PYASA LKLER BALAMINDA BLMSEL BLGNN YENDEN RETM VE TRKYEDE SOSYAL BLMLERN YAKIN GELECE:

Yrd. Do. Dr. A. Baran DURAL TC Trakya niversitesi, Gllapolu Yerlekesi, BF, Kamu Ynetimi Blm Merkez/Edirne Tel: 0 284 235 71 51 e-Posta: b_dural @yahoo.com
ZET: nsann toplum ile ilgili sorulara yant aramas eski alardan bu yana devam etmekle birlikte, modern anlamda sosyal bilimlerin kuruluu; Aydnlanma dncesi, modernizm ve kapitalizmin gelimesiyle gereklemitir. Yeniada sanayi kapitalizminin kk salmasna paralel olarak, burjuva toplumsal yaps balamnda ulusal kltrlerin yaygnlap ulusal sekinlerin yetitirilmesi, bilimsel bilginin piyasa koullarnn taleplerine uyarlanmasyla sonulanmt. Sosyal bilimlerin felsefeden bamsz olarak, nce kendi ilerinde ayrp, daha sonra saysz alt bilim dallarna blnmesi; sosyal bilimleri bir yandan devlete, dier yandan pazara smsk balamt. Yirminci yzyln ortalarna gelindiinde ise bilimsel bilginin tasnifine ynelik olarak hayli tehlikeli ve tek-tarafl bir srecin eiine gelinerek, mono-kltrel dnce yaps, Avrupa ve Amerikada hakim entelektel ideoloji ve kurumsal pratik haline dnp, az-gelimi lkelerde ciddi bir, zihniyet daralmas/ z-kaynaklardan kopua neden olmutur. Gnmzde yaanan kreselleme ve tek-kutuplu dnya yaplanmasyla, bilimsel bilginin retim ve yeniden-retim sreleri, hzla ok-uluslu sermaye ve gelimi lkelerin temel talepleri ya da piyasa artlarnn dayatmalar altnda ekillenmektedir. te yandan Bat sosyal bilimi karsnda Avrupa-merkezci olmayan aratrmalarn ykselmesi de, getiimiz yzyln son eyreinde hz kazanan kltrel aratrma almalarnn balamasyla gndeme gelmitir. Avrupa-merkezci olmayan bu aratrmalar yrten dnrlerin kar ktklar asl iddia, bilimin daha modern, daha Avrupal ve daha eril olduu savdr. Bu makalede kresel anlamda olduu gibi Trkiyede de, piyasann azami kar salamaya ynelik, hayli ideolojik koullaryla dmdeen bir hizmet sektrne dnen sosyal bilimlerin yakn gelecei tartlacaktr. Makalede, ayn zamanda, devletin sosyal bilimler zerindeki iktidar mcadelesi de masaya yatrlacaktr. Anahtar Kelimeler: Sosyal bilimler, mono- kltrel dnce, piyasa ilikileri, devlet, engel mekanizmalar, bilimin metalamas, toplum mhendislii.

Giri: Felsefe ile Bilimin Ayrmas Grnen o ki, gnmzde pekok kavrama ynelik olduu gibi Bilim, bilimsel tarafszlk, objektif aratrma ltleri ve bilimin vizyonu/amalarna ilikin de, kimi kukular youn bir biimde seslendirilmeye baland. Bilimadamlar ve temel bilim kurumlarnn piyasa mekanizmalaryla i ie gemesi, aratrma projelerinin finansmannn giderek kamudan zel sektre kaymas, yksek retimde karlalan kaynak darboaz ve bilginin serbest dolam-aktarm zerindeki iktidar mcadelesi, sadece Trkiye tipi az

gelimi lkelerde deil, gelimi Bat devletlerinde de ciddi skntlarn ba gstermesine yol ayor. Son yllarda sklkla telaffuz edilmeye balanan, Bilimde kitlesel yararllk lt tipi kukulu sloganlar, bilimsel faydacln toplumlar birer kitlesel tketim aygtna dntrdne ve bu ekliyle bilimin sosyal-teknik bazda, nsani deer yitimiyoksunlama aracna dnp dnmediine dair kayglar arttryor. Aslna baklrsa, Ar ticarileme, faydacllama, piyasa ilikilerine indirgeni bilimsel alanda gndeme gelen sorunlarn sadece bir ynn oluturuyor. Bilimde disiplinlerin kendi aralarnda ayrarak, saysz alt bilim dalna blnp, adeta paralanmas, bilimsel bilginin tm farkl ynleriyle ele alnp, btnlkl biimde irdelenmesini de nemli lde engelliyor. Son yllarda, bilimde paralanp, saysz alt dala ayrmaya nclk etmi gelimi Bat kltrlerinden ykselen, Sosyal bilimleri an, disiplinleraras almalara hz verip, temel disiplinler arasnda youn iletiim salayn lklar, hem sosyal bilimlerde hem de genel anlamda tm bilim alanlarnda derlenip toparlanmann zamannn geldiini gn yzne kartyor. Bu yazda bilimsel bilginin yeniden retimi srecinde kresel apta tartlan objektif ve sbjektif sorunlara dikkat ekilerek, az gelimi bir lke olan Trkiyede yakn dnemde gzlemlenebilecek baz gelimelere parmak baslmaya allacaktr. Onyedinci ve onsekizinci yzyla dek, doa bilimleri ile felsefe arasnda fazla bir ayrm yaplmazken; deneysel almalarn biliminin merkezinde yer edinmeye balamasyla birlikte, felsefe, doa bilimcilerinde olduu gibi deneye tabi tutulamayan, totolojik nermeler gelitirmekle sulanan teolojinin bir yan dalymasna deerlendirilmeye baland. Ondokuzuncu yzyla doru, bu ayrm felsefe ile doa bilimlerinin ayr ama eit olduklar ynndeki eski anlamsallatrmasn yitirdi (GULBENKIAN KOMSYONU, 2005: 14). Doa bilimlerinin, felsefeden daha bilimsel ve insan yaamnn yeniden retilmesi asndan neme haiz olduuna dair, savn arlk kazanmasyla yeni bir boyuta tand. Felsefe ile bilimin sahte bir ayrmla birbirinden koparldn dnen zlem, bu dnemde bilimle felsefe arasnda yaanan ayrmay, temel sorunsallar ekseninde u ekilde ele almaktadr: onsekizinci yzyln ortalarna, hatta sonlarna kadar felsefe-bilim ayrm yoktu. Yenia, nce doaya, sonra insana ve topluma hkim olmak, doay insani yararlar adna smrmek amacnn en uygun gerekletirme arac olarak, yeni sand bir kapsam ve ierie gre tanmlad bilimi yine kendi ifadesiyle felsefi speklasyonun sprntlerinden temizlemek ve bilimlerin emansipasyonu ad altnda, bu bilim(ler)i felsefeden koparmak istedi. Bylece felsefeye kar bamszlk sava veren bilimler, hele uygulamal bilimler ne ktlar; her yerde ve zellikle niversitede hegemonya kurdular Felsefe ve bilim, bylece pozitivist/pragmatist/teknisist bir paradigma altnda birbirlerinden cebren koparldlar (ZLEM, 2001: 62).

