben een natu u r d ie niet is w at w ij w illen m aar w at het geval w il. (+HOHQD 15)

m et and ere w oord en: w e staan tegenover een w erkelijkheid d ie w ij niet beheersen m aar d ie ons beheerst. Ook Protagoras kan m et d e verhoud ing tu ssen natu ur en conventie verschillend e kanten op . In d e d iscu ssie over correct taalgebru ik stelt hij tegenover w oord geslacht volgens het sp raakgebru ik het natuu rlijk geslacht, als toetssteen ter correctie van gram m aticale conventie. Wanneer Plato aan Protagoras in d e naar hem genoem d e d ialoog een half m ythische u iteenzetting over recht en gerechtigheid (GLNr) in d e m ond legt (3URWDJRUDV 322-27) is d e strekking ju ist een harm onieu ze aanslu iting tu ssen natu u r en m ensenw erk: recht en in het verlengd e hiervan w et w ord en voorgesteld als w elisw aar aangeleerd , m aar tevens nood zakelijke voorw aard e voor m enselijk leven, analoog aan d e m id d elen w aarover d iverse d iersoorten beschikken om zich te verd ed igen. H ierm ee grijpt Protagoras, althans bij Plato, teru g op een m ythe bij d e archasche d ichter H esiod u s, m aar loop t hij ook vooru it op Aristoteles opvatting over d e verw evenheid van aanleg, op voed ing en m aatschap p elijke ord e. Meer p olariserend zet H ipp ias u it Elis de verschillend e, verand erlijke m ensenw etten af tegen een natu u rlijke, zelfs god d elijke ongeschreven w et. Ook

Antip hon u it Rham nu s haalt in :DDUKHLG het volle p ond u it d e tegenstelling tu ssen

conventie, (gew oonte)recht of w et, en natu ur. De sancties en beloningen van d e natu u r zijn nood zakelijk en w aar w ij zou d en zeggen: reel. Die van d e conventie

70

Griekse en Rom einse filosofie

bestaan in w at m ensen ervan d enken (GR[D), en treffen d u s niet w ie iets d oet d at ongem erkt blijft. Maar in het algem een ond erm ijnt alleen al het hanteren van een contrasterend begrip p enp aar natu u rconventie het vanzelfsp rekend e karakter van conventies. In trad itionele sam enlevingen ligt het voor d e hand conventies als bind end op te vatten, als even w einig manip u leerbaar en voor herziening vatbaar als d e natuu r, en ze het gezag toe te kennen van een w et. Een contrast m et natuu r vestigt aand acht op d e grens m enselijke vaard igheid (WHFKQr, Latijn DUV), en d oet d e vraag rijzen hoeveel van ons bestaan m aakbaar is. Beid e them as zijn aan d e ord e in d e m eest kernachtige u itsp raak u it d e sofistiek: Protagoras boud e stelling,
Van alle d ingen m aat is (HHQ, GH) m ens: van d ie w elke (HU, KHW JHYDO, ZDDU) zijn d at ze HU, enz.) zijn en van d ie w elke niet (HU, enz.) zijn d at ze niet (HU, enz.) zijn. (DK 80 B 1)

en het verschil tu ssen natuu r en het bereik van m enselijke instellingen (WKHVLV) en

De strekking van d e begripp en zijn en d ing is niet beperkt of nad er bep aald , het gebru ik van d e term m aat overd rachtelijk, en m ens d u bbelzinnig: elk? sam en? als soort? Plato vat het op als: elk afzond erlijk, en d at is d e gangbare m ening. Door d it gebrek aan bep aling blijft Protagoras stand pu nt w at ongrijpbaar, m aar hij zet zich kennelijk af tegen d e verond erstelling d at een m ens voor allerlei vraagstu kken beschikt over een m aatstaf bu iten hem zelf waaraan hij d ingen objectief genoeg kan afm eten om er onbetw ist u itsp raak over te d oen. In p laats hiervan geeft Protagoras elk van ons een vrijbrief zichzelf tot m aatstaf te nem en: d e d ingen te benoem en en beschrijven zoals ze zich aan jou , d an w el m ij, voord oen. H et verband m et d e m ogelijkheid van tegensp raak is d u id elijk: als elk van ons hetzelfd e voorw erp voor ogen heeft m aar er niet d ezelfd e hoed anigheid aan toeschrijft hebben w e beid en of allen een geld ige ind ruk d ie d e grond slag bied t voor bew eringen over het voorw erp . Verschillend e beschrijvingen zijn d u s evenzeer gew ettigd ; tegensp raak tu ssen bew eringen is toelaatbaar als w e d it al tegenspraak m ogen noem en, en niet w illen conclu d eren d at elke sp reker een and er w aarnem ingsproces beschrijft. Lukt het nu een van ons d e and eren over te halen tot zijn eigen stand p u nt, d an is hij erin geslaagd van d e zw akste bew ering en red enering (ORJRV) d e sterkste te m aken naar een eenvou d ige, zichtbare m aat: d oor stem m en te tellen, of d oord at d eze red enering tw eehond erd oorlogsschep en in bew eging heeft gezet.

Sofisten

71

De verzw egen voorond erstelling is d at er geen betere, of zelfs geen and ere m aat is: d at het onm ogelijk is objectief een scheid slijn vast te leggen tu ssen geel en oranje, verd ed iging en aggressie, belediging en goed moed ige sp ot. Relativism e in d e zin d at u itsp raken w aar zijn in relatie tot het ind ivid u d at zich u itsp reekt, leid t zo tot een p ragm atische w aarheid sopvatting: d e op vatting d at u itsp raken als w aar ku nnen geld en zo lang ze binnen een gem eenschap d ienst d oen, in d e ogen van een m eerd erheid w erken . Een logische gevolgtrekking is d at het innerlijk tegenstrijd ig, d u s zinled ig is van een m eerd erheid te zeggen d at ze als zod anig ongelijk heeft. Alleen w anneer er een m eerd erheid is gew onnen voor w at tot d an toe een m ind erheid sstand p u nt w as ku nnen w e m et terugw erkend e kracht vaststellen d at d e voorm alige m eerd erheid ongelijk had en d at haar stelling onw aar w as. Wanneer d e stem m en staken is een stelling even w aar als haar ontkenning, evenzeer w aar als onw aar; haar w aarheid sw aard e is onbeslist. KRPR PHQVXUD) het begin vorm d e van een geschrift getiteld :DDUKHLG m et als ond ertitel RI: [EHZHULQJHQ] GLH [HONDDU, of GH WHJHQVWDQGHU, of GH WRHKRRUGHU] YORHUHQ Je ku nt vind en d at d it d e m ogelijkheid en d e zin van tegensp raak aantoont, tegenover iem and d ie bew eert d at er van een en d ezelfd e w erkelijkheid m aar n w are beschrijving m ogelijk is, en d at iets d at hierm ee in tegenspraak is, geen echte beschrijving is. Maar je ku nt het ook zo op vatten d at er ju ist geen tegensp raak op treed t; d at m ijn ind ru k d at het blad geel is en aanval zelfverd ed iging even w erkelijk en w aar is als jou w ind ruk d at het blad oranje is en een inval im p erialisme, en evenm in aan een and ere m aat af te m eten. Zon op vatting verd ed igt Euthyd em u s in Platos naar hem genoem d e d ialoog ((XWK\GHPXV 286 AB). Zu lk relativism e zal niet zo gau w tot een w erkbaar m eerd erheid sstand p unt leid en, eerd er tot d e op vatting d at het ind ivid u is opgesloten in een cognitief isolem ent w aaruit het niet kan w ord en bevrijd . Toch geeft ook d eze form u lering een verband te zien m et d e tegenstelling tu ssen natu ur en conventie: w ie overtu igd is d at m eningen gelijkgerechtigd en gelijkelijk gerechtvaard igd zijn, en tegensp raak schijn, heeft geen p laats voor natuu rlijke ord e en recht, m aar zal neigen tot een open sam enleving w aaraan d oor haar led en naar behoefte en verm ogen w ord t gesleuteld . Enige ru im te voor m eningsverschil is hoe d an ook vereist voor d e w erkzaam heid van om het even w elke sofistische leraar. Deze ged ijt d u s beter in een dem ocratie, zoals zelfs d e anti-d em ocratisch gezind e Antip hon aanvoert w anneer hij is beschu ld igd van steu n aan een oligarchische staatsgreep . De rol van het su bject in w aarnem ing en oord eel w ord t im p liciet erkend w anneer een sp reker zich beroep t op w at w aarschijnlijk (HLNRV) is. Dit m oeten w e niet begrijp en in term en van een w aarschijnlijkheid sUHNHQLQJ, m aar in d e letterlijke zin van w at erop H et is veelzeggend als het w aar is d at Protagoras m ens m aat -stelling (Latijn

72

Griekse en Rom einse filosofie

lijkt, wat op het oog aannem elijk is: het is niet w aarschijnlijk d at d e zw akste partij het hand gem een heeft uitgelokt, d at een rijk m an heeft gestolen wat hij kopen kon. De voorond erstelling is d at tegengesteld e opvattingen beid e w aarschijnlijk ku nnen zijn, en d at w e het over d e vraag w elke het m eest w aarschijnlijk is toch eens ku nnen w ord en. Een beroep op w aarschijnlijkheid kan sam engaan m et het erkennen van een w aarheid , wat ogenschijnlijk w aar is. Maar het KRHIW hierm ee niet sam en te gaan: w aarschijnlijkheid kan w ord en aangebod en als alternatief voor een w aarheid d ie zo erkent, en hierop een m aatschap pelijk bestel w il bou w en, m oet het begrip ZHUNHOLMNheid onbereikbaar is d at w e ku nnen tw ijfelen of ze w el bestaat. Wie een natuu rlijke ord e achterhaalbare objectieve w aarheid ; d an is w aarschijnlijk w at letterlijk lijkt op d e

ond erscheid en van een w aarheid gelegen in taalu itingen, en zijn begrip ZDDUheid laten afhangen van d eze w erkelijkheid bu iten d e taal als m aat. Hij m oet het omstred en naef realism e vervangen d oor een m ind er kw etsbaar realism e. Zo d aagt het relativism e van d e sofistiek in haar m eer of m ind er rad icale varianten het Griekse d enken u it om het bestaan te fu nd eren van een kenbare w erkelijkheid bu iten d e taal als grond slag voor een sociale, p olitieke en m orele ord e. In volgend e hoofd stu kken zal d uid elijk w ord en w aarom Plato en in zijn voetsp oor Aristoteles m enen te m oeten afrekenen m et d e overbelichting van conventies d oor som m ige sofisten en m et bep aald e op vattingen over w at natuu rlijk is van and ere sofisten, en ook w at voor w end ingen zij tot d it d oel geven aan d e sofistische m ethod e van tegensp raak. Aan verschillend e sofisten w ord t als ond erw ijsd oel toegeschreven correct taalgebru ik :RONHQ, w aarin Socrates d e rol van sofistische schoolm eester krijgt om vat d eze ru briek een allegaartje van regels en ingrep en, en is m isbru ik m ogelijk d oor tegenstand ers aan te vallen op kw esties van vorm . Maar som m ige ku nstgrep en, bijvoorbeeld aanpassing van w oord geslacht aan natu urlijk geslacht niet het rund m aar d e ru nd raken aan belangrijke ond erw erp en: geld igheid en gezag van d e natu u rlijke taal, en haar verhoud ing tot d e red e. Taalgebru ik om vat w oord keu s. Plato en Aristoteles verm eld en Prod icu s u it Ceos als specialist in het ond erscheid en van betekenisnu ances tu ssen w oord en d ie synoniem lijken, zoals blijd schap en vreu gd e. Plato s bezw aar is d at Prod icu s blijft steken in d e taal en niet tot d e d ingen d oord ringt: een ernstig bezw aar, m aar daarmee w eten w e nog hoe zijn Socrates d eze valku il d enkt te ku nnen verm ijd en. Aristoteles vind t d at OHJRPHQD) betreft w elisw aar hom oniem en, w oord en van gelijke klank m et verschillend e betekenis, veeleer d an synoniem en, w oord en van gelijke betekenis, m aar d eze analyse Prod icu s overd rijft; zijn eigen analyse van term en m et m eer d an n u itleg (SROODNK{V (RUWKRHSHLD). Blijkens uiteenlop end e voorbeeld en ond er m eer Aristop hanes kom ed ie

Sofisten

73

toont evengoed aan hoeveel afhangt van nau w keu rige betekenisond erscheid ingen iets d at voor hed end aagse analytische filosofen vanzelf sp reekt.  3HUVRQHQ Protagoras en Gorgias zijn d e eerste en m eest invloed rijke sofisten, en d ie w elke, in hun eigen w oord en of bij Plato, het best uit d e verf kom en. Protagoras is d e alzijd ig bekw am e sofist bij u itstek, Gorgias een eigenzinnig genie: hij geeft retorisch p roza als genre zijn vorm , en verslaat filosofen op hun eigen w ap en.  3URWDJRUDV Voor Protagoras (ca. 490 tot ca. 420 vC) u it Abd era zijn w e bijna helem aal afhankelijk gem akkelijk te ond erscheid en tu ssen w eergave en kritische analyse. We horen d at Protagoras zijn leerlingen belooft hun te leren voor en tegen d ezelfd e stelling of zaak te p leiten, m aar hu n ook raad w eten of w elberad enheid (HXERXOLD) bij te brengen: het gezond verstand en d e kennis w aard oor een m ens zow el in het op enbare leven als in p riv-zaken d oeltreffend kan optred en. Naast d e eerd er aangehaald e stelling over d e m ens als m aat ku nnen w e nog een and er letterlijk citaat zetten:
Van god en kan ik niet w eten d at ze (er) zijn en ook niet d at ze er) niet zijn, en evenmin w at voor ged aante ze h ebben. Versch illend e d ingen staan d eze w etenschap in d e weg, niet alleen het feit d at w e ze [RI het] niet ku nnen zien, m aar ook d e korte d u u r van een mensenleven. (DK 80 B 4)

van m ed ed elingen bij Plato, in het bijzond er in 3URWDJRUDV en 7KHDHWHWXV. H ier is niet

Ook

hier

m aakt

Protagoras

een

voorbehou d

ten

aanzien

van

trad itionele

verond erstellingen en toont hij zelfbew u st vertrou w en op het eigen oord eel. Maar d e stelling is voor m eer d an n uitleg vatbaar. En interp retatie is d at Protagoras het onm ogelijk acht over god en zelfs m aar su bjectieve kennis te verw erven, d oord at ze zich ond er norm ale om stand ighed en ook in een heel leven niet aan een ind ivid u voord oen. Een and ere is d at Protagoras het vraagstu k van het bestaan van d e god en niet binnen het bereik toelaat van d e d ingen w aarvoor d e m ens als enige m aat d ient. Dan zou hij im p liciet een bereik afbakenen w aarbinnen kennis iets and ers is d an w at een m ens voorkom t. And ers benad erd , hij lijkt d e geld igheid van w at ons toeschijnt te w illen fu nd eren in w at w e m et onze zintu igen ku nnen w aarnem en n w at w e d aaru it in d e loop van ons leven w eten op te m aken. Deze u itleg is verenigbaar m aar niet m eer d an d at m et een d erd e citaat:

74

Griekse en Rom einse filosofie

Voor ond erricht zijn aanleg en oefening vereist; m ensen moeten beginnen te leren wanneer ze jong zijn. (DK 80 B 3)

Zu lke op vattingen liggen in het verlengd e van d ie van Xenophanes en Dem ocritu s.  *RUJLDV Gorgias (ca. 485 tot in d e vierd e eeu w vC) u it Leontini op Sicili w as volgens overlevering leerling van d e al even charism atische Em ped ocles u it Acragas op hetzelfd e eiland , van w ie hij een theorie van w aarnem ing overnam . Van Gorgias is m eer eigen w erk bewaard d an van Protagoras. Voor een d eel zijn d it toespraken m et p arad oxale ond erw erp en, w at hier w il zeggen d at ze een stelling verd ed igen d ie tegen algem een gangbare opvattingen ingaat; m et zulke red evoeringen laat een sp reker zien w at hij kan. H iertoe hoort een verd ed iging van H elena, d ie gew oonlijk d e schu ld krijgt van d e Trojaanse oorlog m et al haar m enselijke verliezen. Gorgias laat H elena zelf w ijzen op d e onw eerstaanbare m acht van overred ing, even sterk als licham elijke d w ang of verd ovend e m id d elen, m et d e m ogelijkheid van m isleid end e begoocheling d oor het w oord . Beslissend voor d eze u itw erking is nam elijk niet d e w aarheid , m aar d e ku nst van d e sp reker, of het nu gaat om vraagstu kken in filosofie, natu urond erzoek of rechtsp raak. Voor Antiphon (hierond er, 3.4) is d it een gruw el; Gorgias lijkt er nogal m ee ingenom en. +HW MXLVWH RJHQEOLN) w ord t Gorgias toegeschreven en een lijst van w oord en of nam en QDWXXU. Dit is al even p arad oxaal en p rovocerend als Gorgias Ook een m eer theoretische beschou w ing over w elsp rekend heid (5HGHQDDUVNXQVW of

GH

(2QRPDVWLNRQ). Maar zijn belang voor filosofie ligt vooral in een betoog +HW QLHW ]LMQGH RI

verd ed igingstoesp raken, m aar vooral voor toehoord ers of lezers vertrou w d m et d e red eneerku nst van d enkers in het kielzog van Parm enid es, en d aard oor niet rep resentatief voor d e gem id d eld e sofist en zijn p u bliek. Meteen al in titel en ond ertitel KHW JHYDO is en w at niet ZDDU is: WR Pr RQ), en vervolgens betoogt hij d at DOV iets (HU, enz.) w as d it niet te bevatten zou zijn, en als het al te bevatten w as, d an toch niet u it te d ru kken en m ee te d elen. De u itpu ttend e behand eling van d enkbare m ogelijkhed en lijkt een p arod ie op een d ialectische m anier om een stelling te bew ijzen: d oor u it d e ontkenning van d eze stelling een gevolg af te leid en d at in strijd is m et een evid ente w aarheid , of innerlijk strijd ig en d u s logisch onm ogelijk. Deze m ethod e voorond erstelt een inventaris van verschillend e, elkaar w ed erzijd s u itslu itend e logische m ogelijkhed en. Voor Gorgias toehoord ers en lezers m oet het een oogverblind end e van zijn voord racht stelt Gorgias natu ur gelijk m et w at niet is (w at HU niet is, w at niet

Sofisten

75

d em onstratie zijn gew eest van het ku nnen van een spreker, en een p rikkelend e m anier om te tornen aan w at vanzelfsp rekend lijkt. Aan zon sp el van p arad oxen zit, bed oeld of niet, ook een kant van filosofische ernst. Een overigens vrijw el onbekend e sofist, Xeniad es, bew eert
Alles is onw aarheid , ied ere voorstelling en m ening onw aar; u it w at niet (er) is ontstaat al w at ontstaat, en tot w at niet (er) is vergaat al w at vergaat. (DK 81)

H ierm ee zet hij Parm enid es even grond ig op zijn kop als Gorgias d oet, en m et Parm enid es d e voorond erstelling van het Griekse d enken d at niets ontstaat u it niets. Maar zijn u itsp raak valt m et d e nod ige goed e w il ook te zien als een volgend e stap in voorkom en: JLJQHVWKDL, JHQHVLV) op w eg naar Plato s poging d e tegenstelling tu ssen d aartu ssen een w ijd e m aar niet geheel onoverbru gbare kloof.  3URGLFXV Prod icu s (vr 460 tot in d e vierd e eeu w vC) u it Ceos is bekend om zijn belangstelling voor u itd rukking in taal en in het bijzond er voor ond erscheid in betekenis tu ssen verschillend e w oord en. Hij gaf zijn beschou w ingen d e vorm van vergelijking en contrast tu ssen tw ee of m eer term en: een ind eling en ond erverd eling (GLKDLUHVLV) van w at in d e taalku nd e een w oord veld heet d e schoolvoorbeeld en zijn term en voor kleuren en voor verw antschap srelaties en in d e trad itionele versie van Aristoteles logica een genu s-begrip , bijvoorbeeld d eu gd als genu s boven m oed en trou w als species. Zon vergelijkend e benad ering kan een beroep d oen op u iteenlopend e gegevens ontleend aan taal: algem een sp raakgebru ik, verw ante term en, w oord afleid ing oftew el etym ologie, teksten van gezaghebbend e, sp raakm akend e taalgebru ikers als w etgevers en d ichters. Prod icu s zelf heeft verm oed elijk stilzw ijgend aangenom en d at m et nad ere bep aling van betekenis nau w keu riger inzicht in d e w erkelijkheid gep aard gaat. Dit m aakt hem tot een voorloper van filosofen d ie ervan u itgaan d at taalgebru ik betrou w bare aanwijzingen bevat voor d e kennis van d e d ingen, zoals Aristoteles; en zelfs van tw intigste-eeu w se filosofen van d e d agelijkse taal d ie het w erkterrein van d e filosofie zoeken in conceptu ele d istincties besloten in het sp raakgebru ik. H iertegenover staat d e teru gkerend e vraag van Socrates bij Plato. vreu gd e , genoegen en genot ), m aar w at LV (zaak) X niet d eze of d ie X Deze lu id t niet w at is het verschil tussen (w oord ) [ en (w oord ) \ (bijvoorbeeld d e analyse van d e begrip pen zijn (HLQDL) en w ord en (= ontstaan, voortkom en,

beid e ten d ele te verzoenen in een system atisch ond erscheid tu ssen tw ee bereiken, m et

(bijvoorbeeld d it of d at genot), m aar X zelf: w at is het d at alleen X zelf in d e volle zin LV

76

Griekse en Rom einse filosofie

Deze grote vraag schep t bij Plato d e behoefte aan een geestesoog d at d e veelheid aan verschijningsvorm en en taalu itingen achter zich laat om zicht en greep te krijgen op d e ene w erkelijkheid het inzicht w aartoe een gesp rek m et Socrates d e eerste im p uls geeft. Bu iten zijn stu d ie van w oord en d oet Prod icu s ook u itsp raken over d e ontw ikkeling van god sd ienst. Mensen zijn eerst als god d elijk gaan vereren w at hu n het m eeste voord eel bracht, zoals hem ellicham en, strom en en bronnen, d e elem enten, brood en w ijn. Vervolgens hebben ze d e ontd ekkers van gew assen en voed sel, ond erd ak en nuttige vaard ighed en als god en leren beschou w en.  +LSSLDV $QWLSKRQ HQ DQGHUHQ H ipp ias (verm oed elijk vr 460 tot in d e vierd e eeu w vC) uit Elis zet m ensenw etten af E 2) spreekt H ip pias het gezelschap toe als verw anten, hu isgenoten en m ed ebu rgers van nature, zij het niet volgens conventie . H ij licht toe: van natu re is al w at gelijksoortig is verw ant, alleen d e d w ang van d e conventie d rijft het u iteen, en w ij d ie d e natu ur d er d ingen hebben ond erkend m oeten ons hiernaar ged ragen. Verd er kom t H ipp ias vooral ter sp rake als beoefenaar of zelfs stichter van u iteenlop end e takken van w etenschap , een voor zijn tijd universeel, encyclop ed isch geleerd e. Ook ontw ikkeld e hij een m nem o-techniek: een m anier om het geheu gen te oefenen, en hield hij zich als eerste stelselm atig bezig m et d oxografie, het inventariseren van tot d an toe ingenom en stand p u nten. Bij Antiphon (ca. 470 tot 411 vC) u it Rham nu s is d e eerste vraag of al onze gegevens betrekking hebben op n en d ezelfd e persoon. In ied er geval bezitten w e van Antip hon toesp raken voor aanklacht en verd ed iging in d ezelfd e rechtszaak. N et als bij Protagoras en Gorgias m oeten w e rekening hou d en m et d e m ogelijkheid d at Antip hon lou ter om w ille van d e d iscu ssie verschillend e d ingen bew eert. Wat volgens conventie ju ist is vind t Antip hon regelrecht strijd ig m et d e natuu r. Dit slu it niet ied ere vorm van w et of recht uit, m aar d eze zal geen gezag ku nnen ontlenen aan een gevestigd e ord e. N et als voor Lycop hron is voor Antip hon d e grond slag van een rechtsord e niet gelegen in afkom st; d eze veroorzaakt m ind er verschil tu ssen m ensen d an d e fysische geografie van hu n land van herkom st. De grond slag voor een rechtsord e ligt in w at van natu re goed is. Dat w il zeggen, in w erkelijk bestaand , w aarneem baar voord eel: d e m eerw aard e van leven boven d ood , en van genot boven p ijn. Goed verenigbaar hierm ee is d e m ed ed eling d at Antip hon een toegep aste p sychologie ontw ikkeld e, gericht op het verm ijd en of overw innen van leed en p ijn in een soort rationeel-em otieve therap ie of p reventieve behand eling, en een theorie van tegen een natuu rlijke, zelfs god d elijke ongeschreven w et. In Plato s 3URWDJRUDV (337 C 7

Sofisten

77

d rom en. Mind er d u id elijk is het verband m et zijn w erk op het gebied van w isku nd e, sterrenku nd e en natu u rku nd e. De zogenaam d e Anonym u s Iam blichi verd ed igt m ensenw et en m orele conventie tegen hen d ie hieraan tornen m et een beroep op d e natuu r. H ij lijkt d us partij te kiezen tegen H ipp ias en Antip hon, m isschien in navolging van Protagoras. H ij m erkt op d at m enselijk u itblinken langd urige scholing en gew oontevorm ing vereist en d at een m ens alleen ged ijen kan in een gem eenschap ond er een bep aald e rechtsord e. Zijn conclusie, d at d e kracht van w etten op haar beu rt gegrond vest is op d e natu u r, zou d en Socrates, Plato en Aristoteles beam en. Een aantal verm eend e sofisten zijn vrijw el u itsluitend bekend als sp rekers in Dit geld t voor Eu thyd em u s en Dionysid oru s in (XWK\GHPXV, Thrasym achu s in 'H VWDDW, Plato s d ialogen; hun stand pu nten ku nnen beter in d at verband aan d e ord e kom en.

boek 1, en Callicles in *RUJLDV als hij al een historische persoon is.  6ORWVRP

H et zicht op d e sofisten w ord t vertroebeld d oord at het m oeilijk is d e historische figu ren zelf te scheid en van d e interp retatie d ie m et nam e Plato geeft aan het begrip sofist, in tegenstelling tot filosoof, en d ie hij teru g p rojecteert op gereconstru eerd e w oord voerd ers voor d e sofistiek, in gesp rekken m et Socrates als w oord voerd er voor d e filosofie. Toch ku nnen w e u it gegevens bij Plato en and eren een beeld sam enstellen van sofisten als groep d at hen vrij p leit van d e beschuld iging d ie nog spreekt u it onze w oord en sofism e en sofistisch: d ie van onverantw oord e w oord kram erij, haarkloverij en vooral: opzettelijke, cynische m isleid ing. H iervoor hoeven w e niet Plato of zijn filosofische op volgers op hu n beurt te betichten van intellectu ele kw ad e trou w . H et valt in te zien d at een Protagoras, al heeft hij d e beste bed oelingen m et zijn belofte d e zw akste bew ering tot d e sterkste te m aken, zich toch bloot stelt aan Platos kritiek d at hij niet kan ond erscheid en tu ssen overred ing op betere of mind er goed e grond en: tu ssen red elijke overtuiging en d em agogie, tu ssen w aarheid en schone schijn. Of w ij d enken d at w e hem en zijn geestverw anten tegen zu lke kritiek ku nnen verd ed igen hangt grotend eels af van onze eigen filosofische overtu iging.

 62&5$7(6
Weinigen hebben op d e geschied enis van d e filosofie zozeer hun stem pel ged ru kt als Socrates. Van Plato en d e antieke scep tici tot Fried rich Nietzsche en lang d aarna zijn filosofen d oor d e figu ur van Socrates gefascineerd . Dat lijkt d es te merkw aard iger om d at w e over zijn d enken heel slecht ingelicht zijn. Socrates zelf heeft niets geschreven, en d e m eest d irecte getu igenissen d ie w e over hem hebben, geven geen betrou w baar beeld van d e w erkelijke, historische Socrates. Docu m enten zijn er genoeg: speelt (s{NUDWLNRL ORJRL). Maar d eze geven geen eenslu id end e inform atie. H et is d u s niet eenvou d ig Socrates filosofie u it d eze bronnen te reconstrueren.  2S ]RHN QDDU HHQ KLVWRULVFKH 6RFUDWHV De voornaam ste bronnen zijn (1) Plato, vooral in zjjn vroeg ged ateerd e, Socratische d ialogen, (2) Xenop hon, vooral d oor zijn +HULQQHULQJHQ DDQ 6RFUDWHV (0HPRUDELOLD Aristoteles m et d oxografische op m erkingen, voornam elijk in 0HWDSK\VLFD en (WKLFD. 6RFUDWLV); (3) Aristophanes m et zijn :RONHQ (1XEHV) en and ere kom ed ie-d ichters, en (4) al kort na zijn d ood ontstond een genre van geschriften w aarin Socrates d e hoofd rol

Zoals veel van zijn aristocratische leeftijd genoten kw am Plato al jong in d e ban van Socrates. Plato heeft hem van nabij gekend , bew ond erd e hem m ateloos en trad als filosoof u itd ru kkelijk in zijn voetsp oor. Socrates is in Plato s w erk bijna alom tegenw oord ig. Op som m ige pu nten kunnen w e uit d it w erk m et red elijke zekerheid conclu sies trekken over d e historische Socrates. We hebben geen red en om te tw ijfelen aan Platos m ed ed elingen over Socrates leven. Zo m ogen w e aannem en d at hij is geboren in 470/ 469 vC in Athene als zoon van een beeld hou w er en een vroed vrou w , d at hij trou w d e m et Xanthip pe en d rie zonen kreeg, d e jongste op latere leeftijd , d at hij als sold aat aan bu itenland se cam p agnes d eelnam en zich in het gevecht ond erscheid d e d oor m oed , en d at hij verd er zijn vad erstad nooit verliet. Naar het zich laat aanzien w as hij p olitiek niet gengageerd en had hij w einig m et d e Atheense d em ocratie op , w aar ied ereen ongehind erd d oor kennis kon m eepraten over staatszaken. Toen na d e tirannie van d e Dertig in 404-403 d e d em ocratie w as hersteld w erd hij aangeklaagd wegens god d eloosheid en het verd erven van d e jeu gd . In 399 vC w erd hij ter d ood veroord eeld . Liever d an te ontvlu chten terw ijl hij d e kans had d ronk Socrates, zeventig jaar oud , d e gifbeker.

Socrates

79

Ook van Socrates p ersoonlijkheid bied t Plato een betrou w baar beeld : hij w as op recht op zoek naar w aarheid en w at goed is, en bestookte m et lastige vragen w ie p retend eerd e een antw oord klaar te hebben. Zijn onop houd elijk kritisch vragen w erd hem niet d oor ied ereen in d ank afgenom en; sam en m et zijn nu chtere houd ing en sobere kled ij leverd e zijn ged rag hem d e naam op van iem and d ie niet te p laatsen (DWRSRV) is in vertrouw d e categorien. Wat Socrates filosofische op vattingen betreft, m ag m en geru st stellen d at Plato ze beter d an w ie ook heeft begrep en. H ij heeft ze zich d erm ate eigen gem aakt d at zijn hele w erk Socratisch m ag w ord en genoem d . Maar juist d it m aakt het m oeilijk tu ssen leerm eester en leerling een scheid slijn te trekken. (2) De JHQWOHPDQ, officier en geschied schrijver Xenop hon kenschetst Socrates niet in d e eerste plaats als filosoof m aar als p lichtsbew ust, vroom en w ijs Atheens bu rger, red elijk en beheerst, d ie het als zijn taak ziet Atheense jongelu i p raktische raad te geven over ethische vraagstu kken. Daarnaast zoekt zijn Socrates naar d e betekenis van fu nd am entele begrip p en als vroom heid , staat en w et. Over d e vraag hoe betrou w baar Xenophons beeld van Socrates is w ord t verschillend geoord eeld . Som m igen vind en zijn w eergave objectief, om dat hij Socrates geen eigen leer in d e m ond legt; and eren w ijzen erop d at Xenop hon m aar een p aar jaar tot Socrates kring heeft behoord en p as tientallen jaren na Socrates d ood zijn belangrijkste w erk over hem heeft geschreven, toen er al een om vangrijke literatu ur over Socrates bestond en velen zich op hem beriep en als leerm eester of bron van insp iratie. In d eze context m oet Xenophons niet-filosofische Socrates m isschien w ord en genterp reteerd als een reactie op Socrates and ere volgelingen, d ie Xenophons eigen agend a d ient. (3) Socrates w as bekend genoeg om geregeld ten tonele te w ord en gevoerd in d e

Attische kom ed ie, een soort satirische revu e. Aristophanes :RONHQ (423 vC) bevat een

p arod ie van Socrates als w ereld vreem d geleerd e d ie theorien u iteenzet over d ebatteerku nst, natuu r en m oraal. Een kern van w aarheid zal d eze karikatu ur bevatten, te m id d en van d e nod ige kom ische overd rijving: d e Socrates d ie hier een allegaartje van id een verkond igt van sofisten en and ere nieu w lichters, staat voor alle intellectuelen en geleerd en m et w ie Aristop hanes in het algem een d e d raak w il steken. (4) Aristoteles voegt w einig inform atie over Socrates toe. H ij w erd p as vijftien jaar na d iens d ood geboren, m aar is goed op d e hoogte van d e literatu ur over hem . H ij

80

Griekse en Romeinse filosofie

bevestigt Plato s beeld van Socrates als filosoof, en situeert zijn verd ienste vooral op het vlak van filosofische m ethod e en van ethiek:
Socrates hield zich niet bezig m et d e natu u r in haar geheel, m aar legd e zich toe op ethische kw esties. H ij zocht d aarin het algem ene, en richtte als eerste zijn aand acht op d efinities.

(Aristoteles, 0HWDSK\VLFD I 6)

In n passage m aakt Aristoteles een belangrijk ond erscheid tu ssen Socrates en Plato. H et verschil, zo zegt hij, ligt hierin d at Socrates w el algemene d efinities zocht, m aar aan d eze d efinities en aan het u niversele geen afzond erlijk bestaan toekend e, in tegenstelling tot d e aanhangers van d e id een (0HWDSK\VLFD XIII, 4). In het algem een ku nnen w e zeggen d at het beeld van Socrates bij Plato het m eest getrou w en volled ig is. H et blijft m oeilijk u it Platos w erk het d enken van d e historische Socrates te d istilleren, m aar d at d e leer van d e id een al d oor Socrates ontw ikkeld zou zijn is niet w aarschijnlijk. Op grond van verklaringen in d e bronnen ku nnen w e over Socrates filosofische op vattingen in het algem een het volgend e vaststellen. Door zijn toed oen w end d e d e filosofie zich af van het d enken van d e natuu rfilosofen, d ie juist hierom gezam enlijk p re-socratici w ord en genoem d . Socrates hield zich vrijw el u itslu itend bezig m et vragen d ie betrekking hebben op ethisch hand elen. Hierbij zocht hij niet alleen red elijke antw oord en, m aar eiste hij ook d at inw end ige overtu igingen zich consequ ent in d ad en u iten. Zijn ascetische levensstijl en zijn stand vastigheid in ethische keu zes, tot het d rinken van d e gifbeker toe, hebben al zijn volgelingen gefascineerd . H ij steld e een groot vertrou w en in red e (ORJRV) en red elijkheid , d ie mensen d w ingt hu n opvattingen en hu n ged rag rationeel te verantw oord en. Socrates w aakt er bij Plato streng over d at zijn gesp reksp artners zich niet achter and erm ans overtuigingen verschu ilen m aar hu n eigen op vattingen verwoord en (zie bijvoorbeeld 3URWDJRUDV 331 C, 3ROLWHLD I, 346 A, 350 DE). Deze op vattingen ku nnen alleen w ord en verantw oord in een gesp rek w aarin vraag, antw oord en w edervraag ten slotte tot inzicht leid en. H ierm ee richt Socrates zich in d e eerste p laats tegen d e sofistiek al is zijn eigen op tred en alleen te begrijpen tegen d e achtergrond van d e sofisten en hu n bijd rage tot het betrekkelijk op en intellectu eel klim aat in Athene d at ook hem een gehoor heeft verschaft. Dat kom ed ied ichters Socrates over n kam schoren m et sofisten toont aan d at d e gem id d eld e Athener w einig verschil tu ssen hen zag, m aar het verschil is hierom niet m ind er groot en van d oorslaggevend filosofisch gew icht. Socrates kritiek op d e sofisten kom t globaal hierop neer d at zij hu n ond erw ijs op een cynische m anier vrij

Socrates

81

van w aard en m aakten. Ze bep erkten d e vorm ing van jonge m ensen tot een retorische techniek d ie ten behoeve van om het even welk stand pu nt kon w ord en gebru ikt; het ging hu n m ind er om w aarheid of inzicht d an om het overtuigen van hun gehoor. Zo op end e zich d e kloof tussen ku nd igheid en w ijsheid d ie Socrates u it alle m acht zocht te d ichten d oor d e sofistische m onoloog, gericht op overred ing, te vervangen d oor een d ialoog, gericht op inzicht in d e w aarheid . Met d it levensd oel m aakte Socrates zich naast toegew ijd e vriend en ook gezw oren vijand en. In Platos versie van 6RFUDWHV YHUGHGLJLQJ ($SRORJLD 6RFUDWLV), de verd ed igingstoesp raak oftew el apologie d ie Socrates volgens Atheens p rocesrecht zelf m oet hebben u itgesp roken, w ijst Socrates erop d at er, getu ige d e kom ed ie, al lang valse geru chten over hem d e rond e d oen, en d at d e zogenaam d e d esku nd igen d ie hij had ontm askerd zich allen tegen hem had d en gekeerd . Deze negatieve reacties hebben ten slotte geleid tot d e form ele aanklacht:
Socrates is schu ld ig om d at hij d e jeu gd verd erft en om d at hij niet d e god en eert d ie d e stad eert, m aar and ere, n ieu w e god d elijke m achten. (Plato, 6RFUDWHV YHUGHGLJLQJ 24 B)

De aanklacht w egens verd erven van d e jeu gd had w aarschijnlijk een politieke achtergrond in Socrates vriend schap m et personen als Alcibiad es en Critias, d ie w egens opp ortu nism e en een verm eend im m orele instelling als staatsgevaarlijk w erd en beschouw d . De grond voor d e beschu ld iging van religieuze nieuw lichterij is m ind er d u id elijk: in onze bronnen stelt Socrates d e trad itionele god sd ienst nergens ter d iscu ssie, m aar d it kan natuu rlijk zijn ingegeven d oor d e behoefte Socrates m et teru gw erkend e kracht vrij te pleiten. Wel heeft Socrates klaarblijkelijk een nieu w e van Platos 3KDHGUXV (279 B) legt nad ruk op verinnerlijking van god d elijke gaven en op d ragen. H ierm ee w ijst hij im p liciet d e gangbare op vatting af volgens w elke het gebed ziensw ijze gehu ld igd op d e verhou d ing tussen m ens en god en. Zijn gebed aan het eind

d e rol van w ijsheid d ie het m ogelijk m oet m aken u itw end ige w eeld e naar behoren te een bepaald nut d ient ik geef op d at jij geeft (GR XW GHV) en p leit hij, evenals in

Plato s (XWK\SKUR, voor een nieuw soort vroom heid d ie innerlijke schoonheid , w ijsheid en zed elijkheid hoger schat d an uiterlijke verrichtingen.

Iets w at in d e aanklacht allicht zw aar heeft gew ogen is Socrates verw ijzing naar het m erkw aard ige verschijnsel d at hij in beslissend e situ aties in zijn leven en op belangrijke ogenblikken in een d iscu ssie een god d elijke kracht (GDLPRQLRQ) gew aarw ord t d ie hij zelf niet d oorgrond t, m aar d ie ingrijp t in d e beslissingen en keu zes w aarvoor hij staat. Over het feit d at Socrates zich op zu lke god d elijke ingevingen beriep zijn d e bronnen het eens, over d e m anier w aarop d eze kracht hem

82

Griekse en Romeinse filosofie

insp ireerd e niet: bij Plato w eerhou d t ze Socrates alleen van bep aald e stap pen zond er een alternatief te su ggereren, bij Xenophon raad t ze hem ook d ingen aan. H oe d an ook zal Socrates aansp raak op religieu ze krachten d ie zich innerlijk en in priv aan hem m anifesteerd en zijn stad genoten als aanm atigend hebben getroffen. en gezag. In Platos 9HUGHGLJLQJVUHGH YDQ 6RFUDWHV ($SRORJLD 6RFUDWLV) w ord t p ijnlijk Maar boven alles w as Socrates hou d ing p rovocerend tegenover m enselijke m acht

d uid elijk hoe Socrates d e led en van d e ju ry uitd aagt en ied er kred iet bij hen verspeelt. Wanneer hij schu ld ig is bevond en en hem d e kans w ord t gebod en zelf een straf voor te stellen, is zijn voorstel d at hem een staatsp ensioen w ord t toegekend een zeld zame ond erscheid ing w egens bijzond ere verd iensten. H et gevolg is, als w e Plato m ogen geloven, d at, terw ijl m aar een kleine meerd erheid van d e ju ry Socrates schuld ig had geoord eeld , nu een grote m eerd erheid zich u itsp reekt voor d e zw aarst m ogelijke straf.  6RFUDWHV PHWKRGH Uit Platos Socratische d ialogen en uit Aristoteles getu igenis blijkt hoe Socrates zijn actie tegen schijn-w ijsheid m ethod isch ond erbou w d e. Socrates veinst onw etend heid , en geeft zo zijn gesp reksp artners alle kans om hu n d eskund igheid inzake het ond erw erp ten toon te sp reid en. H ij stelt een eenvou d ige vraag over w at ze voorgeven te w eten, in d e trant van w at is d ie vroomheid w aar u p rat op gaat?, w at is rechtvaard igheid enzovoorts. H ij bew eert d at hij zelf niets w eet, en van d e d eskund igheid van zijn gesp reksp artner alles te leren heeft. Deze openlijk beled en onw etend heid , d e zogenaam d e Socratische ironie, is d e eerste stap in d e toetsing (HOHQFKRV) van ond oord achte stand pu nten: gew oonlijk blijven d e ond ervraagd en het antw oord schu ld ig. Socrates houd ing is geen p ose m aar een stap in zijn w erkw ijze. H et ontm askeren van d rogred enen en schijnw eten is onm isbaar om tot w are kennis te kom en: w at zich aand ient als onw etend heid d e toegeving d at eigen kennis ontoereikend is is het begin van ond erzoek als w eg tot d eze kennis. Deze toegeving Atheners (Plato, 6RFUDWHV YHUGHGLJLQJ 20 E22 E). Socrates w ijsheid bestaat erin d at hij m ethod isch gezien een stap verd er is d an zijn gespreksp artners, en d e toetsing van hu n stand pu nten d ient om ook hen tot d it niveau te brengen: p as w anneer zij hu n onw etend heid inzien, bereiken ze d e op enheid van geest d ie nod ig is voor verd er ond erzoek. Een aantal Socratische d ialogen van Plato kom t d it stad iu m niet voorbij: na een lange d iscu ssie is d e u itkom st d at geen van d e sprekers het gezochte inzicht heeft; d e d ialoog eind igt in een im passe oftew el aporie. De tw eed e stap in Socrates m ethod e is het eigenlijke ond erzoek: het vaststellen van een d efinitie. De vraag w at is ? krijgt hier een m eer p regnante betekenis: ze m aakt Socrates w ijs, volgens het orakel van Delp hi zelfs d e m eest w ijze van alle

Socrates

83

w are aard van het ond erw erp : w at LV rechtvaard igheid ? H et ond erzoek is ind uctief in d istilleren. De bestem m ing van d eze speurtocht is inzicht en w ijsheid .  'HXJG LV LQ]LFKW

p eilt niet m eer and erm ans m ening w at is rechtvaard igheid YROJHQV MRX? m aar d e

d e zin d at het van concrete gevallen u itgaat om hieruit algem ene begripp en te

H et inzicht d at d oor d iscu ssie w ord t bereikt m ag niet louter theoretisch zijn m aar m oet zich uiten in het m orele leven van d e m ens: w ie inzicht heeft in d e w are aard van ethische w aard en zal vanzelf ernaar hand elen. Deze overeenkom st tu ssen inw end ige overtu iging en u itw end ig hand elen is m isschien Socrates m eest kenm erkend e stand pu nt. Ze m aakt d eel u it van zijn reactie op d e sofisten en vorm t d e kern van d e toetsing van stand p unten: het ond erzoek naar d e d iepste overtuigingen van (Zie bijvoorbeeld Plato, /DFKHV 187 B189 B). gesp reksp artners verloopt langs d e w eg van een analyse van hu n w oord en en d ad en. Volgens Socrates staat voortreffelijkheid oftewel d eu gd (DUHWr) d us gelijk m et bijvoorbeeld Plato, 3URWDJRUDV 345 E). H et begrip van w at JRHG is, speelt in het m orele hand elen een beslissend e rol: een m oreel vergrijp is teru g te voeren op een gebrekkig inzicht in het goed e. Deze kop p eling van m orele uitm u ntend heid aan intellectuele overtu igingen, d ie Socratisch intellectu alism e w ord t genoem d , is voorw erp van veel kritiek. Volgens Aristoteles is het zogenaam d e akratische hand elen het hand elen tegen beter w eten in, d at volgens Socrates d efinitie van w eten u itgesloten is ju ist een van d e voornaam ste m orele p roblem en. Weten w at rechtvaard igheid is, m aakt ons im m ers nog niet zelf rechtvaard ig Maar w ie in w eerw il van zijn inzicht in rechtvaard igheid onrechtvaard ig hand elt heeft hierm ee Socrates stelling nog niet w eerlegd ; Socrates kan tegenw erpen d at d eze p ersoon d oor zijn d ad en bew ijst d at hij inzicht in d e w are aard van rechtvaard igheid m ist. Zo is alleen d e rechtvaard ige d aad het criterium om te beoord elen of het inzicht in d e rechtvaard igheid d aad w erkelijk is bereikt. Socrates m aakt d us, evenm in als Plato na hem , ond erscheid tu ssen theoretische en p raktische w ijsheid . Aristoteles legt het verschil tussen d eze tw ee juist ten grond slag aan zijn kritiek. Maar ju ist bij gebrek aan d it ond erscheid krijgt d eze kritiek geen vat op Socrates. H etzelfd e geld t voor hed end aagse kritiek op Socratisch intellectualism e: als d eu gd gelijk staat m et inzicht, w at is d an het voorw erp van d it inzicht? H et m oet inzicht zijn in het goed e; m aar hierm ee is m eteen gezegd d at het goed e niet hetzelfd e is als inzicht. Ook hier w ord t uitgegaan van een splitsing tu ssen theoretische kennis en inzicht; het com p lem ent is d e stelling d at niem and w etens en w illens kw aad d oet (zie

84

Griekse en Romeinse filosofie

p raktische w ijsheid ; het inzicht w aarop Socrates aand ringt is een p raktisch inzicht d at zelf goed is en d at zich u it in goed hand elen.  6RFUDWHV YROJHOLQJHQ Zoals gezegd w erd Socrates al sp oed ig na zijn d ood voorw erp van interp retatie en van toeeigening d an w el afwijzing, w aarbij d e verschillend e bestand d elen van zijn d enken een steed s w isselend e rol sp elen. Som m igen leggen nad ruk op d e negatieve kant van zijn m ethod e toetsing en voorgew end e onwetend heid en d oen d e positieve kant af als van m ind er belang; and eren leggen ju ist nad ru k op Socrates p ositieve bijd rage: het ond erscheid tu ssen w aarheid en onw aarheid , het zoeken naar w are kennis, en vooral d e rol van inzicht bij het hand elen. Socrates grootste leerling is ongetw ijfeld Plato, d e enige d ie alle asp ecten van Socrates m ethod e w eet te verenigen. Naast Plato ond erscheid t d e klassieke d oxografie ten m inste d rie scholen van kleinere Socratici : d e Megarische, d e Cynische en d e Cyrenasche. Of het echt om scholen gaat, is m aar d e vraag. H et gaat eerd er om losse figu ren d ie zich d oor Socrates laten inspireren, d oor tu ssenkom st van zijn onm id d ellijke leerlingen. Elke school legt nad ru k op n aspect van Socrates d enken ten koste van and ere, w at hen som s in schrille tegensp raak m et elkaar en m et Plato brengt. De Megarici, ond er w ie Eu clid es u it Megara d e voornaam ste is, zijn gefascineerd d oor Socrates sp eu rtocht naar het goed e en d oor zijn stelling d at d eu gd gelijk staat m et inzicht. Zij ontw ikkelen d eze ged achten tot d e stelling d at het goed e n is, d at d it goed e id entiek is m et inzicht of w ijsheid , en d at zijn tegend eel niet bestaat. Uit d eze lieg d e w aarheid of liegt hij? en van d e VRULWHV: w anneer w ord t een stapel een stap el? school stam m en logische p arad oxen als d ie van d e leu genaar sp reekt w ie zegt ik De Cynici letterlijk w ie hond s zijn d ie als voorbeeld en Socrates leerling Antisthenes en d aarna vooral Diogenes u it Sinop e had d en, vind en bij Socrates een and er u itgangsp u nt: d eu gd , schrijft Antisthenes, heeft aan zichzelf genoeg om ons tot geluk te brengen. H et enige d at nod ig is, is Socrates w ilskracht. Deu gd is een zaak van hand elen; ze vergt geen kennis of grote w oord en. (D.L. 6.11). Deugd bestaat in insp anning (SRQRV); haar ergste vijand is genot. Volgens een overlevering zou ontm oeten, zou neerschieten (Clem ens van Alexand ri, 6WURP II 20, 107.2). Liever d an genot na te streven m oet een m ens zich erop toeleggen sober te leven, als Diogenes in zijn ton. Dan is d eu gd ind erd aad zichzelf genoeg, en is d e m ens in staat om u it kracht van zijn eigen natu u r te leven, onafhankelijk van om stand ighed en. In d it op zicht heeft d e Cynische leer grote invloed u itgeoefend op d e Stoa. Inzake kennis w ijst Antisthenes Antisthenes hebben verklaard d at hij Ap hrod ite, god in van liefd e, mocht hij haar

Socrates

85

Plato s op vatting af en verd ed igt hij d e stelling d at het niet m ogelijk is het w ezen van Plato zei Antisthenes een p aard zie ik, p aard heid niet (Sim p liciu s, &RPPHQWDDU RS d ingen te bep alen w at niet inhoud t d at hij hun bestaan afw ijst. In een gesprek m et

$ULVWRWHOHV &DWHJRULHsQ, 208.29-32). H et enige d at w ij op het vlak van kennis ku nnen d oen is d e w oord en analyseren w aarm ee w e naar d ingen verw ijzen.

De Cyrenaci vorm d en ond er leid ing van Aristip p u s uit Cyrene w aarschijnlijk w el een school. Zij zijn hed onisten: ze gaan ervan uit dat genot en smart onze enige toegang vormen tot d e werkelijkheid . Onze kennis berust immers alleen op een strikt ind ivid uele enige w aar w e vat op hebben is het heden (WR SDURQ). Buiten het ogenblik van d e gewaarw ord ing is er niets gegeven: verleden en toekomst zijn niet onmid dellijk waarneembaar en vallen d an ook buiten de context van ons bestaan. De gewaarwording d ie ons is gegeven, is een ervaring van afkeer: pijn, of van aantrekking: genot. Onze enige bekommernis moet dus zijn, tegenwoordige ervaringen zo aangenaam mogelijk te d oen verlopen. Met andere woord en: het enige goed e dat wij kunnen nastreven is genot, ged efinieerd als zachte beweging d ie d e w aarneming w ord t aangereikt (D.L. 2.85). Op d eze begripsbepaling van genot voortbouwend stelt Aristippus dat het doel geluk geen blijvende toestand kan zijn: het kan alleen bestaan in een optelsom van alle huidige ogenblikken van genot. Vand aar dat geluk geen d oel is op zichzelf: het ontleent zijn waard e alleen aan een opeenvolging van m omentane ervaringen van genot, en wordt alleen omwille hiervan nagestreefd . Dit houdt niet in dat het leven een en al ongebreideld e begeerte tot genot zou zijn. Er is een zekere matiging nodig. De noodzaak tot d eze matiging ligt niet bij het genot zelf: volgens Aristippus is er geen verschil tussen het ene genot en het andere als genot, en zijn alle genietingen dus even verkieslijk. De nood zaak tot matiging ligt bij het subject dat geniet. Om meester van zichzelf te blijven moet dit het nu beheersen, d at wil zeggen: niet toelaten dat het d oor het genot van het ogenblik word t meegesleept. Er is d us praktisch inzicht (SKURQrVLV) nodig om af te wegen in welke mate welk genot werkelijk te verkiezen is. Maar dit inzicht kan nooit d e plaats opeisen van het hoogste goed . Het is alleen een instrumenteel goed: een middel om het ware goed e te bereiken. Er is geen groter contrast d enkbaar d an d at tu ssen het hed onism e van d e Cyrenaci en het anti-hed onism e van d e Cynici. Dat beid e richtingen zich uitd ru kkelijk op Socrates als leerm eester beroepen stem t op nieuw tot nad enken over de leer van d e historische Socrates. Maar er zijn ook hier opvallend e constanten: het zoeken naar p raktisch inzicht en het goed e, en een nad ru k ook bij d e hed onisten op zelfbeheersing en w ilskracht. gewaarw ord ing van dingen. Of d aar iets w erkelijks aan beantwoord t is niet zeker. H et

86

Griekse en Romeinse filosofie

Socrates invloed eind igt niet m et d eze Socratici. Als u itvloeisel van d e Socratische literatuu r w ord t Socrates in d e H ellenistische filosofie, m et nam e in d e Stoa en d oor sceptici, voorgesteld als d e w ijsgeer bij uitstek, en zelfs als d e w are w ijze, bij w ie w oord en d aad volm aakt overeenstem m en m et zijn innerlijke overtu iging.

 3/$72
Plato (428/ 27348/ 47 vC) is een u itm u ntend e vertegenw oord iger van d e ku nst en cultivering van het d ebat d ie in d e laatste d ecennia van d e vijfd e eeuw vC in Athene tot bloei kw am , en d ie niet lang na Plato s d ood lijkt te zijn u itgestorven, of alleen nog te zijn voortgezet binnen een aantal concu rrerend e filosofische scholen. De aristocratische jeu gd van Athene in d e late vijfd e eeu w w erd in een geest van betrekkelijke op enheid opgevoed in een gem eenschap d ie concurrentie en rivaliteit hoog in het vaand el voerd e. De w aard e van w ed ijver uitte zich in een cu ltu u r van het d ebat, een krachtm eting (DJ{Q) net als een w ed strijd in een lichaam ssp ort, m aar d an u itgevochten in w oord en en red eneringen (ORJRL). In Plato w erk w ord t de beeld sp raak van d e sportieve krachtm eting vaak overged ragen op d e w oord enstrijd ; cultivering van lichaam en geest w ord en als com p lem enten voorgesteld , en geestelijke schoonheid op gehem eld als p end ant van licham elijke. In d eze context had d en sofisten grote invloed : jonge m annen van Plato s generatie d w eepten m et ond er meer Protagoras, H ip pias en Gorgias, d ie hun d e techniek van het d ispu teren kond en bijbrengen. Een vreem d e eend in d eze bijt w as Socrates, d ie m et d e sofisten zijn belangstelling voor d e m acht van het w oord d eeld e, m aar overigens hem elsbreed van hen verschild e. H ij vroeg geen geld voor zijn ond erricht, had kritiek op d e Atheense d em ocratie, en w ild e het gesp roken w oord niet gebru iken als m achtsm id d el m aar als w erktuig om tot d e w aarheid d oor te d ringen. Door d eze figu u r w erd Plato al jong gegrep en. Door fam ilieband en had hij affiniteit m et critici van d e d em ocratie: Critias, een oom aan m oed erszijd e, w as een van d e Dertig tirannen d ie na een staatsgreep in 404 d e d em ocratie afschaften en een d ictatu u r insteld en. Socrates vragen w ekten bij Plato zo grote belangstelling voor filosofie d at hij d e am bitie ged ichten en traged ies te schrijven op gaf en zich bij Socrates aanhangers voegd e. Toen Socrates in 399 ter d ood w erd veroord eeld w as zijn d esillu sie groot. Socrates te rechtvaard igen w erd zijn eerste grote levensd oel. Om streeks 387 vC stichtte Plato even bu iten d e stad sm uren van Athene, rond het heiligd om van d e heros Acad em os, een gem eenschap d ie Acad em ie w erd genoem d . H ier kond en jongeren voor lange tijd in d e leer gaan om zich te bekw am en in w etenschap , in het bijzond er w isku nd e, sterrenku nd e en m uziekleer. Daarnaast w erd en ze ond erricht in filosofische them a s d ie Plato na aan het hart lagen: vraagstu kken van ethiek en politiek, ingebed in een alom vattend ond erzoek naar d e

88

Griekse en Romeinse filosofie

w are aard van d e w erkelijkheid . Naast gast-leraren trok d e school veel leerlingen aan d ie na verloop van tijd zelf d iscu ssies m ochten leid en. De beroem d ste ond er hen w as Aristoteles, d ie in 367 tot d e Acad em ie toetrad . De school concu rreerd e m et d ie w elke d e red enaar Isocrates in 392 vC had gesticht om zijn leerlingen op te leid en in d atgene w aarvoor hij verm oed elijk als eerste d e term filosofie invoerd e: bekwaam heid om het w oord te voeren, m et inbegrip van d e hiervoor benod igd e om schrijvingen van begrip pen als w at rechtvaard ig is, w at ed el enzovoorts. H ij bood d u s een theoretisch kad er m et het oog op d e p raktijk van d e red enaar, niet een w eten om w ille van het weten: d it id eaal van Plato w ees Isocrates van d e hand als te abstract. Plato s belangstelling voor p olitiek voerd e hem een p aar keer naar Sicili, w aar hij d e kans kreeg zijn op vattingen over d e staat in d e praktijk te brengen, en d e gelegenheid te baat nam om nad er kennis te m aken m et filosofische scholen d ie zich in het Westen had d en ontw ikkeld : Eleaten en Pythagoreers. Aan het hof van Dionysiu s I, alleenheerser over Syracu se, m aakte hij in 388 vC kennis m et d iens neefje Dion, m et w ie hij zijn leven lang bevriend zou blijven. Toen Dionysiu s I in 367 stierf en w erd op gevolgd d oor zijn zoon, Dionysiu s II, trok Plato op nieu w naar Syracu se om d e jonge vorst een ged egen op leid ing te bied en en om zijn id eale staat uit te w erken. Maar eenm aal aangekom en raakte hij verw ikkeld in een conflict tu ssen Dionysiu s en Dion, d ie werd verbannen. Plato w erd enige tijd gevangen gezet en slaagd e er m et m oeite in naar Athene teru g te keren. Een p aar jaar later toond e Dionysiu s zich inschikkelijker en vroeg hij Plato teru g te keren, m et d e belofte d at Dions ballingschap d an zou w ord en beeind igd . In 361 stem d e Plato hierm ee in. H ij besloot Dionysiu s op d e p roef te stellen, d oor d e hoge eisen van zijn ond erricht u iteen te zetten. H et gevolg w as ram p zalig: Dionysiu s kw am op nieu w op zijn beslu it teru g en zette Plato nogm aals voor een jaar gevangen. Toen Plato in Griekenland teru gkeerd e steld e Dion hem op d e hoogte van zijn voornem en in Syracu se d e m acht te grijpen. Van d it ogenblik af trok Plato zijn steu n steed s m eer teru g. Dions staatsgreep slaagd e m aar half: na zijn land ing in m ed estand ers w erd verm oord . Een teleurgesteld e Plato legt in d e =HYHQGH EULHI aan te trekken.  3ODWRV ZHUN Syracu se in 357 volgd en jaren van verbeten strijd , tot Dion in 354 d oor een van zijn

Dions m ed estand ers u it w aarom hij zich u it d it Siciliaans avontu u r geheel w enst teru g

 ,Q GH EDQ YDQ 6RFUDWHV Plato is een van d e w einige schrijvers u it d e oud heid van w ie het w erk volled ig is bew aard . Hierd oor ku nnen w e ons een ongew oon volled ig beeld vorm en van zijn

Plato

89

toegeschreven %ULHYHQ na zijn al Platos w erken d ialogen: d e schriftelijke neerslag van

bep erkingen. Op 6RFUDWHV YHUGHGLJLQJ ($SRORJLD 6RFUDWLV) en een aantal aan Plato

d enken. Maar d e m anier w aarop Plato zijn inzichten p resenteert stelt hieraan

en behalve bij 6RFUDWHV YHUGHGLJLQJ is hij ook niet als toehoord er aanw ezig. H ij laat het voortvloeit. Dit m aakt het m oeilijk Plato s eigen opvatting te achterhalen. Plato ziet d us af van een system atische presentatie, ook al is hij zelf een system atisch d enker, in d e zin d at hij wijsgerige vraagstu kken altijd binnen een

m in of m eer verzonnen gesprekken. Aan d eze gesp rekken neem t Plato nooit zelf d eel, gesp rek zich ontw ikkelen alsof het spontaan u it d e stand pu nten van d e d eelnem ers

veelom vattend e sam enhang d oord enkt. Zijn voorkeu r voor d e vorm van een d ialoog is een bew uste keu ze nooit in eigen naam het laatste w oord te sp reken. Als filosoof bew ust d at elk antw oord voorlop ig is: zijn d enken blijft een YHUODQJHQ naar w ijsheid , Plato s filosofie staat ald u s in het teken van een sp anning tu ssen het zoekend , voorlop ig karakter van alle w eten en het streven naar een sam enhangend e, system atische verklaring van d e w erkelijkheid . H et is d an ook begrijpelijk d at d e latere receptie van Plato d e m anier w aarop zijn d enken d oorw erkt nu eens op het ene, d an w eer op het and ere asp ect nad ruk legt. Zo verd ed igt d e scep tische Acad em ie een Platonism e w aarin het ap oretisch karakter van Platos d enken op d e voorgrond staat; het neo-p latonism e legt Plato juist u it als een system atisch en zelfs d ogm atisch d enker. Deze laatste interp retatie heeft and erhalf m illenniu m lang overheerst; p as sind s d e 19e eeuw w ord t gep robeerd in m eer evenw ichtige visies aan beid e asp ecten recht te d oen. Niet alleen een system atische p resentatie m aar ook technisch jargon w ijst Plato bew ust af. De d ialogen zijn bestem d voor ied ereen d ie d e sp eu rtocht naar w ijsheid kan en w il aanvatten. H iervoor is niets vereist d at m eer technisch is d an een open geest d ie d e m oed heeft d oor w at evid ent lijkt heen te breken, en in staat is d e red e te volgen w aarheen ze m aar leid t, d at w il zeggen in alle red elijkheid d e u iterste consequenties te aanvaard en van elk inzicht. Uit d it alles blijkt Socrates invloed . In d e meeste d ialogen leid t Socrates het gesp rek; in bijna alle d ialogen is d e them atiek en d e globale p resentatie Socratisch: ze beginnen m et een concrete ethische vraagstelling, w aarop d e gesp rekspartners telkens w eer teru gvallen, en illustreren als geheel d e overtu iging d at het gesp rek d e m anier bij u itstek is om d e sp eu rtocht naar w ijsheid te volbrengen. Plato heeft, zo zullen w e zien, zijn eigen u nieke inbreng, m aar d eze fund am entele u itgangsp u nten van Socrates heeft hij nooit op gegeven. Ook u it filosofisch oogpu nt is het Plato s voornaam ste p roject Socrates levenskeu ze steed s w eer te rechtvaard igen. m aakt Plato een bep aald e aansp raak op w aarheid en kennis, m aar hij is zich steed s

een ILORsofie.

90

Griekse en Romeinse filosofie

 *HVFKUHYHQ ZHUN HQ RQJHVFKUHYHQ OHHU" Dikw ijls is d e vraag op gew orp en of d e a-technische, onsystem atische u itw erking van Plato s d enken in d e d ialogen haar tegenhanger had in Plato s m ond eling ond erw ijs in d e Acad em ie. Daar zou Plato m isschien d e technische u iteenzettingen hebben gegeven schrijft hij ond er m eer in d e 3KDHGUXV, als een gif: het kan geneeskrachtig zijn, m aar p resenteert d e farao zijn vond st en stu it onm id d ellijk op bezw aren:
Toen ze op het schrift gekomen w aren zei Th eu th: Hier, sire, hebben w e een leervak d at d e Egyp tenaren verstand iger zal m aken en hu n geheu gen zal verbeteren: m ijn u itvind ing is een tovermid d el (IDUPDNRQ) voor geheu gen en verstand . De and er antw oord d e: Zeer ku nstvaard ige Theu th, d e een is het gegeven ku nsten in het leven te roep en, een and er u it te maken in hoeverre d eze nu ttig of schad elijk zu llen zijn voor hu n gebru ikers. Dit geld t ook u : u bent d e vad er van het schrift, en schrijft in u w vad erlijke genegenheid u w kind een vermogen toe d at het tegend eel is van w at het w erkelijk vermag (3KDHGUXV 274 E 275 A).

d ie hij niet aan het schrift w ild e toevertrouw en. H et geschreven w oord zag hij, zo

heeft schad elijke bijw erkingen. De Egyp tische u itvind er van het schrift, Theu th,

H et schrift zal nam elijk m eer vergetelheid veroorzaken d an het geheugen ontw ikkelen en eerd er veelw eterij voortbrengen d an w ijsheid . Bovend ien is het geschreven w oord een w eeskind , zond er hu lp van zijn vad er niet in staat voor zichzelf op te kom en (275 A-E). Alleen het gesproken w oord van w ijze leerm eesters staat voor w ijsheid garant,
het levend e, bezield e w oord van hem d ie w eet: d at w oord w aarvan het geschrevene m et recht een soort afbeeld ing kan w ord en genoem d (3KDHGUXV 276 A).

Als d it is w at Plato d acht over het schrift, w aarom vertrou w d e hij het d an zijn eigen ged achten toe? Of zijn d e geschreven teksten d ie w e van hem hebben onechte kind eren vergeleken m et Plato s echte geesteskind eren, zijn lessen in d e Acad em ie? Of d eze lessen een and ere inhoud had d en d an zijn d ialogen is d e vraag: heeft hij een ongeschreven leer verkond igd , esoterisch in d e letterlijke zin d at ze w as bestem d voor gebru ik binnen d e school, d oor een gevord erd , ingew ijd gehoor? H et is onm ogelijk te achterhalen m aar lijkt onw aarschijnlijk. Plato s bezw aren tegen het schrift zijn bed oeld om lezers te d oen beseffen d at het geschreven w oord , hoe onm isbaar ook, onvolm aakt en ontoereikend is. Maar d at belet hem niet om zelf literaire m eesterw erken te schrijven. De hyp othese van een ongeschreven leer steunt ook op bronnen d ie gewag m aken van een sam enspel, in d e w erkelijkheid op het m eest om vattend e niveau , van tw ee

Plato

91

oorzaken: eenheid oftew el het ene , en een onbep aald e tw eeheid . Deze schaarse Plato eens zou hebben gegeven over het goed e als eenheid (Aristoxenu s, (OHPHQWD bronnen een p aar aanw ijzingen bij Aristoteles en een verw ijzing naar een lezing d ie

+DUPRQLFD, 122.7-14 Macran; Sim p licius, &RPPHQWDDU RS $ULVWRWHOHV 3K\VLFD, III 4, 453.19454.19) hebben geleerd en uit d e school van T bingen en Milaan aanleid ing gegeven in d e d ialogen sporen van d e ongeschreven leer te vind en. Een w aarschijnlijker alternatief is d at d e inform atie bij Aristoteles terug gaat op p assages in d e d ialogen zoals Aristoteles tijd genoten in d e Acad em ie d eze u itlegd en.  &KURQRORJLH Ond anks d e eenheid in vraagstelling en m ethod e is Platos w erk geen m onolithisch blok. Daarvoor heeft Plato ook te lang m isschien w el vijftig jaar geschreven. H et valt te verwachten d at Plato som m ige van zijn stand pu nten in d e loop d er jaren heeft herzien, m aar d e d ialoogvorm m aakt het niet gem akkelijk verschuivingen in zijn leer op te sp oren. Als een bep aald e d ialoog een bepaald them a niet aan d e ord e stelt is hierm ee nog niet gezegd d at Plato over d it ond erw erp ten tijd e van het schrijven geen m ening had , m aar evenm in d at zijn d enkbeeld en over het ond erw erp d ezelfd e w aren als ten tijd e van een d ialoog w aarin het w el ter sp rake kom t. De inhoud geeft d u s w einig aanknop ingsp u nten voor d e volgord e van Plato s w erken in d e tijd . De literaire fictie: zo treed t Socrates in 3DUPHQLGHV op als jongem an, terwijl 3KDHGR d e volgord e van d e gesprekken d ie binnen d e d ialogen zelf w ord t gesu ggereerd , is een

na d at in 'H VWDDW (3ROLWHLD oftew el 5HVSXEOLFD), w at erop w ijst d at 7LPDHXV ind erd aad na 'H VWDDW is geschreven. De volgord e w aarin Platos geschriften sind s d e ou d heid

laatste d ag en nacht van zijn leven beschrijft. H et gesp rek in 7LPDHXV vind t plaats d aags

w ord en verm enigvu ld igd inged eeld in reeksen van telkens vier d ialogen oftew el tetralogien naar het voorbeeld van het Atheense d ram a is d e u itkom st van een system atisering op grond van d e them atiek d oor Thrasyllus, een geleerd e in Alexand ri rond 30 n.Chr. De verm oed elijk m eest betrou w bare gegevens over chronologie zijn te d anken aan stylom etrie. H et uitgangspu nt vorm t :HWWHQ, d ie sind s d e oud heid te boek staan als kw antitatief ond erzoek naar d e stijl w aarin d e d ialogen zijn geschreven, oftew el

Plato s laatste w erk. Grotere en kleinere verschillen in stijl tu ssen :HWWHQ en and ere d ialogen ku nnen w ord en op gevat als aanw ijzingen voor een grotere of kleinere afstand

tu ssen d e tijd stipp en w aarop, of tijd vakken w aarin, ze zijn geschreven, en bied en zo d e grond slag voor een aannem elijke volgord e. Door d e u itkom sten van stilistisch ond erzoek te com bineren m et inhou d elijke aanw ijzingen is een vrij algem een aanvaard e ind eling in d rie period es tot stand

92

Griekse en Romeinse filosofie

gekom en: 1. vroege of Socratische d ialogen, w aarin Socrates een concrete vraag stelt over een ethische kw estie, zij het d e vraag naar een d efinitie van een ethisch begrip of een m eer om vattend p robleem zoals d e vraag of m orele voortreffelijkheid kan w ord en aangeleerd . Toetsing en w eerlegging (HOHQFKRV) van stellingen d oor Socrates neem t een kennen als boek I van 'H VWDDW begonnen als een afzond erlijke Socratische d ialoog. belangrijke p laats in; meestal eind igt d e d ialoog in een ap orie. Misschien is w at w e nu 2. d ialogen uit d e m id d enp eriod e, m et een sterke sam enhang tu ssen ethische, p olitieke en m etafysische them as, ged ragen d oor uitw erking van, m aar ook kritiek op, d e id eenleer. 3. late d ialogen, w aarin d e d iscu ssie ernstiger w ord t van toon, m eer technisch en m eer statisch, m et een gespreksleid er m eestal niet Socrates d ie nau w elijks w ord t tegengesproken. Naast d eze d ialogen is n brief, d e zevend e, w aarschijnlijk m aar niet m et evenals van d ialogen getiteld $OFLELDGHV en +LSSLDV (in beid e gevallen d e langste van zekerheid echt van Plato afkom stig. Van and ere brieven is d e echtheid om stred en,

EULHI aan te vullen tot een verhaal, een soort rom an in briefvorm .  3ODWRV YHUQLHXZLQJHQ

veel later d atu m , zoals $[LRFKXV. De %ULHYHQ zijn w aarschijnlijk opgesteld om d e =HYHQGH

echt erkent: vroege gesp rekken m et Socrates (V{NUDWLNRL ORJRL) m aar ook een aantal van

(SLQRPLV). Ond er Platos naam zijn ook nog geschriften overgeleverd d ie niem and als

tw ee d ialogen m et d eze titel, resp ectievelijk $OFLELDGHV , en +LSSLDV PDLRU), &OLWRSKR en

Alvorens op Plato s filosofie in te gaan heeft het zin aan te d u id en hoe hij het d enken van zijn voorgangers voortzet en w at zijn grootste vernieu w ingen zijn. De kern van Platos filosofie is Socrates m anier van vragen stellen, toegep ast op ethische vraagstu kken. H et antw oord op d eze vragen m oet rationeel w ord en gefu nd eerd . Met zijn rationele fu nd ering van inzicht gaat Plato Socrates them atiek in tw ee op zichten te boven. (1) Socrates had al gesteld d at d e ju istheid van een m orele stellingnam e niet kan stoelen op een w illekeu rige overtu iging over w at goed is, m aar m oet berusten op inzicht in d e w are aard van d e d ingen. De norm voor m oreel hand elen m oet d u s w ord en gezocht d oor inzicht in d e w aarheid . Plato trekt uit d eze stelling d e consequ entie d at w illekeu rige overtu igingen iets van een and ere ord e zijn d an inzicht, d at zijn eigen w erkterrein heeft, onafhankelijk van toevallige m eningsvorm ing. Reflectie op d e tegenpolen H eraclitus en Parm enid es leert Plato d at kennis en inzicht betrekking hebben op wat in d e w erkelijkheid vast en bestend ig is, in tegenstelling tot

Plato

93

het d om ein van d e zintuigen d at aan voortd urend e verand ering ond erhevig is. Plato s grote vernieu w ing op d it vlak is d at hij d it vaste situ eert in een transcend ente, intelligibele w erkelijkheid , d at w il zeggen een d ie niets bevat d at m et d e zintu igen w aarneem baar is. (2) De fu nd ering van ethische inzichten m oet w ord en ingebed in een om vattend e leer van w at goed leven inhou d t voor een mens binnen een gem eenschap . Deze visie op goed leven w ord t op haar beu rt geschraagd d oor een consistente leer om trent d e m enselijke ziel. De inw end ige ord e van d e ziel u it zich in het m oreel hand elen van d e p ersoon. Morele verbetering is m ogelijk d oor verfijning van inzicht als hoogste verm ogen van d e ziel. Dit d eel van Plato s filosofie is hoogstw aarschijnlijk gensp ireerd d oor het Pythagorism e. Deze tw ee m otieven staan niet los van elkaar, al leid en ze volgens som m ige geleerd en tot tegensp raak, bijvoorbeeld tu ssen d e geest van vrijheid d ie filosofie als speurtocht naar w eten bew eegt, en d e autoritaire op vatting van d e staat w aarin Plato het goed e leven vorm geeft. Beid e m otieven convergeren echter in d e overheersend e aand acht voor het goed e, d at zowel het streven naar w ijsheid als het verlangen naar een goed leven op w ekt, en in d e beslissend e rol van inzicht.  +HW HWKLVFK XLWJDQJVSXQW Plato s d enken is d oord rongen van d e ethische w end ing d ie Socrates gaf aan d e filosofie. Meer in het bijzond er slu it hij zich aan bij Socrates reactie tegen d e sofisten, d ie hun kw ad e roep voornam elijk d anken aan Platos w erk. H ij is genereu s genoeg om d aar belangw ekkend e stand p u nten te laten verd ed igen d oor sofisten, m et nam e d oor Protagoras, m aar het verw ijt blijft d at sofisten m et cynische op zet w ijsheid en m oreel gehalte verw arren m et technisch ku nnen. De sofisten m aakten nam elijk aanspraak op het verm ogen hu n leerlingen m orele voortreffelijkheid te ond erw ijzen, d at w il zeggen hu n een levenshoud ing bij te brengen d ie hen in staat zou stellen goed te hand elen. Met d e w oord en van Protagoras in d e naar hem genoem d e d ialoog:
Mijn ond erricht bestaat erin zich goed te leren berad en: op p riv-gebied over d e beste manier om d e hu ishou d ing te beheren, in staatszaken over d e m id d elen om op tim aal te ku nnen hand elen en sp reken in p olitieke aangelegenhed en. Begrijp ik goed w at je bed oelt? vroeg ik. Ik m een te verstaan d at je p olitiek bed oelt, en d at je belooft m ensen tot goed e bu rgers te vorm en. Dat is het p recies, Socrates, d at is m ijn p rogram m a (3URWDJRUDV 319 A).

