TRKYE CUMHURYET ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS BATI DLLER VE EDEBYATLARI NGLZ DL VE EDEBYATI (ANABLM DALI)

NGLZ EDEBYATINDA BLDUNGSROMAN GELENE: HENRY FELDNGN TOM JONES, CHARLES DCKENSIN GREAT EXPECTATIONS (BYK UMUTLAR), JAMES JOYCEUN A PORTRAIT OF THE ARTIST AS A YOUNG MAN (GEN BR ADAMIN SANATI PORTRES) ADLI ROMANLARI

Yksek Lisans Tezi

Serap YILDIRIM

Ankara-2006

TRKYE CUMHURYET ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS BATI DLLER VE EDEBYATLARI NGLZ DL VE EDEBYATI (ANABLM DALI)

NGLZ EDEBYATINDA BLDUNGSROMAN GELENE: HENRY FELDNGN TOM JONES, CHARLES DCKENSIN GREAT EXPECTATIONS (BYK UMUTLAR), JAMES JOYCEUN A PORTRAIT OF THE ARTIST AS A YOUNG MAN (GEN BR ADAMIN SANATI PORTRES ) ADLI ROMANLARI

Yksek Lisans Tezi

Serap YILDIRIM

Tez Danman: Prof. Dr. Belgin ELBR

Ankara-2006

TRKYE CUMHURYET ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS BATI DLLER VE EDEBYATLARI NGLZ DL VE EDEBYATI (ANABLM DALI)

NGLZ EDEBYATINDA BLDUNGSROMAN GELENE: HENRY FELDNGN TOM JONES, CHARLES DCKENSIN GREAT EXPECTATIONS (BYK UMUTLAR), JAMES JOYCEUN A PORTRAIT OF THE ARTIST AS A YOUNG MAN (GEN BR ADAMIN SANATI PORTRES) ADLI ROMANLARI

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman: Prof. Dr. Belgin ELBR

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad Prof. Dr. Belgin ELBR Do. Dr. Asalet ERTEN Yrd. Do. Dr. Nazan TUTA mzas .. .. ..

Tez Snav Tarihi: 13.07.2006

NDEKLER SAYFA TEEKKR.. NSZ....... GR. I. BLM: NGLZ BLDUNGSROMANI......... II. BLM: 18. YY. NGLZ ROMANI VE TOM JONES ... III. BLM: 19. YY. NGLZ ROMANI VE BYK UMUTLAR.. IV. BLM: 20. YY. NGLZ ROMANI VE GEN BR ADAMIN SANATI PORTRES. SONU... ZET...... ABSTRACT.... KAYNAKA.. 122 154 166 168 170 80 ii iii 1 19 37

TEEKKR Bu almann hazrlanmasnda her trl katkda bulunan ve emei geen herkese teekkrlerimi sunmak isterim. ncelikle beni bu almay yapabilecek akademik seviyeye getiren Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, ngiliz Dili ve Edebiyat Blm kadrosundaki tm hocalarma hayatm boyunca minnettar kalacam burada belirtmeden geemeyeceim. almann

hazrlanmasndaki ilk tevikleri, nerdii kaynaklar ve elde ettiim bilimsel bilginin derlenmesindeki yol gstericilii iin; her defasnda bkmadan almam okuyup gerekli dzeltmeleri yapt ve akademik bilgisini, deneyimini benden esirgemedii iin; almann her aamasnda gsterdii sonsuz sabr ve zveri ile manevi destei iin deerli hocam Sayn Prof. Dr. Belgin Elbire en derin kranlarm sunmak isterim. Bu alma onun destei ve katklar olmadan var olamazd. almada yararlanlan bilimsel bilgi ve eletirilerin bulunduu kitaplara ulatm Bilkent niversitesi Ktphanesine, akademik ve bilimsel deer tayan ok sayda eseri barndrd ve kullanma sunduu iin teekkr ederim. Ayrca bu almay ithaf ettiim, beni bu gnlere getiren sevgili aileme zverileri ve desteinden tr minnettarm. Son olarak esiz varlyla gsterdii snrsz sabr ve desteinden tr mstakbel eime teekkr borluyum.

NSZ Bu tezin amac ngiliz bildungsroman trnn kendine zg unsurlarn ortaya koyarak, bu unsurlarn 18. yy.dan Henry Fieldingin Tom Jones, 19. yy.dan Charles Dickensn Byk Umutlar, 20. yy.dan James Joyceun Gen Bir Adamn Sanat Portresi adl romanlarnda irdelenmesi yoluyla ngiliz bildungsroman trnn yzyl iinde gsterdii deiimi incelemektir. Bu balamda ncelikle Alman edebiyatnda bildungsroman tryle ilgili kaynaklar taranmtr. Sonrasnda ngiliz edebiyatnda bildungsroman trn aydnlatan kaynaklar incelenmitir. Ulalan kaynaklardan elde edilen veriler nda Tom Jones, Byk Umutlar ve Gen Bir Adamn Sanat Portresi adl romanlar okunmutur. Romanlarn incelenmesine yardmc olmas amacyla eitli eletirmenlerin sz konusu romanlar hakkndaki eletirileri toplanm ve almada bu eletirilerden yararlanlmtr. Bu balamda Giri Blmnde Alman edebiyatnda bildungsroman trnn genel zellikleri ele alnacaktr. I. Blmde ngiliz bildungsroman trnn oluumuna katkda bulunmu olan yazn trleri ve ngiliz bildungsromannn belirleyici zellikleri zerinde

durulacaktr. II. Blmde Tom Jones, III. Blmde Byk Umutlar, IV. Blmde Gen Bir Adamn Sanat Portresi bildungsroman zellikleri bakmndan irdelenecektir. Okuyucuya romann yazld dnem ve romann konusu hakknda genel anlamda bilgi vermek amacyla, bu blmlerin her birinde incelemeye gemeden nce dnemin sosyal koullar ve roman gelenei ile incelenecek romann zeti sunulacaktr. Sonu Blmnde ise bildungsroman trnn ve ngiliz bildungsromannn

genel zellikleri ile incelenen romann tad bildungsroman unsurlar zetlenerek ngiliz bildungsromannn bu dnemler iinde geirdii deiim deerlendirilecektir.

GR Almanca bir terim olan bildungsromann, etimolojisi asndan bakldnda bild szcnden tredii grlr. Susan Ashley Gohlman, bild (resim, tablo) szcnn ilk olarak din adamlar tarafndan tanr imajnn yeniden kazanlmas anlamnda kullanldna iaret eder. Bu inanca gre, Tanr tarafndan kendisinin bir paras olarak yaratlan insan (Vorbild: rnek, model), ilk gnahtan sonra Tanrnn ltfunu kaybetmitir. ledii gnahtan arnmak isteyen insan, kendini yaratcsnn sevgisini ve ltfunu yeniden kazanmaya adar. Bunu baarabilmesi iin insann, kendini gzden geirerek eksik ve kusurlu ynlerini dzeltmesi gerektiine inanlyordu. Aydnlanma ana gelindiinde bildung teriminin dini

armlarnn yerini daha laik olanlar almaya balar ve 18. yy.n sonlarnda bildung terimi, kusurlarn azami lde dzeltmi ideal insan modeli iin kullanlmaya balanr.1 Bu aklamadan yola klarak ksaca bildung, bireyin kendini yetitirme, gelitirme sreci olarak tanmlanabilir. Bildungsroman da bireyin bu geliim srecini anlatan roman trne verilen ad eklinde aklanabilir. Ancak bildungsroman bu kadar net izgilerle ayrlabilecek bir yazn tr deildir. Tanmnda bile farkllklara rastlamak mmkndr. Gohlman bildungsroman yaamn ona sunduklarn test etmek zere dnyaya alan gen, masum bir adamn yaam yks2 olarak tanmlar. Susan Howe ise genel geliim ve kendini yetitirme roman3 eklinde aklar. Dier yandan Michael Minden bildungsroman,
_________________________

Susan Ashley Gohlman, Starting Over, The Task of the Protagonist in the Contemporary Bildungsroman, New York, Garland Publishing, 1990, s.17-19. 2 a.g.e., s. 3. 3 Susan Howe, Wilhelm Meister and His English Kinsmen, Apprentices to Life, New York, AMS Press, 1966, s. 6.

birey ve d dnyann srekli etkileim halinde olduu, kaderin yannda bireyin kendi iradesinin de zerinde rol oynad geliim sreci4 olarak betimler. Tm bu farkl ve esnek tanmlar gzden geiren Margaret Drabble, hepsinin ortak zelliklerinden yola karak en yaygn tanmyla bildungsromann, ounlukla z yaam yks niteliinde, gen bir kahramann genellikle ergenlikten yetikinlie doru geliimini anlatan roman tr5 olarak ele alnabileceini ifade eder. The Concise Oxford Dictionarynin bildungsroman tanm ise kahramann erken yaam ve geliimini anlatan roman tr6 dr. Petru Golban, bildungsromann yaamn zn ve anlamn, dnyann ileyiini anlamaya alarak kendine bir yaam ve dnce tarz edinmeye alan, ounlukla erkek, duyarl bir kahraman olduuna iaret eder. Romanda kahramann ocukluu ksaca anlatldktan sonra genlii ve gen yetikinlik dnemi zerinde durulur.7 Bildungsromann Alman edebiyatnda alt tr bulunmaktadr. Bunlar: Entwicklungsroman (geliim roman),

Erziehungsroman (eitim roman) ve Kntslerroman (bir yazarn veya sanatnn geliim roman) dr. Gohlman, bildungsroman teriminin isim babas konusunda yapt aratrma sonucunda H.H. Borcherdtdan alntlad zere bildungsromann ilk kez Wilhelm Dilthey tarafndan Das Leben Schleiermachers (1870) adl eserinde kullanldn ifade eder. Ancak Gohlman, Fritz Martininin Der Bildungsroman: _________________________ Michael Minden, The German Bildungsroman, Incest and Inheritance, Cambridge, Cambridge University Press, 1997, s.19. 5 Margaret Drabble, Der., The Oxford Companion to English Literature, Oxford, Oxford University Press, 1985, s. 100. 6 The Concise Oxford Dictionary, Ninth Edition, Der. Della Thompson, Oxford, Clarendon Press, 1995, s. 126. 7 Petru Golban, The Victorian Bildungsroman, Ktahya, Dumlupnar niversitesi Yaynlar, 2003, s. 9-10.
4

Zur Geschichte des Wortes und der Theorie adl makalesinden yapt baka bir alntda Martininin Borcherdtn hatal olduu, bildungsroman teriminin ilk defa Karl Morgenstern tarafndan 1817 ylnda kullanld iddiasn belirtir. Gohlmana gre Martininin iddias doru deildir. nk Morgenstern bildungsroman ile okuyucunun ahlaki davranlarn dzeltmelerine yardmc olacak olan her tr yky kastetmektedir. Oysa bildungsroman sadece retici olmann dnda birtakm zelliklere sahip bir trdr. Bu nedenle Gohlman bildungsromann isim babas olarak Diltheynin kabul edilebileceini belirtir.8 Goethenin Wilhelm Meisterin raklk Yllar (1795) adl roman Alman edebiyatnda bildungsromann ilk rnei olarak kabul edilir. Romanda Goethe, eseriyle ayn ad tayan kahramannn, ailesinin ona alamak istedii yaam tarzndan syrlp arzulad sanat yaamna doru yapt yolculuu anlatr. Wilhelm Meisterin raklk Yllar sekiz kitaptan oluur. lk be kitapta 18. yy. Almanyasnda yaayan Wilhelmin ocukluu, ilk deneyimleri ve aile yaants anlatlr. Wilhelm zengin bir tccarn oludur. Ancak babas gibi ticarete ilgi duymaz. Wilhelm tiyatroyu ok sevmektedir. lk tiyatro merak bir Noelde hediye edilen kuklalar ile balar. Zamanla kuklalarla oynamaktan sklnca, Wilhelm bykbabasnn Alman edebiyat ve opera kitaplarn okumaya balar. Bu srada gen bir aktrise ak olur ve aralarnda gizli bir iliki balar. Bir sre sonra Wilhelm kadnn kendisini aldattn renince iyice iine kapanr. Babas kendine gelmesi ve ticaret hayatn tanmas iin onu lke dna, ticari anlamalar yapmaya gnderir. Ticarette gz olmayan Wilhelm bir oyuncu grubuna katlr. Wilhelmin grup _________________________
8

Susan Ashley Gohlman, 1990, s. 12.

iindeki tiyatro kariyeri beinci kitabn sonunda Hamleti sahnelemeleri ile son bulur. Tiyatro kariyeri boyunca birok fakl karakter ile karlar. Bunlardan en nemlileri Mignon adnda haar bir kz ocuu ve Harpdr. Hamletin sahnelenmesinden sonra Wilhelmin tiyatro merak azalr ve asil bir ailenin iine girer. Wilhelm, bir anda kendini bu ailenin de mensubu olduu gizli bir topluluun iinde bulur. Altnc kitapta olaylarn ak kesilir ve dnyann yozlamlndan sklp kendini dine adayan dindar bir kadnn z yaam yks verilir. Bu kadnn otobiyografisi Wilhelmin yaam yksn etkilemese de, iine girdii asil aileyi tantmas asndan nemlidir. Son iki kitapta yk boyunca gizli kalm balantlar ve ilikiler aa kar. Wilhelm gizli topluluun bandan beri kendisini izlediini ve aslnda onlarn kendisi iin hazrladklar senaryoyu yaadn anlar. Sonunda Wilhelm, bu ailenin gzel ve erdemli kz ile evlenir. Wilhelm Meisterin raklk Yllar, Wilhelmin hem biyolojik hem de ruhsal geliim yksdr. Aslnda ailesinin yannda maddi-manevi hibir sknts olmadan rahat bir yaam sren Wilhelmin tek derdi, ak olduu kadn tarafndan aldatlmasdr. Babas onun, kendisi gibi bir tccar olmasn istemesine ramen zerinde byk bir bask uygulamaz. Sevdii kadn tarafndan aldatlm olmas onu ruhsal olarak ailesinden ve yaad evreden uzaklatrr. Babasnn kendi isteiyle onu ticareti renmesi iin ehir dna yollamas, yaam kendi bana tecrbe etmesi bakmndan nemlidir. Dier bir deyile Wilhelm, ailesine bakaldrarak deil onlarn rzasyla evinden ayrlr. Bu da yolculuu boyunca onlarn desteinden mahrum kalmamas anlamna gelir. Yani hibir maddi sknt yaamadan, ayakta kalma abas gstermeden sadece hayat deneyimlemenin tadn karacaktr. Evinden ayrlmas ile birlikte yapt ilk ey ocukluundan beri ilgi duyduu tiyatro

yaamnda yerini almak olur. Katld tiyatro topluluu sayesinde hem tiyatro oyunculuunu hem de yazarln ve ynetmenliini tecrbe eder. Bylece ok sevdii tiyatroyu her ynyle yaam olur. Tiyatro topluluundaki farkl karakterler araclyla gerek yaamn ta kendisini tecrbe etmi olur. Tiyatro topluluuyla birlikte Hamleti sahneledikten sonra asl istediinin tiyatro olmadn fark eder ve tiyatrodan uzaklar. Kendini analiz eden Wilhelm, tiyatro sevgisinin gen aktrise olan akndan kaynaklanp kaynaklanmadn sorgular. Bu noktadan sonra sadece farkl insanlarla yaad tecrbelerle okuyucunun karsna kar. Aralarna katld asil insanlarn hi de grndkleri kadar erdemli ve kusursuz olmadklarn anlar. Asl olann, sadakat ve dostluk olduunu renir. Wilhelmin farkl kadnlarla olan ilikileri de hayat tanmasna ve kendini gelitirmesine katkda bulunur. lk ak olduu ve onu aldatan gen aktris ile tiyatro topluluundaki gen oyuncu kendini erkeklere sunmay iyi bilen kadnlardr. Sonrasnda tant gzel kontes asil ve bir o kadar gzel olmasna ramen eine kar sadakatten yoksundur. Yaralandnda ona yardm eden ve amazona benzettii gen kadn, kontes kadar asil grnml, hatta ondan daha almldr. Wilhelmde daha fazla hayranlk uyandrmasnn yan sra insani ynnn de ar basmas takdir edilir. Tiyatro topluluundaki baka bir kadn ise eski andan darbe alm ama onu hala seven, sadk bir aktr. Ancak ald darbe onun, erkekleri kadnlar kullanan ve ac ektiren canllar olarak grmesine neden olmutur. Romann sonunda gizli topluluun gemi koridoru ad verilen gizli koridoruna girme hakkn elde eden Wilhelm, tm hayatnn bir kurmacadan ibaret olduunu anlar. Aslnda hayat kendi istedii gibi deil kendisi iin tasarland gibi yaamtr. Bu da onun geliiminin her aamasnda bir yol gstericisinin olduunu ve bu yol gstericilerin onu geri dnlmez hatalar

yapmaktan alkoyduunu gsterir. Bu bakmdan Wilhelmin geliimi planl gereklemitir denilebilir. Gohlman, Wilhelm Meisterin raklk Yllarnn yaynlanmasyla birlikte ilk kez kendi kimliini yalnzca kendinin oluturabileceini dnen bir roman kahramannn ortaya ktn vurgular.9 Bildungsromann douunu iaret eden Wilhelm Meisterin raklk Yllarndan hareketle eletirmenler bildungsroman trnn zelliklerini ortaya koymulardr. Bildungsroman, ocukluktan yetikinlie, kahramann geliimini hem organik hem de ruhsal ynyle ele alan geliim romandr. Ancak Gohlman bildungsroman trne salt geliim roman olarak bakmann yanl olacana dikkat eker. Bildungsroman kahraman hem i hem d dnyasn srekli yenileyerek toplum ve kendisi arasnda denge kurmaya alr. Bu dengeyi kurduunda ve kendi kiisel dorular ile hareket etmeye baladnda znelliini kazanm olur. Otobiyografilerdeki znellikten farkl olarak

bildungsroman trnde evrensellik sz konusudur. Bildungsroman, deneyimleriyle olgunlaan bir bireyi yanstr. Bu birey ayn evreleri yaayan toplumun dier bireylerini temsil eder ve yaad deneyimler ayn toplumun bireyleriyle ortaktr; dier bir deyile semboliktir.10 Franco Morettinin belirttii zere bildungsroman, evrensel tarihten deil gnlk hayattan yola kar. nsanlarn geleceiyle deil bir grup insan iin ortak olan bireysel yaamla ilgilenir. Eletirmez; gnlk yaam canl, ilgin ve retici ynleriyle ortaya koyar.11 Moretti bildungsromanda, genlik dnemi zerinde durulduuna iaret eder. _________________________ Susan Ashley Gohlman, 1990, s. 20. a.g.e., s. 13-16. 11 Franco Moretti, The Way of the World, The Bildungsroman in European Culture, Norfolk, Thetford Press, 1987, s. 34-35.
10 9

Bunun nedeni genliin, bireyin toplumsal deiimden en ok etkilendii ve kendi deer yarglarn oluturmaya alt bir dnem olmasdr.12 Howeun dedii gibi bildungsroman yaamay renilebilen bir sanat olarak ortaya koyar. Bireyi bu sanat renme yolunda birok raklk aamalarndan geerken betimler ve sonunda bu sanat renmi bir birey olarak resmeder. Romanda gen kahraman kurgulanan hayatta uzun bir yolculua kar. Bu yolculuk boyunca ounlukla kendi kararszlklarndan kaynaklanan olumsuzluklarla karlar. Ona yol gsterecek kiilerle tanr. Bildungsroman kahramannn mutlaka bir yol gstericisi vardr. Bildungsroman kahraman arkadalarn, eini ve hayatn kazanaca iini seerken birok hata yapar. Sonunda kendine uygun bir yol seerek yaad evreye ve zamana ayak uydurmay baarr.13 Morettiye gre bildungsroman birbirine zt prensipleri iinde barndran elikili bir trdr: zgrlk-mutluluk, kimlik-deiim, gvenlik-deime. Bildungsromann bu elikilere kar sunduu zm yolu uzlamadr. Uzlama bildungsromann en nemli temasdr. Bildungsroman 18. yy.n banda ortaya kan tarihi roman, mektup eklindeki romanlar, lirik, alegorik, eletirel ve romantik roman gibi trlerden ayran en nemli unsur, iki zt kutup arasnda uzlama yoluna gitmesidir. nk ortaya konan elikiler aslnda hayatn ta kendisidir ve yaplmas gereken, elikiler ile yaamay renip bu elikileri hayatta kalmak iin ara olarak kullanmaktr.14 Bu noktadan hareketle bildungsromann okuyucuyu eitmeyi hedefledii sonucuna varlabilir. Morettinin belirttii zere bildungsromann uzlama temas ile ulamak istedii okur burjuva

________________________
12 13

Franco Moretti, 1987, s. 3-4. Susan Howe, 1966, s. 1-4. 14 Franco Moretti, 1987, s. 6-11.

snfdr. nk bildungsroman burjuva snfna kltrel deerlerinin sama olduunu gstermeyi hedefler ve toplumsal uzlama yoluna giderlerse neler kazanlabileceini iaret eder. Eitilmesi gereken burjuva snfdr. Bildungsroman ile yaratlmak istenen dnyada aristokrasi ve burjuvazi arasnda uzlama sz konusudur.15 Moretti bildungsromann znde yatan, bireyin kendi deer yarglar ile toplumun ondan beklentileri arasndaki atmaya iaret eder.16 Birey kendine zg arzular, drtleri ve idealleri olan bir btndr. Ancak dier yandan yaad topluma ve onun kurallarna da ayak uydurmak zorundadr. Dier bir deyile bireyin yaad iki farkl dnya vardr: kendi i dnyas ve ileyiine mdahale edemedii d dnya, yani giderek sosyalleen toplum hayat. Bildungsroman, bu iki ayr fakat birbirini tamamlayan dnyann tasvir edildii bir yazn trdr. Toplum bireyden normal bir kii olmasn bekler. Normallik bireyin topluma ne derece ayak uydurabildii ile llr. Bireyin kendinden beklendii zere normal olabilmesi iin i dnyas ile d dnyay uzlatrmas gerekir. Uzlamay salamak iin kendi arzularndan vazgemesi ya da onlar bastrp bilin altna atmas gerekir.