Sosyal Bilimlere ifte Kska: Devlet- Piyasa Mekanizmalar Felsefe ve bilim arasnda balayan ayrm, her iki alann kendi ilerinde disiplinlere ayrlmasyla daha da karmaklat ve her disiplin dierinden keskin snrlar ile ayrld. Medya Yeenoluna gre disipliner oluumlarn beraberinde getirdii snrlar ise, uzmanlamaya ve sansre dayanan i gzlemi mmkn klm; uzmanlama ve iblm disiplinlerin; snrlarnn dnda saydklar her iddiay, ilgiyi, alma nesne ve yntemini rahata alma evrenlerinin dna itebilmelerini mmkn kld (YEENOLU, 2001: 288). Bilimde genel anlamda yaanan kopular kendini sosyal bilimler alannda da gsterdi. nsann toplum ile ilgili sorulara yant arama abas, eski alardan bu yana devam etmekle birlikte, modern anlamda sosyal bilimlerin kuruluu Aydnlanma dncesi, modernizm ve kapitalizmin gelimesiyle gerekleebilmiti. 19. yzyln ikinci yarsna kadar doa bilimleri ile i ie gelien sosyal bilimler, bu dnemden sonra ok sayda farkl disipline ayrlp (AYDANOLU, 2000); yine ayn dnemde, pek ok sayda disipliner ayrmann teklif edilmi olmasna karn; Birinci Dnya Sava yllarnda belirli birka isim etrafnda (tarih, iktisat, sosyoloji, siyaset bilimi, antropoloji) uzlama salanmt. 1945 ylna gelindiinde ise, sosyal bilimler, bir yandan insana dayal olmayan sistemleri inceleyen doa bilimlerinden, dier yandan da uygar insan toplumlarnn kltrel, zihinsel ve manevi retimlerini inceleyen insanbilimlerinden kesin olarak ayrld (GULBENKIAN KOMSYONU: 22-36). Sosyal bilim olarak kurumlaan be temel bilimin (tarih, iktisat, sosyoloji, siyaset bilimi, antropoloji) hepsi, Aydnlanmac etkilerle, toplumun rasyonel ynden dzenlenmesi, ilerletilmesi, aklc- faydacl amalar etrafnda rgtlenmi toplum yapsna ulalmas amalar dorultusunda zerlerine den grevleri yerine getirmeye altlar (ZLEM: 59). Felsefe ve bilimin birbirinden ayrlmas niversiteleri, farkl disiplinler arasnda gerilim ve atmann var olduu kurumlar haline getirdi. Yksek retim kurumlarnda yaanan bir baka deiim ise, sanayi kapitalizminin gelimesine paralel olarak, niversitelerin burjuva toplumlarnda milli kltrlerin yaygnlamas ve ulusal sekinlerin yetitirilmesinin merkezlerine dnmesidir. Ulus-devletin kurumsallamasna olumlu etkiler salayan bu rgtlenmenin paralelinde hissedilen temel itki ise sosyal- doal bilimler ayrmasnn biri devlete, dieri pazara balanty salayan birer boyutunun olumasdr (DEM, 2001: 263). Bylelikle 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren bilimsel bilgi; hem ulus-devletin ayakta kalabilmesinin temel talarndan birisi olarak, ulus-devletin mal haline geldi hem de kapitalist pazar ilikilerinin tmleyeni sfatn kazanp, piyasa ilikilerinin yeniden retiminin, yrtcs ilevine soyundu. zellikle 1945 ylndan sonra yaanan gelimeler, niversitelerin devlet ve piyasa ilikilerinden salad destekle gelimesine neden oldu. Bu gelime beraberinde sosyal bilimlerinde yapsal ve rgtsel deiikliklerin gzlemlenmesiyle sonuland. Gulbenkian Komisyonu Raporu, bu durumu u ekilde ifade etmektedir:

niversite sistemlerinin dnya genelinde kontrolsz biimde genilemesinin ok zel bir rgtsel sonucu oldu. zgnlklerini ya da en azndan sosyal yararllklarn kabul ettirmek iin kendilerine yerleecek gvenlikli bir kovuk arayan akademisyenler uzmanlamann giderek artmas yolunda yapsal bir bask yarattlar. Bunun dourduu ilk sonu, sosyal bilimcilerin komu dallara szmalarna yeil k yaklmasyd ki, bu srete sosyal bilimlerden her birinin zgl alann kendine saklamak iin gelitirdii gerekeler bir yana itildi. Ekonomik gelime de gerekli kaynaklar salayarak uzmanlamay tevik etti (GULBENKIAN KOMSYONU: 38). Ne var ki, niversitelerin kaynak skntsna derek, kendilerini piyasa ilikilerinin girdabnn iinde buluvermeleri, yle birden bire olmad. 19. yzyln sonundan balayan ve yirminci yzyl boyunca adm adm gelien kaynak sknts, 21. yzyln ilk eyreinde bilimsel aratrma ile kapitalist piyasa ilikilerinin birbirine iyiden iyiye balanmasyla sonuland. 1971-1991 yllar arasnda Harvard niversitesi Rektrl grevini yrten Derek Bok, Piyasa Ortamnda niversiteler balkl almasnda, 20. yzyln balarnda har deyen rencileri cezp etmek zere, daha sert pazarlama tekniklerine bavuran yksek retim kurumlarnn, II. Dnya Sava sonrasnda hkmetlerin yansra srasyla vakflarn, kimi zengin mezunlarnn ve mezun derneklerinin kapsn almaya baladklarn anmsatmaktadr. Bok, sava boyunca ats altnda yer aldklar devletlerin sava teknolojilerine destek salayan niversitelerin, ayn abay souk sava dnemi ve sonrasnda da kararllkla srdrdklerini, u ekilde amlamaktadr: Bilimin savaa katklar nedeniyle, Washingtondaki politikaclar hem doal bilimlere hem de zellikle National Institute of Healthn geliimiyle beraber, tpta ciddi yatrmlar yapmaya karar verdi. 1948den 1968e dek, temel bilimsel aratrmaya federal hkmetin katklar, (bugnn parasyla) 25 kat artarak yllk 3 milyar dolara yaklat. Sonular beklentileri ok amt. Akademideki bilim adamlar hidrojen bombasnn geliimine, uzaya uydu yerletirilmesine ve aya insan gnderilmesine katkda bulundu. Elektrik mhendisliindeki ilerlemeler, zellikle elektroniin ve bilgisayar endstrisinin gelilimi, sivil yaamda geni uygulama alanlar buldu. DNAnn ve genleri ayrtrma tekniklerinin kefiyle tpta yaanan devrimde yeni bir biyoteknoloji endstrisi hayat buldu (BOK, 2007: 11) Bilimi Kstlayan Unsurlar: Engel mekanizmalar Platon, klasik yapt Devlette, Yasaklanm bir soru var m? (PLATON, 2002: 337 B-C) sorusunu yneltir. Eski alarda, hatta yakn dneme dek bu sorunun yant, Hayrd. Ne var ki gnmzde, Batda bu soruya, Evet deme eiliminin bulunmadn ya da bu eilimin, bir aratrmann ticari finansrlerinin katksyla giderek art gstermediini savunmak mmkn m? Yksek retimde yaanan ilev deiikliinialglayabilmek iin Platona gitmeye de gerek yok. Bilimsel bilginin tarihi, insann evresine, kendisine, iinde yaad evrene dair elde ettii mantkl verileri bir araya getirip, daha fazlasn renebilmek amacyla, bu verileri kullanarak yaad ana ve geleceine ynelik soru sormasna dek indirgenebilir. Bilimsel merak, eski alardan buyana; maddi deerle, pratik ihtiyalarla llemeyecek kadar deerli ve insan usunu derinlemesine zorlayacak lde zahmetli bir i olarak deerlendirilirdi. 4

Antik Yunandan siyasal liberalizmin dnya dengelerine egemen olmaya balad dneme dek, bilimsel bilgiye ulama yolunda harcanan emekte, hrs kavramnn ancak entelektel- manevi bir deeri vard. Oysa iinde yaadmz ve dnyann hzla eitsizliin hkm srd bir kresel pazara dntrld ada, hrs, hem de en plak anlamyla maddi hrs gesi, bilimsel eitim- retimin olumlu zellik atfedilen temel deerlerinden birisi haline geldi. Piyasa artlaryla alan kurum ve kurulularla egdm iinde faaliyet gsteren niversite balantl irket ve dn kurulular (think-tank) vastasyla, her yl milyarlarca dolar gelir elde eden Oxford niversitesinin yeni akademisyen tipiyle, bu niversitenin retim elemanlarna asrlarca biilen klasik tarifi karlatrmak yerinde olacaktr: Saygdeer Oxford akademisyen tipiyse, Chauserin kaleminden kan, yatann baucunda en az yarm kitap bulunduran ve bundan baka dnya malna ihtiya duymayan Yoksul Oxford Akademisyen Katibiydi. 14. yzyl Oxfordunda spin-out irketler yoktu. (EVANS, 2007: 10) Mertonun hayli sklkla bavuran aklamasna gre bilimin gerekliin peinden gitmesini salayan ltler; karclktan uzak durma, evrenselci ilkelerden ayrlmama, paylam ve toplumculuktur. Bu evrensel ltleri bilimin temelinde grmeyen kiilerin bilimi bir meta haline getirdiini ne sren Merton, metalam bilimin smrye, toplumdan ziyade kiisel kar drtlerine alet olmaktan te geemeyeceini anmsatyordu. (MERTON, 1966: 606) Bilimin evrensel ltleri dnda kullanlmas durumunda, insanln ortak hazinesi olan bilimsel bilginin, bilimadamlarnca bazen kurgusal bazen apak bir ihaleyle, piyasa ilikilerinin acmasz ve smrc pazarna sunulacan kaydeden Dorothy Nelkin de, bilimsel almalarn dllendirilmesi amacyla datlan kimi nitelikli dllerin bile, piyasaya ynelik kaygulardan kendisini syramadn vurguluyordu. Nelkin, yaanan sreci, hem de kelimenin ierdii en sert ve plak anlamyla, Bilimin satlmas, olarak nitelendirmekten geri kalmyordu. (NELKN, 1994: 1-78) Bilimsel bilginin yeniden retimi ve bilgi kanallar arasnda akn salanmas yolunda bir dier ciddi engelin, zellikle zel sektrce desteklenen aratrmalarda yaand biliniyor. Kamunun destek salad aratrmalarn sonularnn akademik yaynlar araclyla duyurulmasna; ulusal gvenlik, aratrma sonularnn tam ve mutlak olarak gvenilirliinin salanp test edilmesi ya da dier baz gizlilik esaslar dnda engellenmezken, zel sektrn karlaryla dmdeen aratrmalarda, bilimsel kanallar arasnda veri aknn, almay finanse eden irketin insafna kalmas sorun yaratyor. Dnya leinde pekok byk lekli niversite bile piyasa mekanizmalaryla masaya oturduklarnda, yaptklar aratrmalardan salanan verilerin makul bir sre ierisinde yaymlanabilmesini garantiye alacak artlar, kada dkmeyi hafifsedikleri gzleniyor. Bilimsel almalarda bir aratrmann verilerinin sadece aratrmay yrten irket ve/veya akademik grubun deil, o sektrde alan ve aratrmalarn srdren pekok bilimsel kuruluun projesini etkiledii anmsandnda; belli aratrmaya para yatran zel kuruluun rakip firmalarda bilgi saklamasnn gereklilii anlalabilse/ makul karlanabilse bile, bu srenin daha iin banda taraflarca saptanp, bilimsel veri aknn nnn kesilmemesinin engellenmesi de bilimsel amalardan biri olarak kabul edilmeli. Bilimsel platformlarda, makul veri gizlilii sresinin alt ay amamas gerektii dile getirilse de (BLUMENTHAL- CAMPBELL, 1996: 368-373), gerek doa bilimlerinde gerekse sosyal 5