94

Griekse en Romeinse filosofie

De sofisten d iend en zich d u s aan als d esku nd igen d ie in staat w aren hu n technisch ku nnen ook and eren bij te brengen: zoals een m ens voor technische d iscip lines als m u ziek, gym nastiek en taal een beroep d oet op m u ziekleraren, trainers, taalkund igen en and ere d eskund igen, zo kan hij als specialisten in m orele opvoed ing sofisten inschakelen. Socrates optred en, d oor Plato uit d e d oeken ged aan in 6RFUDWHV YHUGHGLJLQJ

($SRORJLD 6RFUDWLV) en in Socratische d ialogen, toont aan d at d eze aansp raak van d e sofisten ongeld ig is: w ie d e d iep te van hun ku nnen p eilt kom t uit bij een p ersoonlijke m ening over goed en kw aad . Is d eze m ening als ze al verd ed igbaar is d oord acht en gefu nd eerd in inzicht in goed en kw aad ? Meestal blijkt het tegend eel. De ontm askering van sofisten kan w ord en toegep ast op al w ie zich bezig hou d t m et opvoed ing en m oraal. De m eeste m ensen achten zichzelf heel goed in staat norm en en w aard en d oor te geven. Klaarblijkelijk lu kt d at ind erd aad : d e m eeste m ensen slagen er m in of m eer in zichzelf een gegeven m orele houd ing eigen te m aken en d eze als op voed ers aan hu n kind eren over te d ragen. Maar op kennis stoelen zu lke m orele overtuigingen niet. Zo kan iem and een heel goed m ens w ord en zond er te w eten w at het is een goed m ens te zijn.

Deze alled aagse m oraal, d ie in het gu nstigste geval op ju iste m eningen beru st, houd t een risico in. Zond er echte kennis zijn w e kw etsbaar d oor bepaald e gebeurtenissen, ontvankelijk voor d e kw ad e invloed van slechte vriend en en w at verd er m aar onze m orele op vattingen ond erm ijnt. Ook een w are m ening is gem akkelijk te benvloed en en om te bu igen tot een verkeerd e, zolang ze niet op inzicht is gegrond en d aarm ee in kennis om gezet.  .HQQLV HQ ZDUH ZHUNHOLMNKHLG Als w e een stabiele m orele grond hou d ing w illen ontw ikkelen, d ie w e ook aan and eren ku nnen m eed elen, m oeten w e onze m oraal fu nd eren op w are kennis. Maar w at is w are kennis? En w at kom t in aanm erking om voorw erp hiervan te zijn? Als eerste heeft Plato het stand p u nt verd ed igd d at w etenschap p elijke kennis zich u itslu itend bezighoud t m et het algem een geld ige en abstracte, d at w elisw aar in concrete d ingen tot uiting kom t, m aar zelf niet w ord t w aargenom en. Deze inzichtelijke, begripsm atige w erkelijkheid valt niet te zien , w e ku nnen haar alleen inzien; m aar ze is veel m r w erkelijk, heeft een hoger gehalte aan w erkelijkheid , d an de concrete verschijningsvorm en w aarin ze zich voord oet. Plato s fu nd am entele inzicht, d at d e w are w erkelijkheid begrip sm atig is, iets and ers en in zekere zin ergens and ers d an d e zintuiglijke, heeft in d e w esterse rationaliteit sp ectacu laire u itw erkingen gehad .

Plato

95

 .HQQLV HQ PHQLQJ Kennis is algem een geld ig, en m oet d aartoe stabiel en objectief zijn. In een w erkelijkheid waarbinnen niets objectief is, is kennis niet m ogelijk. Daarom richt Plato zich tegen Protagoras relativism e. Als w aarheid niet m eer is d an overeenstem m ing d at ze iets zegt over hoe d e w erkelijkheid echt LV: over een bepaald e m ening, hebben w e geen garantie d at ze onom stotelijk is, laat staan

Als jij je een oord eel hebt gevormd over iets en d at aan mij m eed eelt, zal d it oord eel volgens Protagoras stelling ongetw ijfeld w aar zijn voor jou . Maar kom t het ons and eren niet toe te oord elen over d at oord eel van jou ? Of oord elen w ij altijd d at jou w m ening d e w are is? Zijn er integend eel niet telkens d u izend en m ensen d ie m et jou in botsing kom en en er and ers over d enken: d ie jou w oord eel en m ening voor onw aar hou d en? Nou en of Socrates, GXL]HQGHQ HQ GXL]HQGHQ YRRU]HNHU, om m et H om eru s te sp reken, d ie m e een heleboel last bezorgen (7KHDHWHWXV 170 DE).

Liever d an d e m ening van een enkeling als w aarheid aan te nem en m oet een m ens te rad e gaan bij een d eskund ige, ook w anneer deze tegen het m eerd erheid sstand p unt ingaat. overtu iging d at kennis neerkom t op w aarnem ing (ond er m eer 7KHDHWHWXV 151 D152 C). Dat is een logische gevolgtrekking: d e grond slag van het relativism e is d e stelling d at d ingen zijn zoals ze zich aan d eze of gene voord oen. H et verband tu ssen relativism e en d e stelling d at kennis beru st op w aarnem ing w ord t gelegd d oor m id d el van een d erd e stelling: d at d e w aarneem bare w ereld d e stabiliteit m ist d ie voor kennis is vereist. De gevolgtrekking d oet Plato d u id elijk u itkom en d oor in 7KHDHWHWXV (152 A160 E) Protagoras relativism e te kop pelen aan H eraclitu s m obilism e , zijn leer d at alles onophou d elijk in bew eging is. De d ingen in d e zintu iglijke w ereld bied en d u s een volstrekt onvold oend e grond slag voor kennisverw erving. Niet alleen verand eren ze voortd urend in een w irw ar van ontstaan en vergaan, ze zijn ook nooit zu iver m aar altijd m et hu n tegend eel verm engd : w at groot is, is altijd in zeker op zicht ook klein, w at m oois is ook lelijk, een rechtm atige d aad u it een and er oogp unt onrechtm atig. Van zo n m engelm oes is geen kennis m ogelijk. In het gu nstigste geval leid t w aarnem ing ervan tot w are m eningen: afd ru kken in onze w aarnem ing als in een blok w as, w aarvan d e contou ren niet scherp en zuiver blijven (7KHDHWHWXV 187 B201 C). Ook een rationeel gefu nd eerd e w are m ening (DOqWKqV GR[D PHWD ORJRX) is nog geen kennis: het fu nd eren eerste voorw aard e voor kennis is d u s in d e zintuiglijke w ereld niet vervu ld : d eze In d e betrokken p assages stelt Plato het relativism e voor als gew orteld in d e

96

Griekse en Romeinse filosofie

voorond erstelt kennis, d us d e gefund eerd e m ening kan zelf niet gelijk staan m et kennis (201 C210 D); kennis is van een and ere ord e d an d e m ening.  ,GHHsQ Kennis gaat d u s niet over w aarneem bare voorw erp en als d eze m ooie vaas of d eze herkennen: schoonheid als zod anig, oftew el het m ooie op zichzelf (DXWR WR NDORQ), Plato vorm of id ee (LGHD, HLGRV). Dit soort vorm en staan als voorw erp van kennis tegenover d e voorw erp en van m ening (GR[D), d ie altijd betrekking heeft op het afzond erlijke en gebond en blijft aan een concrete situ atie. Er is d u s een correlatie tu ssen enerzijd s kennis en m ening, and erzijd s d e aard van d e voorw erpen w aarop elk van beid e betrekking heeft: kennis op w at abstract, algem een geld ig, enkelvou d ig en bestend ig is, m ening op w at concreet, afzond erlijk, veelvou d ig en verand erlijk is. Gegeven d at kennis vastheid en eenheid voorond erstelt, en d at d e concrete w erkelijkheid w ord t gekenm erkt d oor een voortd u rend ontstaan en vergaan, kan het voorw erp van kennis niet in d e concrete w erkelijkheid liggen; d e id een m oeten w ord en gesitueerd in een id eenw ereld afgescheid en van d e w irw ar van d e zintuiglijke w erkelijkheid . Zo w ord t ond erscheid gem aakt tu ssen een d om ein van w ord ing, w aarover w e alleen m eningen ku nnen form u leren, en het d om ein van het zijn, w aarop onze kennis betrekking heeft. De kloof tussen beid e is onoverbru gbaar. Deze tw eed eling van d e ene w ereld m ag niet w ord en opgevat als een ruim telijke splitsing in tw ee w ereld en. De id een w ord en nu ju ist niet ru im telijk gesitu eerd . Maar het is niet gem akkelijk Platos schem a voor te stellen zond er onze toevlucht te nem en tot ru im telijke m etaforen. Zo spreken w e van een id eenw ereld , net alsof d eze toch niet te verm ijd en zo d u id t hij in 3KDHGUXV het bereik van d e id een aan als een streek hier of d aar een etherisch bestaan zou leid en. Ook Plato zelf w eet zu lke uitd ru kkingen d ap p erheid op zichzelf, d e mens(heid ) op zichzelf enzovoorts. Zon begrip noem t d ap pere m ens. Ze gaat over begrip p en d ie we in verschillend e concrete situaties

d e id een om het intelligibele aspect van GH]H w ereld . Als zod anig is d it boven tijd en ru im te verheven en bestaat het eeu w ig onverand erlijk. De id een bezetten d u s geen p laats of w ereld in letterlijke zin; maar ze bestaan w el afzond erlijk (FK{ULVWD) in d e zin d at hu n volm aaktheid , algem ene geld igheid , bestend igheid , objectiviteit en eenheid nooit ten volle w ord en belichaam d in tastbare d ingen. In d ie zin vormen id een een and ere w erkelijkheid , met een and ere zijnsw ijze d an d e zintu iglijke.

boven d e hem el (KXSHURXUDQLRV WRSRV) m aar ze m ogen ons niet m isleid en. H et gaat bij

Doord at ze afzond erlijk bestaan ku nnen id een onafhankelijk van zintuiglijke w aarnem ing w ord en gevat d oor het rationele verm ogen van d e ziel. Daarm ee is niet gezegd d at id een louter abstracties zijn d ie w ij u it d e veelheid van d e zintuiglijke

Plato

97

w ereld afleid en zoals volgens Aristoteles. Volgens Plato zijn id een geen prod u ct van m ijn d enken laat staan van m ijn verbeeld ing: d at zou hun objectiviteit en algem ene geld igheid aantasten. Dat id een in d e hierboven om schreven zin afzond erlijk bestaan garand eert d at ied er rationeel persoon ze op d ezelfd e m anier kan begrijp en.  3DUWLFLSDWLH Kennis en m ening hebben elk een eigen w erkterrein, resp ectievelijk zijn en w ord en, en eigen voorw erpen, resp ectievelijk id een en zintu iglijk w aarneem bare d ingen. Deze w ereld is niet alleen m aar een voortd u rend strom en en vervloeien oftew el IOX[. Verand ering is er, en een verw arrend sam envallen van tegend elen, m aar hierin tekent zich een vast p atroon af. Een m ens verand ert w el m aar blijft een m ens. Dat een rechtm atige d aad in zeker opzicht ook onrechtm atig is neem t niet w eg d at ze nog steed s rechtm atig is. Deze stabiliteit d ie in het zintu iglijk w aarneem bare d om ein aan d e d ag treed t, is echter zelf niet het gevolg van iets zintu iglijk w aarneem baars. Ze is te d anken aan d e aanw ezigheid van id een in d ingen als hu n w ezensvorm : d atgene w at iets m aakt tot w at het is. Id een zijn d u s niet alleen voorw erp van kennis m aar ook beginsel van ord ening binnen d e zintuiglijke w ereld , als w ezensvorm van d ingen. Elk concreet iets, oftew el SDUWLFLSHHUW in, een overkoep elend e id ee, in d it geval rechtvaard igheid . In behep t, heeft alles op zijn m anier en niveau d eel aan id een. Dit leerstu k van p articip atie (PHWKH[LV) legt Plato m eestal u it m et behu lp van het m od el van u itbeeld en (PLPrVLV): zintuiglijke d ingen zijn afbeeld ingen of afschad uw ingen van id een. Dit geeft al aan d at hun w erkelijkheid sgehalte kleiner is d an d at van het voorbeeld , net als een afbeeld ing van een zintuiglijk w aarneem baar d ing in zekere zin m ind er w erkelijk en echt is d an d it d ing zelf. In 'H VWDDW illu streert Plato d it aan een schild erij van een bed , d at als afbeeld ing van een afbeeld ing ver achterblijft bij het w erkelijke voorbeeld :
Dan krijgen w e d rie soorten bed d en: ten eerste het bed d at van natu re bestaat, en d at w e d enk ik god s w erk m ogen noem en: w ie zou het and ers ku nnen m aken? N iem and , d enk ik. Dan het bed d at een tim m erm an m aakt. Zeker. En tenslotte het bed d at het p rod u ct is van een schild er ('H VWDDW X, 597 B).

taakverd eling hou d t niet in d at d e tw ee niets m et elkaar te m aken hebben. De concrete

bijvoorbeeld een bep aald e rechtvaard ige d aad , is w at het is d oord at het d eel heeft aan,

w eerw il van d e gebreken en tekorten w aarm ee al het licham elijke en zintuiglijke is

H et eerste m od el is een eenheid :

98

Griekse en Romeinse filosofie

Wat god betreft, of hij het zo w ild e of d at hij nood zakelijk w erd verhind erd in d atgene w at van natu re bestaat m eer d an n bed te m aken, in elk geval m aakte god niet m eer d an d it ene bed d at echt bed is. Tw ee of m eer zu lke bed d en w erd en d oor hem niet geschap en en zu llen er ook w el nooit komen. Waarom niet? Om d e eenvou d ige red en d at als hij er zelfs m aar tw ee m aakte er nog een d erd e te voorschijn zou kom en w aarvan d e and ere tw ee hu n vorm zou d en krijgen; en d an zou d en niet d e eerste tw ee m aar d it d erd e d atgene zijn w at echt bed is. Dat is ju ist. Dat w ist god d enk ik, en d aarom , om d e w erkelijke m aker te zijn van het w erkelijk zijnd e bed , niet zo m aar een m aker van zo m aar een bed , maakte hij d it bed als iets d at van natu re enig is in zijn soort (3ROLWHLD X, 597 BD).

Particip atie is Plato s op lossing voor het probleem van eenheid tegenover d e veelheid , w erkelijkheid bij alle veelheid toch ook eenheid vertoont. In het 6\PSRVLXP d u id t hij d e eenheid -in-veelheid van het schone aan:
Deze schoonheid is eeu wig, vrij van alle ontstaan en vergaan, van groeien en verkwijnen. Ze is niet een beetje m ooi en een beetje lelijk, niet nu eens mooi en d an w eer niet, niet in n op zicht mooi, in een and er lelijk, niet hier mooi, d aar lelijk, en d aard oor voor d e een mooi, voor een and er lelijk () Dit is schoonh eid zelf, op zichzelf, eeu wig eenvorm ig m et zichzelf; alle and ere m ooie d ingen d elen in d eze schoonheid , m aar op zon m anier d at zij niet m eer of m ind er of and ers w ord t w anneer d eze d ingen ontstaan en vergaan (6\PSRVLXP 211 AB).

d at in zijn d enken centraal staat: w at Plato zoekt is een verklaring voor het feit d at d e

 6DPHQKDQJ WXVVHQ LGHHsQ Particip atie is een betrekking tu ssen id een en het zintu iglijke. Er zijn ook betrekkingen tu ssen id een ond erling: d e id ee m ens is vanzelf ook n; d e id ee rechtvaard igheid behelst goed heid , enzovoorts. Id een bestaan niet onafhankelijk van elkaar; d u s ook het begrip van een bepaald e id ee voorond erstelt het begrip van and ere id een. Wie w il van id een noem t Plato hun gem eenschap (NRLQ{QLD). In 'H VRILVW herleid t hij d eze w eten w at d rieheid is moet eerst w eten wat eenheid is. De ond erlinge verw evenheid

gem eenschap tot vijf grootste klassen (PHJLVWD JHQr) of liever kenm erken d ie in alle and ere id een aanw ezig zijn m aar ond erling geen verbind ing aangaan: het zijnd e, het id entieke en het and ere, en stilstand en bew eging ('H VRILVW 249 E259 B). Dit begrip van gem eenschap blijft w at raad selachtig. Dat het p as in een late d ialoog voorkom t hou d t niet in d at het niet op d e inhou d van eerd ere d ialogen m ag w ord en toegep ast; verm oed elijk wil het een p robleem oplossen w aarm ee Plato al langer w orsteld e. Ond u id elijk is d e statu s van d e vijf hoofd klassen w aaraan hij het begrip gem eenschap kop p elt. In w elke zin is hier sp rake van een klasse, en hoe

Plato

99

verhou d t een klasse in d eze zin zich tot id een? H et antw oord d at Plato ons hier schu ld ig blijft hangt w aarschijnlijk sam en m et zijn hernieu w d e reflectie op d e id eenleer in and ere late d ialogen.  'H LGHH YDQ KHW JRHGH Ook al blijft ze zelf raad selachtig, toch kan d e gem eenschap helpen een van d e m oeilijkste begrip p en bij Plato op te held eren: d e id ee van het goed e. Deze id ee sp eelt in Platos d enken een op m erkelijke rol: het goed e is vanzelfsp rekend het centrale begrip in zijn ethiek, m aar het belang van d e id ee van het goed e reikt veel verd er. Plato kent aan het goed e een rol in d e intelligibele realiteit toe d ie hij vergelijkt m et d e w erking van d e zon in het zintuiglijk waarneem bare d om ein:
Je zu lt d enk ik erkennen d at d e zon aan d e d ingen d ie w e zien niet alleen het vermogen verleent om te w ord en gezien, m aar d at zij hu n ook w ord ing, w asd om en voed ing verschaft, ook al is zij zelf geen w ord ing. N ee, hoe zou d at ku nnen? N et zo moet je zeggen d at ook het goed e aan voorw erp en van kennis niet alleen het gekend -word en verleent, m aar ze bovend ien h u n bestaan en zijn aan verschaft, ook al is het goed e zelf geen

zijn, m aar iets d at, nog voorbij het zijn (HSHNHLQD WrV RXVLDV) gelegen, d it overtreft in w aard igheid en kracht Plato, 'H VWDDW VI, 509 B).

H et goed e is boven and ere id een verheven, en zelfs boven het zijn. Dat is een boud e bew ering; Socrates gesp rekspartner w ijst hem transcend entie d ie hier is bereikt:
Allemachtig, d at gaat w el alles te boven! (509 C)

schertsend

op

d e hem elhoge

Maar hoe m oeten w e d e verhevenheid van het goed e begrijp en? Plato zelf bied t niet veel m eer inform atie. De verklaring hangt w ellicht sam en m et het d enkbeeld d at id een ied er op zichzelf volm aakt zijn: het rechtvaard ige behelst niet zom aar rechtvaard igheid , m aar volled ige, volkom en en id eale rechtvaard igheid . De id ee is niet alleen id eel m aar ook id eaal. Ze is het d oel, d e vervu lling w aarnaar elke concrete verschijningsvorm w eer tend eert en w aaraan elke verschijningsvorm w ord t getoetst. In d ie zin d raagt ied ere id ee krachtens d e gem eenschap ook het goed e in zich. Veel m eer inform atie kon Plato ook niet geven. Als grond slag van al w at is en beginsel van kennis gaat het goed e alle kennis te boven en zal het d u s onverm ijd elijk zelf onkenbaar blijven.

100

Griekse en Romeinse filosofie

 :HGHUKHULQQHULQJ

Volgens Plato is kennis van id een kennis D SULRUL: resultaat niet van abstractie u it d e schoolvoorbeeld van kennis D SULRUL is w iskund e. H ier zijn d e m eeste begrip pen en zintuiglijke w erkelijkheid m aar van d e zelfstand ige w erking van het d enken. H et

stellingen resu ltaat van zu iver inzicht, onafhankelijk van zintu iglijke w aarnem ing. De op pervlakte van een cirkel is *r*, altijd en voor ied ereen ook voor w ie nooit iets cirkelvorm igs heeft gezien, en zelfs als er in d e zintu iglijk w aarneem bare w erkelijkheid algem een d oor te bew eren d at alle kennis D SULRUL is: ons kenverm ogen heeft in beginsel toegang tot d e id een zond er d at hiervoor w aarnem ing is vereist. Zintuiglijke w aarnem ing kan inform atie verschaffen d ie het proces van kennisverw erving op gang brengt, m aar vorm t hiertoe geen nood zakelijke en al helem aal geen vold oend e voorw aard e. Op zichzelf genom en leid t w aarnem ing alleen tot m eningen, nooit tot kennis. H et D SULRUL-karakter van kennis w ord t gefu nd eerd in het leerstu k van een niets cirkelvorm igs te zien w as. Plato m aakt w iskund e tot m od el voor kennis in het

w ed erherinnering (DQDPQrVLV) d ie onze ziel bew aart aan een verblijf in d e id eenw ereld vr onze geboorte. Daar heeft ze volw aard ige kennis op ged aan, m aar toen ze w erd verenigd m et ons lichaam is ze d eze kennis vergeten. De id een zijn in w eer te activeren. Plato illustreert d eze leer in 0HQR (82 A86 C), w aar Socrates een onze ziel van d e geboorte af latent en sluim erend aanw ezig. H et kom t erop aan ze

ongeschoold e slaaf een m eetku nd ige stelling laat ontd ekken, of liever in herinnering brengt, uitslu itend d oor vraag en antw oord al kan een lezer som m ige vragen w el suggestief noem en. Socrates rol hierbij is als d ie van een vroed vrou w : zelf d raagt hij geen vru cht, m aar een ziel d ie zw anger is van inzicht help t hij m et zijn verlosku nd e (PDLHXWLNr) d it inzicht ter w ereld te brengen d oor het in bered eneerd e omschrijvingen om te zetten.  'LDOHFWLHN Kennis kom t d u s tot stand d oord at w e d e id een d ie ied er van ons in zich d raagt expliciet m aken. Tenslotte zou d en w e in staat m oeten zijn zond er hulp van d e ervaring onm id d ellijk d oor te d ringen tot in d e id eenw ereld . De w eg w aarlangs w e het zo ver p roberen te brengen is d ialectiek, d e m ethod e van d ialoog, het gesp rek d at w e m et and eren voeren of m et onszelf, in d e geest; een w eg d ie ons d w ingt van elke stap rekenschap en verantw oord ing af te leggen. Dialectiek is d e hoogste vorm van w etenschap ,

Plato

101

d e m ensen geschonken d oor d e god en, hu n van ergens u it d e god enw ereld toegeworp en d oor een Prom etheu s, samen m et een allerschitterend st vu u r (3KLOHEXV 16 C).

Vlak na d e vergelijking van het goed e m et d e zon stelt Platos Socrates verschillend e d om einen van m ening en kennis voor als d elen van een lijnstu k. Eerst w ord t het lijnstu k in tw een verd eeld : een segm ent voor d e zichtbare w erkelijkheid en een voor d atgene w at w ord t gevat d oor het verstand . Dan w ord t elk van beid e segm enten op zijn beu rt w eer in tw een verd eeld , om binnen elk bereik een grad u eel verschil in d uid elijkheid aan te geven. H et eerste segm ent van het zichtbare w ord t gevu ld m et beeld en: afbeeld ingen van zichtbare d ingen, w eersp iegelingen, schad uw en en d ergelijke. H et tw eed e bevat d atgene w aarvan d it afbeeld ingen zijn: d e op hun m anier w erkelijke, echte zintu iglijke d ingen. H et w erkelijkheid sgehalte van w at d an ook in het eerste segm ent een beeld is d us volslagen afhankelijk van het w erkelijkheid sgehalte van iets het tw eed e: zijn origineel. Op d ezelfd e m anier w ord t nu ook het segm ent van w at kenbaar is voor het verstand in tw ee segm enten ond erverd eeld :
in het eerste neem t d e ziel d atgene w at zo even nog het origineel w as, en gebru ikt d it nu als w as het een afbeeld ing. Ze is bij haar ond erzoek ged w ongen van verond erstellingen u it te gaan, en in p laats van op te klim m en naar een eerste beginsel kom t ze alleen m aar op een gevolgtrekking u it ('H VWDDW VI, 510 B).

De ziel vergaart hier d u s kennis d oor, u itgaand e van zintu iglijke afbeeld ingen van id een, abstracte red eneringen te voltrekken:
Je w eet w el d at ze zichtbare vorm en gebru iken en over zichtbare vorm en p raten, hoew el ze niet d enken aan d eze zichtbare vorm en m aar aan d e vormen w aarop d e zichtbare lijken. Bij het red eneren gaat het hu n om het vierkant op zichzelf en d e d iagonaal op zichzelf, niet d e d iagonaal d ie ze tekenen ('H VWDDW VI, 510 D).

Dit is het w erkterrein van d e m eetku nd e, d ie w el id een hanteert m aar alleen als verond erstelling, als onbew ezen u itgangsp u nt voor een red enering. Daarentegen stelt het laatste segm ent d e kennis voor d ie in staat is zond er hu lp van verond erstellingen d e eerste beginselen zelf te vatten. Dit is het bereik van d e d ialectiek, die
zond er hu lp van w elk zintu iglijk gegeven ook, m et behu lp van niets d an id een, van d e ene

id ee n aar d e and ere gaat en u itkom t op id een ('H VWDDW VI, 511 BC).

102

Griekse en Romeinse filosofie

m eer 3KDHGUXV, 'H VRILVW en 'H VWDDWVPDQ, licht hij zijn m ethod e toe. Op zoek naar w are kennis ord ent een d ialecticu s eerst u iteenlop end e d eel-hebbend e d ingen ond er het ene hoofd begrip, gevat in een held ere d efinitie, van d e id ee w aaraan ze d eel hebben: d e p roced u re van bijeen brengen (VXQDJ{Jr) in n blikveld en zo tezam en zien (VXQRSVLV). Dan ontleed t hij in d e p roced u re van u iteen nem en (GLDLUHVLV) d it begrip in zijn bestand d elen
volgens zijn natu u rlijke geled ingen, en w aakt ervoor d at hij als een slechte slager een van d e led em aten in tw een hakt (3KDHGUXV 265 E).

In Platos d ialogen zien w e d e d ialecticu s aan het w erk; in een aantal d ialogen, ond er

Op d e vergelijking m et een lijnstuk volgt als d erd e d ie m et een grot ('H VWDDW VII, 514 A517 A). Platos Socrates stelt onze d agelijkse leefw ereld voor als een grot w aarin we vastgekluisterd zitten m et als enig u itzicht tegenover ons een vlakke w and . Al w at w e zien zijn schad u w en van voorw erp en d ie een vu u r achter onze ru g projecteert op d e w and voor ons. Zoud en w e d an niet, vraagt Socrates, d eze schad u w en beschou w en als d e enige, w are w erkelijkheid ? We hebben nu eenm aal geen and ere m anier om d ingen te zien. Maar op een d ag w ord t een van ons grotbew oners losgem aakt. H ij ontd ekt d e w erkelijke voorw erp en d ie tot nu toe geen van zijn lotgenoten heeft gezien. H ij w ord t ged w ongen nog verd er te gaan, klim t tenslotte de grot u it en vind t d aar een licht d at onvergelijkelijk veel sterker is d an het vu u r in d e grot. Met zijn ogen knip perend ontd ekt hij een w erkelijkheid w aarvan hij tot nu toe het bestaan zelfs niet kon verm oed en. Eerst kan hij het licht alleen gereflecteerd in w ater verd ragen, m aar na een tijd aanschou w t hij het volle licht van d e zon. Maar een benijd ensw aard ig lot gaat hij niet tegem oet. H ij keert d e grot in teru g naar zijn vroegere lotgenoten om ze te bevrijd en en zijn ontd ekking m et hen te d elen. Zij w entelen zich in hu n vertrouw d bestaan van schad u w en. Ze zijn niet bereid hu n hu id ige zekerhed en in d e w aagschaal te stellen en zu llen hem d e filosoof ten slotte ter d ood brengen.  ,GHHsQ LQ ODWH GLDORJHQ 3DUPHQLGHV levert hij er zelf ernstige kritiek op : een jeu gd ige Socrates d ie d e id een net heeft ontd ekt w ord t d oor een bejaard e Parm enid es bestookt m et argum enten tegen hun bestaan en m oet toegeven d at hij te hard van stap el is gelop en en d e laatste consequ enties van d e id eenleer niet heeft d oord acht. De eerste kritische vraag is van w at voor d ingen er id een zijn. Van w at m ooi is, rechtvaard ige, goed enzovoorts, Of Plato d e id eenleer tot het eind van zijn leven trou w is gebleven is om stred en. In

 'H JURW

Plato

103

d aarover m eend en w e het eens te zijn. Maar is er ook een id ee van d e m ens, van vu u r en van w ater? Daar is Socrates m ind er zeker van. En zulke d ingen als haar en slijk en vu il, hebben d ie ook d eel aan een eigen id ee? Socrates ziet d at een aantal van d eze d ingen d u id elijk bep erkt blijven tot d e zintu iglijke w erkelijkheid , m aar gaat ook begrijp en d at een nauw keu rige afbakening van d e id eenw ereld niet m ogelijk is:
Die d ingen zijn p recies w at w e zien. Denken d at hier ook een id ee van bestaat zou vrees ik w at al te ongerijm d zijn. Ik heb me w el eens bezorgd afgevraagd of d at niet voor alles geld t. Maar w anneer ik m e op d it stand p u nt heb gesteld geef ik het vlu g w eer p rijs u it vrees terecht te kom en in een afgrond van haarkloverijen en hierin ten ond er te gaan. Dan keer ik teru g naar d e d ingen w aarvoor w e zo even w el id een aannamen [het goed e, het mooie, het rechtvaard ige], en besteed d aaraan m ijn tijd en m ijn stu d ie (3DUPHQLGHV 130 D).

Parm enid es tw eed e kritische vraag geld t het begrip p articip atie. H ebben zintu iglijke d ingen d eel aan d e id ee als geheel of aan een d eel? Met and ere w oord en: hoe blijft d e id ee n en ond eelbaar, ook al is ze in een veelheid van d ingen aanw ezig? En als iets groots d eel heeft aan d e id ee van het Grote, w at garand eert d an d e groot-heid zow el van het Grote zelf als van d it grote d ing?
Dan d u ikt er nog een id ee van groot-heid op , d ie ontstaat naast het Grote op zichzelf en d e d ingen d ie hieraan d eel hebben; en boven d eze tezam en nog w eer een w aaraan zij op hu n beu rt allem aal hu n grootheid d anken. Elk van jou w id een zal d an niet langer n zijn m aar oneind ig in aantal (3DUPHQLGHV 132 AB).

Precies hetzelfd e argum ent zal Aristoteles tegen d e id eenleer in stelling brengen, d at p articip atie ond enkbaar is zond er een d erd e instantie d ie op haar beu rt garant staat voor d e gelijkenis tu ssen m od el en afbeeld ing: met Aristoteles voorbeeld (0HWDSK\VLFD I, 6), een d erd e m ens boven zow el d e m ens, d e id ee m ens , als een mens , d eze (of d ie) m ens . Maar d eze d erd e instantie voorond erstelt een vierd e d ie w eer haar gelijkenis m et d e vorige tw ee m oet garand eren, en zo verd er tot in het oneind ige. Van d eze m oeilijkheid w as Plato zelf zich kennelijk bew u st. Maar er zijn er nog m eer: als id een los staan van d e zintu iglijke w erkelijkheid , hoe kan ik ze d an ooit kennen? Om d ingen-op -zichzelf te kennen zou een soort van kennis op zichzelf nod ig zijn; onze kennis kan niet d e w aarheid op zichzelf achterhalen, hooguit een w aarheid bij ons. Om gekeerd zal het god d elijke d at w el d e w aarheid op zichzelf kent w eer geen kennis hebben van w at zich afsp eelt in onze zintuiglijke w erkelijkheid .

104

Griekse en Romeinse filosofie

De vraag is nu hoe vernietigend d eze kritiek is bed oeld . Zw eert Plato hierbij zijn id eenleer af of tekent hij alleen m aar aan d at ze ook in zijn eigen ogen nog niet volled ig is? Wie w il verd ed igen d at Plato d e ideen overboord gooit moet aangeven w at Plato ervoor in d e p laats stelt. Zo iem and kan w ijzen op een uiteenzetting (3KLOHEXV 23 C31 A) over vier klassen: grens, het onbegrensd e, het gem engd e en d e oorzaak. afgezw oren. Lees het slot van d e besp reking in 3DUPHQLGHV: Al m et al lijkt het aannem elijker d at Plato zijn id eenleer niet zond er m eer heeft

Maar, Socrates, verond erstel eens d at iem and w egens d e genoem d e en vergelijkbare bezw aren het bestaan van id een bij d e d ingen niet toegeeft, en geen bep aald e id ee van elk w ezen aanvaard t. Dan zal hij n iet w eten w elke kant op hij verd er moet d enken, d oord at hij niet aanvaard t d at d e id ee van elk w ezen altijd zichzelf gelijk is, en zal het volslagen onm ogelijk w ord en verd er te p raten. Dit bezw aar heb jij d enk ik aangevoeld , zelfs heel scherp . Zo is het, zei Socrates (3DUPHQLGHV 135 BC).

De id een blijven nod ig om d e ord ening van d ingen te verklaren en om langs d e w eg van d ialectiek, d e ku nst van het d iscussiren, objectieve kennis te verw erven. Met alle bezw aren blijft d e inzet van d e id eenleer d ezelfd e. Verschu ivingen zijn er in late d ialogen wel. De term inologie van p articipatie, w ed erherinnering (DQDPQrVLV) en d ialectiek blijft gehand haafd , net als het alles bep alend e ond erscheid tu ssen w ord en en zijn, m aar het lijkt nu eerd er te gaan om classificaties: d e id een w ord en aanged u id als een klasse (JHQRV), w aarvan het zaak is het aantal led en vast te stellen. Plato lijkt belang te stellen in kw antificatie, en d e eis d at id ee w ord t enigerm ate losgelaten. Zo zijn in 'H VWDDWVPDQ (287 E en 288 D) gevarieerd e en u itgebreid e soorten als d e klasse vaatw erk of grond stofp rod uctie eerd er p ogingen tot categorisering en w elhaast logische classificatie d an ontologische w erkelijkhed en. Ook hierin w ijst Plato vooruit naar m ethod en en op vattingen d ie Aristoteles nad er zal u itw erken.  'H ]LHO Plato s op vatting over d e ziel vorm t in m eer d an een op zicht d e slu itsteen van zijn d enken. Zijn algem ene kenschets van d e ziel neem t hij over van d e pythagoreers, d ie haar beschou w en als beginsel van leven in d e zin van zelf-bew eging en van kennis. Ze is onsterfelijk en gaat van het ene lichaam in het and ere over, in een cyclu s van w ed ergeboorten. Deze kenm erken m aakt Plato ond ergeschikt aan een and er u itgangsp u nt: in d e eerste p laats w ord t d e ziel bij hem beginsel van het zed elijk leven. led en van een klasse volkom en gelijk zijn als d ingen d ie sam en d eel hebben in n

Plato

105

Al vr onze geboorte heeft zij m orele keuzes gem aakt d ie beslissend zijn voor onze levensloop ; m aar binnen d e hierd oor gesteld e grenzen is ze ook ontvankelijk voor om trent d e ziel w erkt Plato ten d ele u it in m ythen, bijvoorbeeld in 3KDHGUXV d ie van d e strevingen d ie haar ku nnen verand eren, zij het ten goed e of ten kw ad e. Deze leer

ziel als een gevleu geld tw eesp an, en aan het slot van 'H VWDDW d e m ythe van Er, d ie d e lotsbestem m ing van d e ziel vr d e geboorte en na d e d ood beschrijft. De vorm van een m ythe geeft d e u iteenzetting een p lechtig, welhaast religieu s karakter, m aar d u id t er ook op d at d e inzichten d ie ter sp rake kom en niet voor strikt rationele u itleg vatbaar zijn. Plato verbeeld t zich niet d at over d e bestem m ing van d e ziel na d e d ood d oor hem het laatste w oord is gesp roken.  2QVWHUIHOLMNKHLG Wat haar bestem m ing ook m oge zijn, in ied er geval is d e ziel volgens Plato onsterfelijk. In 3KDHGR en 3KDHGUXV voert hij zijn bew ijzen aan. Ten eerste kan iets alleen u it zijn tegend eel ontstaan en tot zijn tegend eel vergaan: leven gaat over in d ood , d ood in leven. Dit zou inhou d en d at na d e d ood d e ziel vroeg of laat w eer tot leven kom t, en d us totd at ze herleeft ergens (in w at d e Grieken H ad es noem en) m oet blijven. Ten tw eed e toont w ed erherinnering (DQDPQrVLV) aan d at d e ziel buiten het lichaam kennis heeft op ged aan, d us vr d e geboorte. Deze tw ee argu m enten leveren sam en n bew ijs voor onsterfelijkheid van d e ziel: d e ene helft bew ijst haar voortbestaan na d e d ood , d e and ere d at ze ook vr d e geboorte al bestaat (3KDHGR 70 C78 B). Een tw eede bew ijs gaat in op d e verw antschap van d e ziel m et d e id een. N et als d e id een is d e ziel niet w aarneem baar voor d e zintu igen, en
als ze alleen op zichzelf iets ond erzoekt richt ze zich naar het zu ivere, eeu w ige, onsterfelijke, onverand erlijke. Om d at ze m et d ie w erkelijkheid verw ant is verblijft ze d aar zo vaak ze op zichzelf staat en er gelegenheid toe krijgt. Dan kom t ze tot ru st van het rond d olen: nabij d eze d ingen blijft ze steed s d ezelfd e, zichzelf gelijk, om d at ze in aanraking is m et d ingen van d ezelfd e aard als zij (3KDHGR 79 CD).

De conclu sie:
Wat het m eest lijkt op wat god d elijk en onsterfelijk is, voorw erp van d enken, eenvorm ig, niet vatbaar voor ontbind ing, altijd h etzelfd e en zichzelf gelijk, d at is d e ziel. Wat het m eest lijkt op w at m enselijk en sterfelijk is, veelvorm ig, geen voorwerp van d en ken, vatbaar voor ontbind ing, nooit hetzelfd e, nooit zichzelf gelijk, d at is het lichaam (3KDHGR 80 B).

106

Griekse en Romeinse filosofie

H et bewijs in 3KDHGUXV (245 C246 A) is w eer m eer stringent D SULRUL. Ziel is beginsel van zelf-beweging. Een beginsel is niet ontstaan: alles kom t voort uit een beginsel, m aar het beginsel zelf kan niet uit iets and ers voortkom en . Dan kan d it beginsel ook niet vergaan: w ant als een beginsel is vergaan kan er nooit iets and ers uit ontstaan, en zelf kan het ook niet uit iets ontstaan, om d at alles m oet ontstaan u it een beginsel.  9HUPRJHQV De d ialogen van d e m id d enp eriod e verbind en d e leer van d e ziel m et d ie van d e id een. De ziel is niet zelf een id ee, m aar ze is w el d e enige toegang tot kennis van d e id een: m eer d an eens w ijst Plato erop d at intellect (QRXV) niet kan bestaan zond er ziel. Dit hou d t tevens in d at het intellectu ele verm ogen van d e ziel haar voornaam ste fu nctie is. Maar d e ziel heeft nog m eer verm ogens. H oew el ze een eenheid is, vervu lt ze verschillend e functies. Zo kom t het voor d at iem and d orst heeft en toch niet w il d rinken, of iets begeert en tegelijk w algt van zijn eigen verlangen. H ieru it blijkt d at een ziel verschillend e functies tegelijk u itoefent, d ie niet nood zakelijk in elkaars verlengd e liggen. Meer bep aald heeft een ziel d rie d elen: het verm ogen tot red eneren oftew el d e red elijke ziel (ORJLVWLNRQ), het vu rige of d riftige (WKXPRHLGHV) en het verm ogen tot begeren (HSLWKXPrWLNRQ). Elk van d eze d rie heeft zijn eigen w erkterrein en overeenkom stig hierm ee zijn eigen d eu gd : d ie van het red elijke verm ogen is verstand igheid (SKURQrVLV), d ie van het vu rige d ap perheid (DQGUHLD) en d ie van begeerte m atigheid (V{SKURVXQr). De harm onieu ze vereniging van d eze d rie, zod at elk d eel zijn eigen fu nctie vervu lt ond er leid ing van d e red e is d e overkoep elend e d eu gd rechtvaard igheid (GLNDLRVXQr). Met d eze nad ruk op d e inw end ige harm onie van d e ziel w ord t het m orele verinnerlijkt: rechtvaard igheid is in d e eerste p laats een hoed anigheid binnen d e ziel, een d ie op zichzelf verkieslijk is; p as in d e tw eed e p laats u it zij zich, in m oreel goed hand elen. In d eze term en van inw end ig en uitw end ig kan Plato vatten w aarom bep aald e keuzes m oreel verw erp elijk zijn. Begeerte ontspoort w anneer ze zich niet m eer d oor d e red e een norm laat stellen; d an geeft ze zich over aan w instbejag of eerzucht stort ('H VWDDW IX, 580 D581 C).  9HUODQJHQ ongerem d zingenot. Vu righeid ontsp oort w anneer ze zich in m achtsw ellu st en

In 6\PSRVLXP kop p elt Socrates d e m enselijke begeerte naar onsterfelijkheid aan d e aanschou w ing van Schoonheid op zichzelf, d ie d e w are d eu gd zaam heid en voortreffelijkheid m et zich m eebrengt. Begeerte Eros w ord t hier voorgesteld als

Plato

107

een halfgod , d e zoon d ie Rijkd om (3RURV) bij Arm oed e (3HQLD) verw ekt tijd ens het feest voor d e geboorte van Ap hrod ite. Dat tijd stip m aakt Eros tot Ap hrod ite s volgeling; zijn afstam m ing m aakt hem behoeftig en onbem id d eld m aar vind ingrijk en slim , niet sterfelijk en niet onsterfelijk, afw isselend bloeiend m et koortsachtige energie en u itgepu t voor d ood neerliggend , lelijk m aar altijd op jacht naar w at m ooi is: naar schoonheid . Deze Eros d oet m ensen streven naar het goed e en naar geluk voor altijd . Ze verlangen d u s naar onsterfelijkheid , en reiken d aarnaar d oor m id d el van een vruchtbaarheid d ie iets onsterfelijks w il voortbrengen of verrichten. Deze vruchtbaarheid w il ied ereen ontw ikkelen in schoonheid . Maar schoonheid d oet zich in verschillend e ged aanten voor, d ie niet allem aal even bevred igend zijn. Diotim a, d e p riesteres d ie Socrates in d eze geheim en heeft ingew ijd , w ijst hem d e w eg d ie leid t naar het laatste m ysterie:
Wie d e w eg hierheen w il d oorlop en zoals het behoort, moet van jongs af aan zich richten op schoonheid van lichaam . In het begin zal hij, als zijn gid s hem d e ju iste w eg w ijst, verliefd zijn op m aar n lichaam , en d aarin mooie w oord en verw ekken. Maar d aarna zal hij inzien () d at het d w aasheid is bij h et najagen van u iterlijke schoonheid niet d ie van alle licham en te beschou w en als n en d ezelfd e schoonheid (6\PSRVLXP 210 AB).

Na d it generaliseren van licham elijke schoonheid zal een m ens een and ere schoonheid nog belangrijker gaan vind en d an d ie van het lichaam : d e schoonheid van d e ziel. Deze ontd ekt hij eerst in zed en en gew oonten, vervolgens in kennis en w etenschap, tot hij eind elijk zicht krijgt op d e ene schoonheid d ie in al het voorafgaand e aanw ezig w as:
De ju iste w eg om liefd e te bereiken of zich ernaartoe te laten leid en is d eze. We begin nen met al het mooie om ons heen. Om volm aakte schoonheid te bereiken stijgen w e om zo te zeggen trap sgew ijs op , van n m ooi lich aam naar tw ee, van tw ee naar allem aal, van m ooie licham en naar m ooie instellingen, van instellingen naar w etenschap p en, om tenslotte van d e w etenschap p en te kom en bij d e w etenschap d ie niets d an schoonheid zelf bestu d eert, en op het laatst schoonheid zelf te leren kennen (6\PSRVLXP 211 BC).

Pas d oor het aanschou w en van schoonheid zelf is een m ens in staat tot voortbrengen in schoonheid . Wat hij d an verw ekt zijn geen afbeeldingen van d eugd m aar is w are d eu gd , zo besluit Diotim a,
om d at hij m et d e w aarheid in aanraking is. En als hij zo d e w are d eu gd ontw ikkeld heeft kan hij d e vriend schap van d e god en w innen. Als iem and ter w ereld onsterfelijk kan w ord en is het d eze m ens (6\PSRVLXP 212 A).

108

Griekse en Romeinse filosofie

 /LFKDDP HQ ]LHO H et verblijf van d e ziel in het lichaam is voorbijgaand . Deze ged achte w ord t in d e (3KDHGR 82 DE: V{PD VrPD). Wie eenm aal is gegrep en d oor d e filosofie zal d eze situ atie held er ond er ogen zien en zich niet d oor d e genietingen en verlokkingen van d it aard se leven laten m isleid en. Daard oor is filosofie een oefening in het sterven (3KDHGR 67 C68 B): ze bereid t ons voor op een leven los van het lichaam . Ze oefent ons in onze intellectuele cap aciteiten en in voortreffelijkheid . m ythische taal van 3KDHGUXV w ord t d e ziel beschreven als een gevleu geld sp an paard en H et aanschouw en van d e id een is d e eigenlijke bestem m ing van d e ziel. In d e m eest krasse vorm u itged ru kt in d e stelling d at het lichaam het graf van d e ziel is

vu righeid en begeerte m et een m enner: d e red e. Bij god d elijke zielen zijn d e p aard en van natu re ed el en goed , bij een m ens zijn ze m oeilijk in toom te hou d en. Maar een ziel kan vleu gels laten groeien, d ie w ord en gevoed d oor w at m ooi is en goed , m aar afvallen d oor het bokken en tegensp artelen van slecht afgerichte p aard en. Naarm ate ze hierin slaagt kan d e m enner het span verd er om hoog leid en tot w at bu iten d e hem el ligt. Doord at d e p aard en tegenw erken bereikt een m ensenziel nooit helem aal d e hoogste sfeer. Op zijn best kan d e m enner nu en d an zijn hoofd verheffen tot in w at boven d e hem el is; d an stort hij onverm ijd elijk w eer naar bened en, w aar hij niet and ers kan d an zijn veren voed en m et het schijnvoed sel van het m enen . Maar d e ziel blijft streven naar w at haar het beste voed sel verschaft, in d e bovenhem else streek, d e vlakte van d e waarheid (3KDHGUXV 246 A249 D).  +HW KLHUQDPDDOV De m ate w aarin d e ziel tijd ens haar verblijf in het lichaam een goed leven leid t, gew ijd aan kennis en d eu gd , is m ed e bep alend voor haar lot na d e d ood . Wie een m oreel hoogstaand leven heeft geleid kan een tijd lang bij d e id een blijven; wie een slecht leven heeft geleid krijgt in d e ond erw ereld zijn straf. Bestraffing en beloning in het het slot van 'H VWDDW (X, 614 B621 D) in d e m ythe van Er. Deze w as op het slagveld hiernam aals kom en ter sp rake in 3KDHGR (111 C114 C), 3KDHGUXV (248 C249 D) en aan

gesneu veld m aar na tw aalf d agen u it een toestand van schijnd ood ontw aakt. Zijn ziel had d e w eg naar d e ond erw ereld afgelegd , w as aanw ezig gew eest bij het oord eel, en w as u itverkoren om d e m ensen verslag te d oen van w at ze had aanschou w d . Ze had m isd ad igers d u izend jaar straf zien krijgen, en zielen ontm oet d ie d u izend jaar hem else genietingen kend en. Maar ze m oest verd er, sam en m et d e zielen d ie and erm aal een licham elijk bestaan in gingen. Ze vergezeld e hen naar d e p laats van w aaru it een ziel het heelal overziet. Dit heeft d e vorm van een sp innew iel, d at m et een aantal sferen

Plato

109

rond d raait in d e schoot van N ood zaak. Rond om het spinnew iel zitten Nood zaaks d rie d ochters, d e schikgod innen Lachesis, Clotho en Atrop os. Lachesis m aakt loten d ie d e volgord e bep alen waarin zielen elk hun d aem on kiezen, d e behoed er van hu n levensloop . Een herau t spreekt hu n toe.
In op d racht van Lachesis, m aagd elijke d ochter van N ood zaak: Eend agszielen, d it is voor u het begin van een nieu we levensloop op aard e, d ie op nieu w leid t tot d e d ood . N iet zal u een d aemon als lot w ord en toegew ezen, nee, u zelf zu lt u w d aem on kiezen. Wie het eerste lot trekt zal het eerst d e levenskeu ze m aken d ie voortaan onafscheid elijk hem vergezelt. Deu gd is van niem and in het bijzond er: naargelang u haar eert d an w el versm aad t zu lt u van haar m eer of m ind er bezitten. Als er schu ld is bij d e keu ze, d an bij hem d ie d e keu ze maakt. De god heid treft geen schu ld . N a d eze w oord en w ierp hij d e aanw ezigen d e loten toe. Elk raap te het lot op d at naast hem terecht w as gekom en, behalve Er, aan w ie d it niet w as toegestaan (3ROLWHLD X, 617 DE).

Daarop m aakten d e zielen naar eigen voorkeu r hun keu ze. De eerste storm d e naar voren en koos d e m achtigste d ictatuu r. Maar ze w as te snel gew eest: ze had geen rekening gehoud en m et d e verschrikkingen d ie d eze d aem on voor haar in p etto had . Zo ging het verd er en koos ied ereen zijn leven. Elk kw am w anneer ze haar keu ze had gem aakt bij Lachesis, d ie haar haar d aem on gaf; Clotho m aakte haar levensd raad vast en begon hem te spinnen, en Atrop os zorgd e d at hij niet m eer uitgerafeld kon w ord en. Daarna gingen d e zielen naar d e vlakte van Lethe, d e vergetelheid , en d ronken er alle, behalve Er, w ater van d e rivier Am eles, w aard oor ze alles w at ze had d en m eegem aakt vergaten.  ,QGLYLGX HQ JHPHHQVFKDS Voortreffelijkheid oftew el d eu gd echte d eugd bestaat als gezegd in inzicht, en vind t ond er d eze noem er haar eenheid . Toch zijn er verschillend e d eu gd en, d ie elk op hun eigen w erkterrein inzicht tot u iting brengen in goed hand elen. Zu lk inzicht is niet voor ied ereen w eggelegd . De m eeste m ensen kom en volgens bu rgerd eu gd (SROLWLNr DUHWr) m aar d ie niet gegrond zijn op inzicht in w at goed is. H u n d eugd is eerd er een prod u ct van u itw end ige factoren: sociale d ru k, scholing of navolging van een goed voorbeeld . Maar d eze sociale verw orvenheid is w el d e nood zakelijke voorw aard e voor een m oraal. In d e naar hem genoem d e d ialoog legt Protagoras (320 C323 A) u it dat d e m ens niet genoeg is aangep ast aan d e natu u r om te ku nnen overleven, en vertelt hij hoe d it gebrek w ord t op geheven. Zeu s schenkt d e m ensen allen tezam en recht (GLNr) en een w ed erzijd s respect (DLG{V), d ie d e kern vorm en Plato niet voorbij m orele intuties d ie hen w el tot goed e bu rgers m aken vand aar

110

Griekse en Romeinse filosofie

van sociale d eugd . De natuu rlijke ord e w ord t aangevuld m et en vervolled igd d oor een m oraal. Maar d eze m oraal m oet nog w ord en bijgeschaafd ; d e m ate w aarin je d aarin vord eringen m aakt bep aalt of je al d an niet een goed leven ku nt verw ezenlijken en zo geluk verw erven. De m eeste m ensen slagen d aar niet volled ig in. Echte d eugd is voorbehou d en aan d e filosofische m ens, d ie bijzond ere aanleg heeft om inzicht te verw erven, goed is op gevoed en het d oorzettingsverm ogen heeft om zijn inzicht in hand elen om te zetten. Zu lke w erkelijke d eu gd is geen p rod u ct van aangeleerd e norm en en regels m aar u iting van een w eloverw ogen en d oord achte levenskeuze. Dit zijn stringente voorw aard en; m islu kking d reigt op elk vlak. Daarom m oet d e staat zo w ord en georganiseerd d at een filosofische m ens alle kansen krijgt. De eerste taak voor een politieke ord e is d u s m orele op voed ing van d e bu rger. Plato verinnerlijkt d e m oraal, m aar m aatschap pelijke ord e gaat boven vrijheid van het ind ivid u. Wil d e eenling een goed leven kunnen vew ezenlijken, d an m oet d e staat goed zijn als geheel. m ate utop ische politieke beschou w ingen: 'H VWDDW, 'H VWDDWVPDQ en :HWWHQ. d uu r w aarin op voed ing van het ind ivid u en inrichting van Deze voorond erstellingen liggen ten grond slag aan Platos in m eerd ere of m ind ere

De m eest fu nd am entele van d eze d rie is 'H 6WDDW (3ROLWHLD), een gesprek van lange d e staat d e

referentiepu nten zijn voor een analyse van kennis, d e m enselijke ziel en haar keu zen voor en na d e geboorte, d e rol van literatu ur en nog veel m eer. Uitgangspu nt voor d it gesp rek is d e vraag w at rechtvaard ig en rechtm atig is. Is rechtvaard igheid (GLNDLRVXQr) het voord eel van d e sterkste? De sterkste heerst, en vestigt w etten die zijn p ositie consolid eren. Wat is rechtvaard igheid d an and ers d an gehoorzaam heid aan d eze w etten? Socrates brengt tegen d eze op p ortu nistische visie in d at een goed bestu u rd er niet in d e eerste plaats zijn eigen belang d ient m aar d at van zijn ond erd anen. Dan is rechtvaard igheid niet m eer een instru m enteel goed , een m id d el tot het d oel van een m achthebber, m aar een goed op zichzelf, iets d at ied ereen verkieslijk acht. Rechtvaard igheid in d eze zin kenm erkt een staat d ie op d e beste m anier w ord t geleid d oor hen d ie tot het hoogste inzicht zijn op gestegen en in het licht hiervan u itslu itend het algem een belang d ienen. De led en van d it u itgelezen gezelschap zijn d e hoed ers oftew el w achters (SKXODNHV) van d e staat. Ze m oeten m et zorg op hu n taak w ord en voorbereid en m ogen om vold oend e belangeloos te zijn geen p riv-eigend om hebben, en zelfs geen fam ilieband en. Op gezette tijd en kom en m annen en vrou w en u it d eze klasse na zorgvu ld ige selectie bijeen om zo begaafd m ogelijke kind eren te verw ekken. De op voed ing van d eze kind eren is d an verd er een zaak van d e gem eenschap .

Plato

111

H et behoed en van d e staat behelst ook haar interne en externe veiligheid ; vand aar d at binnen d e klasse van w achters een sp litsing w ord t gem aakt tu ssen eigenlijke bestu u rd ers en hun help ers (HSLNRXURL), d ie d e taken behartigen van leger en politie. De bestu u rd ers krijgen als voorbereid ing op hu n taak boven d e m uzische en gym nastische vorm ing van alle w achters ook nog een intensieve op leid ing in w iskund e en d ialectiek. Ond er bestu urd ers en help ers staan de hand w erkers land bouw ers en am bachtslied en d ie m oeten voorzien in d e m aterile behoeften van d e hele bevolking. Deze d enkbeeld ige staat is rechtvaard ig in d e zin d at ied ere klasse zich stipt kw ijt van zijn taak. De bestu urd ers belicham en als klasse d e d eugd van inzicht en verstand igheid (SKURQrVLV), hu n help ers d ie van d ap perheid (DQGUHLD), d e hand w erkers d ie van zelfbeheersing (V{SKURVXQr). Rechtvaard igheid (GLNDLRVXQr) staat als overkoep elend e d eu gd borg voor d e ju iste ord e en harm onie tu ssen d eze bestand d elen u itd rukkelijk het ind ivid u voor als een gem eenschap in het klein (PLNUD SROLV), zod at m orele integriteit van het ind ivid u en sociale cohesie in d e staat elkaar w eersp iegelen. Plato s utopie gaat ervan uit d at sociale stru ctu ren m aakbaar zijn, en hij d einst er niet voor teru g hiertoe grof geschu t in te zetten: rad icaal com m u nism e ond er d e w achters, eugenetische selectie en sociale d w ang. In onze ontnuchterd e tijd en stu it d eze bood schap op scep sis. Maar d at w e d e oplossing afw ijzen verhind ert ons niet d e inzet te honoreren: voor alles ging het Plato om een m oraal gefu nd eerd op inzicht. De w achters zijn geen p otentaten m aar m ensen d ie zich van natu re laten leid en d oor inzicht en w ijsheid , en d ie d aard oor alleen het algem een belang op het oog hebben. Als d it lukt is d e gehoorzaam heid van d e lagere klassen aan hu n heersers geen ond erw erp ing m aar op haar beu rt d e u itkom st van inzicht. H et p robleem m et Plato s staat is d u s niet zozeer d e associatie m et totalitaire regim es en externe d w ang d ie ze aan d e heersers. De verheven positie van d e heerser kom t nog sterker u it in 'H onw illekeu rig bij ons op roept, als w el het utopische karakter van d e eisen d ie ze stelt alles geheel analoog aan d e verhou d ingen binnen d e ziel: Platos Socrates stelt

VWDDWVPDQ (3ROLWLNRV), w aar d e regeerd er boven d e w et staat; d e w et is een vervanger voor het volm aakte inzicht d at d e regeerd er kenm erkt, en is alleen maatgevend w aar geen geschikte regeerd er te vind en is. Een tw eed e p u nt van kritiek op d e d oor Plato geschetste staat betreft d e voorrang

van d e staatsinrichting op om het even w elke m orele houd ing. Plato d oet het voorkom en alsof m oraal begint bij d e staatsord e en offert hieraan p riv-eigend om en gezinsleven op, althans bij hen d ie echte d eu gd m oeten bereiken. Dit d oet afbreu k aan d e w aard e van m orele intu ties d ie al eerd er aanw ezig w aren en d ie Plato zelf had erkend als sociale d eu gd . De vraag d ringt zich op of het ond erscheid tussen sociale

112

Griekse en Romeinse filosofie

d eu gd bij lagere klassen en d oord achte w eloverwogen d eugd bij w achters hierm ee niet al te zeer op d e sp its w ord t ged reven. In :HWWHQ toont Plato zich gevoeliger voor d it soort bezw aren. De toon is

gem atigd er; het gaat niet m eer om een id eale staat m aar om d e best m ogelijke. De rigou reu ze verd eling van d e sam enleving in klassen blijft achterw ege: ied ere bu rger is tevens boer en sold aat, priv-eigend om en familieleven zijn toegestaan en het bestu u r is in hand en van m agistraten, verkozen op grond van leeftijd , w ijsheid en d eu gd , d ie niet langer boven d e w et staan. Maar d e grote lijnen van Platos p olitiek d enken blijven d ezelfd e: inzicht als m aatstaf voor m oraal, p olitiek als opvoed ing in d eugd . Om w ille van d it op voed end karakter w ord t telkens in een voorred e u itvoerig ingegaan op d e bed oeling van d e voorgesteld e w etten en d e op vattingen d ie eraan ten grond slag liggen. H et m eest sprekend e voorbeeld is d e leer om trent god en in :HWWHQ boek 10.

 6FKRRQKHLG HQ NXQVW Bij Plato als eerste vind en w e een opvatting u itgew erkt over ku nst in het algem een en literatuu r in het bijzond er. Zijn theorien op het gebied van esthetica staan in het verlengd e van d ie op sociaal-ethisch gebied en van zijn ontologie. H ed end aagse esthetica en algem een spraakgebru ik ond erscheid en niet stelselm atig tu ssen w at m ooi lijkt en w at m ooi is: schoonheid van bijvoorbeeld een ku nstw erk is ond erscheid w el. In 3KLOHEXV stelt Socrates d at het goed e, hoew el onbereikbaar, kan van het goed e brengen: schoonheid , verhou d ing en w aarheid (3KLOHEXV 64 C65 A). H et aand eel van verhoud ing oftew el p rop ortie (VXPPHWULD) in schoonheid is algem een erkend . We vind en het bijvoorbeeld teru g in d e m aatstaven of richtsnoeren (NDQ{QHV) d ie w ord en aangelegd in Griekse bou w - en beeld hou w ku nst. In m uziek is d e verhou d ing van intervallen het w ezen van d e ku nst zelf. Aan p roportie ontleent ku nst haar technisch karakter; alleen d oord at hij d e w isku nd ige regels van d e ku nst is (WHFKQr, Latijn DUV). beheerst brengt een ku nstenaar schoonheid tot stand . Vand aar d at ku nst een am bacht Tenm inste even belangrijk als p rop ortie is voor Platos esthetica w aarheid . In 'H een kw estie van ap preciatie d oor d egene d ie het ku nstw erk beschou w t. Plato m aakt d it

w ord en benad erd m et behulp van d rie begrip p en d ie ons althans in het voorportaal

voorstelt (SKDQWDVWLNr WHFKQr). De eerste bestaat in getrou w e rep rod u ctie van een

VRILVW m aakt Plato ond erscheid tu ssen kunst d ie kopieert (HLNDVWLNr WHFKQr) en kunst d ie

origineel in al zijn kleuren, m aten en verhou d ingen. De tw eed e resp ecteert d ie verhou d ingen niet, om d at m onu m entaal beeld hou w w erk vereist d at ten behoeve van een ju ist p ersp ectief som m ige d elen w ord en verkort en and ere verlengd om w ille van

Plato

113

het fraaie effect van het geheel een techniek d ie w as toegepast d oor een beeld hou w er als Phid ias. Maar hier rijst een p robleem :
Laten d eze ku nstenaars niet d e w aarheid varen w anneer ze in hu n w erk d e w are p rop ortie inru ilen voor een d ie m ooi moet OLMNHQ? ('H VRILVW 236 A)

H oe ku nstig ook, schoonheid is hier bed rieglijk, afgestem d op het oogp u nt van d egene d ie het ku nstw erk aanschou w t. Dit gaat Plato te ver: net als in een toespraak d oor een sofist w ord t ku nst als techniek ingeschakeld om het p ubliek te behagen. Dat is alsof iem and een groot, sterk w ild d ier m oet voed en, en m et het oog hierop zijn ged ragingen en begeerten gad eslaat. Dan heeft hij geen oog voor w at w erkelijk m ooi of lelijk, goed of kw aad , rechtvaard ig of onrechtvaard ig is: zijn op vattingen zijn helem aal afgestem d op w at het d ier lijkt te w ensen. Met and ere w oord en, d e criteria van schoonheid , m et het d ier, niet op inzicht in d e aard van d eze w aard en ('H VWDDW VI, 493 AD, Plato heeft geen ged u ld m et kunstenaars d ie hu n technisch ku nnen alleen m aar ten d ienste stellen van w at het p ubliek w il horen of zien. In p laats van d eze benad ering, d ie w e p erspectivistisch ku nnen noem en, stelt Plato d e eis een objectief stand p u nt in te nem en. De kunstenaar m oet w eergeven voor Plato blijft d e kunst altijd u itbeeld ing niet w at m ooi en goed lijkt, m aar w at naar waarheid m ooi en goed is. De vraag is of d it stand p u nt nog een stand pu nt kan w ord en genoem d : het ziet af van ied ere concrete om stand igheid , om te p eilen naar een eeu w ige waarheid achter w at zich als ku nstw erk aanbied t. Plato s kritiek op literatu u r, vooral in 'H VWDDW, boek 10. Literatu u r is inbegrep en in zijn Deze algem een esthetische opvattingen vind en hu n m eest rad icale toep assing in goed heid en rechtvaard igheid d ie hij hanteert zijn gegrond op ervaring u it om gang

vergelijk 3KDHGUXV 260 A over w elsprekend heid ).

kritiek op ku nst als afbeeld ing van een afbeeld ing d e zintu iglijke w erkelijkheid d ie ze afbeeld t is im m ers zelf m aar een afschad u w ing van d e w are w erkelijkheid . Dit geld t a fortiori voor literatu u r w aarin rollen w ord en vertolkt: toneel, m aar ook gezongen en gereciteerd e verzen zoals d ie van d e lyrici en H om erus, w aarin sp rekers aan het w oord kom en in d irecte red e. Zu lke uitbeeld ing (PLPrVLV) is w aard eloos u it ontologisch oogp unt, m aar Plato levert ook ethische kritiek op haar invloed op d e ziel. H aar vertolker verplaatst zich in een and er p ersonage en spreekt and erm ans w oord en ged icht d oor w eer iem and and ers en verleid t een toeschou w er of toehoord er op zijn beu rt zich in d it p ersonage in te leven en te d enken. H ierin schu ilt gevaar voor d e zelfstand igheid en op rechtheid van een m ens als m oreel p ersoon w e zagen al hoe grote w aard e Socrates hechtte aan spreken u it eigen, p ersoonlijke overtu iging. Daarbij

114

Griekse en Romeinse filosofie

d oen d ichters vooral een beroep op d e lagere d elen van d e ziel: em oties en hartstochten. Alleen al d oord at ze geen recht d oen aan d e leid end e rol van het verstand ond erm ijnen ze d e m oraal. Dat Plato in het bijzond er literatuu r aan kritiek ond erw erp t, is om d at d eze ku nstvorm in d e Griekse m aatschap p ij een grote rol sp eeld e en haar beoefenaars aanzien en gezag verleend e. Platos bezw aar geld t in d e eerste plaats literatu u r d ie een verw erpelijk stand p u nt vertolkt. Zo n laag m oreel gehalte is volgens hem te w ijten aan het feit d at d ichters alles d oen om hu n gehoor te behagen. Zo ontstaat een vicieu ze cirkel: ze sp elen in op het lage m orele niveau van het grote p u bliek, m et pozie d ie d it niveau nog verd er naar bened en haalt. Maar Plato s kritiek blijft niet beperkt tot d iscu ssie. In ,R w ijst Platos Socrates erop d at p ozie beru st op insp iratie, god d elijke ontspoord e vorm en van literatu ur, ze stelt het bestaansrecht van alle literatu u r ter

ingeving (WKHLD PRLUD). Dit is iets irrationeels: d e d ichter zelf is niet in staat het te verklaren. H ij heeft d u s geen inzicht in zijn eigen schepp ing. Op grond hiervan verw erpt Plato d e trad itionele op vatting d at d ichters op voed ers van het volk zou d en zijn. Wie zelf geen inzicht heeft kan m oeilijk een m orele en sociale ord e grond vesten. Betekent d it d at Plato literatu ur verw erp t? H et vonnis in 'H VWDDW is streng: in d e

m ensen ('H VWDDW X, 607 A). Maar net als bij Platos kritiek op het schrift m oeten w e nuances aanbrengen. Zoals hij schrijver is in w eerw il van zijn aanval op het schrift, zo is hij schrijver van d ialogen gesp rekken in w eerw il van zijn kritiek op literatu u r d ie verschillend e sprekers aan het w oord laat. Ook betoont hij grote achting aan H om erus en d e traged ied ichters d ie hij kritiseert. H et lijkt erop d at Plato op nieu w vooral w il w aarschuw en voor m ogelijk verd erfelijke gevolgen. Zijn u top isch id eaal van een m aakbare sam enleving m aakt hem opm erkzaam op invloed van literatu u r op d e

id eale staat is alleen p laats voor hym nen aan god en en lofd ichten op verd ienstelijke

m ens. Als d ichters voorgeven hu n gehoor op te voed en w ijst Plato hu n aansp raak af. Is er p laats voor pozie als d ichters d eze aspiratie laten varen? Kan literatu u r d eze roep ing w el verzaken zond er haar eigen w ezen op te geven? Dat is d e vraag ook voor Plato.  'H NRVPRV In

3KDHGR laat Plato Socrates zijn

intellectu ele au tobiografie vertellen. Zijn

belangstelling voor natu urw etenschap en kosm ologie w as al vroeg gew ekt, m aar m iste het houvast van echt inzicht.
Maar toen hoord e ik eens iem and voorlezen u it een boek van Anaxagoras, zei hij w aarin w erd bew eerd d at het d e geest (of het verstand , intellect: QRXV) is d ie alles ord ent en

Plato

115

veroorzaakt. Dit w as een oorzaak naar m ijn zin: ik vond het op een bep aald e m anier een gelu kkige ged achte d e geest tot oorzaak van alles te m aken (3KDHGR 97 BC).