Bildungsromanda ilk gze arpan unsur bireyin i dnyas ve kiisel geliimidir. Fakat aslnda arka planda kalan toplum hayat, bireyin zerinde yaptrm gcne sahip olduundan daha baskndr. Bildungsromanda yaam, ancak bireyin i dnyas baka bireylerle dolu olan d dnyaya alabiliyorsa anlamldr denilebilir. nk kiisel geliim ve toplumla btnleme birbirinden ayrlmaz olgulardr ve kar karya gelip dengede durduklar nokta olgunluk tur. Yani birey kendi z varlyla _________________________
15 16

Franco Moretti, 1987, s. 63-64. a.g.e., s. 15.

toplumun taleplerini dengeledii zaman olgunlam hale gelir. Bylece roman amacna ulam olur. Bu nedenle baarl bir geliimin (bildung) tasviri boyun een, evresine uyum salayabilen bir kahraman gerektirir. D dnya ile en az lde atma yaayan, toplumsal deerleri zmsemi ve onlarla olas en iyi uyum iinde yaayan bir karakter olmas geliimini baaryla tamamlamasn kolaylatrr. Bildungsromann, kahramann yapt evlilik ile sona ermesi bir bakma onun i dnyas ile toplumun taleplerini dengelediinin bir gstergesidir. nk evlilik sosyal anlamalarn en temelidir. Evlenme karar alan birey, d basklarla deil kendi rzasyla kar tarafa bal kalmaya, onunla uzlamaya veya zaman zaman ona boyun emeye raz olur. Fakat Moretti son aamaya, olgunlua erimenin sadece yuva kurmak, bir meslek edinmek gibi nesnel amalar gerekletirmek anlamna gelmediini belirtir.17 Bireyin nce kendi yolunu izmeyi, kendi ayaklar zerinde durmay renmesi gerekir. Bunu renirken her an toplumun bir paras olduu hissi daha da artar. Birey zamann ait olduu yeri (homeland) arayarak geirmelidir. Eer btn bunlar baaramazsa hayatn boa harcam olur. Moretti, alma ve emek vermenin bireye yuva salayan unsurlar olduunu ileri srer.18 almak, insanla doa, bireyle dier bireyler, insanla kendisi arasndaki balar kuvvetlendirir. Bu bakmdan i, almak bildungsromanda esastr. Bildungsromanda i, d dnya ile bireyin i dnyas ve bireyin en zel duygularyla toplum iinde bir birey olarak varolma arasnda bir denge kurar. Fakat bildungsromann kastettii i, tipik bir reticiye deil tek bir bireye hitap eden, onun ayrcalkl ynlerini aa karan, onun geliimini hedefleyen bir itir. _________________________
17 18

Franco Moretti, 1987, s. 21. a.g.e., s. 29-30.

Ele ald temalarn yan sra, bildungsroman trnn kendine zg zellikleri olan kahraman olduunu sylemek mmkndr. Howe, bildungsroman kahramannn aslnda karmak bir birey olduuna ve kendinden nceki dnemlere ait birok edebi trn ve akmn izlerini tadna iaret eder.19 Bildungsroman kahraman gemiten miras kalan bu zelliklerin yan sra kendi yaad dnemin zelliklerini de yanstr. Kendisi karmak bir birey olduu gibi yaad hayat ve dier bireylerle olan ilikilerinin de karmak olduu sylenebilir. Didaktik, alegorik yklerin dik bal kahraman ile olan benzerlii onun belli bir takm ktlklerle, erdemlerle karlamasn gerekli klar. Ktlk ve erdemler, onu yoldan karan ya da ikaz edip tavsiyede bulunan insanlar olarak karsna kar. Bildungsroman kahraman pikaresk roman kahramanndan da baz zellikler tar. Baboluk, umursamazla olan eilimi, uzun seyahatlere kp dnyay tanma arzusu, bu esnada ona yaam yklerini anlatan ve toplumun farkl sosyal gruplarna mensup birok insanla tanmas bu zellikler arasnda saylabilir. Evrensel Rnesans insan, izlerini tad dier bir karakterdir. Kendini gelitirme arzusunu ve sanat kimliini Rnesans insanna borludur. Bildungsroman kahramanlarnn ortak zellii hata yapmaya meyilli, kolay kanan ve bocalayan, kararsz kiiler olmalardr. Hepsinin ortalamann stnde ruh ve zihin kabiliyetine sahip olduu sylenebilir. Ancak bu kabiliyetlerini fark etmeleri uzun bir zaman alr. Sradan bir insana gre daha duygusal, daha yeteneklidirler. Alglar daha gl, baarszlklar daha krc, yaama kar verdikleri sava daha umutsuzdur. Morettinin dedii gibi bildungsroman kahraman tek bir yerde sabit kalmay sevmez. Seyahat etmek, farkl _________________________
19

Susan Howe, 1966, s. 5.

yerler grmek ister.20 Moretti ayrca bildungsroman kahramannn tek bir role skp kalmayan, ok ynl, hatta birbiriyle elien zellikleri bile bnyesinde barndrabilen bir roman kiisi olduunun altn izer. ok ynlln

bildungsromanda snrl sayda karaktere mahsus olduunu belirtir.21 Bu karakterler romann merkezine oturur ve dier tm karakterler ve olaylar onlarla balantldr. Hatta dier karakter ve olaylarn onlarla balantl olduu srece anlam kazand sylenebilir. te yandan bildungsromanda ad geen her bir karakter, olay rgsnn ayrlmaz bir parasdr. Morettinin belirttii zere olay rgsnn merkezinde bulunan roman kahramannn yapmas gereken tek ey, kiiler ve olaylar arasndaki balantlar aa karmaktr. Bunu baardnda hibir eyin grnd kadar karmak ve artc olmadnn farkna varr. Yaad evreyi tanr ve aslnda evresi ile kendisinin iki ayr yap deil de bir btn olduunu hisseder. Bylece yaam onun iin anlam kazanm olur. likiler yuma iindeki yerini kabullenir, halkay mhrlemi olur. Artk hibir ey onu artmayacak, hayal krklna uratmayacaktr. Zaman deiikliklerden, kt srprizlerden uzak, aina olduu ortamda akp gidecektir. Halka eklindeki olay rgs Goethenin bildungsroman trne kazandrd yeniliklerden biridir.22 Halkay tamamlayan kahraman balad noktaya, gemiine geri dnerek ona anlam kazandrmak suretiyle varoluunun da anlamn idrak etmi olur. Yaadklar bildungsroman kahramanna anlamsz, gereksiz gibi grnse de bir gn onlardan anlam karacak ve kard anlam onun geliimine katkda _________________________
20 21

Franco Moretti, 1987, s. 24 a.g.e., s. 39. 22 a.g.e., s. 19.

bulunacaktr. Moretti bildungsromandaki olaylarn ilk bakta anlamsz veya sadece birkann anlam ifade ediyor gibi gelebileceini; halbuki onlara anlam katann roman kahraman olduunu ne srer.23 Bildungsroman kahraman an gelir birtakm olaylar anmsar, analiz eder ve aslnda onlarn kendisine bir ey iaret ettiini grr. Bylece bildungsromanda olaylarn bir srrn aa kmas ile anlam kazand sylenebilir. Moretti bildungsromanda kahramann geriye bakarak, gemite yaptklarn gzden geirdiini ve bu yolla geliimini tamamladn belirtmektedir. Roman sona erdiinde kahraman gelecekte hala yapmas gereken eyler olduunu dnyorsa geliimini tamamlamam yani olgunlua erimemi demektir.24 Bireyin geliimini tamamlayabilmesi iin bir dier koul hayal gcn kontrol etmeyi renmesidir. nk Morettinin dedii gibi hayal gc olgunlama srecini engelleyen iki hatal davran dourur. Birincisi huzursuzluk ve yerinde duramama duygusudur; ki bu duygu bireyi yaad toplumdan koparp onu bir gezgin haline getirir. kincisi ise arya kamaktr. Eer birey duygularnda veya davranlarnda arya kaarsa kendisini olumsuz sonular dourabilecek ani kararlar vermeye srkler. Ancak bildungsroman kahramannn bu davranlardan uzak durmas gerekirken, etraf bu davranlar sergileyen kiilerle evrilidir.25 Aslnda bu, bir bakma kahramann bu tr davranlarn douraca sonular birinci elden gzlemlemesini mmkn kldndan geliimine de katkda bulunacaktr. Dil asndan ele alndnda Morettinin belirttii gibi bildungsromanda konuma dilinin nemi gze arpar.26 nk bireyler birbirleri ile konuarak _________________________
23 24

Franco Moretti, 1987, s. 45-46. a.g.e., s. 68-70. 25 a.g.e., s. 47. 26 a.g.e., s. 56.

duygularn, fikirlerini paylarlar. Paylaarak kendi fikirlerinin yanlln grr, doru olan bakalarn benimsemeyi renirler. Bildungsroman kahramannn geliimini tamamlayabilmesi iin hatal davranlarn fark edip yerine dorularn edinmesi bakmndan diyaloglar yol gsterici olarak ele alnabilir. Son olarak anlatc-okuyucu ilikisi asndan bakldnda, yine Morettinin vurgulad gibi bildungsromanda okuyucunun olaylara kahramann gzyle bakt grlr.27 nk yk onun geliimini anlatmaktadr ve okuyucunun bu geliimi takip edebilmesi iin kahramann deer yarglaryla yarglamas veya olaylara onun tepkileriyle tepki vermesi gerekir. Okuyucu, bu noktada kahramanla zdeleir. Ancak bir sre sonra okuyucu, kahramann dncelerinin, tepkilerinin ounlukla yanl olduunu ve kendisinin gerekleri grmesine engel olduunu fark edince buna son verir. Sonu olarak, yukarda belirtilen zellikler gz nnde bulundurulduunda Alman edebiyatnda bildungsroman trnn karmak bir yapya sahip olduu sylenebilir. Howeun syledii zere, hem Erziehungsromandan hem de Entwicklungsromandan izler tar. Ama iki trle de snrlanamayacak kadar karmak bir yazn trdr.28 zetlemek gerekirse bu blmde belirtildii gibi Alman bildungsromannn genel zellikleri unlardr: ounlukla erkek bir kahramann ocukluktan olgunlua geliimini biyolojik geliim evrelerini takiben hem fiziksel hem ruhsal boyutuyla anlatr; genlik roman kahramannn yaamnda egemen olduundan, ocukluu ksaca anlatldktan sonra genlii ve gen yetikinlii zerinde durulur; kendini ifade grevi bireyin kendisine yklenir; roman _________________________
27 28

Franco Moretti, 1987, s. 56. Susan Howe, 1966, s. 6.

kiileri olay rgsnn ayrlmaz parasdr; roman kahraman olaylarn nedeni deildir; olaylarn merkezinde roman kahraman yer alr ve olaylar onun evresinde geliir; kahraman olaylar-kiiler aras balantlar zdnde evresini tanr ve onunla btnleir; yaadklar bildungsroman kahramanna anlamsz gibi grnse de bir gn onlar analiz eder ve ona bir ey iaret ettiini grr; olaylar bir srrn aa kmas ile anlam kazanr. Bildungsroman kahraman yaamn zn ve anlamn, dnyann ileyiini anlamaya alarak kendine bir yaam ve dnce tarz edinmeye alan olduka duyarl, genelde hata yapmaya meyilli, kolay kanan, kararsz, alglar gl, toplumun dier bireylerine oranla daha duygusal ve yetenekli, ortalamann stnde ruh ve zihin kabiliyeti olan bir karakterdir; toplum iinde farkl rolleri vardr, tek bir role skp kalmaz; yerinde durmay sevmez, yeni yerler grmek, yeni insanlarla tanmak ister; babo ve umursamazla eilimi onu seyahat etmeye iter; oysa onun yuvaya, kurulu bir dzene ihtiyac vardr. Kahramann geliimi i dnyasnn dnda gerekleir; kahramann hayal gcn kontrol etmeyi renmesi gerekir; deneyim geliiminde esastr; genelde kk bir topluma ait olan kahramann geliimini tamamlayabilmesi iin gerekli deneyimleri bulunduu toplumda edinmesi mmkn olmadndan kurgulanan hayatta uzun bir yolculua kar; yolculuu boyunca toplumun farkl kesimlerine mensup kiilerle karlar, kendi

kararszlklarndan kaynaklanan olumsuzluklar yaar. Bildungsromanda ama toplumsal deiimi ve bireyin i dnyasn incelemektir; bildungsroman gnlk hayattan yola kar; otobiyografiden farkl olarak bildungsromanda evrensellik sz konusudur; roman kahraman ait olduu toplumun dier bireylerini temsil eder, onlarla ortak tecrbeleri yaar; kahramann deer yarglar ile toplumun ondan beklentileri arasnda atma yaanr; kahramann geliimi n planda olsa da

toplumsal normlar dnyas baskndr; olgunlamas iin kahramann kendi i dnyas ile toplumun taleplerini dengelemesi gerekir; kahramann mutlaka bir yol gstericisi vardr; sonunda kendine uygun bir yol seerek zamana ayak uydurmay baarr; nihai mutluluun ertelenmesi kahramann karlat snanmadr ve bylece ona kendini daha da gelitirmesi iin zaman kazandrr; roman mutlu bir evlilikle noktalanr ve kahraman sosyal anlamalarn en basitine imza atm olur. Bildungsroman iinde elikiler barndrr ve bunlara kar sunduu zm yolu uzlamadr; asl hedeflenen okur, burjuva snfdr; burjuva snfna uzlama yoluna gidilirse neler

kazanlabilecei anlatlr; bildungsromanda diyaloglar nem tar; bildungsroman okuyucusu olaylara kahramann gzyle bakar, ancak bir sre sonra onun hatal olduunu grnce bundan vazgeer. Bildungsromann Alman edebiyatnda birok alt kategorileri olmasna ramen ngiliz edebiyatnda byle bir alt tr ayrm olmamtr. ngiliz roman gelenei iinde bildungsroman tr romandan romana farkllk gsterir. te yandan kahramann geliimi asndan bir takm ortak zellikleri de vardr. Bunlar arasnda otobiyografi eklindeki anlatm dili, birinci tekil kii anlatcs, kahramann ksz ya da yetim olmas, kendi kendini eitmeye almas, beyefendi olmak istemesi, kahramann kt yolculuun Londrada noktalanmas, romann evlilik ile sona ermesi ve kahramann gemiine anlam vererek ben varm diyebilmesi saylabilir. Avrupada roman tr 16. yy.a kadar uzanmasna ramen ngiliz edebiyatnda bilinen tanmyla roman ilk kez 18. yy. da ortaya kar. Elbette ki romann ortaya k rastlantsal olmamtr. 18. yy.n ncesinde Avrupada ve ngilterede yazlan romans, pikaresk roman ve seyahat romanlar gibi yazn trlerinden etkilenerek domutur. ngiliz bildungsromannn etkilendii yazn trlerinin zelliklerine

bakldnda Alman bildungsromanndan ok 18. yy. pikaresk romanna yakn olduu gze arpar. I. Blmde ayrntl biimde incelenecek olan pikaresk roman zelliklerini burada ksaca belirtmek faydal olacaktr. Genel olarak pikaresk roman trnn zellikleri yle sralanabilir: pikaro alt tabakaya mensup, ounlukla ksz veya yetim bir karakterdir; anne-babas toplum iinde hi de ho anlmayan kiilerdir; pikaronun yaam yks ailesi ve yaad evrenin tantlmas ile balar; pikaro ailesinin saygnlk ve asaletten yoksun olduunu fark edince d dnyaya alr; beyefendi olma hayaliyle evinden daha cazip yerlere gider; macera aray iindedir; seyahati srasnda farkl topluluklar iinde bulunur ve bu durum ona hem tecrbe katar, hem de topluma ayna tutar; pikaro hayat tebrbesini yolculuu boyunca kazanr; toplumun birey zerindeki etkisi byktr; pikaronun kiisel geliimi d dnyadaki olaylarla balantldr; toplum deitike, gelitike kahraman da geliir; pikaronun geliimi ahlaki adan da ele alnr; seyahati boyunca pikaro, zendii st snfn hi de grnd kadar saygn ve prensip sahibi olmadn grr; pikaronun dnyasnda her ey rastlantsaldr; her zaman balad yere geri dnme tehlikesi ile kar karyadr; olay rgsnde aralara serpitirilmi komik sahnelerle pikaronun durumunun ciddiyeti azaltlr; anlatc ounlukla karamsardr, ama kahramanna kar yaklam hep anlayl ve nktelidir; pikaresk roman blmlerden oluur ve olaylar yaand gibi geliigzel anlatlr; pikaresk roman didaktiktir; pikaresk roman yazarlarnn amac sosyal bilinci uyandrp ahlaken daha dzgn bir toplum yaratmaktr. Bu almann amac ngiliz bildungsromann kendine zg klan zellikleri incelemektir. Bu amala I. Blmde ncelikle ngiliz romann hazrlayan kendinden nceki trler ele alnacaktr. Bu trlerden yola klarak ngiliz bildugsromann

kendine zg klan zellikler ortaya konulacaktr. ngiliz bildungsroman gelenei yukarda da belirtildii zere, romandan romana farkllk gsterdiinden daha sonra bu gelenein 18., 19. ve 20. yy.larda gsterdii deiim her yzyldan bir bildungsroman rnei ile incelenecektir. Bu balamda seilen romanlar 18. yy.dan Henry Fieldingin Tom Jones, 19. yy.dan Charles Dickensn Byk Umutlar ve 20. yy.dan James Joyceun Gen Bir Adamn Sanat Portresi adl romanlardr. almann II. Blmnde bildungsroman balamnda incelenecek ilk roman olan Tom Jones (1749), Alman edebiyatnda ilk bildungsroman rnei kabul edilen Wilhelm Meistersin raklk Yllar (1795)ndan nce yazlm ve pikaresk roman zellikleri tayan bir romandr. Ancak bu blmn en banda verilen bildungsroman tanm itibariyle bir bildungsroman rnei olarak kabul edilebilir. Tarihsel adan bildungsromann ngilterede asl 19. yy.da ortaya kt gze arpar. 19. yy. ngiliz bildungsroman, birinci tekil kii azndan anlatlan kurmaca z yaam yks niteliinde, ounlukla ksz ya da yetim kahraman olan, anlatcnn alayc bir sluba sahip olduu ve kahramann kklerini arad geliim roman olarak ortaya kar. Tm bu zellikler III. Blmde Byk Umutlar adl romanda irdelenecektir. 20. yy. gelindiinde ngiliz roman geleneinde yerleik unsurlarn ortadan kalkt ve bireyin i dnyasna doru bir yneliin balad dikkati eker. Artk geliim sreci bireyin toplumla olan uzlamasndan ok, kendiyle barmas ve kendi iinde btnl yakalamas olarak grlr. Sz konusu bu zellikleri gzler nne seren Gen Bir Adamn Sanat Portresi, IV. Blmde 20. yy. geliim roman bakmndan incelenecektir. almann Sonu Blmnde ise incelenen romanlardan yola klarak ngiliz bildungsroman ve yzyl iinde gsterdii deiim deerlendirilecektir. Yukarda da belirtildii zere ngiliz

bildungsromannn zelliklerini belirlemek iin ncelikle 18. yy.a kadar ngiliz romann hazrlayan unsurlar ele almak yararl olacaktr.