bilimlerde srdrlen kimi aratrmalarda, niversitelerin, finansal destek saladklar kurulularn dmen suyuna gitme eilimi tadklar, sadece az gelimi lkelerde deil tm dnyada sklkla tekrarlanan bir gerek. Bilginin Yeniden retiminde Deer Yitimi Bunun yansra zel sektrce desteklenen bilimsel aratrmalarn bilimsel deerlilikleri de tartma konusu. Kamunun parasyla yrtlen projeler, ilk etapta devlet btesinde giderler hanesinde birer uzun erimli, kt olarak yer alrken, piyasa deerlerinin her kty en ksa zamanda bir girdi ile geri dntrme acelecilii bilimsel aratrma olgusuyla eliiyor. Sosyal bilimlerde gelimi veya az gelimi lke toplumlarna ynelik, hemen her yl tekrarlanan ve ne aratrma geleri ne de elde edilen sonular asndan, yekdierinden en ufak bir farkllk tamayan ama srekli bir gayretkelikle yrtlen almalara taknlan, iyi niyetli yaklamn, daha uzum erimli aratrmalardan esirgendii zaten bilinen bir gerek. Ayn eilimin sosyal bilimlerde olduu gibi doa bilimlerine de hakim olduuna dikkati eken Bok, konuyu aadaki gibi zetlemektedir: Ticari deer tayan pek ok aratrma, bilimsel adan nemsizdir; yeni bir ilacn eskilerinden ok az daha iyi olduunu gstermek uruna harcanan byk paralar bir dnn. Tersten bakarsak, bilimdeki en nemli ilerlemeler genelde hibir irketin finanse etmeyecei sorularda yaam bulur; cevaplar bizi genel doa yasalarna gtrr, oysa bunlarn irketlerin gznde bir getirisi yoktur (BOK: 110). te yandan dier tm bilimsel alanlarda olduu gibi, sosyal bilimlerde de yeni eitim tekniklerinin yrrle girmesi, yksek retimin amacnn tartlmaya almasna neden oldu. Bir nceki yzyln banda iletme fakltelerinin almasna bile kukuyla yaklalr ve iletmenin ne niversite retiminden beklenecek yksek hedefler, ne de yksek retim almay gerektirecek uzmanlam bilgi birikimiyle uyutuu savunulurken (FLEXNER, 1930: 158-182), gnmzde sanal a zerinden veya TV kanallar vastasyla yrtlen eitim programlarndan medet umulmas, niversiteden beklenti bilginin yeniden retimine katkda bulunacak nitelikli, entelektel kadrolarn m yetitirilmesi, yoksa bu kurumlarn klasik liselerin bir st-kademesi gibi, standart- kitlesel bir eitimin mi vermesi? sorusunu gndeme getirdi. Hemen her yl yaklak 75 milyon yeni renci adaynn, sanal a zerinden eitim sistemine katld ve niversitelerin sanal dolaymyla saladklar maddi getirinin 40 milyar dolar amas, bata sosyal ve iktisadi bilimler alannda ikinci dal eitimi grmek isteyen, mterilere niversite ynetimlerini daha duyarl hale getirirken, yeni eitim tekniinin klasik niversite eitiminin yrtlmesini veya bilginin yeniden retilmesini bin yllardr salayan klasik yntemlerin yerini tutup tutmayaca imdiye dek yeterince dnlmedi. stelik yksek retimin piyasa koullarna uyma adna tekdzeletirilmesine gz yummak, insani yoksunlama ve deer yitimi ile birlikte, bilimsel bilginin niversiteler uzamnda ina etmesi beklenen; iinde yaad toplumun sorunlarnn farknda, yarnn bugnden daha iyi olmas iin kendisinin de elini tan altna sokmas gerektiinin bilincinde, ahlakl yurttalar yetitirme edimini tehlikeye atmaktadr. Bilimsel bilginin yeniden retilmesi hususunda