H elaas: Socrates hoge verw achting van Anaxagoras w ord t niet ingelost. H et p rogram m a w aarin Anaxagoras d e oorzakelijke w erking van d e geest aankond igt w ord t in d e uitw erking van zijn kosm ologie herroep en. N iet het verstand m aar m aterile elem enten als w ater, lu cht enzovoorts w ord en als oorzaken aangevoerd ,
alsof iem and zeggen zou Al w at Socrates d oet, d oet hij m et zijn verstand m aar d an, w anneer hij d e oorzaken ging op noem en van alle d ingen d ie ik d oe, zou beginn en m et te zeggen Als hij nu hier zit is het om d at zijn lichaam bestaat u it botten en p ezen. De botten zijn hard en van elkaar gescheid en d oor gew richten. Ze w ord en omsloten d oor p ezen, d ie zich ku nn en sp annen en ontsp annen, sam en m et vlees en hu id : d at hou d t d e botten bijeen. Doord at ze los in hu n gewrichtsholten zitten stellen Socrates p ezen hem op d it ogenblik in staat d oor ze te sp annen of te ontsp annen zijn led em aten te gebru iken; d at is d e oorzaak d at hij hier m et zijn benen op getrokken zit (3KDHGR 98 CD).

Plato verw ijt zijn voorgangers d at ze ter verklaring van d e ord e in d e kosm os alleen m aterile oorzaken hebben aangevoerd . Zelfs Anaxagoras, d ie toch een belangrijke rol voor het verstand w eggelegd zag, kw am tenslotte niet voorbij m aterile oorzaken. Daarm ee hebben ze d e w are oorzaak niet blootgelegd : het plan en ontw erp m et het oog op w at goed en p assend is, d at d e kosm os als geheel zijn harm onische sam enhang verleent. Over d eze oorzaak is Plato s Socrates niets te w eten gekom en:
Deze oorzaak bleef voor m ij verborgen: ik w as zelf niet in staat haar te ontd ekken en kon haar evenm in van iem and and ers leren (3KDHGR 98 C).

van intelligente, d oelgerichte p lanning. Deze stelling w ord t uitgew erkt in 7LPDHXV, Plato s voornaam ste d ialoog over kosm ologie. H ier horen w e d e p ythagoreer Tim aeu s u it Locri eerst d e m ythe vertellen van Atlantis en d an uiteenzetten hoe d e kosm os is aarzeling d ie w e in 3KDHGR besp eu rd en vind en w e hier terug: het ond oorgrond elijke u iteenzetting niet m eer is d an een w aarschijnlijk verhaal (HLN{V PXWKRV) of een van d e echte oorzaak krijgt een echo in Tim aeu s herhaald e op m erking d at zijn geord end d oor een god d elijke am bachtsm an oftew el d em iurg (GrPLRXUJRV). De

De grond slag van Platos kosm ologie is hierm ee om schreven: d e kosm os is het prod u ct

w aarschijnlijke beschrijving of uitleg (HLN{V ORJRV).

De d em iu rg w erkt d oelbew u st en volgens p lan. H ij is geen schep p end e god : hij brengt ord e in reed s bestaand m ateriaal. H ierd oor w ord t zijn rationele p lan

116

Griekse en Romeinse filosofie

voortd urend belem m erd : m aterie d raagt een eigen vorm van oorzakelijkheid in zich w aarm ee d e d em iu rg in d e uitvoering van zijn ontw erp rekening m oet hou d en. Deze aan m aterie inherente oorzakelijkheid noem t Plato nood zaak (DQDQNr) of d w alend e oorzaak (SODQ{PHQr DLWLD):

Deze w ereld is tot stand gekom en d oor verm enging: d oor com binatie van n ood zaak en verstand . Maar verstand heeft d e leid ing over nood zaak: het heeft haar w eten over te halen het m erend eel van d e d ingen d ie w ord en tot h et beste resu ltaat te brengen. Op d eze m anier en in d eze om stand ighed en is ons heelal van het begin af op gebou w d : d oor nood zaak d ie d oor verstand elijke overred ing tot gehoorzaam heid w ord t gebracht. Wie d u s naar w aarheid w il u itd ru kken hoe d e w ereld volgens d eze beginselen is ontstaan moet ook d e klasse van d e d w alend e oorzaak hierbij betrekken, en zeggen tot w at voor soort bewegingen haar natu u r aanleid ing geeft (7LPDHXV 47 E48 A).

Deze nood zaak m oet d us d oor verstand w ord en bestu u rd , m aar beperkt van haar kant w eerbarstig d e m ogelijkhed en voor verstand en legt het haar eigen voorwaard en op . De ord ening van het ru w e m ateriaal geschied t naar het m od el van d e id een, z, d at d ingen d ie ontstaan aan id een d eel hebben. H u n ontstaan vereist naast het zijn van id een en het w ord en van d ingen nog een d erd e beginsel: d e ru im te (FK{UD) w aarbinnen d ingen tot stand kom en, hu n ontvangst-oord (KXSRGRFKq). De aard hiervan is nauw elijks bep aald en hierd oor m oeilijk te vatten: Plato lijkt het niet gelijk te stellen m et het m ateriel su bstraat, d e m aterie, al interp reteren Aristoteles en and eren het w el in d ie zin. Platos beschrijving w ijst eerd er in d e richting van een ru im telijke om geving w aarbinnen m aterile d ingen w ord en gevorm d , m et geen and er kenm erk d an d at ze als ontvanger d ient, en als zod anig vereist is om w at zich erin bevind t m ogelijk te m aken:
We zu llen ons niet vergissen w anneer w e d it aand u id en als iets vorm eloos en onzichtbaars d at alles in zich ontvangt, d at in een heel eigenaard ige verhou d ing staat tot w at verstand elijk kenbaar is en d at u iterst moeilijk is te begrijp en. Voor zover wat we d aarnet zeid en ons nog toestaat d e aard ervan te benad eren is het m eest ju iste d at een m ens erover zeggen kan d it: w at iem and telkens als vu u r w aarneemt is d at ged eelte van d it d ing d at in brand is geraakt, water is het d eel ervan d at vloeibaar is gew ord en, en als aard e of lu cht verschijnt het naarmate het het beeld hiervan in zich op neem t (7LPDHXV 51 AB).

Plato s fund am entele stelling keert teru g in zijn beschrijving van d e elem entaire bestand d elen van m aterie. And ers d an atom isten, d ie m aterile d eeltjes en hu n com binaties als u itkom st van zuiver toeval beschou w en, stelt Plato d at ord e niet toevallig kan zijn, en d at het zorgvu ld ige plan van d e kosm os ook in d e elem enten is

Plato

117

teru g te vind en. Wat zich laat begrijpen m oet zelf p rod u ct zijn van rationele berekening. Vand aar d at Plato d e elem entaire bestand d elen van d e kosm os een m eetku nd ige vorm toeschrijft, d ie w isku nd ig kan w ord en berekend : alle geom etrische licham en zijn te herleid en tot d riehoekige op p ervlakken; d e hele kosm os is d u s op gebou w d u it elem entaire d riehoeken. Dezelfd e w isku nd ige ord ening vind en w e in d e bew eging van d e hem elsferen en van het heelal. Dat er bew eging is w ijst erop d at er ook van het heelal een ziel bestaat: ziel is im m ers het beginsel van zelf-bew eging. De licham elijke aard van d e w ereld als geheel w ord t d us geleid d oor een eigen ziel, d e w ereld -ziel. Deze w ereld ziel is volm aakt: ze is in volm aakte inwend ige harm onie en voltrekt volm aakte, d u s cirkelvorm ige bew egingen. Dezelfd e volm aakte, eenparig cirkelvorm ige bew eging vind en w e terug bij d e hem ellicham en, d ie eveneens d oor god d elijke zielen w ord en bew ogen. Op grond van d eze bew eging is d e tijd geregeld :
De natu u r van het levend e is eeu w ig. H et w as natu u rlijk niet mogelijk d eze eigenschap volled ig toe te voegen aan w at ond erhevig is aan w ord ing. Maar hij [d e d em iu rg] kw am op d e ged achte een soort bew eeglijke afbeeld ing te m aken van d e eeu w igheid , en terw ijl hij d e hem el verd er ord end e maakte hij van d e in eenheid blijvend e eeu w igheid een eeu w ige, nu m eriek voortschrijd end e afbeeld ing: d ie w aaraan wij d e naam tijd hebben gegeven (7LPDHXV 37 D).

 *RGHQ Plato s leer om trent god en is in verschillend e op zichten schatp lichtig aan bred ere ontw ikkelingen in het beeld van het god d elijke bij d e Grieken. Lang voor Plato is al een ontw ikkeling ingezet die d e god en binnen een m oraal betrekt. H et d enken over god en verw ijd ert zich niet van antropom orfism e als zod anig, m aar van een verkeerd begrep en antrop om orfism e: god en behou d en m enselijke trekken, m aar w ord en verheven boven m enselijke kleinheid en im m oreel ged rag. Daarnaast beginnen natu u rfilosofen d e Olym pische god en in te lijven in hu n kosm ologie, als oorzaak van bew eging in d e hem el, in het bijzond er in d e afzond erlijke planeten, of als p ersonificatie van d e w ereld ord e zelf: als besturend verstand (QRXV). Deze tw ee tend ensen blijken op d en d u u r niet verenigbaar. Maar bij Plato w ord en ze nog bijeen gehou d en d oor d e alom vattend e rol van het goed e als streefd oel van m oraliteit zow el als kosm ische ord e. god en: In 3KDHGUXV form u leert Plato m et enig voorbehoud een stand aard -d efinitie van

118

Griekse en Romeinse filosofie N u m oeten w e p roberen te verklaren hoe m ensen ertoe gekom en zijn op een levend w ezen d e u itd ru kkingen sterfelijk en onsterfelijk toe te p assen. [De constellatie van m enselijk lichaam en ziel is sterfelijk; d e kw alificatie] onsterfelijk beru st op geen enkele red elijke grond : zond er d at w e ooit een god h ebben gezien of toereikend begrep en, stelt onze verbeeld ing een god heid voor als een onsterfelijk w ezen m et lichaam en ziel d ie voor eeu w ig zijn verbond en. Laat d it zijn zoals god het w il, en laat een m ens zo hierover sp reken (3KDHGUXV 246 CD).

Deze d efinitie getu igt van een onzekerheid d ie Plato vaker u it m et betrekking tot het bestrijd t Plato, voornam elijk in :HWWHQ boek 10, als u iting van gebrek aan inzicht in d e spreken over god en. H et bestaan van god en is alvast onw eerlegbaar. Athesm e

stru ctu u r van d e w erkelijkheid en als m oreel verw erpelijk. Zijn aarzeling betreft d e juiste m anier om god en ter sprake te brengen. Ze verhind ert Plato niet zijn trouw te belijd en aan d e trad itionele god sd ienst. Alleen het am orele karakter van d e m ythische god en w ijst hij u itd rukkelijk af. De god en zijn m et d e w ereld begaan als hoed ers van w ijsheid , het goed e en d eu gd . Ze kennen geen afgu nst en zijn, zoals bleek u it de m ythe van Er, niet verantw oord elijk voor het kw aad in d e w ereld (WKHRV DQDLWLRV). Deze trad itionele m aar m oreel gezu iverd e visie op god en verbind t Plato m et zijn kosm os leid t in Plato s :HWWHQ tot id entificatie van hem ellicham en m et astrale god en: ord e in het heelal. De Olym p ische op pergod Zeu s, in 3URWDJRUDV nog voorgesteld als d e volm aakte zielen d ie, m et volm aakte licham en verenigd , eeu w ig gestalte geven aan kosm ologie. De presocratische ontd ekking van d e rol van een verstand of geest in d e

behoed er van het recht d ie zelf geen m acht heeft over het lot, heeft zich in 3KLOHEXV ontw ikkeld tot verstand (QRXV) d at het heelal veroorzaakt en bestuu rt. Maar het god d elijke is voor Plato ru im er d an het trad itionele pantheon alleen. God d elijk is al w at onsterfelijk is, en in het bijzond er w at onlicham elijk is. H et p red icaat is bij u itstek van toep assing op d e intelligibele w erkelijkheid : d e id eenw ereld , en boven alles d e id ee van het goed e. Wegens haar onlicham elijke aard is d eze w erkelijkheid nog verheven boven d e god en in eigenlijke zin: ze bestaat in d e d ingen w aarbij een god vertoeven m oet om god d elijk te zijn (3KDHGUXV 249 C). Deze bevestiging van d e god delijke aard van het intelligibele is voor latere Platonici van het grootste belang gew eest: niet alleen d e neo-p latonische leer stoelt hierop , ook christelijke au teurs als Augu stinu s prijzen Plato als enige heid ense filosoof d ie het FLYLWDWH GHL 7.1). Bij Plato zelf heeft d e leer van het intelligibele d e leer om trent god en verschil heeft begrep en tu ssen d e natu urlijke ord e en het god d elijke ('H VWDG *RGV'H

nooit verd rongen. Id een, zelfs d ie van het goed e, zijn geen god en. H et blijven abstracte beginselen w aarnaar bezield e w ezens streven, m aar d ie niet zelf bezield zijn.

Plato

119

Pas later in d e platonische trad itie gaan neoplatonici zow el als Au gu stinu s id een zien als ged achten van het god d elijk verstand zelf.

 $5,6727(/(6
 $ULVWRWHOHV HQ ]LMQ VFKRRO Aristoteles w erd in 385/ 4 vC geboren in d e Griekse kolonie Stagira op het schiereiland Chalkid ik, in het noord en van Griekenland . Zijn vad er w as hofarts van Am yntas III, koning van het nabu rige Maced oni, en had geschreven over geneesku nd e en fysica; zijn m oed er w as afkom stig u it een w elgesteld e fam ilie u it Chalcis. Beid en stierven toen Aristoteles nog jong w as. In 367 ging Aristoteles naar Athene om in d e leer te gaan bij Plato en zijn leerlingen in d e Acad em ie. Aristoteles bleef tot Platos d ood in 348/ 7 vC aan d e Acad em ie verbond en. Na Platos d ood verliet Aristoteles Athene; m isschien u it teleu rstelling om d at niet hijzelf m aar Platos neef Speu sipp u s Platos op volger w erd , of wegens d e d reiging van antiMaced onische sentim enten na d e slag bij Olynthu s (348), d ie leid d e tot d e inlijving van Aristoteles geboortep laats Stagira d oor Maced oni (346). Met Xenocrates (ca. 396314 vC), eveneens lid van Platos Acad em ie, vertrok hij op uitnod iging van hu n vriend H erm ias naar Lyd i, w aar hij verbleef in Assos aan d e kust van Klein-Azi. In d e d rie jaren d ie hij hier d oorbracht d eed hij biologisch ond erzoek, en ontm oette hij Theop hrastus u it Eresos (op Lesbos), d ie zijn m ed ew erker en op volger zou w ord en aan d e school d ie hij zou stichten. Kort na zijn verblijf in Assos trou w d e hij H erm ias d ochter Pythias. In 343/ 2 nod igd e d e Maced onische vorst Philipp u s II Aristoteles u it om d e op voed ing van zijn zoon Alexand er (later: d e Grote) op zich te nem en. H ij verbleef zeven jaar aan het Maced onische hof, totd at Alexand er na Philip p us d ood d e troon besteeg (336). Over d e relatie tussen Aristoteles en Alexand er zijn talrijke anekd otes bew aard , m aar geen betrou w bare aanw ijzingen. In Maced oni stierf Pythias en hertrouw d e Aristoteles m et H erp yllis d ie hem een zoon, Nicom achu s, en een d ochter schonk. In 335 keerd e Aristoteles naar Athene terug en stichtte d aar het Lyceu m , zo genoem d naar een aangrenzend e tem p el van Ap ollo Lu keios, d e Lycische Ap ollo. In d e w orstelschool (J\PQDVLRQ) ald aar had d en sofisten als Prod icu s ged oceerd ; ook Socrates w as er geregeld gekom en. Tw aalf jaar lang stond Aristoteles aan het hoofd van d it Lyceu m , d at m eer een gem eenschap van ond erzoekers w as d an een ond erw ijsinstelling. N aar een zuilengalerij in d e w orstelschool w ord t d e school ook Perip atos genoem d , w and elgang. Na d e d ood van Alexand er d e Grote in 323 liet Aristoteles ond er d ru k van d e antiMaced oonse stem m ing in Athene het Lyceu m achter in hand en van Theop hrastus en vertrok naar Chalcis, w aar hij in 322 stierf, 62 jaar ou d . In zijn testam ent, bew aard bij Diogenes Lartius, had hij d e toekom st van zijn vrou w , kind eren en slaven zorgvu ld ig geregeld , en tevens bepaald d at d e as van zijn eerste vrou w overeenkom stig haar w ens m oest w ord en gep laatst bij d e zijne.

Aristoteles

121

Al spoed ig na Theop hrastu s lijken d e m eeste w erken van Aristoteles d ie w ij nu bezitten aan het oog later verloren zijn gegaan, en d e 7RSLFD en 5HWRULFD laten sporen na in d e 3e en 2e eeu w vC. Med e bij gebrek aan gezaghebbend e teksten van vold oend e d iep gang lijkt d e Perip atos in het d ebat tu ssen d e H ellenistische filosofenscholen al snel nauw elijks m eer een rol te spelen. Maar in d e eerste eeu w vC begint het tij te keren. Volgens d e overlevering bracht d e Rom einse veld heer Sulla na zijn verovering van Athene (86 vC) als oorlogsbu it een verzam eling boeken m ee d ie d e w erken van Aristoteles en Theophrastu s bevatte. Via d e gram m aticu s Tyrannion, d ie het w erk ord end e, beland d e Aristoteles oeu vre in d e eerste eeu w nC bij And ronicu s van Rhod os d ie een volled ige catalogus op steld e, sam envattingen schreef en het zo voor versp reid ing d oor m id d el van nieuw e afschriften geschikt m aakte. De d oor hem bep aald e volgord e van Aristoteles w erken vind t slechts ten d ele steu n in d e onttrokken te zijn. Alleen Aristoteles d ialogen, d ie

teksten zelf m aar w ord t in onze stand aard u itgaven nog steed s gevolgd (zie kad er). Zijn ed itie leid d e tot een opleving in d e belangstelling voor Aristoteles d enken, d ie resu lteerd e in kritische tractaten en com m entaren w aarvan sp oren te vind en zijn in com m entaren op Aristoteles w erken u it d e latere ou d heid . De volgord e d ie And ronicu s aanbracht beoogt tegelijk een system atische en een instru m entarium : vand aar hu n verzam elnaam 2UJDQRQ, w erktu ig . De natu u rfilosofische w erken zetten stap sgew ijs d e princip es van d e natuu rw etenschap u iteen, gevolgd d oor een steed s ged etailleerd er toepassing op d eelgebied en van d e natu ur. H ierond er vallen geschriften over d e ziel in haar verhoud ing tot het lichaam , d ie op hu n beu rt als voorstu d ie Een reeks teksten d ie And ronicu s bu nd eld e ond er d e titel 0HWDSK\VLFD voorond erstelt d it d ienen voor m eer ged etailleerd e stu d ies van bezield e w ezens: p lanten, d ieren en d e m ens. d id actische inleid ing in d e filosofie te bied en. De logische w erken verschaffen het filosofisch

alles en bespreekt p rincip es d ie d e gebied en van logica, natu urfilosofie en w ijsgerige p sychologie te boven gaan, m et inbegrip van het hoogste zijnd e, een god d elijk intellect. Geschriften over d e p laats van d e m ens als ind ivid u binnen een sam enleving slu iten d e rij. Dit om vangrijke oeuvre vorm t nog m aar een m ind erheid van w at er aan titels op Aristoteles naam is overgeleverd , en het is in d eze vorm niet eens voor versp reid ing bed oeld gew eest. De w erken d ie Aristoteles zelf had vrijgegeven, w aarond er d ialogen d ie

ihc gec  Y  6 W  D ')ffd%b !aW `'6'!X"GG V 9U TI''S 1 "%2'$G9 %R2Q  99 10 9 2'G# P2I HG&F %  %0 E5)C A    D  1 1  0 D B 1 @ 9  6 3 1 "88'754%2%& %0)'(% $&$! '$&%$# "!     #   
Categoriae De interp retatione Analytica p riora Analytica p osteriora Top ica Sop histici Elenchi Physica De caelo De generatione et corrup tione Meteorologica De anim a Parva natu ralia De historia anim alium De partibu s anim alium De p rogressu anim aliu m De m otu anim alium De generatione anim alium Metap hysica Ethica N icom achea Ethica Eu d em ia Politica Rhetorica Poetica

 +HW RHXYUH

122

Griekse en Rom einse filosofie

beroem d w aren om hu n literaire kw aliteit, zijn op fragm enten na verloren gegaan. Wat w e w el bezitten zijn Aristoteles som s m eer, som s m ind er gered igeerd e aantekeningen ten behoeve van colleges in zijn school; w egens hun vaak ged rongen stijl geld en ze vanoud s als d uister. Waarschijnlijk hebben jarenlang hergebruik, red actie, toevoegingen en kru isverw ijzingen al d an niet d oor Aristoteles zelf d e ontw ikkeling in zijn d enken voorgoed aan het zicht onttrokken. Pogingen als d ie van Werner Jaeger uit het eerste kw art van d e 20e eeuw om bij Aristoteles zon ontw ikkeling aan te tonen, van aanhanger van Plato tot criticu s van Plato en ged reven ond erzoeker van d e levend e natu u r, vind en niet m eer veel bijval. Wel bied en d e kru isverw ijzingen sam en m et versp reid e m ethod ologische opm erkingen een bevestiging en tot op zekere hoogte rechtvaard iging van d e d oor And ronicu s bepaald e volgord e u it system atisch en d id actisch oogp u nt. Ze steunen pogingen tot interp retatie van Aristoteles d enken als een sam enhangend geheel, zoals d eze zijn ond ernom en d oor filosofen en com m entatoren, van Alexand er van Aphrod isias (ca. 200 nC) via d e Neop latonici uit d e latere oud heid tot islam ieten als Averros (12e eeu w nC) en christenen als Albertu s Magnu s en Thom as van Aqu ino (13e eeu w nC).  9DQ WUDQVFHQGHQWH QDDU LPPDQHQWH YRUPHQ Plato w as ervan overtu igd d at ied ere filosofische beschou w ing tot m islu kken ged oem d is d ie niet bereid is aan te nem en d at d e oorzaken van onze zichtbare w ereld in zekere zin onafhankelijk van d eze w ereld bestaan. N et zo m oet het object van w are kennis in zekere zin onafhankelijk van ons ind ivid ueel kennen bestaan om zekerheid m ogelijk te m aken. In het licht van d eze zekerheid ond erzoekt Plato vervolgens d e stru ctu ur van d e ons om ringend e w ereld en d e stru ctu u r van onze kennis, d ie elk op hu n eigen m anier u itd rukking zijn van d e onafhankelijke id een . De d ialectiek bied t zicht op het netw erk van relaties tussen d eze id een, d ie ook in onze w ereld m in of m eer w ord en w eerspiegeld . De d iscu ssie over d e vraag of Aristoteles zelf ooit, in het begin van zijn verblijf aan Platos Acad em ie, d eze id eenleer heeft om arm d is nog onbeslist. Ru im te voor d iscussie w as er in d e Acad em ie, en d ie ru im te w erd d oor d e led en benut, al zou Plato hebben verzu cht d eze period e is geschreven, zoals 2YHU GH LGHHsQ en 2YHU ILORVRILH, d oen verm oed en d at (bew aard in Alexand er van Aphrod isias com m entaar op d e 0HWDSK\VLFD, 79-85) en in Aristoteles eigen 0HWDSK\VLFD (A [=I] 6-9), lezen w e een ind ru kw ekkend e reeks argu m enten tegen d e leer van d e id een. We noem en er d rie. Plato s volgelingen zou den in het argu m ent van het ene boven d e vele bew eren d at een ind ivid u en is, ervan JHVFKHLGHQ en HHXZLJ: d e id ee m ens. Aristoteles m erkt op d at er d an w ijze m ensen w ord en genoem d , d it te d anken hebben aan n m ens d ie iets QDDVW d e m eervoud ig aantal ind ivid uele d ingen d ie, bijvoorbeeld , m ensen zijn en alle op d ezelfd e d at Aristoteles w el een heel sp ringerig veulen w as. Bew aard e fragm enten van w erk d at in Aristoteles al gau w een kritisch stand p unt innam . In d e fragm enten van 2YHU GH LGHHsQ

id een van ontkenningen zoud en m oeten zijn (ook niet-m ens kan van iets w ord en gezegd );

Aristoteles

123

m aar d at is absu rd , om d at d an zaken d ie naar hu n w ezen verschillen ond er n noem er en d aarm ee ond er n oorzaak kom en te vallen een tafel en een hond ku n je allebei nietEHJULSSHQ d ie and ers zijn d an d e ind ivid u ele d ingen w aard oor w ij ze leren kennen. Deze een bestaansw ijze hebben JHVFKHLGHQ van d ie ind ivid u ele d ingen. In u niversele begripp en m ens noem en. Bovend ien is het hoogu it een argum ent voor het bestaan van u niversele

begrip p en corresp ond eren niet nood zakelijkerw ijs m et een ap art soort d ingen, d e id een, d ie

vatten w ij d e eigenschap pen van ind ivid u ele d ingen in d e zichtbare w ereld , d ie vand aaru it als begrip p en in ons d enken tot stand kom en. In beid e betekenissen zijn er lou ter im m anente vorm en. Een tw eed e argu m ent, d at Plato zelf al had geform u leerd in zijn 3DUPHQLGHV, is d at van d e

d erd e m an . Als u it d e gelijkenis tu ssen ind ivid uele m ensen m ag w ord en besloten tot het bestaan van een id ee mens d ie d eze gelijkenis fu nd eert en verklaart, d an m oet d e gelijkenis tu ssen d eze id ee en d e ind ivid u en d ie erop lijken op haar beu rt beru sten op een d erd e m ens, en zo verd er tot in het oneind ige. Wie een id ee om d eze red en postu leert heeft d u s niets bereikt: een oneind ige reeks oorzaken bied t geen hou vast en d u s geen aanvaard bare verklaring. Ten d erd e betoogt Aristoteles d at het postu leren van eeu w ige, onverand erlijke oorzaken geen vold oend e verklaring bied t voor d e processen van verand ering d ie d e w aarneembare w ereld kenm erken. Zulke oorzaken d oen niets, p rod u ceren niets, en zijn d u s een overbod ige verd ubbeling van d e w erkelijkheid . Nu stond Aristoteles voor d e form id abele taak alle terreinen van d e Platoonse filosofie, d ie im m ers in laatste instantie d oor d e id een w erd en geschraagd , opnieu w vorm te geven. zekerheid w ord en bereikt ]RQGHU d e id een? Sam en m et d e leer van d e id een w as im m ers ook d e m ogelijkheid vervallen d at kennis aangeboren is, en in enige vorm al vr onze ervaringen in d e ziel aanw ezig, zod at w ij hem in onszelf ku nnen ontd ekken. Kort gezegd is Aristoteles antw oord : d e ziel is in staat op grond van d e gestage stroom gegevens u it d e zintuiglijke w aarnem ing d e p rincip es en stru ctu ren van d e w erkelijkheid te vatten. Door zijn ziel m et gegevens van allerlei aard te voed en kan een beoefenaar van w etenschap en w ijsbegeerte m et enig talent zichzelf inzicht verschaffen in d e w erkelijkheid . Dit antw oord verond erstelt niet alleen een u itgew erkte w ijsgerige leer om trent d e ziel, m aar ook een nieuw e bezinning op w at kennis is en hoe d e w erkelijkheid d ie zich ald u s aan d e ziel kan p resenteren in elkaar steekt.  9DQ DDQJHERUHQ QDDU DDQJHOHHUGH NHQQLV Aristoteles stelt vast d at d e m ens van jongs af aan w il leren. Zijn verlangen naar kennis blijkt u it zijn w aard ering voor d e zintu igen, m et nam e het gezichtsverm ogen, en uit ontzag voor vaklied en en w ijze m ensen. Leren, van een leerm eester of uit eigen w aarnem ing, begint altijd bij w at d e betrokkene al w eet. Bij een kind zijn d it nog nauw elijks ged ifferentieerd e of H ij hield onverkort vast aan d e vereisten van betrou w bare kennis. Maar hoe kon d ezelfd e

124

Griekse en Rom einse filosofie

sam enhangend e begrip pen, m aar d oor zintuiglijke ervaring en ond erricht w ord en aanvankelijke ruw e inzichten gaand ew eg gezu iverd van onheld erheid en onju istheid , en w ord en m in of meer toevallig bereikte juiste inzichten beter d oorgrond . Zo d oorzien w e steed s beter stru ctu ren en verband en in d e w erkelijkheid . Leren is een w eg van w at inzichtelijk is voor ons, naar w at inzichtelijk is van d e natuu r uit gezien. Dit van natu re inzichtelijke is enkelvou d ig, w ant ontleed in en herleid tot zijn elem enten, niet sam engesteld u it nog ongeanalyseerd e bestand d elen.
De n atu u rlijke w eg verloop t van w at voor ons m eer inzichtelijk en held er is naar w at van d e natu u r u it gezien held erd er en m eer in zichtelijk is. Wat voor ons inzichtelijk is en w at zond er meer inzichtelijk, is niet hetzelfd e. Daarom is het nood zakelijk als volgt te w erk te gaan, van wat van d e natu u r u it gezien m ind er d u id elijk is, m aar w el held erd er voor ons, naar w at van d e natu u r u it gezien held erd er en m eer inzichtelijk is. Voor ons zijn in eerste instantie onged ifferentieerd e d ingen in hogere m ate d u id elijk en held er; later w ord en van d aaru it d e elem enten en p rincip es inzichtelijk, nam elijk w anneer w ij ze ond erw erp en aan analyse (GLKDLUHVLV; 3K\VLFD I.1, 184a16-23).

Aristoteles vertrou w en in d eze m ethod e beru st voor een d eel op d e ontw ikkeling van d e astronom ie, d ie al in Aristoteles tijd conclu sies w ist te trekken over bew egingen van hem ellicham en, op grond van eeu w enlange w aarnem ing van d e verschijnselen (SKDLQRPHQD). H et staat voor Aristoteles d an ook vast d at d e theorie in overeenstem m ing m oet w ord en gebracht m et d e w aarnem ing, niet om gekeerd , en d at n w aarnem ing d e m eest om vattend e theorie om ver kan w erpen. Ontw ikkeling van inzichten u it d e w aarnem ing is w at w e ind u ctie noem en, in d e zin van een bew eging van het ind ivid u ele naar het u niversele: w aarnem ing van concrete verschijnselen (hetzij u it eigen w aarnem ing of d oor and eren gerap porteerd ) geeft zicht op m eer en m eer u niversele p rincip es d ie zich in d eze verschijnselen m anifesteren, net zo lang totd at een eerste princip e is bereikt. Waarnem ing van verschillend e stenen leid t tot het begrip steen, van hond en tot het begrip hond , van m ensen tot het begrip m ens, van p lanten tot het begrip p lant. N ad ere bestu d ering van d eze en nieuw e w aarnem ingen, alsm ed e van d e begrip p en m ens en hond , leid t tot het m eer algem ene begrip d ier; nad ere bestud ering van w aarnem ingen en van d e begrip pen m ens, hond en plant leid t tot het concep t levend w ezen, UHFKWYDDUGLJLQJ van het begrip . (H oeveel hond en m oet je zien om te w eten w at een hond is? inzicht w ord t YHURRU]DDNW d oord at w aargenom en objecten via d e zintu igen inw erken op d e kennend e geest. De ziel is afhankelijk van d eze w erking d ie van d e w aargenom en objecten u itgaat, en ond ergaat d it proces slechts: Toch niet allem aal?). Wat Aristoteles beschrijft is het psychische proces w aarin een algem een enzovoorts. Ind u ctie is hier d u s niet een logische red eneervorm of een kentheoretische

Aristoteles

125

Als een vorm van waarnem ing ontbreekt, ontbreekt een vorm van kennis d ie niet verw orven kan w ord en. ($QDO\WLFD SRVWHULRUD I.18, 81 a 3839) De ziel is zod anig d at zij d it kan ond ergaan. ($QDO\WLFD SRVWHULRUD II.19, 100 a 1314)

De ontw ikkeling van d e filosofie illu streert volgens Aristoteles d it stram ien. De begrip p enap p araat; ze hebben een aantal ju iste inzichten zond er te beseffen ZDDURP d eze juist zijn. Toch m oeten w e inzichten en analyses van filosofen en and ere ter zake kund igen w aard d an d e onze. De zogenaam d e gangbare meningen (HQGR[D) van d esku nd igen vorm en een reservoir van reed s aanw ezige inform atie d at evenzeer als d e eigen w aarnem ing u itgangsp u nt is voor verd ere reflectie en voorw erp van d ialectische toetsing. Kennis verw erven d oen m ensen gezam enlijk en cum u latief. In Plato s voetspoor form u leert Aristoteles reeksen vraagstu kken oftew el aporien op basis van d e inzichten van zijn voorgangers. Deze ap orien id entificeren d e p roblem en en d e bep erkingen van eerd er ged ane voorstellen. Met enig gelu k geven ze ook een aanw ijzing voor w aar d e op lossing al d an niet gezocht m oet w ord en. H et is u itd rukkelijk ond erd eel van Aristoteles w erkw ijze p roblem en en onju iste inzichten van voorgangers te verklaren. H et is niet genoeg hu n ongelijk aan te tonen: op grond van het algem een m enselijke m echanism e van het leren verd ienen zij het d at ook hun vergissingen w ord en verklaard u it een eventueel nieu w inzicht, en d at hu n overhaaste conclu sies een p laats krijgen in een beter begrep en geheel. In biologie en ethiek is het aantal w aarnem ers groot; hier schroom t Aristoteles niet uit te gaan van bij d e Grieken heersend e op vattingen. Zo ziet hij geen red en d e ind eling van het d ierenrijk in vogels, vissen, en land d ieren ingrijpend te w ijzigen, al brengt hij d aarbinnen nieuw e ond erscheid ingen aan. van filosofische op vattingen d ie GR[RJUDILH w ord t genoem d . Door Aristoteles en led en van ond erw erp geord end als bron voor eigen stu d ie, bijvoorbeeld op het gebied van natu u rfilosofie en ethiek, m aar ook van wisku nd e. H et eerste d oel van zo n d oxografie, al ontbreekt het niet aan historische interesse, w as niet een historisch verantw oord e, zo m ogelijk neu trale en objectieve w eergave van het verled en, m aar het bied en van een nu ttig overzicht d at binnen d e sam enhang van het eigen d enken m oest d ienen als op stap tot nieu w en beter gearticu leerd inzicht. De Perip atetische kijk op d e ontw ikkeling van het d enken d ie hieru it naar voren kom t heeft tot op hed en invloed gehad : ook nu nog kost het m oeite p resocratici en p latonisten te beschou w en u it een niet Peripatetisch persp ectief. Een belangrijke bron van reed s aanw ezige informatie is voor Aristoteles, net als voor een aantal 20e-eeu w se filosofen, d e d agelijkse taal. Aristoteles analyses van begripp en berusten m ed e op een inventarisatie van het betekenisveld van d e betrokken term en. Gezien het Deze p ragm atische benad ering heeft aanleid ing gegeven tot een them atische beschrijving serieu s nem en. +XQ kennis, verkregen u it KXQ w aarnem ingen, is als zod anig niet m ind er p resocratische natuu rfilosofen zijn als kind eren: ze beschikken nog niet over een d oord acht

zijn school zijn stelselm atig opvattingen van tijd genoten en voorgangers verzam eld en naar

126

Griekse en Rom einse filosofie

su cces van m enselijke com m u nicatie over d e w erkelijkheid in taal zou het im m ers onverstand ig zijn niet na te gaan of ond erscheid ingen in d e taal m isschien feitelijke stru ctu ren in d e w erkelijkheid w eerspiegelen. In laatste instantie neem t Aristoteles aan d at d e ervaring m et d e w erkelijkheid bij alle m ensen d ezelfd e begripp en in d e ziel tot stand brengt, al w ord en d eze begrip p en in verschillend e talen u itged ru kt d oor verschillend e w oord en:
Gesp roken klanken zijn herkenningstekens (V\PEROD) voor aand oeningen (Gr. SDWKrPDWD) van d e ziel, en geschreven tekens zijn herkenningstekens van gesp roken klanken. N et als geschreven tekens zijn ook klanken niet voor alle m ensen d ezelfd e. Maar ze zijn tekens (Gr. VrPHLD) van LQWHUSUHWDWLRQH 1, 16a3-8) aand oeningen in eerste instantie van d e ziel d ie w el bij alle m ensen d ezelfd e zijn. Tenslotte zijn d e d ingen (Gr. SUDJPDWD) w aarvan ze afbeeld ingen zijn eveneens voor alle m ensen d ezelfd e. ('H

Taal, en analyse van taal, geven hierd oor toegang tot inzicht in d e w erkelijkheid . Dit houd t niet in d at Aristoteles zich aan gangbaar taalgebru ik gebond en voelt. Meer d an eens w ijst hij op d e nood zaak nieu w e term en te bed enken voor ond erscheid ingen w aarin d e taal nog niet voorziet, en bestaand e term en krijgen net als bij Plato geregeld in het licht van nieu w inzicht een nieuw e d efinitie. Aristoteles classificeert d e gebied en van het kennen als volgt. Poetica, d e aangeleerd e vaard igheid tot het creren van een ged icht, en retorica, d e analoge vaard igheid tot het am bachten SURGXFWLHYH takken van kennis, gericht op het veroorzaken van een effect hij p raktische en theoretische kennis. 3UDNWLVFKH kennis is kennis gericht op het hand elen van het ind ivid u . Ze om vat d e ku nd igheid als goed bu rger d eel uit te m aken van een (gezond heid ) of het voortbrengen van een prod u ct (een toespraak). Daarnaast ond erscheid t vervaard igen van een toesp raak, zijn evenals geneesku nd e, bou w ku nd e en and ere

en in d e 3ROLWLFD. 7KHRUHWLVFKH kennis tenslotte is w etenschap pelijke kennis om w ille van het w erken, m et inbegrip van d ie over d e ziel. Taalfilosofie, logica en haar toepassing in een leer

gem eenschap : d e sociaal-politieke filosofie u itgew erkt in verschillend e werken getiteld (WKLFD

w eten en kennen zelf. H ierond er vallen Aristoteles m etafysische en natu u rfilosofische van het bew ijs als grond slag voor w etenschap p elijke kennis is als gezegd voor Aristoteles niet een ond erd eel van d e filosofie zelf m aar een instru m entariu m d at op alle gebied en van kennis kan w ord en ingezet.  +HW ZHUNWXLJ ORJLFD HQ ZHWHQVFKDSVOHHU  6\OORJLVPH logica in het w esterse d enken. In d e $QDO\WLFD SULRUD inventariseert en beschrijft hij d e vorm en Analyse van w at inzichtelijk is voor ons heeft Aristoteles gebracht tot het eerste stelsel van

van red enering (V\OORJLVPRV) d ie w ij geld ig achten, en w eet ze te herleid en tot d rie basisp atronen, figu ren (VFKrPD) genaam d . Deze verschillen in d e verhou d ing tu ssen d e

Aristoteles

127

term en, d ie Aristoteles sym bolisch voorstelt d oor m id d el van letters, verm oed elijk naar het voorbeeld van d e w iskund e. Aristoteles ond erscheid t u niversele van p articu liere u itsp raken w ord t gezegd van geen enkele %, p articu lier bevestigend e ($ w ord t gezegd van som m ige bevestigend e ($ w ord t gezegd van of kom t toe aan alle %), u niverseel ontkennend e ($ en bevestigend e van ontkennend e, w at vier soorten u itsp raken op levert: u niverseel

%), en particulier ontkennend e ($ w ord t niet gezegd van som m ige %). Een syllogism e verbind t altijd tw ee term en d oor m id d el van een d erd e, d e m id d enterm (PHVRQ) tu ssen beid e uitersten (DNUD); d e term inologie is opnieu w w iskund ig, d itm aal ontleend aan d e harm onieleer. De m id d enterm stelt d e uiterste term en in een betrekking tot elkaar d ie in het

een van beid e uiterste term en YHUNODDUW u it d e and ere. Waarom zijn alle m ensen sterfelijk? Om d at m ensen d ieren zijn, en d ieren sterfelijk. De betrekkingen tu ssen d e d rie term en w ord en d oorgaans verw oord in d rie u itsp raken: tw ee p rem issen en een conclu sie. N aar d e p laats van d e m id d enterm als eerste d an w el tw eed e term in d eze u itsp raken, w ord en d rie elke figu u r ook nog verschillend e wijzen oftew el PRGL ond erscheid en. De eerste figu ur is d ie w aarin d e mid d enterm ind erd aad in het m id den staat. De eerste figu u r heeft als volm aakt syllogism e voorrang om d at het m ogelijk blijkt alle syllogism en te herleid en tot d e universeel bevestigend e en universeel ontkennend e m od i van d e eerste figuu r. De nood zakelijkheid van d eze tw ee m od i van d e eerste figuu r, d ie zond er m eer kan w ord en ingezien, w ord t hierm ee als verklaring ingezet voor d e nood zakelijkheid van alle and ere geld ige red eneringen. Zo heeft analyse van geld ige red eneringen niet alleen geleid tot een gereed schap skist d ie d e m ogelijkheid bied t om op form ele grond en te beslissen of een red enering al d an niet geld ig is, m aar ook tot een logisch stelsel d at afhangt van d e onm id d ellijke inzichtelijkheid van tw ee typen red eneringen.
(1e figu u r) Als A word t gezegd van alle B en B van alle C, d an is het nood zakelijk d at A word t gezegd van alle C ($QDO\WLFD SULRUD I.4, 25 b 37-39) (2e figu u r) Als B toekom t aan alle A m aar aan geen enkele C, d an komt C toe aan geen enkele A ($QDO\WLFD SULRUD I.5, 27 a 9-10) Alle levend e w ezens zijn sterfelijk Alle m ensen zijn levend e w ezens Alle m ensen zijn sterfelijk

geval van een bew ijskrachtig syllogism e, d u s een d at w etenschap pelijke kennis verschaft,

geld ige figu ren ond erscheid en; naar d e genoemd e vier soorten uitspraken w ord en binnen

Alle m ensen zijn sterfelijk Geen steen is sterfelijk Geen m ens is een steen

($QDO\WLFD SULRUD I.6, 28 a 17-19)

(3e figu u r) Als A toekom t aan alle B, en C aan alle B, d an komt A toe aan som m ige C

Alle m ensen zijn red elijke w ezens Alle m ensen zijn levend e w ezens Somm ige levend e w ezens zijn red elijke w ezens

128

Griekse en Rom einse filosofie

Om d at voor ied ere bew ering afzond erlijke term en d e bouw stenen vorm en is Aristoteles net als d e sofisten gevoelig voor allerlei vorm en van m eerzinnigheid oftew el am biguteit of zoals Aristoteles het noem t hom onym ie , letterlijk gelijknam igheid : n naam , m eer d an n betekenis. Vaak beginnen zijn analyses d an ook m et d e bew ering [ w ord t op m eer dan n m anier gezegd of heeft m eer d an n om schrijving . Pas na het ontrafelen van d eze verschillend e gebruiksw ijzen kan d e analyse verd ergaan m et d e betekenis d ie terzake d oet; zo w ord t allerlei m isverstand bij voorbaat u itgesloten. Met d it hulp m id d el tornt Aristoteles aan Plato s id ee van het goed e: het goed e voor het oog is zien, voor het lichaam gezond heid , enzovoorts; n id ee Goed kan onm ogelijk verantw oord elijk zijn voor zon verscheid enheid aan goed e d ingen. Aristoteles hecht d an ook groot belang aan d e keuze van d e ju iste benam ing: niet d e bu u rm an is verantw oord elijk voor d e d akkapel d ie hij op zijn hu is zet m aar d e klu sser, w ant hij d oet d it niet in zijn hoed anigheid van bu u rm an m aar van klu sser. Bij een d akkapel is buu rm an d u s niet d e ju iste aand u id ing van d e bew erkstelligend e oorzaak. Deze nau w lettend e om gang m et benam ingen vind t haar neerslag in Aristoteles leer van categorien. Verschillend e benam ingen oftew el categorisaties vestigen telkens d e aand acht op een bep aald asp ect van d e w erkelijkheid . Eenzelfd e d ing of persoon d e bu urm an alias klusser ontpop t zich als een veelvou d van voorw erpen d ie elk een eigen filosofische behand eling vergen. Een scheid slijn tu ssen logica en m etafysica valt bij Aristoteles d an ook nau w elijks te trekken. Logica is van toep assing op geld ige red eneringen van ied ere graad van algem eenheid . Vand aar d at ze p raktische gebruiksw aard e heeft in d e ku nst van het d ebat, zoals beschreven in d e 7RSLFD. De stellingen d ie hier als uitgangspu nt d ienen zijn gangbare m eningen (HQGR[D)

d ie voorafgaand aan het d ebat niet d e statu s van w etenschap pelijke kennis hebben. Deel van aanw ijzingen geeft in d e 6RSKLVWLFL HOHQFKL.  %HZLMVYRHULQJ H iernaast streeft Aristoteles ernaar vast te stellen w at een bew ijs (DSRGHL[LV) is in strikte zin. H et bezit van een bewijs staat gelijk m et betrou w bare w etenschap pelijke kennis (HSLVWrPr). Zo n bew ijs beru st op d e m eest fu nd am entele u itsp raken, en in laatste instantie op een u itsp raak over tw ee term en d ie niet verd er kan w ord en geanalyseerd d oor m id d el van een m id d enterm d ie beid e term en verbind t. Zu lke letterlijk on-m id d el-lijke (DPHVRQ) uitsp raken beru sten vaak op een d efinitie. De u itsp raak d at d e m ens een red elijk w ezen is, of d at hij een levend w ezen is, kan volgens Aristoteles niet verd er w ord en verklaard : d e m ens is nu eenm aal van natu re een levend en een red elijk wezen, w ant het is d e d efinitie van m ens d at een m ens een red elijk levend w ezen is. De d efinitie geeft zo d e eerste oorzaak, het eerste beginsel (DUFKr) van alle eigenschapp en van d e m ens. Kennis in d e strikte zin van het w oord w etenschap pelijke kennis beru st op d it soort eerste beginselen. Deze zijn altijd w aar, d eze toegep aste logica is het d oorzien en ontzenu w en van d rogred enen w aarvoor Aristoteles

Aristoteles

129

on-m id d el-lijk, prim air, m eer inzichtelijk GDQ, en d aard oor d e verklaring YDQ d e conclu sies d ie eru it ku nnen w ord en getrokken. schem ering m et haar d onkere schad u w en een zonsverd uistering is, m aar ZDDURP het een Kennis is hierm ee kennis van oorzaken. Kennis is niet w eten GDW d e p lotseling ingetred en

zonsverd uistering is: d oord at d e m aan, tu ssen zon en aard e gep laatst, het licht van d e zon voor ons afscherm t d e schad uw en zijn hiervan het gevolg. Kennis is niet kennis van alle oorzaken om het even, m aar van ju ist d ie oorzaken d ie nood zakelijk en onverand erlijk leid en tot een w elbep aald resu ltaat. Van toevallige oftew el accid entele oorzaken is geen kennis m ogelijk: d at je om een boom te p lanten een kuil graaft en bij het graven een schat vind t heeft geen w etenschapp elijk kenbare oorzaak, d at is toeval (WXFKr). Een reeks oorzaken m oet nood zakelijk zijn beginp unt vind en in een eerste oorzaak of beginsel; een oneind ige reeks Vand aar d at d e tegenw erp ing van d e UHJUHVVXV DG LQILQLWXP een geliefd w ap en is tegen onjuiste verklaringen. H et zoeken naar een d efinitie begint m et een gangbare begripsom schrijving of nom inale d efinitie, d e d efinitie van een w oord : d ond er is gerom m el in d e w olken. Zo n nom inale d efinitie w ord t geanalyseerd , gew ogen en getoetst, in d e verw achting d at ze een aanknop ingsp u nt bied t voor d e w erkelijke d efinitie, d e d efinitie van d e zaak. Met inbreng van and ere w aarnem ingen is het m ogelijk, zo m eent Aristoteles, d e d efinitie te vind en d ie het w ezen, d e essentie van d ond er aangeeft. De in d eze d efinitie uitged rukte kennis van het w ezen van een d ing m aakt het pas m ogelijk een verklaring van zijn vaste eigenschap p en en w erking te geven d ie nood zakelijk en onverand erlijk is, en d aarm ee d e u iteind elijke en in d ie zin p rim aire en volled ige oorzaak aan te geven. GLHUHQ presenteert Aristoteles niet zom aar w etensw aard ighed en over het d ierenrijk, hij zoekt naar p aren van kenm erken d ie onlosm akelijk m et elkaar zijn verbond en. Ware kennis laat zich im m ers u itd ru kken in u niverseel bevestigend e uitspraken w aarin term en w ord en gekop p eld d ie elkaar altijd im p liceren: bijvoorbeeld Alle d ieren d ie lu cht in- en u itad em en en 9RRUWSODQWLQJ ELM GLHUHQ w ord en zu lke p aren getoetst op p rioriteit: w elk van beid e term en is Logische consequ entie w ord t hier u itd ru kking van oorzakelijk verband in d e natuu r: als w e een hirarchie ku nnen vaststellen in d e begrippen, hebben w e een betrekking op gesp oord tu ssen oorzaak en gevolg, en d aarm ee onze kennis van het d ierenrijk u itgebreid . Zo conclu d eert Aristoteles u it genoem d e w aarnem ingen helaas ten onrechte d at ad em haling d ient tot koeling van het hart, w aar volgens hem d e ziel ontbrand t. Land d ieren hebben d aarom longen, d ie om het hart heen liggen; vissen nem en voor d e koeling w ater in hebben geen longen , en Lu cht uit d e lu chtp ijp gaat het hart in. In /LFKDDPVGHOHQ YDQ GLHUHQ hebben long, lu chtp ijp en slokd arm , Alle d ieren d ie kieuw en hebben, w aarond er vissen, van betrou w bare kennis hem ook in zijn biologisch ond erzoek heeft geleid . In 2QGHU]RHN QDDU Recent ond erzoek naar Aristoteles biologische w erken heeft aangetoond d at d it id eaal oorzaken bied t geen verklaring, ze stelt d e id entificatie van d e oorzaak alleen m aar u it.

ten opzichte van d e and ere p rim air, en verklaart d aard oor d e toekenning van d eze and ere?

130

Griekse en Rom einse filosofie

d oor hu n kieu w en en hebben d an ook geen longen. Misschien juist d oor d e naveteit van d eze conclu sies is te zien hoe m anm oed ig Aristoteles p robeert d it onontgonnen terrein stelselm atig in kaart te brengen, al blijven naast w aarnem ing en anatom isch ond erzoek bestaand e naam geving en overgeleverd e ziensw ijzen ook in zijn biologische w erk een rol spelen. Aristoteles zou verm oed elijk hebben toegegeven d at zijn inzichten voor verbetering vatbaar w aren.  (HUVWH ILORVRILH OHHU YDQ KHW ]LMQ Stu d ie van d e w erkelijkheid leid t tot een ond erscheid tu ssen d om einen van kennis. Tegelijkertijd ontstaan algem ene inzichten d ie op m eer d an n zo n d omein of op allem aal van toepassing zijn. Tezam en vorm en d eze d e leer van het zijnd e als zijnd e: d e m eest algem ene categorisering van al w at is. Dit noem t Aristoteles eerste filosofie. Zijn geschriften hierover zijn gebu nd eld ond er d e titel 0HWDSK\VLFD: boeken d ie m en volgens And ronicu s curricu lu m m oest lezen na (PHWD) d ie w elke Aristoteles natu urfilosofie bevatten (SK\VLFD). Ze behelzen een verd ed iging van het bestaan van d it d om ein als iets and ers d an d at van d e natu u rfilosofie, d ie vanou d s d e leer d er eerste oorzaken om vatte. De oorzaken van het zijnd e voorzover het bew eegt, zoals Aristoteles het terrein van d e natuu rfilosofie om schrijft, zijn niet d ie van het zijnd e zond er m eer, al bouw t Aristoteles in zijn m etafysica voort op zijn p roblem en rond d e vraag of eerste filosofie een vorm van HSLVWrPr is (in d e boeken Beta (III), Gam m a (IV) en Epsilon (VI)): w at zijn d e eerste beginselen d ie haar ond erscheid en? Zijn d e beginselen d ie ze bespreekt niet p er d efinitie onbew ijsbaar, en d u s geen voorw erp van kennis in d e strikte, w etenschap p elijke zin? Is het zijnd e zond er m eer eigenlijk w el n voorw erp ? Ook analyseert Aristoteles u itvoerig w at hij als onop losbare problem en in d e Platonische m etafysica ziet: het bestaan van id een, d e notie eenheid en haar relatie tot het zijn (boek Iota (X)), d e rol van d e objecten van d e w iskund e, w aaraan Plato in een bep aald stad iu m een belangrijke p laats bovenin zijn id eenrijk toekent (boeken Mu en Nu (XIII XIV)), en om schrijft hij d e w oord en uit het d agelijkse taalgebru ik d ie voor d it ond erd eel van d e filosofie ter zake d oen (boek Delta (V). Boek Gam m a (IV) besp reekt d e tw ee eerste beginselen van het bew ijs. Volgens het beginsel van tegenspraak is het onm ogelijk d at een en hetzelfd e (attribuut) tegelijkertijd en in hetzelfd e opzicht w el en niet toekom t aan een en hetzelfd e (d ing); volgens het beginsel van het uitgesloten d erd e is het nood zakelijk ofw el te bevestigen of te ontkennen d at A toekom t aan B; een m id d enw eg is er niet. Beid e beginselen w ord en aannem elijk gem aakt d oor erop te w ijzen d at w ie ze niet aanvaard t niets m eer kan zeggen: als een sp reker iets aand u id t als geel, en d it w oord heeft voor hem een betekenis, d an zegt hij d aarm ee al iets bep aald s d at and ere bep alingen uitslu it, zoals rood , blauw of een ontkenning d at het voorw erp w aarnaar hij verw ijst een kleu r heeft. Wie aan d eze consequ entie probeert te ontsnapp en eigen natu u rfilosofie en d aarm ee ook op d ie van zijn voorgangers. Wel ziet Aristoteles

Aristoteles

131

7KHDHWHWXV.

d oor niets te zeggen p laatst zichzelf buiten ied ere d iscu ssie Protagoras lot in Plato s De eenheid van het voorw erp van d e eerste filosofie w ord t bereikt d oor een vond st d ie

d e zijnsleer voor eeu w en zou

bepalen. Aristoteles betoogt d at er families van

ongelijksoortige zijnd en zijn, d ie bijeen w ord en gehou d en d oor hun verschillend e betrekkingen tot een en hetzelfd e zijnd e, d at in die zin hu n beginsel is. De term gezond kan d it illu streren: w and elen is gezond om d at het goed is voor d e gezond heid , een m ed icijn is gezond om d at het ziektes geneest, enzovoorts. De betrekking tu ssen d eze verschillend e vorm en van gezond -zijn berust op d e betrekking van elk tot n en d ezelfd e gezond heid . In (DQDORJLD HQWLV); tegenw oord ig verkiezen velen een sem antische benad ering en gebru iken d e term focale betekenis. Op d ezelfd e m anier zijn alle zijnsw ijzen en alle zijnd en m et elkaar op een eenheid (DSK KHQRV NDL SURV KHQ) acht Aristoteles vold oend e om d e eenheid van het verbond en d oor d e relatie van elk tot het zijn van d e su bstantie. Deze eenheid d oor orintatie d e m id d eleeu w en sp rak m en hier van een prop ortionaliteit of verhou d ing van het zijnd e

d om ein van d e eerste filosofie te garand eren. Er is u itd ru kkelijk niet sp rake van een genu s zijnd e d at verschillend e gelijkw aard ige soorten zijnd en om vat. And ers d an Platonisten w il Aristoteles d e eenheid van w at is evenm in zien als een w erkelijke oorzaak d ie alle zijnd en tot stand brengt, of zelfs m aar d e grond slag bied t om ze zijnd e te noem en al hebben latere Platonisten w el Aristoteles zo genterpreteerd ten eind e transcend ente oorzaken bij hem te vind en. H et benoem en van het zijnd e als zod anig begint m et een onderscheid tu ssen betekenissen van zijnd e via een ind eling van term en d ie w ij gebru iken om w at is aan te d uid en. Dit zijn d e tien zogenaam d e categorien: substantie (RXVLD), hoed anigheid of kw aliteit, hoeveelheid of kw antiteit, betrekking of relatie, p laats, tijd , d oen, ond ergaan, hou d ing, en aan hebben (van kled ing of w apens). Zijn voorbeeld en zijn resp ectievelijk m ens, w it , tw ee voet lang , d u bbel , in het Lyceu m , gisteren, snijd en, gesned en w ord en , liggen, geschoeid . Aristoteles hecht niet aan het aantal van tien, m aar houd t altijd staand e d at het gaat om verschillend e vorm en van zijn, d ie niet tot elkaar zijn te herleid en. Categorisatie bepaalt w at w ezenlijk is en w at bijkom stig oftewel accid enteel: voor iets d at in beschou w ing genom en en d u s aanged u id w ord t als m ens is het w ezenlijk d at het red elijk is, voor iets d at w ord t beschouw d als vad er is het red elijk zijn evenals het m ens zijn bijkom stig m aar het hebben van kind eren w ezenlijk: vad er zijn betekent d at d e m an in kw estie een zoon of d ochter heeft; zond er d eze w ord t hij geen vad er genoem d . N et zo is het ond erscheid tu ssen m an en vrou w in d e biologische context van voortplanting w ezenlijk m aar in verhou d ing tot hun beid er m ens-zijn bijkom stig. d at er ond er d eze zijnsw ijzen een rangord e bestaat. In d e 0HWDSK\VLFD ond erzoekt Aristoteles w at het p rim air zijnd e is. De p rioriteit kom t aan d e substantie toe, om d at d eze zelfstand ig kan w ord en ged acht en ged efinieerd , los van bepalingen als eigenschap , hoeveelheid De onherleid bare eigenheid van verschillend e zijnsw ijzen slu it voor Aristoteles niet u it

132

Griekse en Rom einse filosofie

enzovoorts, d ie van d it gezichtsp unt uit bijkom stig zijn. Vand aar d at substantie ook prim air is in d e ord e van kennis en in d e ord e van d efinitie. Kennis van een kleur behelst altijd een verw ijzing naar een op p ervlak w aarop d e kleur bestaat, m aar d e d efinitie van een m ens m aakt geen gew ag van het p alet aan huid skleuren, d at ten op zichte van het m ens-zijn w eer bijkom stig is. Nu om vat d e kosm os tal van soorten substantie d ie op hun beu rt in een hirarchische verhou d ing tot elkaar staan: bezield e natu ur boven onbezield e, m ensen boven d ieren en p lanten; onvergankelijke su bstanties zoals de bezield e hem ellicham en m et hun cirkelvorm ige bew eging staan boven m ensen en, zo w il Aristoteles, een onzichtbare, onbew eeglijke substantie in een thans m ind er gebru ikelijke zin van het w oord , w eer boven d e hem ellicham en. Deze laatste is volgens Aristoteles een god d elijke, w ant onvergankelijke, intelligentie of intellect (QRXV) d ie alle m ogelijke vorm en van prioriteit in zich verenigt. Als er in Aristoteles heelal n substantie iets van een Platonische id ee w eg heeft is het d it intellect. De vraag rijst d an ook w at haar relatie is tot d e w aarneem bare w erkelijkheid . Een antw oord kan pas w ord en gegeven w anneer w e and ere cru ciale begrip pen u it Aristoteles filosofie hebben leren kennen. natu u r, en aan ons w aarnem en en d enken, vragen om verklaring. In 0HWDI\VLFD Eta en Theta (VIII-IX) voert Aristoteles hiertoe stelselm atig een ond erscheid d oor d at nu vanzelfsprekend lijkt: het ond erscheid tu ssen enerzijd s verm ogen en m ogelijkheid , oftew el p otentie en p otentialiteit (GXQDPLV), and erzijd s d e verw erkelijking, w erkzaam heid en w erkelijk-heid oftew el act en actu aliteit van zo n m ogelijkheid of verm ogen (HQHUJHLD). Een p asgeborene is p otentieel geletterd , of zelfs w iskund ige; actueel geletterd of w isku nd ige zal hij of zij p as op een bepaald e leeftijd zijn, en na het nod ige ond erricht. Als het d e natu u rlijke bestem m ing van d e m ens is w isku nd ige te zijn heeft d egene w iens w isku nd ige aanleg w erkelijkheid is gew ord en d aarm ee zijn of haar verw ezenlijking en vervu lling (HQWHOHFKHLD) bereikt. Iets d at nooit w erkelijkheid w ord t mag volgens Aristoteles geen m ogelijkheid w ord en genoem d . Mogelijkheid voorond erstelt en im p liceert w erkelijkheid ; w erkelijkheid gaat vooraf aan m ogelijkheid in het grote geheel, ook al kom t in d e ontw ikkelingsgang van het ind ivid u d e verw erkelijking p as nad at het verm ogen er al w as. Maar zelfs hier geldt d at alleen al het verm ogen tot w isku nd ige kennis d e w erkelijkheid van d e objecten van d e w isku nd e voorond erstelt. Voor Aristoteles zijn verand eringen alleen d an m ogelijk als er een aanknop ingsp u nt voor is in d e vorm van een sp ecifiek verm ogen. Een stu k hou t kan in brand vliegen tijd elijke hind ernissen als een stortbu i d aargelaten op grond van bep aald e eigenschap pen d ie het heeft, ijzer heeft d eze eigenschap p en en d aarm ee d it verm ogen niet. H eel in het algem een geld t d at hem ellicham en geen verm ogen hebben tot een and ere verand ering d an verand ering van p laats, en tot d eze alleen in d e vorm van circu laire bew eging. H et ond erscheid tu ssen verm ogen en w erkzaam heid w ord t ingezet om stabiliteit en verand ering m et elkaar te verenigen en te verzoenen: d e m eeste zijnd en zijn De w ereld is vol bew eging en groei; d e p rocessen d ie zich voord oen in kosm os en

Aristoteles

133

enerzijd s iets bep aald s hu n actu aliteit m aar hebben and erzijd s tegelijk een sp ectru m aan sp ecifieke verm ogens hu n p otenties d ie verklaren w aard oor ze bepaald e verand eringen ku nnen ond ergaan, en zelfs ku nnen ontstaan en vergaan. N iets ontstaat d u s u it een volstrekt niet-zijnd e d at is in Griekse ogen ond enkbaar. De d ingen ontstaan u it een p otentieel zijnd e: iets w aarin d e m ogelijkheid besloten ligt tot d eze bepaald e w ord ing. Potentie is altijd specifiek, en m oet d u s, w il m en een filosofische verklaring geven, specifiek w ord en aanged u id . Som m ige potenties verd w ijnen als gevolg van hun verw erkelijking: een kind heeft d e p otentie volwassen te w ord en, m aar eenm aal volw assen is d eze p otentie vervangen d oor d e erm ee correspond erend e act. And ere p otenties blijven bestaan: het oog heeft d e potentie tot zien, en na d e eerste w aarnem ingen is d at nog net zo. De verw erkelijking van een potentie is altijd afhankelijk van een and ere w erkelijkheid d ie het p roces in gang zet: d e p asgeborene heeft zijn p otentie te d anken aan zijn vad er d ie al een volw assen m ens is w ij zoud en zeggen: aan zijn ou d ers. Een oog gaat w erkelijk zien d oord at een zichtbaar voorw erp erop inw erkt m et eigenschapp en d ie d it voorw erp zelf al heeft, en nu m ed ed eelt aan het oog. H ierm ee heeft actu aliteit p rioriteit boven potentialiteit. is altijd een verm ogen WRW LHWV terw ijl actualiteit op zichzelf kan w ord en begrep en. Op nieu w Potentialiteit w ord t d an ook altijd begrep en van d e corresp ond erend e actu aliteit uit: p otentie

hebben w e een ingred int van Aristoteles god d elijk intellect: w il het absolu u t p rim air zijn, d an m oet het lou ter actu aliteit zijn, zond er enige p otentie, d ie d e d eu r op en zou zetten naar verand ering, en d ie het voor zijn verw erkelijking afhankelijk zou m aken van een actu aliteit d ie d aarm ee p rioriteit zou krijgen. Voor d e m eest intrigerend e asp ecten van Aristoteles hoogste princip e d at het u itgerekend een intellect is, en hoe het zich tot d e ons om ringend e kosm os verhoud t, m oeten w e te rad e gaan bij Aristoteles natu u rfilosofie en leer van d e ziel.  1DWXXUZHWHQVFKDS

 1DWXXU HQ NRVPRV

Met w isku nd e en m etafysica d ie Aristoteles op n p laats theologie noem t m aakt natu u rfilosofie het d rietal theoretische w etenschapp en com p leet. Bestu d eert d e eerste filosofie het zijnd e voorzover het zijnd e is, natu u rfilosofie bestu d eert het voorzover het aan verand ering ond erhevig is. Ond er natu u rfilosofie, w aaraan het grootste d eel van Aristoteles w erk is gewijd , vallen d us niet d ingen d ie nooit in enig op zicht verand eren d e objecten van d e w iskund e en het god d elijke intellect. Natuu rfilosofie hand elt over d e natu u r (SK\VLV). Maar w at is natu u r? Uit een besp reking van gebru iksw ijzen van d e term leid t Aristoteles af d at natuu rlijke su bstanties, in tegenstelling tot p rod u cten van m enselijk ku nnen oftew el artefacten, een beginsel van bew eging en ru st in zichzelf d ragen. Voorbeelden zijn d e elem enten aard e, w ater, lucht en vu ur, en levend e w ezens. De cruciale notie van bew eging of verand ering d efinieert Aristoteles m et behu lp van het begrip p enp aar act en p otentie:

134

Griekse en Rom einse filosofie

De actu alisering van w at in p otentie is als zod anig, is bew eging. (3K\V III.1, 201a10-11)

Dit w il zeggen d at een bew eging zolang zij d uu rt het proces is w aarin een sp ecifieke p otentie zich aan het realiseren is. De toevoeging als zod anig d ru kt u it d at er sp rake is van bew eging zolang er sprake is van een p otentie: zod ra d e potentie is gerealiseerd houd t d e bew eging op om d at haar d oel d an is bereikt. We m oeten het voorw erp van d eze realisatie d an ook nau w keu rig als zod anig aand uid en. H et bou w en van een hu is eind igt zod ra d e laatste d akp an op het d ak ligt en het bou w sel zijn fu nctie van beschu tting kan vervu llen; groei hou d t op bij het bereiken van volw assenheid . Alle kennis is zoals w e zagen kennis van oorzaken. Wat zijn d e oorzaken van d e natu u r d ie w ord t gekenm erkt d oor verand ering? Presocratici en Plato hebben su ggesties ged aan d ie Aristoteles verw erp t of gew ijzigd overneem t; zo beschou w t hij tegengesteld e eigenschap p en als een belangrijk bestand d eel in het begrijp en van verand ering. Kennelijk zijn er tenm inste tw ee oorzaken vereist, en m isschien nog een d erd e w aarop d eze tw ee inw erken (3K\V I.2-6). Aristoteles analyseert d e Griekse m anier van spreken over w ord en en ontstaan (3K\V I.7-9) en stelt vast d at in ied ere verand ering een factor aanw ezig is d ie gelijk blijft en d e verand ering ond ergaat als d atgene w at ten grond slag ligt (K\SRNHLPHQRQ): een ongeletterd m ens w ord t een geletterd m ens . De verand ering bestaat in d e vervanging van n bepaling d oor een and ere, haar tegengesteld e: w at ongeletterd w as w ord t geletterd . Iets and ers beschou w d heeft het u itgangsp u nt van d e verand ering w at Aristoteles d e m aterile factor noem t tw ee asp ecten: d at w at blijft, en d e afw ezigheid (VWHUrVLV) van d e nieuw e bep aling of vorm (HLGRV). H ierbij gaat het niet om afw ezigheid zond er m eer, m aar om d e afw ezigheid juist van het tegend eel: vand aar d at juist d it tegend eel kan ontstaan als u itkom st van d e verand ering. In abstracto kunnen w e vorm en afw ezigheid van vorm beschou w en als d e tw ee tegengesteld en d ie bij ied ere verand ering een rol sp elen; d e d erd e factor is het ten grond slag liggend e. Deze theorie stelt Aristoteles in staat het p robleem te overw innen d at niets u it niets kan ontstaan, w at sind s Parm enid es d e w erkelijkheid van ied er ontstaan d reigt u it te slu iten. Aristoteles kan nu zeggen d at alles ontstaat u it iets w at is het ten grond slag liggend e en alleen ind irect u it w at in absolu te zin niet is d e afw ezigheid van vorm w aarbij in het resu ltaat d it niet-zijn niet m eer aanw ezig is om d at het is gevu ld d oor d e nieuw e vorm . Tegelijk is d uid elijk d at d e notie vorm , of form ele factor, niet is bep erkt tot su bstantile vorm en als m ens, hond of p aard ebloem , m aar kan w ord en toegep ast op alle zijnsw ijzen w aarin verand ering m ogelijk is, d u s ook op hoed anigheid , hoeveelheid en p laats. De hierboven geschetste analyse w erkt zelfs het beste bij niet-su bstantile verand eringen: bij verand ering van hoed anigheid , hoeveelheid of plaats is het evid ent d at d e d rager van d e betrokken eigenschap in and ere op zichten onverand erd is gebleven.