I. BLM NGLZ BLDUNGSROMANI Bu almada bildungsroman zellikleri bakmndan incelenecek olan romanlara gemeden nce 18. yy. a kadar bildungsromana kaynak tekil eden edebi trleri ve bu trlerin zelliklerini incelemek, 18. yy. a gelindiinde romann vard noktay anlamak asndan faydal olacaktr. Golbann belirttii gibi, ngiliz bildungsromanna asl temel tekil eden trn pikaresk roman olduu sylenebilir. Pikaresk roman gelenei eski alara kadar uzanmaktadr. Bu alarda yazlan romanlarn baz zellikleri pikaresk roman ile rtr. Bunlardan bazlar unlardr: farkl ahlaki deerlere veya kt huylara sahip karakterlerin bir arada tasviri, insan davrann gzlemlemedeki gereki yaklam, gerek dnyann karmakl iinde bireyin geliiminin ele alnmas, biyografik veya otobiyografik baz unsurlar, kahramann seyahat halinde olmas, kahramann hayat deneyimleme sonucu kendi bak asn oluturmas, kahramann byk ak ve farkl kltrlerle karlamas durumunda ortaya kan veya kendi dt komik durumlar. Tm bu unsurlar arasnda bildungsromana temel tekil edenlerin deneyim, yolculuk, macera, dayankllk denemesi (ordeal), bireysel gemi ve an (remembrance) kavramlar olduu sylenebilir. Eski alarda yazlan romanlar pikaresk roman bak asyla ana grupta toplamak mmkndr: seyahat roman (novel of travel), karakter snanmas roman (novel of trial/ordeal) ve biyografik roman. Bu trler arasndan seyahat romanlarnda ama, farkl kltrleri ve bak alarn okuyucuya sunmakt. Bireyin kiisel geliimi gz ard ediliyordu. Karakter snanmas romanlarn ise iledikleri temalar bakmndan iki ana grupta toplamak mmkndr. Bunlardan biri eski Yunanda yazlanlar, dieri ise ilk Hristiyan azizlerin veya ehitlerin

yaamlarn anlatanlardr. Eski Yunanda yazlm olanlar kahramann sadakatini ve safln test eden romanlardr. te yandan Hristiyan azizlerin yaamlarn anlatanlar, kahramann ektii aclar ve dnyevi zevklere kar direnii zerinde odaklanr. nc grupta yer alan biyografik romanlar ise kahramann hayatndaki organik olaylar (doum, ocukluk, evlilik, i hayat ve lm) zerine kuruludur.1 Orta aa gelindiinde, ilk kez bu dnemde ortaya kan romanslar bildungsromann tarihini anlamamza yardmc olur. W.R.J. Barronun dedii gibi romans tr ilk kez 12. yy. da Fransada ortaya kmtr.2 Genellikle kadn ve ona duyulan ak, onun ulalmazl, uruna sarf edilen abalar ve onunla yasak ak yaama arzusu zerinde younlaan saray ak airlerinin liriklerinden doan romans tr adn kendine zg Romans dilinden alr.3 Sonrasnda valyelik idealini gerekletirmeye alan ve ak uruna mcadele eden kahramanlarn yklerine de romans denilmeye balanr. Orta ada yazlan romanslarn byk bir blmnn ana temas Kral Arthur ve onun valyelerinin maceralardr. Bu maceralar ounlukla vaktini ve enerjisini asil bir kadn tehlikelerden korumak ve onun akn kazanmak iin ktlkle ve canavarlarla savamaktan ibarettir. Elbette ki tm romanslar Kral Arthur ile ilgili deildir. rnein, Havelok (1190) lkesinden srgn edilmi bir prensin onurunu geri kazanmak uruna verdii mcadeleleri anlatr.4 ngiliz romanslarnda zengin olay rgs ve temalara rastlamak mmkndr. Bu romanslarn ana temalar arasnda savalar, kan davalar, Hal Seferleri, doa st _________________________ Petru Golban, 2003, s. 20-27. W.R.J. Barron, English Medieval Romance, New York, Longman, 1987, s. 208-231. 3 Romans, Latince kkenli dillere verilen addr. 4 Havelok, Der. G.V. Smithers, Oxford, Clarendon Press, 1987, s. 1-83.
2 1

glerle karlama, asil kadnlar iin valyelik hizmetinde bulunma, ailelerin ayrlmas veya bir araya gelmesi, intikam alma istei, yanl sulamalar ve doa st glerle bezenmi nesneler saylabilir. Romanslardaki macera, dayankllk len eylemler bildungsromann geliimi asndan nemli temalardr. Romanslarda karakter geliimi bildungsromanda olduu gibi ocukluktan yetikinlie hem fiziksel hem ruhsal geliimden uzaktr. Fakat romans kahraman hayatn glkleriyle baa karak kendi benliini elde eder. Bu bakmdan bildungsroman ile rtmektedir. Sir Gawain and the Green Knight bunun gzel bir rneidir. Sir Gawain and the Green Knight hem kurgusu hem de karakter tasviri bakmndan en baarl romanslar arasnda saylr. Bu romansta asl test edilen Gawainin cesareti deil sadakatidir. Bu da romansa bireysellik katar. nk ilk kez bir romans kahraman baarsz olmasyla birlikte insanln kefeder.5 ngiliz romanslarnn bir dier zellii Hristiyanlk temasdr. Hristiyanlk romanslarda vlr ve valyeler aknn yan sra Tanr iin de savar. Oysaki bildungsromanda din genellikle eletirilen veya yok saylan bir kurumdur. 15. yy.n en byk yazarlarndan olan Malory, aristokratik valyelik dneminin sona erii zerine bir at yazar ve bu eser ngiliz romansnn da sona ermesini iaret eder. Romanslar bir yazn tr olarak doa st unsurlar bir kenara brakldnda ierdikleri ak, macera, seyahat, aray, karakter snanmas, mitik unsurlar ve gnlk sosyal hayat temas ile romann geliiminde byk rol oynarlar. Rnesans dnemine gelindiinde Avrupada roman trnn geliiminde en byk rol 16. yy. da spanyada ortaya kan pikaresk roman oynamtr. Lars _________________________ Sir Gawain and the Green Knight, Der. Norman Davis, Oxford, Clarendon Press, 1991, s. 1-70.
5

Hartveitin dedii gibi, tm kltrlerin roman geleneklerini u ya da bu ekilde etkilemi olan pikaresk roman trnn temelleri deien deerlerin hakim olduu bir dnemde atlmtr. Rnesans dneminde spanya roman tr bakmndan dier Avrupa lkelerinden nde bir konumda idi. spanyadaki pikaresk roman trnn ilk rneklerinden biri Cervantesin Don Quijote de la Manchadr. Don Quiote pikaresk unsurlar ieren, ayn zamanda kendinden nceki romanlar ve valyelik anlayn eletiren bir eserdir. Ayrca yine Hartveitin belirttii zere anlatm ve tema bakmndan romans trne ynelttii eletirileriyle de nemli bir yere sahiptir. valyelik idealine olan nkteli yaklamyla gnlk hayatn gerekleri ile valyelerin hayatlar arasndaki farkllklar ortaya koyar. Macera, seyahat, aray ve karakter snanmas temalar ise pikaresk roman unsurlar tadn gsterir. Pikaresk roman anlatcs ounlukla karamsar bir bak asna sahiptir. Fakat her zaman anlayl ve nktelidir. Karakterlerine ahlaki deerler yklemekte baarsz olabilir ama hep kahramann yanndadr.6 Golban, Rnesans dneminde Avrupada yazlan romanlarda grlen eski alardaki seyahat, biyografi, otobiyografi ve karakter snanmas temalarna iaret eder. Ancak onlardan farkl olarak Rnesans romannda anlatc kahramann i dnyasna ayna tutar ve onun hem fiziksel hem zihinsel geliimiyle birlikte d dnyann karmaas iinde kendi benliini bulmasn anlatr. Rnesans roman ve pikaresk roman trnn de eklenmesiyle geliim romannn zellikleri byk lde belirlenmi olur. Bunlar: otobiyografik anlatm, retici ve ahlaki deerler, yerel yaam ve macera aray, anlatmn zerinde ilerleyecei yol temas, hayatn _________________________ Lars Hartveit, Workings of the Picaresque in the British Novel, Oslo, Humanities Press International, 1987, s. 9-11.
6

cilveleri, karakterin kar karya kald ve ahlaki deerlerini len durumlar, biyolojik geliim evreleri (ocukluk, genlik, olgunluk), karakterin durumuyla birlikte deien bak as ve kazand hayat tecrbeleridir. Kazand tecrbelerle karakterin bak asnn deimesi, artk eski dnemlerde olduu gibi roman kiisinin deien evrede deimeden kalan bir kii olarak deil de, deien evre ile birlikte zihinsel olarak deien bir kii olarak ortaya konmas asndan bildungsroman iin olduka nemlidir.7 Hartveitin belirttii zere pikaresk roman trnde tm bu unsurlar yer alr.8 Pikaro bazen macera peinde olmas, bazen bakaldrs, bazen de kendi benliini bulma drtsyle farkl yerlere doru yer alr. Bu esnada karlat farkl insanlar gzlemleyerek hem onlar eletirir hem de z eletiri yapmay renir. Bu esnada fiziksel geliimi de devam eder. ocukluktan yetikinlie doru yol alrken idealistlii ve hayal peinde komay bir kenara brakp daha aklc ve faydac dnmeyi renir. Tm bu olaylar ironik ve nkteli bir bak as ile ortaya konur. Pikaresk romanda ayrca kurumlam eitim ve meslek edinmeden de bahsedilir. Golban, 17. yy.da Avrupada pikaresk roman geleneinin srdrlmesine dikkat eker. Fransada Charles Sorelin Histoire Comique de Francion (1623-1633), Paul Scarronun Le Romance Comique (1651), Francois de Fenelonun Les Aventures de Telemaque (1699), Almanyada Hans Iacob von Grimmelshausenin Simplicius Simplicissimus (1668)u bu dnemdeki en nemli pikaresk roman rnekleridir. ngilterede ise John Bunyann yazd The Pilgrims Progress (1678), roman tr henz domam olmasna ramen pikaresk roman zellikleri tamas _________________________
7 8

Petru Golban, 2003, s. 32-34. Lars Hartveit, 1987, s. 12.

bakmndan trn ilk rnei olarak kabul edilebilir.9 The Pilgrims Progress, manevi anlamda bir seyahati anlatr. Kahraman Christiana, nce ehit den Faithful, sonra tvbekar Hopeful elik eder. Karakterler temsil ettikleri ahlaki deerlere gre adlandrlmtr: Christian (Hristiyan), Obstinate (Dik kafal), Madam Wanton (Ahlaksz) vb.. Romanda ncilden alnm unsurlar vardr. ilahi erdemle donatlm (inan, mit, yardmseverlik) bir inanann yolculuunu anlatr. Golbann dedii gibi, The Pilgrims Progress ayrntl karakter tasvirleri ve gereki davran gzlemlemeleri ile 18. ve 19. yy. ngiliz romann byk lde etkilemi ve bildungsromann tarihi geliiminde yeni bir sayfa amtr denilebilir.10 te yandan Almanya, Fransa ve ngiltere, spanyol edebiyatndan ald pikaresk roman trne kendi ulusal zelliklerini de katmlardr. Richard Bjornson bunu u ekilde anlatr: Bu romanlara varolan koullar ve belli tarihi olaylara olan tepkiler eklenmitir. Fakat yazldklar lkenin roman teknikleri bakmndan ele alndklarnda hepsi benzer zellikler tar. Bu romanlar, trler arasndaki kesin ayrmlar ortadan kaldrp olay rgsn aristokrasiye ait olmayan kiilere kaydrarak erken dnemdeki dz yaz anlay ile modern roman arasndaki geii mmkn klar. Ki bu 18. ve 19. yy. Avrupasnda roman geleneine temel tekil eder.11 Pikaresk roman kahramanlar hayat tecrbelerini asl seyahatleri boyunca kazanrlar ve seyahatleri sonunda hem fiziksel hem ruhsal deiime uram olurlar. Bu romanlarn Rnesans roman ile ortak noktas, Hartveitin dedii gibi beyefendi olma temasdr.12 Ayn temann bildungsroman iin de ortak olduu sylenebilir. Ancak ____________________________ Petru Golban, 2003, s. 34-35. a.g.e., s. 37. 11 Richard Bjornson, The Picaresque Hero in European Fiction, Wisconsin, The University of Wisconsin Press, 1979, s. 3. 12 Lars Hartveit, 1987, s. 12.
10 9

karmak bir dnyada nasl iyi bir beyefendi olunacan bulmak zordur. Karakter hayat mcadelesi verirken ou zaman bakalarn dnmeksizin hareket eder ve iyi davranlarn hangileri olduunu belirlemekte zorlanr. Pikaresk roman gelenei erevesinde roman kiisi evinden yola karak daha karmak ve cazip bir topluma doru seyahat eder. Seyahat, hem kahramann macera arayn hem de yozlamann kaynan temsil eder. Anlatc, kahramann gittike karmak hale gelen geliimini anlatrken bir yandan da toplumun onun zerindeki etkilerini ortaya koyar. Bunu yaparken dier yandan insan doasnn elien ynlerini farkl kiiler kullanarak tasvir eder. Pikaresk roman zellii tayan 17. yy. romanlar eitici ve retici unsurlar tar. Bu romanlar seyahat temasnn pastoral unsurlarn eletirerek pikaresk macera hikayelerine alayc bir ton ekler. Karakterin kiisel geliiminin d dnyadaki olaylarla balantl olmas fikri bildungsroman yolunda nemli bir admdr. Yani toplum deitike gelitike karakter de geliir. Karakter toplumdaki deiikliklere ayak uydurmak zorundadr. Byle olunca da bireyselliini kaybeder, toplumsal olanaklarn ve gereklerin snrlar arasnda skp kalr. Karakter geliimi ayrca ahlaki adan da ele alnr. Bildungsroman zellikleri bakmndan bu almada incelenecek olan romanda pikaresk trnn zelliklerinin gzlemlenmesi mmkndr. Bu bakmdan pikaresk roman trn ve kahramann biraz daha incelemek yararl olacaktr. Hartveite gre pikaresk romann merkezinde karmak bir dnyada srekli baka bireylerle iliki ierisinde olan, kahramans zellikler tamayan bir karakter bulunur. Bu karakter iinde yaad dnyann tam tersi bir tablo izen, uyumlu ve kendini LK

gven iinde hissedecei bir dnya arzular.13 Aslnda pikaronun bu arzusu, toplumun genel arzusunu yanstr. Pikaro, toplumdaki ters giden olgular, yoldan kmlk, ekonomik huzursuzluklar ve ahlaki kntler ile arzulanan huzur dolu dnya arasnda skp kalmtr. Aslnda btn toplum bu iki dnya arasnda gidip gelmektedir. zellikle 18. yy. da ahlaki ynden bozulmaya yz tutan toplum hayat iinde pikaresk roman yazarlar, kahramanlar araclyla sosyal bilinci uyandrp ahlaken daha dzgn bir toplum yaratmak istemilerdir. ocukluundan balayarak olgunlua eritii dneme kadar anlatlan pikaronun yaam yks, Hartveitin belirttii gibi, ailesinin tantlmas ile balar. Pikaro, bazen bir ailesi olan, bazen ise ksz veya yetim bir karakter olarak okuyucunun karsna kar. Genellikle aile bilinci ya da gururu tar. Fakirliine ve dk sosyal statsne ramen, pikaro yapabileceklerinin farknda olan ve kendini daha gl bir ailenin mensubuymu gibi hayal eden bir karakterdir. Bu, pikaresk romann romanslar ile alay ettii bir zelliidir. Pikaro alt tabakaya ait olarak dnyaya gelir. Anne ve babas hi de ho anlmayan, su ilemi ya da fahielik ile itham edilen kiilerdir. Pikaro ounlukla ailesinin toplumun temel direi olan saygnlk ve asaletten yoksun olduunu fark eder ve bu yzlemeden sonra ailesinden ayrlarak d dnyaya alr. Bu alma ikinci doumu olarak nitelendirilebilir. Bu noktadan sonra pikaro terk edilmilik hissi ile kocaman bir dnyada, kendi yetersiz deneyimleri ve bilgisi ile tam anlamyla yapayalnz kalr. Btn masumiyeti ile balad yolculuu boyunca pikaro deien koullara nasl ayak uydurmas gerektiini renir. Hazr cevapll ve atiklii sayesinde deneyimsizliine ramen _________________________
13

Lars Hartveit, 1987, s. 10-13.

birok eyin stesinden gelmeyi baarr. Ancak hep kaybetme ve eskisinden daha kt bir duruma dme tehlikesi ile kar karyadr.14 Pikaresk roman Hartveitin vurgulad gibi, blmlerden oluan bir yazn trdr. Bu blmlerde pikaronun beklenmeyen olaylar ve karlamalarla dolu seyahati geliigzel bir biimde aktarlr. nk pikaronun dnyasnda hibir ey nceden tahmin edilemez, rastlantsaldr. Her zaman saygnlk ve su dnyas arasnda ince bir izgide yrr. eitli maceralar ve komik sahneler romandaki bu ciddiyeti datr. Pikaro toplum iinde yoluna devam ettike toplumun farkl katmanlar okuyucunun gzleri nne serilir. Bu yolla yazar toplumun eletirel bir tablosunu izer. Hibir koruyucusu, yol gstericisi olmayan pikaro herkesin sadece kendi kar iin alt bir dnyada yapt yolculuunda yalnzdr. Pikaronun iinde yol ald toplum kesin snrlarla izili snflardan oluur. st snf dardan girmek isteyen kiilere diren gsterir. Pikaronun yol boyunca karlat kiiler birlik ve beraberlik rnei sergilerler. Bylece snflam topluma karlk snf ayrm yaplmayan bir toplum hayat nerilmi olur. Para ve g, st snf belirleyen elerdir. Ya doutan bu snfa ait olunur ya da sonradan para ve g edinerek st snfa mensup olunur. Bu da aslnda darya kapal st snfn para sahibi insanlara kaplarn sorgulamadan atn ima eder; ki bu, st snfa mensup asillerin hi de grndkleri kadar saygn ve prensip sahibi olmadklarn gsterir. Pikaronun da st snfa yaklaabilmesi iin paraya ihtiyac vardr. Pikaresk romann ak ulu olmas bildungsromanda olduu gibi kahramann yolculuunun mutlu sonla bitecei izlenimini verir.15 _________________________
14 15

Lars Hartveit, 1987, s. 13-15. a.g.e., s. 15-18.

ngilterede 17. yy. sonu ile 18. yy. ba arasnda Newtonun ortaya att bilimsel iddialar ile birok alanda (matematik, astronomi, mekanik, fizik, optik vb.) byk lde ilerlemeler kaydedilir. Bilim alanndaki bu gelimeler edebiyat ve dnce alanlarn da etkiler. Andrew Sandersn dedii gibi, John Locke (16321704)un politika, din ve estetik konularndaki teorileri de dnemin dnce yapsn byk oranda ekillendirir. Lockeun teorisine gre bilgi duygularla deil duyum yoluyla elde edilen bir olgudur. Lockeun bu teorisinden etkilenen 18. yy. yazarlar insan ruhunun znel alglarndan ziyade gzleme dayal bir dnyay tasvir yoluna gitmilerdir.16 Locke, yeni doan bir ocuun zihnini, zerinde hibir yaz veya iaret bulunmayan bo bir levhaya (tabula rasa) benzetir. ocuk deneyim yoluyla bilgi edinir ve zihnini ekillendirir. Essay Concerning Human Understanding adl eserinde Locke szckleri dncelerin iaretleri olarak tanmlar. Dil, toplumun belli dnceler iin uzlama yoluyla belirledii belli iaretler btndr der.17 Edward Harphamn belirttii zere Locke, bir baka eserinde, Two Treatises of Governmentda siyasi yapnn oluumunu anlatr. Buna gre toplumlar ortak ihtiyalar, zgrlkleri ve mlkiyet haklar iin bir araya gelmi sosyal yaplardr. Hkmetler vatandalarn rzasyla baa gelir ve eer grevini yerine getirmekte yetersiz kalr ya da adil davranamazsa halk yetkisini elinden alr.18 Sandersn vurgulad gibi dnemin nemli isimlerinden Shaftesbury, insann doutan iyilik _________________________ Andrew Sanders, The Short Oxford History of English Literature, Oxford, Clarendon Press, 1994, s. 273. 17 John Locke, Book II: Of Words or Language in General, John Locke, An Essay Concerning Human Understanding, Der. Gary Fuller, Robert Stecker ve John P. Wright, London, Routledge, 2000, s. 123-126. 18 Edward J. Harpham, Lockes Two Treatises in Perspective, John Lockes Two Treatises of Government, New Interpretations, Der. Edward J. Harpham, Kansas, University Press of Kansas, 1992, s. 1-12.
16

duygusu ile ynetildiini savunur. Buna karlk Mandeville, toplumun a gzl bireyleri sayesinde kalkndn savunur. Ona gre a gzllk ve lkse dknlk kt davranlar olmaktan ziyade toplum yararnadr. Bencillik ve gurur sosyal refahn temelidir.19 Dnemin ilk nemli ressam William Hogarth (1697-1764) ise, Sandersn belirttii zere, tablolarnda tasvir ettii Londradaki iddet, cinayet, hastalk, kt alkanlklar, yoldan km insanlar temalar ile dnemin yaants hakknda fikir sahibi olmamza yardmc olmutur.20 18. yy., ngiliz edebiyatnda roman trnn ilk ortaya kt dnemdir. Bu dnemde halka, alt snflara hitap eden romanlar yazlr. Golbann dedii gibi, roman tr geliiminin ilk evrelerinde olduundan ve henz kesin kurallarla snrlar belirlenmemi olduu iin, 18. yy. ngiliz romannn karmak bir yapya sahip olduu sylenebilir.21 ncelikle kendinden nce ortaya km birok trn izlerini tar. Bu trler arasnda en eski olanlardan birka Heliodorusun Ethiopian History, Petroniusun Satyricon, Apuleiusun Golden Ass ve Longusun Daphnis and Chloe adl eserleridir. Bunlar gibi birok eski metinler talyan ve spanyol Rnesans dnemlerinde birok yazar tarafndan taklit edilmi ve Robert Gren ve Thomas Nashe gibi ngiliz yazarlara ilham kayna olmutur. ngiliz yazarlar zerinde etkili olan dier trler ise daha nce belirtildii gibi Orta a romanslar ve spanyol pikaresk romandr. Pikaresk roman zellikle derinlikli karakter tasvirleri ve insann sosyal bir varlk olarak gereki bir yaklamla betimlenmesi asndan birok yazar zerinde etkili olmutur. te yandan 18. yy. yazarlar, romans trnden farkl _________________________
19 20