iine girilen girdabn sonularna dikkati eken Evans, konuya ilikin u karmlara varmaktadr: Yurttalar yalnzca ie ve para kazanmaya hazrlamak, onlara sonuta dardaki btn zenginliin deerini drecek bir i yoksullua mahkum etmek demektir. Son moda cep telefonuna sahip olmaktan baka uraacak ilgin bir ey bulamayan, syleyecek sz mesaj gnderirken bir metin yazmaya bile yetmeyecek kadar az olan gen kuak, eitim sisteminden iyi bir hizmet almyor demektir. Hayatnda saf bir ilginin sunduu geni bir olaslklar yelpazesinden uzak tutuluyorlar. Reklamlarn basit ynlendirmelerine yant verme alkanl iinde ister devletten ister yeni bir Hitlerden geliyor olsun, bir sonraki demagojiye kar eletirel bir tutum benimsemeye, tehlikeli derecede hazrlkszdr. (EVANS: 235) Mono-Kltrel Yaklam ve Hakim Bat deolojisi Yeniden kuramsal sorunsallara dnldnde Ondokuzuncu yzyl sonunda sosyal bilimleri yaplandrmak zere oluturulan disiplin sistemi iinde bulunan deiik ayrm izgilerinin1 her biri 1945 sonras dnyada tartma konusu olduu kaydedilmelidir. zellikle blge aratrmalarnn balatlmas, disiplinler aras ibirliinin balamasna sebep olurken; disiplinler arasndaki keskin izgilerin ve ayrmlarn da yava yava ortadan kalkmasn salamtr (GULBENKIAN KOMSYONU: 39-40). Blge aratrmalarnn gerekletirilebilmesi iin tm sosyal bilimler ana ve yandallarnn yansra doa bilimlerinin de dikkate alnmasnn gereklilii, sz edilen izgilerin ortadan kalkmasnda nemli bir etken ilevi grmtr. Toplumsal gelimeyle birlikte toplumun srekli olarak farkllap karmaklamas, yeni sorun ve gereksinmelerin ortaya kmas; disiplinleraras almalarn yrtlmesinde ve farkl disiplerin birbirleriyle kaynatrlmasnda gzlenen younlamay tetikleyen baat unsur olmutur (TEKEL, 2001: 28) .Sosyal bilimler iinde balayan bu yaknlama sreci, disiplinleraras almalarn etkisiyle; siyaset sosyolojisi, iktisat sosyolojisi, spor sosyolojisi, ekonomik ve sosyal tarih gibi kimi alt- disiplinlerin domasna da nclk etmitir. Farkl alt- disiplinlerin gndeme gelmesine paralel olarak niversitelerde de yeni program ve yeni blmler alarak, bilimsel bilginin yeniden retimini salayan kanallar szde eitlendirilmi- ayrntlandrlmtr. Yirminci yzyln ortalarna gelindiinde ise monokltrel- Avrupa/ABD merkezci dnce, Avrupa ve Amerikada hkim entelektel ideoloji ve kurumsal pratik haline gelmitir (YEENOLU: 288). 1945-1970 dneminde Avrupa ve Kuzey Amerikada hakim olan bu sosyal bilim dncesini,n Bat- d dnyada da egemen olduunu
1

Modern dnyay inceleyen dallar (tarih ve nomotetik sosyal bilim) ile modern olmayan dnyay inceleyen dallar (antropoloji ve Dou Aratrmalar) ayrm; modern dnyay inceleyen dallar arasnda gemii inceleyenlerle (tarih) bugn inceleyenler (nomotetik sosyal bilimler) arasndaki ayrm; nomotetik sosyal bilimler arasnda piyasay (iktisat), devleti (siyaset bilimi) ve sivil toplumu (sosyoloji) inceleyenler arasndaki keskin ayrm.

vurgulayan Gulbenkian Komisyonu raporu, bu durumunun nedeni aadaki gibi temellendirmektedir: Egemen ideolojiler kendilerini hem eyleme yn veren hem de evrensel denilen paradigmalar belirleyen akln yansmas ve rn olarak tanmladklar iin, bu grleri reddetmek, bilime kar maceray semek olarak nitelenmekte ve entelektel ve manevi gvenlik yerine belirsizlii yelemek anlamna gelmekteydi. Bu dnemde Bat sosyal bilimi gl bir sosyal konumda olmay srdryor ve ekonomik avantajyla zihinsel stnln, kendi grlerini, rnek sosyal bilim olarak yaymakta kullanabiliyordu. te yandan Bat sosyal biliminin bu misyonu, dnyann geri kalanndaki sosyal bilimciler iin de ok ekiciydi, zira bu grleri ve uygulamalar benimsemekle onlar da evrensel bilim topluluuna katlm oluyorlard (GULBENKIAN KOMSYONU: 54). Tam anlamyla tek yanl ve kendi grnn mutlak stnln savlayan bir Batmerkezciliinin sonucu olarak, Bat, dier kltrleri kendi kltrne gre snflandrp, bilimsel yelpazenin aa basamaklarna yerletirmitir (ZLEM: 55). Batnn bilimi evrensel, dierlerininki ise tikel olarak grld iin, doru olann evrensel olan bilimi benimsemek olduu gr hkim klnmtr. Bu erevede, evrensel bilim topluluuna katlmak, dnyann geri kalanndaki sosyal bilimciler iin Bat dnyasndaki gr ve uygulamalar bire-bir benimsemekten ibaret bir noktaya indirgenmitir. Dnya sosyal bilim evreleri ile iliki alar eitlenip, younlatka tek tarafl Bat aynas da krlmtr (NC, 2001: 50). Bat sosyal bilimi karsnda Avrupamerkezci olmayan aratrmalarn ykselmesi ise, esas olarak, bilginin byk alana blnmesine meydan okuma eklinde gerekleen, kltrel aratrma almalarnn balamasyla ortaya kmtr. Kendilerini Avrupa-merkezci bilimsel paradigmaya sktrmak istemeyen aratrmaclarn kar ktklar asl iddia, aka dillendirilmese de, bilimin daha modern, daha Avrupal ve daha eril olduu iddiasdr. Bu iddialarla birlikte doa bilimleri, sosyal bilimler ve insan bilimleri arasndaki blnme- keskin ayrlklar daha da kapanmaya balamtr (GULBENKIAN KOMSYONU, 2005: 64-67). Gnmze gelindiinde ise, tm bu yaknlaama abalarna karlk, bilimin balangta ayrld daldan daha geni bir ayrma sz konusu olduu grlmektedir. Yeni gelien ve her biri bir disiplin olmu dallar, niversite kaynaklarndan daha fazla pay almak, yeni kadrolarn tahsisinde dorudan sz sahibi olmak istedikleri iin var olan yerleik disiplinlerin gcn zayflatmaktadrlar (GULBENKIAN KOMSYONU: 69). Bu zayflatma, kimi yan dallarn dip-akntlarna kendilerini kaptrm baz bilimadamlarnca, ylesine arpk bir mantkla srdrlmektedir ki; bilim adeta kendi eliyle zn kaybetmek, ana noktay yitirmek pahasna ayrntlandrlp, parampara edilebilmektedir. Evans, yaanan sre ve yitimini, Gller solar, gln hayali kalr. Bir dncenin nceliinin, o dncenin gerek hayattaki kark rneinden daha gl olduu varsaym, disiplinlerin yeni malzemeleri kabul ederek deimelerini zorlatrmtr eklinde vurgulamaktadr (EVANS: 41). zellikle sosyal bilimlerde yaanan ar uzmanlama ve disiplinlere blnme sreci, disiplinleraras diyalogun kesilmesine ve aklclk kart bir postmodern kukuculuun bilimsel dnyaya hkim olmasna sebep olmaktadr (ZKAZAN, 2000). Postmodern kukuculuun en sorunlu yan ise 8