Aristoteles

135

Ontstaan en vergaan zijn m oeilijker te begrijp en, om d at het hier, in Aristoteles term en, het sam enstel van m aterie en vorm als geheel is d at ontstaat of vergaat. Wat is d an d e u itgelegd in het licht van d e kosm ologie u it Platos 7LPDHXV: er is een eerste m aterie d ie ten onbep aald s d at nooit zelfstand ig bestaat, m aar w aarvan d e w erkelijkheid nood zakelijk zou volgen u it d e theorie. H et is om stred en of Aristoteles d eze op vatting zou hebben aanvaard . Beter lijkt het Aristoteles w oord en serieu s te nem en w anneer hij d e m eest fu nd am entele verand eringen in d e kosm os besp reekt: d e verand ering van d e vier elementen in elkaar. Elk van d e vier w ord t gekenm erkt d oor tw ee w aarneem bare eigenschap p en, w arm d an w el kou d , en d roog d an w el vochtig: aard e is kou d en d roog, w ater kou d en vochtig, lu cht w arm en vochtig, vu u r w arm en d roog. Wanneer een of zelfs tw ee van d eze eigenschapp en in hu n tegend eel verand eren ontstaat uit het ene elem ent het and ere. Ook hier geld t d at bij verand ering van bijvoorbeeld w ater in lucht, d oor verd am p ing als gevolg van verhitting, w ater d e m aterile factor is d ie d eels bew aard blijft, en afw ezigheid van kou d e d e afw ezigheid d ie m oet w ijken voor haar tegend eel. Maar hier is er vr d e verand ering w ater en geen lu cht, en na d e verand ering geen w ater m aar lucht. Zo beschou w d is d e notie van een eerste m aterie d ie kou d e ru ilt voor w arm te overbod ig. Niet voor niets legt Aristoteles er nad ruk op d at verand eringen van elem enten in elkaar cyclisch verlop en: d an is nooit een and er uitgangsp u nt vereist d an n van d e elem enten. Bij alle verand eringen d ie natuu rlijke su bstanties ond ergaan zijn behalve een m aterile en een form ele factor nog tw ee and ere oorzaken betrokken: een bewerkstelligend e oorzaak oftew el oorzaak van bew eging, en een d oeloorzaak. We zagen d at een p otentie alleen kan w ord en geactualiseerd d oor een actualiteit d ie eraan vooraf gaat. Deze vind en w e hier terug in het typ e oorzakelijkheid d at het m eest overeenkom t m et ons alled aags gebru ik van oorzaak: d e bew erkstelligend e oorzaak, d e factor d ie d eze bep aald e bew eging in gang zet. Voorbeeld en zijn d e voetballer d ie de aftrap geeft, d e m etselaar d ie d e materie bakstenen opm etselt in d e vorm d ie van een m u u r; m aar ook vuu r d at d e m aterie w ater zozeer verhit d at d eze overgaat in een and ere vorm , lu cht. Daarnaast postu leert Aristoteles een d oeloorzaak: natuu rlijke verand eringen gebeuren niet voor niets, of in Aristoteles w oord en: d e natu u r d oet niets voor niets . Een zu igeling groeit, m et het d oel ten slotte een volw assen m ens te zijn d ie alles w at tot d e m ogelijkhed en van een m ens behoort ook ind erd aad kan. De d oelgerichtheid van natu urlijke p rocessen (teleologie) is even kenm erkend voor Aristoteles als voor Platos opvatting van d e natu u r. Beid en gebru iken als mod el voor d e w erking van d e natu u r am bachtelijke vakku nd igheid . Een m etselaar (bew erkstelligend e oorzaak) bouw t uit stenen (m aterie) een hu is (vorm ) om w ind en regen buiten te houd en (d oel); in d it m od el zijn d e vier factoren d uid elijk ond erscheid en, en is een d enkend e geest, een intelligentie aan het w erk d ie alles d oet w at vereist is m et het oog op het d oel. Bij een zu igeling d ie groot w ord t is het m oeilijker zijn blijvend e factor? In d e latere ou d heid w ord t Aristoteles niet altijd even held ere besp reking

grond slag ligt aan alle natu u rlijke verand ering. Deze is zu ivere potentie, iets volstrekt

136

Griekse en Rom einse filosofie

eigen m ens-zijn (vorm ) te ond erscheid en van d at van een volw assen m ens (d oel), d oord at het volgens Aristoteles d eze zelfd e vorm is d ie het groeip roces in gang zet (bew erkstelligt). Materie, vorm , bew egings- en d oeloorzaak w ord en sam engevat als Aristoteles zogenaam d e vier oorzaken. Elk van d e vier is een klasse van m ogelijke voorw aard en oftew el verklarend e factoren: m aterie is een oorzaak in d eze zin om d at som m ige d ingen van d e ene soort m ateriaal m oeten zijn en and ere van een and ere, bijvoorbeeld eettafels van eikenhout en hou tzagen van staal. Sam en vorm en ze een sjabloon d at voor elke verand ering specificeert een QRRG]DNHOLMNH, niet een YROGRHQGH voorw aard e, en bied t d u s m aar een d eel van d e verklaring. De vier oorzaken ku nnen in m eer of m ind er algem ene term en w ord en aanged u id : d e bew erkstelligend e oorzaak van gezond heid is d e arts of d e d esku nd ige; d ie van voortp lanting is d e vad er, m aar ook d e zon, w aarvan d e baan verantw oord elijk is voor d e tem peratu urverschillen d ie d e seizoenen veroorzaken, en d aarm ee het su cces van voortp lanting, d ie op w arm te beru st. Een oorzaak is bij Aristoteles voor zijn w erking altijd afhankelijk van aanraking: eigenschap p en als w arm , kou d , d roog en vochtig w erken alleen op elkaar in als ze elkaar d icht genoeg nad eren. H ieru it volgt d at d e kosm os vol m oet zijn w illen w e ied er oorzakelijk verband ku nnen verklaren alleen al hierom is d e lege ru im te van d e atom isten onaanvaard baar. Waarnem ing, d ie w el op afstand lijkt te w erken, m oet w ord en verklaard u it een d oorgeven van inform atie d oor het m ed ium d at ons van het w aargenom en voorw erp scheid t. Aristoteles u itgangsp u nt p laatst hem voor een natu u rku nd ig p robleem : d at van het w erpen van een steen. Waarom bew eegt een steen nog nad at d e w erp er hem heeft losgelaten? Aristoteles antw oord is: om d at d e lu cht vr d e steen zich razend snel naar achter d e steen begeeft en d eze van d aar verd er d uw t, of om d at d e lucht in een soort estafette d e taak van d e w erper overneem t. Neoplatonici in d e latere Ou d heid vond en d it antw oord niet bevred igend en w ild en, geleid d oor een m etafysisch m od el van im m aterile krachten, d e boogbaan d ie een steen eenm aal gew orpen aflegt verklaren uit het inp lanten in d e steen van een bep erkt verm ogen, d at langzaam u itgew erkt raakt, zod at d e natu u rlijke bew eging van d e steen naar bened en w eer d e overhand krijgt. Deze u itleg bereid d e d e w eg voor d e notie van een im pu ls, en vand aar voor m od erne opvattingen van kracht. Behalve d e notie van bew eging en d e vier oorzaken besp reekt Aristoteles in zijn 3K\VLFD afzond erlijk m oet w ord en ingevu ld om haar volled ig te verklaren: elke oorzaak op zichzelf

d e fu nd am entele begripp en p laats, tijd en oneind igheid . H ier m oeten Presocratici als Zeno en d e atom isten het ontgeld en: p laats is niet lege ru im te, m aar d e eerste onbew eeglijke grens van het om gevend e lichaam ; Zenos p arad oxen beru sten op verw ard e op vattingen over tijd en oneind igheid , en m aken gebru ik van tegenstrijd ige noties van tijd , ruim te en afstand als tegelijk continu en d iscreet oftew el op gebouwd uit atom aire d elen. Oneind igheid bestaat nooit volled ig en actu eel m aar berust op d e m ogelijkheid in het d enken steed s een stap

Aristoteles

137

verd er te gaan, zoals er in d e reeks van getallen na ied er getal, hoe hoog ook, nog een hoger getal te vind en is. Volgens Aristoteles bestaat in het ond erm aanse alles u it een bep aald e menging van d e vier elem enten. Ond er d e ju iste om stand ighed en w erken d e vier hoed anighed en d ie d e elem enten eigenschap p en. In 2QWVWDDQ HQ YHUJDDQ besp reekt Aristoteles d e grond begrip p en d ie hiervoor bep alen vanzelf op elkaar in, zod at m engsels ontstaan m et nieuw e

zijn vereist: aanraking, d oen en ond ergaan, en m enging, en bakent hij nau w keu rig verschillend e soorten bew eging af. Menging vorm t d e gelijkd elige (KRPRLRPHUr) oftew el hom ogene stoffen, d ie w elke, hoe lang je ook d oorgaat ze te d elen, hu n kenm erkend e aard van zu lke m engsels is 0HWHRURORJLFD boek IV gew ijd , d at tot in d e zeventiend e eeu w aftrek vond als hand boek voor (al)chem ie. Uit gelijkd elige licham en w ord en ongelijkd elige (DQKRPRLRPHUr) op gebou w d : organen, led em aten, enzovoorts. Een arm is im m ers na d eling geen arm m eer, hij valt u iteen in hom p en vlees en bot d ie niet als arm ku nnen d ienen. Uit zu lke ongelijkd elige licham en, d ie niet los kunnen bestaan, zijn levend e w ezens op gebou w d . Elk van d e vier elem enten w ord t gekenm erkt d oor een eigen bew eging naar zijn natu u rlijke p laats, zij het om hoog: vu u r m eer d an lu cht, of om laag: aard e m eer d an w ater. Eenm aal hier aangekom en zoud en d e elem enten in schalen om elkaar heen ru sten, als niet and ere p rocessen voortd u rend d e m enging van d e vier in stand hield en. Aan een vijfd e elem ent, ether, m oet als kenm erk bew eging in een cirkel w ord en toegeschreven om d e volm aakte banen van hem ellicham en te verklaren. De vier ond erm aanse elem enten kunnen vergaan d oor in elkaar over te gaan; ether is onvergankelijk. Aristoteles argu m enten voor het bestaan van ether w ord t later verd ed igd d oor Alexand er van Ap hrod isias m aar w erd eerd er verw orp en d oor Xenocrates en later d oor Philop onu s. Een alternatief bood Plato s op vatting d at hem ellicham en bestaan u it een soort vu u r; Philop onu s gevolgtrekking d at ook hem ellicham en d u s aan ontstaan en vergaan zijn ond erw orp en w erd krachtig bestred en d oor tijd genoten als Sim pliciu s. In een grootse p oging zijn kosm ologie tot een eenheid te sm ed en w il Aristoteles alle kw alitatieve en kw antitatieve verand eringen herleid en tot d e circu laire bew eging van d e zon m et m atig su cces. De zon en alle and ere hem ellicham en zijn levend e en red elijke w ezens d ie aan d e grond stof w aaruit zij bestaan, het vijfd e elem ent ether, hu n onverand erlijkheid en volm aakte bew eging d anken. De ziel van elk van hen is zijn bew eger; een afzond erlijke oorzaak hebben ze voor hu n bew eging van p laats niet nod ig, het zijn onbew ogen bew egers. In aansluiting bij d e sterrenku nd e van zijn tijd stelt Aristoteles het aantal van d it soort bew egers op vijfenvijftig. Als d e verp laatsing w ord t d oorgegeven van d e bu itenste naar d e binnenste bollen oftewel sferen w aarop d e hemellicham en zijn bevestigd , is d e onbew ogen bew eger van d e bu itenste sfeer d e eerste onbew ogen bew eger (3K\V VII-VIII). onbew ogen bew eger uit zijn 3K\VLFD gelijkgesteld m et het god d elijk intellect u it d e Van Alexand er van Ap hrod isias af hebben volgelingen van Aristoteles d e eerste niet verliezen, bijvoorbeeld bot, m erg, bloed , vlees, steen en m etalen. Aan d e eigenschapp en

138

Griekse en Rom einse filosofie

0HWDSK\VLFD. Dit intellect zou d an als d oeloorzaak d ienen voor alle natu u rlijke bew eging. In ied er geval ziet Aristoteles het volm aakte d enken van zijn god als het lichtend voorbeeld w aarnaar d e hele kosm os, alles op zijn eigen w ijze, streeft. De volm aakte circu laire bew eging, gep aard aan onvergankelijkheid , is d e p oging van d e onbew ogen bew egers om d it d enken te benad eren. Alle regelmaat en ord e in d e kosm os heeft hetzelfd e d oel, evenals d e m enselijke activiteit bij uitstek: het d enken. Zo vind t d e teleologie haar bekroning. 7.2 'H ]LHO Als natu u r d atgene is w at zijn beginsel van bew eging en ru st in zichzelf d raagt, en levend e w ezens zijn een ond erd eel van d eze natuu r, ligt het voor d e hand te vragen w at bij levend e w ezens het beginsel is van bew eging en ru st. En antw oord lag voor Aristoteles klaar: d at is d e ziel, d oor Plato beschreven als zichzelf bew egend en d aard oor oorsprong van bew eging. We hebben gezien hoe Aristoteles in zijn natu urfilosofie en m etafysica d e oorzaken van bew eging and ers d efinieerd e. Dit heeft gevolgen voor zijn om schrijving van d e ziel. Uitgangspu nt is d e algem een aanvaard e ged achte d at d e ziel verantw oord elijk is voor leven. Leven uit zich in voed ing, voortp lanting, en bew eging; in w aarnem ing, m et als gevolg voorstellingsverm ogen, gevoelens, en verlangen; en in d enken. Zielen vorm en een hirarchie naargelang ze d eze fu ncties al d an niet bezitten: p lanten zijn in staat tot voed ing en voortp lanting, d ieren bovend ien tot beweging en w aarnem ing, m ensen ook tot d enken. Dit inzicht verschaft Aristoteles een argum ent tegen zielsverhu izing: een m ensenziel heeft and ere verm ogens d an d e ziel van d ier of plant en kan d u s niet voor een volgend leven naar zo n and ere soort levend w ezen verhu izen. H et houd t ook in d at er niet n d efinitie van d e ziel is te geven d ie alle zielen d ekt, al hebben d eze w el kenm erken gem een. De ziel is onlicham elijk, het lichaam per d efinitie niet. Toch zijn het niet tw ee su bstanties, m aar aspecten van n su bstantile eenheid vand aar d at d e ziel niet als een gast het ene lichaam voor het and ere kan ru ilen. Aristoteles d efinieert d e ziel als d e vorm of actu aliteit van een levend w ezen. In het verband van d e zieleleer vold oen d eze begripp en niet zond er m eer. Aristoteles constateert terecht d at w e een zijnd e al als levend beschou w en als het het YHUPRJHQ heeft tot voed ing, w aarnem ing en d ergelijke, ook al oefent het tijd elijk een aantal

levensfuncties niet d aad w erkelijk u it, bijvoorbeeld als het m et d e ogen d icht ligt te slapen. Leven is d an een zo genaam d e eerste actualiteit , d ie bestaat in d e aanw ezigheid van d eze verm ogens. Met elk verm ogen corresp ond eert een activiteit d ie hetzelfde levend e w ezen in and ere om stand ighed en d aad w erkelijk vertoont, bijvoorbeeld als het m et d e ogen op en SRWHQWLHHO leven bezit, dat w il zeggen: d at het YHUPRJHQ bezit tot tw eed e actualiteit. Deze actu aliteit en d it verm ogen zijn tw ee kanten van d ezelfde m d aille, tw ee asp ecten van hetzelfd e zijnd e. actu aliteit van leven sp reken, is d e ziel d e HHUVWH actu aliteit van een natuurlijk lichaam d at d aad w erkelijk w aarneem t; d it w ord t tw eed e actu aliteit genoem d . Om d at w e al bij eerste

Aristoteles

139

voortp lanting. Door m id d el van het SQHXPD is d e ziel, d ie in het hart w ord t gep laatst, in staat alle d elen van het lichaam te voed en en te bestu ren. Aristoteles noem t het p neu m a ook d atgene w at bij levend e w ezens analoog is aan ether, w at heeft geleid tot sp ecu laties over

speelt het SQHXPD, een soort w arm e lu cht, een belangrijke rol, in het bijzond er bij d e

H oe benvloed t d e onlicham elijke ziel het lichaam ? In Aristoteles biologische w erken

een teru gkeer van d it etherisch beginsel naar zijn p laats van herkom st. Zei niet ook Plato d at filosofische zielen tenslotte terugkeren naar hun p ost op een hem ellichaam ? Als d e ziel d e eerste actu aliteit van d it p neu m a is, is het zelfs d enkbaar d at ze bij d e dood alleen van het grofstoffelijke lichaam w ord t gescheid en om m et het p neum atisch lichaam op te stijgen tot bij d e hem ellicham en, en vand aar vervolgens, ook nog eens bevrijd van het p neum atisch lichaam , tot god d elijke vrijheid . Deze kijk op d e ziel vind t d e hele oud heid d oor bijval, m et nam e bij volgelingen van Plato, en is via Platonisten uit d e Renaissance zoals Ficino aantrekkingskracht blijven uitoefenen. Aristoteles laat d e m ogelijkheid open d at n functie van d e ziel, het d enken, in d it op zicht een u itzond ering vorm t d oord at het geen licham elijk orgaan nod ig heeft. In d ie zin noem t hij het d enkend e d eel van d e ziel gescheid en van het lichaam , en om d eze red en op pert Aristoteles d at het d enkend verstand als enig d eel van d e ziel onsterfelijk en d aarm ee god d elijk zou ku nnen zijn. Zijn op m erkingen hierover zijn schaars en sum m ier; latere d enkers hebben ze in sam enhang m et and ere p assages, m aar vooral tegen d e achtergrond van hu n eigen overtu iging, betrokken op hetzij een op gaan van het d enkend e zieled eel in d e ene god d elijke geest ald us, m et een beroep op Alexand er van Ap hrod isias, een aantal Arabisch schrijvend e d enkers d an w el een persoonlijk voortbestaan van d e ind ivid u ele ziel ald u s Thom as van Aqu ino. Zoals w e zagen m oet Aristoteles begrip van d e ziel ook zijn opvatting van kennis schragen. We hebben aan hem d an ook een uitvoerige analyse te d anken van d e w erking van zintuigen en d enkverm ogen. Waarnem ing en d enken m oeten volgens Aristoteles w ord en begrep en m et behulp van tw ee noties: het ontvangen van d e vorm , en ond erscheid end verm ogen. Zintuigen zijn licham elijke organen m et een verm ogen om te ontvangen: zij ond ergaan invloed van buiten, d ie d e w aarnem ing een objectief karakter verleent. De eigenlijke voorw erp en van d e zintu igen zijn w aarneem bare vorm en kleuren, geluid en, geuren enzovoorts w aarvan d e w erking w ord t voortgep lant naar het zintu ig d oor een m ed iu m w ater of lucht. Ook van d e zintuigen bevatten som m ige vocht, bijvoorbeeld oog en sm aakzin, en and ere lu cht, bijvoorbeeld het oor. Deze bestand d elen w ord en, net als het m ed ium , verand erd door d e w aarneem bare vorm . Fysiologische verand ering is een nood zakelijk d eel van w aarnem ing, m aar w aarnem ing behelst m eer. In het w aarnem ingsp roces ku nnen d e fysiologische toestand van het orgaan en d e inform atie d ie het orgaan verw erkt, net als m aterie en vorm , niet los van elkaar bestaan m aar hoogu it los van elkaar w ord en beschou w d ; niet gescheid en w ord en m aar alleen ond erscheid en.

140

Griekse en Rom einse filosofie

Tegelijkertijd vervu lt het vocht of d e lu cht in d e zintu igen d e rol van een stand aard , d ie d e binnenkom end e eigenschap alleen opm erkt d ankzij verschil: van iets d at net zo w arm is als onze hu id voelen w e d e tem peratu ur niet. Door te sterke im p u lsen kan een zintu ig inform atie gebrekkig of verkeerd registreren na stevige techno m issen w e even d e nu ances van Brahm s of zelfs kap ot gaan net als een lu id sp reker of kop telefoon d oor een overm atig versterkt signaal. In d ie zin is het op nem en van d e vorm tegelijkertijd het karakteriseren van d e vorm ten op zichte van d e eigen stand aard . H et feit d at w e d e vorm op nem en garand eert d at w e, behoud ens ziekte, een tam elijk ju ist beeld krijgen van d e bu itenw ereld ; het ond erscheid end verm ogen stelt ons in staat d it beeld te herkennen en te aard is: het ond erscheid end verm ogen (WR NULWLNRQ) hou d t nog geen RRUGHHO in. d at hij aan d e zintu igen een eigen ond erscheid end verm ogen toekent d at QLHW rationeel van benoem en. H et is kenm erkend voor Aristoteles, in tegenstelling tot Plato en velen na hem ,

FRPPXQLV); d it neem t gem eenschap p elijke voorw erp en w aar rust en bew eging, aantal, eenheid , vorm en afm eting d oor inform atie afkom stig van verschillend e zintu igen te tevens verantw oord elijk voor d e gew aarw ording GDW w e w aarnem en. com bineren. H ierbij is vergissen w el m ogelijk. H et algem een w aarnem ingsverm ogen is De w erking van het d enken analyseert Aristoteles naar analogie van d e w aarnem ing. Ook het d enkverm ogen, het intellect in p otentie , is fund am enteel ontvangend , alleen zijn d e vorm en d ie het ontvangt d enkbare vorm en. Om d at het alle vorm en m oet ku nnen d enken is het d enkverm ogen bij onze geboorte verstoken van een eigen inhou d , d ie m et binnenkom end e vorm en zou interfereren. Van d e w aarnem ing u it kom en w aarneem bare vorm en als beeld en terecht in het voorstellingsverm ogen (SKDQWDVLD), d at ook d e taak van geheugen voor zijn rekening neem t. Denkbare beeld en, d ie Aristoteles op een of and ere m anier in w aarneem bare beeld en vervat acht, kunnen het potentieel intellect aan zich gelijk m aken, zod at het tot intellect in act w ord t. H et is d u s d e buitenw ereld d ie d e ziel het hele p roces van zintu ig tot d enken aand oet. Toch m aakt Aristoteles in een beru chte passage in 2YHU GH ]LHO (III.5) het ond erscheid

beginsel nooit. Daarnaast is er een algem een w aarnem ingsverm ogen (Latijn VHQVXV

In d e w aarnem ing van d e voorw erpen d ie elk zintuig eigen zijn faalt een zintuig in

tu ssen een intellect d at alles m aakt, en een intellect d at alles w ord t. Aristoteles illu streert d it ond erscheid m et een vergelijking u it d e w aarnem ingstheorie. Alleen in het licht zijn kleuren voor ons zichtbaar, zod at in zekere zin het licht p otentile kleuren tot actu ele kleuren m aakt. Daarbij m oeten w e bed enken d at licht voor Aristoteles d e transp arantie van lu cht of w ater is. Dankzij d ie transp arantie kunnen d e kleu ren inw erken op het oog. Toegep ast op het intellect zou d it ku nnen betekenen d at Aristoteles een actief intellect ond erscheid t d at het op een niet nad er u itgew erkte w ijze m ogelijk m aakt d at voorw erp en van kennis inw erken op het intellect d at alles w ord t. Dit m akend intellect lijkt hij bovend ien als enige d eel van d e ziel onsterfelijk en eeu w ig te noem en.

Aristoteles

141

Latere com m entatoren zien d aarom in het m akend intellect een u niek god d elijk intellect, voor alle m ensen hetzelfd e, en gebruiken het om te verklaren hoe het m enselijk intellect u niversele begrip pen kan abstraheren. Zo begint volgens Alexand er van Ap hrod isias het intellect in p otentie bij onze geboorte te d enken d oord at het ene god d elijke intellect zich aan ied er van ons als eerste voorw erp aanbied t, w aarm ee het d e m ens het verm ogen tot abstractie schenkt. De verleid ing is kennelijk groot d e ziel zelf het verm ogen te geven om u it een eenvou d ig w aarnem ingsbeeld een scherp kenbare vorm te d estilleren. Deze interp retatie gaat echter verd er d an Aristoteles teksten toelaten. Aristoteles laat er geen tw ijfel over bestaan d at, als d e buitenw ereld niet au tonoom op ons inw erkt, m ensen onm ogelijk allen ond erscheid tu ssen m akend en w ord end intellect een ond erscheid ELQQHQ onze ziel is, en niet m enselijke intellecten d ie er d e invloed van ond ergaan. De nad ere invulling van d e noties actu aliteit en potentie in term en van een eerste en tw eed e actu aliteit heeft m et betrekking tot kennis verregaand e consequ enties. Ze houd t in d at d e geest bij d e geboorte zond er inhou d is en in d it stad iu m van eerste potentie alleen nog zintuigen. De kennis d ie zo w ord t verkregen is zelf een gesteld heid (KH[LV, Latijn KDELWXV) van m aar in staat kennis op te nem en d ie in w aarnem ingsbeeld en w ord t aangevoerd d oor d e d ezelfd e begrip pen ku nnen vorm en. Bovend ien stelt Aristoteles nad rukkelijk d at het

het ond erscheid tussen n afzond erlijk god d elijk intellect en een veelheid aan ind ivid u ele

d e ziel, een eerste actu aliteit. Deze is tegelijk een tw eed e p otentie: eenm aal verw orven kennis kan naar believen w ord en op geroep en, gebru ikt en toegep ast; haar tw eed e actualiteit. Denken w e aan d e vraag naar p rioriteit d ie Aristoteles m etafysica beheerst, d an is het d uid elijk d at tw eede actu aliteit m eer volm aakt is d an eerste. H et god d elijk intellect m oet d u s zijn d enkact is het actuele d enken van een actu eel d enken (QRrVLV QRrVH{V), w erkzam e reflectie. Gegeven d at het gekend e voorw erp p rim air is oftew el prioriteit heeft boven het kennend subject is het hoogste beginsel bij Aristoteles d e eenheid en id entiteit van het actu eel d enkend intellect m et zichzelf. Deze eenheid van het intellect m et zijn voorw erpen in d e d enkact is een vru chtbare ged achte gebleken, d ie sam en m et het god d elijk Intellect u it d e m etafysica, aanzet heeft gegeven tot een m etafysica van d e geest d ie van d e ou d heid af te volgen is tot in het Du itse id ealism e en d aarna. In laatste instantie beru sten alle u itingen van leven, alle w erkingen van d e ziel niet op d e ziel zelf m aar op het voorw erp w aarop haar verlangen is gericht. Dit verlangen kan geheel w ord en bep aald d oor gevoelens van genoegen en pijn: het schijnbaar goed e. H et kan ook ged eeltelijk of geheel door d e red e w ord en bijgesteld : in het laatste geval streeft ze het w erkelijk goed e na. De bew eging van een levend w ezen w ord t altijd bepaald d oor het voorw erp van zijn verlangen. H ierm ee is d e ziel niet m eer een zelf-bew eger. Dit brengt ons bij het laatste kenm erk van Aristoteles god d elijk intellect: het w erkt als voorw erp van aansp raak m aken op zijn eeu w igd u rend e aand acht? Geen and er d an hij zelf, of beter KHW zelf: volled ig verw ikkeld zijn in d e tw eed e actualiteit van d e d enkDFW. Maar w elk voorw erp kan

intelligentie gericht op w erkzam e intelligentie, en d aarm ee een zelf-realisatie d oor zelf-

142

Griekse en Rom einse filosofie

verlangen en voorbeeld ter navolging, en d aarm ee als d oeloorzaak: alleen in d eze rol kan het bew erkstelligend e oorzaak, en d u s geen schepp er, zoals d e d em iu rg u it Plato s 7LPDHXV, of d e jood se en d e christelijke god . Zo is Aristoteles leer van d e ziel nau w verw even m et kennisleer en m etafysica.  /HYHQGH ZH]HQV tegelijk zelf onbew ogen en onbew eeglijk zijn en toch bew eging veroorzaken. H et is geen

GLHUHQ)? Waartoe d ient hu n verscheid enheid aan lichaam sd elen (/LFKDDPVGHOHQ YDQ GLHUHQ)? vragen stelselm atig bijeen gebracht in 2QGHU]RHN QDDU GLHUHQ. Zoals w e zagen w as het m ateriaal d at Aristoteles in staat steld e tot een antw oord op d eze H oew el Aristoteles in d e levend e natuu r hirarchische ord eningen aanbrengt, is hij niet op n alom vattend e ind eling oftew el taxonom ie u it, zoals m et nam e Linnaeu s (1707-1778) heeft ontw ikkeld . Trou w aan het beginsel van categorisatie geeft Aristoteles van elk van d eze invalshoeken u it een and ere ord ening, w aarin telkens and ere eigenschapp en w ezenlijk of juist bijkom stig zijn. Taxonom en vind en Aristoteles m aar verw ard . Bestud ering van lichaam sd elen heeft Aristoteles het beginsel van hom ologie aan d e hand ged aan. Vleugels bij vogels, vinnen bij vissen, en p oten of benen bij land d ieren zijn hom oloog: d at w il zeggen, ze d ienen voor d ezelfd e taak, in d it geval voortbew eging, en verschillen van elkaar ter aanpassing aan d e om geving w aarin elke soort leeft. Door d eze nad ruk op functie oftewel d oel van licham elijke kenm erken bij d ieren illu streert Aristoteles biologie d e teleologische inslag van zijn d enken. H ieraan is een notie gekopp eld van levensverrichtingen beschrijft: DOV poten land d ieren m oeten d ragen, GDQ m oeten ze u itgevoerd zijn in stevig m ateriaal d at ook op oneffen grond gebied d ienst kan d oen. Zo verklaart Aristoteles d e eigen aard van botten, schu bben, hu id en haar elk uit d e taak van d e lichaam sd elen d ie hieru it bestaan. Aristoteles d enkbeeld en over voortp lanting w ekken nu bevreem d ing of zelfs ergernis. H et zaad van het m annetje is een bloed p rod uct d at, net als het bloed d at alle voed ingsstoffen d oor het lichaam vervoert, in potentie alle lichaam sd elen is. Ook d e bijd rage van het vrouw tje aan het nageslacht is een bloed p rod uct, en w el m enstru atiebloed , eigenlijk zaad d at m islukt is bij gebrek aan vitale w arm te (SQHXPD) bij het vrou w tje. Zaad bevat d e m enselijke vorm in act, en geeft d eze d oor aan d it vrouw elijk m ateriaal d at hem alleen in p otentie bezit. Zo zet het een bew eging in gang d ie tot een nieu w ind ivid u leid t van d ezelfd e soort. Als n van beid e bijd ragen niet d eu gt, bijvoorbeeld d oord at ze te kou d is, ontstaan afwijkingen en m iskram en. Is het zaad zw ak, d an w ord t het nageslacht een vrouw tje; hoe sterker het zaad , hypothetische nood zakelijkheid , d ie d e m aterile voorw aard en voor d e verschillend e

(9RRUWEHZHJLQJ ELM GLHUHQ)? H oe geven ze hu n leven d oor in d e voortp lanting (9RRUWSODQWLQJ ELM

bew egen zij zich (%HZHJLQJ ELM GLHUHQ)? In het bijzond er, hoe verplaatsen ze zich

Aristoteles bekijkt verschillend e levensverrichtingen van bezield e w ezens afzond erlijk: hoe

Aristoteles

143

hoe m eer een jong lijkt op het voorgeslacht aan vad erskant. Tegenw oord ig zal nauw elijks iem and bestrijd en d at zon em bryologie w ord t ingegeven d oor sociaal bep aald vooroord eel. De rol, te m id d en van d e and ere d rie oorzaken, van d e vorm d ie van het prille begin af aanw ezig is, d ru kt Aristoteles kernachtig en zelfbew u st uit als volgt:
Voor elk van d e geord end e, w elbep aald e voortbrengselen van d e natu u r geld t d at het niet van een bep aald e hoed anigheid is d oord at het zo w ord t, m aar d at het veeleer zo w ord t omd at het van een bep aald e aard is. Word en volgt zijn (RXVLD) en is omw ille van zijn niet om gekeerd . De ou d e natu u rfilosofen d achten het tegend eel. De verklaring hiervoor is d at zij niet zagen d at er m eer oorzaken zijn m aar alleen d e m aterile oorzaak en d e oorzaak van d e bew eging, d ie ze bovend ien niet van elkaar ond erscheid d en; d e vormoorzaak en d e d oeloorzaak lieten ze geheel bu iten beschou w ing. (9RRUWSODQWLQJ ELM GLHUHQ V.1, 778 b 211)

 ,QGLYLGX HQ VDPHQOHYLQJ Aristoteles m oreel, sociaal en p olitiek d enken gaat u it van het inzicht d at een m ens van SROLWLNRQ), d at van natu re m et and eren sam enleeft in een stad sgem eenschap (SROLV). natu re niet alleen een red elijk levend w ezen is m aar ook een p olitiek levend w ezen (]{LRQ Volgens Aristoteles leert d e ervaring d at d oen en laten van alle m ensen is gericht op het goed e, al zijn ze het er niet over eens w at d it goed e is: rijkd om ? roem en eer? zintu iglijk genot? Aristoteles w il het goed e verbind en m et w at in laatste instantie het d oel is van alle m enselijk hand elen, een vorm van geluk (HXGDLPRQLD). H iertoe is praktisch inzicht (SKURQrVLV) vereist, d at een m ens in staat stelt ond er alle om stand ighed en te bep alen d oor w elke m id d elen d it d oel is te bereiken: w e beraad slagen en red eneren over m id d elen, niet over het d oel. De w etenschap d ie streeft naar een goed leven voor ied ereen, d e politiek, om vat m eer en staat hierom hoger d an d ie w elke streeft naar het w elbevind en van het ind ivid u, d e ethiek. Deze vorm t m et sociaal-p olitieke filosofie een onverbrekelijke eenheid : het goed van n en het goed van allen liggen in elkaars verlengd e. Zo bied t Aristoteles een voorbeeld van een anti-liberale com m u nitaire op vatting, w aarin d e gem eenschap voorrang krijgt boven het ind ivid u . Realistisch als hij is ziet Aristoteles in d at bij het bep alen van ju ist hand elen, w aarop ethiek en politiek zijn gericht, zo veel factoren m eesp elen d at algem ene u itsp raken onm ogelijk op alle gevallen om het even van toep assing ku nnen zijn. Meer nog d an in d e biologie blijft d e reikw ijd te van zijn u itsp raken hier bep erkt tot het d omein van w at geld t in d e m eeste gevallen; we m oeten van een tak van w etenschap geen grotere exactheid verlangen d an het ond erw erp toelaat. Dit neem t niet w eg d at Aristoteles nau w keu rig p robeert aan te geven w at het gelu k d at een m ens kan bereiken inhoud t. Uitgangsp unt is het d enkbeeld d at d e m ens net als ied ere and ere soort levend w ezen een eigen taak (HUJRQ) heeft. Naar analogie m et vakkund igheid een tim m erm an is goed als hij goed kan tim m eren m oeten w e bep alen w elke vaard igheid kenm erkend is voor d e m enselijke soort. Wat een m ens van and ere sterfelijke w ezens

144

Griekse en Rom einse filosofie

ond erscheid t is d e red e. De sp ecifiek m enselijke w erkzaam heid is d us een leven volgens d e red e; w il een m ens hierin u itblinken en zo vervulling en gelu k d eelachtig w ord en, d an m oet hij zo veel hij kan volgens d e red e leven. De kw aliteit van d it leven hangt niet af van zijn red e in p otentie m aar van d e vraag hoe veel hiervan in act gerealiseerd w ord t, in een m ensenleven als geheel: n zw alu w m aakt nog geen zom er , zegt Aristoteles al. Van d eze ru w e schets u it p robeert Aristoteles d eze notie van goed zijn oftew el d eu gd in d e zin van voortreffelijkheid (DUHWr) te d efiniren:
Voortreffelijkheid is d u s een karakterhou d ing d ie ons in staat stelt een keu ze te m aken, en d ie het mid d en hou d t m et betrekking tot ons; een mid d en d at bep aald w ord t d oor d e red e, d at w il

zeggen: zoals een verstand ig m ens het zou bep alen. ((WKLFD ((WKLFD 1LFRPDFKHD) II.6, 1106 b 361107 b 3)

Keu ze is w ezenlijk: zond er keu ze geen m anifestatie van karakter oftew el ethos, en d u s geen ethiek in d e zin w aarin Aristoteles d it begrip schiep Voortreffelijkheid is niet aangeboren m aar alleen in potentie aanw ezig; ze ontwikkelt zich in d e loop van het leven d oor gew oontevorm ing. Als iem and leert ald oor te d oen w at d ap p er of rechtvaard ig is w ord t (KH[LV, Latijn KDELWXGR). Aristoteles ond erscheid t goed e eigenschap pen in tw ee soorten: d eu gd en van het karakter en van het verstand . Die van het karakter corresp ond eren m et niet-red elijke fu ncties van d e ziel: gevoelens en verlangens. Socrates d acht d at verkeerd hand elen voortkom t u it gebrek aan kennis; als d it is verholpen hand el je als vanzelf volgens het nu verw orven inzicht. Aristoteles ziet om zich heen m ensen in w eerw il van juist inzicht verkeerd hand elen: d it hand elen tegen beter w eten in, d eze w ilszw akte (DNUDVLD) roep t om verklaring. Ze blijkt voort te kom en u it gevoelens en verlangens d ie w e nog niet m eester zijn, zod at ze d e keu s van d e red e d w arsbom en. Pas w anneer niet alleen juist inzicht is verw orven m aar ook gevoel en verlangen van hu n u itersten zijn ontd aan is het m ogelijk steed s d e ju iste keu ze te m aken. Later w ord t hier een term voor bed acht: m et m ate aanged aan w ord en (PHWULRSDWKHLD, in tegenstelling tot het Stosche id eaal van niet aanged aan w ord en , onaand oenlijkheid (DSDWKHLD). Wat Aristoteles bed oelt m et m id d en (PHVRQ, PHVRWrV) blijkt u it zijn u itvoerige besp reking rechtvaard igheid of d ap p erheid een bestend ige eigenschap van d e ziel, een karakterhou d ing

van allerlei karakterd eugd en: m oed is d e guld en m id d enw eg tu ssen overm oed en lafheid , zelfresp ect tu ssen ijd elheid en ned erigheid , vrijgevigheid tussen sp ilzu cht en gierigheid , enzovoorts. H ierbij gaat het steed s om een m id d en in verhou d ing tot ons: w at het ju iste m id d en is hangt af van w at in bepaald e om stand ighed en in iem and s verm ogen ligt. H et gaat niet om een m eetku nd ig m id d en tussen tw ee uitersten; het gezochte m id d en ligt vaak d ichter bij n van d e tw ee. H et hoeft niet altijd een p unt te zijn, som s vold oet een interval in het continu u m tu ssen beid e u itersten. We benad eren d it m id d en p ragm atisch. De verw ijzing in Aristoteles d efinitie naar een verstand ig m ens (SKURQLPRV) als m aatstaf lijkt circulair en d u s onbevred igend . Maar bij gebrek aan stand aard gevorm d d oor het goed e

Aristoteles

145

in abstracto, zoals Plato zocht, m oeten w e het w el hebben over karakters zoals het leven ze vorm t, zod at Aristoteles niet and ers kan d an d egene bij w ie het is gelukt ten voorbeeld stellen aan w ie nog niet zo ver zijn. Naast goed e eigenschap p en van het karakter ond erscheid t Aristoteles vijf goed e eigenschap p en van het verstand . Tw ee hiervan hebben betrekking op het gebied waarop verand ering m ogelijk is: vakku nd igheid (WHFKQr) op w at w ij m aken, p raktisch inzicht (SKURQrVLV) op w at w ij d oen: ons hand elen. De and ere d rie hebben betrekking op w at onverand erlijk is. Eigenlijk gaat het m aar om tw ee verschillend e eigenschapp en: inzicht (QRXV) in beginselen oftew el intellect, en w etenschapp elijke kennis (HSLVWrPr) van oorzaken d ie binnen d e w erkelijkheid d ie w e w aarnem en w erkzaam zijn, en d ie w e ku nnen herleid en tot d e beginselen d ie voorw erp zijn van intellect. De som van d eze tw ee geeft als laatste voortreffelijkheid van het verstand theoretische w ijsheid (VRSKLD). H ier zien wij d e d oelstellingen van kennisleer en w etenschap stheorie sam envallen m et d ie van het leven van d e m ens als red elijk w ezen: verschillend e vorm en van kennis zijn evenzovele aangeleerd e (ELRV WKH{UrWLNRV) hebben veel w eg van d e d enkact van het god d elijk intellect; d e teleologische ratio hiervan is d at d it tegelijk d e red en is w aarom w e ernaar streven en w aarom w e er p lezier aan beleven. Maar in het rijk van d e zintu iglijke w aarnem ing staat een m ens als sam enstel van lichaam en ziel aan zoveel p rikkels en afleid ing bloot al is het m aar d oord at hij m oet eten en d rinken d at w e op d e hoogten van het beschou w en oftew el van contem platie (WKH{ULD) niet vaak en niet lang ku nnen verblijven. Doord at een m ens behalve een red elijk ook een sociaal w ezen is hoeft d it hem niet van d uu rzaam geluk te beroven. En ook het beschou w elijk leven vergt een om geving d ie is ingericht en w ord t bestu u rd m et p raktisch w ijs beleid . Praktisch inzicht (SKURQrVLV) heeft d u s een scharnierfu nctie. Inzicht in w aard en, bezit van d e vereiste voortreffelijkheid , het leid t tot niets als het verm ogen ontbreekt ze in een concrete situ atie om te zetten in d oeltreffend hand elen. Een synthese van d e sociale en d e rationele kant van het m ens-zijn w ord t bereikt in vriend schap . H ierin vind en tw ee m ensen elkaar d ie, al gevord erd in het ontw ikkelen van goed e eigenschapp en, elkaar resp ecteren en help en om d at elk in d e and er d e w aard en HJR). Dit is m eer d an vriend schap om w ille van nu t, het sociaal netw erk en vangnet d at nod ig is in m aatschap pijen zond er sociale voorzieningen vanw ege kerk of staat, en m eer d an vriend schap om w ille van plezier, d ie w aaraan volgens Aristoteles d e jeu gd d e grootste behoefte heeft. Vriend schap is altijd w ed erkerig, en nooit im m u u n voor verand ering. Botsingen ku nnen som s w ord en verholp en, m aar w anneer vriend en verand eren ligt het in d e red e d at aan hu n vriend schap een eind e kom t. Een goed e vriend schap ontleent genoegen aan d e genegenheid voor een and er. Voor vriend schap geld t volgens Aristoteles net als voor and ere goed e eigenschap pen d at het d aad w erkelijk u itoefenen gepaard gaat m et genoegen herkent d ie hij zelf hoog houd t: zu lke vriend en zijn elkaars tw eed e ik of and ere ik (DOWHU goed e eigenschap pen van d e ziel. De hoogten van het beschou w end of beschou w elijk leven

146

Griekse en Rom einse filosofie

oftew el genot. And ers d an hed onisten d enken is genot niet een d oel op zichzelf, m aar een bonus op d e ju iste m anier van d oen. Aristoteles 3ROLWLFD vorm t een vervolg op zijn (WKLFD ((WKLFD 1LFRPDFKHD). De betekenis

een goed leven alleen kan w ord en bereikt binnen een bep aald soort gem eenschap , d e SROLV oftew el stad -staat . Deze gem eenschap bestaat d an ook van nature (3RO I.1, 1253 a 13). Uit d e m eest elem entaire verhou d ingen, d ie tussen m an en vrouw en tu ssen m eester en slaaf, ontstaan volgens Aristoteles d e telkens grotere eenhed en hu ishou d en (RLNRV), d orp een groep sam enw erkend e hu ishou d ens en als natu u rlijke vervolm aking d e p olis. Aristoteles lijfsbehoud , m aar bestaan om w ille van een JRHG leven (1252 b 29-30). specificeert d at d eze eenhed en tot stand kom en om w ille van het leven, d u s ten behoeve van Mod erne politieke filosofie stelt d e vraag w at voor p lichten een bu rger heeft tegenover d e staat en hoe d e staat haar beperkend e m acht rechtvaard igt tegenover d e ind ivid u ele bu rger. Aristoteles p olitiek d enken d raait om d e vraag w at goed leven is voor d e m ens als ind ivid u ; hij beschou w t d e gem eenschap in d e eerste p laats als m id d el om zo veel m ogelijk w eg te nem en w at hem zou verhind eren zijn verm ogens te ontp looien en ald u s gelukkig te zijn, m aar hou d t tegelijk staand e d at actief d eel nem en in d e p olis zow el nod ig als vold oend e is voor het bereiken van d it geluk:
De SROLV gaat van natu re vooraf aan een hu ishou d en en aan elk van ons als ind ivid u . H et geh eel gaat nood zakelijk vooraf aan elk d eel: als het lichaam als geheel word t op geheven is er ook geen voet of hand m eer, tenzij bij w ijze van homoniem , zoals je het hebt over een h and van steen. () H ierm ee is zow el d u id elijk d at d e p olis bestaat van natu re, als d at ze voorafgaat aan elk ind ivid u : als elk ind ivid u afzond erlijk niet onafhankelijk is, zal het in eenzelfd e verhou d ing tot het geheel staan als and ere ond erd elen. Wie d aarentegen niet in staat is d eel te nem en in een gem eenschap , of d aaraan geen behoefte heeft om d at hij zichzelf genoeg is, m aakt niet d eel u it van een p olis, en is d u s ofw el beest of god . (3ROLWLFD I.1, 1253 a 1929)

m enselijk VDPHQleven, om d at gezien d e aard van d e m ens als p olitiek wezen (]{LRQ SROLWLNRQ)

hiervan is d at zijn d enken over een goed leven w ord t verankerd in zijn d enken over

H oew el d us zond er p olis een ind ivid u geen m ens is, bestaat d e p olis niet om w ille van het leven m aar van een goed leven. Dit goed e leven vind t zijn hoogste verw erkelijking in toepassing van d e centrale d eu gd , nam elijk p raktisch inzicht, op het goed van d e gem eenschap als geheel. Daarom is het voor het gelu k van het ind ivid u nod ig d eel te nem en in d e p olis. Beschouw ing en besp iegeling zijn voor een m ens d e m eest verkieslijke bezigheid , m aar d at m aakt het beschouw elijke leven nog niet tot het m eest verkieslijke leven. Bu rger (SROLWrV) oftew el lid van d e p olis is wie d eel neem t aan p olitiek overleg en rechtspraak. H et belang van gew oontevorm ing voor het karakter van het ind ivid u bep aalt d e taak van d e burger in zijn zorg voor d e gem eenschap: als w etgever bevord ert hij d e m orele ontw ikkeling van allen d oor vast te leggen w at rechtvaard ig is, zod at het als gew oonte en gebruik kan inslijten.

Aristoteles

147

Aristoteles beoord eelt verschillend e staatsvorm en naar d e m ate w aarin zij een goed leven bevord eren. H ij levert (boek 2) kritiek op een aantal ontw erp en voor een ($WKrQDL{Q SROLWHLD) is bew aard ond erscheid t Aristoteles p ragm atische keu s in w erkelijke om stand ighed en (boek 4-6) van form eel id eaal (boek 7-8). Id eaal is een aristocratie, d e staatsvorm w aarin am bten w ord en bekleed d oor d e besten w at hier w il zeggen d e m eest hoogstaand e karakters zod at allen het grootst m ogelijke voord eel ten d eel valt. In d e p raktijk gaat d e voorkeu r u it naar een gu lden m id d enw eg tu ssen oligarchie oftew el heerschapp ij van een m ind erheid , en d em ocratie, regering bij m eerd erheid sbeslu it. Deze m id d enw eg is d e polis-constitutie (SROLWHLD) bij u itstek: een vorm van zelfbestuu r d oor bu rgers m et een toelaatbaar m inim u m aan verm ogen d ie am bten verd elen naar verd ienste, w aarnaast een klasse, afkom stig uit alle lagen van d e bevolking, zich als m ilitairen Platos :HWWHQ in d at tal van nood zakelijke econom ische taken m oeten w ord en verricht d oor niet-bu rgers, slaven en vreem d en, tot en met niet-Griekse allochthonen; Aristoteles gezichtsp u nt blijft d at van d e heersend e klasse in een Griekse p olis.  7RHVSUDDN HQ WUDJHGLH Aristoteles vind t het ond erw erp d e m oeite waard , althans zo begint hij zijn 5HWRULFD Zag Plato w elsprekend heid oftew el retorica als een vaard igheid van tw ijfelachtig allooi, ond erscheid t d oor het kenm erk m oed . In d e p raktijk houd t d eze constitu tie net als d ie u it vorm en in d e Grieks sp rekend e w ereld waarvan alleen d e $WKHHQVH VWDDWVLQULFKWLQJ staatsinrichting, w aarond er d ie van Plato. Op basis van een inventarisatie van sam enlevings-

voorzover het m eer inhou d t d an d at een sp reker d e gevoelens van zijn gehoor besp eelt en zichzelf als betrou wbaar voorstelt d e taken w aartoe bestaand e hand boeken zich behand elt het karakter van d e spreker en het op w ekken van gevoelens, en vorm t zo een bep erkten. Wel besteed t ook Aristoteles in zijn 5HWRULFD aand acht aan d eze taken: boek 2

zo raakp u nten m et d e 3RHWLFD.

aanvu lling op zijn (WKLFD. Boek 3 behand elt taalgebru ik, op bouw en voord racht, en vertoont De m eerw aard e van d e aristotelische benad ering w ord t m et nam e d uid elijk in boek 1

w aar Aristoteles d e retorica verbind t m et d e d ialectiek van zijn 7RSLFD: beid e hebben een algem een karakter in d e zin d at ze niet tot een bepaald d om ein van d e w erkelijkheid zijn bep erkt. Retorica streeft naar overtu iging, en w at d e grootste overtu igingskracht heeft zijn

argu m enten, niet karakter of beroep op het gevoel. Als retorisch equivalent van het p roces van ind u ctie voert Aristoteles het voorbeeld in, als retorisch equ ivalent van d ed u ctie het zogenaam d e enthym eem (HQWK\PrPD). Dit is een geld ige, zij het vaak w at vereenvou d igd e red enering d ie uitgaat van gangbare m eningen en d ie een ond erw erp betreft van w etgeving of rechtsp raak, d u s van m enselijk hand elen, gelegen in d e sfeer van w at geld t in d e m eeste gevallen . In d e 3RHWLFD om schrijft Aristoteles d ichtku nst (SRLrWLNr) als een am bacht d at zich van

and ere ond erscheid t d oord at het d ingen u itbeeld t (PLPrVLV). And ers d an Plato m eend e is

148

Griekse en Rom einse filosofie

u itbeeld en niet nood zakelijk slechts het vervaard igen van een afgietsel of aftreksel van hetgeen w aarom het gaat, m aar kan het ook een concrete voorstelling en verbeeld ing bied en van een abstracte, algem ene w aarheid . N iet elk in d ichtvorm gegoten w erk is pozie: Em p ed ocles natuu rfilosofie in verzen is geen pozie, en om gekeerd is er p roza d at w el aan het criteriu m vold oet. Geschied schrijving d oet d at niet, d oord at ze (volgens Aristoteles) niet boven het registreren van m in of m eer toevallige feiten u it stijgt. Uitbeeld en is iets natu u rlijks:
Uitbeeld en is voor d e m en s van jongs af aan een natu u rlijke bezigheid ; hierin ond erscheid t hij zich van and ere levend e w ezens, d at hij d e sterkste neiging h eeft tot u itbeeld en, d at zijn eerste leren d oor u itbeeld ing geschied t en d at ied er m ens genoegen beleeft aan u itbeeld ingen. (3RHWLFD 4, 1448 b 59)

De 3RHWLFD is niet volled ig bew aard . De m eeste invloed heeft eeuw enlang Aristoteles u itvoerige analyse van het Griekse literaire genre traged ie gehad . :
Traged ie is u itbeeld ing van een hand eling d ie serieu s is en op zichzelf volled ig met een zekere om vang, vervat in p er ond erd eel verschillend e soorten fraai taalgebru ik, d oor m ensen d ie iets d oen, niet iets vertellen d ie d oor m id d el van m ed eleven en angst een reiniging van d itzelfd e soort gevoelens tew eeg brengt. (3RHWLFD 6, 1449 b 2428)

De hoofd p ersonen zijn geen bu itensp orig slechte of goed e m ensen: w e ku nnen ons m et hen id entificeren. Van een p ositie van aanzien en voorsp oed vervallen zij veelal d oor een nood lottige m isstap (KDPDUWLD) tot onverd iend ongeluk: d eze onverw achte w end ing ten kw ad e, d e intrigu e oftew el p lot , vorm t het geraam te, d e ruggegraat van het stu k. De w isseling in hu n lot boezem t ons m ed eleven in, en angst, d ie w e niet als onaangenaam ervaren. H oe het ond ervind en van d eze gevoelens tegelijk een reiniging van zulke gevoelens (NDWKDUVLV) kan bew erkstelligen en w at d eze reiniging p recies inhou d t is om stred en. De verklaring is w el gezocht in een m ed ische theorie: het beleven van zulke gevoelens zou een evenw icht bevord eren tu ssen d e lichaam ssap p en.  'H $ULVWRWHOLVFKH WUDGLWLH Aristoteles m ed ew erkers en leerlingen zetten zijn veelzijd ige ond erzoek voort, d at een m eer en m eer encycloped isch karakter kreeg. N a d e d ood van Strato treed t een verval in d at d u urt tot d e opleving van d e belangstelling d ie via d e ed itie d oor And ronicu s ten slotte ertoe leid t d at Aristoteles w erk, zij het zond er d e biologische geschriften, w ord t ingelijfd in een Neop latonisch cu rricu lum . Verrijkt m et een groot aantal Platonisch gensp ireerd e com m entaren en zelfs een paar ten onrechte aan Aristoteles toegeschreven N eop latonische teksten w ord t Aristoteles oeuvre, naast d e heilige geschriften van d e m onothestische

Aristoteles

149

god sd iensten, verregaand bep alend voor het w ijsgerig d enken in d e om geving van achtereenvolgens islam , jod end om en christend om .  7KHRSKUDVWXV HQ (XGHPXV Tw ee m ed ew erkers d ie Aristoteles w erk voortzetten zijn Theophrastu s en Eu d em us. Aan 9RRUZDDUGHQ YRRU GH JURHL YDQ JHZDVVHQ vorm en een aanvulling op Aristoteles biologisch w erk. Bij zijn voortzetting van Aristoteles filosofisch d enken w ijst Theophrastu s op zijn 0HWDSK\VLFD stelt hij kritische vragen bij fund am entele opvattingen zoals het aannem en van beu rt op onop geloste p roblem en en w erpt nieu w e vraagstu kken op . In een heel beknop te een onbew ogen bew eger en van een u niversele natuu rlijke d oelm atigheid , zond er p asklare antw oord en te geven. Kennelijk beschou w t hij Aristoteles natu urfilosofie als een Theop hrastu s 6WHOOLQJHQ YDQ QDWXXURQGHU]RHNHUV, een overzicht van d e natu u rfilosofie tot aan Aristoteles, d e bron voor alle d oxografie op d it gebied en daard oor tot in d e 20e eeu w bep alend voor onze kijk op d e vroegste ontw ikkeling van d e filosofie. Een bijd rage aan hetzelfd e d oxografische project d oor Eu d em u s (geb. ca. 350vC) betrof w isku nd e, d ie behalve rekenku nd e en m eetku nd e ook sterrenkund e om vatte, en theologie, verm oed elijk te vergelijken m et Aristoteles 'H LQWHUSUHWDWLRQH, en natu u rw etenschap p elijk $QDO\WLFD, het herleid en van red eneervorm en tot m eer elem entaire, 2YHU ZRRUGHQ, m isschien in d e zin van m etafysica. Daarnaast schreef hij system atische w erken over verklaringsm od el d at vatbaar is voor verd ere ontw ikkeling. Van grote invloed was Lartius een groot aantal geschriften toe. De bew aard e w erken 2QGHU]RHN QDDU JHZDVVHQ en Theop hrastu s (370-288/ 5), Aristoteles opvolger als hoofd van zijn school, schrijft Diogenes

w erk (3K\VLFD). Ook hij gaat nad er in op vraagstukken en op vattingen d ie bij Aristoteles onbeslist of im pliciet blijven, bijvoorbeeld dat d e schil van d e hem ellicham en als onbew eeglijke bu itengrens het algem ene referentiep u nt is voor elke notie van plaats in d e Platos 7LPDHXV in strijd is m et d e aanw ezigheid van ongeord end e bew eging voorafgaand u it d e latere oud heid en m id d eleeu w en.  6WUDWR d e eeu w igheid van d e ziel, en d ie in Plato s :HWWHQ, boek 10, voor het bestaan van god en. De Stoa bestreed hij w egens hun vorm van teleologie. Maar ook van Aristoteles w eek hij rad icaal af, bijvoorbeeld in zijn u itleg van bew eging. H ij ontkent het bestaan van ether als een bovenm aans vijfd e elem ent w aarvan d e natuu rlijke bew eging verloopt in een cirkel. Om bew eging in het algem een te verklaren laat hij kleine p orties leegte in zijn u niversu m toe d ie, gem engd d oor d e m aterie, verschillen in d ichtheid verklaren; d eze veroorzaken op hu n beurt een onafhankelijke geest te zijn gew eest. H ij betw istte d e argu m enten in Platos 3KDHGR voor Strato uit Lam p sacu s, d ie in 287/ 6 Theop hrastu s op volgd e als hoofd van het Lyceu m , lijkt kosm os, of d at het ontstaan van tijd tegelijk m et d e bew eging van d e hem ellicham en in

aan het w erk van d e d em iu rg. Dit m aakt Eu d em u s tot een voorloper van d e com m entatoren

150

Griekse en Rom einse filosofie

een verschil tu ssen d e elem enten in soortelijk gew icht, w aard oor het m ogelijk w ord t bew eging te verklaren zond er aan te nem en d at elk elem ent zich van nature bew eegt naar zijn natu urlijke plaats.  'H HHUVWH FRPPHQWDUHQ com m entaar op het herontd ekte oeu vre, en w el op d e &DWHJRULHsQ, d at als eerste ond erd eel van het logisch instrum entariu m voortaan het begin vorm d e van het cu rriculum . H u n d oel And eren, veelal Platonici of Stoici, schreven tegenw erp ingen tegen d e &DWHJRULHsQ d ie d oor latere com m entaren m oesten w ord en ontzenu w d en zo aanzet gaven tot beter inzicht. Maar betrekking op (een d eel van) d e (WKLFD 1LFRPDFKHD.  $OH[DQGHU YDQ $SKURGLVLDV Met Alexand er, d ie rond 200 nC d oor d e keizers (Severu s en Caracalla) w erd benoem d tot een leerstoel in Athene in d e Perip atetische filosofie, heeft het Aristotelism e zich w eer een volw aard ige plaats veroverd naast Stocism e en Platonism e. In zijn w erk w ord t Aristoteles filosofie op d e hoogte van zijn tijd gebracht: kritiek van Platonici en Stoici w ord t gepareerd , en Alexand er kritiseert hen op zijn beu rt, m et argu m enten d ie van Aristotelische p rincipes u itgaan m aar niet als zod anig bij Aristoteles staan. Alexand ers interp retatie van Aristoteles w erd m aatstaf voor d e perip atetische p ositie in m enig d ebat, w at het zicht op Aristoteles d enken niet altijd heeft bevord erd . Latere Platonici vallen in hu n com m entaren op Aristoteles regelm atig Alexand ers ad ap taties en u itbreid ingen aan alsof het Aristoteles d enkbeeld en w aren. In +HW QRRGORW ('H IDWR) bestrijd t Alexand er (zijn interpretatie van) het d oor d e Stoa d e vroegste bew aard e com m entaar, van d e hand van Aspasiu s (1e helft 2e eeu w nC) heeft w as, behalve d e tekst u itleggen, vragen op te w erp en en te beantw oord en over tekst en leer. And ronicu s leverd e behalve zijn u itgave ook, m et zijn leerling Boethu s, d e eerste

voorgestane d eterm inism e. Volgens d e Stoa vallen nood zaak en natu ur sam en; Alexand er betoogt d at een zo strikt d eterm inism e onhou d baar is, op grond van Aristoteles inzicht d at in d e natu u r oorzaken alleen LQ GH PHHVWH JHYDOOHQ hetzelfd e effect sorteren. Maar hij geeft ook een m oreel argu m ent: d eterm inism e aanvaard en leid t in zijn ogen tot fatalism e en gebrek aan d aad kracht, en heft beloning en straf op ; alleen al hierom m oet het afgew ezen w ord en. In goed Aristotelische trant geeft ook Alexand er een overzicht van eerd ere op vattingen, d ie hij p resenteert volgens een scep tische strategie: hij stelt strijd ige m eningen tegenover elkaar, en voegt er d an een p ositieve conclu sie aan toe. in 9RRU]LHQLJKHLG ('H SURYLGHQWLD) d ie van d e Platonicu s Atticu s. Alexand ers geschrift over 'H In 0HQJLQJ ('H PL[WLRQH) bestrijd t Alexand er naast Stosche ook atom istische op vattingen,

]LHO ('H DQLPD) heeft grote invloed u itgeoefend met zijn op vatting d at er n actief Intellect is voor d e hele m ensheid . Sam en m et d e op vatting van d e ziel als vorm van het w aarneem bare lichaam kom t d it neer op het ontkennen van d e onsterfelijkheid van d e ziel. Op Alexand ers

Aristoteles

151

naam staan verd er een verzam eling natuu rw etenschap p elijke 9UDJHQ (4XDHVWLRQHV) en een teru ggaan op d iscu ssies in Alexand ers school m aar verm oed elijk niet d oor Alexand er zelf op schrift zijn gesteld . VHQVDWR en 0HWDSK\VLFD I-V. Ze zijn over het algem een lu cid e en anti-Platonisch: Aristoteles kritiek op Plato w ord t verd iep t en som s zelfs overtrokken.  7KHPLVWLXV Them istiu s (317-388 nC)

verzam eling (WKLVFKH YUDDJVWXNNHQ (3UREOHPDWD HWKLFD) m et bijbehorend e antw oord en d ie

Aristoteles w erken. Bew aard zijn d ie op $QDO\WLFD SULRUD 7RSLFD 0HWHRURORJLFD 'H VHQVX HW

Nog een vru cht van Alexand ers ond erw ijs zijn com m entaren op vrijw el ied er van

senator in Constantinopel, vertrou w eling van keizers

Constantiu s II en Theod osiu s en oprichter van een school voor w elsp rekend heid staat

FDHOR 'H DQLPD en 0HWDSK\VLFD zijn d e vrucht van zijn vad ers filosofie-ond erricht, d at hij ook voor een red enaar als een vereiste beschou w t. Them istiu s stem t in m et Aristoteles m aar

eigenlijk buiten d e filosofische trad itie. Zijn p arap hrasen van $QDO\WLFD SRVWHULRUD 3K\VLFD 'H

toont op enkele p u nten affiniteit m et Plato. Meer vernieu w end is zijn versie van 'H DQLPD, m et nam e ten opzichte van Alexand ers op vatting van het Intellect. Mid d eleeuw se d enkers als Thom as van Aquino citeren d it w erk om d at ze Them istius (ten onrechte) als bond genoot zien in hun strijd tegen volgelingen van d e Arabische filosoof Averros, d ie varianten van Alexand ers god d elijke Intellect verd ed igen.  1HRSODWRQLVFKH FRPPHQWDUHQ Met Plotinu s (ca. 205-270) en zijn leerling Porphyriu s (232-309 nC) krijgen Aristoteles (nietPlatonische d enken ingep ast. Porp hyriu s ,QOHLGLQJ (,VDJRJr) op Aristoteles &DWHJRULHsQ is lange tijd als inleid ing in d e logica het m eest gelezen w erk in d e w esterse filosofische trad itie gew eest. In het Neop latonism e (zie hoofd stu k 8) blijft een grote belangstelling voor Aristoteles bestaan d ie tot u itd rukking kom t in talrijke com m entaren op zijn w erken. Uit het Alexand ri en Athene van d e vijfd e en zesd e eeu w na Christu s bezitten w ij zon 25 com m entaren d ie d e vru cht zijn van het ond erw ijs in d e filosofie in d e d aar gevestigd e scholen. Voor d eze late Platonici is d e stu d ie van Aristoteles op m erkelijk genoeg d e voorbereid ing gew ord en op d e stu d ie van Plato. H u n com m entaren voltrekken elk een harm onisatie van Plato, Aristoteles en som s d e Stoa in een p roces van creatieve interp retatie d oor een scherp zinnige geest. Ze op peren vaak m eer d an n m anier om een p robleem op te lossen en vorm en zo een rijke bron van vernieu w end e kritiek. biologische) geschriften een vaste p laats in het cu rricu lu m , en w ord t zijn systeem in het

 +(//(1,67,6&+( ),/262),( (1 :(7(16&+$3

 +HOOHQLVPH

In 323 vC. stierf Alexand er d e Grote. Zijn vad er, Philip p u s II, had als Maced onisch vorst d e vele onafhankelijke Griekse stad staten inclu sief Athene, het intellectu ele centrum van d e Griekse cu ltu u r in d e vijfd e en het begin van d e vierd e eeuw ond er zijn heerschap p ij tot n rijk verenigd . Alexand er zette d it p roces van exp ansie voort d oor het GrieksMaced onische rijk u it te breid en over het gehele Mid d en-Oosten en Egyp te. Deze exp ansie ging gepaard m et een bew u ste cu ltu u rpolitiek: er w erd en overal Griekse sted en gesticht, en er w erd gestreefd naar een zekere m ate van vergrieksing van d e inheem se culturen. Na d iad ochenrijken (het Griekse GLDGRFKRV betekent opvolger: d e vorsten in d eze rijken Alexand ers d ood viel het grote rijk u iteen in een aantal d elen, d e zogenoem d e

beschou w d en zichzelf als op volgers van Alexand er). Deze d iad ochenrijken w erd en in d e volgend e eeuw en su ccessievelijk veroverd d oor d e Rom einen als laatste, in 30 vC., Egyp te, na d e zelfm oord van Cleop atra, d e laatstregerend e telg u it d e d iad ochend ynastie van d e Ptolem aen. De ongeveer d rie eeuw en d ie liggen tussen d e d ood van Alexand er d e Grote en d e d ood een term d ie d oor d e historicu s J. G. Droysen in zijn stand aard w erk *HVFKLFKWH GHV +HOOHQLVPXV (tw ee d elen: 1836 en 1843), eigenlijk w as ingevoerd om d e hellenisering van d e cu ltu ren van het nabije oosten in d eze p eriod e aan te d u id en. Ook d e filosofie uit d eze p eriod e w ord t hellenistisch genoem d . H oew el d eze p eriod isering vanuit d e filosofie zelf gezien enigszins arbitrair is, en hoew el d e hellenistische filosofen hu n eigen p eriod e niet zagen als een nieu w begin m aar eerd er d e continu teit m et het verled en benad ru kten, heeft men w el geprobeerd iets als een gem eenschapp elijke noem er te vind en d ie d e filosofie u it d eze p eriod e karakteriseert. Dit project is echter in zijn algem eenheid tot m islu kken ged oem d . En op het eerste gezicht m isschien voor d e hand liggend e kand id aat voor d e p ositie van gem eenschap p elijke noem er valt in elk geval af: d e hellenistische filosofie w as niet m u lticu ltureel. H oew el er in d eze p eriod e sp rake w as van een ontm oeting som s een botsing - tu ssen verschillend e cu ltu ren, w erkten d e hellenistische filosofen binnen d e Griekse trad itie en orinteerd en zij zich op Griekse voorbeeld en. Wel valt op d at veel vooraanstaand e hellenistische filosofen niet m eer u it Griekenland kw am en m aar u it d e gehelleniseerd e cu ltu u rcentra van het Mid d en-Oosten. Zeno van Citiu m , d e stichter van d e Stoa, kw am welisw aar uit Cyp rus m aar w as van Fenicische afkom st. Men kan verd er w ijzen op Stocijnen als Diogenes van Babylon, Posid oniu s van Apam ea (Syri) en een Ep icu rist als Zeno van Sid on (Libanon). Er is w el bew eerd d at d e hellenistische filosofie zich ond erscheid d e d oor haar ind ivid u alistische karakter: alles zou d raaien om het geluk van het ind ivid u , m et veronachtzam ing van het sociale leven en d e p olitiek. Met het opgaan van d e kleinschalige van Cleop atra d uid t m en sind s d e negentiend e eeu w aan als d e period e van het hellenism e ,

H ellenistische filosofie en w etenschap

153

Griekse stad staten in d e grote hellenistische rijken, zoud en d e m ensen hun trad itionele orintatie kw ijtgeraakt zijn, en zich angstig en onzeker hebben teruggetrokken in filosofien d ie een strikt ind ivid u eel heil beloofd en. Dit beeld beru st op een overschatting van d e invloed van d e p olitieke om w entelingen op het leven van alled ag. Bovend ien d oet het onrecht aan d e breed te van het filosofische sp ectru m van d e grote hellenistische scholen, d at w el d egelijk ook sociale en p olitieke filosofie om vat. Een karakterisering d ie w el op gaat voor het m eest in het oog springend e en spraakm akend e d eel van d e hellenistische filosofie, d e scholen van Ep icuru s en d e Stoa (m aar bijvoorbeeld niet voor w at er resteerd e van d e Aristotelische Perip atos), is d at hu n ethiek rad icaler eu d aem onistisch w as d an d e filosofie van Plato en Aristoteles. Ook d eze laatsten zagen geluk (HXGDLPRQLD) als hoogste levensd oel en ook zij zagen het bed rijven van d e filosofie niet als een p uu r acad em ische bezigheid m aar als een w eg tot d it levensgeluk. Bij d e Stoa en het Ep icu rism e versterkt zich d eze karakteristiek: d e overige ond erd elen van d e filosofie staan nu m eer expliciet in d ienst van d e ethiek, d u s van d e theorie van het goed e leven. Daarnaast is d e filosofische ethiek van d eze scholen in sterkere m ate p rescriptief d an bijvoorbeeld Aristoteles ethiek. Ep icuru s en d e Stoa bied en elk een exclu sieve w eg tot het geluk d ie in een aantal op zichten sterk onconventioneel is. Zij p roberen d e m ensen op te voed en in nieuw e w aard enpatronen en hou d en hun het id eaalbeeld voor van d e w ijze als iem and d ie d e filosofie in kw estie volled ig heeft genternaliseerd , en d ie hierd oor een leven leid t als een god , een leven d at in veel op zichten verschilt van d at van gew one m ensen.  (SLFXUXV HQ KHW HSLFXULVPH  (SLFXUXV HQ ]LMQ VFKRRO Epicu ru s w erd in 341 vC geboren op het eiland Sam os. Op achttienjarige leeftijd kw am hij naar Athene om d aar zijn d ienstp licht (HSKrELD) te vervu llen (323/ 2 vC). Daarna leefd e hij enige tijd in Colop hon aan d e w estku st van Klein-Azi, in Mytilene op Lesbos en in Lam p sacu s, bij d e H ellespont. We w eten d at hij in d eze jaren al filosofisch actief w as, m aar bekend w erd hij p as nad at hij zich in 307 in Athene had gevestigd . Daar kocht hij vlak buiten d e stad een hu is m et een grote om m u u rd e tu in, w aar hij ond erw ijs gaf en w aar zich al snel een hechte leefgem eenschap van volgelingen vorm d e. Ep icu ru s stierf in 271/ 0. Zijn school bleef bestaan en zijn filosofie behield een grote aanhang tot in d e d erd e eeuw nC. Zijn m aterialistische fysica en hed onistische ethiek bleven nog lang daarna belangrijke filosofische referentiep u nten. Ep icu ru s school in Athene ook w el eenvou d ig d e Tuin (NrSRV) genoem d stond in d e ou d heid bekend om een grote loyaliteit aan Epicu ru s en innige vriend schap sband en tu ssen d e led en. Bijzond er w as, d at ook vrou w en en slaven als led en w erd en toegelaten. De school vorm d e een ietw at sectarische leefgem eenschap d ie Ep icu ru s ook na zijn d ood vereerd e als leid sm an. Dit hangt sam en m et het karakter van Epicu ru s d enken, d at zich p resenteerd e als een bevrijd end e heilsleer en een therapie voor d e kw alen van het leven. H et

154

Griekse en Rom einse filosofie

UHUXP QDWXUD) in zes boeken, bed oeld om Epicu ru s leer in een aantrekkelijke vorm uit te Diogenes, in Oenoand a (in het Zu id en van w at nu Tu rkije is) zijn stad genoten een d ienst te bew ijzen d oor in hu n w oonplaats op een ongeveer 80 m eter lange m uu r in een op enbare

Zo schreef een Rom ein, Lu cretiu s (eerste eeu w vC), een leerd icht 2YHU GH DDUG GHU GLQJHQ ('H

vind t ook zijn w eerslag in d e aard van een d eel van d e overgeleverd e epicu resche teksten.

d ragen. Waarschijnlijk in het begin van d e tw eed e eeu w nC m eend e een and ere ep icurer,

zu ilengalerij een inscrip tie te laten aanbrengen m et een overzicht van Ep icu ru s filosofie. Beid e auteu rs laten zien d at het ep icurism e zichzelf niet beschouw d e als een acad em ische filosofie voor sp ecialisten m aar als een levensleer voor ied ereen. H et w as d e bed oeling d at volgelingen zich d e leer innerlijk eigen m aakten d oor d e belangrijkste stellingen uit het hoofd te leren en in een soort m ed itatieve oefeningen spreuken te overd enken, enigszins als een catechism u s. Bew aard zijn een aantal voor d it d oel geschreven sam envattingen (HSLWRPDL) van Ep icu ru s hand in d e vorm van brieven (aan Epicu ru s hoofd w erken w aarond er het zevenend ertig boekrollen tellend e 2YHU GH QDWXXU hebbben w ij alleen fragm enten. Een groot aantal fragm enten op p ap yrus kom t uit d e overblijfselen van d e boekenverzam eling van een Ep icu rer, in d e achttiend e eeuw ontd ekt in een Rom einse villa in Ercolano (in d e ou d heid H ercu laneu m ) nabij Nap els, d ie ond er d e vu lkaanas w as verd w enen bij d e u itbarsting van d e Vesu viu s d ie in 79 ook Pom p eii verw oestte. Ook van het w erk van d e vooraanstaand e ep icu rer Philod em u s van Gad ara (1e eeuw vC) zijn d aar vrij om vangrijke fragm enten op p ap yrus gevond en. Onze kennis van Epicu ru s w ijsgerig stelsel w ord t aangevuld d oor citaten en p arafrases bij latere nietEpicu resche auteu rs, het leerd icht van Lu cretiu s en d e inscrip tie van Diogenes van Oenoand a. Ep icu ru s ziet d e verschillend e d eelgebied en van d e filosofie niet als nevengeschikt en gelijkw aard ig. De kennisleer (NDQ{QLND, letterlijk kund igheid van het richtsnoer) beschou w t hij als m ethod ologisch fund am ent van d e fysica, niet als zelfstand ig ond erd eel van d e filosofie. De fysica is w el een zelfstand ig ond erd eel, m aar ond ergeschikt aan d e ethiek: ze heeft tot d oel ons te bevrijd en van bep aald e existentile angsten. Form ele logica, zoals beoefend in d e school van Aristoteles en d oor d e Stoa, d ient in d it verband geen enkel d oel en w ord t d oor Ep icu ru s als nu tteloos terzijd e geschoven. De fu nctionele ond erschikking van d e fysica aan d e ethiek neem t niet w eg d at fysica en kosm ologie hu n eigen m ethod e hebben, m et een zelfstand ige bew ijsvoering w aarvan d e form ele asp ecten exp liciet w ord en gem aakt in d e kennisleer. Ep icu ru s vraagt zijn volgelingen niet zijn fysisch w ereld beeld te aanvaard en als een geloofsartikel, of lou ter om zijn bevrijd end e w erking en ethische bru ikbaarheid . Integend eel, d it w ereld beeld kan alleen bevrijd end w erken d oord at het w aar en bewezen is. Ep icu ru s p robeert d an ook elk ond erd eel van zijn filosofie te verantw oord en m et een beroep op zijns inziens onw eerlegbare u itgangsp u nten, d ie hij als princip ieel em pirist m eent te kunnen vind en in d e ervaring. Door H erod otu s, Pythocles en Menoeceu s) en tw ee verzam elingen leerstellingen en sp reu ken. Van