Andrew Sanders, 1994, s. 275. a.g.e., s. 280. 21 Petru Golban, 2003, s. 38.

yepyeni bir tr oluturduklarnn farkndaydlar. zellikle Richardson ve Fielding bunu kitaplarnn nszlerinde dile getirmilerdir. Golban, 18. yy.n aklclk anlayyla baladn belirtir. Bu dnemde, dnmek, anlamak ve bakalarnn anlamasn salamak nem kazanr. Bu nedenle yeni anlatm dili basit, sade ve estetik kaygdan uzaktr. Okuyucunun dnyaya ilgili ve ak gzlerle bakmasn salar. Karakter seiminde de netlik n plandadr. Dnem romanlarndaki karakterler ounlukla aklyla hareket eden kiilerdir.22 Ian Watt 18. yy. roman metodunun, deneyimlerin bireysel deneyime sadk kalarak bireysel aratrma yoluyla incelenmesi olduunu ileri srer. Eer roman bireysel deneyimleri anlatacaksa anlatm dili bu amaca hizmet edecek, gerek dnyayla arasnda yakn bir ba kuracak ekilde olmaldr.23 Bu nedenle anlatm dilinin dnemin roman gelenei iinde nemli olduu sylenebilir. Golbann dedii zere, bu dnemde yazlan ilk romanlarda gerek hayattan kesitler sunarken anlar, gerek hikayeler, mektuplar ve el yazmalar gibi farkl trler denenmitir. Bireysel deneyimler zerinde durulduundan ve her bireyin deneyimlerinin znel olmasndan tr ortak bir tr belirlenememitir.24 Bu nedenle dnemin romanlarn farkl balklar altnda incelemek mmkndr. rnein Moll Flanders (1772) hem otobiyografik hem de pikaresk romandr; Joseph Andrews hem parodi, hem komik hem de pikaresktir; Pamela hem duygusal, hem mektup eklinde hem de itiraf romandr; Tom Jones ise hem davran roman hem de byk lde pikaresktir. _________________________ Petru Golban, 2003, s. 39. Ian Watt, Private Experience and the Novel, The Rise of the Novel : Studies in Defoe, Richardson and Fielding, London, Hogarth Press, 1987, s. 174207. 24 Petru Golban, 2003, s. 39.
23 22

Bireysel deneyime verilen nem, Golbann belirttii gibi, 17. yy. Avrupa roman geleneinin devam olarak 18. yy.da da otobiyografik romanlarn ne kmasna neden olur. Bunun nedeni otobiyografilerde ortaya konan bireysel deneyimler ve z eletiridir. Otobiyografik romanlar, birinci tekil kii azndan yazlm romanlara nclk eder.25 rnein dnemin otobiyografik romanlarndan biri olan Moll Flandersn kahraman Moll, hapishanede doan, hrszlk yapan, hayatn farkl aklarla geiren ve sonunda srgn edildii Virginiada hem maddi hem manevi mutluluu yakalayan bir kadndr. Moll, dini deerleri kefetmeden, drst yollardan para kazanmadan ve evlenmeden nce hibir din ve erdem anlayna sahip deildir. Roman macera yks zellikleri tad gibi birok bakmdan pikaresk roman zellikleri de tar. Ayn zamanda bildungsromann anlatmsal zelliklerini ve temalarn yanstr. Howe, 19. yy.a gelindiinde ngiliz bildungsromannn oluumunda Alman bildungsroman ve Goethenin yan sra Rousseau, Carlyle ve Byronn da etkili olduunu belirtir ve ngiliz bildungsroman yazarlarnn en ok Alman edebiyatyla ve Alman dnce tarzyla tank olan veya bir dnem Almanyada yaam

yazarlar olduunu vurgular. ngiliz geliim romannda bulunan z yaam yks niteliindeki unsurlarda Rousseau ve Confession (tiraf) edebiyatnn izleri grlr. Confession edebiyat yazarlar kendini analiz (self-analysis) yntemini gelitirmi ve bu yolla bireyin Romantik edebiyatn getirdii duygusal taknlktan syrlp yeni an makinelemi insanna nasl dntn ortaya koymulardr. Confession edebiyatnn getirdii bireyin hissettiklerini dar vurmas gelenei _________________________
25

Petru Golban, 2003, s. 39-40.

hayat artlar arlatka daha da nem kazanmtr.26 19. yy.da sanayi toplumu haline gelen ngilterede, yaanan Sanayi Devriminin getirdii makineleme, ulamdaki gelimeler ve ehirlerin giderek bymesi elbetteki bireyin yaamn ve yaam kalitesini etkilemitir. Endstrilemenin beraberinde getirdii ztlk ve elikiler, toplum bilinci ve yaamn hz kazanmas bireyin kendini ifade etmesine aciliyet kazandrmtr. Bu da romann konusunu derinletirmi ve eitlilik katmtr. 19. yy.da yaanan hzl geliim ve deiim sreci iinde birey deien yaam koullarna ayak uydurmakta glk eker. Sanayi Devrimine kadar tarm toplumunun bir yesi olmasna ramen, Sanayi Devrimi ile birlikte kendini yabancs olduu bir endstri toplumunun iinde bulur. Teknolojik gelimelerin de beraberinde getirdii modern hayat tarz eski yaam tarzna ve deerlerine ters der. Ancak yeni yaam tarzna uygun deerler gelitirmekte de zorlanr ve eski ile yeni arasnda skp kalr. Bu durum varoluunun anlamn yitirmesi ile sonulanr. Dnem yazarlar bireyin yeni deerlerle uzlamas ve varlna anlam katabilmesi iin ona yol gstermeye alrlar. Bu amala farkl yollar denerler. Kimi sanayi toplumu yaantsn ve onun sorunlarn anlatan sanayi romanlar yazar; kimi deien deerlere ayak uydurmasna yardmc olmak amacyla davran romanlar yazar; kimi ise yeni toplum modeli iinde yetiecek olan bireylere yol gstermek iin bildungsroman yazar. Yazarlarn sanayi toplumu bireyinin yaantsn, sorunlarn ve yeni oluan deerlerini ortaya koymak iin kullandklar bu farkl yollar ve yazn trleri dnem edebiyatn da zenginletirmi olur. ngiliz bildungsromannda bireyin hislerini da vurumu, Howeun belirttii _________________________
26

Susan Howe, 1966, s. 6-9.

gibi Byronizm ile de ilintilidir. Yazarlarn Byrondan etkilenerek oluturduklar roman kahramanlar, genelde bakalar tarafndan yanl anlalan ve topluma ayak uydurmakta glk eken kiilerdir. ounlukla aileleri tarafndan deer grmez ve d dnyaya kar n yargyla doludurlar.27 Ancak Byronizmin asl katks onlar tm olumsuzluklardan kurtarr. Bu da, Drabblen dedii gibi, sahip olduklar gurur, tiyatro/sanat ak ve evrendeki her eyin yararsz ve faydac olduu inancdr. Bir ksmnn mizah duygular ve incelik anlay gelimitir. Hepsinde yeni yerler grme ve kefetme drts vardr. Fakat bildungsroman kahramannn tercihi frtnal yerlerdir. Bylece ektii ak acs hafifleyecektir. Bu tercih Byronizmin etkisidir.28 Kahramann aclarna katlanmasna yardm eden dier bir unsur i ahlak ve alma arzusudur. Tm bu saylan zellikler sayesinde roman kahraman ngilterede,

bulunduu ortamda nce bir rak sonra da zorlu yaam sanatnn ustas haline gelir. Dier yandan, Margaret Oliphantn belirttii zere, Carlylen ngiliz

bildungsromanna katks almann iyiletirici bir etkiye sahip olduu dncesidir. almann nem kazanmasnda 18. yy. da Goethenin kulland kiisel geliim temasnn etkisi de byk olmutur. Carlyledan etkilenen ngiliz yazarlar kahramanlarn kendilerini megul edecek bir eylerin aray iinde tasvir etmi ve yaamay sanatsal, yaratc bir sre olarak ortaya koymulardr. Bylece roman kahramanlar Byronizmin getirdii karamsarlktan syrlp hayatta yapacak bir ey bulmalar ve bulduklarnda da ona drt elle sarlmalar gerektii inancyla hareket

_________________________
27 28

Susan Howe, 1966, s. 9. Margaret Drabble, Der., 1985, s. 154

etmilerdir.29 Bildungsroman kahramanlarnn kendilerine bulduklar trl uralar geliim temasna eitlilik katar. Howeun dedii gibi ngilterede sanayileme, siyasal reformlar, dini elikiler ve emperyalist genileme politikalar arasnda skp kalan bu roman kahramanlar, iinde bulunduklar karmak hayata ayak uydurmann farkl yollarn bulurlar. Kimisi doru kadn bulup evlenir ve ailesinden kalan mirasa konar. Kimi milletvekillii, doktorluk ve yazarlk gibi farkl mesleklere ynelir ve birok yanl admdan sonra baary yakalar. Bu eitlilik, yazarlarn toplumsal huzursuzlua kar sunduklar zm yollarnn farkllndan kaynaklanr. Ancak yazar kim olursa olsun tm roman kahramanlarnn ortak zellii, Howeun dedii gibi, hayat dinamik, deiken ve akp giden bir sre olarak ele almalardr. Hepsi yaamn ve yayor olmann bilincindedir. Fakat setikleri meslekte baarl olmalar onlarn hayata tam anlamyla adapte olduklarn gstermez. Evrenin gizemli bir dnya olduunun, kendilerinin bu gizemli dnyada kck varlklar olduklarnn ve hayatn her an onlara sunaca yeni srprizlerle dolu olduunun farkndadrlar. Howe 19. yy.n sonuna doru toplumsal huzursuzluun giderek artmasna dikkat eker ve bunun bireyi olumsuz etkilediini belirtir. Birey kendini sosyal, siyasal ve dini bir sr retinin iinde bulur. Dindeki belirsizlik ve bilimsel bilginin nemi arttka daha ok dinsel fikir ayrlklar ya da kaybolmakta olan inan zerine romanlar yazlmaya balanr.30 Bu romanlar da birer bildungsroman olarak kabul edilebilir. te yandan ayn dnemde yazlan ve birer bildungsroman rnei kabul edilen David Copperfield ve Byk Umutlarn roman kahramanlar ayr bir gruba konabilir. _________________________ Margaret Oliphant, The Victorian Age of English Literature, The Critical Response to Thomas Carlyles Major Works, Der. D.J. Trela ve Rodger L. Tarr, Connecticut, Greenwood Press, 1997, s. 27-28. 30 Susan Howe, 1966, s. 10-15.
29

nk onlar Alman bildungsromanndan ok Fielding ve Smolletn 18. yy. pikaresk geleneine daha yakndr. Dickensn bu iki roman otobiyografik romanlardr ve kahramanlar roman boyunca byyen ve yaayarak renen gen erkeklerdir. Ancak onlarn renmeleri daha ok rastgele gerekleir. David ve Pip roman sonunda olgunlam olarak okuyucunun karsna kar. Ancak, her iki kahramann da olgunlamalar kendi yeteneklerini veya glerini fark etmeleri sonucu olmaz. Bir engelle karlar, ondan kurtulur ve ayn hatay yapmamak iin abalarlar. Balarna gelenden ders karacak ve bu dersi dier alanlarda uygulayacak kadar hayal gleri geni deildir. Bu nedenle bu romanlarn sonunda ne Davidin ne de Pipin istenen olgunlua ulamadklar sylenebilir. Bu yzden romanlarn sonunda her ikisinin de elde ettiklerini syledikleri mutluluk tartlabilir. 20. yy.a gelindiinde ise tm dnyada gerekleen ekonomik ve sosyal platformdaki birok deiim, yazarlarn bireyin i dnyalarna ynelmelerine neden olur. Yerleik deerlerin alt st olduu modern dnyada yazarlar, bireyin huzursuzluunu gzler nne sermenin farkl yollarn ararlar. Modernist yazarlar 18. ve 19. yy. yazarlarnn yapt gibi bireyi toplum iindeki yerine gre deil kendi dnyasndaki yerine gre tasvir ederler. Bu durum 20. yy. bildungsroman anlayn da etkiler. Tom Jones ve Byk Umutlarda grlen, roman kiisinin toplum iindeki yerini bulmas, 20. yy. bildungsromannda bireyin kendi iinde btnl yakalamasna dnr. Roman kiisi kendi benliini, yapabileceklerini, arzularn kefederek kendi btnln yakalamas sonucu olgunlua ular. rnein, almada incelenecek son roman olan Gen Bir Adamn Sanat Portresi, Stephen Dedalusun ailesinin ve toplumun basklarndan syrlp ne istediinin farkna varmasn ve bu dorultuda planlad yaam yksn anlatr. Giri Blmnde

belirtilen bildungsroman trnn genel zellikleri ve bu blmde ortaya konan ngiliz bildungsromannn zellikleri dorultusunda sonraki blmlerde srasyla Tom Jones, Byk Umutlar ve Gen Bir Adamn Sanat Portresi adl romanlar bildungsroman zellikleri asndan ele alnacaktr.

II. BLM 18. YY. NGLZ ROMANI VE TOM JONES Her dnem romannn kendine zg zellikleri ve bu zellikler dorultusunda gelien bildungsroman gelenei olduuna nceki blmde deinilmiti. Ayrca her yazarn kendi grleri erevesinde gelitirdii kendine zg yazm teknikleri bulunmaktadr. Bu nedenle almann inceleyecei ilk roman olan Tom Jonesa gemeden nce 18. yy.da romann geldii noktaya ve Fieldingin roman gelenei iindeki yerine bakmak romann incelenmesi bakmndan faydal olacaktr. 18. yy.da ngilterede roman trnn ortaya kmas ile birlikte halk okumaya ynlendirmek amacyla 1726da Edinburghda, 1740da Londrada halkn kitap dn alabilecei ktphaneler alr. Bu durum, toplumun her kesimine mensup insanlarn edebiyat eserlerine kolaylkla ulamalarn salar. Artk okuma alkanl sadece st snf hobisi olmaktan kar. Bunu frsat bilen dnem yazarlar toplum iinde varolan eksiklikleri ve giderilmesi iin yaplabilecek olanlar eserlerine tarlar. rnein Richardson, gnlk hayatla ilgili sorunlar ve bu sorunlarn zm yollarn ele alan mektuplar yazar. Sonrasnda mektup stilini romanlarna tar ve alt snfa mensup insanlara mesajlar veren romanlar yazar. Pamela, Clarissa, The History of Sir Charles Grandison Richardsonn en nl mektup eklindeki romanlardr. Sandersn belirttii zere, Richardsonn ada olan Henry Fielding, kariyerine tiyatro ile balar. Ancak yazd tiyatro eserleri ierdii yergilerden tr hkmetin dikkatini eker. 1736da karlan sansr yasas ile tiyatrolar kapatlr ve sadece hkmet denetiminde Londrada iki tiyatro varln srdrr. Tiyatro deneyimi Fieldingde byk izler brakr. Romanlarndaki diyaloglarn slubu, rastlantsal olaylar ve iyi kurgulanm sonu blm tiyatro deneyiminin yansmalardr. Hiciv

anlay da tiyatrodan gelen bir zelliidir. Pamelay yerdii Shamela adl eserinde Fieldingin hiciv anlay gzler nne serilir. Shamela, Pamela iin iddia edildii gibi cin fikirli, patronunu tuzaa drp snf atlamak isteyen alt snfa mensup bir roman karakteridir. Shamelada Richardsonn mektup tarzn devam ettiren Fielding bir sonraki hicvi Joseph Andrewsda tekil nc kii anlatcsn kullanr. Setii anlatc Sandersn dedii gibi, geveze, olaylarn farknda olan ve dalavereci bir anlatcdr. ehir insan gibi konuur; okuyucuyla akalar ve entelektel atflarda bulunur. Bylece okuyucuyu Richardsonn aksine sekin bir boyuta tar.1 Joseph Andrewsun nsznde Fielding kendi roman tarzn kendi szleriyle aka ortaya koyar. O ana kadar hibir yazarn denemedii bir trn yazar olduunu syler ve bu tr dzyaz eklinde komik epik olarak tanmlar. Epik trnn karakter, olay ve diyalog eitliliini alarak ciddi, kahramans havasndan soyutlayp komedi biimine uyarlamaya alr. Eserinden hareketle Fieldingin gln anlay, insann kibir veya iki yzllnden kaynaklanan yapmacklnn hicvedilmesi olarak

aklanabilir. nsznde de belirttii gibi, ona gre bir eser hatalara, ktlklere kar ders vermek yerine onlara glp gemeyi retmelidir. Fielding, Tom Jonesda da hatalarn gzler nne serdii roman kiileri araclyla okuyucunun hem roman kiilerinin eksikliklerine hem de kendininkilere glmesini ister. Joseph Andrewsda iki masum kahraman vardr. Biri Joseph, dieri Hristiyan din adam Adamsdr. Eitimli biri olan Rahip Adams, yeni domu bir bebek gibi dnyada olup bitenden habersiz, iyi niyetli bir karakterdir. Joseph ve Adams epiklerde grlen uzun bir seyahate karlar. Yol boyunca birok bencil, kt niyetli ve yoz kiiyle veya _________________________
1

Andrew Sanders, 1994, s. 306-311.

olaylarla karlarlar. Tm olumsuzluklar arasnda Adamsn iyi niyeti ve karlatklar iyilikler romann karamsar havasn datr. Roman ikiyzlln farkl rneklerini tasvir etmekle birlikte yoz bir toplumda hala var olabilen drstlk ve yardmseverlii de ortaya koyar. Sanders Fieldingin, en uzun ve en usta eseri kabul edilen Tom Jonesda iyi huyluluk ve dini inanc ilediini belirtir.2 Romann merkezinde romancnn alt snfa mensup, eitimsiz insanlarda olmadn savunduu gerek iyi huyluluk temas bulunur. Roman kahramanna asl koruyucusu tarafndan hep iyi huylu, drst ve cmert olduu ama mutlu olabilmesi iin bu zeliklerine sagr ve dini inanc da eklemesi gerektii hatrlatlr. Tomun aslnda asil bir aileye mensup olduu ve doutan asil davranlara sahip olduu gerei romann gizli tutulan nermesidir. Anlatc srarla insanlarn karakter zelliklerinin snf ile deil kendi davranlar ile ortaya konduunu savunur. Tom Jones eletirmenler tarafndan, Fieldingin klasik epie meydan okuduu ve epik kahraman komik bir kla soktuu en titiz eseri kabul edilir. Tomun iyi niyetinin sonunda dllendirilecei komedi anlayndan, sagr ve dini inanc bulaca yolculuu ise epik anlayndan birer alntdr. Roman on sekiz kitaptan oluur. lk alt kitap Tomun doumunu, eitimini ve faziletini kaybediini; sonraki alt kitap Londraya yapt seyahati ve e zamanl gerekleen, sevdii kz Sophiann yolculuunu; son alt kitap ise tm karakterlerin bir araya geldii karmak ehir ortamn ele alr. Tm bu olaylar arasna dier edebi trlerin (yergi, pastoral, komedi, szde kahramans) eletirileri serpitirilir. ada yazarlarn eserlerine de atfta bulunulur. lahi anlatc olaylar arasndaki kk _________________________
2

Andrew Sanders, 1994, s. 311.