postmodern dncenin sorunlar ortaya koymadaki baarsn, mantkl zm nerme aamasnda gsterememesi hatta byle bir kayg tamamasndan kaynaklanmaktadr. Bu balamda, srekli bir alana ilikin varolan sorunlar dillendirdii yap-bozumcu sylemine kar, kendisine yneltilen eletirileri, Benim amacm zaten bu sorunlara cevap yetitirmek deil eklinde geitiren veya kimi ok tekrarlanan nerileri srarla dillendirmekten teye gemeyen post-modern savunu, bir anlamda amzn, Kynik felsefesini temsil etmektedir. Bunlara ek olarak, yapt ii sadece bir meslek ve disiplin snrlar iinde yorumlayp deerlendiren bilim adamlar, bilimin toplumsal iblmndeki konumunu salamlatrmaktan baka bir ilev yrtmemektedirler. Bu iblmnn tersine evrilemezlii, phesiz bu iblmne bal olarak gerekletirilen bilimsel retimin, hem bilimin kendisini hem de bilim adaml kavrayn kreltmektedir (DEM: 264). Ahmet nam da bilim adamlarnn kreldiini ve srekli kendi karlarn dnen insanlar haline geldiklerini ileri srmektedir. nam, niversitelerin de, almalarn piyasa ilikilerinin talepleri dorultusunda srekli kar amacna odaklayan, pazarlama- sat planlar yapan, kendini srekli destekleyecek sermayedarn arayan, taleplere gre arzn gerekletirmeye alan ticari kurumlara dntn belirtmektedir (NAM, 1995: 10). Baka bir ifadeyle, gnmzde niversiteler, Batda ve Trkiyede, hizmet sektr birer kolu haline dntrlmtr. Trkiyede Sosyal Bilimlerin Temel Yrtcs Olarak Devlet Bu balamda sosyal bilimlerin yakn gelecei irdelendiinde, piyasa ilikileri ve eitli egemen ideolojilerin saldrlar karsnda, Asteriks romanlarndaki Galya rnei gibi tek bana kafa tuttuu sylenemeyecek olan Trkiye de, kresel apta yaanan sorunlarn tmnden, o veya bu ekilde ama ille de etkilenmektedir. Bilindii gibi ou az gelimi lkede sosyal bilimler, devleti sekinlerin eliyle ve toplumu yukardan aaya biimlendirecek ekilde tanmlanp rgtlenmilerdir. Osmanl mparatorluundan beri ayn zamanda klasik anlamda birer devlet memuru hviyeti tayan, kanatlar altnda bulunduklar devletin salad ayrcalklardan arnmay dnemeyecek lde devletbaml ilikiler reten Trk aydn, durumunun olumsuz zelliklerinin faturasn deyecekti elbet. Geri kalm Ortadou-mslman hinterland uzamnda ada ltlere ilk ulama baars ve azmi gstermi, hayli baarl bir rnek tekil etmesine karn, lkeyi bekleyen hzl modernleme- sanayileme sorunu karsnda devlet- baml yapsn kramayan ve evrensel anlamda aydn bamszlnn temel gstergelerinden birisini oluturan, Kitle iletiim arac (gazete)- gazeteci- gazete okuyucusu (TRKNE, 1991: 45) genine, 19. yzyl gibi ge bir tarihte ulaan Trk aydn, yine paylat hinterlanttaki dier rneklerin nnde yrse bile, gelimi dnyann epey gerisinde kalm olmann skntsn yklenecekti. Nitekim Sosyoloji bilimine niversite krssnde dnyada nc olarak yer vermeyi uygun gren Trk toplumunda, kuramsal sosyolojiden klp, ky aratrmalar, toplumsal alan almalarnn yaplabilmesi iin 20. yzyln neredeyse ikinci yarsna dek beklenmi olmas dikkat ekicidir. Yerli sosyolojinin mimar Gkalpin yansra, Mmtaz Turhan, Hilmi Ziya lken, Ziyaeddin Fahri Fndkolu, smail Hakk Baltacolu gibi nl 9