H ellenistische filosofie en w etenschap

155

d eze gew oonte elk van zijn voornaam ste thesen u itvoerig te verantw oord en en d oor d e expliciete m anier w aarop hij zijn systeem p resenteert heeft Epicu ru s zijn opvolgers niet veel ru im te gelaten voor fu nd am entele correcties of m eningsverschil. Dit en niet, zoals w el bew eerd w ord t, een blind geloof in d e w aarheid van d e u itsp raken van d e m eester verklaart d at het epicu resche stelsel d oor d e eeu w en heen zichzelf gelijk is gebleven.  .HQQLVOHHU DOrWKHLDV) w aaraan alle uitspraken over d e w erkelijkheid , en over ons leven in d eze hij p laatst d e gezochte grond slag in d e evid entie van d e zintu iglijke ervaring zow el d ie van voorw erp en buiten d e w aarnem er als van inw end ige gew aarw ord ingen van genot en p ijn en in begrip pen d ie onm id d ellijk op d eze w aarnem ing zijn gebaseerd . H et eerste en voornaam ste criterium van w aarheid is d us zintu iglijke w aarnem ing (DLVWKrVLV). Ep icu ru s gaat er klaarblijkelijk van uit d at w ij voorw erp en in d e w erkelijkheid om ons heen in beginsel w aarnem en zoals ze zijn. Deze overeenkom st tu ssen w aarnem ing en voorw erp m oet w el betekenen d at d e voorw erp en hu n vorm en stru ctu u r tot op zekere hoogte letterlijk aan ons d oorgeven. Dat kan alleen als er bij d e w aarnem ing telkens iets van d eze voorw erp en bij ons binnend ringt. Ep icu ru s verklaart d it als volgt. De voorw erp en in d e w ereld om ons heen bestaan u it atom en en scheid en voortd u rend d u nne film p jes of schillen van atom en af, d ie vorm p jes of beeld jes (HLG{OD) w ord en genoem d . Deze beeld jes behoud en een tijd lang vorm en stru ctu u r van het voorw erp in kw estie, en d elen d eze aan ons m ed e w anneer ze onze zintu igen bereiken. Dit contact is w at w ij w aarnem ing noem en. Zu lke w aarnem ingen zijn volgens Ep icu ru s in zekere zin onbetw ijfelbaar. Deze overtu iging d ru kt hij u it in d e stelling d at elke w aarnem ing w aar is. H ierm ee bed oelt hij d at elke w aarnem ing w ord t veroorzaakt d oor iets d at w erkelijk bestaat in d e bu itenw ereld zo levert hij wat w e nu een cau sale theorie van waarnem ing noem en en d aard oor op een bep aald e m anier overeenstem t m et d atgene w at haar veroorzaakt: d e beeld jes. Op het niveau van d e w aarnem ing als zod anig is er d u s geen red en d e ene w aarnem ing boven d e and ere te stellen in w aarheid sw aard e. Een voorbeeld : als w ij een stroom van beeld jes ontvangen van een rechte stok, nem en w ij een rechte stok w aar. Als w e vervolgens een stroom van beeld jes ontvangen van een rechte stok d ie ged eeltelijk in w ater is ond erged om peld , nem en w ij een geknakte stok w aar. Ook d eze w aarnem ing is w aar, in d ie zin d at w at bij ons binnenkom t ind erd aad beeld jes zijn van een geknakte stok: het w ater geeft im m ers aan d e stroom van beeld jes d ie ons oog bereikt een afw ijking. Als zod anig is d aarom d e w aarnem ing van d e geknakte stok evenm in betw ijfelbaar als d e w aarnem ing van d e rechte stok. And ers d an d e Stocijnen is Ep icu ru s niet van m ening d at bep aald e w aarnem ingen zich van and ere kennisleer naar RQEHWZLMIHOEDUH u itgangsp u nten, oftew el criteria van w aarheid (NULWrULD WrV Om zijn theorien d e grootst m ogelijke zekerheid te verschaffen zoekt Ep icuru s in zijn

w erkelijkheid , in laatste instantie ku nnen w ord en getoetst. H ij toont zich hier een em pirist:

156

Griekse en Rom einse filosofie

ond erscheid en d oord at ze als het w are een m erkteken van hu n betrou w baarheid m et zich d ragen. Alle w aarnem ingen ku nnen d u s als criteriu m geld en d ankzij hun cau sale oorsp rong in d e bu itenw ereld , en ku nnen w aar genoem d w ord en d ankzij hun overeenstem m ing m et d e beeld jes. In d e praktijk blijven w ij, ook volgens Ep icu ru s, natu urlijk niet op d it elem entaire niveau steken, m aar verbind en w e aan onze w aarnem ingen RRUGHOHQ over het w aargenom en voorw erp , bijvooreeld d it is een geknakte stok , en gebru iken wij d e term w aarheid in een and ere en m eer strikte zin om d e overeenstem m ing aan te geven tu ssen oord elen (of p rop osities : zinsinhou d en) en voorw erp en in d e bu itenw ereld . Zu lke oord elen w ord en aan d e w aarnem ing toegevoegd d oor ons verstand ; ze m aken d u s niet d eel u it van d e w aarnem ing zelf, d ie red eloos (DORJRV) is. And ers d an d e w aarnem ing als zod anig ku nnen d eze oord elen ook onwaar zijn in d e bed oeld e striktere zin. Pas op d it niveau ku nnen w e in ons kennisverw ervend contact m et d e bu itenw ereld fou ten m aken. Waar het in d e kentheorie in laatste instantie om d raait, is d e vraag hoe wij d e w aarheid van het p rincip ieel onbetw ijfelbare criterium van d e w aarnem ing VHF. In som m ige gevallen nam elijk w anneer een held ere en ongestoord e w aarnem ing van het object in kw estie m ogelijk is vind t d e gew enste toetsing van een oord eel p laats d oor bevestiging (RXN HSLPDUWXUrVLV). Wanneer w e bijvoorbeeld van een afstand een vierkante toren w aarnem en afstand d ie ze hebben m oeten afleggen. De w aarnem ing als zod anig blijft onbetw ijfelbaar rond e toren is QLHW onbetw ijfelbaar. H et kan w ord en gecontroleerd , en d u s w ord en bevestigd w e ontvangen beeld jes van een rond e toren m aar het oord eel, d e m ening d at d aar is een (HSLPDUWXUrVLV) van d e kant van d e w aarnem ing of d oor het u itblijven van zulke bevestiging of onw aarheid van zon in princip e betw ijfelbaar oord eel kunnen vaststellen aan d e hand

als rond , kom t d it d oord at d e beeld jes d ie w e ontvangen vervorm d zijn als gevolg d e grote

of niet bevestigd , d oor m eerd ere w aarnem ingen te d oen. Zo ku nnen w e d e w aarnem ing herhalen d ichtbij d e toren, w aar d e kans op vervorm ing van d e beeld jes klein is. Op zichzelf is d e w aarnem ing van d ichtbij even onbetw ijfelbaar als d ie van veraf in beid e gevallen zijn het im m ers d e beeld jes en niet w ijzelf die d e w aarnem ing veroorzaken m aar d e grotere held erheid (HQDUJHLD) van d e w aarnem ing van d ichtbij stelt ons in staat het oord eel d at w e had d en gevormd op grond van onze eerd ere w aarnem ing te corrigeren. Welke w aarnem ingen held er zijn en w elke niet ku nnen w ij p as vaststellen op grond van een reeks w aarnem ingen en van onze ervaring m et om stand ighed en d ie een held ere w aarnem ing in d e w eg staan, zoals in het geval van d e toren afstand , in het geval van d e stok w ater als brekend e factor. Maar een filosofische theorie w il d oorgaans over m eer ku nnen sp reken d an over torens oord elen over objecten d ie QRRLW held er en van d ichtbij ku nnen w ord en w aargenom en, zoals hem ellicham en m et hu n bew egingen, d ie w e alleen van heel grote afstand w aarnem en, en voorw erp en op m icro-niveau , in het bijzond er atom en, d ie w e helem aal niet kunnen en stokken, en een om vattend w ereld beeld kunnen bied en. Dat schep t d e nood zaak te

H ellenistische filosofie en w etenschap

157

w aarnem en. Deze groep noem t Ep icu ru s ond u id elijke objecten (DGrOD). Oord elen over objecten u it d eze categorie, bijvoorbeeld er bestaan atom en , of d e zon is vele m alen groter objecten in kw estie zelf, m aar w el LQGLUHFW toetsen, aan voorw erp en en verschijnselen w aarvan w el held ere waarnem ing m ogelijk is: hetzij aan gevolgen en bijverschijnselen van afleid en hetzij aan DQDORJH verschijnselen in d e wereld om ons heen. Zu lke ind irecte (DQWLPDUWXUrVLV) of niet-w eerlegging (RXN DQWLPDUWXUrVLV). toetsing kan niet leid en tot bevestiging (HSLPDUWXUrVLV) m aar w el tot w eerlegging In d e p raktijk sp eelt bij Ep icu ru s vooral bewijsvoering aan d e hand van analoge het object zo ku nnen w e u it d e w aarnem ing van bew eging het bestaan van lege ruim te d an d e aard e ku nnen w e volgens Ep icu ru s niet toetsen aan held ere w aarnem ingen van d e

verschijnselen een grote rol. Zo bew eert hij in d e %ULHI DDQ 3\WKRFOHV (94-95) d at d e m aan haar

licht ofw el van zichzelf heeft of van d e zon, w ant ook om ons heen zien w ij veel d ingen d ie u it zichzelf licht geven, m aar ook veel d ie hun licht van iets and ers ontvangen. Op d eze m anier zijn er in het bereik van het d irect w aarneem bare vaak m eerd ere analoge een stelling om trent het betrokken ond u id elijke verschijnsel PRJHOLMN w aar is of zoals Epicu ru s het u itd ru kt, d at het w aar is d at d e beschreven oorzaak het betrokken verschijnsel NDQ verklaren. Ep icu ru s is zich van d eze bep erking terd ege bew u st en trekt er ook rigou reu s d e consequ enties u it: op het gebied van m et nam e sterrenku nd e en m eteorologie kan en m oet filosofie alleen reeksen alternatieve verklaringen geven. Men zou op d it p u nt ku nnen spreken van geregionaliseerd scepticism e, d u s een scepticism e d at tot bep aald e d om einen van d e w erkelijkheid blijft bep erkt: als em pirist, d ie d e ond ervind ing m et al haar bep erkingen als enige grond slag aanvaard t voor alle kennis, m oet Ep icuru s conclu d eren d at w ij lang niet alles m et zekerheid ku nnen kennen en verklaren. Tot zover het fu nctioneren van d e w aarnem ing als criteriu m . H iernaast erkent Epicu ru s beeldvorm end e activiteit van d e geest of van het d enken (SKDQWDVWLNr HSLEROr WrV GLDQRLDV) een p roces w aarbij atom en van onze ziel d irect, d u s niet d oor tu ssenkom st van d e zintu igen, w ord en geraakt d oor atoom beeld jes (HLG{OD) d ie zo fijn zijn d at ze d w ars d oor het lichaam heen gaan. Een voorbeeld zijn d room beeld en, d ie d u s volgens Ep icuru s altijd van bu iten kom en. Ook hier geld t d at d e beeld en als zod anig onbetw ijfelbaar zijn, maar d at w e niet aan ied er beeld zomaar een oord eel over d e w erkelijke stand van zaken ku nnen toevoegen. Een belangrijker criteriu m in d e praktijk is preconcep tie (SUROrSVLV). H erhaald e ongestoord e w aarnem ingen leveren een soort herinneringsbeeld op , d at d e belangrijkste eigenschap p en van het regelm atig w aargenom en voorw erp in zich bevat: w e ku nnen d eze p reconcep tie om schrijven als een natuu rlijk gevorm d algem een begrip . H et is w el m ogelijk d at iem and als gevolg van belem m erend e factoren zw akke geestelijke verm ogens, een QDWXXUOLMNH algem ene begrip pen, en d u s geen preconcep ties. H oew el p reconcepties niet verkeerd e op voed ing onju iste algem ene begrip p en vorm t, m aar d at zijn d an geen nog d rie and ere onbetw ijfelbare w aarheid scriteria. Ten eerste is er d e zogenaam d e verschijnselen te vind en. In d it soort gevallen betekent niet-w eerlegging niet m r d an d at

158

Griekse en Rom einse filosofie

aangeboren zijn m aar d oor w aarnem ingen gevorm d , noem en w e ze m et recht SUH-concep ties, voor-begrip pen, om d at w e ze gebru iken om volgend e ervaringen te categoriseren. Daarnaast gebru iken w e p reconcep ties als criterium bij het toetsen van algem ene oord elen zoals alle hond en hebben vier p oten . Ook van god en hebben w ij volgens Epicu ru s een p reconcep tie, d oord at god en d e antropom orfe god en van het Griekse pantheon over w ie H om erus d icht d oor d e eeu w en heen af en toe zijn w aargenom en en in d rom en verschijnen. H et ald u s gevorm d e natuu rlijke algem ene begrip god , d at alle w ezenlijke eigenschap p en van een god om vat, ku nnen w e als criterium gebru iken bij het beoord elen van uitspraken over god en. Als vierd e en laatste criteriu m id entificeert Ep icu rus het gevoel (SDWKRV) van genot en zijn tegend eel, p ijn oftew el onlust. Deze gew aarw ord ingen zijn een soort inw end ige w aarnem ing. We ku nnen ze als criterium gebru iken in d e leer van d e ziel, ond erd eel van d e natu u rfilosofie, m aar in d e p raktijk functioneren ze vooral als toetsingscriteriu m in d e ethiek.  1DWXXU HQ NRVPRV Met behu lp van d e hierboven u iteengezette m ethod ologie, d ie steunt op volgens hem onw ankelbare criteria, constru eert Ep icu ru s zijn fysica oftew el natu urfilosofie. Deze is m aterialistisch: het enige d at bestaat is m aterie, d ie bestaat uit ond eelbare licham en oftew el atom en, en leegte, d e ruim te w aard oorheen atom en zich bew egen. Ze is ook m echanistisch: alle ontstaan en vergaan is het resu ltaat van d oelloze en ongeleid e bew egingen van atom en d ie op elkaar stoten en tijd elijk aaneenklonten. De stelling d at het heelal geen and ere elem enten om vat d an atom en en lege ru im te verantw oord t Epicu ru s volgens d e regels van zijn kennisleer. Dat licham en bestaan is op grond van onze ervaring evid ent. Dat d eze licham en u it ond eelbare d eeltjes bestaan, is w elisw aar niet d irect w aarneem baar, m aar volgt uit het feit d at d e tegenovergesteld e these d at m aterie oneind ig d eelbaar is d oor d e w aarnem ing w ord t tegengesproken: in het geval van oneind ige d eelbaarheid zoud en w ij volgens Epicu rus licham en in het niet zien verd w ijnen. Lege ruim te is evenm in d irect w aarneem baar, m aar atom en hebben haar nod ig voor d e bew eging d ie leid t tot d e vorm ing van d e w ereld d ie wij w aarnem en, net als zichtbare licham en ru im te nod ig hebben om te ku nnen bew egen. Deze lege ruim te is oneind ig, w ant er is niets d at haar zou ku nnen begrenzen. Atom en hebben geen and ere eigenschap pen d an hu n om vang, vorm en gew icht. H u n natu u rlijke bew egingsrichting is om laag, haaks op het op p ervlak van d e aard e: w e zien im m ers ook alle zichtbare licham en d ie gew icht hebben op aard e van natu re om laag vallen. Dit zou tot gevolg hebben d at ze langs evenw ijd ige banen d oor d e oneind ige leegte bew ogen zond er m et elkaar in aanraking te kom en en sam en te klonten tot zichtbare licham en, w are het niet onvoorsp elbare zijw aartse afw ijking (SDUHQNOLVLV, Lat. FOLQDPHQ) im p liceert overigens ook d at natu u rprocessen nooit volled ig ged eterm ineerd zijn. d at ze som s d oor toeval zijw aarts van hun baan afw ijken. H et bestaan van d eze

H ellenistische filosofie en w etenschap

159

Atom en en lege ru im te vorm en tezam en d atgene d at in d e m eest strikte zin bestaat. Alle voorw erp en d ie w ij in d e w ereld w aarnem en bestaan in laatste instantie u it atom en en lege ru im te. Dat w il niet zeggen d at d eze m acroscop ische voorw erp en zelf m ind er reel zijn. Integend eel, zij vorm en een eigen niveau van w erkelijkheid m et voor een d eel unieke eigenschap p en. De atom en hebben alleen d e eigenschap p en om vang, vorm en gew icht. Alle and ere eigenschap p en, zoals kleu r en tem p eratuu r, bestaan niet op het niveau van d e atom en, m aar zijn het resu ltaat van d e m anier w aarop com binaties van atom en als m acroscop ische voorw erp en d oor ons w ord en w aargenom en. H ierm ee form u leert Epicu ru s voor het eerst d uid elijk het ond erscheid tu ssen p rim aire (intrinsieke) en secund aire (van w aarnem ing afhankelijke) eigenschap p en. H et relatieve karakter van secu nd aire eigenschap p en betekent overigens niet d at Ep icuru s er geen realiteit aan toekent: op hun eigen niveau , d at van het zintu iglijk w aarneem bare, bestaan zij w el d egelijk en w e ku nnen er in beginsel via d e w aarnem ing held ere kennis van hebben. H ier ligt een belangrijk verschil m et het atom ism e van Dem ocritu s. Alle natu u rkund ige p rocessen zijn terug te voeren op het ged rag van d e atom en d ie eraan ten grond slag liggen; d eze vorm en d ankzij hu n bew eging hu n ond erlinge botsingen en verw evingen gehelen d ie ook w eer uiteenvallen. In Ep icu ru s w ereld beeld krijgen d u s van Aristoteles vier typ en oorzaak alleen d e m aterie-oorzaak en d e oorzaak van bew eging een plaats: er is niet zoals bij Plato en Aristoteles een onafhankelijke stru ctu rerend e vorm oorzaak en ook niet een ingebou w d e d oelgerichtheid , een teleologie. Ied ere vorm van ord e d ie er is, is bij toeval uit chaos ontstaan en is tijd elijk zoals in d e w anord elijke bew eging van herfstblad eren som s tijd elijk een geord end e w erveling ontstaat. God en bestaan w el ze verschijnen im m ers van tijd tot tijd aan m ensen m aar sp elen geen rol in d e kosm os. Ze leid en een volm aakt gelu kkig bestaan volm aakt gelu k behoort nam elijk tot onze p reconcep tie van een god onbelast d oor zorgen of w erk. Zelfs d e hem ellicham en, trad itioneel een d om ein van het god d elijke, hebben niets god d elijks in zich:
Je m oet niet d enken d at d e bew egingen van d e hem ellicham en, hu n keren, hu n verd u isteringen, hu n op kom st en ond ergang en alles w at d aarm ee gep aard gaat, p laatsvind en om d at er een m acht is d ie ze leid t, d ie ze hu n p laats w ijst en ord ening geeft, terwijl hij tevens volled ig gelu k geniet in onsterfelijkheid . Dru kte en bezorgd h eid , woed e en w elgezind heid gaan im m ers niet sam en m et gelu k, m aar horen bij zw akheid , angst en afhankelijkheid van and eren. (%ULHI DDQ +HURGRWXV 76-77)

Epicu ru s u itgekled e god sbegrip d eed tegenstand ers, zoals d e Stocijn Posid oniu s, hem ervan betichten ten d iep ste, zij het niet op enlijk, athest te zijn. Een feit is d at zijn god en, in tegenstelling tot d e trad itionele Griekse god en maar ook tot d ie in d e filosofie van Plato, van Aristoteles en van d e Stoa, kosm ologisch geen enkele rol sp elen. Wat is volgens Ep icu ru s d e kosm os d an w el? Een geord end geheel van begrensd e om vang d at bij toeval ergens in het oneind ige heelal tot stand is gekom en en d at op een zeker ogenblik ook w eer uit elkaar zal vallen en in d it heelal oplossen. Gezien d e oneind ige

160

Griekse en Rom einse filosofie

hoeveelheid atom en in het heelal en d e oneind ige om vang van d e ru im te m oeten zich eld ers in d it heelal and ere, eveneens tijd elijke w ereld ord eningen bevind en, d ie al d an niet lijken op d e onze. And ers d an in het hed end aagse sp raakgebru ik d u id en d e w oord en kosm os en u niversu m voor Ep icu ru s d u s heel verschillend e d ingen aan. H et u niversum is oneind ig en kent u it zichzelf geen ord e w aar zou d eze vand aan m oeten kom en? De kosm os d aarentegen is begrensd van om vang en vertoont een zekere ord ening, al is d eze toevallig tot stand gekom en en van tijd elijke aard , zoals in Ep icu ru s w ereld beeld ied ere ord ening tijd elijk is. Binnen het ene, oneind ige heelal bevind t zich, tegelijkertijd , een oneind ig aantal w ereld en. Ook d e m enselijke ziel bestaat u it atom en, zij het van een bijzond er fijne, bew eeglijke soort. Dit houd t in d at ook d e ziel ooit u iteen zal vallen: bij d e d ood . Een leven na d e d ood is er niet, en angst voor straf in een hiernam aals is ongegrond . In zijn jonge jaren noem d e Ep icu ru s zich Dem ocritu s volgeling. Ep icu ru s natu u rfilosofie en kosm ologie zijn ind erd aad in veel op zichten schatp lichtig aan d iens atom ism e. Toch zijn er belangrijke verschillen. Een eerste belangrijk verschil w erd al even aangestip t en is gelegen in d e kennistheoretische hou d ing van d e tw ee filosofen. Dem ocritu s scheid d e het d om ein van d e zintu iglijke w aarnem ing, d ie volgens hem slechts onheld ere kennis op levert, strikt van d at van d e elem entaire d eeltjes, w aar echte kennis betrekking op m oet hebben. Dem ocritu s w as zelf geen scep ticu s, en ond erschreef Anaxagoras'these d at w at aan ons verschijnt d e aanblik is van het verborgene. Maar het p ure feit d at hij w at aan ons verschijnt als onheld er beschou w d e, m aakte zijn p ositie vatbaar voor een sceptische interpretatie; en w e w eten d at in d e vierd e eeu w som m ige volgelingen zijn leer ind erd aad in sceptische zin interp reteerd en. Bij Epicu ru s is er van een d ergelijke tend ens naar scep ticism e geen spoor m eer: zintu iglijke kennnis is in p rincipe held er en betrou w baar, en kan ju ist d aard oor een stevige basis vorm en voor kennis over d e stand van zaken op het m icroniveau. Een tw eed e vernieuw ing ten op zichte van Dem ocritu s atom ism e is d e introd u ctie van d e al genoem d e toevallige zijw aartse afw ijking (FOLQDPHQ) in d e baan van d e atom en.  'HWHUPLQLVPH HQ YULMH ZLO Beid e vernieu w ingen zow el d e aannam e van d e realiteit van secund aire eigenschapp en als d e introd u ctie van d eze afwijking kom en sam en in Ep icu ru s theorie van d e vrije w il. Mentale toestand en w aarond er d e overtuiging d at w e althans bij bep aald e ged achten en beslissingen vrij zijn zijn via introsp ectie w aarneem bare secu nd aire eigenschap pen van het conglom eraat van atom en d at onze ziel vorm t, ons ik. Verlangens, overw egingen en beslissingen vind t m en niet op het niveau van de atom en, m aar alleen op het niveau van d e ziel als geheel. Daarom hou d en w e d e ziel als geheel verantw oord elijk voor d enken en ged rag, en ku nnen w e d ie verantw oord elijkheid niet afschu iven op d e ond erliggend e ind ivid u ele atom en. (Ep icu ru s d enkt d at d it laatste d e logische consequ entie is van d e positie van Dem ocritus, d ie im m ers d e realiteit van m acroscop ische licham en en secu nd aire

H ellenistische filosofie en w etenschap

161

kw aliteiten in tw ijfel trekt.) Ook het introsp ectieve gevoel bij ons d enken en beslissen d at w ij (d at w il zeggen ons ik ) hierbij vrij en zelf verantw oord elijk zijn is, zoals gezegd , een m entale toestand , en als zod anig een secu nd aire eigenschap van d e ziel, d ie even reel is als d e rood heid van een tom aat. We hebben zelfs, op basis van herhaald e introspectieve ervaringen van eigen verantw oord elijkheid , een p reconcep tie van eigen verantw oord elijkheid gevorm d . Deze p reconcep tie is zo sterk d at zelfs verd ed igers van het d eterm inism e haar onbew u st ond erschrijven. H et feit alleen al d at ze m et een verd ed iging kom en en and eren p roberen te overtu igen betekent im m ers d at ze eigenlijk geloven d at and eren zelf het verm ogen hebben van m ening te verand eren, en d u s d at hu n m entale onhoud baarheid van het d eterm inism e. Er PRHW d u s zoiets zijn als vrije w il. Maar NDQ d it er gevoel van vrijheid ) m oeten im m ers op een bep aald e m anier gefu nd eerd zijn in d e atom en d ie d e ziel constitu eren, net zoals d e eigenschap rood van d e tom aat iets te m aken heeft m et d e atom aire stru ctu u r (d ie op een bep aald e m anier op ons w aarnem ingsverm ogen inw erkt). Maar als d e atom en in d e ziel allem aal uitslu itend via d e w etten van d e nood zakelijkheid bew egen d e ene bew eging levert vanzelf d e volgend e op en als d ie bew eging d an ook nog eens d oor d e inp ut van bu iten (w aarnem ingen) w ord t ged eterm ineerd , hoe kan d an d e bew eging van d e ziel als geheel iets and ers zijn d an d e som van d eze ged eterm ineerd e bew egingen, en d u s zelf ook ged eterm ineerd ? H ier d oet Ep icu ru s een beroep op het id ee van d e toevallige afw ijking in d e atoom bew eging (FOLQDPHQ). H oe hij d it precies toep ast, en hoe su ccesvol d ie toep assing u iteind elijk is, is om stred en. Waarschijnlijk is d e ged achte d eze: d e afw ijking (FOLQDPHQ) m aakt d at d e bew eging van ind ivid u ele ziele-atomen op een bep aald m om ent niet m eer het nood zakelijke en voorsp elbare gevolg is van d e bew eging op een vorig m om ent, zod at d e toestand van d e ziel als geheel niet m eer ged eterm ineerd is d oor zijn van d e ziel als geheel HUYDUHQ w ij d it als onze vrije w il. Latere tegenstand ers verw eten hem voorfgaand e toestand , of d oor externe factoren (zoals d e w aarnem ing). Op het m acro-niveau d at ons ik in d at geval niet w erkelijk vrij is, m aar ten p rooi aan het toeval. H et is m oeilijk d eze tegenw erp ing te pareren, en w e w eten niet of en, zo ja, hoe Ep icuru s d at heeft ged aan. atoom bew egingen w erkt, d at d e resu lterend e bew eging van d e ziel als geheel gew oon LV w at w e ervaren als vrije w il, en d at het hem er alleen om gaat d eze ervaring te verklaren en in ied er geval ged eterm ineerd heid d oor externe factoren u it te sluiten. Van d e p roblem atiek rond ziel en vrije w il keren w e ten slotte nog even teru g naar het geheel van d e Ep icuresche fysica en kosm ologie. We ku nnen d eze karakteriseren als een ind rukw ekkend e en illu sieloze p oging om een p u ur m aterialistisch w ereld beeld te schetsen u it w anord e. Dit geld t voor het ontstaan van d e levenloze natuu r d e kosm os en van levend e w ezens, m aar ook voor d at van m enselijke cu ltu u r: taal, het leven in geord end e w aarin ied ere vorm van ord e langs d e p roefond ervind elijke w eg van WULDO DQG HUURU evolueert Misschien zou hij ku nnen antw oord en d at het toeval alleen op het niveau van ind ivid u ele toestand en niet ged eterm ineerd zijn. H ierm ee bevestigen ze zelf d e p raktische

ook zijn? De onloochenbare in d e ervaring gegeven asp ecten van d e ziel (w aarond er het

162

Griekse en Rom einse filosofie

sam enlevingen en het naleven van norm en en w aard en hebben zich geleid elijk ontw ikkeld u it d e levensom stand ighed en van w ild e oerm ensen.  ,QGLYLGX HQ JHPHHQVFKDS Epicu ru s op vatting van d e natuu rlijke w ereld w erkt op verschillend e m anieren d oor in zijn ethiek. Ten eerste bevrijd t ze ons van tw ee fu nd am entele angsten: d ie voor d e god en en d ie voor d e d ood . De w ereld w aarin w ij leven is zond er im m anente ord ening en zond er bestu rend e m acht; god en sp elen er geen rol en bem oeien zich m et niets. Dat d e m enselijke ziel aan d ezelfd e w etten is ond erw orp en als het lichaam brengt m et zich m ee d at bij d e d ood m et het lichaam ook d e ziel ontbond en word t: d e atom en d ie haar vorm d en vallen onm id d ellijk u it elkaar. Om d at ons ik in onze ziel gelegen is kan Ep icuru s zeggen d at op het ogenblik van sterven d it ik m eteen verd w enen is, zod at d e d ood strikt genom en niet ons betreft:
H et m eest hu iveringw ekkend e van alle kw ad en, d e d ood , is d an ook niet iets d at ons aangaat, w ant w ann eer w ij er zijn is d e d ood er niet, en w anneer d e d ood er is zijn w ij er niet m eer. (%ULHI

DDQ 0HQRHFHXV 125)

Een leven na d e d ood kan er d u s niet zijn; voor straffen in een m ythische ond erw ereld hoeft niem and bang te zijn. Ten tw eed e geeft d e natuu rfilosofie ook als een soort negatief kad er voor d e ethiek grenzen aan w aarm ee d e m ens bij zijn streven naar gelu k rekening m oet hou d en. H oew el er in het heelal geen nood lot w erkzaam is en ook geen w illekeu r van m ogelijk vijand ige god d elijke m achten is d e natu urlijke w erkelijkheid ons al evenm in gu nstig gezind . De keerzijd e van d e u itschakeling van het god d elijke en d aarm ee van voorzienigheid is d at d e m ens leeft in een w ereld d ie zich van hem niets aantrekt. De kosm os is er niet voor d e m ens d e kosm os d ient geen enkel d oel en d at blijkt uit alle ram p en d ie ons ku nnen treffen. Tegen d eze achtergrond ku nnen w e Ep icuru s ethiek zien als een p oging om binnen d e begrenzingen d ie het leven nu eenm aal kent, d us binnen een eind ig bestaan in een fysische w erkelijkheid d ie we niet als onze natu urlijke w oning ku nnen beschouw en, een zekere m ate van eigen ord e te schep p en, een om geving w aarin een m ens zich voor d e d u ur van zijn leven thu is kan voelen. Ep icu ru s ethiek beru st d u s niet op een hooggestem d filosofisch m ens- of w ereld beeld m aar op een voor allen evid ent criteriu m . Zoals hij d e natu urfilosofie tracht te fund eren in het onbetw ijfelbare getuigenis van w aarnem ingen en natu u rlijke algem ene begrip p en, zo p robeert hij zijn ethiek te fu nd eren in het enige d at volgens hem onbetw ijfelbaar is in d it d om ein: onze gevoelens (SDWKr) van genot en zijn tegend eel pijn, tezam en m et het feit d at alle m enselijk hand elen van natu re d at w il zeggen w anneer het niet op een d w aalsp oor w ord t en d oel van het gelu kkig leven (%ULHI DDQ 0HQRHFHXV 129). Ep icu ru s ethiek is hed onistisch gebracht d oor d w aze m eningen genot zoekt en p ijn w il verm ijd en. Genot is u itgangsp unt

H ellenistische filosofie en w etenschap

163

(KrGRQr = genot): er is geen hoger d oel d an genot; and ere w aard en zijn hieraan ond ergeschikt. Ook al is in beginsel ied ere genotsbeleving een goed en ied ere pijn een kwaad , toch m oet een m ens niet zond er m eer elke vorm van genot najagen en alle onlu stgevoelens verm ijd en. Som s heeft genot onlustgevoelens tot gevolg w aarm ee w ij er d u ur voor betalen. Zo is er in beginsel geen enkel bezw aar tegen seksu eel genot, m aar leert d e ervaring d at zond er m eer toegeven aan seksu ele verlangens onaangenam e nevenverschijnselen kan veroorzaken:
Ik hoor d at je aand riften nogal ongerem d op seks gericht zijn. N u , zolang je d e w etten niet overtreed t, niet tegen d e goed e gew oonten ingaat, ook niet een van je naasten schad e berokkent, roofbou w p leegt op je lichaam of je m id d elen van bestaan erd oor jaagt, ku n je je neigingen naar believen volgen m aar het is onmogelijk niet in zon situ atie te beland en. (9DWLFDDQVH VSUHXN 51 een fragm ent van Ep icu ru s leerling Metrod oru s)

And ersom kunnen w e som m ige onlu stgevoelens m aar beter verd uren, om d at zij u iteind elijk genot op leveren d ie op w eegt tegen het ongem ak. Om d at ons lichaam niet in staat is d e vooren nad elen tegen elkaar af te w egen m oet ons verstand (SKURQrVLV) te hu lp kom en d oor van geval tot geval d e nood zakelijke afw eging te m aken: d e hed onistische calculu s. Juist om d at het actief najagen van d it soort genietingen ongu nstige gevolgen kan hebben m oeten w ij d eze kicks niet als het d oel van ons hand elen beschou w en. Doel is veeleer een p assieve of statische vorm van genot: het w elbevind en d at voortkom t u it d e afw ezigheid van behoefte, gem is en pijn. Om d at er volgens Epicu ru s geen toestand bestaat tussen onlu st en genot of w elbevind en in, staat afw ezigheid van onlu st, w at w il zeggen het bevred igd -zijn van onze behoeften, gelijk aan genot, en zelfs m eteen aan het hoogste genot.
Wanneer wij d u s zeggen d at genot ons levensd oel is, hebben w ij het niet over het genot van losband ige lied en of over d ie w elke gelegen is in actief gen ieten zoals bep aald e m ensen d enken d ie niet w eten w aar ze het over heben en d ie m et ons van m ening verschillen of aan onze leer een ongu nstige u itleg geven m aar d oelen w e op een toestand w aarin ons lichaam geen p ijn heeft en onze ziel niet w ord t verontru st. (%ULHI DDQ 0HQRHFHXV 131)

H ieru it blijkt d at Ep icuru s naast licham elijk ook geestelijk genot erkent en d u s ook geestelijke pijn of ongelu k. Ook hier is het hoogste genot een p assieve toestand : niet verontru st w ord en (DWDUD[LD). Op zu lke ogenblikken leid en w ij zelf het gelu kkige leven van een god . Geestelijk genot kan ook d e actieve vorm aannem en van aangenam e herinneringen. Zo m oeten w ij p ersoonlijke verliezen trachten w eg te strep en tegen d e aangenam e herinnering d ie w ij kunnen hebben aan w at w e kw ijt zijn, en m oeten w ij zelfs bij het w egvallen van onze d ierbaren proberen d e rouw van het ogenblik te bestrijd en m et nu chtere overw egingen. In d it op zicht w enste Ep icu ru s zelf een levend voorbeeld te zijn, zoals blijkt u it een brief d ie hij op zijn sterfbed schreef aan zijn leerling en vriend Id om eneu s:

164

Griekse en Rom einse filosofie Ik schrijf ju llie d it op d eze gelu kkige d ag d ie m ijn laatste zal zijn. De kolieken en d e p ijn d ie d e d ysenterie m ij bezorgt zijn zo hevig d at erger niet m ogelijk is. Maar tegenover d it alles staat voor mij d e geestelijke vreu gd e van d e herinnering aan d e gesp rekken d ie w ij hebben gevoerd . (Diogenes Laertiu s X, 22)

Epicu ru s legt er nad ruk op d at veel van onze behoeften niet natu u rlijk zijn m aar ingebeeld . H oew el gevoelens van genot en p ijn onbetw ijfelbaar zijn, kan een m ens verkeerd oord elen over w at d uu rzaam genot of p ijn op levert: hij kan d e hed onistische calculu s verkeerd toepassen. Tegen zu lke m isrekeningen levert het ep icurism e therap eu tische red eneringen. Zo vind en w e bij Lucretiu s argu m enten tegen m ensen d ie hun levensgelu k laten vergallen d oor d ood sangst, of tegen obsessieve verliefd heid d ie aan d e p ersoon van d e geliefd e een irrationele w aard e toekent, d ie je kw etsbaar m aakt en je leven op allerlei m anieren ontregelt. Ook d e ged achte d at je je levensgelu k ku nt vergroten d oor m id d el van rijkd om of m acht (ODWKH EL{VDV). beru st op zon m isrekening. Am bitie geeft ellend e. Leef m et w at vriend en in verborgenheid

 +RH HJRFHQWULVFK LV GLW KHGRQLVPH" Als genot en het verm ijd en van p ijn voor ied er m ens het hoogste d oel is, is er d an nog ruim te voor sociale w aard en? Waarom zou binnen zon ethiek een m ens zich iets aan and eren gelegen laten liggen? Ep icu ru s en zijn volgelingen hebben hu n best ged aan aan te tonen d at ook trad itionele sociale d eugd en, en verschijnselen als vriend schap, op hed onistische grond slag ku nnen w ord en verantw oord . Norm en en w aard en in een sam enleving, en in het bijzond er recht, bestaan niet van natu re en w ord en evenm in gesanctioneerd d oor een god of god en; ze berusten op een onu itgesp roken overeenkom st tu ssen d e led en van d e sam enleving om elkaar niet te schad en. Deze gaan zo n verd rag aan u it louter w elbegrep en eigenbelang: in een sam enleving getekend d oor strijd van allen tegen allen is een leven van en voor genot onm ogelijk. Welke invu lling p recies w ord t gegeven aan w at rechtm atig en rechtvaard ig heet verschilt van p laats tot p laats en d u s van cu ltu u r tot cu ltuu r m aar ook van tijd tot tijd . Dit houd t niet in d at rechtvaard igheid w illekeu rig of geheel en al relatief is. Al is rechtvaard igheid een m enselijke constru ctie, het is een constru ctie m et een w elbepaald d oel: het bep alend e criterium is altijd het voord eel d at betrokkenen er aan ontlenen in term en van genot. Dat het ep icu resche begrip van rechtvaard igheid het karakter heeft van een verd rag im pliceert d at het geen rol sp eelt in onze betrekkingen m et w ezens d ie geen afsp raken m et ons ku nnen of w illen m aken: m ensen d ie zich bu iten d e sam enleving stellen of d ie buiten onze beschavingskring vallen, m aar ook d ieren. Een tw eed e p ijler van Ep icu ru s sociale filosofie is zijn leer om trent vriend schap . Volgens Epicu ru s leert d e ervaring ons d at vriend schap pen bevord erlijk zijn voor een leven van genot, d at w il zeggen voor een leven vrij van onlu st en angst. Onze bew eegred enen om vriend schap te slu iten m et d eze of gene beru sten d an ook altijd in eerste instantie op

H ellenistische filosofie en w etenschap

165

eigenbelang. Maar eenm aal tot stand gekom en ontw ikkelt een vriend schap een eigen d ynam iek. Wij hechten ons aan onze vriend en, en zien hen na verloop van tijd niet m eer als volled ig van ons gescheid en ind ivid u en w ier belangen w ij ku nnen afw egen tegen d e onze, m aar als p ersonen d ie d eel u itm aken van onze eigen levenssfeer en w ier belang ook het onze is. H ierm ee slu it Epicu rus aan bij een oud e trad itie volgens w elke er tu ssen ons en onze vriend en een zod anige band bestaat van saam horigheid (NRLQ{QLD) en eensgezind heid and er ik (DOWHU HJR). H oew el vriend schap pen d u s in hu n oorsp rong een hed onistische basis hebben, groeien zij als het w are boven d it hed onistisch-calculerend e stad ium u it. In een volgroeid e vriend schap w ord t d e vriend niet m eer als w erktu ig gezien voor het eigen gelu k, m aar als bestand d eel van het eigen ik. Doel van het hand elen blijft het verkrijgen van genot in d ie zin verlaat Epicu ru s zijn hed onistische u itgangsp u nt niet m aar d it is nu een gezam enlijk genieten, en d e p ijn d ie m oet w ord en afgew end een gezam enlijke pijn. Deze sterke band van gem eenschap en saam horigheid betreft m aar een beperkte categorie van onze m ed em ensen. Bu iten d eze bep erkte kring van intiem e vriend en d ie w ij behand elen zoals w e onszelf behandelen, is er een ru im ere kring van m ensen uit d ezelfd e sam enleving of beschaving d ie ons althans niet vijand ig gezind zijn. In d eze ru im ere kring geld t het al genoem d e sociale verd rag. De m ensen d ie ook bu iten d eze kring vallen zijn in beginsel onze vijand en. Met hen m oeten w ij zo w einig m ogelijk te m aken hebben. H oew el Epicu ru s d u s zeker geen liefd e tot alle m ensen pred ikt, legt hij w el d egelijk nad ru k op het belang van sociale norm en en van affectieve relaties binnen d e m eest intiem e kring:
Vriend schap d anst d e w ereld rond en roep t ons allen op te ontw aken en onszelf gelu kkig te p rijzen. (9DWLFDDQVH VSUHXN 52)

(KRPRQRLD) d at w ij onze vriend niet m eer eenvou d ig als een and er beschou w en, m aar als een

 (SLFXUXV HQ GH &\UHQDwFL Epicu ru s hed onism e verschilt d u id elijk van d at van een kleinere en rad icalere hellenistische school, d e Cyrenaci genoem d naar Cyrene in Liby w aar d eze strom ing ontstond . Deze erkennen als echt genot alleen d e kick van d e actieve ervaring van genot, al erkennen ook zij w el een zekere stu rend e of m atigend e invloed van het p raktisch verstand . De neutrale toestand van vrij zijn van p ijn en verd riet, d ie volgens Ep icuru s bij u itstek het nastreven w aard is, zien zij als d e toestand van een slap end e of van een d od e. H u n filosofie om vat geen kosm ologie of fysica. H oew el er ook binnen d e Cyrenasche strom ing w el nu anceringen zijn aangebracht kan in het algem een w ord en gezegd d at het Cyrenasche hed onism e behalve rad icaler ook p essim istischer is d an d at van Ep icu ru s: veel Cyrenaci zagen in d at hu n id eaal geluk, het leven als een eind eloze reeks actieve genotsbelevingen, in feite onm ogelijk is, tem eer om d at hu n filosofie, and ers d an het epicu rism e, geen m echanism e bood om het verd riet en d e p ijn d ie het leven onverm ijd elijk brengt te neu traliseren. Volgens Cicero (7XVF. I, 83) verkozen d aarom op zeker ogenblik zoveel aanhangers van d e Cyrenacu s H egesias d e

166

Griekse en Rom einse filosofie

d ood d oor zelfm oord d at d e Egyptische vorst Ptolem aeu s II Philad elp hus zich genood zaakt zag d e school ter p laatse te verbied en.  'H 6WRD

 2QWVWDDQ HQ RQWZLNNHOLQJ Volgens een levensbeschrijving (D.L. 7.2-3) bleef Zeno u it Citiu m (ca. 334261 vC) kort na zijn aankom st in Athene staan bij een boekenstal en raakte hij verd iep t in een boek over Socrates. Ond er d e ind ruk van d iens p ersoonlijkheid vroeg Zeno d e boekhand elaar w aar hij zu lke m ensen kon vind en. Op d at ogenblik kw am d e Cynische w ijsgeer Crates voorbij. De verkop er w ees op Crates en zei Volg d ie m an. Zo w erd Zeno Crates leerling. Later stu d eerd e hij ond er m eer bij Aristoteles op volger Theophrastu s en bij het hoofd van Plato s Acad em ie, Polem o. Rond 300 vC vestigd e hij zich als zelfstand ig filosoof en verzam eld e een eigen kring van leerlingen om zich heen, d ie later naar d e zuilengalerij (VWRD) w aar ze bijeenkw am en Stocijnen of Stoci (6W{wNRL) w erd en genoem d . Diogenes verslag w erpt enig licht op Zeno s w ijsgerige achtergrond en m otivatie. In Athene w ed ijverd en rond 300 vC leerm eesters en hu n scholen om leerlingen ond er d e jonge m ensen d ie van heind e en ver naar Athene kw am en om w ijsheid te vind en. Voord at zo iem and tot n school toetrad kon hij m et and ere scholen kennis m aken. Dat is w at Zeno d oet volgens Diogenes, alleen kiest hij geen bestaand e school m aar sticht hij een nieu w e. Tot een school behoren w as m eer d an een theoretische stellingnam e, het had gevolgen voor d e levensw and el. H et p ersoonlijk voorbeeld van leerm eesters als Crates, m aar ook van eerd eren als Socrates, w as d an ook van groot belang. De Stoa zag in Socrates haar voornaam ste inspiratiebron, in elk geval totd at Zeno als stichter het hoogste gezag verkreeg. Algem een gold Socrates als toonbeeld van een filosofische levensw ijze tot in d e d ood ; d e Stoa nam bovend ien zijn intellectualism e over (niem and hand elt w illens en w etens verkeerd ). Een tijd lang voeld e Zeno zich aangetrokken tot het levensid eaal van d e Cynici, letterlijk w ie hond s zijn, m et hun afkeer van overgeleverd e norm en en conventies. Maar d e Cynici had d en net zo m in als Socrates een uitgew erkte filosofische theorie. Zij leefd en hu n filosofie, en d at op een p rovocerend e m anier: schaam teloosheid (DQDLGHLD) w as hu n streven. Zeno bood w el een allesom vattend e theorie, w aarvoor hij evenals zijn op volgers pu tte u it and ere insp iratiebronnen, m et nam e Plato en het Aristotelism e. De Stocijnen zijn d e eersten d ie hun filosofie presenteren als een systeem , d at w il zeggen een organisch stelsel van d octrines. H ierin ond erscheid en zij d rie d elen: fysica, logica en ethiek. Filosofie w erd w el vergeleken m et een tu in: d e p lanten staan voor fysica, d e om heining voor logica en d e vru chten voor ethiek. Ethiek w ord t d us voorgesteld als bekroning van d e filosofie. Dit slu it aan bij d e Stosche d efinitie van d e filosofie als levensku nd e of -kunst: niet een zu iver theoretische d iscip line m aar een activiteit, d irect toegep ast op d e grote en kleine vragen d es levens. De Stocijnen m aakten voor hun stelsel

H ellenistische filosofie en w etenschap

167

aansp raak op w aarheid en schonken veel aand acht aan kentheoretische grond slagen, m ed e ond er invloed van kritiek uit d e Acad em ie in haar scep tische fase. De belangrijkste leerstellingen van d e Stoa heeft Zeno geform uleerd en in system atisch origineel, m aar leverd e eigen bijd ragen aan fysica en theologie. In Cleanthes +\PQH DDQ =HXV staat Zeu s niet voor d e anthrop om orfe opp ergod uit H om eru s m aar is hij d e voorzienige alles bestierend e god van d e Stoa. Een cru ciale rol sp eeld e het d erd e hoofd van d e school, Chrysip pu s u it Soloi (ca. 280205 vC), aan w ie d e Stosche prop ositielogica w ord t toegeschreven, alsm ed e belangrijke verfijningen in d e leer van d e ziel en in d e ethiek. Zond er Chrysipp u s zou d e Stoa niet bestaan, w erd w el gezegd . (D.L. 7.183) De Stosche leer zoals ze in latere bronnen w ord t u iteengezet gaat veelal terug op Chrysip pu s form u leringen. Chrysipp u s en latere Stocijnen p resenteren hu n leer als u itleg van w at Zeno oorspronkelijk had gezegd of bed oeld . Trouw aan d e stichter staat bij hen hoog in het vaand el. H oew el d eze hou d ing aanp assingen niet u itslu it, kan toch w ord en vastgesteld d at het Stosche d enken d oor d e eeu w en heen een grote m ate van continu teit vertoont, ook al hebben latere bestrijd ers vaak betoogd d at vooraanstaand e Stocijnen op belangrijke pu nten verd eeld w aren. Deze bronnen hebben aanleid ing gegeven tot een ond erscheid tu ssen d e vroege of ou d e Stoa van Zeno, Cleanthes, Chrysip p us en hu n leerlingen, een Mid d enStoa m et als voornaam ste vertegenw oord igers Panaetius (ca. 185109 vC) en Posid oniu s (ca. 135ca. 51 vC) en een late Stoa in d e Rom einse keizertijd . Van verm eend e verschillen tu ssen vertegenw oord igers van d eze d rie p eriod en bijvoorbeeld in d e m ate w aarin zij op enstaan voor d e invloed van Platonisten en Aristotelici of in d e nad ruk d ie ze leggen op ethiek blijft in recent ond erzoek w einig over. Panaetius en Posid oniu s zijn geen d issid enten gew eest. Wel hebben ze het Stosche d enken ingang d oen vind en in d e Rom einse w ereld . Pas u it d e keizertijd hebben w e volled ig overgeleverd e geschriften van d rie Stocijnen: Seneca (ca. 165 nC), Ep ictetu s (50130 nC) en keizer Marcu s Aureliu s (121181 nC). In d e loop van d e d erd e eeu w sloten d e Stosche scholen hu n d eu ren. De concurrentiestrijd tu ssen d e scholen w as gew onnen d oor Platonisten m aar hu n Platonism e had invloed ond ergaan van d e Stoa.  .HQQLVOHHU HQ PHWKRGRORJLH Zeno ontw ikkeld e een theorie van d e vorm ing van begrip p en, d ie hij aanschouw elijk m aakte d oor zijn hand u it te strekken. Zijn open gesp reid e hand stond voor het stad iu m w aarin een m entale ind ruk of voorstelling (SKDQWDVLD) ontstaat, bijvoorbeeld bij w aarnem ing d oor m id d el van d e zintu igen. Vervolgens krom d e hij zijn vingers ter illu stratie van het instem m en (V\QNDWDWKHVLV) van ons verstand m et d e voorstelling in kw estie. Daarop bald e hij zijn vuist, ten teken d at d e voorstelling in het verstand w ord t opgeslagen als een begrip (NDWDOrSVLV). Ten verband gep laatst. Zijn leerling en op volger Cleanthes (ca. ? 330230 vC) w as m ind er

168

Griekse en Rom einse filosofie

slotte om sloot hij zijn vuist m et zijn and ere hand : d it illu streerd e d e onom stotelijkheid van w etenschapp elijke kennis (HSLVWrPr). Zeno ziet een m entale voorstelling kennelijk als p assief, iets d at d e ziel ond ergaat ten gevolge van zintu iglijke w aarnem ing, of van eigen d enken, zoals in het geval van gevolgtrekkingen m et betrekking tot d ingen d ie w e niet ku nnen zien. De volgend e stap is juist actief: w ij geven of onthou d en onze instem m ing aan een voorstelling. Wie d e toren van d e Utrechtse Dom van grote afstand w aarneem t als rond kan op grond van eerd ere w aarnem ingen zijn instem m ing aan d eze voorstelling onthoud en. De Stocijnen zeggen d at het aan ons is instem m ing te verlenen of te w eigeren. Instem m ing w ord t d oorgaans onm id d ellijk afgedw ongen d oor een voorstelling d ie held er of evid ent is behalve bij w ie ziek is, of geestelijk gestoord . Zu lke voorstellingen heten cognitief oftew el katalep tisch (NDWDOHSWLNr), naar het Griekse w oord voor begrip (NDWDOrSVLV), om d at instem m ing m et zon voorstelling van zelf tot begrip leid t: d e vu ist slu it zich. Een katalep tische voorstelling geeft een voorwerp w eer zoals het w erkelijk is. H aar evid entie vorm t een garantie hiervoor; m et and ere w oord en, ied ere kataleptische voorstelling d raagt haar eigen m erkteken in zich. Zij levert d e Stoa haar criteriu m voor w aarheid . Dit contrasteert m et d e inhou d d ie Epicu ru s aan het begrip evid entie in relatie tot w aarheid toekent (zie hierboven, 2.2). Een begrip w ord t in d e geest op geslagen als herinnering. Zo ontstaat een stelsel van begrip p en. Als d it stelsel een hoge m ate van consistentie vertoont w ord t het vast en zeker. Wie d it heeft bereikt laat zich niet m eer van een juist inzicht afbrengen d oor een m isleid end e voorstelling of d e d rogred en van een aanhanger van Epicu ru s of een and ere school. Dit is w at Zeno verstaat ond er w etenschapp elijke kennis (HSLVWrPr), d ie zoals w e zagen volgens hem een system atisch karakter had . Zu lke kennis stelt hoge eisen. Ze kom t neer op w ijsheid : d e best m ogelijke (eind )toestand , d ie sam envalt m et m orele voortreffelijkheid . H et valt in te zien hoe een m ens zich tot d it d oel kan ontw ikkelen: hij toetst elke nieu w e voorstelling op d e m ogelijkheid haar in te passen in een zich bij hem ontw ikkelend stelsel van bep roefd e, w aar gebleken begripp en. Gaat hij op d eze w eg d oor, d an ontstaat bij hem een steed s system atischer p atroon van d enken en hierm ee verbond en hand elen, en w ord t d e kans op vergissingen steed s kleiner. Zijn groeiend inzicht heeft gevolgen voor zijn hand elen; zolang hij geen w etenschap p elijke kennis had , leefd e hij in het bereik van m ening (GR[D), een m engelm oes van ju iste begrip p en en onw aarhed en en d aard oor een nog m in of m eer instabiele geestestoestand . De cognitieve voorstelling (SKDQWDVLD NDWDOHSWLNr), d ie als criteriu m d ient voor w aarheid ,

vorm t d e kentheoretische hoeksteen van het Stosche systeem . Daarom lag ze ond er vu ur m ethod ologie is d e p reconcep tie (SUROrSVLV), w aarond er een DOJHPHQH en QDWXXUOLMNH notie w ord t verstaan. Zoals w e hierboven hebben gezien ( 2.2), hanteerd e ook Ep icu ru s d it begrip in d eze betekenis. Volgens d e Stoa vorm en m ensen van natu re, d oor een p roces van van d e kant van scep tische tegenstand ers van d e Stoa. Een and er kernbegrip in d e Stosche

H ellenistische filosofie en w etenschap

169

abstractie, begrip pen van algem ene eigenschap p en van d ingen en w ezens. Dat d it van natu re gebeu rt brengt m et zich m ee d at d e m eeste, zo niet alle, m ensen d eze begripp en op d oen. De Stoa is verted erend optim istisch ten aanzien van het algem een m enselijk verm ogen een ju iste afsp iegeling van d e w erkelijkheid te ontw ikkelen: preconcep ties (SUROrSVHLV) ond erscheid en zich net als cognitieve voorstellingen d oor held erheid , w at rechtvaard igt d at w e ze als u itgangsp u nt nem en voor verd ere filosofische reflectie. Stocijnen m enen bijvoorbeeld (and ers d an Ep icuru s: hierboven, 2.23) d at d e preconceptie van God inhou d t d at H ij voorzienig is. De m ethod e d ie bestaat in een verfijnen en ord enen van zu lke algem ene noties noem en zij articu latie (GLDUWKU{VLV). Ook d e ged ichten van Hesiod u s en H om eru s vorm d en voor d e Stocijnen een rijke bron van noties d ie als uitgangspu nt kond en d ienen voor hu n p roced u re van conceptu ele fragm enten van het fysische w erk 2YHU GH ]LHO van het d erd e schoolhoofd , Chrysipp u s (hierboven, 3.). H ierin betoogt Chrysip pu s d at het hart d e zetel is van het m enselijk verstand , niet (zoals Plato had beweerd ) d e hersenen. H ij neem t niet alleen algem ene noties als uitgangspu nt, m aar ook versregels van H om eru s, Eu rip id es en and ere d ichters. Ook bied t hij een allegorische uitleg van d e d oor H esiod u s verteld e m ythe van d e geboorte van d e god in van d e w ijsheid , Athena, u it het hoofd van haar vad er Zeu s. (Zo zetelt ook d e red e in ons binnenste en zend t rationele taal uit d ie via ons hoofd , te w eten d oor d e m ond , ons lichaam verlaat). Ook bed ienen Chrysip p u s en and ere Stoici zich van etym ologische herleid ing van w oord en en nam en, bijvoorbeeld van god en. Ook d eze is erop gericht d e kern van w aarheid d ie erin besloten ligt teru g te vind en. Zo gaven d e Stocijnen aan u iteenlop end e u itingen van d e Griekse cu ltuu r een p laats in hu n stelsel en lijfd en d eze bij hu n leer in.  /RJLFD Was Aristoteles d e schep per van d e logica, Chrysip p us zette een tenm inste even revolu tionaire stap d oor een logica te ontw ikkelen d ie niet zoals d ie van Aristoteles term en of pred icaten als elem enten neem t, m aar d ragers van w aarheid en onw aarheid : zinsinhou d en oftew el prop osities. Aristoteles syllogistiek w erkt alleen betrekkingen u it tu ssen inhoud en van zinnen d ie bestaan u it een su bject en een p red icaat; d e Stosche logica analyseert betrekkingen tu ssen p rop osities ongeacht hu n inw end ige opbou w . Uit system atisch logisch oogp u nt bestrijkt d e syllogistiek d u s m aar een klein d eelgebied van d e logica. Volgens Chrysip p u s ku nnen alle geld ige red eneringen w ord en herleid tot vijf als S, d an T; w elnu S; d erhalve T. Bijvoorbeeld : als het d ag is, is er licht; het is d ag; d u s er is licht. Net als een syllogism e volgens Aristoteles, bestaat d e red enering u it tw ee prem issen en aangenom en als axiom ata. Een van d eze vijf is bekend gew ord en als PRGXV SRQHQGR SRQHQV: grond vorm en oftew el m od i , d ie zelf niet kunnen w ord en bew ezen en d us m oeten w ord en articu latie. Een belangrijke p rim aire bron voor d eze p roced u re zijn d e relatief talrijke

170

Griekse en Rom einse filosofie

een conclu sie; m aar nu staan d e variabelen (S, T) niet voor term en als m ens en sterfelijk (bijvoorbeeld in als alle M(ensen) S(terfelijk) zijn ) m aar voor p rop osities: het is d ag , er is licht . Naar d e hyp othetische op bouw van d e eerste prem isse uit voorw aard e (DQWHFHGHQV), vervat in een voorw aard elijke bijzin ingeleid d oor als, en gevolg (FRQVHTXHQV), sp reekt m en ook van hyp othetische logica. Voor Stosche zow el als Perip atetische logica geld t d at ze net als w isku nd e al gau w om zichzelfs w ille is beoefend , als iets van intrinsiek belang en w aard e. Maar in d e eerste p laats d iend e logica om red eneringen te analyseren , wat oorsp ronkelijk w il zeggen: ze voor zover m ogelijk te herleid en, in het geval van d e Stoa tot d e vijf onbew ijsbare m od i. Lu kt d it, d an is d e red enering geld ig; met and ere w oord en, logische analyse kan d ienen om d e geld igheid van red eneringen te toetsen. Zo sp eelt logica een rol in de articulatie van gem eenschap p elijke noties en het verw erven van w etenschap pelijke kennis.  =LMQVOHHU QDWXXU JRGHQ Inzake het begrip zijn nam en d e Stocijnen u it Platos d ialoog 'H VRILVW het criteriu m over

d at iets is krachtens zijn verm ogen iets te bew erkstelligen of te ond ergaan (6RSKLVWHV 247 D E). And ers d an Plato m eend en zij d at alleen licham elijke d ingen aan d it criterium vold oen. Maar het licham elijke om vat bij hen m eer d an bij Plato: d e ziel is een soort ad em (SQHXPD), en d aarm ee is ook haar d eu gd (DUHWr) oftew el m orele voortreffelijkheid licham elijk, evenals d e afd ru kken in en configu raties van d e ziel d ie w ij voorstellingen en begrip p en noem en. Uit d it m aterialistisch u itgangsp u nt vloeit voort d at er alleen ind ivid u en bestaan: algem ene begrip p en als m ens zijn niet m eer d an verzam elnam en, afkortingen d ie in feite verw ijzen naar ind ivid u ele m ensen. Iets universeels bestaat alleen in d e taal, niet als d ing in d e w erkelijkheid ; het m ist d e bep aald heid d ie het zijnd e eigen is. Met hun nad ru k op het licham elijke, w aarneem bare ind ivid u wijzen d e Stocijnen Plato s leer van het zijn van transcend ente vorm en oftew el id een van d e hand . Ook Aristoteles im m anente vorm als w ezen of essentie van een natu u rlijke soort verw erpen zij. H oew el d e Stocijnen het bereik van het licham elijke zijnd e zoveel m ogelijk oprekken, erkennen zij d aarnaast onlicham elijke entiteiten d ie w elisw aar niet in strikte zin bestaan of zijn, m aar w el deel uitmaken van onze ervaringsw ereld , bijvoorbeeld fictieve wezens zoals Centauren. Ook tijd (vand aag) en plaats (in Athene ) bestaan in feite niet in d e fysische realiteit, maar zijn eerd er te zien als abstracties d ie d e geest volvoert op basis van d e realiteit. Ook betekenissen oftew el d ingen d ie w ord en gezegd (OHNWD) bestaan niet in d e fysische w erkelijkheid , bijvoorbeeld d e betekenis van d e zin Cato w and elt (het concrete w and elend e ind ivid u Cato een lichaam bestaat natuu rlijk w el.) Al d eze onlicham elijke entiteiten hebben m et elkaar gem een d at ze staan voor iets bep aald s. Het iets is d aarom d e hoogste categorie, d at naast d e licham elijke d ingen ook d eze onlicham elijke entiteiten (ficties, tijd en ru im te, betekenissen) om vat.

H ellenistische filosofie en w etenschap

171

Binnen d e licham elijke w erkelijkheid ond erscheid t d e Stoa tw ee beginselen, het ene actief vorm end , het and ere vorm eloos en p assief. H et eerste, actieve beginsel d u id en ze ook aan als god , oorzaak, nood lot, natu u r, (levens)ad em (SQHXPD) of verhoud ing , red e (ORJRV); het tw eed e heet bij hen net als bij Aristoteles m aterie. Stocijnen id entificeren het actieve beginsel kleinste d etail bepaalt. Deze god heid d ie, getu ige d e term ORJRV, volm aakt rationeel is, ord ent op d e best m ogelijke m anier een m aterie vergelijk d e d erd e factor, het ontvangstoord d us m et een god d ie als vu rige ad em (SQHXPD) alles d oord ringt en het als nood lot tot in het

d eze bij Plato w eerbarstig is (hierboven, ) en bij d e Stoa louter p assief. Dit w ereld beeld

(K\SRGRFKr) u it Platos 7LPDHXV, een factor d ie vaak als m aterie werd uitgelegd , zij het d at

verenigt d u s god d elijke voorzienigheid m et d eterm inism e. Als w ij m enen toeval, chaos en ellend e w aar te nem en is d at een uitvloeisel van ons bep erkte ind ivid uele persp ectief op d e w erkelijkheid ; u it het oogp unt van d e alles om vattend e god d elijke natu ur zijn d e d ingen op tim aal rationeel geord end . De kosm os ziet d e Stoa als bolvorm ig, om ringd d oor lege ru im te. De meeste Stocijnen hangen een cyclische op vatting van d e geschied enis aan, in overeenstem m ing m et trad itionele Griekse intuties over d e volmaaktheid van d e cirkelbew eging, d ie ond er m eer zou blijken uit d e om loop van d e hem ellicham en. Boven zonnejaren m et hu n cyclus van vier seizoenen is er ook een groot jaar , d at volgens n bron 3.942.000 zonnejaren zou om vatten. Deze grote cyclus w ord t gem arkeerd d oor een p eriod iek vergaan van d e w ereld telkens w anneer het kosm ische vu u r zozeer d e overhand krijgt d at d e w ereld verbrand t. Dit is niet een betreu rensw aard ige catastrofe, m aar een kosm isch hoogtepu nt w aarbij d e god heid geheel en al in zichzelf op gaat. Uit het op p erm achtige vu ur constitu eren zich d an geleid elijk d e natuu rlijke elem enten w ater, aard e en lu cht op nieu w en vorm en een nieu w e kosm os: een nieuw tijd p erk gaat in. Om d at ook nu d e god d elijke red e (ORJRV) alles volm aakt regelt is er geen red en w aarom zelfs m aar het kleinste d etail van een ind ivid ueel leven and ers zou verlop en d an in het vorige tijd p erk. Dit d enkbeeld d oet d enken aan N ietzsche s eeu w ige teru gkeer van hetzelfd e (ew ige Wied erkehr d es Gleichen), m aar terw ijl d it bij N ietzsche m oet insp ireren tot een aanvaard ing van het eigen leven m et zijn schad uw zijd en, is d e Stosche voorlop er een uiting van kosm isch op tim ism e. De Stoa beschouw t d e kosm os naar analogie van een levend w ezen. H et actieve beginsel (God ) w ord t gezien als w ereld ziel en voorgesteld als een w arm e ad em (SQHXPD) d ie alles d oord ringt, vorm t en bijeenhou d t. H ierin overheersen tw ee elem enten: het w arm e of vu u r, d at van natu re u itzet, en het koud e of lu cht, d at van natu re inkrim pt. Deze tegengesteld e tend enties resu lteren in een sp anningsveld , een continu u m w aarbinnen spanning (WRQRV) ad em (SQHXPD KHNWLNRQ), planten een m eer verfijnd e natu u rlijke ad em (SQHXPD SK\VLNRQ), QDWXUDH): levenloze d ingen als stenen bezitten de laagste graad van een bijeenhou d end e heerst. Op grad u ele verschillen binnen d it continu um beru st een trap d er natuu r (VFDOD

d ieren en m ensen d e hoogste ziele-ad em (SQHXPD SV\FKLNRQ). Elk hoger niveau

voorond erstelt telkens het vorige; zo bezitten ook w ij mensen lichaam sd elen d ie

172

Griekse en Rom einse filosofie

fu nctioneren op het vegetatieve niveau van sp ijsvertering en groei, en d elen d ie alleen m aar coherentie vertonen, zoals botten.  'H PHQV Ziele-ad em heeft als fu ncties w aarnem ing (DLVWKrVLV) en streving of d rang (KRUPr). Waarnem ing m aakt een ru d im entaire vorm van cognitie m ogelijk; streving verklaart ru im telijke bew eging. Deze fu ncties hebben m ens en d ier gem een; d e m ens ond erscheid t zich d oor d e red e (ORJRV), w aard oor hij verw ant is m et het god d elijke: onze ind ivid u ele red e is een god d elijke vonk in ons, d ie ons in staat stelt te filosoferen, d at w il zeggen het god d elijke, rationele p atroon in d e kosm os te zien. Deze laatste notie d oet d enken aan p assages bij Plato en Aristoteles. Een belangrijk verschil m et Plato is d at bij d e Stoa d e ziel w aar het gaat om d e VWUXFWXXU van d e ziel en d aarm ee hu n visie op het m entale fu nctioneren van d e m ens als rationeel w ezen. De Stoa heeft een and ere opvatting over d e d elen en fu ncties van d e ziel, een op vatting d ie sam enhangt m et haar pneum atische su bstantie en m et een bep aald e fysiologische theorie. Volgens d eze theorie is het hart het belangrijkste orgaan. H et KrJHPRQLNRQ zit als een sp in in zijn w eb en ontvangt sensorische p rikkels, verw erkt d eze en zend t m otorische p rikkels u it. Chrysip p u s schreef:
Een sp in m id d enin zijn w eb hou d t d e beginp u nten van d e d rad en m et zijn p ootjes vast, zod at hij, w ann eer een insect van w elke kant d an ook in zijn valstrik terecht is gekomen, d it m eteen op m erkt. Zo hou d t ook het leid inggevend d eel van d e ziel, gelegen in d e m id d elste p ositie, het leid inggevend d eel d it d an ook terstond w aar (Calcid iu s, &RPPHQWDDU RS 3ODWRV 7LPDHXV, h. 220 = hart, d e vertrekp u nten van d e zintu igen vast. Wanneer d eze iets berichten, neem t het

d oord at ze licham elijk is, ook sterfelijk is. Minstens zo belangrijk is het verschil tu ssen beid en

gaan SQHXPD-stralen naar d e vijf zintu igen en d e organen van voortp lanting en van spraak.

H et is d e zetel van het leid inggevend d eel (KrJHPRQLNRQ) van d e ziel, het verstand . Vand aar

69) 2.879).

H et sp innenw eb is ju ist zon p assend beeld om d at het ziele-SQHXPD d e p rikkels kan d oorgeven d ankzij zijn sp anning (WRQRV, zie hierboven, 3.4). In feite vervu lt het d e functies d ie later op grond van voortschrijd end anatom isch inzicht aan het zenuw stelsel zijn toegeschreven. Wanneer d e Stocijnen over zielsd elen sp reken, d an bed oelen ze d eze acht d elen van d e p neu m atische ziel: het bestu rend d eel en d e zeven ond ergeschikte d elen d ie voor d e genoem d e fu ncties verantw oord elijk zijn. Dit w ijkt nogal af van Platos ind eling, m et naast een rationeel zielsd eel tw ee niet-rationele d elen (zie 5.5.4). Ook Aristoteles hield vast aan het ond erscheid tu ssen een rationeel en een niet-rationeel, t.w . begerend , verm ogen van d e ziel. De Stoa zet d eze verm ogens-p sychologie overboord : er is n, d oor en d oor rationeel verstand . Deze p ositie w ord t p sychologisch m onism e genoem d . H et is een w elbew ust

H ellenistische filosofie en w etenschap

173

teru ggrijp en op het intellectualism e van Socrates (N iem and hand elt w illens en w etens verkeerd : zie 4.3). Zij heeft belangrijke gevolgen voor m orele p sychologie en ethiek: hij m aakt het onm ogelijk verkeerd e hand elen toe te schrijven aan factoren d ie niet voor red e vatbaar zijn; d e hand elend e p ersoon blijft zo geheel en al verantw oord elijk. Em oties zoals w oed e, en verd riet kom en ook voort u it het verstand : ze w ord en gezien als verkeerd e w aard e-oord elen en d u s als cognitief (zie verd er hierond er, 7.3.89). Stocijnen als Cleanthes en Chrysip p u s had d en belangstelling voor natuu rw etenschap , in het bijzond er d e fysiologie van d e m ens, en volgd en ontw ikkelingen in d e geneesku nd e aand achtig. Maar het belang van fysica als d eel van d e filosofie is voor hen in d e eerste p laats gelegen in algem ene feiten en fund am entele p rincipes d ie het Stosche beeld van w ereld en m ens ku nnen ond ersteu nen, zoals d e leer van vier elem enten of d ie van d e (levens)ad em (SQHXPD) als belangrijke fysiologische factor.  'HWHUPLQLVPH HQ YULMH ZLO Zoals w e zagen is nood lot (IDWXP) n asp ect van d e Stosche god heid . De Stoa stelt zich het w ereld gebeuren voor als een onbreekbare keten van oorzaak en gevolg. N iets in d e fysische w erkelijkheid onttrekt zich hieraan; alles is tevoren bep aald . Tegelijk leggen Stoci nad ru k op d e vrijheid en verantw oord elijkheid van d e m ens. Zijn d eze stand p u nten tegenstrijd ig? Onze bronnen geven geen u itsluitsel over d e oplossing of oplossingen van Zeno en Chrysip p u s voor d it p robleem . Som s lijkt d e Stosche op vatting te zijn d at w ij w elisw aar aan gebeurtenissen en d ingen bu iten onszelf niets ku nnen verand eren, m aar d at onze reacties op d eze gebeu rtenissen, en m eer in het algem een onze innerlijke hou d ing, w el in onze eigen hand liggen, op d e m anier van d e m entale instem m ing d ie we aan zintu iglijke ind rukken ku nnen geven d an w el onthoud en. Ruim te voor vrijheid en verantw oord elijkheid is d an gelegen in het feit d at een m ens d e kw aliteit van zijn eigen p sychische toestand in beginsel lijkt in bep aald e bronnen enige steun te vind en. Zo d icht Cleanthes in zijn +\PQH DDQ =HXV: kan beheersen. Men sp reekt hier w el van gem atigd , m ild of soft d eterminism . Deze u itleg

Zond er U, God , word t geen w erk ged aan op aard e, noch in het god d elijk hem elgew elf, noch op zee, behalve w at slechte m ensen d oen in hu n d w aasheid (rr. 11-13).