molalarda eitli konularda, bazen de gereksiz, nemsiz konular hakknda eletirilerde bulunur. Tom yolculuu boyunca hatalar yapar, yanl anlalr, tuzaklara maruz kalr. Ama iyi niyetli oluu sonunda teyit edilir. Fielding, tasvir ettii farkl olaylarla dolu yolculuk ile insann kendini dengede tutmasnn en iyi deneyim yoluyla renilebileceini ortaya koyar. Richard Barneye gre Henry Fieldingin eitim romanna nemli katklarndan bir dieri cinsiyet ayrmdr. Fielding zellikle kariyerinin ilk yllarnda erkek kahramanlarna kadna zg sadakat ve iffetini koruma zelliklerini atar.3 rnein, Joseph Andrews tpk Fanny gibi kendisine yaklaan ve onunla olmak isteyen kadnlara kar iffetini korumaya alr. lerleyen yllarda ise Fielding artk erkein ahlak ve erdem prensiplerini kadnnkinden ayrt etmeye balar. rnein, Tom Jonesda Tom ve Sophiann ahlak anlay arasnda fark yaratr. Tom ona yanaan kadnlarla kolaylkla birlikte olan bir karakter iken, Sophia Toma olan akna sadk kalan, baka bir erkekle olmay reddeden ve bu uurda ok sevdii babasna bile kar gelebilen bir roman kiisidir. Fieldingin 1749da yaynlanan roman Tom Jones, alt balnda da belirtildii zere (Buluntu) Tom adnda bir erkek ocuun brakld aile ve o ailenin sosyal evresi iindeki geliimini anlatr. Bildungsroman ve pikaresk roman trlerinin zelliklerini tayan kitap Tomun brakld ailenin tasviri ile balar. Uzun bir seyahatten dnen Allworthy yatana braklm bir bebek bulur. Aratrmalar sonucu bebein Jenny Jonesdan olduunu renir ve Jennyye bebei kendisinin bytmesini nerir. Teklifi kabul eden Jenny, bebein babasnn kim olduunu sylemeden kasabadan ayrlr. Ancak dedikodular babasnn okul mdr _________________________ Richard A. Barney, Plots of Enlightenment, Education and the Novel in Eighteenth-Century England, Stanford, Stanford University Press, 1999, s. 304-305.
3

Partridge olduu yolundadr. Allworthy bunun zerine Partridgei iinden uzaklatrr. O da kasabay terk eder. Allworthy bebee Tom Jones adn verir ve kendi ocuu gibi sahiplenir. Bir sre sonra Allworthynin kz kardei Bayan Bridget Kaptan Blifil ile evlenir ve bir ocuklar olur. Tom ile birlikte byyen Blifil, onu kskanr. retmenleri Thwackum ve Squaree kar onu ktler ve aleyhinde dolaplar evirir. Bu esnada komular Squire Westernn kz Sophia, Toma ak olur. Tom, Sophiadan holanr ama ona olan akn fark etmez. nk avlak bekisinin kz Molly Seagrim ile birliktedir. Molly hamile kalr ve kasaba halk nnde kk der. Tom, Allworthyye bebein babas olduunu itiraf eder. Ancak Mollyye para gtrmek iin gittiinde onu yatakta Square ile yakalar ve aslnda daha nce hayatnda baka erkekler olduunu renir. Tom Molly ile olan bandan kurtulur ve artk yava yava ak olduunu fark etmeye balad Sophia iin besledii duygular rahata yaamaya balar. te yandan Sophiann babas kzn Tom gibi bir buluntu ile evlendirmek istemez. Onun niyeti, kzn Blifil ile evlendirip her iki ailenin mal varln birletirmektir. Blifil de ayn eyi istemekle beraber asl niyeti Sophiann servetini ele geirmek ve Tomdan intikam almaktr. Squire, Sophiann Toma olan akn fark edince kzn Blifil ile evlenmeyi kabul edinceye kadar odasnda kilitli tutar. Bu esnada Allworthy hastalanr ve hasta yatanda seyahatte olan Bridgetn lm haberini alr. Tom Allworthynin iyilemesini kutlar. Ama Blifil Allworthyye, Tomun kendisi lmekte olduu iin konaca miras kutladn syler. Thwackum ve Square de ayn iddiay savununca Allworthy Tomu evden kovar. Tom, denize almaya karar verir. Ayn dnemde Sophia da evden kap Tomun arkasndan gider. Kznn katn renen Western da onun peine der. Tom gittii bir handa Northerton adnda bir askerle dvr. O srada orada

bulunan Partridge onunla ilgilenir ve Toma kendisinin onun babas olmadn syler. Tom ve Partridge birlikte seyahat etmeye balar. Tom, Bayan Waters adnda bir kadn Northertondan kurtarr ve Uptonda bir hana getirir. Akam yemeinden sonra Bayan Waters, Tomu batan kararak onunla beraber olur. Ayn hana gelen Sophia, Tomun baka bir kadnla olduunu renir ve manonunu Tomun odasnda brakp Londraya doru yola kar. Hana gelen Western, kzn bulamaynca bir sre sonra vazgeip eve dner. Sophia handa, kocasndan kaan kuzeni Bayan Fitzpatrick ile karlar. Londraya beraber giderler. Bu arada Sophiann manonunu bulan Tom, peinden Partridge ile Londraya doru yola kar. Sophia Londrada Leydi Bellaston ile kalr. Tomun methini duyan Leydi Bellaston Tom ile buluma planlar yapar. Tom kendisini Sophiaya ulatracana inanarak Leydi Bellaston ile beraber olur. Bir akam Leydi Bellastonun evinde yalnzken Sophia ile karlar. Olanlar iin ondan af diler. Sophia onu affettiini syler ama babasnn onunla olmasna kar ktn ekler. Sonrasnda kskanla kaplan Leydi Bellaston Tomu arkasndan Sophia ile dolap evirmekle sular. Sophiadan intikam almak iin ona ak olan arkada Lort Fellamar ile bir tecavz plan hazrlar. Tom, Leydi Bellastondan kurtulmann yollarn aramaktadr. Arkada Nightingale, evlenme teklifi ile ondan kurtulmay nerir. Leydi Bellaston, Tomun evlenme teklifini, onun servetinin peinde olduunu dnerek reddeder. Bu arada Sophiann Londrada olduunu renen Squire kz kardei ile gelir ve tam Lort Fellamar Sophiaya tecavz etmek zereyken kzn kurtarr. Ayn zamanda Allworthy ve Blifil de Londraya gelir. Tom Sophiann yerini renmek iin Bayan Fitzpatrickin evine gider. Tomu kskanan Bay Fitzpatrick onu delloya arr. Tom delloda onu yaralaynca hapse atlr. Bay Fitzpatrick ile beraber seyahat eden Bayan Waters Tomu hapiste ziyaret eder ve

Fitzpatrickin durumunun iyi olduunu syler. Bu esnada Leydi Bellaston ile Tom arasndaki ilikiyi renen Sophia her eyin bittiine dair bir mektup yollar. Partridge, Bayan Watersn Jenny Jones olduunu anlar ve Toma annesi ile yattn syler. Bu arada Bayan Miller, arkada olan Allworthyye Tomun ona olan nezaketini ve yardmseverliini anlatr. Ancak Allworthy Tomu bir daha grmek istemez. Allworthyyi ziyarete gelen Bayan Waters Tomun aslnda Bayan Bridgetn olu olduunu syler. Allworthy, Bridgetn ona bunu aklayan bir mektup yolladn, ancak Blifilin mektubu sakladn renir. Ayn anda lmek zere olan Squareden Toma hakszlk ettiini aklayan bir mektup daha alr. Bunun zerine Allworthy Blifili kovar ve Tom ile tekrar bir araya gelirler. Sonunda Tomun asil ve zengin biri olduunu renen Western, onu kzyla evlendirmeyi kabul eder. Ancak Sophia hala Toma kzgndr. Tom akn ilan eder ve af diler. Sonunda Sophia evlenmeyi kabul eder. Western da tm servetini onlara brakr. Tom Jones, Almanyada bildungsromann ilk kez ortaya kmasndan nce yazlm olmasna ramen, Giri Blmnde belirtilen bildungsromann genel zelliklerini ve I. Blmde ortaya konan ngiliz bildungsromannn da zelliklerini tadndan bir bildungsroman rnei olarak kabul edilebilir. te yandan romann genelinden de anlald gibi Tom Jones Alman bildungsromanndan ziyade pikaresk roman trne daha yakndr. Bu nedenle roman bu blmde, hem bildungsroman hem de pikaresk roman zellikleri bakmndan incelenecektir. Ancak ngiliz bildungsromannn geliiminde Alman bildungsroman kadar pikaresk roman da etkili olduundan, ngiliz bildungsromannda sz konusu iki tr harmanlanm durumdadr. Bu nedenden tr romanda iki trn ayr ayr incelenmesi mmkn deildir. Fakat almaya netlik kazandrmak asndan bu blmde nce romann

bildungsroman ve pikaresk roman tr zellikleri vurgulanacaktr. Daha sonra belirtilen bu zellikler romandan alntlarla desteklenecektir. Geneline bakldnda Tom Jones, pikaresk zellikler tayan ve bireyin geliimi zerinde duran otobiyografik roman unsurlarna sahip bir eserdir. Biyolojik geliim evreleri srasyla ele alnr. Bireyin geliimi deien koullarn, olaylarn ve eylemlerin bir sonucudur. Bireyin kaderinde d koullar kadar i dnyasnn da etkisi vardr. Sandersn dedii gibi roman kahramannn i dnyas ile d dnya arasnda kurduu denge ne kadar salklysa geliimi de o kadar dengeli ve salkl olur. Sanders bu bakmdan Fieldingin romannn: amal bir yolculuk, nihai dzenin salanmas, evrene ayak uydurma ve temsilen bir karakterin kaderinin incelenmesi olarak nitelendirilebileceini ortaya koyar.4 I. Blmde pikaresk roman kahramannn zellikleri anlatlrken pikaronun alt snfa mensup bir aileden geldii ve ailesinin toplum iinde saygnlktan yoksun olmas nedeniyle yaama olumsuzluklarla baladna deinilmiti. Tomun da pikaro gibi hayata

olumsuzluklarla balad anne-babasnn bilinmemesi ile desteklenebilir. Hatta bu durumun Tomun gerek anne-babas ortaya kncaya kadar tm yaamn olumsuz etkiledii romanda aka grlr. Romanda Tomun byd evre ve ocukluk dnemi anlatldktan sonra kitabn sonuna kadar romana hakim olan seyahat temas pikaresk roman zellii tadnn bir baka gstergesidir. Seyahat temas pikaresk romanda olduu gibi bildungsromann da nemli bir temasdr. nk bu yolla roman kahraman byd evreden uzaklap hayata atlarak yaamn ta kendisini tecrbe etme frsatn yakalar. Tecrbe, onun ruhsal olarak olgunlamasn salayarak _________________________
4

Andrew Sanders, 1994, s. 312.

geliimini tamamlamasn mmkn klan hayati bir unsurdur. Anlatc, romanda Toma bu frsat verir. Pikaresk romanda ve bildungsromanda kk bir topluma ait olan kahramann yolculuu byk ehirde noktalanr. nk byk ehir geliimi asndan en faydal deneyimleri elde edecei yerdir. Tomun seyahati de byk ehirde biter. Tomun geliim yks biyolojik geliim evrelerini takip eder. Bu da bir bildungsroman rnei saylabileceinin bir baka gstergesidir. Geliimi boyunca ona yol gsterecek kiilerin olmas yine bildungsroman ile rtr. Tomun ortalamann stnde bilin ve alg yeteneine sahip olmas onu bildungsroman kahramanna yaklatrr. Ancak bu durum onun toplum iinde farkl alglanmasna neden olur. Toplumun dier bireylerinden farkl olarak fikirlerini aka ortaya koyar ve duygularn hissettii gibi yaar. Bu durum toplumun ondan bekledii normallike ters dmesine yol atndan evresindekiler tarafndan ho karlanmaz. Toplumun bireylerinden normal olmasn yani Giri Blmnde belirtildii gibi toplumsal normlara uymasn beklemesi bir bildungsroman zelliidir. Giri Blmnde ayrca bildungsromann temsili karakterlerden yola karak tm topluma eksikliklerini gsterip dzeltmelerini amaladna da yer verilmiti. Fielding, Tom Jonesda Tom araclyla, zellikle de yolculuu boyunca toplumun farkl kesimlerini gzler nne sererek toplumsal eksiklikleri ortaya koyar. Ancak romann geneline bakldnda Fieldingin daha ok st snf ve onlarn yaantlarn tasvir ettii grlr. nk toplumun en nfuzlu kesimi, halka rnek olacak kiiler onlardr. Eer onlara hatalar gsterilirse aslnda alt snflardan ok fazla farklarnn olmadn fark edecek ve onlarla uzlaacaklardr. Uzlamann bildungsromann bir dier amac olduu yine Giri Blmnde belirtilmiti. Bildungsroman ile yaratlmak

istenen dnyada st ve alt snflar bar iinde yaar. Bildungsroman insanlara hatalarn gstererek bu dnyay yaratma amac gder. Fielding, romanda st snfn yapmack davranlarn, alt snfn dnyay tanmasna engel olan n yargsn tasvir eder. Bu yolla burjuva snfn eitmeyi amalar. Romanda farkl kiilerin azndan Toma verdii en byk nasihat grne aldanp kimseye gvenmemesidir; ki bu nasihat tm topluma yneltilmitir. Fielding romannda st ve alt snflar tasvir ederken aralarnda geen diyaloglardan yardm alr. Diyaloglar bildungsroman trnde son derece nemli olan unsurlardan biridir. Sz edilen zelliklerinden dolay bir bildungsroman rnei olarak kabul edilebilecek olan Tom Jonesa bu zellikler balamnda detayl bakmak bildungsroman rnei oluunu daha da destekleyecektir. Pikaresk roman kahramannn genel zelliklerine uygun olarak Tom yasak bir ilikinin meyvesi olarak dnyaya gelir. Roman boyunca peini brakmayan talihsizlii doumuyla balar. Kasaba halk, annesi olduu sanlan Jenny Jonesun evli bir adam olan Bay Partridgei yoldan karan ahlaksz bir kadn olduuna inanr. Zina yoluyla dnyaya geldii gerei, her zaman insanlarn Toma nyarg ile yaklamalarna neden olur. Ahlaksz bir ilikiden dnyaya geldii iin ktle eilimli bir ocuk olarak damgalanr. Yapt en kk hata bile gnahkar annebabas ile zdeletirilir. te yandan birlikte byd Blifil saygn bir ebeveynin ocuu olduundan hep sayg ile anlr. Tomun ocuksu davranlar ve yaramazlklar da ona kar olan bu nyargy tetikler. ncelikle, avlak bekisi Black George ile olan arkadal ona kt n kazandrr. nsanlar, bir kiinin kurduu arkadalklar yolu ile kimliini ortaya koyduuna inanr. Saygn arkadalar yerine sradan alt tabaka bir adamla dostluk kurmas, onlara gre Tomun kt karakterinin

bir gstergesidir. Zaman zaman kk hrszlklar yapar. Kavgaya hazr, hrn bir ocuktur.5 Bylece Tom okuyucunun karna ilk olarak olumsuz bir tablo ile kar. Oysa Tom znde iyi niyetli bir ocuktur. Fakat kendini ifade edemez. Mlayim, itaatkar ve mut asp d grnnn aksine asl kt olan Blifildir. Ama saygn aile ba onu korur. Bu noktada toplum iinde bir bireyi saygn klan kriterler de ortaya konmu olur. Para ve asil aile balar bir kiinin toplum iinde saygnlk kazanmas iin n koullardr. Durum byle olunca kiinin karakteri ne kadar kt olursa olsun sahip olduu bu gler onu bir kalkan gibi koruyacaktr. Dier bir deyile, sosyal stat her trl ayb rten bir olgudur. Bu da toplumun iki yzllnn en belirgin kantlarndandr. Tomun hatalarna ocuksu davranlar olarak bakan ve onu doumuyla deerlendirmeyen, ondan efkatini esirgemeyen tek kii Allworthydir. Allworthy her zaman Blifil ve Toma eit muamelede bulunur. Bildungsroman geleneine uygun olarak Toma yol gstericilik yapar. Allworthy iyi niyetli, salkl dnen, anlayl ve iyi kalpli bir adamdr. Ancak talih ona byk bir servet de bahetmitir. ( I. Kitap, I. Blm, s. 9) te yandan Allworthy evresinde olup bitenleri, insanlarn evirdii dolaplar gremeyecek kadar iyilie inanr. Anlatc onun evresinde dnen dolaplar anlayabilmesi iin iinde az da olsa ktlk barndrmas gerektiini ( I. Kitap, XI. Blm, s. 33) syler. Tomun Allworthyden baka yol gstericileri de vardr. Bunlar

Allworthynin hem Tom hem de Blifilin eitimleri iin tuttuu Thwackum ve _________________________ Henry Fielding, Tom Jones, Hertfordshire, Wordsworth Editions,1999, III. Kitap, II. Blm, s. 69. (Bundan sonra bu kitaptan yaplacak alntlar srasyla kitap,blm ve sayfa numaras ile alntnn yannda verilecektir. Romann Mina Urgan tarafndan yaplm evirisi bulunmakla birlikte bu almadaki alntlar romann aslndan alnm ve almann yazar tarafndan evrilmitir.)
5

Squaredir. Her ikisi de tamamen zt karakterlere sahiptir. Square, insan doasndaki iyilie inanr. Halbuki Thwackum, Adem ile Havvann cennetten kovulmasndan bu yana insann iinde gizli bir ktlk duygusu olduuna ve bunun sadece Tanrya inanarak deitirilebileceini dnr. Thwackum dindar bir tablo izerken, Square daha ada bir bak as yanstr. (III. Kitap, III. Blm, s. 73) Anlatc Thwackum ve Squarei sadece eksiklikleri ve tek ynl dnmeleri ile tasvir etmenin hakszlk olacan, iyi ynlerini de anlatp karar okuyucuya brakacan syler. Hemen ardndan Thwackumun erdem duygusunu, Squarein de dini duygular gz ard ettiklerini syleyerek onlar neden romanna koyduunu aklar: eer her ikisi de doutan gelen iyilik duygusunu tmyle gz ard ediyor olmasalard bu tarihte yer almayacaklard der. (III. Kitap, IV. Blm, s. 75) nk Fieldingin amac insann iyilik ve erdem duygularndan yoksun olmasnn toplumdaki yozlamann temelini tekil ettiini ortaya koymaktr. Romann bandan bu yana Toma yol gsteren kiilerin hi de grndkleri kadar kusursuz karakter zelliklerine sahip olmadklar bylece ortaya konmu olur. Allworthy ok iyi niyetli olmasna ramen, olaylar ve kiileri tm plaklyla gremez. Bu da bir ok yanl anlalmalara neden olur. Blifilin, Squarein ve Thwackumun Tomu karalamalarna inanr. Thwackum ve Square kendi eksikliklerini Tomun eksiklikleri olarak atfeder. Bu nedenle zaten kendi kimliini oluturma aamasnda olan Tomun yanl ynlendirilmesine neden olmakla birlikte, geliimi asndan ona faydadan ok zarar getirirler. Tom, Wilhelm kadar ansl deildir. Wilhelmin hayatnda, arka plandan onun geliimini yneten kuledeki topluluk istikrarl bir yapdr. Bu yapnn istikrarl admlar Wilhelmin salkl bir kiilik gelitirmesini mmkn klar. Oysa Tomun elikili karakterler arasnda dengeli bir kiilik gelitirmesi imkanszdr. Aslnda bu,

tm topluma ynelik bir eksikliktir. ocuklarndan erdemli olmalarn bekleyen yetikinler onlara tavsiye ettikleri erdemlerden yoksundurlar. Bu da Fieldingin burada, tm 18. yy. ngiliz toplumunu eletirmekte olduunun gstergesidir. Tomun evresindekiler tarafndan ho karlanmamasnn bir dier nedeni ise duygularn olduu gibi yaamas ve fikirlerini beenilme kaygs tamakszn aka ortaya koymasdr. Baka deyile bildungsromanda belirtilen toplumun koymu olduu normallik kriterine uymamasdr. Bu kriter balamnda onun iki yzl davranmas gerekmektedir. Tom, son derece doal bir ocuktur. Tepkilerini, sevinlerini snrlamadan, iinden geldii gibi yaar. Kar olduu fikirlere lml yaklamaz ve onlar tmyle reddeder. Bu da dik bal, asi bir ocuk olarak alglanmasna yol aar. Aslnda Tom klasik bildungsroman kahraman gibi normalin stnde bilin ve alg yeteneine sahiptir. Ama bulunduu toplumun bireyleri ayn dzeyde alg yeteneine sahip olmadndan bunu yadrgarlar. te yandan Blifil, tam da toplumun bekledii davranlar sergiler. Hi benimsemese de evresindekiler iin nemli olan deerleri desteklermi gibi grnr. Tam bir ikiyzllk rnei sergiler. Anlatc, Blifilin Tom ile elien ve dierleri tarafndan takdir edilmesine neden olan bu zelliini ak bir dille ortaya koyar: Tom Jones, efendisinin nnde eilmek veya apka kartmak gibi sayg ifadelerini unutmann yan sra efendisinin retilerini ve rnek davranlarn da gz ard ediyordu. Davranlarnda ve d grnnde ar ballktan yoksun, dncesiz, akl bir kar havada bir ocuktu. Sk sk akrannn (Blifil) itaatkarlna ve ciddiyetine arszca glerdi. Bay Squarein dierini (Blifil) beenmesinin nedeni de buydu, nk Tom Jones Thwackumun ve kendinin ona alamaya alt retilere aldr etmiyordu Halbuki Blifil daha on altsnda her iki retmenine de kendini sevdirmenin yolunu bulmutu. Biriyle din timsali, tekiyle erdem abidesi oluyordu. Ve her ikisi ile bir arada olunca sessiz kalmay tercih ediyordu; ki bu