Trk dnrlerinin de tipik, devlet sosyal bilimcisi olarak ilev grmeleri, Trkiyede sosyal bilimlerin, Birer devlet bilimi olup olmadklarna ynelik tartmann hep gndemde tutulmasna sebep olmutur. (DURAL, 2005: 106-118) Sosyolojinin 1914 ylnda niversite krssne dahil edilmesine karn, toplumsal felsefecilie duyulan ilgiyi azaltmayp arttrmas, nl dnrlerin dardan aldklar yntem ve teorileri ya Trkiyeye uyarlayarak ya da aynen topluma yanstma telalar, sosyal bilimlerin birer devlet bilimi olarak geliip serpildiine ait kany kuvvetlendirmektedir. Sorunu, siyaset sosyolojisini altbalklara ayrd eserinin Trkiyeye ilikin blmne tayan Sarbayn, vard sonular, bu noktada ilgi ekici olacaktr: zgl olarak politikaya dair incelemelerde de durum pek farkl deildir. Trkiyede politik dnce ve politik yazlarn inanlmayacak kadar gelimi bir tariheye sahip olmasna hatta Osmanl mparatorluu srecinde yazlm en orijinallerinin politik alanda bulunmasna karn felsefi yaklamn bu incelemelerde de hakim olduunu gryoruz. nk esas itibaryla Osmanllarda politik dnce politik gcn kullanlmas ve otoritenin kabul ile ilgili gerekeler yaratma sorunu ile ilgili olmutur ki, bunun znde yatan yaklam politik felsefeciliktir. Gerek ttihat ve Terakki dneminde, gerek Milli Mcadele ve Cumhuriyet dneminin ilk yllarnda Politik ilimlere konu olacak bir ok malzeme ortaya kmakla beraber, politik ilimlerin ilim olarak gelimesinde byk baar salanamamasnn bizce en nemli sebebi, sz konusu yaklamn hakimiyetinin krlamam olmasdr (SARIBAY, 2000: 56-57). Bir anlamda dnem aydnlarnn ken bir mparatorluktan yeni Cumhuriyete gei dneminde devlet- bamls tutumdan medet ummalar zorunluluk gereiydi. Toplumu dntrecek bir dip-dalga veya snfsal destek arayna girme imkanna sahip olmayan dnemin Trk aydn, kendisine yardm edecek veya projelerine destek salayacak yegane siyasal aktr olarak, devletin kanatlar altna yerlemek zorunda kalmt. Buradaki sorun Cumhuriyetin kuruluundan uzun yllar sonra, lkede snfsal yaplama ve siyasal kanaat belirleniminin tamamlanmasna ramen bir grup aydnn devlet gdml, toplum mhendislii fikrinden hala vazgeememi olmasdr. Sonu: Bilimsel Bilgi zerinden ktidar Mcadelesi Devletin bilimsel bilginin yeniden retimi srecinde sosyal bilimler zerinde mutlak hakimiyetini srdrme tutkusuna ramen, Trkiyede yaanan temel sorunsal buna kar kan ve rakiplerini devlet gdml olmakla sulayan aydn kesiminin de, mcadelesini bilimsel verileri kontrol edip, zerinde iktidar kurma eklinde temellendirmesidir. Dolaysyla byle bir atkda, szde daha toplumsal ve bamsz bilgi retme iddiasnda olan kesimin asl amac, tutarll olduka pheli ve eletirellik snrlarn zorlayan bir devlet kartl ve mutlak iktidar hevesperverlii eklinde biimlenmektedir. Sonu itibaryla, Trkiyede sosyal bilimler, tpk pekok dier az gelimi lke rneinde olduu gibi, devleti mutlak kuatp ele geirmek ve kendi toplum mhendislii projesini dayatmak isteyenlerle, halihazrda yrtlen projeyi savunanlar arasnda bir krdn andrmaktadr. Bu tip bir mcadelenin Mertonun bilimin lt olarak sralad, karclktan uzak durma, evrenselci ilkelerden ayrlmama, paylam ve toplumculuk zellikleriyle badamad ortadadr. 10