Maar d eze u itleg gaat voorbij aan het feit d at d e licham elijke ziel zelf d eel u itm aakt van d e keten van oorzaak en gevolg: ook zij ontstaat d oor fysische p rocessen en staat bloot aan d e factoren van erfelijkheid en om geving. Dit lijkt te im pliceren d at een m ens voor zijn eigen geestestoestand niet of m aar ten d ele verantw oord elijk is. Volgens d e Stosche leer van oorzaken is d e hoofd oorzaak van een hand eling gelegen in onze geestelijke toestand ; d e voorstellingen w aarop w ij reageren zijn d e inleid end e oorzaak. Chrysipp u s vergelijkt onze situ atie m et een cylind er bovenop een heu vel d ie bij w ijze van inleid end e oorzaak een zetje krijgt, en d an d oor zijn rond e vorm als hoofd oorzaak

174

Griekse en Rom einse filosofie

nood ged w ongen van d e helling af rolt. Zond er inleid end e oorzaak kom t d e onverm ijd elijke inherent is (Cicero, 'H IDWR 43). Toegep ast op d e ethiek betekent d it d at Stocijnen d e hoofd oorzaak van een hand eling, en d us ook d e hoofd verantw oord elijkheid , bij onze geestestoestand leggen. Dit is niet vrijheid in d e zin w aarin w e het begrip m eestal op vatten: d e vrijheid van iem and d ie w erkelijk and ers zou ku nnen hand elen. Vrijheid in die zin kan d e Stoa, uit het oogp u nt van het grote kosm ische p lan w aaraan alles is ond erw orpen, niet erkennen. Zeno vergelijkt onze cond itie m et d ie van een hond d ie aan een kar is m eelop en (H ip p olytos, 3KLORV. 21). Vand aar d e Stosche form u lering van het levensd oel: d e natu u r volgen.  (WKLHN JURQGVODJHQ In overeenstem m ing m et het system atische karakter van het Stosche d enken berust d e Stosche trap d er natu u r (VFDOD QDWXUDH) levend e w ezens (]{LD), d at w il zeggen d ieren en m ensen, gekenm erkt d oor w aarnem ing en streving of d rang (KRUPr). De eerste streving van een p asgeboren levend w ezen is gericht op overleven, d at wil zeggen op alles w at leven bevord ert: voed sel, w arm te, ou d erlijke bescherm ing enzovoorts; al w at het leven schaad t m ijd t het als vanzelf. Volgens d e Stoa w ord t d it ru d im entaire ged ragsp atroon, d at w ij nu verklaren in term en van instinct en genetische cod e, levend e w ezens ingegeven d oor god d elijke voorzienigheid . Bij d e m ens vorm t het het uitgangsp u nt voor een steed s com plexer en op d en d u u r m eer rationeel p atroon van hand elen. Deze m oreelonvertaalbare term RLNHL{VLV w ord t genoem d , vergelijkbaar m et toeigening : d e term is afgeleid van het Griekse w oord voor eigen (RLNHLRV). Stocijnen d oelen erm ee op een p sychisch m echanism e w aard oor een m ens een and er w ezen w aarneem t als hem eigen, d at w il zeggen als p assend bij zijn eigen zich ontw ikkelend e natu u r; hij voelt er affiniteit m ee. H ierd oor richt hij zijn streving (KRUPr) op d it and ere w ezen. Dat het hierbij in eerste instantie gaat om lijfsbehoud is een reactie op Epicu rus beginsel, lu st: voorzover d e eerste ru d im entaire hand elingen gepaard gaan m et genot is d it een bijverschijnsel of bonus, niet het m otief. De affiniteit d ie wij m et and ere w ezens ontw ikkelen strekt zich u it tot een steed s w ijd ere kring: w anneer w e ons eerst hebben gehecht aan onszelf en d u s ons lijfsbehou d nastreven, richten w e ons op onze m eest nabije verw anten, onze oud ers en later onze kind eren; als onze m orele ontw ikkeling voorsp oed ig verloop t vorm en steed s grotere gem eenschapp en het referentiekad er van ons hand elen: bu u rt en w ijk, p olis, natie en ten slotte d e hele m ensheid . Maar in laatste instantie is d e Stosche w ijze georinteerd op het kosm ische proces als geheel. Een and ere m anier om hetzelfd e te zeggen is d at hij zich voegt in d e gem eenschap van d e p sychologische ontw ikkeling w ord t u iteengezet in d e leer van w at m et een haast Stosche ethiek op d e leer van d e ziel en van het god d elijke. Zoals gezegd w ord en in d e vastgebond en. H et d ier heeft tw ee m ogelijkhed en: zich tegen zijn w il laten m eeslep en, of bew eging niet tot stand , m aar d e hoofd oorzaak ligt in een eigenschap d ie aan het voorw erp

H ellenistische filosofie en w etenschap

175

red e: d ie van m ensen als rationele w ezens, m aar tegelijk d e god d elijke ratio d ie d e kosm os bestu u rt. Dit is ook d e betekenis van d e Stosche form ulering van het hoogste levensd oel (WHORV), d e natuu r volgen of leven in overeenstem m ing m et d e natu u r : d at een m ens zijn eigen ind ivid u ele natuu r d oor m id d el van rationeel inzicht afstem t op d e alom vattend e god d elijke natu u r. H et m oreel goed e d atgene w aarop onze keu zes zijn gericht bestaat in op tim ale rationaliteit, dat w il zeggen in volm aaktheid van onze rationele ziel. Dit is voortreffelijkheid oftew el d eu gd (DUHWr), d ie overeenkom stig het Stosche p sychologisch m onism e sam envalt m et w ijsheid . De Stosche ethiek is eu d aem onistisch, d at w il zeggen: het m oreel goed e leid t tot geluk (HXGDLPRQLD), en d it gelu k is w at ethisch hand elen m otiveert. Maar Stocijnen w ijken op een belangrijk p unt af van hu n filosofische concurrenten: het goed e krijgt bij hen een specifiek m orele betekenis d oord at het uitslu itend betrekking heeft op een volm aakt innerlijk, d at wil zeggen een d eu gd zam e ziel. Uitw end ige en licham elijke goed eren zijn u it RLNHL{VLV blijkt w il d it niet zeggen d at ze volstrekt ind ifferent en zond er w aard e zijn: het is iets natu u rlijks, d at ons d oor het god d elijke w ord t ingegeven, bepaald e d ingen na te streven en and ere te verm ijd en. Voorbeeld en van zu lke goed eren d ie w el m oreel ind ifferent maar niet volstrekt ind ifferent zijn, bied en d e p aren leven en d ood , m ooi en lelijk, goed e naam en schand e, rijkd om en arm oed e: een m ens verkiest red elijkerw ijs telkens het eerste van beid e als d atgene w at p ast bij zijn natu u r. De hand elingen d ie hieruit voortvloeien d uid en Stoci d an ook aan als p assend e hand elingen (NDWKrNRQWD). Als ze voortkom en u it een volkom en inzicht, w at w il zeggen d at d e hand elend e p ersoon een w ijze is in Stosche zin, d an zijn d eze p assend e hand elingen tevens ju iste, geslaagd e hand elingen (NDWKRUWK{PDWD). In d e p raktijk hoeft het leven van een w ijze niet af te wijken van gangbare p atronen: hij kan zijn stu d ie afm aken, trouw en, kind eren krijgen en and ere sociale p lichten vervullen. Maar er zijn ook p assend e hand elingen d ie afhangen van d e omstand ighed en. Vooral hierbij kom t het op inzicht aan. Een w ijze zal van het conventionele p atroon afw ijken zod ra het m oreel goed e d it vereist. In laatste instantie gaat het altijd om d e toepassing van inzicht en rationaliteit, nooit om het verw erven of verm ijd en van m oreel ind ifferente d ingen om w ille van d eze d ingen zelf. De w ijze verkiest zelfm oord als hij hierd oor kan verm ijd en d oor een tiran te w ord en ged w ongen tot m oreel schand elijke d ad en, of als hij d oor ziekte of tegensp oed geen kans (HXORJRV H[DJ{Jr) (uit het leven). Som m ige, in het bijzond er Rom einse Stocijnen zijn w elhaast gep reoccu p eerd m et zelfm oord , zoals Seneca, d ie hiertoe ind erd aad overging toen hij d oor keizer Nero w erd beschu ld igd van sam enzw ering (65 nC). Nero liet Seneca geen and ere eervolle keu ze, m aar Seneca w ist zijn zelfm oord te ensceneren als voorbeeld van filosofisch held end om la Socrates. m eer ziet d e d eu gd in d e praktijk te brengen: d it noem t d e Stoa red elijke terugtrekking strikt m oreel oogp u nt neu traal en ind ifferent oftew el onverschillig. Zoals u it d e leer van

176

Griekse en Rom einse filosofie

De Stosche leer van w aard en en in het bijzond er haar bep erking van m enselijk goed en kw aad tot d e sfeer van d e ziel is ingegeven d oor geloof in een voorzienig ged eterm ineerd e w ereld . Een goed e Stocijn zal zich overeenkom stig zijn form ulering van het levensd oel (WHORV) bij voorbaat w illen richten naar d e voorzienig bep aald e loop d er gebeurtenissen. Zelfs als hij volgens het grote kosm ische p lan iets onaangenaam s m oest ond ervind en zou hij d it bew ust verkiezen. Aard ig is in d it verband Chrysip p us u itsp raak
Zolang d e toekom st voor m ij ond u id elijk is, richt ik m ij consequ ent op w at geschikt is om d ie d ingen te verkrijgen d ie volgens d e natu u r zijn. God zelf heeft mij nam elijk zo gem aakt d at ik geneigd ben d ie te kiezen. Maar als ik zou w eten d at het m ij voorbeschikt w as nu ziek te zijn, d an streven m et mod d er besm eu rd te raken (Ep ictetu s, &RQYHUVDWLHV 2.6.9 = 69) 3.191). zou ik er zelfs naar streven ziek te zijn. Ook m ijn voet zou imm ers, als hij verstand had , ernaar

Om d at d e Stocijn d e toekom st nu eenm aal niet kent, d u s niet w eet niet w at het god d elijke plan voor hem in p etto heeft, zal hij u itw end ige d oeleind en altijd m et een zeker voorbehou d nastreven. H ierbij p ast d e klassificatie van u itw end ige d ingen als ind ifferent , als ond erscheid en van goed en slecht , d ie betrekking hebben op het enige d at een m ens volgens d e Stoa w erkelijk kan beheersen: zijn eigen innerlijk oftew el karakter. Gebleken is d at d eze leer bij tegenslagen steu n en troost kan bied en, al voorond erstelt ze bij d e m ens w el grote geestelijke en m orele kracht. Ook voor sociaal ged rag heeft d it w ereld beeld consequenties. Een Stocijn zal w anneer red d en: een u iting van RLNHL{VLV m et betrekking tot zijn m ed em ens. Maar m ocht hij d aarin niet slagen, WDQW SLV: d e d ood van d e bew oners is, hoew el niet verkieslijk, u it m oreel oogp unt ind ifferent.  (PRWLHV Wat een goed Stocijn tot ied ere p rijs zal p roberen te vermijd en is m oreel kw aad . Net als het goed e is d it bep erkt tot d e sfeer van d e ziel: slecht is een zw ak karakter, d at gekenm erkt w ord t d oor affecten, aand oeningen (SDWKr), d at w il zeggen w at w ij em oties noem en. Em otie d efiniren Stoci als onnatuu rlijke of overm atige streving (KRUPr) van d e ziel. Gegeven het Stosch psychologisch m onism e kom t zo n streving niet voort u it een nietrationeel zieled eel m aar is ze een reactie van het intellect. Deze op vatting van em otie is d u s cognitief: Stoci d efiniren em oties ook als verkeerd e w aard e-oord elen. Grof gesteld : em oties ontstaan als een m ens bepaald e u itw end ige of licham elijke d ingen d ie p rincip ieel ind ifferent zijn beoord eelt als goed of kw aad . H et is iets natuu rlijks som m ige van zu lke goed eren als verkieslijk na te streven of als niet-verkieslijk te m ijd en, m aar zod ra een m ens ze als goed d an w el kwaad gaat beschouw en kan zich een overm atige reactie en d aarm ee een em otie voord oen. Een vrek is aan geld verslingerd om d at hij het als goed beoord eelt; d it hij een hu is passeert d at in brand staat, stop pen om bew oners d ie nog d aarin verkeren te

H ellenistische filosofie en w etenschap

177

oord eel leid t tot u itbarstingen van d e em oties begeerte en lust, d ie bij verlies of d reigend verlies om slaan in angst en verd riet. Chrysipp u s brengt hierin nog een verfijning aan: voor een em otie is niet alleen een verkeerd w aard e-oord eel vereist, m aar ook het oord eel d at een bepaald e em otionele resp ons p assend is. Zo kan iemand d e d ood van een geliefd e een tijd later nog steed s beschou w en als een kw aad , m aar hierop niet langer em otioneel reageren. Volgens Chrysip p u s kan d it w ord en verklaard d oord at d eze persoon niet m eer het oord eel huld igt d at verd riet p assend is. Dit voorbeeld illu streert d at sociale cond itionering een belangrijke bron is van em otioneel ged rag: w ij tonen ons em otioneel om d at w e d enken d at d it in een bep aald e situ atie van ons w ord t verw acht. In het begin w ord t verwacht d at w e om onze d ierbare rou w en, m aar na verloop van tijd niet meer; d an ku nnen m ensen in onze om geving zelfs vind en d at onze rou w te lang d uu rt. Met and ere w oord en, veel em oties zijn aangeleerd . H ier toont d e Stoa een kritische, zo al niet p essim istische kijk op d e sam enleving: lang niet alles w at ond er m ensen gem eengoed is heeft een zo hechte natu urlijke grond slag als d e gem eenschapp elijke noties. Naast d eze sociale oorsp rong heeft het kw aad bij d e m ens een fysieke oorzaak: zw akheid van zijn (licham elijke) ziel, waard oor ze w ord t m eegesleep t d oor m entale voorstellingen (SKDQWDVLDL) d ie zich voord oen. De Stosche op vatting over d e d u bbele oorsp rong van kw aad d oet d e vraag rijzen hoe d eze valt te rijm en m et d e overtu iging d at d e w ereld voorzienig is ged eterm ineerd . In het voorbeeld van d e vrek zagen w e d at een ziek of zw ak karakter van d e ene em otie vervalt in d e and ere, tegengesteld e. De Stoa ond erscheid t vier generieke em oties op grond van (1) aard van het verond ersteld e voorw erp goed d an w el kw aad en (2) tijd w aarop ze betrekking heeft hed en d an w el toekom st. Zo is verd riet d e op vatting d at een kw aad aanw ezig is; vrees, d at iets slechts op hand en is; genot is het oord eel d at een goed aanw ezig is; begeerte, d at een goed op hand en is. Alle and ere em oties kunnen ond er n van d eze vier typ en oftew el genera word en gerangschikt. Med elijd en w ord t bijvoorbeeld ged efinieerd als verd riet om een and er en is d u s als em otie iets ongew ensts. Woed e is een vorm van begeerte, en w el naar w raak voor onrecht d at ons is aanged aan. De Stosche voorliefd e voor precieze d efinities en system atisering inzake em oties kom t niet alleen u it een theoretische, w etenschapp elijke instelling voort m aar d ient ook een p raktisch d oel: inzicht in onze geestelijke hu ishoud ing d raagt ertoe bij d at w ij onze reacties beter beheersen. Ze m aakt een therapie ten aanzien van em oties m ogelijk.  7KHUDSLH Om d at em oties m oreel slecht zijn, is het van groot m oreel belang ervan te w ord en genezen. Em oties zijn sym ptom en van een ziek karakter, en een frequ ent uitbreken van em oties zal d e ziel verd er verzw akken; het Griekse w oord SDWKRV staat voor aand oening zow el in d e zin van ziekte d enk aan p athologisch als van em otie d enk aan p athetisch. De Stosche

178

Griekse en Rom einse filosofie

filosoof treed t op als arts van d e ziel: zijn eigen ziel, m aar ook d ie van and eren, d ie zich tot hem w end en voor m orele verbetering. De filosofische therap ie d ie d e Stoa bied t is goed d eels p reventief: om d at em oties een storing zijn van het geheel rationele intellect, is het kenm erkend voor een em otioneel persoon d at hij niet vatbaar is voor red e, d at w il zeggen voor d e red elijke ad viezen d ie een filosofisch leid sm an bied en kan. De Stosche p reventieve benad ering kom t tot u iting in w aarschuw end e, afschrikw ekkend e beschrijvingen van em oties als schad elijke vorm en van w aanzin oftew el p ure irrationaliteit. N og and ere oefeningen en technieken w ord en ingezet. Voorbeeld en vind en w e in het w erk van Stocijnen u it d e Rom einse keizertijd als Seneca, Ep ictetu s en Marcu s Au reliu s. Zij w ijd en lange p assages aan w at w e m oreel self-m anagem ent kunnen noem en. H ierbij gaat het steed s om d e m anier w aarop w ij reageren op p rikkels van bu iten af of van ons lichaam u it; d at w il zeggen, of w ij aan d e voorstellingen d ie zich aan ons voord oen onze instem m ing verlenen. Ied er m ens staat zijn hele w akend e leven d oor aan allerlei ged achten bloot; d e cognitieve therap ie van d e Stoa w il onze ged achten zu iveren en onze reacties m eer ad equ aat m aken. Langs d eze w eg ku nnen w e vord eren, vooruitgang (SURNRSr) boeken. H et eind d oel van d it streven is vrij zijn van em oties oftew el onaanged aan zijn (DSDWKHLD). gelukkige ziel. Dan bestaat w at Zeno typeerd e als ju iste stroom d es levens (HXUUKRLD ELRX). Niet langer verstoren em oties het rationele patroon van hand elen d at d e m enselijke natu u r eigen is, of althans zou m oeten zijn d enk w eer aan het d oel (WHORV) d e natuu r volgen. Deze rad icale afw ijzing van em oties ond erscheid t d e Stoa van d e Platonische en Aristotelische trad itie, d ie p leit voor m atiging van em oties, letterlijk m atigheid van aand oeningen (PHWULRSDWKHLD), ervan u itgaand e d at em otie een natu u rlijk d eel van ons geestesleven vorm t en zelfs een gu nstige rol kan vervu llen. Tegenw oord ig sym pathiseren d e m eesten van ons m et d eze laatste op vatting; d e Stoa lijkt ons een onbereikbaar, zelfs onm enselijk id eaal op te leggen. Toch w il zij d e m ens niet tot een volstrekt gevoelloze m achine maken. De w ijze kent als goed e em oties (HXSDWKHLDL) w ensen, op gew ektheid en voorzichtigheid ; hij kan zelfs verliefd w ord en, al is het ook volgens een gezu iverd e, ed u catieve variant van liefd esverlangen (HU{V) la Plato. Men m oet hiervoor al w el ver zijn voortgeschred en op het p ad naar d e m orele p erfectie, w ant d e alled aagse variant van verliefd heid is een vorm van begeerte en d aarom een em otie d ie m oet w ord en verm ed en. Vergelijk een d oor Seneca aangehaald e u itsp raak van Panaetiu s (hierboven, 7.3.1):
Naar m ijn m ening heeft Panaetiu s een jongem an op zijn vraag of d e w ijze verliefd zal word en een su btiel antw oord gegeven. H ij zei: Als het over d e w ijze gaat, staat d at nog te bezien. Maar jij en ik, d ie nog ver verw ijd erd zijn van d e w ijze, m oeten het niet zover laten komen d at w ij in aan een and ere p ersoon en d oor gebrek aan zelfresp ect. (%ULHYHQ DDQ /XFLOLXV 116.5) een toestand raken d ie gekenm erkt w ord t d oor onru st en teu gelloosheid , d oor ond erw erp ing

Deze toestand van gem oed sru st kenm erkt een volm aakt rationele, d u s d eu gd zam e en

H ellenistische filosofie en w etenschap

179

H et is een m isvatting d at Stocijnen ons alleen van heftige em oties w ild en bevrijd en, alsof het verschil tu ssen m atig aanged aan zijn (PHWULRSDWKHLD) en onaanged aan zijn (DSDWKHLD) een kw estie van naam geving w as. Uit d e bronnen blijkt d at Stoci alle gew one, alled aagse Seneca (%ULHYHQ DDQ /XFLOLXV 116.1) net zoiets als zeggen d at een beetje ziek zijn toch ook nu t kan hebben.  +HW VFHSWLFLVPH In d e geschied enis van d e Griekse filosofie hebben tw ee scholen een vorm van scep ticism e u itged ragen. H et Pyrrhonesch scep ticism e oftew el (N eo-)Pyrrhonism e w erd ontw ikkeld d oor Aenesid em us (eerste eeuw vC) m aar beriep zich op Pyrrho uit Elis (ca. 360270 vC); het Acad em isch scepticism e w erd ontw ikkeld binnen Plato s Acad em ie in haar sceptische p eriod e m et als voornaam ste vertegenw oord igers Arcesilau s (ca. 315240 vC) en Carnead es (214129/ 8 vC). Beid e scholen w ord en m et recht scep tisch genoem d in d e zin d at hu n aanhangers van m ening zijn d at d e w aarheid niet is gevond en en d at d aarom op schorting (HSRFKr) van ons oord eel over d e d ingen is gebod en.  3\UUKR Volgens d e overlevering is d e eerste scep ticu s Pyrrho. De term scep ticu s, letterlijk geneigd tot ond erzoek (VNHSVLV), ond erzoekend , stam t u it het latere Pyrrhonism e. H et is niet zeker w at voor ervaringen en invloed en Pyrrho tot zijn levensfilosofie hebben gebracht. Diogenes Laertius (9.61) opp ert d at hij w as gensp ireerd d oor zogenaam d e gym nosop histen (naakte w ijzen) d ie hij had ontm oet terw ijl hij d oor Ind ia trok m et het leger van Alexand er d e Grote. Maar zijn leer kan ook w ord en verklaard u it w erk van eerd ere Griekse d enkers zoals Xenophanes en Dem ocritu s d ie zich u itsp raken over het m enselijk kennen en zijn bep erkingen. Net als Socrates heeft Pyrrho geen geschriften nagelaten. Wat w e van hem w eten kom t u it latere bronnen d ie Pyrrho gebru iken voor hu n eigen al d an niet sceptische agend a. Wel beschikken w e over enkele p assages van een leerling van Pyrrho, d e satirische d ichter Tim on u it Phliu s (ca. 325ca. 235 vC). Vaststaat d at Pyrrho d iep e ind ru k m aakte d oor zijn p ersoonlijkheid en in het bijzond er d oor zijn houd ing van onverstoorbaarheid (DWDUD[LD) en gem oed sru st. Een d ergelijke hou d ing w erd d oor m eer scholen geprop ageerd , zij het ond er d ezelfd e (Ep icuru s) of een and ere naam (d e Stoa). Maar d e w eg w aarlangs een m ens haar kan bereiken is volgens Pyrrho een heel and ere d an d oor zijn concu rrenten w ord t verd ed igd . H ij schijnt te hebben gered eneerd als volgt. Als m ensen m oeten w e nood zakelijkerw ijs ons baseren op w at zich voord oet, w at ons toeschijnt (SKDLQRPHQRQ, vanw aar fenom een). Dit begrip om vat behalve zintu iglijke w aarnem ing ook onze m eningen. Volgens Pyrrho is er geen garantie d at d eze w aarnem ingen en m eningen ons kennis verschaffen van d ingen zoals ze w erkelijk zijn. Dit d w ingt ons ertoe ons oord eel op te schorten. Doen w e d it, d an treed t gem oed sru st (DWDUD[LD) in. em oties afw ijzen. De tegenw erp ing Een beetje em otie kan toch geen kw aad ? is volgens

180

Griekse en Rom einse filosofie

Filosofische scholen veroorzaken d oor hu n tegenstrijd ige leerstellingen ju ist onru st. Ze d ringen ons een keu ze op d ie w e in red elijkheid niet kunnen m aken. Pyrrho is d an ook tegen theorie gekant; Tim on prijst hem om d at hij zich verre hield van natu urku nd ige en and ere beschou w ingen. In feite p red ikt Pyrrho een soort anti-filosofie en is zijn hou d ing parasitair ten opzichte van d e scholen. En van onze bronnen vergelijkt zijn leer m et een laxeerm id d el d at verd w ijnt sam en m et d atgene w at het verw ijd ert. Als w e d e filosofie u it ons leven verw ijd eren ku nnen w e overgaan tot d e ord e van d e d ag, d at w il zeggen leven volgens w at ons toeschijnt. Doord at hierond er ook bestaand e m eningen vallen leid t Pyrrho s stand p u nt tot m oreel en sociaal conform ism e.  'H 6FHSWLVFKH $FDGHPLH Met Arcesilau s u it Pitane als hoofd (van ca. 268 tot 240 vC) ging d e Acad em ie een sceptische fase in. Bij d enkers d ie zich op Plato beroepen zou d it verw ond erlijk ku nnen lijken, m aar Arcesilau s kon zich w el d egelijk baseren op Plato s d ialogen, in het bijzond er d ie w elke Socratisch of aporetisch w ord en genoem d , om d at Socrates hierin schijnzekerhed en ontm askert zond er een w elom schreven conclu sie ervoor in d e plaats te stellen: het gesp rek eind igt in een im passe of aporie. Arcesilau s w il d e trad itie van het onpartijd ig open d ebat d oen herleven: hij pleit voor op schorting (HSRFKr) van ons oord eel over alle ond erw erpen, om d at voor ied ere leerstelling tegenargu m enten zijn te vind en. Maar zijn m ikp unt is vooral d e Stoa: zijn u itsp raak d at niets kan w ord en gekend is gericht tegen het Stosche criteriu m voor w aarheid , d e katalep tische voorstelling . And ers d an Pyrrho bew eert Arcesilau s niet d at onthoud ing van oord elen leid t tot gem oed sru st. Zijn bew eegred enen zijn voornam elijk ep istem ologisch. Een and er verschil m et Pyrrho is d at Arcesilau s graag filosofische theorien aan kritisch ond erzoek (VNHSVLV) ond erw erp t. Een criterium op grond w aarvan leerstellingen als zeker ku nnen w ord en aangenom en bestaat niet; m aar het is w el mogelijk onw aarhed en te ontd ekken en te verw ijd eren. Filosofisch ond erzoek is bij Arcesilau s d u s negatief, gericht op het verm ijd en van ongeld ige gevolgtrekkingen en onjuiste op vattingen, net als in Platos Socratische d ialogen. De Stoa brengt hiertegen in d at scep tische op schorting elke rationele keuze en d aarm ee elk hand elen onm ogelijk m aakt. Hiertegen brengt Arcesilau s op zijn beurt het begrip in stelling van w at in d e red e ligt en red elijk is (HXORJRQ): volgens hem volstaat d it als referentiepu nt voor ons hand elen. Later kom en w e bij Carnead es (214-129/ 8 vC, van ca. 155 aannem elijke (m entale) voorstelling (SLWKDQr SKDQWDVLD). Met zijn analyse van rationele keu ze w ild e hij w aarschijnlijk laten zien d at het m ogelijk is een d ergelijke voorstelling te volgen zond er zich te com m itteren aan haar w aarheid . Er is w el betoogd d at w e d it niet m oeten op vatten als een alternatief d at Carnead es voor zijn eigen rekening nam , m aar als een poging d e Stoa te w eerleggen op grond van haar eigen begrip p en, d us als een argu m ent op d e m an vC af hoofd van d e Acad em ie) iets vergelijkbaars tegen ond er d e naam van overtu igend e,

H ellenistische filosofie en w etenschap

181

(af) (DUJXPHQWXP DG KRPLQHP). Ind erd aad w erd d it typ e argu m ent w el d oor d e sceptische Acad em ie toegep ast, en kom en w e het begrip overtu igend e voorstelling ook bij d e Stoa tegen. Een d erd e vertegenw oord iger van Acad em isch scep ticism e is (0DUFXV 7XOOLXV) &LFHUR

(106-43 vC), vooraanstaand Rom eins red enaar en p oliticu s (consu l in 63 vC) d ie toen zijn p olitieke rol w as u itgespeeld een aanzienlijk d eel van d e Griekse filosofie voor een Rom eins het hand elen: 'H ILQLEXV), 3OLFKWHQ ('H RIILFLLV), *HVSUHNNHQ LQ 7XVFXOXP (7XVFXODQDH Cicero had filosofen van verschillend e richtingen gehoord , m aar voeld e zich het m eest verw ant m et Plato s Acad em ie in haar scep tische fase, vooral m et Acad em ische sceptici als Carnead es en Philo van Larissa (158-84 vC), w iens colleges Cicero volgd e toen Philo in 87 vC in Rom e verbleef. In d e stijl van het gem atigd e Acad em isch scep ticism e van Philo ond erzoekt Cicero verschillend e op vattingen over een vraagstu k op een onbevooroord eeld e, op en m anier; ten slotte kan hij n hiervan als m eest aannem elijke verkiezen. Zijn w erkw ijze w eerspiegelt zich in d e op bouw van zijn geschriften, w aarin vertegenw oord igers van verschillend e scholen om d e beurt hun stand p u nt u iteenzetten. Zo bew aart Cicero belangrijk bronnenm ateriaal, d at hij m et enige originaliteit bew erkt. Cicero w eet zijn zelfbeeld als Acad em isch w ijsgeer te verzoenen m et een voorkeur voor QDWXXU GHU JRGHQ ziet hij d e Stosche leer van god d elijke voorzienigheid als beste grond slag voor trad itionele Romeinse zed en en norm en. Zu lk selecteren en com bineren van leerstu kken van u iteenlop end e herkom st w ord t eclecticism e genoem d een verschijnsel d at w e in d eze tijd ook zien bij een and ere Platonist d ie Cicero kend e, Antiochu s van Ascalon (ca. 130-68 vC).  1HR3\UUKRQLVPH In d e eerste eeu w vC had d e Acad em ie haar sceptische hou d ing geleid elijk laten varen: De hierboven genoem d e Philo u it Larissa aanvaard d e het erop nahou d en van bepaald e m eningen. Zijn Scep ticism e, als het nog zo genoem d kan w ord en, w as tam elijk gem atigd , al bleef hij bij d e Acad em isch-Scep tische verw erp ing van het Stosche criteriu m van d e katalep tische voorstelling , d ie absolu te zekerheid garand eert. Zijn leerling, d e zoju ist genoem d e Antiochos van Ascalon, d eeld e aanvankelijk d e ond ogm atische u itleg van Plato s leer, m aar later brak hij m et Philo en keerd e hij op enlijk teru g tot het d ogm atism e. Met and ere w oord en, hij verw ierp d e Scep tische fase van d e Acad em ie als zijnd e gebaseerd op een onjuiste uitleg van Plato s filosofie. Ook m eend e Antiochu s d at d ogm atische scholen zoals d e Perip atos en d e Stoa voornam elijk had d en voortgebou w d op w at Plato al had van een voorkeur voor Chrysipp u s cognitieve op vatting van em oties. (7XVF. 4.10-11) In 'H leerstu kken van and ere scholen. Zo w eerhou d t een analyse van d e ziel la Plato hem niet w aarond er $FDGHPLVFKH EHVFKRXZLQJHQ ($FDGHPLFD), +HW ORW ('H IDWR), 'H KRRJVWH GRHOHLQGHQ (van p ubliek toegankelijk maakte in een aantal grotere en kleinere geschriften (4644 vC),

'LVSXWDWLRQHV) en 'H QDWXXU GHU JRGHQ ('H QDWXUD GHRUXP).

182

Griekse en Rom einse filosofie

gezegd of bed oeld . Daarom kond en Aristoteles en d e Stoa betrokken w ord en bij d e u itleg van Plato en w erd een com binatie van d e id een van d e d rie scholen m ogelijk, d .w .z. w at w ij een filosofisch eclecticism e of syncretism e noem en. Antiochus jongere tijd genoot Aenesid em us u it Knossos w as verm oed elijk een lid van d e Acad em ie d at zich niet kon verenigen m et d eze teru gkeer naar een d ogm atische versie van het Platonism e. H ij p robeerd e het scep tisch erfgoed te her-ijken d oor teru g te grijp en op Pyrrho: hij beval opnieu w d e op schorting (HSRFKr) van het oord eel aan als w eg tot sceptische red eneringen, d e zogenaam d e w ijzen (m anieren, PRGL). Deze laten zien d at er altijd w eer verschillen in hu n p rincip ieel gelijkw aard ige ind rukken bestaan tu ssen m ensen en d ieren, tu ssen verschillend e m ensen, en zelfs binnen n en hetzelfd e ind ivid u. N iem and is zo bevoorrecht m et ind ru kken d at hij in staat is te oord elen over een w erkelijke stand van zaken. Deze m od i staan ook op d e voorgrond in het u itvoerige werk van Sextu s Em p iricu s (tw eed e eeu w nC) d at d e neerslag vorm t van red eneringen van scep tici en hu n tegenstand ers tot in Aenesid em us tijd . Bij Sextu s zien w e d e m od i ingezet w ord en om een toestand te schep p en van gelijkheid in kracht (LVRVWKHQHLD) tu ssen tegenstrijd ige m eningen, d us een w aarin d eze ons als even aannem elijk voorkom en, zod at d e enige red elijke consequ entie opschorting is. Zoals d e bijnaam Em p iricu s aangeeft w as Sextu s een arts d ie tot d e m ed ische school van d e Em pirici behoord e; klaarblijkelijk vond hij het Pyrrhonism e verenigbaar m et d e p roefond ervind elijke m ethod e van d eze m ed ici.  :LO GH ZDUH VFHSWLFXV RSVWDDQ" Al in d e Ou d heid w erd ged ebatteerd over d e vraag w aarin d e tw ee sceptische scholen u it filosofisch oogpu nt van elkaar verschild en. Volgens som m igen w as er in d e grond geen enkel verschil. In elk geval was er kennelijk ook toen al ru im te voor verschillend e interpretaties, en voorkeuren, zow el binnen als bu iten beid e scholen. Mod erne historici hebben bovend ien te kam pen m et het probleem van gebrekkige bronnen m et hun vertekeningen en contam inaties. Betrekkelijk onom stred en is het volgend e. In d e eerste p laats zien w e tw ee verschillend e strategien. Deze vloeien voort u it u iteenlop end e op vattingen over d e m anier w aarop d e scep ticu s, gegeven zijn u itgangsp unt gn leerstellingen het scep tische stand p unt kan rechtvaard igen zond er m et zichzelf in strijd te geraken. Acad em ici nem en verond erstellingen van hu n d ogm atische tegenstand ers, m et nam e Stocijnen, als p rem issen voor red eneringen d ie leid en tot d e sceptische uitkom st van op schorting. Langs d eze w eg laten zij zien d at een goed Stocijn als hij zijn eigen p rem issen serieu s neem t het scep tische stand p unt w el m oet d elen. Een centrale rol sp eelt Arcesilau s argu m ent d at er m isleid end e voorstellingen zijn d ie zich in niets ond erscheid en van een katalep tische voorstelling volgens Stosche d efinitie: Stocijnen had d en zelf gezegd d at d e w ijze zijn instem m ing onthou d t aan niet-kataleptische gem oed sru st (DWDUD[LD). Zijn eigen bijd rage bestond u it tw ee reeksen gestand aard iseerd e

H ellenistische filosofie en w etenschap

183

voorstellingen; d an volgt uit Arcesilaus argu m ent d at een goed Stocijn zijn oord eel op schort, niet alleen over een bepaald e categorie van voorstellingen m aar over alles. Deze w erkw ijze, het w eerleggen van d e tegenstand er op grond van zijn eigen prem issen, gaat teru g op Socrates m ethod e van toetsing (HOHQFKRV) en w eerlegging. Men heeft w el aangenom en d at ook Acad em ische scep tici alleen uit w aren op w eerlegging van d e Stosche d octrines in kw estie, du s d at begrip pen en verond erstellingen in hu n red eneringen niet m oeten w ord en opgevat als stand p u nten d ie zij voor hu n eigen rekening nem en. Voorbeeld en zou d en zijn Arcesilau s begrip van w at red elijk (HXORJRQ) is en Carnead es overtuigend e of aannem elijke voorstelling als grond slag voor verantw oord hand elen. Deze begrip p en zijn van oorsp rong Stosch; m en zou ku nnen d enken d at Acad em ici ze d e NDWDOHSWLNr). Maar w aarschijnlijk gaven Acad em ici aan d it alternatief ook zelf d e voorkeu r. Zo m aakte Carnead es een verfijnd ond erscheid tu ssen d rie grad en van aannem elijkheid . Dit behelsd e een p roced u re van toetsing van m entale voorstellingen d ie leid d e tot d e m eest verantw oord e keu ze: m en w eegt allerlei overw egingen tegen elkaar af totd at m en d e m eest red elijke conclu sie bereikt nog altijd m et een scep tische slag om d e arm . Dit ku nnen w e d e gem atigd e, m ild e kant van het Acad em isch scep ticism e noem en; d e rad icale kant is d e ontkenning van d e m ogelijkheid van kennis en het op zettelijk gebru ik van leerstellingen u it and ere scholen. Deze proced ure van vergelijkend e toetsing van argum enten om te kom en tot het m eest red elijke stand p u nt kenm erkt Acad em isch scep ticism e. Pyrrhonisten vond en d it geen goed Aenesid em u s PRGL tonen d an ook een and ere strategie: hij ham ert op d e strijd ige en d aard oor verw arrend e aard van onze m entale voorstellingen, d ie w ij echter niet te boven ku nnen kom en. Dit noop t tot op schorting van ons oord eel over d ingen zoals ze w erkelijk zijn, al ku nnen w e hand elen op grond van w at ons toeschijnt. H et gaat hier niet om een filosofische red enering m et een conclu sie m aar om een bep aald e ervaring: d e op schorting bered eneerd d oeleind e (WHORV) zoals and ere scholen bied en, maar een HUYDULQJ d ie uit d e op schorting voortvloeit. Ter illu stratie van d it laatste pu nt vertelt Sextu s d e volgend e anecd ote over d e schild er Ap elles (tw eed e helft vierd e eeu w vC):
De Scep ticu s heeft [...] d ezelfd e ervaring gehad als naar men vertelt d e schild er Ap elles: toen hij bezig w as een p aard te schild eren en in het schild erij het schu im op d e m ond van het p aard wild e w eergeven, slaagd e hij d aarin zo slecht d at hij het op gaf en d e sp ons, waarm ee hij sp ons op het p aard leverd e d e w eergave van het schu im op (Sextu s Em p iricu s, 3\UUKRQHwVFKH gew oon w as d e verf van zijn p enseel te vegen, naar d e afbeeld ing sm eet. De afd ru k van d e

Stocijnen alleen voorhield en als alternatief voor hun kataleptische voorstelling (SKDQWDVLD

sceptische m ethod e, om d at zo nog steed s filosofische leerstellingen w ord en toegelaten.

volgt d e afw eging zoals d e schad u w een voorw erp . Ook d e beloofd e gemoed sru st is niet een

6FKHWVHQ I, 28).

184

Griekse en Rom einse filosofie

 0DWKHPDWLVFKH DVWURQRPLH Een van d e p unten w aarop d e m od erne natu u rw etenschapp en, zoals zij zich van d e zeventiend e eeu w af hebben ontw ikkeld , zich heten te ond erscheid en van d e antieke kosm ologische stelsels van bep aald e p resocratici en van Plato d enk aan d e 7LPDHXV natu u rfilosofie en kosm ologie, is het gebru ik van w iskund ige m od ellen. H oew el in d e

w isku nd ige elem enten te vind en zijn, en hoew el d e problem atiek van Zenos p arad oxen in w ezen van w isku nd ige aard is, w as er bij d e antieke filosofen geen sp rake van een system atische en consistente m athem atisering van hu n fysica. Zelfs d e Pythagorers, d ie bew eerd en d at alles getal is , kw am en op d it gebied niet zo heel ver afgezien, m isschien, van d e m uzikale harm onieleer en verzand d en in een soort getallenmystiek d ie m et latere w etenschapp elijke m od ellen w einig van d oen heeft. Toch zijn er ook u it d e ou d heid voorbeeld en bekend van consistent d oorgevoerd e m athem atisering van d elen van d e fysica. Deze vind t m en niet bij filosofen m aar bij w isku nd igen, d ie van d e vierd e eeu w voor Christu s af m in of m eer onafhankelijk van filosofische scholen zijn gaan w erken. Zij hield en zich niet alleen bezig m et zuivere w isku nd e, in het bijzond er m eetku nd e, m aar p robeerd en d eze m eetku nd e ook te gebru iken voor m od elm atige beschrijvingen van bestand d elen van het fysische w ereld beeld . Zo beschrijft d e w isku nd ige op tica m et m eetku nd ige m id d elen het ged rag van lichtstralen of zoals het in d e ou d heid vaak w erd gesteld : van gezichtsstralen d ie van het oog u itgaan in het proces van visu ele w aarnem ing; d e katop trica beschrijft d e w erking van sp iegels; en d e m athem atische astronom ie d e regelmatige om lop en van hem ellicham en. Deze laatste d iscipline beleefd e in het hellenistische tijd vak en d e vroege keizertijd een bijzond ere bloei, d ie ook aan filosofen niet onop gem erkt voorbij ging en zelfs leid d e tot een zekere m ethod ologische com p etentiestrijd tussen beid e groep en. Daarom heeft het zin in het kad er van een inleid ing in d e antieke w ijsbegeerte stil te staan bij ontw ikkelingen binnen d e sterrenku nd e in het hellenistische tijd p erk. Er w aren in d e oud heid m ind er w iskund igen d an filosofen, en in hun kring w erd en niet op d ezelfd e schaal als in d e filosofie scholen gevorm d . Was d e filosofie al een aangelegenheid voor een kleine bovenlaag in sted elijke centra van cu ltu u r, w is- en sterrenku nd e w aren het territorium van een hand vol liefhebbers d ie m eestal w erkten in een zeker isolem ent, al zijn er ook voorbeeld en van briefw isseling en and er contact. Ond er d eze om stand ighed en ging een bijzond ere aantrekkingskracht uit van Alexand ri, w aar d e Ptolem aen een gerichte cu ltu u rp olitiek voerd en en uit d e hele Grieks sp rekend e w ereld geleerd en van naam aantrokken. Daard oor ontstond een stim ulerend e concentratie van talent. De m eeste belangrijke sterrenku nd igen u it hellenism e en keizertijd Ap ollonius van Perge, Clau d iu s Ptolem aeu s, w aarschijnlijk ook Aristarchu s van Sam os tenm inste een d eel van hu n w erkzam e leven d oor in Alexand ri. De taak d ie wisku nd ige sterrenkund igen zich steld en w ord t vaak in d e woord en van d e laat-antieke com m entator Sim p licius w eergegeven als het red d en , d at w il zeggen brachten

H ellenistische filosofie en w etenschap

185

verantw oord en, van d e verschijnselen (V{L]HLQ WD SKDLQRPHQD). Bed oeld w ord t d at zij m eetku nd ige beschrijvingen p robeerd en te geven van d e zichtbare banen d ie hem ellicham en afleggen, veelal zond er zich uit te sp reken over d e oorzaken van d eze bew egingen of over d e natu u rku nd ige m echanism en d ie d aarbij in het spel zijn. Een uitzond ering is op d it p unt Ptolem aeu s, d ie een m in of m eer volled ige kosm ologie bied t. De w isku nd ige u itd aging w as erin gelegen d e op het oog ingew ikkeld e bew egingen van m et nam e planeten te herleid en tot com binaties van regelm atige, eenvorm ige bew egingen, w at in d e praktijk neer kw am op het beschrijven van zichtbare bew egingen als het resu ltaat van een gelijktijd ig, m et gelijkblijvend e snelheid , afleggen van m eerd ere cirkelvorm ige banen. Dit beginsel, in het bijzond er d e rol van d e cirkelvorm ige baan als u itgangsp unt voor sterrenku nd ige verklaringen, heeft d e ontw ikkeling van d e sterrenkund e tot aan Kep ler (1571-1630) bep aald . De eerste d ie een d ergelijk m od el ontw ikkeld e was Eu d oxu s van Knid os, d ie leefd e in d e vierd e eeu w vC en in contact stond m et Plato s Acad em ie. Eu d oxus beschreef d e bew egingsbaan van elk van d e hem ellicham en, of althans van zon, m aan en p laneten, als het resu ltaat van gecom bineerd e rotaties van m eerd ere concentrische sferen; eenvoud ig u itged ru kt, van een reeks aan elkaar bevestigd e bolvorm ige schalen d ie allem aal, zij het m et verschillend e d raairichting en snelheid , om hetzelfd e m id d elp unt d e aard e heen d raaien. H et hem ellichaam w ord t hierbij voorgesteld als d eel van d e ond erste, binnenste sfeer, d ie niet alleen zijn eigen rotatie heeft, m aar ook m eed raait m et d e verschillend e rotaties van d e erboven en -buiten liggend e sferen. Over d e vraag hoe d e m od ellen van afzond erlijke hem ellicham en aan elkaar gerelateerd zijn en over d e oorzaak van d e rotaties liet Eu d oxu s zich niet u it. Aristoteles d eed d it w el: hij nam Eud oxu s stelsel in een d oor d iens leerling Callipp u s aangep aste vorm over en zette het om in een fysisch m od el: d e concentrische sferen w ord en nu beschouw d als feitelijk bestaand e sferen, w aarvan d e bu itenste, d ie van d e vaste sterren, d oor m eer d an vijftig tu ssenliggend e sferen, elk m et haar eigen rotatie, is verbond en m et d e ond erste sfeer, d ie van d e m aan. Ook sp rak Aristoteles zich over d e oorzaken van al d eze rotaties u it: hij p ostu leerd e een reeks zogenaam d e onbew ogen bew egers, m et aan het eind een eerste onbew ogen beweger, God , als oorzaak van d e bew eging van d e bu itenste hem elsfeer. Via Aristoteles vond Eu d oxu s stelsel in d e oud heid veel navolging. Een w isku nd ig m od el d at hiervan wezenlijk verschilt w erd opgesteld d oor Aristarchu s van Sam os (ca. 280 vC), d ie w el d e antieke Cop ernicu s is genoem d . Verm oed elijk louter als hypothese steld e hij d at d e verschijnselen d ie w ij aan d e hem el w aarnem en ook zou d en ku nnen w ord en verklaard d oor aan te nem en d at d e aard e om haar as roteert en in een cirkelvorm ige baan om d e zon d raait ook in d it stelsel blijft d e cirkelvorm ige baan d u s bep alend . Dit stelsel, heliocentrisch in tegenstelling tot het geocentrische van Eu d oxu s en Aristoteles, heeft in d e oud heid w einig w eerklank gevond en. H et belangrijkste bezw aar ertegen, niet alleen van d e filosofenscholen u it m aar ook bij een latere sterrenku nd ige als Ptolem aeu s, w as d at het ind ru iste tegen d e fysische theorie over natu u rlijke bew eging en

186

Griekse en Rom einse filosofie

p laats van d e elem enten aard e in het m id d en en in ru st, and ere elem enten d aarom heen d ie in d e stosche zow el als d e aristotelische trad itie gem eengoed w as geword en. Een d erd e w isku nd igsterrenkund ig stelsel w erd ontw ikkeld d oor Ap olloniu s van Perge VXQWD[LV), ook bekend als 0HJLVWr VXQWD[LV, grootste u iteenzetting en vand aar in d e Arabische Claud iu s Ptolem aeu s (2e eeu w nC) het toep aste in zijn :LVNXQGLJH XLWHHQ]HWWLQJ (0DWKHPDWLNr (rond 200 vC) en H ip parchu s van Nicaea (2e eeu w vC) en w erd vooral bekend d oord at

versie van d eze titel $OPDJHVW. Een van d e nad elen van Eu d oxus stelsel van concentrische sferen w as gew eest d at het niet kon verklaren d at bepaald e hem elicham en op som m ige

tijd stip p en groter en held erd er verschijnen d an op and ere en zich d u s niet steed s op d ezelfd e afstand van d e aard e lijken te bew egen. Ap olloniu s en H ip p archu s lossen d it probleem op d oor d e invoering van eccentrische sferen, cirkelvorm ige banen m et een m id d elp unt d at niet m et d at van d e aard e sam envalt, en van zogenaam d e ep icycli: cirkels op cirkels. In d it laatste langs een and ere, veel grotere cirkelvorm ige baan d e GHIHUHQV. De com binatie van d eze tw ee bew egingen leid t d an van d e aard e af gezien tot het sp iraalvorm ig bew egingsp atroon d at w e bij p laneten ind erd aad w aarnem en. Deze u it d e m eetkund e afkom stige hypothetische m od ellen kregen als gezegd niet altijd een fysische grond slag en w aren zeker niet allem aal even gem akkelijk te verenigen m et d e kosm ologien van d e grote filosofenscholen. In d eze om stand ighed en zagen som m ige filosofen zich ged w ongen ten aanzien van d e rol van w isku nd e in d e astronom ie een m ethod ologisch stand p u nt te bep alen. Aristoteles had gesteld (3K\V. II, 2) d at w isku nd ige d isciplines zich naar hu n aard alleen bezig houd en m et kw antitatieve asp ecten van fysische verschijnselen, d ie ze abstraheren van hu n fysische basis en beschouw en alsof ze op zichzelf bestaan. De im p licatie hiervan is d at ze ook abstraheren van fysische noties als essentie, vorm of oorzaak. Daarom zal w iskund e nooit het w aarom van fysische verschijnselen als zod anig kunnen geven. De Stocijnen lijken zich bij d it stand pu nt te hebben aangesloten. Zo verklaart Posid oniu s in een invloed rijke p assage (fr. 18 Ed elstein-Kid d ) d at alleen d e fysica zich bezighou d t m et causaal bep alend e factoren als su bstantie, kracht en kosm ische w aard igheid Stosche kosm ologie is sterk theologisch gekleu rd en d at zij om d eze red en in staat is te kiezen w elke van een reeks em p irisch equ ivalente w iskund igsterrenku nd ige hyp othesen, d u s verond erstellingen d ie elk voor zich d e verschijnselen even goed verklaren, als ju iste m oet w ord en gekozen. De vroege Stocijn Cleanthes had langs d eze lijnen een aanval gelanceerd op Aristarchu s heliocentrisch stelsel om d at d it d e aard e als haard van d e kosm os u it zijn natuu rlijke p laats had verbannen. Een rad icaler tegenstand er w as Ep icu ru s, d ie w isku nd ige astronom en gezam enlijk aand u id t als d waze sterrenku nd igen. H ij is van m ening d at m eetkund ige m od ellen geen em p irische grond slag hebben en ten onrechte als d w ingend e verklaringen w ord en voorgesteld . H ier sp eelt m ee d at er binnen zijn m aterialistische atom ism e geen red en is aan te nem en d at hem ellicham en zich aflegt d e HSLF\FOXV m aar d at het m id d elpu nt hiervan op zijn beurt een bew eging aflegt geval is d e hyp othese d at het betrokken hem ellichaam zelf een kleine cirkelvorm ige baan

H ellenistische filosofie en w etenschap

187

in hu n banen aan regelm atige cirkelvorm ige p atronen zu llen hou d en iets d at Plato, Aristoteles en Stocijnen uit hoofd e van hun kijk op een inherente kosm ische ord ening w el aannam en. In d eze m ethod ologische com p etentiestrijd tu ssen natu urfilosofie en w iskund ige d e inleid ing op zijn $OPDJHVW betoogt hij d at ju ist d e theologie en fysica van d e filosofen lou ter specu latief en hyp othetisch zijn vergelijk het stand pu nt van zijn m ed ische tijd genoot Galenu s over d ogm atische filosofenscholen terw ijl w iskund e m et haar strenge m ethod e onbetw ijfelbare kennis verschaft. H ierd oor is w isku nd e niet alleen d e w eg tot kennis, voorzover m ogelijk, van d e fysische w erkelijkheid , m aar ook tot kennis, voorzover m ogelijk, van God . Wisku nd ige sterrenku nd e bied t zelfs een grond slag voor ethiek, d oord at het beschou w en van schoonheid en ord ening van d e hem ellicham en een m ens tot d e ju iste spiritu ele hou d ing brengt. Deze hoge w aardering van d e rol van w isku nd e, ook in vergelijking m et natu u rfilosofie, slu it aan bij d e trad itie van het Platonism e. Binnen d e antieke en m id d eleeu wse aristotelische trad itie w as het stand p u nt van Aristoteles en Posid oniu s m aatgevend en bleef toegepaste w isku nd e ond ergeschikt aan w ijsgerige fysica.  *HQHHVNXQGH sterrenku nd e vertegenw oord igt Claud iu s Ptolem aeu s het tegenovergesteld e stand pu nt. In

 $OH[DQGULs

Nad at Alexand er d e Grote Egypte had veroverd stichtte hij aan d e m ond ing van d e N ijl een stad d ie naar hem Alexand ri w erd genoem d . N a zijn d ood in 323 vC w erd d it d e hoofd stad van het gebied d at toeviel aan zijn generaal Ptolem aeu s en d iens op volgers: Egyp te m et, w isselend , nog enige and ere land streken en eiland en in het oostelijk bekken van d e Mid d elland se Zee. Ond er hu n bew ind w erd Alexand ri een cultu reel centrum van d e eerste ord e. De Ptolem aesche vorsten bevord erd en d e kunsten en w etenschap p en krachtig, ond er m eer d oor het stichten van een ond erzoeksinstitu u t naar het voorbeeld van Aristoteles Lyceum genaam d Mou seion, letterlijk heiligd om van d e Muzen, en van een om vangrijke bibliotheek. In d it klim aat van intellectu ele exp ansie en vernieu w ing beleefd e ook d e geneesku nd e ged u rend e d e d erd e eeuw vC een ongekend e, zij het kortstond ige bloei. Voor het eerst w as het toegestaan lijken van m ensen open te snijd en, iets w aarop een taboe had geru st en eld ers nog steed s ru stte. H erop hilu s (ca. 330260 vC) en Erasistratu s (ca. 315240 vC) beoefend en d e anatom ie, m et inbegrip van anatom ische exp erim enten, niet incid enteel m aar stelselm atig, als vast ond erd eel van fysiologisch ond erzoek en m et ind ru kw ekkend e vaard igheid en p recisie. Zo ontd ekten ze stru ctu ur en w erking van het zenuw stelsel, tot en m et het ond erscheid tu ssen sensorische en m otorische zenu w en en d e centrale rol van d e hersenen. Ze hand haafd en het begrip van een ziel (SV\FKr), m aar bep erkten het tot functies van het zenuw stelsel: w aarnem ing, verstand , w il. H erop hilus ond erzocht d aarnaast d e p ulserend e bew eging van hart en slagad ers, d e stru ctu u r van het oog en van d e organen

188

Griekse en Rom einse filosofie

voor voortp lanting; Erasistratu s ontd ekte d e w erking van d e hartklepp en. Deze inzichten w erd en ten d ele verw orven d oor m id d el van anatom ische exp erim enten, m et inbegrip van vivisectie. Ook hiervoor w erd m enselijk m ateriaal gebru ikt. Volgens enkele berichten steld en Ptolem aesche vorsten ter d ood veroord eeld en hiervoor ter beschikking. De Alexand rijnse m ed ici w aren intellectu elen d ie over hu n ond erzoek nad achten in het licht van d e w etenschap sleer van filosofen als Aristoteles. H erophilu s w as van m ening d at w etenschap m oet u itgaan van w aarneem bare verschijnselen (SKDLQRPHQD). H ij w as teru ghou d end over d e m ogelijkheid kennis te verw erven van d e oorzaken achter d e verschijnselen. Deze em pirische houd ing inspireerd e in d e generatie na hem d e op kom st van d e m ed ische school van Em p irici oftew el Em p iristen. Deze artsen steld en d at ervaring, d at w il zeggen een accu m u latie van w aarnem ingsgegevens, een vold oend e en betrou w bare grond slag levert voor behand eling van zieken. Hierbij teld e niet alleen eigen ervaring m aar ook d ie van and eren, zoals neergelegd in beschrijvingen van ziekten. Som m ige Em p irici w aren bereid in bep aald e gevallen w anneer zich een nieu w e kw aal voordeed hu n therapie te baseren op analogie m et ziektebeeld en d ie erop leken; and eren vond en zelfs d it al te ver boven d e ervaring u itgaan. De Em p irici verw ierp en theorievorm ing d ie naar niet-w aarneem bare oorzaken verw ijst. De ervaring d ie zij hiervoor in d e p laats steld en w as voornam elijk passief opged aan; anatom isch ond erzoek en exp erim enten w ezen zij af als nu tteloos voor d e klinische praktijk. Betrou w bare conclu sies over een levend organism e kunnen volgens hen niet w ord en gebaseerd op d ood m ateriaal. Ook vivisectie is, d oord at ze norm ale fysiologische p rocessen verstoort, geen betrou w bare bron van inform atie. Op d it pu nt w ijken d e Em p irici af van H erophilu s en Erasistratus. Aan het nooit geheel overw onnen taboe op sectie gaven Em p irici d u s een m ethod ologische rechtvaard iging. Sp oed ig raakte d e anatom ie op m enselijk m ateriaal w eer in onbru ik. H erop hilus en Erasistratu s w aren er niet vold oend e in geslaagd d e relevantie van anatom ie voor d e therapeutische p raktijk aan te tonen. Daarnaast w as hun anatom ie zeker gem otiveerd d oor zu iver w etenschap p elijke nieuw sgierigheid ; hu n therap ien steken als trad itioneel af bij hu n p ioniersw erk op het gebied van d e fysiologie. Dit vernieu w end e w erk w erd voortgezet d oor artsen, aanged uid als Rationalisten of Dogm atici, d ie and ers d an Em p irici algem ene theorievorm ing over het gezond e lichaam w el nod ig achtten voor d e m ed ische praktijk. Zij m oesten zich voor hu n anatom isch ond erzoek tevred en stellen m et d ierlijk m ateriaal afgezien van gelegenheid sanatom ie als d e observatie van verm inkte licham en van gesneu veld en of gexecuteerd e veroord eeld en. H u n ond erzoek stond in voortd urend e w isselw erking m et d e filosofische trad itie. Dit zien w e ook in het om vangrijke w erk van Galenu s u it Pergam on.

H ellenistische filosofie en w etenschap

189

Galenus (129ca. 213 nC) w as in d e Rom einse p rovincie Klein-Azi ($VLD PLQRU, nu noord w est Turkije) geboren in d e Griekse stad Pergam on, sind s d e H ellenistische tijd een centrum van cu ltu u r en in het bijzond er van geneesku nd e. Bij vooraanstaand e Platonisten, Aristotelici en Stocijnen stu d eerd e hij filosofie. Eens d room d e zijn vad er, d ie architect w as, d at hem van god d elijke zijd e w erd op ged ragen zijn zoon geneesku nd e te laten stud eren. Galenus begon aan een langd u rige opleid ing tot arts. Na jarenlange om zw ervingen en stu d ie vestigd e hij zich rond zijn veertigste in Rom e. H ier verw ierf hij een zo goed e naam d at hij w erd benoem d tot persoonlijk geneesheer van d e filosoof keizer Marcu s Au reliu s en zijn fam ilie. Deze benoem ing bood hem tijd en vrijheid om te schrijven over een breed scala aan m ed ische, filosofische en zelfs taalku nd ige ond erw erp en. Van zijn om vangrijk oeuvre zijn d e m eeste m ed ische geschriften bew aard in het oorsp ronkelijke Grieks, een aantal alleen in vertalingen in Arabisch of m id d eleeu w s Latijn. Veel van zijn filosofisch w erk is verloren gegaan. Dit verlies w ord t ten d ele gecom penseerd d oor het feit d at Galenu s ook in m ed ische contexten w el op filosofische vraagstu kken ingaat. Bovend ien streeft hij ernaar d e filosofie zoveel m ogelijk te integreren in d e geneesku nd e. Wegens zijn onm etelijke invloed op d e w esterse geneesku nd e is Galenu s filosofische kant w el eens vergeten. Ook zijn d u bbele rol van arts en filosoof w as een obstakel: d oor historici w erd hij lang beschouw d als een w at p ed ante arts d ie graag liet zien hoe goed hij op d e hoogte w as van d e filosofische literatuu r. Galenu s w as op zijn best een rijke bron van inform atie over and ere filosofen. Inm id d els begrijp en w e m eer van aard en m otivatie van Galenus com binatie van geneesku nd e en filosofie, en w ord t hij erkend als boeiend zelfstand ig d enker. 'H EHVWH GRNWHU LV RRN ILORVRRI Een arts m oet een ged egen kennis hebben van d e d rie trad itionele hoofd d elen van d e filosofie: van natu u rfilosofie ten behoeve van theorievorm ing over het m enselijk organism e, van logica en m ethod ologie m et het oog op een zu ivere, tegenover p atinten en collega s. In d e om vangrijkere en m eer am bitieuze verhand eling 'H RSYDWWLQJHQ YDQ +LSSRFUDWHV HQ 3ODWR p rojecteert Galenu s zijn id eaal van geneesku nd e-plusfilosofie op het verled en. H ier ziet hij een grote trad itie beginnen bij H ip pocrates en Plato als grootste arts resp ectievelijk filosoof. Dit brengt m et zich m ee d at d eze tw ee reu zen over d e belangrijkste them a s m et elkaar overeenstem m en een stelling d ie w ij nu zoud en betw isten. Wetenschap p elijke vooruitgang bestaat volgens Galenu s in een verd er ontw ikkelen van hu n ju iste aanzetten. Zo w as geen van beid en bekend m et het zenu w stelsel, een H ellenistische ontd ekking m aar zagen zij toch in d at het centrale orgaan van het organism e niet het hart is m aar d e hersenen. Galenus hu ld igt een Aristotelische op vatting van een volledige w etenschap als een geheel van w aarhed en d ie uiteind elijk afhangen van hoogste beginselen: axiom as en d efinities. Aristoteles teleologie rad icaliseerd e hij in +HW QXW w etenschapp elijke m anier van red eneren, en van ethiek om w ille van een integere hou d ing Galenu s zet zijn id eaal van een m ed ische filosofie ond er m eer uiteen in een kort geschrift

 *DOHQXV

190

Griekse en Rom einse filosofie

YDQ GH OLFKDDPVGHOHQ, m et het Aristotelische m otto d e natuu r d oet niets zond er red en: elk orgaan is d oor een voorzienige schep p er, te vergelijken m et Platos d em iu rg, gevorm d m et het oog op een bep aald e w erking en d oel. De d oelm atigheid d ie w e in d e natu u r w aarnem en naam DUJXPHQW IURP GHVLJQ. Anatom ie, d ie d e w ond ere w erken van God s hand bloot legt, is volgens Galenu s een w erk van vroom heid . Naast begripp en afkom stig van Plato en Aristoteles incorporeert Galenu s in zijn leer ook elem enten u it and ere scholen, m et nam e d e Stoa, en d an vooral fysische begrip p en als d at van (levens)ad em (SQHXPD). H et psychologisch m onism e en d e ethiek d ie d e Stoa hierop baseert w ijst hij af. De m anier w aarop Galenu s elem enten uit verschillend e filosofische scholen com bineert w ord t w el gekenschetst als eclecticism e. Maar Galenu s eclecticism e heeft een eigen karakter. H ij w ijt d e verd eeld heid tu ssen scholen aan een neiging tot d ogm atische specu latie; ze verschillen im m ers ju ist over d ie vraagstu kken van m ening d ie bij gebrek aan relevante ervaringsgegevens onoplosbaar zijn: d ie van substantie en (on)sterfelijkheid van d e ziel, natuu r van God , enzovoorts. Maar d eze vraagstu kken d oen volgens Galenu s niet terzake voor w etenschapp elijke of m orele vooruitgang. Daarom onthou d t hij zich van d e keuze voor een bep aalde school. H oew el hij Plato beschouw t als d e grootste filosoof, w il hij niet tot d e Platonisten gerekend w ord en. Galenu s ind ivid u alism e vloeit voort u it zijn reactie op d e strijd tu ssen m ed ische scholen over m ethod e. In d it geschil form uleert Galenu s een com p rom is tu ssen Em pirici en Rationalisten: theorievorm ing d ie zich beroept op niet-w aarneem bare oorzaken blijft onm isbaar. Door Galenu s com p rom is is d e m ed ische 0HWKRGHQVWUHLW tu ssen verschillend e scholen achterhaald . Zijn synthese van m ed ische en fysiologische theorien d iend e beoefenaars van d eze w etenschap pen tot d iep in d e m od erne tijd als uitgangsp u nt. Dit m aakt Galenu s tot een van d e belangrijkste erflaters van d e antieke beschaving. m ogelijk en nod ig, m aar toetsing aan d e ervaring is als rem op ongebreid eld e sp ecu latie levert het bew ijs voor het bestaan van een god een red enering d ie voortleeft ond er d e

8
1,(8: 3/$721,60(  3ODWR KHURQWGHNW Een vergeten d enker is Plato nooit gew eest. Ook in het H ellenism e w ord t zijn w erk gelezen, bestu d eerd en nagevolgd ; ook bu iten d e Acad em ie d ient het als aansp oring (SURWUHSWLNRV) tot d e filosofie. Maar w at is eigenlijk Platos leer? Zijn op volgers in d e Acad em ie eerst zijn neef Sp eu sip p u s, d an Xenocrates ontw ikkelen Plato s d enken in specu latieve richting, m et aand acht voor d e m eest abstracte eerste beginselen, d e aard van d e Id een en hun verhou d ing tot d e voorw erp en van d e w iskund e. Pas Arcesilau s en vooral Carnead es u it Cyrene (214/ 3129/ 8 vC) verlaten d eze d ogm atische benad ering van hu n stichter. Zij grijpen teru g op Socrates m ethod e van d ialectische toetsing en w eerlegging (HOHQFKRV). In Plato s d ialogen is Socrates een zoeker: hij stelt vragen, analyseert antw oord en kritisch, ontm askert het schijnw eten van zogenaam d e geleerd en, m aar neem t niet d efinitief stelling. Zo w ord t hij het toonbeeld van d e scep ticu s, d ie tw ijfelt aan d e m ogelijkheid van kennis, en van d e aporetische d enker, d ie geen stelsel u iteenzet m aar p roblem en op w erp t, zelfs im p asses oftew el aporien aan de ord e stelt en uitw erkt. In zijn p olem iek m et Chrysip p u s bew eert ook Carnead es d at een m ens in belangrijke vraagstu kken geen zekere kennis bereikt. De led en van d e school d ie Plato ald us lezen heten sam en d e N ieu w e Acad em ie. Vand aar d at acad em icus voor Au gu stinu s, m aar ook nog voor David H u m e, hetzelfd e betekent als scep ticu s . Rond het begin van d e keizertijd vind t een nieuw e benad ering van Plato ingang. Uit onvred e m et d e gangbare d ogm atische, d u s niet-sceptische filosofie, het Stocism e, zoekt een aantal filosofen opnieu w insp iratie in het w erk van Plato, en in m ind ere m ate d at van Aristoteles. Om streeks 30 n.C. verzorgt Thrasyllu s een u itgave van alle w erken d ie op Elke d ialoog krijgt een ond ertitel, bijvoorbeeld 3DUPHQLGHV over id een , 3KDHGUXV over liefd e , w at w ijst op een d id actische en d octrinaire bed oeling: op d e ju iste m anier genterp reteerd bied en d e d ialogen een consistente leer over alle belangrijke vraagstukken van logica, ethiek en p olitiek, zieleleer en kosm ologie, en natu u rlijk over Id een en god d elijke eerste beginselen. In d e vorm d ie w e nu Mid d en-Platonism e noem en w int d eze p latonische leer het van Stoa en Perip atos, blijkens tal van polem ische geschriften u it d e eerste tw ee eeuw en van onze jaartelling. Er verschijnen com m entaren op d ialogen, en Alcino s /HHUERHN ('LGDVNDOLNRV) u it d e tw eed e eeu w . Alcinou s beschou w t het streven naar hand boeken m et een overzicht van Plato s filosofie in leerstellingen (GRJPDWD): bekend is Platos naam staan, inged eeld in negen groep en van elk vier d ialogen, oftew el tetralogien.

w ijsheid d at filosofie is, als bevrijd ing van d e ziel d ie zich van het lichaam losm aakt w anneer w ij ons richten op het intelligibele; goed leven bestaat in beschou w ing van het eerste goed w at men ook god kan noem en, of eerste intellect. Wat op valt is d e nad rukkelijk transcend ente gerichtheid van d it Platonism e: d e ziel vindt haar bestem m ing

192

Griekse en Rom einse filosofie

in het gelijk w ord en aan god , in een bovenzinnelijke w ereld . Vand aar d at Alcino s filosofie ook beschrijft als een initiatie in een leven d at aan w einigen is vergund . De p olitieke d im ensie van het platonism e verd w ijnt u it het gezicht: alleen in geval van nood zal een schrijft een invloed rijke 9RRUUHGH (3URORJXV) op Platos w erk. Apu leiu s u it Mad aura (geb. 123 nC), 3ODWR HQ ]LMQ OHHU ('H 3ODWRQH HW HLXV GRJPDWH), en Albinu s Van d e d erd e eeu w af is d it nieu w e platonism e, verrijkt m et ged achtengoed u it Stoa en Perip atos, d e toonaangevend e filosofie gew ord en in d e antieke w ereld , en het zal d eze leid end e rol behoud en in het christelijke d enken. Kennelijk gaf Plato s filosofie, m et haar ond erscheid tu ssen w aarneem bare en intelligibele w ereld en haar leerstu k van een onsterfelijke ziel, beter d an het stosche naturalism e antw oord op existentile vragen d ie in het u itgestrekte Rom einse keizerrijk een ontw ikkeld p ubliek bezighou d en zoals, in d e w oord en van een gnostisch d enker uit d e tw eed e eeu w ,
Wie w aren w e? Wat zijn w e gew ord en? Waar w aren w e? Waar zijn w e terech tgekom en?

w ijze, tijd elijk, zich m et p olitiek inlaten. Een tw eed e hand boek u it d eze tijd is d at van

(([FHUSWD H[ 7KHRGRWR) 4? 78)

Waarheen gaan w e? Vanw aar kom t onze bevrijd ing? (Clem ens van Alexand ri, 8LW 7KHRGRWXV

Als religieu s gekleurd e filosofie kan het Platonism e beter concurreren m et nieu w e religieu ze levensbeschou w ingen als gnosticism e en christend om . Binnen d eze herleving van het p latonism e m aken m od erne ond erzoekers ond erscheid tu ssen Mid d en-p latonism e en Neo-platonism e. Dit beru st niet op een scherpe insnijd ing: in het N eo-p latonism e, d at w e m et Plotinus laten beginnen, w erken veel them a s uit het Mid d en-p latonism e d oor. Wel vind en w e bij en na Plotinu s een d uid elijker stand p u nt inzake d e eerste beginselen u itgew erkt in d e leer van d rie substantile zijnsw ijzen oftew el hyp ostasen. H et Mid d en-p latonism e is geen unitaire, homogene filosofie. De schaarse bronnen m aken het m oeilijk over d e eigen bijd rage van platonisten u it d e tw eed e eeu w te oord elen. Een oorspronkelijk d enker lijkt N um eniu s uit Ap am ea. Volgens hem vind en w e bij Plato, in navolging van Pythagoras, d e m eest au thentieke interpretatie van d e ou d ste overlevering over god heid en schepp ing van d e w ereld . Deze overlevering w ord t bevestigd d oor nietGriekse trad ities, zoals d ie van d e bijbel, w aaruit Nu m eniu s citeert. H ij w ijst op overeenkom sten tussen Mozes en Plato, d ie hij d e Attische Mozes noem t. N a Plato is d e filosofie in verval geraakt, ook in Plato s eigen Acad em ie. Nu pas is het w eer m ogelijk Plato s w are leer te ontd ekken. In Nu m eniu s visie is d e geest d ie afgezond erd van alle zijnd en zichzelf beschou w t, d e eerste god heid en het goed e. H ieru it kom t d e d em iu rg voort, d e schep p er van d e w ereld . Ten d erd e is er d e w aarneem bare w ereld , d ie zelf een geschap en god heid is. In d e kring van Plotinus en Porp hyriu s w erd N um eniu s veel gelezen.