sessizlii her biri kendine gre yorumluyordu. Her iki beyefendiyi yzlerine vmenin dnda sk sk arkalarndan Allworthyye onlarla ilgili vgler yadryor; days onun herhangi dini veya ahlaki davrann vdnde ise hepsini Thwackum ve Squareden ald iyi eitime borlu olduunu sylyor; days da bu vgy sahiplerine aktaryordu. Bunun ie yaradn her ikisi zerindeki muhteem izlenimlerden karabiliyordu. Ne de olsa ikinci azdan duyulan yaclk kadar kar konulmaz yoktur. (III. Kitap, V. Blm, s. 79) Blifil sahte itaatkarl ile herkesin gzn boyamay baarsa da, Sophia daha gen yanda yetikinlerin gremediini grr ve Tom ile Blifil arasndaki fark kefeder. Anlatc Sophiann gzlemini yle dile getirir: Dorusunu sylemek gerekirse, Sophia gen yanda Tomun tembel, dncesiz, zppe olmasna ramen kimseye deil sadece kendine zarar olduunu, te yandan Blifilin sagrl, sessiz, yumuak bal olmasna ramen sadece bir tek kiinin kar ile ilgilendiini ayrt edebiliyordu; ki bu kimsenin kim olduunu, okuyucu bizim yardmmz olmadan bulabilecektir O (Sophia), her iki kelimenin de anlamn kavrar kavramaz Tom Jonesu yceltip Blifili kmsedi. (IV. Kitap, V. Blm, s. 103.) Anlatc Tom ve Blifilin karakterleri arasndaki fark ortaya koyduktan sonra karar okuyucuya brakr. Ancak okuyucuyu Tomun lehinde ynlendirir. Blifilin gerek niyetini fark edenlerden biri de finale yaklarken Londrada evinde kaldklar Bayan Miller olur. Allworthy ile birlikte gelen Blifilin, Tomun sulanarak tutukland esnada onun sulu olduu konusunda srar ederken yzndeki yalanc ifade Bayan Millern gznden kamaz. Ancak Allworthynin gerekleri grebilmesi iin biraz daha zaman geer. Tomun geliim yks bildungsroman geleneine uygun olarak biyolojik geliim evrelerini takip eder. ocukluk dneminden sonra anlatm, delikanllk

dnemi ile srer. Delikanllk dnemine giren Tomun kar cinse olan duygular da filizlenmeye balar. ocukluk dneminde anlatc, daha ok Tomun doumu ve haarlklar zerinde dururken; delikanllk dneminde kar cinsle kurduu ilikiler zerinde younlar. Ancak ilk balarda Tom, kar cinse hissettii duygularla ocuksu oyun peinde olma durumunu birlikte yaar; ki bu dnem ocukluktan ergenlie geii simgeler. ykde karsna kan ilk kar cins Sophia olur. Sophia aslnda, Tomun sosyal statsnn tam aksine saygn bir ailenin tek kzdr. Toplum iinde allagelmi zere, kendi akranlarnn ald eitimi alm ve saygdeer bir hanmefendi olan halasnn yannda yetimitir. Tm bunlara doann katks, esiz bir gzellik ve zarafet olmutur. Sadece d grn deil, akl ile de farkn belli eden gen bir hanmdr. Son derece saygdeer halasnn himayesinde doann ona bahettiklerini ilemi ve gelitirmi; genlik dneminde saray eraf ile olan ilikileri sayesinde yol erkan renmiti. (IV. Kitap, II. Blm, s. 97) Anlatc Sophiann gzelliini iirlerden alntlarla ssler. Tasvirinde arya kaan anlatc, okuyucuya byle bir gzelliin ve zekann bana iler aabilecei konusunda sinyal verir. Tom ve Blifil arasndaki kiilik farkn oktan anlam olan Sophia, Toma yaknlk duymaya balar. lk kez yalnz kaldklarnda, Tom Sophiadan bir iyilikte bulunmasn rica edeceini syler. Sophia bu ricann ilan- ak olacan sanr. Anlatc durumu bildungsroman geleneine uygun olarak alayc bir tonla okuyucuya aktarr: Ne gen adamn tavr, ne konuya girme biimi ona (Sophia) ilan- ak edeceinin sinyallerini vermemi olsa da; ya doa kulana bir eyler fsldam ya da aklamayacam bir ey buna neden olmu ki aklna byle bir fikir gelmi; yznn rengi solmu; eli aya titremi; kelimeleri kekelemiti. Eer Tom bir cevap bekliyor olmasa bu durum srecekti. (IV. Kitap, V. Blm, s. 104)

Halbuki Tomun ondan istedii iyilik, babasn Black Georgeun aleyhinde ikayette bulunmamas konusunda ikna etmesidir. Tom Sophiann ona olan ilgisini ve beklentisini fark etmekten uzak, sadece avlak bekisinin menfaati iin

abalamaktadr. Ak ona uzak grnmektedir. Her zaman hata yapan biri olan Tom, bu defa ortaya konan karakterine ters den, beklenmeyen bir davranta bulunur. Squire Western ile aras son derece iyidir ve sk sk onun avc olu kimlii ile evlerini ziyaret etmektedir. Oluymu gibi karland bir evin kz ile ak yaamak ona gre hi de erdemli bir davran deildir: grd misafirperverliin ve samimiyetin karln o evi soyarak demek en alak, en adi hrszlktr. (IV. Kitap, V. Blm, s. 108) Dier yandan Sophiann gzelliinin ve erdemlerinin de farkndadr. Tom bu davran ile eski haar kimliinden yava yava syrlmakta olduunun sinyalini verir. Fakat ortaya kar ki gnln bir baka kadna kaptrmtr. (IV. Kitap, VI. Blm, s. 108) Burada anlatc, bildungsromanda grlen alayc tonuyla romann genelinde yapt gibi okuyucuyu yanl ynlendirip sonrasnda doruyu syler. Tomun yardm etmek iin urat Black Georgeun Molly adnda bir kz vardr. Molly on alt yana gelinceye kadar Tom ona hi kar cins gzyle bakmaz. Bu esnada kendisi de on dokuz yana gelmitir. Bu arada Tom Mollyden holanmaya balar. Ama tpk Sophia iin hissettiklerini Molly iin de hisseder. Mollyye yaklamak babasna ihanet etmek anlamna gelir ve onlara yapt tm iyilikleri boa karacaktr: Stats ne kadar dk olursa olsun gen bir kadn ayartmak ona (Tom) ok haince bir su olarak grnd. Babasna duyduu iyi niyet, ailesine kar hissettii merhamet de bu fikri teyit etti ve ay boyunca ne Seagrimlerin evine gitti ne de kzlarn grd. (IV. Kitap, VI. Blm, s. 109) Ancak

Tomdan holanan Molly, onun peini brakmaz ve sonunda erdemli karmlarnn stesinden gelmeyi baarr. Molly, aslnda hi de Tomun dnd kadar masum ve zavall bir kz deildir. Ancak davranlar ile Tomu aksine inandrr ve onu yoldan kard iin kendini sorumlu tutmasna neden olur: Molly roln ylesine iyi oynad ki Tom zaferi kendi zerine ald ve gen kadnn onun ehvetinin kurban olduuna inand. (IV. Kitap, VI. Blm, s. 109) Sophia ve Molly, tpk Tom ve Blifil gibi birbirine zt karakterde kiilerdir. Sophia, Tom gibi erdemli ve masum, Molly ise Blifil gibi ikiyzl ve dzenbazdr. Bu kez Tomun iyi niyeti Mollynin gerek yzn grmesine engel olur. Sonunda Mollynin hamile olduunu renir. Kendini ve bebeini garanti altna aldna inanan Molly, yardm iin Sophiann verdii kyafetlerle hamileliini gizleyerek kilisede boy gsterir. Ama hi de istedii gibi bir izlenim yaratamaz. Aksine insanlar, onun bu ereti kyafetleri ile alay ederler. (IV. Kitap, VII. Blm, s. 111) Molly hncn Goody Brown adnda bir kzdan karr. Aralarndaki kavgay anlatc Homerin destanlarndan birine benzetir. Bir kahraman edasyla olay yerine gelen Tom, Mollyyi kurtarr. Halbuki kavga hi de destana benzemeyen bir nedenden tr kmtr. O da, kadnlar arasndaki kskanlktr. (IV. Kitap, VIII. Blm, s. 115) Bu srada Tomun Mollynin ocuunun babas olduu ortaya kar. Thwackum ve Square, Toma olan her zamanki olumsuz tavrlarnn devam olarak Allworthynin onu cezalandrmas gerektiine inanrlar. Balarda Tomun tarafn tutuyor gibi grnen Square de artk onun iyi bir cezay hak ettiini dnr. Tm abalara ramen Allworthy Tomu affeder. Gen bir erkein kadnlara olan zaafnn ceza gerektirmeyen doal bir eilim olduu fikrindedir. (IV. Kitap, XI. Blm, s.

124) Tomun Molly ile olan ilikisini ve Mollynin hamile olduunu renen Sophia, Toma olan duygularndan vazgeer; nk hak etmediini dnr. Ama Tom kendisini kontrolden km bir attan kurtardnda, ona olan hisleri yeniden uyanr. Bunun stne bir de hizmetisinden daha nce Tomun onun hakknda sarf ettii vgleri duyunca daha da etkilenir. (IV. Kitap, XIV. Blm, s. 133) Bu esnada kendisinin Mollyyi yoldan kardn dnen Tom, eer onu terk ederse sonunun fahielie doru gideceine inanr. Yapt hatann farkndadr ve hatasn telafi etme bykln gsterir. Dier yandan Sophiann gzelliinden ve asaletinden iyice etkilenmitir. Fakat Mollyye duyduu sorumluluk ve merhamet yznden artk Sophiay dnmeme karar alr: Bu dnceler arasnda zavall Tom uykusuz bir gece geirdi ve sabah ald karar, Mollynin yannda yer almak ve Sophiay bir daha dnmemekti. (V. Kitap, III. Blm, s. 143) Tomun Mollyye duyduu merhamet ve sevgi fazla uzun srmez. Sophiaya olan hisleri ar basar ve Tom bir zm yolu retir: Mollyye olan borcunu baka ekilde telafi edebilirdi; yani bir miktar para vererek. (V. Kitap, V. Blm, s. 147) Aslnda Tom, bu teklifin ok aalk bir teklif olduunu bilir. Molly teklif karsnda ok krlacaktr. te yandan ok fakir olduu iin bunu reddedemeyeceini dnr. Bu amala Mollyye gider ve Allworthynin onunla grmesini istemediini ve eer grmeye devam ederse tm mal varlndan mahrum kalacan ve bunun sadece kendini deil Mollyyi de sefalete srkleyeceini syler. Molly alayp szlanp mahvolduunu ve ondan baka hibir erkei sevemeyeceini syler. (V. Kitap, V. Blm, s. 148) Tam bu srada yatann ucundaki hal der ve arkasndan Square kar. (V. Kitap, V. Blm, s. 149) Tomun o anda beklenen tepkisi kzmas ve her iki aa da hakaret yadrmasdr. Ama o kahkaha atar ve Doal bir arzunun tatmininden daha

masum ne olabilir ki? der. (V. Kitap, V. Blm, s. 152) Neesinin nedeni aslnda anlalmaz deildir. Hem Mollyye teklif edecei ve znde iren olduuna inand paray vermekten kurtulmu, hem de Mollyye duyduu sorumluluk hissi ve Sophiaya kavumas iin ortadaki engel de kalkm olur. Ayrca ok saygdeer grnp kendisini eletiren Squarein de asl yzn grm olur. Mollyyi hamile brakt iin sk bir ceza almas konusunda elinden geleni yapan Square, imdi cezalandrlmas gerektiini dnd crm kendi ilemektedir; ki bu, toplumdaki ikiyzlln bir dier somut delilidir. Olay aa knca Mollynin kardei Betty, Toma Mollynin hayatndaki ilk erkein Will Barnes olduunu ve muhtemelen ocuun babasnn da o olduunu aklar. (V. Kitap, VI. Blm, s. 153) Artk Tomun tm kalbi Sophiaya aittir. Ancak ortada bir sorun daha vardr. O da, Tomu yaptklar ile yarglayan ve onu bu davranlara gtren asl nedenleri hibir zaman grmek istemeyen toplumun tipik bir bireyi olan Westernn, onun kzyla evlenmesine izin verip vermeyeceidir. Gece yatanda bunlarn muhasebesini yapan Tom, hayatnn onur ve eilimleri arasnda verilen bir mcadeleden ibaret olduunun farkna varr. lk kez gerekten dnmeden yaptklarnn cezasn deyecek olma ihtimali altnda ruhu ezilir. Bu farkndalk Tomun, geliiminde nemli ilerleme kaydettiini gsterir. Sophiann Toma olan duygular sayg ve merhamet ierir. (V. Kitap, VI. Blm, s. 155) Birbirlerine olan aklarnn farkna varan iftin ilk karlamalar da heyecanl olur. Mollynin kollarnda son derece rahat hareket etmi olan Tom, bu asil gzellik karsnda titremekte, rkek ve onu krmamak iin kelimeleri semektedir. Sophia ise ona gre daha rahattr. Hatta ak szcn ilk kez o, ak bir dille kullanr. Toma oranla kendine gveni daha fazladr. (V. Kitap, VI. Blm, s. 156)

Tom Sophiay ikinci defa kurtarnca babasnn vgsn kazanr. Bu kez, baylan Sophiay ayltmak iin kendini gle atar. (V. Kitap, XII. Blm, s. 175) Anlatc, Sophia ve Tomun birbirlerine olan aklarndan yola karak ak bir dille ak konusundaki grlerini dile getirir. Aslnda anlatc, romann genelinde anlatma mdahale eder ve kendi fikirlerini ortaya koyarak okuyucuyu ynlendirir. Anlatc, akn var olmadna inanan dnrlere kar olduunu syler. Akn varlna inanmakla birlikte, ak materyalist bir bak as ile ele alr. Ak, kar cinse duyulan alk olarak nitelendirir: ak denilen ey, yani itahn bir para ho beyaz insan etiyle doyurma arzusu (VI. Kitap, I. Blm, s. 180) Ancak bu arzunun yala birlikte canlln kaybedeceini, bu nedenle de ak ayakta tutan deerlerin sayg ve minnettarlk olduunu savunur. (VI. Kitap, I. Blm, s. 180) Tom ve Sophiann birbirlerine olan ak, Tomun Molly ile olan beraberlii ile karlatrldnda sayg zerine kuruludur denilebilir. Gen yetikinlik dnemine kadar Tomun geliimi, sosyal evresindeki aibeli yeri ve kar cinsle ilk ilikileri zerine kuruludur. Geliiminin onu olgunlua tayacak ikinci yars byd evreyi terk etmesi ile balar. Bildungsroman kahramannn ruhsal geliimini tamamlamas iin hayat ve hayatn iindekileri bireysel olarak deneyimlemesi ve bunun iin yaad kk dnyadan syrlarak daha geni d dnyaya almas gerektii Giri Blmnde bildungsromann tr zellikleri arasnda belirtilmiti. Pikaresk roman trnn de arzulanan bu amalar gerekletirmek zere roman kahramann yolculuk etmeye srkledii aklanmt. Tom Jonesdaki anlatc bu noktaya XIII. Kitabn I. Blmnde deinmektedir. Anlatc Deha (Genius), nsaniyet (Humanity), renme (Learning) ve Deneyime (Experience) seslenerek romann yazmas iin ona yol gstermelerini ister. (XIII.

Kitap, I. Blm, ss. 483-485) Anlatcnn amac okuyucusuna doru yolu gstermek iin yaadklarndan, rendiklerinden, insani duygularndan ve bunlar okuyucunun reddetmeyecei bir biimde sunabilmesi iin dehasndan yardm almaktr. Tm bu unsurlar Tomun geliiminin de yol gstericileridir. Bildungsroman kahramanna uygun olarak Tom bulunduu toplumun bireylerine kyasla ortalamann stnde zihin kabiliyetine, insani duygulara ve kendine gre iyi bir eitime sahiptir. Ancak geliimi iin asl gerekli olan deneyimdir. nk ancak deneyim yoluyla sahip olduu dier zellikleri pekitirecektir. Yapt yolculuk sonunda kazand yaam tecrbesi ile geliimi tamamlanm olacaktr. Onun evini terk etmesinin nedeni daha nce birok defa olduu gibi Blifilin Allworthyyi kkrtmasdr. Olay yle gerekleir: Allworthynin geirdii hastalk dneminde Blifil, Thwackum, Square ve emektar hizmetisi Wilkins, Allworthynin lm deinde olduu sanld iin konacaklar mirasn hayallerini kurmaktadrlar. Allworthy iin gerekten zlen tek kii Tomdur. Bu esnada Blifil annesinin lm haberini alr ve bu haberin Allworthynin lmn hzlandraca midiyle ona da syler. Fakat beklenen gereklemez ve Allworthy hayata geri dner. Haberi alan Tom, sevinten ikinin dozunu fazla karnca sarho olur. Durumdan istifade eden Blifil, onu minnettar olmamakla sular ve aralarnda bir tartma geer. (V. Kitap, VII. Blm, s. 160) Ardndan ormana giden Tom alkoln verdii rehavetle kendini imenlerin zerine atar ve Sophiaya vgler yadrmaya balar. Bu esnada Molly yannda belirir. Tom genliinin verdii ve frenlemekte glk ektii arzularyla Molly ile tekrar birlikte olur. Ayn anda Blifil, Thwackum ve Square ile ormann ayn blmnde yrmektedir. Aslnda bu yry ve ynn belirleyen Blifildir. nk orada Tomu bulacandan emindir. Bylece Tomun iledii kabahatler katlanacaktr.

Aralarnda kavga balar. Blifil ve Thwackum yaralanr ve kavgay oradan gemekte olan Squire Western durdurur. Blifil olanlar Allworthyye anlatmakta gecikmez. zerine bir de Tomun Sophiaya olan ak eklenince Allworthy Tomu sadakatsizlik ve ahlakszlk sulamalaryla, verdii bir miktar para ile evden kovar. Bu noktadan sonra Tom yoluna tek bana devam edecektir. Hibir koruyucusu olmadndan bu yolculuk ona gerek yaam ve dnyay tantacaktr. (VI. Kitap, XI. Blm, s. 210) Tom ok sevdii Allworthyye verdii zntden dolay evi terk etmesinin en doru ey olduunu dnr: Bay Allworthynin gcenmesi, ona verdii huzursuzluk hepsinden baskn geldi. stne bir de tm bunlar feda etse de baary elde edemeyecei eklenince onuru umutsuzluunu, onu byten adama olan minnettarln ve sevdii kadna olan akn hakl kard ve arzularnn stesinden geldi. Sonunda Sophiann mahvoluuna neden olmaktansa onu terk etmeyi tercih etti. (VI. Kitap, XII. Blm, s. 211) Artk Tom hayatta kalmak ve varln srdrmek iin bildungsroman geleneine uygun olarak tek bana mcadele edecektir. Bu ana kadar aina olduu evreden ayrlmas ayn zamanda geliimini de olumlu ynde etkileyecektir. nk bulunduu evre yenilikten uzak, hep ayn kiilerin yaad, ayn deerlerin hkm srd bir ortamdr. Bylesi tek dze bir ortamda gerek anlamyla hayat tanmas mmkn deildir. Bu da olgunlamasn geciktirir. Oysa baka yerler grmesi, farkl insanlarla tanmas, deiik deer yarglarn gzlemlemesi, ksaca yaam bireysel olarak tecrbe etmesi onu olgunlua tayacaktr. Anlatc, bildungsroman geleneine uygun olarak Toma hepsini tecrbe etme frsat tanyacaktr. Tpk Wilhelm gibi Tomun yaad evi terk etme nedeni umutsuz akdr. Wilhelm de sevdii kadnn kendisini aldattn dnd iin umutsuzlua kaplr ve artk o evrede mutlu olamayaca

inancyla yeni yerler arayna girer. Tom bundan sonra hibir arkada olmad inancyla kendini kaderin kollarna brakr: brak kader hayatn ekillendirsin; bu zavall adama olanlar hi kimsenin umurunda olmayacandan benim iin de artk hibir nemi yok. (VII. Kitap, II. Blm, s. 222) ve Tom terk edilmilik duygusuyla denize alma karar alr. lk etapta bir grup asker ile karlar. Onlarla eitim ve hayat tecrbesinin nemi zerine bir konuma yapar. Tom, okula gitmeden de insann bir eyler renip kendini yetitirebileceini savunur: bir insann okula gidip de hibir ey renemeyecei gibi okula gitmeden bir eyler renmesi de mmkndr. (VII. Kitap, XII. Blm, s. 255) Tom bu dncesiyle ngiliz bildungsromanna zg okul dnda, bireyin kendini eitmesi zelliini vurgulam olur. Onun bu dncesi ayrca 18. yy. tecrbe anlay ile rtr. 18. yy. da tecrbe, bireyin toplum iinde her trl faaliyet sonucu edindii deneyimleri kapsar. Tom askerlere aralarna katlmak istediini syler ve bunun nedeni olarak dine hizmet etmeyi gsterir: bence hibir kimsenin dini amalardan daha asil bir davas olamaz; ve okuduum snrl sayda tarih kitaplarndan bildiim kadaryla din uruna savaanlar kadar cesuru yoktur. (VII. Kitap, XII. Blm, s. 255) Thwackum zamannda Tomu dine kar gelmekle sulamt. Ama Tom imdi orduya katlmak istemesinin bir nedeninin de Protestan olmas olduunu sylyor. Okuyucu ilk kez bu sahnede Tomun ald, fakat yeterli zeni gstermedii eitimden ve retilerden kendine paye kardn aka gzlemlemektedir. Aslnda hi de yargland gibi aylak aylak gezmemi, kendine bir takm deerler oluturmaya almtr. Yoluna yalnz balam olan Tom askerlerle karlat handa babas olduu iddiasyla toplum iindeki yerini tamamen yitirmi olan Bay Partridge ile karlar.