Aslna baklrsa, sz edilen mcadele salt lke snrlarn ilgilendiren bir srtmeden ibaret olsa, bir noktaya dek ho grlebilirdi. Oysa Trkiyede, zellikle de sosyal bilimler alannda, en ufak bir bilimsel veri yoktur ki, zerinde birbirini tamamen dtalayan -drt gr ortaya atlmam olsun. zellikle siyaset bilimi, sosyoloji ve tarih alanlarnda, Trkiyenin son yllarda uluslararas sahada hemen hibir konuda, en hakl olduu tezlerini bile savunamaz hale gelmesinin altnda da, bu ge yatmaktadr, hi kukusuz. Zira uluslararas tartma platformlarnda Ermeni sorunu, terr, Kemalizmin sradan bir n-Asya diktatrlk modeli oluturmad, Kemalist dnya grnn Ortadou corafyasnn en geerli bar ve refah programn oluturduuna dair konularda bile yine ieriden retilen kart-fikirlerce kolaylkla n kesilen Trkiyede, hzla zmlenmesi gereken sorun, bilimsel bilginin yeniden retimi vastasyla siyasal iktidar mcadelesi srdrmekten vazgeilip, bilimin temel ltlerine geri dnlmesidir. Trkiyede bilimsel bilgi gelimi Bat lkelerinde olduu gibi salt piyasa koullarnn tehdidi altnda bulunmadndan, makalenin ie-dnk ksmnda genelde devlet ve iktidar mcadelesi olgular zerinde duruldu. Ancak burada eklenmesi gereken nokta, yerli piyasann ve onu kontrol altnda tutan yerli-yabanc sermayenin de, bilimsel bilginin iktidar mcadelesinde kullanlmasna, devletin etkisizletirilmesi adna destek olmas oluturuyor. Mevcut ortam altnda her grn annda kart retme konusunda uzman olan devlet- bamls aydnlar devletin, devlet- heveslisi kesim ise zel sektrn de destek verdii vakflarn kaynaklarn kullanarak, ciddi bir sosyal bilimler kakafonisi yaratyorlar. rnein, Tarih bilimini ele alndnda son yllarda lkemizde gelien Gayr-resmi tarih akm mutlak irdelenmelidir. En byk mahareti, kendisi de hayli sorunlu olan resmi tarihte ne yazyorsa tersini kurgulamak olan gayr-resmi tarih akm, ne yazk ki, Trkiyede resmi tarihin sorgulanmasndan ziyade, lkedeki resmi tarih ve ideoloji muhaliflerinin diline slogan retmekten teye geemedi. Bunun sonucu ise Trkiyede resmi tarihi bilmeden, neye kar kt hakknda en ufak bir kanaati olmadan gayri- resmi tarih uzman kesilen bir kitlenin olumasyd. Oysa statkoyu korumak iin nasl mevcut durumu bilmek gerekliyse, varolana kar kmak iin de onun temel savlarn renmek gereklidir. Bu balamda piyasa ilikileri ve bilimsel bilginin yeniden retimi hususuna geri dnldnde, gelimi dnyada piyasa koullarnn bilim zerinde yaratt tm olumluolumsuz koullarn, az gelimi lkeler arasndan syrlmaya abalayan Trkiye iin de geerli olduunu sylemek arttr. stelik bilginin aktarm ve kullanlmas noktasnda zaten doymu gelimi dnya pazarlarndan sonra kreselleen piyasa mekanizmalar ve irketlerin, gzlerini az gelimi lkelere dikecekleri, Bu giriimler bata ABD piyasasn hedef aldklarn, ama artk hizmetlerini ieren byk Pazar potansiyelinin Asya ve Gney Amerikada olduunu belirtiyor (ROBERTS- STEVENSON, 2001: 3) szlerinden de anlalmakta. Doallayn dardan gelen her bilgiyi, tartlamaz mutlak hakikat gibi alglama eiliminde olan dier az gelimi lke toplumlarnn genel tutumunu sergileyen Trk toplumunda, sosyal bilimlerde bilimsel verileri yorumlayp bilgiyi yeniden ve yeniden retme konumunda olan aydnlarn- akademisyenlerin, Mertonun sralad

11

ltleri akllarndan karmamalar gerekiyor. Aksi takdirde tm siyasal ve ekonomik taraflarn elbirliiyle kirletecekleri bir sosyal bilimler platformunda, kulaktan duyma bilgilerle ok abuk etkilenip- mobilize olan Trk toplumu, hem kendisini smrmeye hazr piyasann kresel aktrleri hem de iktidar heveslisi siyasal kadrolarn elinde srklenmeye devam edecek. KAYNAKA AYDANOLU, Erkan (2000), Sosyal Bilimlere Yaklam Sorunu ve niversiteler, Evrensel Kltr Dergisi, Say 102, Haziran, http://www.evrenselbasim.com/kultur/102d.html (25.05.2007) BLUMENTHAL, David- CAMPBELL, Eric (1996), Relationships Between Academic Institutions and Industry in Life Sciences, New England Journal of Medicine no: 334 (NEJM, Waltham) BOK, Derek (2007), Yksek retimin Ticarilemesi: Piyasa Ortamnda niversiteler (stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul) DEM, Ahmet (2001), Eletirel Teori, Bilim ve Akademi, Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek (Metis, stanbul) DURAL, A. Baran (2005), Bakaldr ve Uyum: Trk Muhafazakarl ve Nurettin Topu (BirHarf, stanbul) EVANS, Gillian R. (2007), Akademisyenler ve Gerek Dnya (stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul) FLEXNER, Abraham, (1930,), Universities: American, English, German (Oxford, New York) GULBENKIAN Komisyonu (2005), Sosyal Bilimleri An: Sosyal Bilimlerin Yeniden Yaplandrlmas zerine Rapor (Metis, stanbul) NAM, Ahmet (1995), niversitelerde Bilimsel Etkinliin rgtlenmesi, Felsefe Dnyas Dergisi, Say 17, Gz, (Trk Felsefe Dernei Yaynlar, Ankara) MERTON, K. Robert (1968), Social Theory and Social Structure (The Free Pres, New York) NELKIN, Dorothy (1994), Bilim Nasl Satlr? (ule, stanbul) NC, Aye (2001), Sosyal Bilimlerde Yeni Meruiyet Zemini Araylar, Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek (Metis, stanbul) ZKAZAN, Alev (2000), Trkiyede Sosyal Bilim Pratii zerine, Evrensel Kltr Dergisi, Say 102, Haziran, http://www.evrenselbasim.com/kultur/102d.html (25.05.2007) ZLEM, Doan (2001), Evrenselcilik Mitosu ve Sosyal Bilimler, Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek (Metis, stanbul) PLATON, (2002), Devlet (Sosyal, stanbul) ROBERTS, Michael J.- STEVENSON Howard H. (2001), HBS Backround Brief in the Evolving Markets for Business Education, Harvard Business School Note no: 384 12

SARIBAY, ali Yaar (2000), Global Bir bakla Politik Sosyoloji (Alfa, stanbul) TEKEL, lhan (2001), Toplum Bilimlerin nn Amaya nsan Modellerini Tartarak Balamak, Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek (Metis, stanbul) TRKNE Mmtazer (1991). Siyasal deoloji Olarak slamcln Douu (letiim, stanbul) YEENOLU, Medya (2001), okkltrllk Disiplinleraraslk mdr?, Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek (Metis Yaynlar, stanbul)

13