N ieu w Platonism e

193

 3OXWDUFKXV Beter zijn w e ingelicht over Plu tarchu s uit Chaeroneia (ca 45-120). Als telg u it een aanzienlijke fam ilie geniet hij een goed e op voed ing: hij krijgt gelegenheid zijn horizon te verru im en op reizen naar Alexand ri en Rom e, w aar hij contact legt m et vooraanstaand e p olitieke figu ren. N iettem in blijft hij gehecht aan zijn vad erstad , w aar hij een soort p rivschool hou d t, en aan het nabij gelegen Delp hi, w aar hij tientallen jaren n van d e tw ee hoofd priesters is in het heiligd om van Ap ollo. elkaar of paarsgew ijs (%LRL SDUDOOrORL), een reeks levensbeschrijvingen van telkens een Griek w erken, later gebund eld als WKLND, in het Latijn 0RUDOLD Deze titel is m isleid end : Plu tarchu s god sd ienst, natu urw etenschap, literatu ur en oud heid ku nd e. Als filosoof p laatst Plu tarchu s zich m et overtuiging in d e trad itie van Plato als gezaghebbend referentiep unt. Met and ere vertegenw oord igers van Mid d en-platonism e d eelt hij het geloof in d e onsterfelijkheid van d e ziel en het id eaal van een zich gelijk m aken aan w erkelijk LV (WR RQW{V RQ); al het overige verkeert in een voortd u rend e stroom van w ord en op vatting van god m et het gangbare veelgod end om in een u itgew erkte leer van d em onen. Bij gelegenheid ontw ikkelt Plu tarchu s nieu w e inzichten. Zijn belangrijkste bijd rage tot d e 7LPDHXV. Plu tarchu s vat Platos uiteenzetting over het ontstaan van d e kosm os letterlijk op . QLKLOR): vr d eze schep p ing bestaat er al chaotische m aterie, en een red eloze ziel d ie haar bew eegt. De schep pingsd aad van d e god heid bestaat erin haar eigen rationaliteit en harm onie m ed e te d elen aan en over te d ragen op d eze p re-kosm ische ziel. Eenm aal geord end kan d e w ereld ziel d e chaotische bew egingen in d e m aterie harm oniseren, w aard oor het lichaam van d e w ereld ontstaat. Deze interpretatie im pliceert d at d e oorzaak van het kw aad niet ligt in d e ongevorm d e m aterie m aar in d e ongeord end e pre-kosm ische ziel. Plutarchu s u itleg van d e schep p ing van d e w ereld ziel w erp t ook licht op d e ziel van d e m ens: net als d e ziel van d e w ereld bestaat d ie van d e m ens u it een red elijk en een onred elijk d eel. Plu tarchu s staat w elw illend tegenover Aristoteles en zijn school, al form u leert hij nu en d an kritiek. Epicu rus en d e Stoa w ijst hij af, d e eerste bijvoorbeeld om zijn id eaal van verborgen leven, d e tw eed e om haar m onistische en intellectu alistische zieleleer, d ie hartstochten en aand oeningen verklaart als onju iste oord elen. In enkele geschriften tracht hij een Ep icuresche d an w el Stosche theorie van binnenuit te w eerleggen, d oor bijvoorbeeld p latonische trad itie is verm oed elijk een p ersoonlijke en controversile u itleg van Plato s god een god heid d ie eeu w ig is, verstand elijk d enkend , n, goed , en het enige d at Plu tarchu s heeft een om vangrijk uvre nagelaten. H et bekend st zijn d e /HYHQV naast

m et een Rom einse tegenhanger: als voorbeeld ige red enaars Dem osthenes tegenover Cicero, als veroveraars Alexand er tegenover Caesar, enzovoorts. Daarnaast schreef hij filosofische

w erk bestrijkt, naast technische ond erw erpen u it d e filosofie in engere zin, geschied enis,

en vergaan. Door allegorische en sym bolische u itleg verenigt Plu tarchu s d eze w ijsgerige

De god heid heeft d e w ereld d us op een bep aald ogenblik geschapen. Maar niet uit niets (H[

194

Griekse en Rom einse filosofie

aan te tonen d at een volgeling van Ep icuru s onm ogelijk van het leven kan genieten, of d at een stocijn zichzelf op tal van pu nten tegensp reekt. Toch heeft Plu tarchu s ook invloed van and ere scholen ond ergaan. Zoals gebru ikelijk in Mid d en- en Neo-Platonism e brengt hij binnen zijn p latonisch referentiekad er technische term en en leerstellingen te p as d ie u it Perip atos, Stoa of Ep icu rism e stam m en m aar gem eengoed zijn gew ord en. Zo gebru ikt hij, net als Alcino s, elem enten van perip atetische en stosche logica binnen een p latonisch persp ectief. In d e ethiek aanvaard t hij Aristoteles leerstu k d at d eu gd een juist m id d en is, en neem t hij d oorgaans het Perip atetische id eaal van een m id d elm atig aanged aan w ord en (PHWULRSDWKHLD) over. Plu tarchu s schenkt ruim e aand acht aan d e concrete ethische praktijk. Verschillend e teksten zijn gew ijd aan n bep aald e hartstocht: w oed e, nieu w sgierigheid , p raatziekte, enzovoorts. Filosofie w ord t hier een therap ie voor d e ziel, m et een u itgew erkte techniek van m orele vooruitgang d ie berust op een rigou reu ze en consequ ent volgehou d en d iscipline van oefening en gew oontevorm ing. Ook op d it vlak is Plutarchu s schatplichtig aan Stoa en Ep icuru s. Al m et al hou d t Plutarchu s in zijn p latonism e rekening m et nieuw e inzichten en behoeften en d ru kt hij d e leer in een eigentijd se taal u it. H ij ziet in d at het onm ogelijk is d e d ichters u it het cu rricu lu m te verw ijd eren, en p leit d aarom voor filosofisch verantw oord e lectuu r van hu n w erk als voorbereid ing op d e filosofie zelf. Ook Plato s politieke d enkbeeld en w ord en om gebogen naar d e eisen van Plutarchu s tijd . Som s levert hij zelfs bed ekte kritiek. Plu tarchu s w erk is d ru k gelezen en heeft op tal van au teurs tot in d e m od erne tijd grote invloed gehad .  3ORWLQXV  /HYHQ Plotinus w erd rond 205 geboren in Egyp te. Op 28-jarige leeftijd kw am hij in Alexand ri in aanraking m et Am m oniu s Saccas. Elf jaar lang bleef hij zijn leerling. N a een m islu kte poging in aanslu iting bij een m ilitaire exped itie van keizer Gord ianu s het oosten te verkennen ging hij in 245 naar Rom e en begon hij d aar in Am m onius geest filosofie te ond erw ijzen. H ij verzam eld e een gevolg van leerlingen en vriend en om zich heen, van w ie velen afkom stig w aren u it p olitiek invloed rijke kringen. Niet alleen d e originaliteit van Plotinus leer trok hen aan, m aar ook d e m anier w aarop hij zijn filosofie tot uitd rukking bracht in een geheel eigen levensw ijze. Eenzaam stierf hij in 270 op een land goed bu iten Rom e. Niets in zijn leven liet voorsp ellen d at het d enken van d eze oorsp ronkelijke eenling een onm etelijke invloed zou hebben op d e ontw ikkeling van d e w ijsbegeerte. Plotinu s invloed is te d anken aan zijn geschriften. Toch had hij, net als zijn leerm eester Am m oniu s en als Socrates, lang nagelaten zijn d enken op schrift te stellen. Pas op zijn negenenveertigste begon hij op aand ringen van zijn leerlingen te schrijven. Deze geschriften blijven nauw verbond en m et zijn m ond eling ond erricht, in een d irecte stijl, d ie d e lezer in

N ieu w Platonism e

195

staat stelt Plotinu s ged achtengang m ee te voltrekken. Nergens zet Plotinu s zijn filosofie system atisch u iteen. In zijn verhand elingen bespreekt hij op zijn eigen m anier d iverse p roblem en u it d e p latonische trad itie, zoals d e onsterfelijkheid van d e ziel, d e eerste oorzaken, het schone en het goed e. Plotinu s is zich bew ust van zijn bijzond ere verhou d ing tot d eze trad itie. Vaak w ijst hij erop d at hij geen nieu w e leer wil ond erw ijzen, m aar alleen een interp retatie bied t van d e leer van eerd ere filosofen, in het bijzond er van Plato. Tijd ens zijn colleges w erd en com m entaren voorgelezen van p latonisten als Nu m enius, en van Perip atetici als Alexand er. Ook teksten u it d e Stoa w erd en besproken. Maar Plotinu s neem t niet zom aar iets over. De besp rekingen m et zijn leerlingen vorm en het u itgangsp u nt voor een heel persoonlijk vertoog in beeld rijke stijl. negentallen over grote them as van Plotinu s d enken: (QQHDGH I gaat over ethische vraagstu kken, II over kosm ologie, III over voorzienigheid , IV over d e ziel, V over d e geest, en VI over het zijn en het ene. Een schets van Plotinu s leven en w erk vorm t d e inleid ing, w aarin Porp hyriu s gelu kkig ook d e chronologische volgord e geeft van d e verhand elingen d ie hij niet zond er systeem d w ang in het gelid heeft geplaatst.  ,QQHUOLMNH HUYDULQJ Zoals ied ere filosofie is ook het N eop latonism e een p oging tot d efinitieve verklaring van d e w erkelijkheid . Voor Plotinus zijn d e eerste oorzaken ziel, geest en het ene of goed e. Maar Plotinus w il m et zijn filosofische bew ijsvoeringen niet zom aar een ingew ikkeld e verklaring geven voor wat d e d ingen zijn, m aar beoogt ook d e ziel teru g te leid en (DQDJ{Jr) tot haar oorspronkelijke zelf, haar eenheid m et het ene. Porp hyriu s kenschetst d e religieu ze, zelfs m ystieke d im ensie d ie filosofie heeft voor Plotinus:
Zijn d oeleind e en oogm erk w as n w ord en m et en nad eren tot d e god d ie boven alles is.

geord end in zes reeksen van elk negen verhand elingen d e titel (QQHDGHQ betekent

Plotinu s geschriften zijn d oor Porp hyriu s verzam eld en m et enig knip - en p lakwerk

(3ORWLQXV OHYHQ 23.15-16)

Dit is ook w at Plotinu s op zijn sterfbed zijn leerlingen m eegeeft bij wijze van geestelijk testam ent:
Tracht d e god in onszelf teru g te leid en tot het god d elijke in het heelal. (3ORWLQXV OHYHQ 2.26-27)

Dit eind d oel is alleen bereikbaar voor w ie naar w ijsgerig inzicht zoekt: w at is d e ziel, w at is haar oorsprong en bestem m ing, w at is het god d elijke in het heelal? And ers d an religieu ze bew egingen als gnosticism e en christend om , p robeert Plotinus in aanslu iting bij d e Griekse

196

Griekse en Rom einse filosofie

w ijsgerige trad itie zijn antw oord op d e existentile vragen w aarm ee de m ens in zijn tijd w orstelt rationeel te rechtvaard igen. Evenals Plato zoekt Plotinu s inzicht in het w are zijn langs d e w eg van innerlijke reflectie binnen d e ziel. Om d at d e ziel van natu re in d e geestelijke w ereld thu is is geeft ze ons tot d eze w ereld toegang. Sterker nog, elk van ons is zelf een geestelijke w ereld . Daard oor vind t d e ziel in zichzelf d e hele w erkelijkheid . Welisw aar is ze als m ijn of jouw ziel een afzond erlijke geest in act, een bepaald zijnd e, m aar in p otentie is zij geest in het algem een, en d aarm ee alles. In d e geestelijke w ereld bestaat im m ers geen scheid ing tu ssen d ingen zoals hier. Daard oor kan ook onze ziel, wanneer zij n gew ord en is m et d e geest, tegelijk zichzelf blijven en alles w ord en. Zij kan van zichzelf naar zijnd en overgaan zond er d at d it een verand ering m ag heten. Door zichzelf te zien ziet zij alles; d oor zijnd en te zien ziet zij zichzelf:
Doord at je niet in een d eel van het al bent gebleven m aar tot al bent gekom en, en ook niet m eer zegt zo veel, d at ben ik, m aar zoveel hebt laten varen, ben je alles gew ord en. (VI.5.12, 17-18)

Ook vroeger w as d e ziel d it alles al, m aar zolang w e ons toeleggen op het eigen zelf d at ons ond erscheid t van and eren voegen w e in schijn toe, m aar d oen w e in feite af aan het grote geheel w aartoe w e altijd behoren. Want d e eenheid m et d e overkoep elend e geest zijn w e nooit helem aal verloren:
Ook onze ziel is nooit geheel en al afged aald iets van haar blijft in het geestelijke, altijd . (IV.8.8, 1-2) Maar als d it zo is, hoe kom t het d an d at w ij d eze geestelijke rijkd om in ons niet ervaren? (V.1.12, 1-2)

Plotinus antw oord t d at w ij ons niet alles w at zich in d e ziel afsp eelt hier en nu bew ust zijn; w e kennen alleen w at gereflecteerd w ord t in het m id d elste d eel van d e ziel, d at zich m et voorstellingen bezig hou d t. Maar w e d oen en zijn veel m r d an ons bew u ste d oen en zijn. De sp iegel van het bew u stzijn kan w ord en gebroken of verslu ierd , m aar d aarom hoeft het d enken in ons nog niet op te houd en. H et zelf m ag niet met het bew ustzijn w ord en vereenzelvigd :
Verstand elijk d enken gaat met voorstelling gep aard , zond er d at d enken voorstelling is. (I.4.10, 2223)

Wel kunnen w e ons oefenen in een innerlijk zien, en ons beter bew u st w ord en van het hoogste d at w e kunnen zijn:

N ieu w Platonism e

197

Zoals iem and d ie w acht op een stem d ie h ij w il horen zich van and ere stem m en afw end t, en zijn oor sp itst op d atgene w at, w anneer het hem bereikt, het beste is d at hij te horen kon krijgen, zo moeten ook w ij hier het zintu iglijke horen laten varen behalve voorzover het onverm ijd elijk is, en het verm ogen van d e ziel om iets te vatten zu iver hou d en, en gereed om d e klanken te horen d ie van boven af kom en. (V.1.12, slot)

Naargelang van onze levensw ijze verw erkelijken w e telkens and ere verm ogens van onze ziel; aan verschillend e levensw ijzen beantw oord en verschillend e ziensw ijzen, en d aarm ee verschillend e ervaringsw erkelijkhed en:
Alle zielen zijn () alle d ingen, elk overeenkom stig w at w erkzaam is in haar (), en in zoverre elk haar blik op iets and ers gevestigd heeft, is en w ord t elk d atgene w aarop haar blik gevestigd is. (IV.3.8, 15)

In zijn eigen leven heeft Plotinu s bijzond ere ervaringen gehad van d e verschillend e m ogelijkhed en van d e ziel. Zij kan opgaan in d e zorg voor het lichaam en d e d ingen om haar heen, of ze kan d oor reflectie in zichzelf terugkeren, zichzelf teru gvind en in een rijkere w erkelijkheid , d e geestelijke, en zo zich vereenzelvigen m et het god d elijke. Plotinu s beschrijft d eze ervaring:
Dikw ijls zie ik, w anneer ik u it mijn lichaam tot m ijzelf ontw aak en bu iten al het and ere, bin nen mijzelf geraak, een ongem een grote, w ond erbare schoonheid . Dan vooral ben ik ervan overtu igd d at ik tot het beste d eel behoor: d an verkeer ik in volle w erkzaamh eid in d e hoogste vorm van leven; m et het god d elijke vereenzelvigd en d aarin gevestigd heb ik, tot d eze hoogste w erkzaam heid gekom en, boven al h et and ere intelligibele m ijzelf gevestigd . Maar als ik, na d it stil staan in het god d elijke, u it d e geest w eer naar het red en eren ben afged aald , d an stel ik m ij d e vraag hoe het kom t d at ik ook nu w eer afd aal. (IV.8.1, 1-8)

Plotinus situ eert d eze geestelijke ervaring binnen een m etafysisch kad er, d e w erkelijkheid d ie zich ontvou w t van volkom en eenheid tot uiterste verd eeld heid in licham en. Maar ook om gekeerd w ord t zijn m etafysica, d ie som m igen als een m eta-p sychologie zou d en hand elt (QQHDGH V.1. Na in een u itvoerig betoog te hebben aangetoond d at eenheid en het ene het eerst is, vervolgens geest kom t en als d erd e d e ziel, beslu it Plotinus:
Zoals d eze d rie in d e natu u r bestaan, zo m oeten w e aannem en d at ze ook bij ons bestaan. (V.1.10, 5-6)

w erkelijkheid , zijn even zo vele d imensies van het zelf. Over 'H GULH RRUVSURQNHOLMNH K\SRVWDVHQ

beschrijven, m ed e bep aald d oor d eze ervaring. De verschillend e hyp ostasen van d e

198

Griekse en Rom einse filosofie

Daarom zal d e wijze niet nieu w sgierig zoeken naar w at buiten hem ligt, m aar d oor een ethische levensw ijze en aanhou d end e intellectu ele reflectie zich naar binnen keren:
De w ijze heeft m et red eneren afgerekend . Een and er laat hij zien w at hij bij zichzelf vind t; voor zichzelf is hij een zien: hij is al gericht op w at een is en w at in ru st is, niet alleen bu iten hem m aar ook voor zichzelf binnen in hem vind t hij alles. (III.8.6, 36-40)

Vand aar d at Plotinu s in zijn betoog herhaald elijk een beroep d oet op innerlijke ervaring als een hogere w eg tot inzicht d an het w etenschap p elijk bewijs: Kijk d an toch! De geestelijke w erkelijkheid is alleen voor hem toegankelijk d ie zelf geest w ord t, en ald us zichzelf en alle zijn tot voorw erp van beschouw ing neem t. Een w ijsgeer kan niet neu traal objectiverend toeschouw er of ond erzoeker blijven van d ingen buiten zich: hij m oet
tegelijk voorw erp van zijn eigen beschou w ing zijn en zelf beschou w er, van zichzelf en al het and ere. (VI.7.36, 11)



+\SRVWDVHQ

Om d e stru ctuu r van d e w erkelijkheid te begrijp en m oeten w e volgens Plotinu s d rie is aan Porphyriu s. In het algem een betekent K\SRVWDVLV, w aarvan onze term su bstantie is afgeleid , bestaan, realiteit, natuu r; in p regnante zin d u id t het w ezens of d ingen aan d ie niet van iets and ers afhangen zoals bijkom stige eigenschap p en of accid enten afhangen van een substantie m aar in en d oor zichzelf bestaan. Voor p latonisten is alleen het onlicham elijke bestaand in volle zin; licham en hebben alleen een afgeleid e vorm van bestaan. Binnen d e onlicham elijke, geestelijke w are w erkelijkheid vorm en ziel, geest en eenheid bij Plotinus d rie opeenvolgend e, telkens hogere niveau s: het d rietal is geen onnod ige com plicatie van d e w erkelijkheid m aar ju ist een p oging om in d rie trap p en een volstrekt enkelvoud ige verklaringsgrond te bereiken voor alles w at er is. Met d eze leer neem t Plotinu s het fu nd am entele vraagstu k van d e eerste beginselen op  u itd rukking d rie hyp ostasen kom t voor in d e titel van (QQHDGH V.1, d ie m isschien te d anken oorsp ronkelijke hyp ostasen aannem en: ziel, geest (QRXV) en eenheid of het ene . De

beginsel van eenheid : d an is filosofie een tot eenheid herleid en (DQDJ{Jr HLV KHQ), w aarbij w e op w eg naar d eze verklaring telkens op stijgen tot een hogere eenheid . H ierm ee is Neop latonism e niet zozeer een leer van w at is, een ontologie, als w el een leer van w at n ook, LV alleen d oord at het n is; zijn is n zijn . Zond er beginsel van eenheid is een huis geen hu is m aar een hoop stenen, een levend w ezen niet levend en geen w ezen: is , een henologie . H et grond beginsel van Plotinu s m etafysica lu id t: alles w at is, hoe d an

d at het Griekse d enken sind s Thales heeft bepaald . Alles vind t zijn laatste verklaring in het

N ieu w Platonism e

199

Wie d u s d e eenheid vat van het gewas en d aarm ee zijn blijvend beginsel of van het levend w ezen, of van d e ziel, of van h et heelal, d ie vat bij elk van d eze w at h et m achtigste is en w at w aard e heeft. (III.8.10, 13-15) Alles w at is, is d ankzij het ene. (VI.9.1, 1)

in stand hou d t, en w aard oor het is w at het is. Wat zou kunnen ]LMQ, zond er n te zijn? Zijn is een sp oor van het ene d at n m aakt:
Wie bew eert d at d it zijn (HLQDL) d e benaming d ie te kenn en geeft d at er zijn is is afgeleid van n (KHQ) heeft vermoed elijk d e w aarheid getroffen. (V.5.5, 13-15)

Eenheid is d u s m eer fu nd am enteel d an zijn (RXVLD), w ant in ied er d ing is zij d atgene w at het

Zo w ord en grad aties van w erkelijkheid ond erscheid en naar grad aties van eenheid . Een hoger beginsel geeft bestaan aan een lager bijvoorbeeld ziel aan lichaam , en geest w eer aan ziel d oor het n te m aken. En m aken is: in stand hou d en, intact bew aren, gaaf- en vol-m aken : volm aakt m aken. Daarom is het ene het goed e. Behalve oorsp rong is het ook d oeleind e: heel d e w erkelijkheid streeft ernaar zich van veelvoud tot eenheid te concentreren om haar volm aaktheid te vervullen en verw ezenlijken. H ierd oor is d e hele w ereld n com p lex levend organism e, w aarvan d e d elen elk op hu n eigen m anier bijd ragen tot het geheel, verbond en d oor instinctieve verw antschap en ond erlinge sym p athie (V\PSDWKHLD). Dit leerstuk van d e Stoa keu rt Plotinus goed en neem t verklaring van d e eenheid van d e kosm os u it een god d elijke ORJRV, een beginsel d at als een inw end ige, im m anente licham elijke kracht alles d oord ringt en bijeenhou d t. Volgens d e Stoa neem t d it d e behoefte weg aan eeuw ige id een of een and er transcend ent beginsel om d e ligt besloten in d e kiem krachten w aarin d e ORJRV zich uitd ru kt. Met zu lk natu ralism e kan organisatie van en interactie binnen d e kosm os te verklaren: d e ontw ikkeling van d e kosm os hij m et and ere bestand d elen van hu n kosm ologie over. Maar hij heeft kritiek op hun

Plotinus als platonist niet instem m en. And ers d an gnostische w ereld haters prijst hij d e kosm os om zijn rationaliteit en harm onie; m aar d eze kan niet uit zichzelf w ord en verklaard : hij is zelf geen hyp ostase. De w aarneem bare w ereld bestaat als georganiseerd geheel d oord at ze d eel heeft aan d e volm aaktheid van d e Id een, w aarvan ze een afbeelding in m aterie is. Door van d e w aarneem bare w ereld uit te gaan ku nnen w e ons een voorstelling vorm en van d e intelligibele w ereld van Id een:
Laten w e nu d eze w ereld in onze ged achten nem en alles tezam en zo veel m ogelijk in n geheel, w aarbij elk van zijn d elen blijft wat het is en niet m et and ere sam envloeit z, d at w anneer om het even w elk d eel, bijvoorbeeld d e bu itenste hem elkoep el, zich het eerst vertoont, het m eteen vergezeld gaat van d e voorstelling van zon en tegelijk ook d e and ere sterren, en d at aard e, zee en alle levend e wezens te zien zijn zoals het m et een d oorzichtige bol ind erd aad gebeu rt d at w e alles erin ku nnen zien. (V.8.9, 1-7)

200

Griekse en Rom einse filosofie

Wanneer onze ziel d eze voorstelling bevat, m oeten w e vervolgens alle m assa, ru im te en verd eeld heid hieruit w eg d enken. De intelligibele w ereld is d u s niet een and ere w ereld naast en buiten d e w aarneem bare: ze is d e id ele stru ctu u r d ie d e w aarneem bare w ereld d oet bestaan, zond er tijd , ruim telijkheid en m aterile u itgebreidheid . Daard oor is ze vrij van d e tegensp raak en tegenstelling d ie kenm erkend is voor onze w ereld , w aarin d e d ingen niet alleen id eel zijn ond erscheid en m aar elkaar w erkelijk uitslu iten, m et het gevolg d at voortd urend het ene ontstaat en het and ere vergaat. Wie in zijn geest d e w aarneem bare w ereld ontd oet van d eze bep erkingen krijgt een schoonheid te zien w aartegen d eze w ereld , ook al is zij het schitterend ku nstw erk van een volm aakt ambachtsm an of d em iu rg, afsteekt als een fletse afbeeld ing. Wat voor w erkelijkheid heeft, of is, d eze intelligibele kosm os? De id ele vorm en zijn onafhankelijk van d e concrete voorw erp en d ie eraan d eelhebben. Al even onafhankelijk zijn ze van onze particuliere kennis. Gegeven hu n begrip sm atig, intelligibel karakter staan ze nood zakelijkerw ijs w el in relatie tot een d enken, alleen is d at niet ons ind ivid uele d enken d enken (LQWHOOLJLELOLD, QRrWD) bestaan LQ d it d enkend verstand , d eze geest (LQWHOOHFWXV, QRXV) In m aar het alom vattend e, u niversele d enken van d e god d elijke geest. De voorw erp en van d it

d eze stelling geeft Plotinus m et gebru ikm aking van Aristoteles uitslu itsel inzake een vraagstu k w aarover Plato geen klaarheid had geschapen: volgens hem vind t d e d em iu rg d e Id een als in zekere zin tevoren gegeven. Iets vereenvou d igd : Plotinus verbind t Plato s Id een m et Aristoteles eerste beginsel van een god d elijke geest d ie zichzelf d enkt. Deze geest, d ie binnen in zichzelf alle Id een vind t, is hierm ee d e w aarheid zelf. Waarheid is d u s niet overeenstem m ing van d e geest m et iets bu iten het d enken, m aar stem t overeen m et zichzelf (V.5.2, 19). H ierm ee krijgt Parm enid es uitspraak d at d enken en zijn hetzelfd e zijn (of: d at w at m en kan d enken en w at er is hetzelfd e is) een nieu w e betekenis: niet d at het d enken het zijn zou constitu eren, m aar and ersom , d at het w are, niet licham elijke zijn van d e geest; elk zijnd e is een vorm van beschou w ing. De geest LV zijn en w aarheid in zu ivere vorm . Id ee zijn natuu rlijke verw erkelijking vind t in het d enken. Elke Id ee is tegelijk een d enkend e Maar d eze geest is niet rechtstreeks schepp er van d e w aarneem bare w ereld . In zijn eeuw ig d enken is hij u itsluitend gericht op zichzelf en op d e eenheid , het een-m akend e en ene, w aaru it hij zelf voortkom t. De w ereld kom t alleen u it d e geest voort d oor tu ssenkom st overgevloeid uit d e volm aaktheid van d e geest: zij is ORJRV, tegelijk u itd ru kking van geest, en van d e ziel. Deze is als een lagere, zij het nog w el geestelijke hypostase voortgevloeid en

oorsprong en beginsel van d e organisatie van d e w aarneem bare w ereld naar het intelligibele m od el d at zij, ziel, in d e geest boven zich beschou w t. De m aterile w ereld ontstaat vervolgens niet op haar beurt uit een overvloed van volm aaktheid in d e ziel d an zou zij contem p latief oftew el theoretisch verm ogen. Als ORJRV is d e ziel niet in staat tot het volm aakte denken d at eigen is aan d e geest. Zij vind t haar voorw erp en niet in zichzelf m aar een vierd e hyp ostase zijn m aar is het gevolg van een tekort in d e ziel aan beschou w end ,

N ieu w Platonism e

201

boven zich, in d e geest, en zij ziet zich genood zaakt d eze voorw erpen na elkaar te d enken, stap sgew ijs oftew el d iscu rsief, w aad oor zij nooit verzad igd raakt. Dit onru stig verlangen m aakt d at zij u it d e eeuw igheid is vervallen in d e tijd , w aarin haar tekort aan beschou w ing (WKH{ULD) com pensatie vind t in het voortbrengen (SRLrVLV). Om d at het haar niet lu kt het intelligibele voorw erp voluit en d u u rzaam te aanschou w en zoals d e geest d it d oet, brengt d e ziel er binnen haar eigen bereik een beeld van voort: d e w aarneem bare kosm os. H et vervaard igen van een voorw erp buiten haar is haar su rrogaat voor het beschou w elijk leven van d e geest. Uit onverm ogen d e w aarheid te vind en binnen zichzelf om haar d aar te beschou w en, schept d e ziel zich een voorw erp ter beschouw ing buiten haarzelf, ongeveer zoals iem and d ie geen hoofd heeft voor stud ie zich toelegt op een hand w erk. Maar alle hand elen en m aken krijgt zijn zin p as in en d oor d e beschouw ing ook d e schepp ing van onze w ereld , d ie eeuw ig is voortgekom en uit d e beschouw elijke gerichtheid van d e ziel en van d e natu u r d ie van haar afhangt. Plotinus laat het d e natu u r zelf zeggen:
Wat voortgebracht word t is w at ik in stilzwijgen beschou w , en w at van natu re als voorwerp van beschou w ing (WKH{UrPD) is ontstaan. ( ) Wat in m ij beschou w t schep t het voorw erp van zijn beschou w ing (WKH{UrPD) op d e m anier w aarop m eetku nd igen al beschou w end e hu n lijnen trekken alleen ben ik het niet d ie tekent: w anneer ik beschou w kom en d e lijnen van licham en tot stand alsof ze aan mij ontsp rongen. (III.8.4, 5-10)

Wat volgens Aristoteles kenm erkend is voor m ensen, geld t volgens Plotinu s voor alle vorm en van zijn van hoog tot laag: allem aal streven ze van natu re naar beschou w ing als hun hoogste verw ezenlijking, al is w at lager staat ged w ongen tot voortbrengen, om langs d eze om w eg te kom en tot beschou w ing van het voortgebrachte. Al is d e geest een eeuw ig, onged eeld geheel w aarin d enken sam envalt m et zijn, ook hij is niet geheel en al n, en d us nog niet het allereerste beginsel. Als instantie van kennis voorond erstelt d e geest nam elijk het ond erscheid tussen w at kent en w at ge-kend w ord t en be-kend is. Welisw aar is het id eaal op het gebied van kennis een assim ilatie van kenner aan gekend s d ie cu lm ineert in id entiteit een volkom en vereenzelviging m aar d it op heffen van ied er ond erscheid tu ssen beid e is tevens het op heffen van kennis. En ook binnen het gekend e zijn d e intelligibele voorw erpen w eer van elkaar ond erscheid en en in ond erlinge tegenstelling bep aald . Al ontbreken u itgebreid heid en ontw ikkeling in tijd , er is in d e geest w el verschil en and ers-zijn: zijn d enken is gearticu leerd , een eenheid in een veelvou d van voorw erp en van kennis en van ken-acten. Daarom kan het intelligibele universu m niet het eerste van alles zijn:
H et d enken is niet het eerste niet in zijn en niet in w aard e; het is het tw eed e in rang, ontstaan terw ijl het goed e er al w as en het in zijn ontstaan in een bew egin g zette n aar zich zelf; het d enken is w at in bew eging w erd gezet, en zag. Dat is d enken: een bew eging naar het goed e, een d ie het goed e begeert. (V.6.5, 5)

202

Griekse en Rom einse filosofie

Dit goed e ligt, zoals Plato het u itd ru kte, aan gene zijd e (HSHNHLQD) van d enken en zijn . H et heeft aan niets behoefte, kent geen verlangen of d enken. H et is het volslagen ene. Ju ist d oord at het niet zelf een bepaald zijnd e is, kan het d e oorsp rong zijn van alle zijn. Doord at het niet zelf d enkt, kan d it ene het voorw erp zijn w aarop in laatste instantie alle d enken is gericht. Kenm erkend voor het N eop latonism e is d u s een tw eevoud ige, getrap te transcend entie: d ie van het zuiver intelligibele zijn boven het w aarneem bare, en d ie van het goed e boven het intelligibele.  Filosofie is als gezegd een verklarend e analyse d ie alles herleid t tot eenheid (DQDJ{Jr HLV KHQ) Deze herleid ing is geen lou ter verstand elijke bezigheid , het is evenzeer een levensw ijze d ie tot ver-n-vou d ing (KDSO{VLV) leid t. Dit n w ord en en zelf-w ord en geschied t op verschillend e niveau s. Eerst zu ivert (NDWKDUVLV) d e ziel d oor d eu gd en te beoefenen zich van haar ballast, het vu il d at haar is aangekleefd sind s ze in het lichaam is afged aald en zich zintuiglijke veelvoud en verstrooid ; d oor een HWKLVFKH levensw ijze m aakt zij zich hiervan los en concentreert zich w eer op , en tot, haar zuivere zelf, als ond erscheid en van haar verschillend e biologische fu ncties:
Keer teru g tot jezelf en zie. Als je jou w zelf d at je d an ziet nog niet ziet als mooi, d oe d an als d e maker van w at een m ooi beeld m oet w ord en: hier haalt hij iets w eg, d aar schaaft hij iets af, d it maakt hij glad , iets and ers rein en held er. H aal ook jij net zo alles w eg w at te veel is, m aak recht w at krom is, reinig w at d u ister is en m aak het stralen d , en hou d niet op te w erken aan je beeld totd at Deu gd s god -gelijke glans je tegem oet straalt. ( ) Als je d it bent gew ord en, d it hebt gezien, in zu iverheid m et jezelf tezam en bent gekom en zond er d at iets je belet ald u s n te w ord en ( ) als je d it bent gew ord en en d an je zelf ziet, op d at ogenblik ben je een zien gew ord en: vat m oed , op d at ogenblik ben je zo hoog gestegen d at niem and je d e w eg hoeft te w ijzen: hou d je blik strak gevestigd , aanzie: d it oog alleen kan d eze schoonheid zien. (I.6.9, 7-23)

'H ZHJ YDQ GH ]LHO

heeft m oeten bezig hou d en m et d it lichaam en zijn behoeften. Nu is ze versp reid over

De tw eed e fase in d e op gang van d e ziel is haar WKHRUHWLVFKH w erkzaam heid : in d e d e geest en alle zijn. Tot slot is er een ervaring d ie P\VWLHN genoem d kan w ord en; d e ziel laat alle d enken, en d aarm ee alle bep aald heid van zijn, achter zich, om alln te ontkom en naar w at alln is:
H iervan is d e ziel zw an ger d ie vervu ld is van god , d it is haar oorsp rong en eind d oel tegelijk: oorsp rong d oord at zij d aar vand aan kom t, eind d oel, om d at d aar het goed e is: d oor d aar te kom en kom t zij tot zichzelf, d oor d at te w ord en w ord t zij zelf zich-zelf, w at zij altijd al w as. (VI.9.9, 20-22)

beschou w ing van d e rijkd om van d e id een d oor d ialectiek, vind t zij haar eenheid teru g m et

N ieu w Platonism e

203

Dit eind pu nt van vereniging m et het ene gaat rationeel d enken te boven; Plotinus kan het alleen beschrijven in qu asi-religieu ze term en. Filosofie leid t ons om hoog tot een beginsel d at ze zelf niet m eer kan bevatten of u itd rukken;
Onze verlegenheid komt vooral hierd oor, d at w ij niet d oor een w eten het (ene) ku nnen begrijp en, of d oor een verstand elijk d enken, zoals bij and ere voorw erp en van d enken, m aar alleen d oor een aanw ezigheid d ie sterker is d an w eten. (VI.9.4, 1-3)

Alle kennis is im m ers ORJRV, stap sgew ijze oftew el d iscu rsieve uiteenzetting, en behelst d aard oor verlies van eenheid , verval in veelvou d . Wil d e ziel het ene vatten, d an m oet zij al het d enken w aarin ze onlangs nog vervulling zocht w eer prijsgeven om alleen nog n te zijn, zond er ond erscheid tussen haar eenheid en het ene, eenheid zelf. Dit is d e parad ox: d e ziel m oet geest w ord en om op te stijgen tot het ene, m aar zal het ene pas gew aarw ord en w anneer alle sp oren van d e geest in haar zijn uitgew ist. Bew ijzen en red eneren volstaan hier niet langer:
Dan m oeten w ij op het ene toe snellen, er niets m eer aan toevoegen, nee, heel stil blijven staan u it vrees ervan verw ijd erd te raken, en in het minst niet tot tw eeheid voortgaan. (V.5.4, 8-10)

Bevrijd van haar eigen bep erkte zelf vind t d e ziel het goed e, w aarin zij verzinkt in een ervaring van u ittred ing of buiten zichzelf raken (HNVWDVLV), d ie red e, w eten en d enken achter zich laat. Wat blijft is alleen te ervaren:
Wie het zelf h eeft gezien w eet w aarover ik sp reek. (I.6.7, 2)

Deze extatische ervaring als zod anig is w el vaker aanged u id ; kenm erkend voor Plotinu s is haar filosofische interp retatie. De eenw ord ing of vereniging (KHQ{VLV) is geen heterogeen aanhangsel, geen verloochening van d e filosofie, ze ligt in het verlengd e van d e w ijsgerige d oelstelling: het bereiken van het eerste beginsel (DUFKr), het overw innen van d e tw eeheid in het d enken tu ssen kennend su bject en ge-kend voorw erp oftew el object van kennis. Alleen w ie d oor m id d el van d ialectiek en d enken het niveau van d e geest heeft bereikt kan volgens Plotinus nog boven d it niveau uitstijgen en d aar d e eenheid of het ene te zien krijgen. Wie m eent d at het ene vatbaar is voor een onm id d ellijk aanschou w en of (ond er)kennen (JQ{VLV) vervalt tot een niveau bened en d e geest:
Boven geest u it reiken is m eteen u it geest w eg vallen. (II.9.9, 52)

Wie niet d e geest als leid sm an heeft, loop t het risico d at zijn extase afglijd t naar een troebele zintuigelijke gew aarw ord ing; alleen het d enken staat borg voor d e au thenticiteit van een ervaring van n w ord en:

204

Griekse en Rom einse filosofie

Voortged ragen als d oor d e golfslag van d e geest zelf, erd oor op geheven alsof d eze op zw ol, ziet hij ineens het ene. (VI.7.36, 17-18)

De geest heeft im m ers een tw eeled ig verm ogen: hij d enkt d e id een in zichzelf, en vat tegelijk w at boven hem is;
H et ene is het beschou w en d oor d e verstand elijke geest, het and ere d e liefhebbend e geest w ann eer hij d oor god end rank bed w elm d zijn verstand verliest. (VI.7.35, 23-25)

Voor Plotinu s d u s geen m ystiek zond er volled ige ontw ikkeling van ons intellectu ele verm ogen. Eenw ord ing is geen su bstitu u t voor intellectu ele inspanning, m aar d oel en bekroning hiervan. Wel w eet hij d at zijn filosofie m et haar red eneren d eze eenw ord ing niet kan bew erkstelligen, alleen ernaar vooru it kan w ijzen:
Is d it betoog vold oend e om het ond erw erp nu te laten ru sten? N ee: d e ziel verkeert nog steed s in barensw een m eer d an ooit. Verm oed elijk is nu haar tijd gekom en om te baren, tot voleind ing van haar w een naar het ene te snellen. Laten w e vooral haar op nieu w bezw eren, als w e ergens een bezw ering ter verlichting van h aar w een ku nnen vind en. ( ) Wat zou d en w e voor nieu w e formu le ku nnen vind en? Al d oorloop t d e ziel alle waarhed en ook d eze toch zoekt ze een heenkom en w anneer iem and ze w il u itsp reken en d oord enken, w ant om iets u it te sp reken moet ons d enken d e d ingen een-voor-een nem en; zo kom t een u it-een-zetting tot stand . Maar hoe kan er bij het volslagen een-vou d ige een u iteenzetting zijn? (V.3.17, 15-24)

In d it p ersp ectief w ord t filosofie een vingerw ijzing tot aanschouw en:
Wat is d e ku nst, d e w eg of oefening d ie ons om hoog leid t d aar w aarheen w ij moeten gaan? (I.3.1, 1)

De w ijsgeer w eet d at zijn taal niet bij m achte is d e ervaring in al haar rijkd om uit te d ru kken, m aar hoop t d at ze zijn gehoor ertoe zal aanzetten zichzelf te verheffen tot beschouw ing;
Vand aar d at zoals Plato zegt het ene zich niet laat u itsp reken of op schrijven en toch besp reken en beschrijven w e het w ann eer w e and eren erheen geleid en en van besp reken tot beschou w en op w ekken, d egene d ie iets w il beschou w en als het w are d e w eg w ijzen. H et ond erw ijzen hou d t imm ers op bij d e w eg en d e reis; d e d aad van het beschou w en gaat u it van d egene d ie d e w il heeft om te zien. (VI.9.4, 11-16)

N ieu w Platonism e

205

Er is d u s geen and ere, laat staan een kortere w eg tot het goed e d an d ie van d e w ijsbegeerte. H ieru it volgt d at d it goed e alleen bereikbaar is voor een kleine kring d ie bekw aam is op te stijgen . Deze filosofische religie staat ver van een religie van op enbaring w aarin God zijn genad e vrijelijk schenkt aan allen d ie geloven ook arm en van geest. De platonist m aakt aansp raak op het verm ogen zijn heil op eigen kracht te bew erkstelligen. De christen Augu stinu s verw erp t d it als aanm atigend . Van zijn kant verw erpt Plotinu s d e leer van een verlossing. Dat God in d e geschied enis zou ingrijp en en zich het lot aantrekken van ind ivid u ele p ersonen, u itverkorenen , laat zich volgens hem niet rijm en m et een filosofisch god sbegrip .  1D 3ORWLQXV

 /HHUOLQJHQ

Plotinus leerling en d e bezorger van zijn geschriften Porp hyriu s (ca. 233-301) u it Tyrus in w at nu Libanon is, is zelf een veelzijd ig geleerd e en filosoof. Van 263 tot 268 volgt hij in Rom e Plotinu s ond erricht. Aanvankelijk staat hij kritisch tegenover Plotinus interp retatie van Plato. Na Plotinu s d ood keert hij van een verblijf op Sicili naar Rom e teru g en neem t d e leid ing van d e school op zich. H ij d eelt Plotinu s voorkeu r voor Plato, m aar bew ond ert ook Aristoteles, d ie volgens hem m oet w ord en uitgelegd in harm onie m et Plato . And ers d an Plotinu s betoogt hij d at Aristoteles tien categorien in ontologisch opzicht betrekking hebben op d e stru ctu u r van d e w aarneem bare wereld . Zo ku nnen zij volm aakt gentegreerd Porphyriu s ,QOHLGLQJ ((LVDJ{Jr) op Aristoteles &DWHJRULHsQ blijft tot d e late m id d eleeu w en als voorred e op het Organon het begin van het w ijsgerig cu rricu lu m . Porphyriu s zoekt ook (&RQWUD &KULVWLDQRV) fel om d at hij er een bed reiging in ziet van d e Griekse filosofische trad itie. Pythagoras, en d e Egyp tische. Maar het christend om bestrijd t hij in 7HJHQ GH FKULVWHQHQ insp iratie in zo u iteenlop end e religieuze trad ities als d ie van H om erus, van Orpheu s, van w ord en in een p latonische filosofie d ie vooral betrekking heeft op het intelligibele d om ein.

%ULHI DDQ 0DUFHOOD, d e w ed u w e en m oed er van vijf kind eren m et w ie Porphyriu s op latere leeftijd trouw t, zet Porphyriu s zijn filosofisch id eaal welsp rekend u iteen. Filosofisch blijft hij Plotinus inspiratie en zijn rationalistische stand p u nt trouw , al lijkt hij d e transcend entie van het ene ten op zichte van d e geest m ind er rad icaal op te vatten, en in som m ige teksten het ene te vereenzelvigen m et het zu ivere zijn. Porp hyriu s heeft in d e versp reid ing van het nieuw e p latonism e grote invloed gehad , vooral in het Latijnse taalgebied , bijvoorbeeld op Mariu s Victorinu s en Augu stinu s. Ook Iam blichu s (ca. 245na 325) is afkom stig uit het Mid d en-Oosten. Geboren te Chalcis in Syri, slu it hij zich in Rom e aan bij Porphyriu s. Al gau w keert hij zich tegen d iens P\VWHULLV (J\SWLRUXP), gep u bliceerd ond er p seu d oniem , geeft antw oord op een reeks vragen van filosofie m et d e god sd ienstige p raktijk. Zijn verhand eling 0\VWHULsQ YDQ (J\SWHQDUHQ ('H rationalistische interp retatie van Plotinu s leer. Iam blichus legt nad ru k op d e verw evenheid

In 2QWKRXGLQJ YDQ YOHHVHWHQ ('H DEVWLQHQWLD) verd ed igt hij een vegetarische levensw ijze. In zijn

206

Griekse en Rom einse filosofie

d ie Porp hyriu s had gericht tot een Egyp tische p riester. Centraal staat d e vraag naar d e w aard e van religieu ze riten en m agische p raktijken binnen en voor filosofie. Iam blichu s geschrift m arkeert een breuk tu ssen beid e wijsgeren. Rond 290 is Iamblichu s terug in het Oosten en richt hij een eigen filosofische school op in Ap am ea, en later in Dap hne, w aar hij tot zijn d ood actief blijft. Van overal kom en leerlingen, niet alleen voor zijn ond erricht, m aar ook aangetrokken d oor w ond erbare verhalen over hem zelf en zijn m agisch-religieu ze p raktijken. Met Iam blichus slaat het Neoplatonism e een richting in w aarin filosofie m eer een leer om trent god en w ord t, en een verd ed iging van d e heid ense religieu ze trad itie. Deze vorm van filosofie levert keizer Julianu s d e afvallige een id eologie in zijn p oging d e opm ars van het christend om te stuiten en d e ou d e religieu ze p raktijk te herstellen. bezitten w e d e eerste vier d elen van een 9HU]DPHOLQJ YDQ S\WKDJRUHwVFKH OHHUVWHOOLQJHQ d ie Van Iam blichu s talrijke geschriften is w einig bew aard . Behalve genoem d e 0\VWHULsQ

begint m et Pythagoras /HYHQ. Iam blichu s beschou w t Pythagoras als leid sm an en vad er van

d e w are, god d elijke filosofie en stelt zich tot d oel het begrip te bevord eren van d e w are inhou d van zijn leer. Zijn bew ond ering uit zich in een voorliefd e voor getallensym boliek en w isku nd ige sp ecu latie. Ook in zijn com m entaren op Plato wijst hij telkens op Pythagoras invloed . In d eze com m entaren verd ed igt Iam blichu s een eigen herm eneu tische m ethod e. Van elke tekst w aarop com m entaar w ord t geleverd m oet eerst het oogmerk (VNRSRV) w ord en bep aald . Is d it eenm aal vastgesteld , d an m oeten alle ond erd elen van d e d ialoog, tot en m et d ram atische inleid ing en schijnbare uitw eid ingen, op d it ene d oel w ord en betrokken en in het licht hiervan begrep en. Met Iam blichu s krijgen d e &KDOGHHXZVH RUDNHOV een vaste p laats in het Neoplatonism e.

Deze verzam eling van verzen, in d e jaren 160-180 sam engesteld d oor een zekere Ju lianu s m et zijn zoon, verw oord t in d u istere, gezw ollen stijl een god d elijke op enbaring over god heid , schepp ing van d e w ereld en bevrijd ing van d e ziel. Ook Porphyriu s had ernaar d enkers stond en voor d e taak d e leer van d eze 2UDNHOV te integreren m et het filosofisch m eer ontw ikkeld e platonism e van na Plotinu s. Daarbij gaat het in d e 2UDNHOV niet alleen om theoretische w ijsheid om trent god en oftew el theosofie, m aar in het bijzond er om een m agische praktijk oftew el the rgie, w aarin bij d e kracht van d e god en een m ens god d elijke d ad en verricht. Zond er d eze riten, in bep aald e opzichten vergelijkbaar m et d e christelijke sacram enten, kan d e m enselijke ziel niet w ord en verlost. H ad d en Plotinu s en Porp hyriu s betoogd d at d e ziel zelfs terw ijl ze zich in het lichaam op houd t nooit helem aal u it het geestelijke bereik is afged aald het hoogste in haar is zelf geest volgens Iam blichu s is d e ziel w ezenlijk gescheid en van d e geest. Verbond en m et het lichaam is ze ond erhevig aan verand ering d ie zelfs haar su bstantie raakt. De lage p laats d ie d e particuliere ziel w ord t toegew ezen verhind ert haar op te stijgen zond er bem id d eling van d em onen, heron en engelen. verw ezen, m aar van Iam blichu s af krijgen ze het gezag van een heilige schrift. Latere

N ieu w Platonism e

207

Iam blichu s ond erscheid t d e ontologische hypostasen scherp , en ziet zich d aard oor genood zaakt nieuw e bem id d elend e tu ssen-niveau s in te voeren. H et ene is niet het eerste in d e w erkelijkheid , w ant het staat al in een bep aald e verhou d ing tot w at erna kom t; aan gene zijd e van het ene staat w at m et geen enkele term kan w ord en aanged uid , het onzegbare of onu itsp rekelijke (DUUrWRQ). Bened en het ene laat Iam blichu s het niveau van het intelligibele zijn (QRrWRQ) voorafgaan aan d at van d e d enkend e geest, het intellect-achtige, intellectu eelgeaard e (QRHURQ). Iam blichu s betekenis voor d e ontw ikkeling van het latere Neop latonism e valt m oeilijk te overschatten: veel van w at op het oog vernieuw ing d oor Proclu s lijkt te zijn gaat op Iam blichus teru g.  3URFOXV

 Proclu s w ord t in 412 geboren in Constantinop el (thans Istanbu l) u it een fam ilie u it Lyci, d ie in een overw egend christelijke sam enleving d e heid ense god sd ienst trou w is gebleven. H ij beslu it zich aan d e filosofie te w ijd en, m et alle risicos d ie d at in d eze tijd inhou d t. In 431 trekt hij naar Athene en slu it zich aan bij d e Acad em ie ond er Syrianu s leid ing. Na d iens d ood neem t hij d e leid ing van d e Acad em ie over. Tot aan zijn d ood in 485 zal hij in een kring van gelijkgestem d e leerlingen en vriend en zich w ijd en aan stu d ie en ond erricht in d e ou d e Griekse trad itie, en binnen d e school zow el ritu elen en gebed en tot Griekse god en als the rgische p raktijken u it d e Chald eeu w se trad itie voortzetten. Proclu s schrijft com m entaren op d e d ialogen d ie tot het curricu lu m van d e school behoren, van bekroning van het p latonisch d enken in 7LPDHXV, d ie een verklaring bied t voor het ontstaan Proclu s com m entaren $OFLELDGHV I, een inleid ing in d e filosofie langs d e w eg van zelfkennis, tot d e d u bbele

van d e w ereld , en 3DUPHQLGHV, w aarin d e d ialectische besp reking van d e hypothese van het ene d e w etenschapp elijk grond slag levert voor een theologie. bested en niet alleen filologisch geschoold en geleerd aand acht aan d e verw oord ing (OH[LV), bew aard e oud ere com m entaren op Plato; zo vorm t d e com m entaar op 7LPDHXV een rijke bron (15e eeu w) d e u itleg van Plato beheersen tot aan F. Schleierm acher (eerste helft 19e eeuw ). Naast com m entaren heeft Proclu s verhand elingen geschreven over ond erw erp en als het WKHRORJLH ((OHPHQWDWLR WKHRORJLFD/ VWRLFKHL{VLV WKHRORJLNr) en 3ODWRQLVFKH WKHRORJLH (7KHRORJLD goed e. Maar bovenal beru st zijn repu tatie op tw ee system atische w erken, (OHPHQWHQ YDQ kw aad , d at hij opvat als een neven-bestaansw ijze (SDUDK\SRVWDVLV), d ie p arasiteert op het m aar ook m eer sp eculatief aan d e d iep ere betekenis (WKHRULD). Ze p utten veel u it niet

voor d e ontw ikkeling van d e antieke kosm ologie. Proclu s com m entaren zu llen via M. Ficino

3ODWRQLFD). Met theologie bed oelt Proclu s een stelselm atige uiteenzetting van eerste oorzaken: d eze w ord en van ou d sher god d elijk genoem d . Tot op zekere hoogte heeft Proclu s

theologie d ezelfd e opzet als Aristoteles m etafysica, d ie Aristoteles zelf een enkele keer als theologie betitelt. Het grote verschil is d at Aristoteles op zijn w eg naar eerste oorzaken niet

208

Griekse en Rom einse filosofie

verd er kom t d an een zichzelf d enkend e geest; alleen Plato vat als allereerste beginsel van alles het ene, nog voorbij d enken en zijn. . Proclu s bekend ste w erk zijn d e (OHPHQWHQ YDQ WKHRORJLH, oftew el beginselen van een (OHPHQWHQ van m eetkund e, d oor ze af te leid en uit een eerste beginsel: theologische m etafysica. Deze grond slagen bew ijst Proclus op d e m anier van Eu clid es

Ied ere veelheid heeft op een of and ere m anier d eel aan eenheid . (Stelling 1)

H et w erk om vat 211 stellingen, elk gevolgd d oor een bew ijs in m eetkund ige trant. In d e eerste helft zet hij d e stellingen u iteen d ie heel zijn systeem schragen: p roposities over eenheid en veelheid , over d e relatie van d eel hebben aan oftew el p articip atie, en over cau saliteit oftew el oorzakelijk verband . In d e tw eed e helft w ord en u itgaand e van d eze axiom a s d e verschillend e niveaus van d e w erkelijkheid ontvouw d d ie u it het ene 2RU]DNHQ (/LEHU GH FDXVLV) in d e tw aalfd e eeuw in het Latijn vertaald , w ord t toegeschreven aan zielen. De (OHPHQWDWLR zal grote opgang m aken in een Arabische bew erking d ie, ond er d e titel voortkom en: van eenhed en genaam d henad en via zijn, leven, en geest tot afzond erlijke

Aristoteles; p as nad at Willem van Moerbeke in 1264 d e (OHPHQWHQ rechtstreeks u it het Grieks vertaalt w ord t d e herkom st uit het platonism e ond erkend . Van bijzond er belang zijn d rie op vattingen: 1. 2RU]DNHOLMN YHUEDQG KHHIW GULH EHVWDQGGHOHQ. Alles w at w ord t veroorzaakt, bestaat in zekere zin tevoren al in d e vru chtbare kracht van zijn oorzaak; d eze is d atgene oorspronkelijk, w at het erd oor veroorzaakte is op een secu nd aire m anier. Voor zover het veroorzaakte id entiek is m et zijn oorzaak, verblijft (PRQr) het in d eze oorzaak zond er d at het zelf al een eigen bestaan (K\SDU[LV) heeft. H aar eigen w erkelijkheid verkrijgt het d oor u it d e oorzaak voort te kom en (SURRGRV). Dit voortkom en kan niet tot in het oneind ige verd er gaan: het veroorzaakte m oet altijd betrokken blijven op d e oorzaak w aaru it het voortkom t. Door d eze teru gw end ing of teru gkeer (HSLVWURSKr) tot d e oorzaak kan het veroorzaakte zijn zijn behou d en en d at is voor d it zijnd e het goed e. In Proclu s w oord en,
Al w at d oor iets and ers onm id d ellijk w ord t voortgebracht, verblijft in d atgene w at het voortbrengt en komt tegelijk eru it voort. (Stelling 30) Al w at voortkomt u it iets, keert naar zijn w ezen teru g tot hetgeen w aaru it het voortkom t. (St. 31) ( ) Al w at voortkomt u it iets en ertoe teru gkeert heeft d u s een cyclisch e w erkzaam heid . (St. 33)

Deze d rieled ige d ynam ische op bou w van oorzakelijkheid en veroorzaking vind en w e op alle niveaus, van het hoogste tot het laagste, w aarop het ene zijn zich ontp looit en geleed t in d e m eervoud ige w erkelijkheid .

N ieu w Platonism e

209

2. =LMQ OHYHQ HQ GHQNHQ Plato had al ingezien (6RILVW 248 E e.v.) d at het w are zijn ook leven en d enken om vat, en Plotinu s had d e geest gekenschetst als het w are zijn en het volle leven. Proclu s ziet hierin een d rietal op eenvolgend e niveaus: niet alle d ingen d ie (er) zijn hebben leven, niet alle levend e w ezens d enken. H ieruit m aakt hij op d at het zijn d e m eest algem ene, m eest om vattend e oorzakelijke w erking heeft, en d u s hoger staat d an het leven, d at volgens d ezelfd e red enering boven het d enken en d u s d e geest staat. In Proclu s stelsel is het zijn het intelligibele (QRrWRQ) en d e geest het intellect-achtige, intellectu eel-geaard e (QRHURQ); het leven, d at beid e u itersten verbind t, is w at tegelijk intelligibel is en intellect (QRrWRQQRHURQ). 3. 'HHOKHEEHQ RIWHZHO SDUWLFLSDWLH De verhou d ing tu ssen d e ene Id ee en d e veelheid aan d ingen Plato zelf in zijn 3DUPHQLGHV, voor grote m oeilijkhed en. H oe is d e aanw ezigheid van Vorm en in d ingen te verenigen m et hu n statu s boven het zintu iglijke en natuu rlijke, hu n im m anent zijn, LQ d e d ingen, en d u s over d ingen ver-d eeld ; als d e vorm n en onverd eeld transcend entie? Als d ingen w erkelijk d eel hebben aan een vorm , m oet d eze vorm w aarin ze aanw ezig is beschrijft Plato als een d eelhebben . Deze beeld sp raak plaatst ons, en

m oet blijven is het onm ogelijk er d eel aan te hebben. Proclu s zoekt d e op lossing in een ond erscheid tu ssen gep articip eerd e en ongep articip eerd e (DPHWKHNWRQ) vorm . De id ele vorm blijft zelf transcend ent, n en onverd eeld , boven elk d eelhebben. Wat w ord t gep articip eerd is een im m anente vorm , te vergelijken m et d e vorm (HLGRV) d ie Aristoteles ond erscheid t van d e m aterie waarin d eze vorm zich nood zakelijkerw ijs bevind t. Daarentegen kan voor Proclu s als rechtgeaard e p latonist alleen d e transcend ente vorm d ie Aristoteles afw ijst borg staan voor d e eenheid en algem eenheid d ie aan ied ere vorm -in-m aterie ten grond slag m oet liggen wil het een vorm zijn. De geparticip eerd e vorm behoort tot het d ing d at er d eel aan heeft, en w at in n d ing is kan niet tegelijk in een and er d ing zijn. In zoverre een aantal d ingen n vorm gem een hebben d ie tot al d eze d ingen in d ezelfd e betrekking staat, m oet d eze bij en voor alles w at aan hem d eel heeft ook onged eeld en ongep articip eerd blijven bestaan:
Al w at niet w ord t gep articip eerd brengt u it zichzelf voort w at w el w ord t gep articip eerd , en al het gep articip eerd e reikt teru g naar het ongep articip eerd e. (Stelling 23)

Dit ond erscheid stelt Proclu s in staat Plotinus leer van d rie hyp ostasen verd er u it te w erken. van d e geest, en d eze weer van d e ziel ze is eerst en vooral d e PRQDGH w aaru it een reeks afzond erlijke vorm en ontstaan d ie erop lijken; en pas d eze w ord en gep articip eerd . Zo is er naast d e ziel als zod anig en als m onad e, in algem ene en absolu te zin, d e veelheid aan zielen w aaraan ond erscheid en licham en particip eren; naast geest oftew el intellect in het algem een veelheid aan particip eerbare eenhed en oftew el KHQDGHQ, d e verschillend e m od aliteiten van is er een veelheid aan afzond erlijke intellecten; naast d e eenheid van het volstrekt ene d e Elk van d eze d rie is niet alleen oorzaak van het lagere d at eru it voortkom t het ene oorzaak

210

Griekse en Rom einse filosofie

eenheid w aaraan ond erscheid en niveau s van zijnd en d eelhebben zond er d at het ene zelf aan transcend entie inboet. Deze henad en zijn van elkaar ond erscheid en voor zover elk een eigen bestaansw ijze van het ene is, en tegelijk alle n d oord at ze in en op het ene gegrond vest zijn. Op d it leerstu k van henad en baseert Proclu s zow el d e eenheid als d e veelvuld igheid van het god d elijke. . (HQ 3ODWRQLVFKH WKHRORJLH Bijna alle filosofen hebben naged acht over d e vraag naar d e eerste beginselen en d aarm ee: d e god en m aar Plato is verd er d an and eren gegaan, in d e zin d at hij d eze beginselen heeft gezocht boven d enken en zijn. H ierm ee w ord t theologie stu d ie van het ene m et d e reeks van god d elijke henad en d ie eruit voortkom en, verbond en m et verschillend e niveaus van zijn. Proclu s ond erscheid t vier verschillend e vorm en van theologie (in d e letterlijke zin van sp reken over god en en het god d elijke): het is m ogelijk (1) over d e god en te spreken in verhalen, m ythen, m et gebru ik van sym bolen; (2) ind irect het god d elijke u it te d ru kken m et behu lp van gelijkenis en analogie, bijvoorbeeld d oor mid d el van getallen en m eetku nd ige figu ren, op d e m anier van p ythagoreers; (3) god en ond er geheim e nam en te op enbaren in orakeltaal, zoals in d e Chald eeu w se orakels; en tenslotte is er (4) w etenschapp elijke of d ialectische theologie, d ie over god en sp reekt niet in beeld en of orakeltaal m aar in abstracte term en m et al hu n verschillen en tegenstellingen, zoals zijn; beginselen van zo n w etenschap pelijke theologie heeft Plato in zijn 3DUPHQLGHV volgens Proclu s op d e ju iste m anier u itgelegd . In het tw eed e d eel van d eze d ialoog ond erzoekt Parm enid es in een d ialectische oefening w at logisch volgt u it bevestiging d an w el ontkenning van eenheid of het ene. Uit d e verond erstelling oftew el hyp othese van eenheid zijn alleen ontkennend e gevolgtrekkingen m ogelijk: het ene heeft geen d elen, is niet een geheel, niet in zichzelf m aar ook niet in een and er, niet gelijk, niet ongelijk, enzovoorts. Alle attribu ten m oeten eraan w ord en ontzegd zelfs zijn. Er kan niets over w ord en gezegd ; er is geen kennis van m ogelijk. Deze logische gevolgen lijken zelf onm ogelijk. Daarom zijn: gesteld d at het ene LV . Gegeven d at het ene LV, m oeten aan d it ene-d at-is alle m ogelijke attribu ten w ord en toegekend d ie op grond van d e vorige hyp othese w aren ontkend . N a d eze tw ee volgen nog and ere hyp othesen, d ie telkens op nieuw tot tegenstrijd ige conclu sies leid en. zijn com m entaar bericht alvorens d e grond slag te leggen voor zijn WKHRORJLVFKH lezing van d eze d ialectiek van het ene en het and ere. Ervan uitgaand e d at het ene het eerste beginsel en d u s het god d elijke is, ku nnen w e in d e op eenvolgend e hyp othesen d e verschillend e beginselen van d e w erkelijkheid teru gvind en. H et ene van d e eerste hyp othese, w aarvan niets bevestigd kan w ord en, is het volslagen ene. De tw eed e hyp othese hand elt over het ene-d at-is. De achtereenvolgend e logische consequ enties slaan op opeenvolgend e niveau s w aarop het ene zich laat p articip eren, van het intelligibele af tot het laagste niveau van De interp retatie van d eze hyp othesen is voorw erp van een controverse w aarover Proclu s in form u leert Parm enid es d e hyp othese op nieu w , nu m et nad ru k op d e bevestiging van het n veel; d eel geheel; gelijk ongelijk; en zelfd e-als and er(e, -s) d an. De begripp en en

N ieu w Platonism e

211

onlicham elijke w erkelijkheid toe. De eerste hyp othese bied t d u s een negatieve theologie, d e afgeleid . Door d eze consequ ent d oorgevoerd e uitleg w ord t Platos 3DUPHQLGHV d e theologische tekst bij u itstek:
In d eze d ialoog tred en alle god d elijke klassen in volgord e naar voren u it d e allereerste oorzaak en tonen ze hu n ond erlinge sam enhang. (Theol. Plat. I 7, p . 31,14-16)

tw eed e hypothese een p ositieve w aarin verschillend e klassen van god en of henad en w ord en

Zo bied t 3DUPHQLGHV een system atisch logisch kad er w aarin w e al Platos u itspraken over god en ku nnen begrijp en, en w aaraan w e niet-w ijsgerige overleveringen over god en ku nnen toetsen, bijvoorbeeld H om erus, Orfische ged ichten en Chald eeu w se Orakels. Proclu s is lang niet d e m eest oorspronkelijke d enker u it het Neoplatonism e, m aar d oor Platos w erk van com m entaar te voorzien en zijn beschou w ingen over het god d elijke in een stelsel ond er te brengen heeft hij nog sterker d an Plotinus zijn stem p el ged rukt op d e latere bew erking, het boek over 2RU]DNHQ (/LEHU GH FDXVLV) ook p seu d o-Dionysius d e Areop agiet gesp eeld , d ie in verschillend e w erken Proclus p latonische theologie heeft herschap en in een christelijke. In d e Renaissance zal M. Ficino d eze aanpassing aan christelijke prem issen op een originele m anier voltooien.  'DPDVFLXV 6OXLWLQJ YDQ GH $FDGHPLH Na Proclu s d ood w ord t Alexand ri opnieu w centru m van Neop latonisch d enken, vooral w anneer Am m onius (ca. 440-520; niet te verw arren m et Plotinu s leerm eester) d e leid ing van d e school overneem t. Bekend zijn vooral m onum entale com m entaren op Aristoteles d ie hier tot stand zijn gekom en, naast Am m oniu s het w erk van Sim pliciu s en d e christen Johannes Philop onu s (ca. 490-570). Meer d an Proclu s w illen zij laten zien d at Plato en Aristoteles het over fu nd am entele vraagstukken eens zijn. Aristoteles kritiek zou vooral Plato s u itd rukkingsw ijze betreffen, niet zijn leer. Ook ou d ere d enkers, te beginnen m et Pythagoras, verd ed igen trouw ens een filosofie d ie in w ezen overeenstem t m et d ie van Plato. Mind er d an Proclu s legt Am m oniu s nad ruk op d e band van d eze filosofie m et heid ens veelgod end om . In d it op zicht zijn zijn colleges over Aristoteles id eologisch neu traal. In een aantal kw esties is d e tegenstelling m et een christelijk w ereld beeld onverzoenlijk, vooral in d ie van d e eeuw igheid van d e w ereld , een leerstu k d at Philoponu s fel bestrijd t. In d e Acad em ie in Athene blijft een m eer sp eculatief Neop latonism e overheersen en is d e band m et d e heid ense god sd ienst m eer uitgesp roken. Rond 500 krijgt Dam asciu s (geboren ca. 458 in Dam ascu s) er d e leid ing. H ij brengt deze ou d ste w ijsgerige school tot een laatste bekend d oor een verhand eling over (HUVWH EHJLQVHOHQ (SHUL DUFK{QGH SULQFLSLLV). Zijn w erk bloei. Dam asciu s vervaard igt op een aantal d ialogen van Plato com m entaren, m aar is vooral trad itie. Een belangrijke rol hierbij heeft naast d e hierboven verm eld e Arabische

behelst een kritische besp reking en analyse van d at van voorgangers als Proclu s, d ie volgens

212

Griekse en Rom einse filosofie

Dam asciu s te veel systeem en logische coherentie zoekt. Over eerste beginselen ku nnen w ij alleen in analogien spreken, m et aanw ijzingen u it het bereik van onze ervaring, d ie als zod anig niet van toep assing zijn op d e hogere w erkelijkheid . In navolging van Iam blichu s betoogt Dam asciu s d at het ene niet het allereerste kan zijn; d aarboven nog is w at zelf niet m eer als n, oorzaak, beginsel of w at d an ook kan w ord en bestem p eld : het onzegbare, onu itsp rekelijke. In zijn p oging te d enken wat zich niet d enken laat, verlegt Dam asciu s d e grenzen van red e en rationaliteit tot het u iterste. Zijn am bitie is niet een beter stelsel te ontw ikkelen d an zijn voorgangers; zijn m ethod e is vragen form u leren en ap orien op w erp en. Dam asciu s analyse en kritiek leid t niet tot scepticism e; w at het d enken niet w eet u it te d rukken kan d e m ythe su ggereren. In 529 w ord t d e Acad em ie, negen eeuw en na haar stichting, bij d ecreet van keizer Ju stinianu s gesloten. Dam asciu s vertrekt m et enkele leerlingen, ond er w ie Sim p liciu s, voor enige jaren in ballingschap naar het hof van d e Parthische keizer Chosros I in Ktesip hon, in w at nu Irak is. Sym bolisch m arkeert d e sluiting van d e Acad em ie het eind e van Griekse w ijsbegeerte buiten het christend om . In d e christelijke Byzantijnse cu ltu u r leeft het p latonism e voort: in Constantinop el w ord t d e school in 610 op nieuw opgericht. Als hoofd w ord t Step hanu s u it Alexand ri aangezocht. Aan zijn overstap is het verm oed elijk te d anken d at zo veel teksten u it het late N eop latonism e zijn bew aard .