Partridge yolunun geri kalannda Toma elik etmek ister. (VIII. Kitap, VI. Blm, s. 291) Aslnda Partridgein amac tmyle bireyseldir. Eer Tomla birlikte olur ve yardm ederse bu sayede kaybettii onurunu ve namn geri kazanabileceini dnr. Gerekleri bilmeyen Partridge, Tomun babasndan (Allworthy) katn dnmektedir. nsanlar Jennyyi yoldan karann kendisi olduuna inanrken, o yle olmadn bildiinden kendi zihninde Jennynin a olarak Allworthyyi belirlemitir. Tomun aibeli doumu ve ebeveyni yolculuu boyunca da peini brakmaz. Karlat insanlar onun iin kendilerine gre bir gemi kurgularlar. Tom, Partridgein refakatini kabul eder. Bu noktada okuyucunun zihninde Tomun artk yalnz olmayaca ve bildungsroman geleneine uygun olarak ona yol gsterecek birinin olaca fikri belirir. Partridge romann banda iyi eitimli ve bilgili bir retmen olarak tantlmt. Bu nedenle okuyucuda faydal ve doru bir yolda olduu dncesi uyanr. Ama durum hi de umulduu gibi olmaz. Partridge birok yanl anlalmalara neden olur. ncelikle kendisi Allworthynin onun babas olduuna inand iin Tomu byk bir servetin varisi olarak grmekte ve gittii her yerde karlat insanlara onu byle tantmaktadr. Bylece insanlarn Toma saygs uyanmaktadr. Ancak gerei, yani Tomun be parasz evden kovulduunu rendiklerinde ise onu hi hak etmedii halde ikiyzllkle ve sahtekarlkla sulamaktadrlar. Sonu olarak Partridge Tomun hayatna giren sahte yol gstericilerden biridir. Tom, Partridge eliinde yoluna devam eder ve bir sre sonra Gloucesterde bir handa duraklar. Han sahibi Bay ve Bayan Whitefielddr. Tom burada Allworthyye Bayan Blifilin lm haberini getiren avukat Bay Dowling ile karlar. Bu blmde Tomun kaderini etkileyen herhangi bir olay yaanmaz. Tomun bir sonraki dura Partridge ile birlikte durakladklar bir tepe olur. Ev sahibi

adam, dnyann farkl yerlerini grm ve sonrasnda inzivaya ekilmitir. Bu adam Tomu farkl kltrlerin zellikleri ile tantrr. Fakat grd ve Toma aktard tm kltrlerin en belirgin ve ortak zellii ikiyzllk ve d grne verilen nemdir: insanlarn farkl davranlarn tanmak iin seyahat edenler mutlaka Venedikteki karnaval grmelidirler. nk orada Avrupann eitli lkelerinde greceklerini bir arada gzlemleyebilirler. Ayn riyakarlk, ayn sahtekarlk; ksaca farkl maskelere brnm ayn ktlkler ve eksiklikler. spanyada bunlar azametle, talyada aaayla sslenir. Fransada bir uak, zppe; kuzey lkelerinde ise apal klndadr. Ama insan doas her yerde ayndr, ayn nefret ve kmseme kayna. (VIII. Kitap, XV. Blm, s. 332) Aslnda ev sahibi Tomu yolculuu boyunca karlaabilecei tehlikelerin en by konusunda uyarmak istemektedir. Karlaaca insanlarn d grne nem verdiini ama kendisinin d grne aldanmamas gerektiini nk gerein ok farkl olabileceini; kendisine gsterilen samimiyet ve yardmseverlie de kanmamasn nk bunun kar sava olduunu belirtir. Hatta anlattklarn kendi hikayesi ile de destekler. George Gresham adl kiinin kendisini nasl kt alkanlklara ittiini ve avlak bekisi Bay Watsonn gvenini suiistimal edip defalarca kendisini aldattn anlatr. Fakat Tom, onun verdii tm mesajlara ramen insann iindeki iyilik inancnda srar eder: Dnyada ksa bir sredir yaamaktaym ama arkadalk etmeye deen adamlarla ve sevilmeye deer kadnlarla karlatmEer dnyada u an olduundan daha fazla ktlk olsa bile bu, insanlarn aleyhine yaptn varsaymlarnn doruluunu kantlamaz. nk bunlarn byk bir blm sadece tesadften ibarettir ve ktlk yapan insann kalbi tamamen talam ya da kt deildir. Ancak kalbinde bu duygular barndranlar byle genellemeler yaparlar. (VIII. Kitap, XV. Blm, s. 334-335)

Tomun burada Fieldingin szcs olduu grlmektedir. Fielding insann iinde varolan iyilik duygusuna inanmaktadr. Fakat Tomdan farkl olarak insanlarn hata yapmaya eilimli olduunu ve iinde tutarsz duygular barndrdn da bilir. Tomun ev sahibinin sylediklerinin doruluuna inanmas iin kendisinin bunlar tecrbe etmesi gerekmektedir. Tom, Partridge ile birlikte tepeden ayrlr ve yola devam eder. Sonrasnda konaklad Uptondaki handa olanlar, romanda bundan sonraki olaylarn akn ve Tomun Sophia ile olan ilikisini tmyle etkileyecektir. Tom Allworthynin evini terk etmeden hemen nce Squire Western ve Allworthy, Sophiaya iyi bir e olarak Blifilde karar klarlar. Dnemin geleneklerine uygun bir evlat tablosu izen ve babasnn sznden kmayan Sophia, ilk kez babasnn bir isteini reddeder. Bu srada bir dnem yannda kald halas Bayan Western ziyaretlerine gelir. Bayan Western hi evlenmemi ama ak ilikileri ve cilveleri konusunda bilgili, yetenekli ve eitimli bir kadndr. Anlatc Bayan Western toplumdaki insanlarn bak as ile tanttktan sonra kendi yorumunu getirir: zetle hibir yapmack ve ikiyzl davran gznden kamamt. Ancak hi ylesini grmedii iin drst insann sradan davranlar hakknda neredeyse hibir ey bilmiyordu. (VI. Kitap, II. Blm, s. 182) Hemen ardndan anlatc Bayan Westernn sylenenin aksine ak konusunda da fazla bir ey bilmediini, onun Sophiann Blifile ak olduunu sanmas ile kantlam olur. Bu noktadan sonra Squire Western ve hala Western birlikte hareket ederek Sophiay Blifil ile evlenmeye ikna etmeye alr. Squire kzna kar otoriter, dedii dedik bir baba modeli tekil ederken halas kadn olmann verdii yumuak ballkla Sophiaya kar daha esnek davranr. Ama znde yapmak istedii kardeininki ile ayndr. Halasnn yumuak ballndan cesaret

alan Sophia, ona Toma olan akn itiraf eder. Bunu duyan halas artk kardei ile ayn davran tarzn izlemeye balar ve kardeine bunu sylemekte gecikmez. Deliye dnen baba Western kzn odasna kilitler ve Blifil ile evlenmeyi kabul edinceye kadar kmasn yasaklar. Tomu severken ve Blifilin ona kyasla nasl ikiyzl olduunu bilirken, Sophia Blifil ile evlendirilme basklarna daha fazla dayanamayp hizmetisi Bayan Honour ile beraber evden kaar. Tomun olanlardan haberi yoktur. Sophiay yitirmi olmann verdii acyla yoluna devam etmektedir. Kader onlar Uptondaki handa bir araya getirir. Fakat bu bir araya geli Tom iin pek de ho olmaz. Sophiadan nce hana gelmi olan Tom, Bayan Waters adnda bir kadn bir kabadaynn elinden kurtarr. Bayan Waters, Northertonun bulunduu bln ba olan Bay Watersn karsdr. Aslnda onun metresidir fakat kars gibi davranmaktadrlar. Tomun kahramanlna hayran kalan Bayan Waters ayn zamanda onun yakkl oluundan da etkilenir ve teekkr bahanesiyle Tomu odasnda akam yemeine davet eder. Erkeklerin kalbini fethedip istediini almada olduka deneyimli olan Bayan Waters, Tomu etkilemeyi baarr ve birlikte olurlar. (IX. Kitap, V. Blm, ss. 354-355) Bir sre nce ayn hana karsn aramak iin Bay Fitzpatrick adnda bir adam gelir ve yalnz bir kadnn hana geldiini renince, onun kars olduu dncesiyle gecenin ortasnda Tom ve Bayan Waters uyurlarken odalarna girer. Tom bu davetsiz misafire orada ne aradn sorunca aralarnda kavga balar. Yan odada kalan, Fitzpatrickin arkada olduu ortaya kan Bay Maclachlan grlty duyunca hrszlarn saldrd dncesiyle odaya gelir ve durumu akla kavuturur. Bu srada uyanan Bayan Watersn kars olmadn gren Fitzpatrick kar-koca sand Tom ve Bayan Watersdan zr diler. Ancak bu kez Bayan Waters hi kimsenin kars olmadn syler ve yardm iin barr.

Odaya gelen han sahibesine bu adamlarn gece yars odasna girdiklerinden yaknr. Bay Maclachlan odaya hrsz girdii endiesiyle yardma geldiini syler. Ne syleyeceini bilemeyen Tom ayn bahaneyi kullanr ve olay kapanr. (X. Kitap, II. Blm, s. 367) Ayn hana gelmi olan Sophia Tom ile konumak ister. Bu dileini Partridgee aktaran Bayan Honour, ondan Tomun baka bir kadnla olduunu renir ve bunu Sophiaya anlatr. Han hizmetisi de olanlar dorulaynca Sophia ikna olur ve Tomun sadece kt biri deil, aalk, adi bir yalanc (X. Kitap, V. Blm, s. 379) olduu dncesiyle artk peini brakmaya karar verir. Ama gitmeden nce ayn handa bulunup olan biten her eyi bildiini Toma gstermek zere stnde ad yazl olan manonunu Tomun odasnda brakr. Bu esnada hana Bayan Fitzpatrick ve hizmetisi Bayan Abigail gelir. Onunla tanan Sophia aslnda onun babasnn yeeni olduunu renir. Ardndan onun hikayesini dinler. Bayan Fitzpatrick, rlandal Fitzpatrick ile evlendiini ama bir sre sonra onun sadece kendisinin parasnn peinde olduunu fark ettiini ve daha fazla para kaptrmamak iin ondan katn anlatr. Kocasnn ayn handa olduunu rendiinden o da oradan ayrlp Londraya gitmek niyetindedir. Sophia da ona katlmaya karar verir. Londrada bir aile dostlar olan Leydi Bellastona snabileceini ve onun kendisini Blifil ile evlenmekten kurtarabileceini dnr. Bylece hep birlikte yola karlar. Sophiann manonunu odasnda bulan Tom, Partridgeden her eyi renir. Ama Sophiay aramaya baladnda ok ge kalmtr. Handan ayrldklarn duyunca o da Partrridge ile birlikte pelerinden gider. Tom Molly ile beraber olmakla hata yaptnn farkna varm ve bundan piman olup Sophiann gnln almt. Ama bu kez yapt Sophia iin affedilmezdir. nk Sophia onun ak iin ilk kez babasna kar km ve ona gvenerek arkasndan gelmitir. Bu kez Tom gerekten

onun gvenini tamamen kaybeder. Yine ocuksu hatalarndan birini yapmtr. Fakat hep olduu gibi iinde Bayan Watersdan faydalanma arzusu yoktur. Asl yoldan karan Bayan Watersn kendisidir. Tom yine sadece igdsel arzusuna yenik der. Ancak bu kez zamanlama gerekten onun aleyhinde olur. Kader yine ona kt srprizler sunmaya devam etmektedir. Fakat bildungsroman geleneine uygun olarak kaderinin yan sra Tomun kendi eylemleri de hayatn ekillendirmektedir. te yandan Tomun kadnlarla olan deneyimlerinin d grnnden kaynaklanan rastlantsal olaylar olduu sylenebilir. Anlatc ilk kez IX. Kitabn V. Blmnde Tomun fiziksel grnnden bahseder. Bu betimleme Tomun kadnlarla olan ilikilerine aklk kazandrr: Bay Jonesgerekte dnyann en yakkl erkeklerinden biriydi. Yznde salkl grntnn yan sra iyi huy ve holuun da izleri aka grlyorduiyi mizac grnmne de yansmt ve onu gren herkesin dikkatini ekiyordu. (IX. Kitap, V. Blm, s. 352-353) Yakkl olmas kadnlarn ona kolayca ak olmalarnn ve kendilerini onun kollarna atmalarnn nedenidir. Anlatc byle bir cazibeye kadnlarn kar koyamaylarn anlayla karlar. Tomun d grnndeki asalet, onun asl ailesinin alt tabaka insanlar olamayacann ipucunu verir. Gittii yerlerde insanlar onun kim olduunu bilmeden, hatta Allworthynin evinden kovulan bir besleme olduunu renmeden nce d grnne bakarak onun asil bir aileye mensup saygdeer bir beyefendi olduunu dnrler. Dier baz roman kiilerinin aksine, d grn Tomun kiiliinin aynasdr. Onlardan farkl olarak i dnyas ve d grn rtr. Ama dier kiiler ikiyzllk ile karlamaya o denli alktrlar ki be parasz olduunu renince onu da kendilerinin yapt fakat itiraf etmedikleri riyakarlkla sularlar. Halbuki ne d grnm ne de davranlar planl

deildir. O, olduu gibi davranr ama dierleri istedikleri gibi yorumlarlar. Genlik dneminin bandan bu yana Tomun en byk zaaf kadnlardr. Aslnda onun kadnlardan yararlanmak gibi kastl arzular yoktur. Bazen sadece igdlerine yenik der, bazen ise bir eylere ulamak iin onlarn arzularna yenik der. Bu nedenle Tomu bir zppe olarak tanmlamak yanl olur. Zamanla bu drtlerini de kontrol etmeyi renecektir. Anlatcnn onun bu zaafna getirdii yorum Tomun art niyet gtmeyen biri olduunun altn izer. Anlatc, Sophiann Uptondaki handa Tomun Bayan Waters ile beraber olduunu renip kamasn yle yorumlar: ...mantkl ve iyi insanlar Uptonda Tomun bana gelenleri onun kadnlara yapt ktlklerin cezas olarak grrler, ki ilk etapta akla gelen budur; aptal ve kt insanlar ise erkeklerin karakterlerinin kazara olduunu varsayarak, yaptklar ktlkler iin kendi vicdanlarn rahatlatmaya alrlar. u anda burada yapacamz deerlendirme belki de her iki varsaym haksz karacak, bir rahibin her vaaznda tekrar ettii gibi defalarca tekrar ederek sayfalarmz doldurmamamz gereken ve bu eserin alamak istedii dncenin onaylanmasna katkda bulunacaktr. (XII. Kitap, VIII. Blm, s. 459) Burada aka grlyor ki anlatc, insanlarn olaylar kendilerini soyutlayarak, mkemmel varlklarm gibi, sanki hi kendilerinin bana gelmeyecekmiesine sert yarglamaktan kanmalar gerektiini ve her insann hata yapmaya eilimli olduunu fakat onlar sadece hatalar ile deerlendirmenin yanl olduunun altn izmektedir. Londraya doru yollarna devam eden Tom ve Partridge bir grup ingene ile karlarlar. ingene kral onlar gler yzle karlar ve adamlarndan birinin dnne davet eder. Dn byk bir ahrda yaplr. Herkes nee iinde elenir, ikiler iilir. kiyi fazla karan Partridge gen bir ingene kadnn fal bakma

teklifini kabul eder. Ancak her ikisi de alkoln etkisiyle kendilerini kaybeder. Bu srada gen kadnn kocas onlar sust yakalar. Durumu krala aktarr. Olay renen Tom, Partridgein hatasn telafi etmek iin ne gerekiyorsa yapacan temin eder. Bu srada kadnn kocasna telafi olarak para teklif ederler ve belli bir miktarda anlarlar. Ancak olayn byle kapatlmasndan hi de honut olmayan ingene kral olayn nasl gelitiini renmek ister. Adamlarndan biri kendisinin, koca tarafndan kadnn ilk Partridge ile konutuu andan itibaren gzlenmesi iin tutulduunu syler. Buna karlk kral olayn gerekletii ilk andan itibaren kocasnn kadn grp grmediini sorar ve olumlu yant alr. Adalete son derece nem veren kral adam karsn para karl satmakla, kadn da fahielik yapmakla itham eder. Cezalarn utan iinde braklmak olarak belirler. Adam bir ay boyunca banda boynuzla gezecek ve kars fahie olarak adlandrlacak, herkes onlar grdnde parmaklaryla iaret ederek ahlaksz adam ve fahie kars diyecektir. (XII. Kitap, XII. Blm, ss. 473-474) rnek bir ynetici tablosu izen ingene kral olayn hemen ncesinde Toma halknn onu sevdiini ve bunun nedeninin kendisinin onlar sevmesi ve korumas olduunu, onlarn stnde baka hibir otorite uygulamadn aklar: Beni sever ve sayg duyarlar nk ben de onlar sever ve korurum; hepsi bu, baka hibir nedeni yok. (XII. Kitap, XII. Blm, ss. 472) Hemen ardndan su ileyenleri nasl cezalandrdklarn anlatr: Yz ya da iki yzyl nce, tam olarak hatrlamyorum, ingeneler arasnda, nasl dersiniz, bir isyan kt; o gnlerde lort ingene vard ve baka biriyle toprak yznden kavga etti; ama kral ingene hepsini topraklardan kovdu ve tm halkn eit kld. O gnden beri hepsi ok iyi anlar nk hibirinin kral olma arzusu yoktur. Bence onlar iin en iyisi de bu; nk kral olup adalet datmak meakkatli bir i. Bazen en sevdiim arkadam veya akrabam cezalandrmak zorunda kaldmda, keke kral olmasam diyorum. Asla

lm cezas vermeyiz ama cezalarmz ardr. ingenelerin kendinden utanmasna neden olur ve bu ok ar bir cezadr. Byle bir ceza alan bir ingenenin bir daha zarar verdiini grmedim. (XII. Kitap, XII. Blm, s. 472) Buna karlk Toma baka hkmetlerin de utan cezas verip vermediklerini sorar. Tom: olumsuz yant verir. ngiliz yasalarnn birok suu utan verici olarak nitelendirdiini ve aslnda utancn tm cezalarn ortak yn olduunu syler. (XII. Kitap, XII. Blm, ss. 472) Bunun zerine kral ngiltere hakknda duyduklarn Toma aktarr: ok tuhaf; aralarnda yaamamama ramen birok yurttanzdan duydum; utan dllerinizin hem sonucu hem nedeni imi. yleyse sizin dlleriniz ve cezalarnz ayn m? (XII. Kitap, XII. Blm, ss. 472) ingene kral daha nce tepedeki adamn yapt gibi Fieldingin szcln yapmaktadr. Daha nce tepedeki adam, yolculuunun en banda Tomu karlaaca sahtekar ve ikiyzl insanlara kar grne aldanp kimseye gvenmemesi konusunda uyarmt. Bu uyar Tomun ahsna yaplm olsa da bildungsromann amac burjuva snfn eitmek olduundan tm topluma yneltilmiti. Burada ise uyar direkt olarak topluma ve o toplumun ynetici kesimine, st snfna yaplmaktadr. almann Giri Blmnde bildungsroman ile yaratlmak istenen dnyada st snfn kibrinden syrlm, alt ve st snfa mensup insanlarn bar ve huzur iinde yaadklarndan sz edilmiti. Ayrca bildungsromann ynetici snfna grevlerinin halk korumak ve toplumu onlarn huzur iinde yaayabilecei bir yer haline getirmek olduunu hatrlatt da belirtilmiti. ingene kral bildungsroman trnn tm bu hedeflerine szclk etmektedir. Ama asl uyar toplumdaki utan (ya da utanmazlk) anlayna kar yaplmaktadr. Kral, ngilterede utancn dl olarak grldnn altn izerek insanlarn hi de adil, ahlakl ve drst olmayan yollardan bir eyler elde

etmeye altklarn kasteder. Romanda bu aamaya kadar Tomun hayatna giren veya onunla balantl olan neredeyse herkes drstlkten yoksun ama ahlakl grnmeye alan kimselerdir (Jenny=Bayan Waters, Bayan Blifil, baba Blifil, oul Blifil, Square, Bayan Honour, Fitzpatrick, Partridge vb.). Tom bu aamadan sonra da byle kimselerle karlamaya devam edecektir. Tom ingene kraln vermek istedii tm mesajlara ramen, tpk tepedeki adamn uyarlarn reddettii gibi kar tepki gsterir. nk iyi niyetliliinden tr henz insanlarn i yzlerini grme yetisinden yoksundur. Halbuki Tomun salkl biimde geliimini tamamlamas iin tm bunlarn farkna varmas gerekmektedir. Anlatc roman boyunca Toma bu konudaki uyarlarn srdrr. Ancak sadece tepedeki adam ve ingene kral araclyla uyarlarn bu kadar net dile getirir. Bildungsroman kahraman yaad toplumu temsil eden ortalama bir birey olduuna gre bu uyarlar tm toplumu kapsamaktadr. Tomun yolculuunun son dura Londra olur. Yol boyunca farkl kk kasabalarda konaklayan Tom bu kez byk ehre ular. Tank olduu ve maruz kald tm yapmack davranlar, kar ilikileri, ikiyzllk, sahtekarlk ve ahlakszlk Londra gibi bir metropolde tm younluuyla yaanmaktadr. 19. yy. yazarlarnn da belirttii gibi Londra, toplumdaki btn aksaklklarn, ahlaki kntnn ve su eylemlerinin merkezidir. Romanda son durak olarak Londrann seilmesi elbette rastlantsal deildir. Genelde kk bir topluma ait olan bildungsroman kahramannn yolculuu byk ehir ile neticelenir. nk en iyi snanaca ve en faydal deneyimleri edinecei yer byk ehirdir. Tom iin de son snanma yeri ngiliz bildungsromanna uygun olarak Londradr. Sophia Tomdan nce Londraya ular ve Leydi Bellastonun evine yerleir.