-22'6 (1 &+5,67(/,-. '(1.(1
 -RRGVFKULVWHOLMNH WUDGLWLH HQ *ULHNVH ILORVRILH In hu n oorsprong w aren d e Griekse beschaving en d e om geving w aarin d e ou d ste d elen van d e bijbel zijn ontstaan volstrekt gescheid en. Dit w ord t heel and ers w anneer d e Maced onische vorst Alexand er d e Grote en zijn op volgers het oostelijk d eel van het Mid d elland se Zeegebied veroveren. Al gauw speelt d e Griekse cu ltuu r een overheersend e rol, zoals in onze tijd d e w esterse overheerst. Tegelijk kom t zij in contact m et verschillend e plaatselijke trad ities d ie vaak een lange geschied enis achter zich hebben. De Egyptische beschaving bijvoorbeeld w as veel oud er d an d e Griekse en had d e Grieken al eeuw en lang gefascineerd . De hoofd stad van het nieu w e Egyp te, Alexand ri, w ord t m et haar Museu m en bibliotheek een centru m van het sterk u itgebreid e gebied w aar in het hellenism e Grieks d e voertaal is zelfs V\QFUHWLVPH, al blijft het hellenistische bestand d eel d oorslaggevend . d e god sd ienst, op genom en in d e hellenistische. Men kan sp reken van cu lturele V\QWKHVH of De w isselw erking tu ssen hellenism e en bijbel verloop t in tw ee fasen. In d e tw eed e eeu w vC is in Alexand ri het jood se Ou d e Testam ent u it het H ebreeu w s in het Grieks vertaald : d e vertaling staat bekend als d e Septuagint. H et u itslu itend christelijke d eel van d e bijbel, het Nieu w e Testam ent, is in het Grieks geschreven. Ook al getuigt het van een heel and ere levensbeschou w ing d an d e filosofie, het is geschreven in d e taal w aarin ook d e filosofie zich m oeilijk grijp bare term ORJRV, ond er m eer red e en w oord . Dit zal d e toenad ering van het jood s-christelijk d enken tot d e filosofie gem akkelijker m aken een toenad ering d ie van n kant kom t: ontw ikkeld e christenen staan d oorgaans op en voor d e inbreng van d e w ijsbegeerte, m aar d e m eeste filosofen staan skep tisch of zelfs vijand ig tegenover d eze nieuw e god sd ienst. In het bijbelboek +DQGHOLQJHQ (17:16-34) vertelt d e evangelist Lu cas d at d e ap ostel Pau lu s u itd rukt, en bevat een aantal sleu telw oord en u it d e filosofie, zoals ziel (SVXFKH) en d e gew ord en. Ook hier w ord en elem enten u it d e p laatselijke cultu ur, vooral op het gebied van

een bezoek brengt aan Athene, d e hoofd stad van d e filosofie. H ij kom t in aanraking m et Epicu resche en Stosche w ijsgeren d ie benieuw d zijn naar zijn bood schap . Paulus vertelt d at hij een altaar heeft gezien m et het op schrift aan een onbekend e god . H ij p robeert zijn filosofische gesp reksgenoten ervan te overtu igen d at d it d e god van d e bijbel is, d ie d e w ereld heeft gem aakt en een m ens heeft gezond en d ie d e w ereld naar rechtvaard igheid zal oord elen. Om d it te bew ijzen heeft God d eze m ens d oen op staan uit d e d ood . De filosofen d e christelijke filosofie centraal zu llen staan. H et w oord SKLORVRSKLD zelf kom t in het Nieu w e Testam ent m aar n keer voor, en w el in ongunstige zin, in een brief toegeschreven aan zijn niet overtu igd . Wel zijn in het gesp rek een aantal them as aan bod gekom en d ie later in

214

Griekse en Rom einse filosofie

QLHW RS &KULVWXV

ILORVRILHsQ GLH RS PHQVHOLMNH WUDGLWLHV ]LMQ JHEDVHHUG HQ ]LFK ULFKWHQ RS GH PDFKWHQ YDQ GH ZHUHOG HQ De d rie god sd iensten d ie zich beroep en op Abraham als geestelijke vad er jod end om ,

Pau lu s (Kolossenzen 2:8): :HHV RS XZ KRHGH HQ ODDW X QLHW PHHVOHSHQ GRRU KROOH HQ PLVOHLGHQGH

*RG JHwQVSLUHHUG HQ NDQ JHEUXLNW ZRUGHQ RP RQGHUULFKW WH JHYHQ , schrijft Pau lu s (2 Tim othe s 3:16). Op het eerste gezicht staat d eze hou d ing lijnrecht tegenover d e filosofie, d ie geen

een heilige schrift aanvaard en als richtsnoer voor leven en d enken. (ONH VFKULIWWHNVW LV GRRU

christend om en islam w ord en w el eens god sd iensten van het boek genoem d , om d at ze elk

and er gezag aanvaard t d an d e red e. In d e p raktijk is d e tegenstelling m ind er schril, om tw ee red enen, een herm eneu tische en een historische. Ten eerste: ook als m en als grond slag voor zijn d enken het god d elijk gezag van een heilig geschrift aanvaard t, houd t d it nog niet in d at d e betekenis van d it geschrift m eteen d uid elijk is. H et m oet w ord en genterp reteerd . Dit vergt theologisch en filosofisch inzicht. Ook geeft zo n geschrift niet op alle vragen antw oord . Wie probeert d e bijbelse overlevering te d oord enken in een m eer om vattend stelsel, bijvoorbeeld in een system atische theologie, brengt hierbij te pas w at hij w eet van kennisleer, natuu rfilosofie, antropologie, ethiek en and ere ond erd elen van d e filosofie. Ten tw eed e zijn d aar ontw ikkelingen in d e Griekse filosofie zelf. Zoals w e hebben gezien vind t om streeks het begin van onze jaartelling een nieu w e op leving van het p latonism e p laats, m et een ver strekkend e invloed . Filosofie beoefenen is nu veelal w erken van klassieke filosofen als Parm enid es, Plato en Aristoteles interpreteren en van com m entaar voorzien. Filosofen presenteren zich als volgelingen van Plato, of Zeno, of Ep icu ru s. Au toriteit is accep tabel gew ord en. Deze ontw ikkeling vergem akkelijkt een filosoferen op basis van een heilige tekst. Christenen kunnen filosofen erop w ijzen d at ze Platos gezag accepteren, net als zij zelf d at van God s w oord , d e bijbel aanvaard en, en d at filosofen Plato zelfs beschou w en als god d elijk genspireerd . Voor beid e p artijen kom t het erop aan hu n gezaghebbend e teksten zorgvu ld ig te lezen en uit te leggen. Enkele christelijke d enkers ontw ikkelen d eze opvatting tot een visie op d e geschied enis van het d enken. De geloofsverd ed iger oftew el apologeet Ju stinu s (ca. 100165) vraagt zich af hoe het m ogelijk is d at Griekse filosofen, d ie geen w eet had d en van Christu s, toch inzichten van grote w aard e hebben gehad . Een d eel van het antw oord is d at ze m isschien het Oud e w ijsgeren hebben enige notie van d eze w aarheid gehad d oord at d e ORJRV iets van zichzelf bij w aarheid en kennis is God s w oord , d e ORJRV d ie d e w erkelijkheid heeft geschap en. De grote Testam ent had d en gelezen. Maar Ju stinu s onthu lt een d iepere oorzaak. De oorsp rong van

d e m ensen heeft ingezaaid als god d elijke kiem end e red e (VSHUPDWLNRV ORJRV) m et een term

ontleend aan d e Stoa. Wie heeft geleefd volgens d e red e, zoals H eraclitu s, Socrates en Abraham , w as al christen vr Christus kom st. Maar christenen van nu verkeren in een veel

Jood s en christelijk d enken

215

gu nstiger p ositie, om d at zij d e volkom en w aarheid kennen van het w oord d at vlees is gew ord en: Jezu s zelf. Een halve eeu w later ontw ikkelt Clem ens van Alexand ri een iets and ere theorie. De w ijsbegeerte d ie d e Grieken hebben ontvangen sp eelt bij hen een rol vergelijkbaar m et d ie van d e Wet bij d e jod en. De Grieken hebben iets van d e w aarheid gezien; m aar als volk zijn d e jod en ou d er. De jood se w etgever Mozes is voor d e Grieken d e bron van bijvoorbeeld d e leer van het zijn, d ie ze hebben gevond en in het Ou d e Testam ent (([RGXV 3:14). De Grieken hebben hu n w aarheid d u s gestolen. In het licht van d e voorzienigheid is filosofie een voorbereid ing op Christu s, d e leerm eester d ie m ensen tot d e volle w aarheid brengt. H istorisch gezien is d eze theorie tw ijfelachtig, m aar ze ap pelleert aan een bestaand resp ect voor w ijsheid u it een ver verled en. Velen hield en H om eru s, Pythagoras en Parm enid es voor grotere w ijzen d an Plato en Aristoteles, laat staan hu n eigentijd se volgelingen. H et christend om legitim eert zich als nieu w e god sd ienst d oor zich te beroep en op d e bijbelse overlevering van het Ou d e Testam ent, d ie zelf haar afstam m ing teru gvoert tot aan d e schep p ing van d e w ereld . Deze bijbelse achtergrond levert het jood s-christelijk d enken them as d ie ten d ele verw ant zijn aan Griekse, m aar m et een eigen invu lling en and ere nad ruk. Centraal staat begrijp elijkerw ijs d e leer van God . Deze heeft zich aan zijn volk kenbaar gem aakt in d e geschied enis, m aar w at ku nnen w ij als m ensen over hem w eten? Een tw eed e them a is d e schep p ing. God heeft d e w ereld geschap en: w at hou d t d it in? In w at voor relatie staat God tot zijn schepp ing? In w elke zin is hij in d e geschap en w erkelijkheid aanw ezig? Op d it p unt w ord t vaak een verband gelegd m et d e filosofische leer van d e voorzienigheid . En als d e w ereld is geschapen, zal ze d an ook vergaan? Voor jod en zow el als christenen is er m aar n God , m aar d eze m anifesteert zich op verschillend e m anieren. Christenen nem en een god d elijke d rie-eenheid aan van Vad er, Zoon en H eilige Geest. H un bood schap oftew el evangelie sp reekt van Jezu s als God s w oord d at m ens is gew ord en en ond er ons heeft geleefd (-RKDQQHV 1:14). Wat voor consequenties heeft d eze verbind ing van God en m ens voor kosm ologie en filosofische antrop ologie in d e zin van een op vatting van het m ens-zijn? Zo kom t het jood s-christelijk d enken voor het vraagstu k te staan van aard en w ezen van d e m ens. Wat is d e verhou d ing tu ssen lichaam , ziel en geest? Wat is d e oorsp rong van d e ziel, w at is haar bestem m ing? Is d e ziel onsterfelijk m aar het lichaam niet? Wat is d an d e filosofische betekenis van het bijbelse leerstuk van d e verrijzenis van d e gehele m ens op d e laatste d ag? Dit p laatst ethische vraagstu kken op d e voorgrond : het goed e leven, vrijheid van hand elen, p licht en schu ld . Kennis van d e filosofie help t jod en en christenen bijbelse id een op d it gebied nad er u it te w erken. Veel m ind er belangstelling is er voor logische en d ialectische vraagstu kken. Wel w ord en christelijke filosofen d oor d e centrale p laats d ie geloof (SLVWLV) inneem t in het N ieuw e Testam ent ged w ongen na te d enken over d e grond slagen van m enselijk d enken en kennis.

216

Griekse en Rom einse filosofie

Door hu n eigen invalshoek gaan jood s-christelijke d enkers m et d e Griekse filosofie selectief om . Ze voelen geen loyaliteit tegenover enige filosofische school. Ju stinu s vertelt hoe hij in zijn jonge jaren alle scholen heeft bezocht, m aar niet tevred en w ordt gesteld totd at een van Christu s (*HVSUHN PHW 7U\SKR 19). In d e p raktijk is d e ene filosofische school veel onbruikbaar. De Stoa heeft m et haar leer van een ORJRV en haar ethiek aanvankelijk m eer te bied en. Maar voor haast alle christelijke d enkers is Plato d e filosoof d ie het m eeste van d e w aarheid heeft gezien, en w el vr alles d it: d at het god d elijke d e alled aagse w erkelijkheid te boven gaat oftew el transcend ent is, d at d e kosm os geschap en is, en d e ziel onsterfelijk. Veel christelijke d enkers, zoals Clem ens en in zekere zin Augu stinu s, beginnen als Platonist of voelen zich tot het p latonism e aangetrokken. Deze w elw illend e, zij het altijd kritische, hou d ing tegenover Plato w eersp iegelt d e triom f van het p latonism e over and ere scholen bu iten het christend om . Van een hed end aags gezichtsp u nt is het gem akkelijk te d enken d at d e genoem d e them as m eer theologisch d an filosofisch van aard zijn. Maar d at is een anachronism e. Theologie als system atische u itleg en u itw erking van d e geop enbaard e w aarheid is pas in d e m id d eleeu w en ontw ikkeld . Rationeel d enken over god en en het god d elijke, over d e vraag naar d e oorsp rong van d e w ereld en d e vraag of er iets god d elijks aanw ezig is in d e w ereld of in d e m ens, behoort in d e ou d heid tot d e filosofie. Een filosofische strom ing als het neop latonism e is even religieu s als het christend om ; christelijke filosofie is even filosofisch als neop latonism e. Al liggen d e w ortels van het christend om ten d ele bu iten d e Grieks-Rom einse w ereld , d e christelijke inw oners zelf vorm en een integraal bestand d eel van het Rom einse rijk. Op d en d uu r gaan zij overheersen en verand eren ze d e antieke beschaving, m et inbegrip van het antieke d enken, in iets w ezenlijk nieu w s. De m id d eleeu w se en vroeg-m od erne w ijsbegeerte is niet goed te begrijp en zond er kennis van het jood se en christelijke d enken in d e ou d heid .  'H MRRGVH YRRUJDQJHU 3KLOR Jood s-christelijke filosofie vind en w e voor het eerst in Alexand ri, d e H ellenistische hoofd stad van Egyp te, w aar zich kort na d e stichting van d e stad in 331 vC veel jod en u it Palestina had d en gevestigd . De belangrijkste jood se d enker d ie in het Grieks schrijft is Philo van Alexand ri (ca. 15 vC 50 nC). Uit zijn w erk blijkt grote kennis van Griekse filosofie en cu ltuu r. Tegelijk blijft Philo d e jood se god sd ienstige trad ities trouw en w il hij ze ook filosofisch rechtvaard igen. Daarom schrijft hij com m entaren op d e boeken van d e jood se w etgever Mozes: d e eerste boeken van het Ou d e Testam ent, d ie hij beschouw t als bron van alle w ijsheid ook d e Griekse. Zijn m ethod e van allegorische uitleg ontleent hij aan Griekse filosofen, m et nam e aantrekkelijker d an d e and ere. H et m aterialism e en hed onism e van Ep icu ru s is eenvoud ig gesp rek m et een ou d e m an hem ervan overtu igt d at hij zich m oet aanslu iten bij d e school

Jood s en christelijk d enken

217

Stoci, d ie haar ond er m eer op H om eru s had d en toegep ast. Allegorie hou d t in d at iets is gezegd in and ere w oord en d an d e voor d e hand liggend e, en d us d at iets and ers is bed oeld d an lijkt te zijn gezegd . De betekenis is verhu ld ; d e u itlegger m oet haar onthu llen. Door allegorische interp retatie kan Philo bijvoorbeeld d e verhalen over d e aartsvad ers van Israel u itleggen als d e sp eurtocht van d e ziel op w eg naar kennis van God als schepp er en hoogste beginsel. *HQHVLV 13, het verhaal van d e schep p ing. Philo vind t het een toep asselijke titel voor het Philo s bekend ste w erk is 'H VFKHSSLQJ YDQ GH ZHUHOG YROJHQV 0R]HV, een com m entaar op

eerste boek van d e bijbel: sind s d e presocratici is JHQHVLV im m ers d e term voor w ord ing en onverand erlijk bestaan. Plato s 7LPDHXV begint met hetzelfde ond erscheid (27D28A), alleen

ontstaan. Volgens Philo geeft Mozes erm ee aan d at d e w ereld d oor God is geschapen, en d at d e fysieke wereld van w ord ing en verand ering rad icaal verschilt van God s eeu w ig,

heeft Plato het over het onverand erlijke bestaan van d e vorm en of id een. Ook in zijn u itleg van d e eerste d ag p ut Philo u it d eze d ialoog. De schep p ing vind t p laats in zes d agen; op d e m aar sym bolisch voor op bouw en ord e van het geschap ene. In *HQHVLV 1:5 zegt Mozes trou w ens letterlijk niet d e eerste d ag m aar d ag n. Volgens Philo is d it een aanw ijzing voor d e bijzond ere status van d eze d ag: w at hier w ord t beschreven is niet d e schepp ing van Net als een architect een stad bouw t, m aakt God in zijn geest of ORJRV eerst een ontw erp, d at d e fysieke kosm os, m aar van een intelligibele kosm os (NRVPRV QRrWRV) d ie eraan voorafgaat. zevend e, d e sabbat, ru st God uit. Philo betoogt d at d eze d agen niet letterlijk zijn bed oeld ,

kosm os gaat teru g op het intelligibel levend w ezen (]{LRQ QRrWRQ) u it Plato s 7LPDHXV (31A). Philo schrijft d at God zijn ontw erp op legt aan stof d ie u it zichzelf niets goed s had , m aar in staat w as alles te w ord en (21). H ij vertelt ons niet w aar d eze m aterie vand aan kom t, w at d e vraag d oet rijzen of ook zij op d e eerste d ag w as geschap en d at w il zeggen, of ze w el van God afkom stig is. d e w oord en LN EHQ GLH LV (HJ{ HLPL KR {Q). Die is oftew el d e zijnd e is gram m aticaal d e m annelijke tegenhanger van w at is of het zijnd e bij Plato, en kan d aard oor w ord en op gevat als een gepersonificeerd e vorm van d it ware zijnd e: d e bovenzinnelijke oftew el transcend ente w ereld van d e id een. Philo m aakt een belangw ekkend ond erscheid tu ssen kennis van God s bestaan en kennis van zijn w ezen. God s bestaan w ord t aangetoond d oor d e ord e en schoonheid van d e kosm os: het kosm ologische bew ijs. Maar zijn w ezen is voor d e m enselijke red e niet toegankelijk. Zelfs Mozes op d e berg Sina werd zu lke kennis ontzegd . In p laats hiervan bied t Philo een aand u id ing van God in ontkenningen, oftew el negatieve theologie, verw ant aan d ie in het Mid d en-Platonism e: God is in zichzelf onzichtbaar, onkenbaar, onnoem baar, d e filosofen. H ier beroep t hij zich op ([RGXV 3:14, w aar God zichzelf aan Mozes op enbaart in Philo s d enken is u itgesp roken theocentrisch. H ij stelt Israels ene god gelijk m et d ie van

hij in d e volgend e vijf d agen u itvoert in d e schep p ing van d e w ereld . Philo s intelligibele

218

Griekse en Rom einse filosofie

hierover kan w ord en gefilosofeerd . De god d elijke ORJRV w aarover Philo sp reekt in

onverand erlijk. In relatie tot d e w ereld m anifesteert hij zich op verschillend e m anieren, en

sam enhang m et d e schepp ing kan w ord en gezien als het gezicht d at God d e geschap en w erktuig d at God gebru ikt in zijn schepp end e w erkzaam heid , en d e band d ie d e w ereld

w ereld toekeert. Philo om schrijft d e ORJRV als d e p laats van d e intelligibele w ereld , het

ORJRV is niet id entiek m et God in zijn w ezen m aar staat ook niet los van hem . Philo sp reekt

van d e rol van d e ORJRV verbind t d eze met d enkbeeld en van d e Stoa en uit Plato s 7LPDHXV. De

bijeen houd t. Al heeft het gebru ik van d e term een bijbelse achtergrond , Philos u itw erking

Deze hebben net als d e ORJRV een transcend ent en een im m anent aspect: ze horen bij God d ie van boven over d e w ereld heerst, m aar d oortrekken d eze w ereld in hun schep pend e en bestu rend e taakvervu lling. In zijn ethiek ziet Philo het d oel van het leven als een volgen van God (Pythagoras), een 'HXWHURQRPLXP 30:1519). Hij p ast het Stosche schem a toe van geestelijke vooru itgang in gelijk w ord en aan God (Plato) en een keu ze voor leven en tegen d ood (Mozes, naar

ook over god d elijke krachten (GXQDPHLV) d ie God s w erkzaam heid in d e w ereld m anifesteren.

d rie stap pen. Een m ens bekeert zich: hij keert zich in d e ju iste richting en gaat op w eg. Dan is hij ond erw eg: d oor leren en oefenen oftew el ascese zoekt hij zijn d oel. Dit d oel is w ijs w ord en, als Mozes: d at w il zeggen, geheel gericht op God en zijn richtsnoer voor het leven. Philo om schrijft het ook als gelu k (HXGDLPRQLD). Als volm aakt gelu kzalig beschouw t hij God . Dan valt gelu kkig w ord en d u s sam en m et gelijk w ord en aan God . Dit is d e tocht van aartsvad er Abraham u it Chald ea naar het beloofd e land .  &KULVWHQHQ LQ $OH[DQGULs Philo s m anier van d enken vind t bij zijn geloofsgenoten geen navolging. Na d e verw oesting van Jeru zalem in 70 nC en d e ram p spoed d ie d e jood se gem eenschap in Alexand ri enkele jaren later treft, staan d e rabbijnse jod en afw ijzend tegenover d e Griekse filosofie. Philo s erfenis blijft in Alexand ri m aar vervalt aan christenen. Clem ens uit Alexand ri (ca. 150215) d oolt na zijn scholing in het platonism e geruim e van Philo s w erk te d anken is. In zijn /DSSHQGHNHQV (6WURPDWHLV) sp reid t Clem ens zijn kennis van Griekse cultu u r en filosofie ten toon. Tegelijk heeft hij d e hartstochtelijke overtu iging d e m ens tot d e w aarheid voert en tot JQRVWLFXV oftew el kenner m aakt. w aarheid ; Christu s is, m et een and ere titel u it zijn w erk, d e w are /HHUPHHVWHU (3DLGDJ{JRV) d ie H oe verhou d t d eze kennis zich tot het geloof (SLVWLV)? Is geloof een zw akke vorm van kennis, d ie niet d e grond slag kan leggen voor verstand elijk d enken? Volgens Clem ens is er in d e filosofie w el d egelijk een belangrijke rol w eggelegd voor het geloof. Kennis en geloof zijn beid e vereist. Aristoteles had aangetoond d at in d e d ialectiek ied ere red enering in laatste van d e bekeerling. De christelijke leer is voor hem d e w are kennis (JQ{VLV), d e leer van d e tijd rond voord at hij zijn leerm eester vind t in Pantaenu s, aan w ie w aarschijnlijk het behou d

Jood s en christelijk d enken

219

instantie afhangt van onbew ijsbare eerste p rem issen of princip es. Om d eze te aanvaard en is geloof nod ig. Kennis kom t voort u it bew ijzen; geloof is een vorm van genad e d ie u itgaat van het onbew ijsbare, en uitkom t bij w at volstrekt enkelvoud ig is: God . Geloof kan ook w ord en begrip p en als ORJRV en God  Geloof p ast d u s zow el d e filosofisch geschoold e kenner als d e eenvou d ige gelovige; christenen d ie gevord erd zijn in het geloof hebben d e plicht hu n w ijsgerige en theologische kennis te verd iepen. Zo benad eren zij het id eaal van d e w are kenner. In zijn d enken over d e schepp ing w ijkt Clem ens niet ver af van Philo. God is schepp er van hem el en aard e; d e kosm os toont in al zijn p racht God s goed e w il jegens zijn schep p ing. Clem ens volgt Philo s uitleg van d e eerste schep p ingsd ag als een beschrijving van d e Philo is d e schep p ing bij Clem ens het w erk van God en van zijn ORJRV, m aar d eze ORJRV is niet zoals in het Mid d en-Platonism e: bij Clem ens is ORJRV tegelijk beginsel van god d elijke w ijsheid een aspect van God zoals bij Philo, en ook niet een hirarchisch ond ergeschikte tw eed e god schep p ing niet van d e zichtbare m aar van d e verstand elijke, intelligibele w ereld . Net als bij gezien als een vorm van preconceptie m et Epicu rus term d ie betekenis geeft aan

verhou d ing tu ssen God d e vad er en zijn zoon d e ORJRV, is er een van w ed erkerigheid d ie zich eenheid van Vad er, Zoon en H eilige Geest. Een generatie jonger is Origenes (ca. 185254), een begaafd , ged iscip lineerd d enker. Zijn kennis van d e Griekse filosofie is ongevenaard . Zijn hou d ing tegenover haar is koel en

en zoon van God , vlees gew ord en in d e gestalte van d e gekruisigd e Jezu s Christu s. De

u itd rukt in liefd e. H ierm ee loop t Clem ens vooru it op d iscu ssies over d e god d elijke d rie-

afstand elijk: hij beschou w t haar als een w erktu ig, een m id d el om geloofszaken te verd uid elijken d at zelf geen gezag heeft. Maar haar invloed heeft hij w el ond ergaan. Net als Philo schrijft Origenes vooral com m entaren op d e bijbel volgens Philo s p unt voor p u nt w eerleggen. Zijn (HUVWH EHJLQVHOHQ (SHUL DUFK{QGH SULQFLSLLV) in vier boeken is een p oging tot system atische u iteenzetting van d e christelijke leer. Meteen d e titel verraad t al filosofische invloed . De vier boeken behand elen achtereenvolgens God , w ereld , vrijheid en op enbaring. H ieruit is vooral Origenes kijk op d e ziel om stred en gew ord en. Voor w ie uitgaat van een strikte scheid ing tu ssen lichaam en ziel rijst d e vraag w aar d e ziel vand aan kom t w anneer het m enselijke leven begint. H et aantal m ogelijke antw oord en is beperkt. De ziel kan rechtstreeks d oor God w ord en geschapen, ied ere keer d at een nieuw leven begint: d it stand pu nt heet creationism e . De ziel kan bij d e voortp lanting ontstaan d oor toed oen van d e ou d ers: trad u cianism e. Of d e ziel kan van een eerd er bestaan u it binnentred en in het lichaam . In d e christelijke trad itie w ord t haast altijd het eerste of het tw eed e antw oord een geschrift 7HJHQ &HOVXV w il hij d e scherpe aanval op het christend om d oor een Platonist allegorische m ethod e van u itleg. Zeker zo bekend is hij om tw ee m eer algem ene w erken. In

220

Griekse en Rom einse filosofie

verd ed igd ; Origenes verkiest het d erd e, hoew el hij niets m oet hebben van d e opvatting van zielsverhu izing d ie p ythagorers en p latonisten aanhangen. H ij op p ert d at alle red elijke w ezens eens volm aakte geesten zijn gew eest, m aar d at een aantal van hen in d e u itoefening van hu n vrije w il hebben verkozen zich niet langer op God te richten m aar af te d alen tot d e m aterile w ereld . De besten ond er hen w ord en engelen, d e slechtsten boze geesten oftewel d em onen. De p laats van d e m ens is tu ssen beid e klassen in. Deze verrassend e w end ing vloeit voort u it Origenes nad ru k op m enselijke vrijheid , zijn verzet tegen d eterm inism e en fatalism e, en zijn behoefte God te vrijw aren van verantw oord elijkheid voor enig kw aad . De hoop volle keerzijd e van d eze voorstelling van zaken is d at het d e ziel m ogelijk is zich te bekeren tot contem p latie van God s p racht en w eer op te stijgen naar d e geestelijke w ereld . Deze zelfverheffing verloop t in d rie stad ia. Eerst m oet d e m ens d oor ascese een ethisch zu iver leven leid en. Daarna is het nod ig tot een juiste schatting van d e zichtbare w ereld te kom en, w at wil zeggen: ervan d oord rongen te raken d at d e natuu rlijke w erkelijkheid aan tijd is gebond en en d at w e haar m oeten achterlaten. Dan treed t het stad iu m in van contem p latie gericht op God zelf. Dit proces kan een m ens niet op eigen kracht d oorm aken: alleen god d elijke genad e en barm hartigheid stelt hem in staat tot d eze m ystieke op stijging. Ten slotte zullen volgens Origenes alle zielen m et God w ord en verzoend in een d u urzaam herstel (DSRNDWDVWDVLV), m aar d it zal een aantal op eenvolgend e w ereld en vergen. In een and er vraagstu k verd ed igt Origenes ju ist d e op vatting d ie ond er christenen algem een aanvaard zal blijven, d oor d e op vatting te bestrijd en d ie bij d e Grieken gangbaar is. Op zijn m inst sind s Parm enid es zijn filosofen het erover eens gew eest d at w at is, het zijnd e, niet kan voorkom en u it w at niet is, een volstrekt niet-zijnd s. In Platonische term en w il d it zeggen d at er altijd m aterie is gew eest; in christelijke term en zou het inhou d en d at m aterie eeu w ig is net als God . Origenes verd ed igt voor het eerst ond u bbelzinnig, en m et blijvend su cces, d e stelling d at God d e m aterie pas d oet ontstaan tegelijk m et d e schepp ing van d e w ereld als geheel: het leerstu k van d e schep ping uit niets (FUHDWLR H[ QLKLOR).

Zow el Clem ens als Origenes zetten zich af tegen, m aar staan ook ond er nvloed van, zogenaam d e gnostici, d enkers u it d e tw eed e en d erd e eeu w nC d ie aansp raak m aken op spiritu eel inzicht en kennis (JQ{VLV) voorbehou d en aan u itverkorenen. Dit inzicht in d e spiritu ele w erkelijkheid van d e w ereld w ord t u itged rukt in het verhaal van een ontstaan d oor een val u it een oorspronkelijke volheid (SOHU{PD) van zijn. Deze oergrond w ord t gelijkgesteld m et licht, en vad er genoem d . Delen of vonken zond eren zich ervan af, en d alen in tot d e d u isternis. Een ervan verstou t zich het schep p end verm ogen van d e vad er na te bootsen: w erkzaam als een kw ad e d emiurg schep t het d e fysieke w erkelijkheid . Afvallige geesten w ord en in d e hem el gep laatst als p laneten d ie een boosaard ige invloed u itoefenen op d e w ereld . Ten slotte heeft d e vad er m ed elijd en m et d e geesten d ie verstrikt

Jood s en christelijk d enken

221

zijn geraakt in m aterie, en stu urt hij een geestelijk w ezen bijvoorbeeld Christu s om d e kennis te verbreid en d ie d e oorspronkelijke vonk van licht in d e m ens in staat stelt naar zijn oergrond teru g te keren. Maar niet bij ied er m ens: alleen d e uitverkorene. Deze achtergrond w erp t licht op het Alexand rijnse christelijk d enken. In op zettelijke tegenstelling tot d e aansp raken van d e gnostici op kennis, prijst Clem ens zijn id eale christen als d e w are Kenner. Gnostici vertegenw oord igen een m eer u itgesp roken d u alism e d an p latonisten en christenen. De fysieke w ereld is slecht, w ant gem aakt d oor een kw aad w illend e schep per. Origenes ontw ikkelt het leerstu k van d e schep p ing u it niets w aarschijnlijk in reactie op d eze leer: om alle schijn van d u alism e te verm ijd en verklaart hij u itd rukkelijk, in strijd m et een grond beginsel van Grieks d enken, d at ook m aterie is geschapen d oor God . Origenes verond erstelling van een val van geesten en een teru gkeer tot god d elijke eenheid vertoont enige verw antschap m et d e oer-m ythe van gnostici; m aar d e tegenstelling tu ssen u itverkorenen en and eren w ijst hij af. Iets vergelijkbaars geld t voor d e stichter van het neo-p latonism e, Plotinu s: hij bestrijd t gnostici, m aar zelf verklaart hij d e afd aling van het zijn uit d e oergrond van eenheid of het Ene uit geestelijke w aaghalzerij of d u rf (WROPD) een raakvlak m et hu n leer.  +HW *ULHNVH RRVWHQ *UHJRULXV YDQ 1\VVD And erhalve eeuw later w ord t d e Alexand rijnse christelijke trad itie voortgezet d oor Gregoriu s uit N yssa (ca. 335395). Zijn broer Basiliu s d e Grote, d iens vriend Gregoriu s van Nazianzen en hijzelf zijn w erkzaam in Cap pad oci, in het Noord -Oosten van w at nu Tu rkije is, en staan bekend als d e Cap p ad ocische vad ers. Gregoriu s van N yssa kent het w erk van Philo en van Origenes goed . Maar sind s Origenes d ood is d e kerkelijke theologie ingrijpend verand erd . Een p riester in Alexand ri, Ariu s, heeft een crisis veroorzaakt in d e kerk d oor ond er invloed van platonisch hirarchisch d enken d e gelijkheid -in-zijn (KRPRRXVLD) te ontkennen van God d e vad er en Christu s d e zoon: volgens hem zou er een tijd gew eest zijn w aarin d e zoon er niet was. Deze opvatting is veroord eeld toen het Concilie van N icea in 325 d e form u le aanvaard d e d at Vad er en Zoon van eenzelfd e w ezen (KRPRRXVLRV) zijn sind sd ien d e rechte leer oftew el orthod oxie . Gregoriu s neem t in navolging van Philo en Origenes het p latonische ond erscheid over tu ssen geestelijke en fysieke w ereld . Du id elijker d an Origenes p ast hij nog een and er ond erscheid toe: tu ssen het god d elijke, d at ongeschap en is, en het d oor God geschap ene, d at niet god d elijk is, of alleen in afgeleid e zin. De d rie-eenheid van Vad er, Zoon en heilige geest is het enige d at ongeschap en is. Al het and ere d at is, tot en m et engelen en onsterfelijke m enselijke geest, is geschap en u it niets en afhankelijk van God s genad e. Dit w erp t d e vraag op naar d e gevolgen van d eze ontologische kloof: is voor een m ens kennis van God m ogelijk? Of toenad ering tot God in een m ystieke relatie?

222

Griekse en Rom einse filosofie

hij bestaat en ZDW hij heeft gem aakt en d oet en kennis van zijn w ezen of essentie: w at hij LV Ons kennen van God s w ezen is voornam elijk een ontkennen, d at zich uitd ru kt in negatieve theologie : God is onzichtbaar, onkenbaar, onnoem baar, onm etelijk in m acht, enzovoorts. Philo w as bovend ien bereid te zeggen d at God s w eld ad en en goed heid als schepp er onom schrijfbaar en onbegrensd zijn, m aar w as evenals Origenes teru gged einsd voor het d enkbeeld d at God zelf onbegrensd en oneind ig is. Als erfgenam en van Parm enid es en Plato associren beid en volm aaktheid m et m aat en begrenzing, en oneind igheid juist m et m aterie en w at niet-is. Gregorius breekt m et d eze trad itie: volgens hem is God oneind ig niet alleen in goed heid en m acht, m aar in zijn gehele w ezen. Deze voorstelling heeft belangrijke gevolgen voor d e m ens in zijn tocht op zoek naar God d e schepp er en oorsp rong van d e w ereld . De mens w oont op een grens: als sam enstel van lichaam en ziel staat hij in d e fysieke w ereld , als d enkend w ezen behoort hij tot d e intelligibele w ereld van d e geest. Als hij p robeert tot God te nad eren en hem te vatten stu it hij op God s oneind igheid : tu ssen d e eind ige schepp ing en het oneind ige ongeschap ene gaap t een kloof. Telkens w anneer hij d enkt God nabij te zijn, w ijkt d e horizon van het god d elijke. De begrenzing van het geschap ene laat zich niet overbruggen. Een m ystieke eenw ord ing als bij Plotinu s is niet m ogelijk. Maar d aarom hoeft een m ens niet d e hoop op te geven bij God te kom en. Gregoriu s leert d at d e m enselijke ziel reikt naar God (HSHNWDVLV), reikhalzend naar hem uitziet in haar streven naar kennis van hem . Dit verlangen w ord t niet vervuld ; er volgt geen extase en eenw ord ing. Wat w el gebeu rt is d at d e ziel steed s verd er d oord ringt in d e d uisternis van het god d elijke m ysterie, als Mozes toen hij d e berg Sina beklom . Een Griekse filosoof zou hierm ee geen genoegen nem en: w at is een eind d oel (WHORV) d at geen eind e is m aar een nooit eind igend e speurtocht? Gregoriu s kan het w el aanvaard en, d oor zijn geloof d at een m ens in zijn zoeken w ord t gensp ireerd d oor God s liefd e, verp ersoonlijkt in Christu s. Origenes leerstu k van een schep p ing u it niets krijgt bij Gregoriu s een filosofisch geraffineerd e uitw erking. Eerd er w as aangenom en d at God d e m aterie eerst schept en haar d an vorm geeft. H et is een axiom a van het Griekse d enken d at een oorzaak w il zij een verklaring bied en iets gem een m oet hebben m et d atgene w at ze veroorzaakt: d at het gevolg iets van zijn oorzaak w eg heeft. Dit d oet d e vraag rijzen hoe iets licham elijks kan voortkom en uit een schepp er d ie volslagen onlicham elijk is. H et antw oord d at God alm achtig is, bevred igt niet. Gregoriu s analyseert het licham elijke, ontleed t het in zijn bestand d elen: u itgebreid heid , grootte, gew icht, u itw end ige vorm of gestalte, kleur enzovoorts. Geen van d eze asp ecten is zelf licham elijk; het zijn allem aal eigenschapp en van een lichaam , elk m et haar eigen form ule oftew el ORJRV. Pas w anneer ze alle bijeen kom en ontstaat een lichaam . Wat God d oet w anneer hij een fysieke w erkelijkheid schep t is d eze

Origenes in hu n ond erscheid tu ssen kennis van God s bestaan en w erkzaam heid w eten GDW

Inzake d e vraag w at voor kennis d e m ens heeft van God volgt Gregoriu s Philo en

Jood s en christelijk d enken

223

onlicham elijke eigenschap p en bijeen brengen. Zo brengt hij, zelf onlicham elijk, al het licham elijke tot stand . Ook zegt Gregoriu s d at d e eigenschap p en op zichzelf niets d an ged achten of begripp en zijn. Som m ige u itleggers zien hierin een vorm van id ealism e, te vergelijken m et het im materialism e van Berkeley in d e achttiend e eeu w . Gregoriu s w erk over =LHO HQ RSVWDQGLQJ is w el eens een christelijke 3KDHGR genoem d  net

als Platos d ialoog behelst het een gesp rek vlak voor d e d ood van d e hoofd p ersoon. Gregoriu s zoekt zijn zu ster Macrina op in het klooster w aarin zij leeft, en vind t haar op haar sterfbed . H ij is bed roefd , m aar zijn zu ster verm aant hem . Vanw aar d eze d roefenis? Met d e d ood is toch niet alles voorbij, zoals bep aald e heid ense d enkers bew eren? Zijn hou d ing is onw ijsgerig en onchristelijk. Zo beleert Macrina m et haar laatste krachten haar broer in d e beginselen van christelijke m enskund e en zieleleer. Uit scherp zinnige red eneringen over zu lke ond erw erpen als d e op stand ing van het lichaam op d e laatste d ag blijkt Gregoriu s gezichtsp u nt: hij gaat u it van bijbel en leer van d e kerk, m aar w eet d oor zijn kennis van Griekse filosofen d e inhou d van zijn geloof te verd u id elijken en te verd iepen. De Alexand rijnse d oord ringing van Platonische zijnsleer m et christelijke m ystiek bereikt een u iterste in d e laat vijfd e-eeu w se pseu d o-Dionysiu s d e Areopagiet, d ie veel ontleent aan Proclu s, m aar schrijft ond er een naam u it het Nieu w e Testam ent (+DQGHOLQJHQ 17:34). Doord at d it p seu d oniem niet w erd ond erkend hebben zijn geschriften lange tijd een w elhaast ap ostolisch gezag genoten en in Latijnse vertaling grote invloed u itgeoefend op het m id d eleeu w se d enken. H oe neo-p latonisch ook, in p seud o-Dionysiu s transcend ente theologie is, and ers d an bij Plotinu s, God m eer als schep per het Goed e, d an als oorsp rong het Ene.  +HW /DWLMQVH ZHVWHQ FKULVWHOLMN GHQNHQ YRRU HQ QD $XJXVWLQXV H et jood s en christelijk d enken d at w e tot d usver besproken hebben is u itged rukt in het Grieks. In d e w estelijke helft van het Rom einse rijk bleef Latijn d e voertaal en w erd het d e taal van d e kerk. Tw ee belangrijke christelijke d enkers hier hebben beid en in Noord -Afrika gew erkt, in d e om geving van Carthago eens d e hoofd stad van het Pu nische rijk in w at nu Tu nesi is. De ged reven Tertu llianu s (ca. 160225) schrijft in retorische stijl p olem isch w erk van w at heeft Athene m et Jeruzalem te m aken? (TXLG $WKHQDH +LHURVRO\PLV). Filosofen noem t hij d e aartsvad ers van d e ketters: filosofie zou m ensen op verkeerd e ged achten brengen, zod at ongerijm d is (FUHGR TXLD DEVXUGXP HVW) is w el op gevat als een vroege u iting van fid esm e, eenzijd ige nad ru k op geloof ten koste van d e red e. zij d e w aarheid van het geloof gew eld aandoen. Zijn u itsp raak ik geloof, om d at het grote sp itsheid , w aarin hij d e heid ense cu ltu u r beslist afw ijst, m et inbegrip van d e filosofie:

224

Griekse en Rom einse filosofie

Tertu llianus bestrijd ing van d e filosofen neem t niet w eg d at hij van hen heeft geleerd . Wanneer hij sp reekt over d e ziel en over God m aakt hij een som s verrassend gebru ik van filosofische inzichten. Als enige vroeg-christelijke d enker verkiest hij in zijn op vattingen over d e natu u r en d e ziel d e Stoa boven Plato. H ij aanvaard t d e stosche stelling d at alleen een lichaam invloed kan u itoefenen op een and er lichaam , en leid t hieru it af d at zow el God als d e ziel niet zu iver onlicham elijk m aar op n of and ere m anier m aterieel m oet zijn. Tw eehond erd jaar later w ord t Au gustinu s (354430) m isschien d e m eest d iepzinnige christelijke d enker u it d e ou d heid en zeker d e m eest invloed rijke. H ij is geboren in Tagaste in w at nu Algerije is, stu d eert in Carthago, d e hoofd stad van Rom eins Noord -Afrika, en hoopt d aarna in Milaan carrire te m aken als red enaar. Zijn bekering in 387 tot het christend om geeft zijn leven een heel and ere w end ing. Teru g in Afrika w ord t hij bisschop van H ip po, w at hij zal blijven tot zijn d ood . Met zijn %HOLMGHQLVVHQ (&RQIHVVLRQHV) schrijft Augu stinu s in of kort na 397 een intellectu ele

+RUWHQVLXV in vu u r en vlam geraakt voor d e filosofie. Vijfentw intig later ziet hij d it als het begin van zijn bekering:

en sp irituele au tobiografie. Als achttienjarige stu d ent is hij d oor het lezen van Cicero s

mijn God ( ) w ant bij u is wijsheid . Liefd e tot w ijsheid heet in het Grieks ILORVRILH Met d eze liefd e stak d it w erk m ij aan. (%HOLMGHQLVVHQ 3.4.78)

N aar d e onsterfelijkheid van wijsheid ging ik verlangen m et ongelooflijke hartegloed . H ierm ee w as ik begonnen op te staan om naar u teru g te keren. ( ) Zoals ik toen in vu u r en vlam stond ,

Zijn zoeken naar w ijsheid zal hem langs een aantal om w egen binnenvoeren in d e haven van d e filosofie, w aarm ee hij bed oelt: het christelijk geloof. Bijna tien jaar lang is hij in d e ban van het Manichesm e, een vorm van gnostisch d enken d ie in d e kosm os een fu nd am entele tegenstelling en een eeu w ige strijd ziet tu ssen d e god d elijke m acht van het licht en d e d uivelse m acht van het d uister. Tenslotte ziet Au gustinu s in d at d it d u alism e d e kritiek van d e red e niet d oorstaat. Maar is het m ogelijk ergens and ers zekere kennis te vind en? Een tijd is. Later zal hij hu n stand p u nt bestrijd en in 'H $FDGHPLFL ('H $FDGHPLFLV). Van al zijn lang w orstelt hij m et d e red eneringen van d e scep tici, d ie zich verlaten op w at w aarschijnlijk

argu m enten is het belangrijkste d e zekerheid van het eigen bestaan, ook voor w ie aan alles tw ijfelt. Als ik nam elijk m isleid w ord , besta ik (VL HQLP IDOORU VXP); w ie niet bestaat kan ook niet w ord en m isleid , d u s als ik w el w ord m isleid d an besta ik. Een belangrijke stap in Augu stinu s ontw ikkeling is zijn kennism aking m et het neop latonism e. In Milaan kijgt hij w at boeken van Platonisten in hand en: verm oed elijk een keu ze u it Plotinu s vertaald in het Latijn. Wat hem hierin boeit is vooral het ond erscheid tu ssen een licham elijke w erkelijkheid en een intelligibele : een d ie alleen voor verstand elijk d enken en begrip sverm ogen toegankelijk is. Dit stelt hem in staat een zuiver geestelijk

Jood s en christelijk d enken

225

begrip van God te ontw ikkelen. Door in zich zelf terug te keren vind t d e ziel toegang tot het god d elijke, leert na Plotinu s ook Au gu stinu s: het neop latonism e bied t hem het referentiekad er binnen hetw elk het christend om voor hem intellectu eel aanvaard baar w ord t. Niettem in raakt Au gu stinu s in een existentile crisis. H ij heeft contact gekregen m et christenen in Milaan en raakt gegrep en d e p reken van bisschop Am brosiu s (340397). Hij conclu d eert d at d e p latonisten aanm atigend zijn: ze gaan prat op hu n geestelijk inzicht, m aar d it help t d e m ens niet in zijn w orsteling m et zinnelijke verlangens en zond e. H ij kom t tot het besef d at alleen volled ige overgave aan d e god van het christelijk geloof hem kan help en. In %HOLMGHQLVVHQ boek 10 legt Au gu stinu s in p latonische term en zijn lange speurtocht u it

als het zoeken van d e ziel naar w ijsheid en schoonheid . Om d at God d e w are w ijsheid en schoonheid zelf is, m oet d it verlangen op hem w ord en gericht w il het vervu lling vind en. Aan het bij Plato aanw ezige erotische elem ent geeft Au gu stinu s een christelijke w end ing d oor het verlangen te id entificeren m et d e bijbelse liefd e. God s w erk is zichtbaar in d e natu u rlijke w ereld , m aar God zelf kan d e ziel alleen vind en op haar eigen w eg d oor een herinnering Au gu stinus term (PHPRULD) om vat m eer d an ons geheu gen ; eerd er d e inhou d van ons bew u stzijn. Ze vind t hem niet binnen d eze schatkam ers, m aar alleen in zijn transcend ente bestaan boven d e ziel. Augu stinu s beschrijft zelf het eind p unt van zijn geestelijke sp eu rtocht:
Laat heb ik u lief gekregen, schoonheid zo ou d en zo nieu w : laat heb ik u lief gekregen. Zie, u w as binnen in; m aar ik w as bu iten. Daar zocht ik u : op al d ie schone vorm en d ie u hebt geschap en rend e ik, zo m isvorm d als ik zelf w as, af. U w as bij m ij; maar ik w as niet bij u . Wat m ij verre van u hield w aren d ingen d ie niet zou d en bestaan als zij niet in u bestond en. U riep , u schreeu w d e: u verbrak m ijn d oofheid u straald e, u schitterd e: u verd reef m ijn blind heid u geu rd e, ik ad emd e in: ik sm acht naar u ik heb gep roefd : ik honger en ik d orst u hebt m ij aangeraakt: ik ben ontvlam d in u w vred e. (%HOLMGHQLVVHQ 10.27.38)

Na zijn bekering geeft hij zijn p laats als leraar w elsprekend heid op. Met een groep vriend en trekt hij zich terug op een land goed in Cassiciacu m , w aar zij d iepgravend e filosofische RUGLQH). Later volgen d ialogen over 0X]LHN, over d e ziel, over 'H OHHUPHHVWHU ('H PDJLVWUR) en over gelu k ('H YLWD EHDWD), over kennis en zekerheid ('H $FDGHPLFLV), over d e w ereld ord e ('H gesp rekken voeren. Deze vind en hu n neerslag in Au gustinu s vroegste geschriften: d ialogen

over 9ULMH ZLOVEHVFKLNNLQJ ('H OLEHUR DUELWULR). Dit laatste w erk gaat in op d e oorsp rong van het kw aad , een ond erw erp d at Au gu stinu s is blijven bezig hou d en. Alle vorm en van kw aad zijn tenslotte te herleid en tot een verkeerd -zijn oftew el perversie van d e w il. Van zijn eigen levenservaring uitgaand is Au gu stinu s d e w il als een afzond erlijk verm ogen gaan ond erscheid en van het verstand . zijn geschrift over 'H GULHHHQKHLG ('H WULQLWDWH) zoekt Au gu stinu s naar analogien voor God s Filosofisch het m eest oorsp ronkelijk is Au gu stinus latere, m eer theologische w erk. In

226

Griekse en Rom einse filosofie

herinnering (PHPRULD), en liefd e-en-w il. In %HOLMGHQLVVHQ boek 11 ond erzoekt Au gu stinu s het

d rievu ld igheid in d e ziel van d e m ens, w at leidt tot beschou w ingen over intellect, genoem d e

verschijnsel tijd , uitgaand e van het bijbelse In het begin schiep God d e hem el en d e aard e . Augu stinu s bestrijd t d e gelijkstelling van tijd met bew eging van d e hem ellicham en d ie bij Plato en d e Stoa is te vind en. H ij staat d ichter bij Aristoteles opvatting van tijd als m aat of u iteenstrekken van d e geest (GLVWHQWLR DQLPL). Zo brengt hij d e existentile betekenis ond er w oord en van het feit d at het m enselijk bestaan gebond en is aan tijd , in tegenstelling tot God s eeuw igheid . Ook als p olitiek d enker heeft Au gu stinu s grote invloed gehad . Toen Keizer Constantijn in 325 zich tot het christend om had bekeerd en het tot staatsgod sd ienst had gem aakt w as d e vraag gerezen naar d e verhou d ing tu ssen kerk en staat. Eusebiu s van Caesarea (ca. 265339), d ie Constantijn roem t als een koning d oor God gezalfd , w ord t id eoloog van een toenad ering krijgen christenen d e schu ld . In 'H VWDG *RGV ('H FLYLWDWH 'HL) p leit Au gustinu s hen vrij. De stad God s is d e gem eenschap van hen d ie op God zijn gericht en in hem hu n heil hebben gevond en. De aard se stad bestaat u it hen d ie zich afkeren van God en zich overgeven aan kw aad . De stad God s staat niet gelijk m et d e kerk: d at is een aard se instelling d ie kan ontsporen. Evenm in staat d e aard se stad gelijk m et Rom e. De m enselijke sam enleving kan gekerstend w ord en, m aar het hem else Jeru zalem zal p as w erkelijkheid w ord en op d e d ag van het laatste oord eel. Deze grootse visie herinnert aan d e ou d ere Griekse verond erstelling d at een ind ivid u in d e eerste p laats d eel u itm aakt van een gem eenschap (SROLV), m aar d e nieuw e gem eenschap strekt zich uit over d e gehele bew oond e w ereld , begrensd d oor niets d an haar christelijk geloof. Meer d an and ere christelijke au teurs legt Au gu stinus nad ru k op d e nood zaak het geloof te d oord enken. Wie d e nod ige begaafd heid bezit, heeft tot taak het geloof eerst te te zien geloof ik (FUHGR XW LQWHOOLJDP). De bijbel is als het u itw end ige w oord het beginp unt van een zoeken naar d e w aarheid . Deze kan een m ens herkennen d oor te lu isteren naar het w oord . De jood s-christelijke leer van d e ORJRV w ord t hier gecom bineerd m et d e Platonische op vatting van herinnering (DQDPQrVLV): Christu s is d e w aarheid en w ijsheid d ie van boven af d e m enselijke geest verlicht. Wegens zijn grote invloed op het Latijnstalige w esten in d e m id d eleeu w en w ord t Augu stinu s w el gezien als d e vad er van d e m id d eleeuw se filosofie. Op d e scheid slijn tu ssen ou d heid en m id d eleeu w en bevind t zich d e vooraanstaand e Rom ein Bothius ( 480524). innerlijke w oord , d e verlichting (LOOXPLQDWLR) d ie d e geest ontvangt van Christu s als God s Augu stinu s d it u itd rukt zijn geloof op zoek naar inzicht (ILGHV TXDHUHQV LQWHOOHFWXP) en ' in om aanvaard en en d an te verd iep en d oor gebru ik van d e red e. Tw ee m anieren w aarop tu ssen beid e. Maar w anneer d e eeu w ige stad Rom e in 410 w ord t verw oest d oor barbaren getal van bew eging, m aar betrekt d eze rechtstreeks op d e ziel: hij stelt tijd voor als een

Jood s en christelijk d enken

227

H et West-Rom einse rijk is ingestort; d e m acht in Itali beru st bij een koning van d e Goten, ond er w ie Bothiu s hoge am bten bekleed t. Tegelijkertijd w ijd t hij zich aan d e filosofie: zijn am bitie is alle geschriften van Aristoteles u it het Grieks in het Latijn te vertalen en van com m entaar te voorzien. De eerste d elen van Aristoteles Organon zijn ind erd aad in d eze vorm d e m id d eleeu w en in gegaan en voor d e m id d eleeu w se filosofie bep alend gew eest totd at eeu w en later m eer w erk van Aristoteles w erd vertaald . Aan Bothius insp anningen kom t een eind e w anneer hij van sam enzw ering w ord t beschu ld igd , gevangen gezet en ter 'H WURRVW YDQ )LORVRILH ('H FRQVRODWLRQH SKLORVRSKLDH). H ij beschrijft hoe hij in w anhoop neerligt d ood veroord eeld . Voord at het vonnis w ord t voltrokken schrijft hij een geestelijk testam ent,

en treu rt om zijn lot, w anneer een eerbied w aard ige gestalte naast hem kom t staan: Vrouw e Philosop hia in persoon. Zij herinnert hem aan zijn liefd e voor w ijsheid en zijn besef van d e betrekkelijkheid van al het aard se. Als hij d e filosofie trou w blijft kan hij zijn benard e om stand ighed en trotseren en het m enselijk d oel van gelukzaligheid bereiken. In Bothiu s gesp rekken m et Philosop hia kom t ook het vraagstu k van d e theod icee aan d e ord e: hoe kan een rechtvaard ige god toestaan d at een vroom , goed m ens ten p rooi valt aan het lot? H et antw oord berust op een ond erscheid tu ssen nood lot en voorzienigheid . N ood lot behoort tot d e w ereld van fysieke d ingen en d e cau saliteit in d e natu u r. H ier ku nnen d ingen gebeuren d ie een m ens zw aar treffen. Maar zijn geest hoort tot een hogere streek, d ie w ord t bestu u rd d oor god d elijke voorzienigheid . Daar kan geen nood lot hem raken; d aar is hij vrij. Uit niets in d it geschrift blijkt d at Bothius christen is. Dat blijkt w el uit een aantal subtiele en invloed rijke theologische verhand elingen. Kennelijk acht Bothiu s, net als zijn tijd genoot pseu d o-Dionysiu s en vele m aar niet alle filosofen in het m illenniu m na hen, Grieks w ijsgerig d enken en christelijk geloof heel w el verenigbaar, en beid e onm isbaar voor een ten volle m enselijke levensbeschouw ing en het m eest ad equate w ereld beeld .

 %,%/,2*5$),(
De Strycker, E., %HNQRSWH JHVFKLHGHQLV YDQ GH DQWLHNH ILORVRILH, Kap ellen/ Baarn (Pelckm ans/ Agora), 1987 (d erd e, h erziene u itgave). Steel, C.G., +LVWRULVFKH ,QOHLGLQJ WRW GH :LMVEHJHHUWH, Leu ven (Universitaire Pers Leu ven), 1989. Sed ley, D. (ed .), &DPEULGJH &RPSDQLRQ WR *UHHN DQG 5RPDQ 3KLORVRSK\, Cam brid ge 2003. Shield s, C., ed . 7KH %ODFNZHOO *XLGH WR $QFLHQW 3KLORVRSK\, Mald en-Oxford -Melbou rne-Berlin: Blackw ell Pu blishers, 2003. H . Diels & W. Kranz, 'LH )UDJPHQWH GHU 9RUVRNUDWLNHU, Berlin 1903 etc. (zgn. A-fragm enten zijn testimonia, B-fragm enten zijn fragm enten; notatie: DK B35) McKirahan, R.D. 3KLORVRSK\ EHIRUH 6RFUDWHV DQ LQWURGXFWLRQ ZLWK WH[WV DQG FRPPHQWDU\, Ind ianap olis 1994. Kirk, G.S. & Raven, J.E. 7KH 3UHVRFUDWLF SKLORVRSKHUV D FULWLFDO KLVWRU\ ZLWK D VHOHFWLRQ RI WH[WV, Cambrid ge 1957. Laks, A., and C. Lou gu et. 4XHVWFH TXH OD SKLORVRSKLH SUpVRFUDWLTXH", Cahiers d e p hilologie 20. Villeneu ve d Ascq (N ord ): Presses u niversitaires d u Sep tentrion, 2002. Long A.A. (ed .), 7KH &DPEULGJH &RPSDQLRQ WR (DUO\ *UHHN 3KLORVRSK\, Cam brid ge 1999.

$OJHPHHQ

3UHVRFUDWLFL HQ +LSSRFUDWHV

6RILVWHQ

TEKSTEN H . Diels & W. Kranz (ed d .), 'LH )UDJPHQWH GHU 9RUVRNUDWLNHU Griechisch u nd Deu tsch. Vol. II. 6e u itgave. Berlijn 1952 (en latere u itgaven en d ru kken) Gorgias, +HW ZRRUG LV HHQ PDFKWLJ KHHUVHU Vertaald d oor V. Hu nink, ingeleid d oor J.A.E. Bons, naw oord d oor J. Mansfeld . Groningen 1996 STUDIES C.J. Classen (ed .), 6RSKLVWLN Darmstad t 1976 F. Decleva Caizzi, Protagoras and Antip hon: sop histic d ebates on ju stice , in A.A. Long (ed .), 7KH &DPEULGJH &RPSDQLRQ WR (DUO\ *UHHN 3KLORVRSK\ Cambrid ge U.P. 1999: p p . 311-31 W.K.C. Gu thrie, $ +LVWRU\ RI *UHHN 3KLORVRSK\ Vol. III: 7KH )LIWK&HQWXU\ (QOLJKWHQPHQW Cambrid ge U.P. 1969. Part I: 7KH :RUOG RI WKH 6RSKLVWV F. H einim ann, 1RPRV XQG 3K\VLV Basel 1945 G.B. Kerferd , 7KH 6RSKLVWLF 0RYHPHQW Cam brid ge U.P. 1981 (ed .), 7KH 6RSKLVWV DQG 7KHLU /HJDF\ Wiesbad en 1981 H .D. Rankin, 6RSKLVWV 6RFUDWLFV DQG &\QLFV Lond on 1983 J. d e Rom illy, /HV JUDQGV VRSKLVWHV GDQV O $WKqQHV GH 3HULFOqV Paris 1988 P. Wood ru ff, Rhetoric and relativism : Protagoras and Gorgias, in A.A. Long (ed .), 7KH &DPEULGJH &RPSDQLRQ WR (DUO\ *UHHN 3KLORVRSK\ Cambrid ge U.P. 1999: p p . 290-310 Flashar, H . (Hrsg.), 'LH 3KLORVRSKLH GHU $QWLNH. Band 2/ 1: Sop histik, Sokrates, Sokratik, Mathem atik, Med izin, Basel (Schw abe Verlag), 1998. Giannantoni, G. (ed .), 6RFUDWLV HW 6RFUDWLFRUXP 5HOLTXLDH, 4 vol., N ap oli, 1990.

6RFUDWHV

Bibliografie

229

Vlastos, G., Socrates, ,URQLVW DQG 0RUDO 3KLORVRSKHU, Cam brid ge (Cambrid ge University Press), 1991. Brickhou se, T.C., and Smith, N.D., 7KH 3KLORVRSK\ RI 6RFUDWHV, Bou ld er, Colorad o (Westview Press), 2000. Rom eyer Dherbey, G. (d ir.), et Gou rinat, J.-B. (ed .), 6RFUDWH HW OHV 6RFUDWLTXHV, Paris (J. Vrin), 2001. De geciteerd e vertalingen zijn m et hier en d aar kleine w ijzigingen overgenom en u it: Plato, 9HU]DPHOG :HUN. N ieu w e, geheel herziene u itgave van d e vertaling van X. De Win, bew erkt d oor Ector, J., Ferw erd a, R., Kleisen, C., Steel, C., en and eren, 5 vol., Kap ellen/ Baarn (Pelckm ans/ Agora), 1999. H olzberg, N ., Der griechische Briefroman. Versu ch einer Gattu ngstyp ologie, in Holzberg, N . (H rsg.), 'HU JULHFKLVFKH %ULHIURPDQ *DWWXQJVW\SRORJLH XQG 7H[WDQDO\VH, T bingen, 1994, 1-52. Mansfeld , J., 3ODWRQLVFKH %ULHIVFKULMYHULM (Qu aestion es Infinitae. Pu blications of the Zeno Institu te of Philosop hy, Utrecht University, vol. 37), Utrecht, 2001. Kahn, C., 3ODWR DQG WKH 6RFUDWLF 'LDORJXH 7KH 3KLORVRSKLFDO 8VH RI D /LWHUDU\ )RUP, Cam brid ge (Cam brid ge University Press), 1996. Moravcsik, J., 3ODWR DQG 3ODWRQLVP 3ODWRV &RQFHSWLRQ RI $SSHDUDQFH DQG 5HDOLW\ LQ 2QWRORJ\ (SLVWHPRORJ\ DQG (WKLFV DQG LW 0RGHUQ (FKRHV, Oxford (Blackw ell), 1992. H are, R.M., 3ODWR, Oxford (Oxford University Press), 1982 [rep r. in Greek Philosop hers: Socrates, Plato, Aristotle, Oxford (Oxford University Press), 1999, 103-189]. Irw in, T., 3ODWRV (WKLFV, Oxford (Oxford University Press), 1995.

3ODWR

$ULVWRWHOHV HQ GH $ULVWRWHOLVFKH WUDGLWLH

VERTALIN GEN Barn es, J., ed . 7KH &RPSOHWH :RUNV RI $ULVWRWOH WKH 5HYLVHG 2[IRUG 7UDQVODWLRQ, Princeton 1984. Aristoteles. 'H HHUVWH ILORVRILH. Vertaald , ingeleid en van aantekeningen voorzien d oor C. Steel. Groningen: H istorische Uitgeverij, 2002. Aristoteles. (WKLFD 1LFRPDFKHD. Vertaald , ingeleid en van aantekeningen voorzien d oor Christine Pannier en Jean Verhaegh e. Groningen: H istorische Uitgeverij, 1999. Aristoteles. 2YHU GLHUHQ Vertaald , ingeleid en van aantekeningen voorzien d oor Rein Ferw erd a. Groningen: H istorische Uitgeverij, 2000. SECUN DAIRE LITERATUUR Ackrill, J.L. $ULVWRWHOHV. Translated by F. Van d er Bleij and P. Van d er Eijk. Groningen: H istorische Uitgeverij, 1994. Barn es, J., ed . 7KH &DPEULGJH &RPSDQLRQ WR $ULVWRWOH. Cam brid ge: Cambrid ge University Press, 1995. Lear, J. $ULVWRWOH WKH GHVLUH WR XQGHUVWDQG Cam brid ge 1988. Ross, W.D. $ULVWRWOH. 5th ed . Lond on: Methu en & Co., 1949. Morau x, P., ed . 'HU $ULVWRWHOLVPXV EHL GHQ *ULHFKHQ 9RQ $QGURQLNRV ELV $OH[DQGHU YRQ $SKURGLVLDV Vol. I: Die Renaissance d es Aristotelismu s im 1. Jahrhu nd ert v.Chr.; Vol. II: Der Aristotelism u s im I. u nd II. Jahrhu nd ert n.Chr.; Vol. III: Alexand er von Ap hrod isias [Perip atoi. Philologischhistorische Stu d ien zu m Aristotelism u s 5-7]. Berlin-N ew York: Walter d e Gru yter Verlag, 1973. Sharp les, R.W. Alexand er of Ap hrod isias. Scholasticism and innovation. In $XIVWLHJ XQG 1LHGHUJDQJ GHU U|PLVFKHQ :HOW, Vol. II 36.2, 1176-1243. Berlin-N ew York, 1987. De H aas, F.A.J. Late Ancient Philosop hy. In &DPEULGJH &RPSDQLRQ WR *UHHN DQG 5RPDQ 3KLORVRSK\, ed ited by D. Sed ley, 242-270. Cam brid ge: CUP, 2003.

230

Griekse en Rom einse filosofie

Sorabji, R.R.K., ed . $ULVWRWOH 7UDQVIRUPHG 7KH $QFLHQW &RPPHQWDWRUV DQG 7KHLU ,QIOXHQFH Lond onIthaca N .Y., 1990. Algra, K.A., et al., ed s. 7KH &DPEULGJH +LVWRU\ RI +HOOHQLVWLF 3KLORVRSK\ Cam brid ge: Cambrid ge University Press, 1999. Sharp les, R.W. 6WRLFV (SLFXUHDQV DQG 6FHSWLFV DQ LQWURGXFWLRQ WR +HOOHQLVWLF SKLORVRSK\, Lond on 1996. J. von Arnim , 6WRLFRUXP YHWHUXP IUDJPHQWD, Stu ttgart 1903-24 etc. (d rastisch herziene ed itie van d e fragm enten d oor Fac. Wijsbegeerte Utrecht word t binnen tw ee jaar verw acht op CDROM) Rist, J.M. 7KH 6WRLFV. Berkeley-Los Angeles-Lond on, 1978. Long, A.A. (SLFWHWXV $ 6WRLF DQG 6RFUDWLF *XLGH WR /LIH Oxford : Clarend on Press, 2002. Algra, K.A. (SLFXUXV 2YHU GH QDWXXU HQ KHW JHOXN Vertaald , ingeleid en van aantekeningen voorzien d oor K. Algra. Groningen: H istorische Uitgeverij, 1998. Sextu s Em p iricu s, *URQGVODJHQ YDQ KHW 6FHSWLFLVPH Vertaald d oor R. Ferw erd a, Baarn 1996. Annas, J., Barnes, J. 2XWOLQHV RI 6FHSWLFLVP, Cam brid ge 20002. Dillon, J.M. 7KH 0LGGOH 3ODWRQLVWV $ 6WXG\ RI 3ODWRQLVP  %& WR $' . Lond on: Du ckw orth, 1977. Dillon, J.M., ed . $OFLQRXV 7KH +DQGERRN RI 3ODWRQLVP Oxford : Oxford University Press, 1993. Plotinu s. (QQHDGHQ (met: Porp hyriu s. Over het leven van Plotinu s en d e ind eling van zijn traktaten). Vertaald d oor R. Ferw erd a. Baarn-Amsterd am: Am bo-Atheaeu m -Polak & Van Gennep , 1984. Gerson, L.P., ed . 7KH &DPEULGJH &RPSDQLRQ WR 3ORWLQXV. Cam brid ge, 1996. O Meara, D.J. 3ORWLQXV DQ ,QWURGXFWLRQ WR WKH (QQHDGV. Oxford : Clarend on Press, 1993. Rist, J.M. 3ORWLQXV 7KH URDG WR UHDOLW\. Cam brid ge, 1967. Siorvanes, L. 3URFOXV 1HRSODWRQLF 3KLORVRSK\ DQG 6FLHQFH Ed inbu rgh: EUP, 1996. N EDERLANDSTALIGE WERKEN T. J. van Bavel, $XJXVWLQXV YDQ OLHIGH HQ YULHQGVFKDS (Baarn 1970) J. d en Boeft, Korte inleid ing tot Au gu stinu s &RQIHVVLRQHV, /DPSDV 23 (1990) 290308. A. P. Bos, *HERHLG GRRU 3ODWR KHW FKULVWHOLMN JHORRI EHNQHOG GRRU KHW JOLQVWHUHQG SDQWVHU YDQ GH *ULHNVH ILORVRILH (Kam p en 1996). R. F. M. Brou w er, %RsWKLXV 'H YHUWURRVWLQJ YDQ GH ILORVRILH (Baarn 1990). E. P. Meijering, 2QPRGLHX]H WKHRORJLH RYHU GH ZDDUGH YDQ GH WKHRORJLH YDQ JULHNV GHQNHQGH NHUNYDGHUV (Kam p en 1974) E. P. Meijering, ,QVSLUDWLH XLW GH WUDGLWLH JHJURQG JHORRI (Kam p en 1996). R. Rou kema, *QRVLV HQ JHORRI LQ KHW YURHJH &KULVWHQGRP (Zoeterm eer 1998). D. T. Ru nia, Philo, jood en Alexand rijn , /DPSDV 22 (1989) 205-218. C. J. d e Vogel, :LMVJHULJH DVSHFWHQ YDQ KHW YURHJFKULVWHOLMN GHQNHQ NOHLQH JHVFKLHGHQLV YDQ GH 3DWULVWLVFKH HQ YURHJ0LGGHOHHXZVH ZLMVEHJHHUWH (Baarn 1970). G. Wijd eveld , $XUHOLXV $XJXVWLQXV %HOLMGHQLVVHQ (Baarn 1988). J. C. M. van Wind en, 'H :DUH :LMVKHLG ZHJHQ YDQ YURHJFKULVWHOLMN GHQNHQ (Baarn 1992).

+HOOHQLVWLVFKH ILORVRILH HQ ZHWHQVFKDS

1LHXZ 3ODWRQLVPH

-RRGV HQ FKULVWHOLMN GHQNHQ

Bibliografie

231

W ERKEN IN AN DERE TALEN H . Chad w ick, 2ULJHQ &RQWUD &HOVXP (Cambrid ge 19813) H . Chad w ick, (DUO\ &KULVWLDQ 7KRXJKW DQG WKH &ODVVLFDO 7UDGLWLRQ 6WXGLHV LQ -XVWLQ &OHPHQW DQG 2ULJHQ (Oxford 19842) H . Chad w ick, $XJXVWLQH (Oxford 1986, in serie Past Masters). H . Chad w ick, 6DLQW $XJXVWLQH &RQIHVVLRQV (Oxford 1991) H . Chad w ick, %RHWKLXV WKH &RQVRODWLRQV RI 0XVLF /RJLF 7KHRORJ\ DQG 3KLORVRSK\ (Oxford 1981) A. Lou th, 7KH 2ULJLQV RI WKH &KULVWLDQ 0\VWLFDO 7UDGLWLRQ IURP 3ODWR WR 'HQ\V (Oxford 1981) G. Mad ec, 6DLQW $XJXVWLQ HW OD 3KLORVRSKLH (Paris 1996) G. May, 6FK|SIXQJ DXV GHP 1LFKWV GLH (QWVWHKXQJ GHU /HKUH YRQ GHU FUHDWLR H[ QLKLOR (Berlin-N ew York 1978, English translation Ed inbu rgh 1984). E. P. Meijering, $XJXVWLQ EHU 6FK|SIXQJ (ZLJNHLW XQG =HLW GDV HOIWH %XFK GHU %HNHQQWQLVVH, Philosop hia Patru m 4 (Leid en 1979) E. F. Osborn, 7KH 3KLORVRSK\ RI &OHPHQW RI $OH[DQGULD (Cambrid ge 1957) E. F. Osborn, 7KH %HJLQQLQJ RI &KULVWLDQ 3KLORVRSK\ (Cam brid ge 1981) E. F. Osborn, 7HUWXOOLDQ )LUVW 7KHRORJLDQ RI WKH :HVW (Cam brid ge 1997) P. Rorem , 3VHXGR'LRQ\VLXV D &RPPHQWDU\ RQ WKH 7H[WV DQG DQ ,QWURGXFWLRQ WR 7KHLU ,QIOXHQFH (Oxford N ew York 1993) J. M. Rist, $XJXVWLQH $QFLHQW 7KRXJKW %DSWL]HG (Cam brid ge 1994) D. T. Ru nia, 3KLOR LQ (DUO\ &KULVWLDQ /LWHUDWXUH D 6XUYH\ (AssenMinneap olis 1993) J. W. Trigg, 2ULJHQ WKH %LEOH DQG 3KLORVRSK\ LQ WKH 7KLUGFHQWXU\ &KXUFK (Lond on 1983) J. R. Weinberg, $ 6KRUW +LVWRU\ RI 0HGLHYDO 3KLORVRSK\ (Princeton 19745). D. Winston, /RJRV DQG 0\VWLFDO 7KHRORJ\ LQ 3KLOR RI $OH[DQGULD (Cincinatti 1985).

Danuv i us

Dre

os

Novae Mar cianopolis

S MU HAE NS MO
Hebrus

M
a rg u s

Oescus Naissus Ser dica

Odessus

Epidaurum Scupi Dyrr hachium

Ax

Philippopolis Byzantium/ Constantinopolis

s

BOSPHORUS

io

RHODOPE MONS

PROPONTIS Thasos

Nicomedia Nicaea

Amphipolis Apollonia Pella Ber oia

OLYMPUS MONS
P

Philippi Cyzicus Ilium/ Tr oia Pergamum s rmo Mytilene He

Thessalonica

ATHOS MONS Lemnos HELLESPONTUS Lesbos

IN
D
U

Larissa Demetrias
S
M

Corcyra

Ambracia
IONIUM MARE Leucas Ithaca

A ch elous

AEGAEUM Scyrus Euboea

Apamea Smyr na
Samos Ikaria Delos Naxos Cos Cnidus

Delphi

Chalcis

MARE

Sar dis Ephesus Priene

M
a ae

Ther mon Thebae Andros Megara Patra Cephallenia Athenae Elis Corinthus Aegina Zacynthus Olympia Argos
Paros

Messene

NS

Chios

nd

er

Laodicea

Miletus Halicar nassus Xanthus Rhodos

Rhodos

Sparta

MYRTOUM MARE

Melos

Thera

Cythera

CRETICUM MARE

Karpathos

Kydonia
CRETA

Knossos Gortyn L yktos Hierapytna M A R E

This material originated on the Interactive Ancient Mediterranean Web site (http://iam.classics.unc.edu) It has been copied, reused or redistributed under the terms of IAM's fair use policy. Copyright 1998, Interactive Ancient Mediterranean.

Augusta M O N T E S Praetoria S Brixia Ver ona EMediolanum Patavium

Padu s

Aquileia

P A Sopianae N N O N I A Segestica
Sav
us

A L

Sir mium
Dreino

Ravenna
A

Luna Pisae Populonium Ilva CORSICA Aleria

D
R

I TA L I A
(
P

Forum Iulii

Arr etium

s Arnu

Perusia
N

T Ancona I C U

IA

Salona
M

Clusium

Asculum
N
I

/S

PE

Tar quinii

T
r ibe i s

RU

Epidaurum

Cor finium
S

AR

s
rus
SARDOUM MARE

AFRICUM MARE Hippo Regius

Va

(H
)A

Ostia Antium

I L LY

Roma

SARDINIA TYRRHENUM/ INFERUM MARE Carales

Tarracina M Beneventum O Capua N Neapolis S Tar entum

Dyrr hachium

RICUM

Apollonia Brundisium

Sybaris/ Thurii Cr oton

Corcyra IONIUM MARE

Lipara Panor mus SICILIA Akragas/ Agrigentum Carthago Lopadusa Messana Locri Epizephyrii

AETNA MONS SICULUM/AUSONIUM MARE Syracusae

This material originated on the Interactive Ancient Mediterranean Web site (http://iam.classics.unc.edu) It has been copied, reused or redistributed under the terms of IAM's fair use policy. Copyright 1998, Interactive Ancient Mediterranean.