stemedii bir adamla evlendirilmek istenmesini barbarlk olarak nitelendiren Leydi Bellaston, Sophiay ne pahasna olursa olsun koruyaca konusunda temin eder ve Toma olan akn hogryle karlar. Bu arada Sophia ile birlikte Londraya varm olan Bayan Fitzpatrick baka bir yere yerlemitir. Bir sre sonra Londraya gelen Tom, Partridge ile birlikte daha nce Allworthyden adn duyduu bir evde oda kiralar. Ev sahibesi dul bir kadn olan Bayan Millerdr. Kzlar ile birlikte maddi olarak ayakta kalabilmek iin evlerindeki odalar kiraya vermektedirler. Bayan Miller kzlarn tek bana yetitirmek zorunda olduundan onlar ktlklerden koruyabilmek iin elinden geleni yapan, prensip sahibi bir kadndr ve kzlar konusunda Tomu en bata uyararak onlara hibir eyin kt rnek olmasna izin vermeyeceini syler. Ayn evde Bay Nightingale adnda gen bir adam kalmaktadr. Tom Nightingalei bir uan saldrsndan kurtardktan sonra aralarnda iyi bir dostluk balar. Zamanla Bayan Miller da Toma sempati duymaya balar. Tomun hikayesi ve neden Londrada bulunduu bir sre sonra evde duyulur. Hatta Tom kendisinden ok daha tecrbeli olan Nightingaleden birok konuda fikir alr. Nightingale, Toma kyasla tam bir ehir zppesidir. Kadnlar arzular iin kullanan bir adamdr. Ksa zamanda Bayan Millern byk kz Nancynin kalbini almay baarr. Fakat dier zppe roman karakterlerinden farkl olarak saduyusu gelimi, iyi niyetli bir kiidir. Tomu hibir zaman yalnz brakmaz ve ona yardm etmek iin elinden geleni yapar. Sophia ile Bayan Fitzpatrickin Londraya Bay Maclachlan ile ayn arabada geldiini renmi olan Tom, Bay Maclachlann adresini bulur ve uana verdii rvet ile Bayan Fitzpatrickin adresini alr. Bayan Fitzpatrick, Tomu Blifil sand iin Sophiann nerede olduunu sylemez. Ancak o gittikten sonra Abigail,

Honourn ona Tomun yakkllndan bahsettiini ve bu adamn Tomdan bakas olamayacan syler. Bu arada Bayan Fitzpatrick yeniden amcasnn ve halasnn sempatisini kazanaca midiyle Sophiann yerini Squire Westerna sylemeye karar verir. Bu amala Leydi Bellastonu ziyaret eder. Ama Leydi Bellastonun tek ilgilendii Tomun sylendii kadar yakkl olup olmaddr. Baka bir gn Tomun tekrar Sophiann yerini renmek iin Bayan Fitzpatricki ziyarete geldii esnada Leydi Bellaston da gelir. Tomun herhangi bir haber iin Bayan Fitzpatricke verdii adresi alan Leydi Bellaston, birka gn sonra ona isimsiz bir maskeli balo davetiyesi yollar. Nightingale bunun ondan holanan bir hanmdan geldii konusunda srarc davranr. Baloya giden Tom, orada bir kadnla karlar. Sophiann kuzeni olduunu syleyen gizemli kadn balodan ayrldnda Tom da onu takip eder. Gittikleri evde maskesini karnca kadnn Bayan Fitzpatrick deil Leydi Bellaston olduu ortaya kar. Geceyi birlikte geirirler. Tom ile Leydi Bellastonun grmeleri devam eder. Bir gn Leydi Bellaston Sophiann tiyatroya gitmesinden faydalanarak Tomu evine arr. Tiyatrodan erken dnen Sophia evde Tom ile karlanca arr. Her ikisiyle olan ilikilerinden habersiz iki kadn idare etmek zorunda kalan Tom, Sophiann kayp parasn getirdii bahanesini ortaya atar. Bylece ne Bellaston ile olan ilikisi aa km ne de Sophiann orada kaldn rendiine sevindiini belli etmi olur. Leydi Bellastonun Toma olan duygular tutku haline gelir ve onu Sophia ile paylama fikrini tmyle reddeder. Bu kez Tomun karsna kan kadn gl bir kadndr. Molly ve Bayan Waters ile yaadklar anlk hevesler olsa da Leydi Bellastondan onlardan olduu kadar kolay kurtulamayacaktr. Byk ehirde zorlu bir kadnla kar karyadr. Bu esnada Nancynin Nightingaleden hamile olduu ortaya kar. Tom, Nancynin durumuna

kaytsz kalmaz. Geceleri Sophiay veya Leydi Bellaston ile ne yapacan dndnde Nancynin durumunu da dnmeden edemez. Anlatc Tomun iindeki merhamet duygusunu takdir eder: Aslnda zavall Jones yaayan en iyi huylu insanlardan biriydi; merhamet denen zaafa sahipti ve bu zellii onu dnyada bakalarna olup bitene kaytsz, yoluna devam eden insanlardan ayryordu. Nancynin durumuna da merhamet etmeden kendini alkoyamyordu (XIV. Kitap, VI. Blm, s. 537) Tom, Nightingalei Nancy ile evlenmeye ikna etmeye alr. Onu seven ve teslim olan bir kadn bylesi bir durumda brakmann hi de onurlu bir davran olmadn savunur. Aslnda bir ehir zppesi gibi grnse de Nightingale Tomun sylediklerine katlr; ancak toplumun, tam tersi inanca sahip olmas nedeniyle bunu yapamayacan aklar: Saduyu senin sylediklerini hakl karyor ama sen de iyi bilirsin dnya tam aksi fikirde; yani eer benim bile olsa bir fahie ile evlenirsem bir daha asla toplum iine kamam. (XIV. Kitap, VII. Blm, s. 545) Bylece toplumun bireylerine hatalarn dzeltmelerini deil de onlardan kamalar gerektiini empoze ettiinin altn izmi olur. Tom roman boyunca yaptklarnn bedelini hep demitir. Hatalarnn arkasnda durmu ve cefasn ekmi biri olarak toplumdaki bu inan reddeder ve Nancy ile evlenmesi konusunda Nightingalei ikna eder. Bu evlilie kar kan Nightingalein babasn ikna etmek ise romann sonunda Western ve Allworthyye der. Amcas ile yeniden anlamann yolunun Sophiay ele vermekten getiine iyice inanan Bayan Fitzpatrick, amcasna Sophiann Londrada Leydi Bellastonun yannda kaldn syler. Bu esnada Tom kskanl had safhaya ulam olan Leydi Bellastondan kurtulmann yollarn aramaktadr. Tom ona kar hibir ey hissetmemektedir. Balangta onunla yaknlk kurmasnn tek nedeni Sophiaya

ulamakt. Ama artk olaylar kontrolden km ve aleyhinde gereklemektedir. Nightingale Toma Leydi Bellastona evlenme teklif etmesini, bylece ondan kurtulabileceini syler. Amacnn sadece Tomla gnl elendirmek olduundan, evlenme fikrini tmyle reddedeceinden emindir. Nitekim durum tam da istedikleri gibi gerekleir ve Leydi Bellaston Tomun evlenme teklifini ieren mektubu alnca, Tom ile arasna mesafe koyar. Bu durum Nancynin durumuyla ztlk gstermektedir. Nancy adnn anld ve ondan ocuk bekledii Nightingale ile evlenme arzusu iindeyken; Leydi Bellaston gibi asil bir kadn, Tom ile olan beraberlii ayyuka kmasna ramen evlenmeyi reddeder. Bu da alt tabaka insanlarn ahlak anlay ile soylularn ahlak anlay arasndaki fark aka ortaya koyar. Son derece saygn, ahlak dkn grnen ve alt snfa mensup insanlar erdemsiz davranlarndan tr sert eletiren st snf insanlarn, aslnda hi de grndkleri kadar asil ve erdemli olmadklarnn delilidir. Anlatc bu rnekle bildungsromann hedefledii st snfa ynelik eletirisini srdrm olur. Tomun evlenme teklifini reddeden Leydi Bellaston onu Sophiaya brakmak niyetinde deildir. Bu amala Sophiadan etkilenen zengin dostu Lort Fellamar onunla evlendirmek ister. Ancak bu fikre Sophiann kar kacan bildiinden, onu Fellamar ile evlenmeye mecbur brakmay planlar. Bunun tek yolunun Fellamarn onunla beraber olmas olduuna karar verir. Bunun Sophiann arzusu ile gereklemeyeceinin farknda olduundan, Lort Fellamar ona tecavz etmesi iin ikna eder. Plann hazrlar. Kendisi ve hibir hizmetisi evde olmayacak, bylece Sophiann Fellamarn arzularna boyun emekten baka aresi kalmayacaktr. Tam Lort Fellamar emelini gerekletirmek zereyken, Squire Western odaya girer ve kzn bu onur krc durumdan kurtarr. Bu yolla Tomu Sophiadan ayramayacan

anlayan Leydi Bellaston, bu defa Tomun gnderdii evlenme teklifinin yazl olduu mektubu Bayan Westerna verir. O da mektubu Sophiaya gsterir. Toma olan gvenini geri kazanmak zere olan Sophia, bir kez daha yklr. Bu ana kadar Tomun hatal davranlarn ho gren ve ayn hatalar herkesin yapabileceini savunan anlatc bu noktada Tomun tarafn tutmay brakr. Hatta tmyle ona kar tavr alr: Drste sz veriyorum ki; bu zppeye kar beslediimiz merhamet bir yana, ki maalesef onu kahraman olarak setik, sadece nemli anlarda kullanlmak zere bize bahedilmi olan doa st yardm bundan byle onun iin kullanmayacaz. Bu yzden eer kendisi, iinde bulunduu zor durumdan kurtulmann yolunu bulamazsa, biz srf onun hatrna tarihin akn bozacak hibir ey yapmayacaz; nk okuyucunun gvenini kaybetmektense onun Tyburnde asldn anlatmay tercih ederiz. (XVII. Kitap, I. Blm, s. 629) Elbetteki anlatcnn bu yaknmas gerek deildir. Kendi yaratt eserden varln ve kontroln soyutlamas mmkn deildir. Okuyucu, Tomun tm yaadklarna ramen hala ders almayp aynlarn srdrmesinden ikayeti olduundan anlatc, okuyucu ile zdeleip hikayesini gereki klmak iin bu yola bavurur. Bylece Tomun kaderinde ne varsa onu yaayacan, kendisinin de okuyucu gibi sadece dardan olanlar izleyeceini sylemek ister. Ancak deneyimli okuyucu bu ana kadar her olayn akn yorumlar ile ynlendiren bir anlatcnn, serim blmnde kahramann yalnz brakmayacan bilir. Sz verdii zere anlatc hi mdahale etmeden olaylar anlatmaya devam eder. Squire Western ile birlikte Londraya gelen Allworthy ve Blifil de Bayan Millern evinde konaklar. Bu srada Tomun karsyla ilikisi olduunu sanan Bay Fitzpatrick Tomu delloya davet eder. Dello srasnda yaralanr ve doktor lm

tehlikesiyle kar karya olduunu syleyince, Tom tutuklanarak hapse atlr. Allworthynin Toma olan gvensizlii giderek artar ve Blifil bunu kkrtr. Bu esnada Bayan Watersn aslnda Jenny Jones olduu ortaya kar. Bylece Tom tm hatalarnn yan sra ensest iliki kurmak gibi son derece ahlaksz bir davranla kar karya kalr. Tom hapishanede tm hatalaryla yzleme frsat bulur. Hepsinden pimanlk duyarak bir daha aynlarn yapmama sz verir: Sonra iledii tm hatalara ve ktlklere alad.Her biri ylesine kt sonular dourmutu ki eer ders almayp gelecekte hepsini terk etmeyecek olsa affedilecek hibir yan kalmamt. Son olarak ona (Bayan Waters) bir daha hata yapmayacana dair sz verdi, eer daha kts bana gelmedike. (XVII. Kitap, XI. Blm, s. 658) O ana kadar yapt hatalarn tmyle farkna varan Tom, artk geliimini tamamlam olur. Onun geliim yksne rehberlik eden anlatcnn grevi sona ermi olur. Bu nedenle anlatc son kitabn (XVIII. Kitap) ilk blmnde okuyucu ile vedalar. Grevini yerine getirmi olmann verdii memnuniyet ile okuyucuya seslenir. Roman boyunca tek amacnn okuyucuyu elendirmek olduunu syler. Bundan sonra mdahale etmeden sadece olaylar anlatacan syleyip okuyucudan ayrlr. (XVIII. Kitap, I. Blm, ss. 659-660) Tomu dt durumdan kurtarmak iin harekete geen Bayan Waters, Allworthyye Tomun gerek annesinin Bayan Blifil olduunu ve adn vermeyen bir avukat tarafndan Fitzpatrick davasnda Tomun aleyhinde ifade vermek zere tutulduunu syler. Sonrasnda ad geen avukatn Blifil tarafndan tutulduu anlalr. Bu kez Blifil, Allworthy tarafndan kovulur. Ancak hak ettii halde Tom, Blifilin be parasz kalmasna gz yummaz. Tomun gerekten asil kan tadn ve byk bir servetin varisi olduunu renen Squire Western onun hakkndaki

fikirlerini bir anda deitirir ve Sophiay seve seve onunla evlendirir. Romann evlilikle noktalanmas da bir bildungsroman zelliidir. Tomun hata yapmaya eilimi Sophia ile evlenmesiyle son bulur: Tomun mizacnda hata yapmaya eilimli ne varsa bu iyi adamla (Allworthy) yapt konumalarla ve gzel, erdemli Sophia ile yapt izdivala dzeldi. Ayn zamanda gemiteki hatalarna bakarak capcanl yannn aksine saduyu ve basiret kazand. (XVIII. Kitap, XIII. Blm, ss. 711) Bylelikle sahip olduu iyi niyet, eitim, akl ve insaniyete tecrbeyi de ekleyen Tom duygularn frenlemeyi ve z eletiri yapmay renerek geliim (bildung) srecini baaryla tamamlam; te yandan yazar da baarl bir geliim yks (bildungsroman) kaleme alm olur. Bildungsromann amacnn didaktik olduuna, yani temsili karakterlerden yola karak toplumsal eksiklikleri ve o toplumun bireylerinde ortak grlen yanllar dzeltmek olduuna Giri Blmnde deinilmiti. Fieldingin Tom Jonesda yapmak istedii tam olarak ayn eydir. 18. yy. toplumunda grlen ahlaki knty romann ba kiisi Tom aracyla yanstr ve olaylar arasnda yapt yorum ve ynlendirmelerle okuyucuyu z eletiri yapmaya sevk eder. Romann en banda anlatc George Lyttletona yazd mektupta hikayedeki amacn aka ortaya koyar: iyilik ve masumiyeti tevik etmek bu tarihte benim amacmdrinsan doas onu erdeme ynlendirirerdem ve masumiyet ancak basiretsizlik ile zedelenir; sadece bu, erdemi ve masumiyeti ktln ve hilekarln tuzana srkler. Erdem ve masumiyeti alamak benim baarmam en olas hedefimdir; nk iyi insan mantkl klmak, kt insan iyi yapmaktan daha kolaydr. Hedefim iin, okuyacanz hikayede ustas olduum nkte ve mizah kullandm; ki bylece insanoluna kendi eilimleri ve hatalarna glmeyi retmeyi ama edindim. (s. 5)

I. Blmde ise anlatc okuyucuyu ne tr karakterlerle karlaaca konusunda bilgilendirir. nce kiileri olaan, doal davranlar ile sunacan, daha sonra bu davranlar yapmack ve kt unsurlarla ssleyeceini syler. Bylece bir karakterin elikili ynlerini tasvir edeceini ifade eder. (I. Kitap, I. Blm, s. 8) Bunu insan doasnda birbiri ile elien zelliklerin varolduu fikri ile destekler. Karakterlerinin hata yapmaya meyilli kiiler olduunu syler. nk gerekte hi kimsenin kusursuz ve hatasz olmadn savunur. Bu fikrini romanda Allworthy, Bridget, Molly, Jenny, Thwackum ve Square gibi karakterlerle destekler. Yozlam, bozulmu karakterleri gstererek iyi insann deerinin daha da anlalr hale geleceini savunur. Sadece ok kt karakterleri tasvir etmenin iyinin deerinin anlalmasna engel olacan syler. Bylece eitici ve retici bir rol stlendiini aka ortaya koymu olur: Aslnda kusurlu ynlerin tasvirinden daha yararl bir ahlaki mesaj olamaz; nk bu tasvirler insan artarak aklnda kt insanlarn eylemlerinden daha kolay yer edinir. inde iyilik barndran insanlarn eilimleri ve hatalar, erdemlerinden daha fazla dikkat ekerve bu tr hatalarn en sevdiimiz karakterlerin bana kt olaylar atn grdmzde, sadece onlardan ders almaz ayn zamanda onlarn sevdiklerimize verdii zarardan da nefret ederiz. (X. Kitap, I. Blm, s. 364-365) Yazar, romanna kahraman olarak tam da anlatt gibi retici amacna hizmet edecek bir kii semitir. Tom, hatalarna ramen iyiliini kaybetmeyen bir karakterdir. Hatalarnn okuyucunun tepkisini almasnn nedeni iyi niyetle hareket etmesine ramen eilimlerine yenik dmesidir. Leydi Bellaston gibi bir roman kiisi Fieldingin retici amacn glgede brakabilirdi. Romandan anlald gibi bildungsromann hedefledii burjuva ve st snfn bar iinde yaad dnya imajn Fielding, dnemin st snfnn tasviri ile gerekletirir. Fieldingin amac, kendilerini alt snflardan stn gren ve kusursuz

olduklarn sanan st snfa aslnda kendilerinin de en nihayetinde birer insan olduklarn ve onlarn da kmsedii alt tabaka insanlar kadar hatalar olduunu gstermektir. st snfn alt snfa gre avantajl yan, onlar kendilerinin alt snflara yapt gibi eletirecek bir grubun olmamasdr. Fielding nce bu soruna deinir: birok ngiliz yazarn st snfn yaamn tamamen yanstamaylarnn bir nedeni belki de gerekte onlar hakknda hibir ey bilmemeleridir. (XIV. Kitap, I. Blm, s. 524) Fieldinge gre toplumdaki aksaklklarn dzeltilmesi iin alt snfn olduu kadar st snfn da tasviri gerekir. Bu tasvir gerei olduu gibi yanstmal, taklitten kanmaldr: Ksaca burada taklit ie yaramayacaktr. Tablo doann kendisini yanstmaldr. Dnya hakknda gerek bilgi ancak konuma yoluyla elde edilebilir, ve her snfn davran eklinin anlalmas iin aka grlmesi gerekir. (XIV. Kitap, I. Blm, s. 524) Fielding burada ayrca bildungsroman iin son derece nemli olan diyaloglarn da altn izmektedir. Romanda birok farkl karakter kendi azlarndan seslerini duyurmaya alr. Burada dikkat edilmesi gereken nokta her bir karakterin kendi ilgi alanlar, eitim seviyesi ve temsil ettii snf balamnda farkl, kendine zg ifadeler kullanmasdr. rnein, okul mdr Partridge olduka kt Latince bilgisine sahiptir ve kulland Latince szckler snrl sayda olduundan ounlukla tekrar tekrar ayn eyleri syler. Thwackum ve Square ahlak ve erdem zerine yaptklar konumalarda bilgilerinin ne kadar snrl olduunu ayn klie eyleri tekrar ederek ortaya koyarlar. John Allen Stevensonn belirttii gibi Fielding, romanda toplumun her kesiminden insann konumalarn (hizmetiler, askerler, han sahipleri, avukatlar, doktorlar, ingeneler, din adamlar, asiller, aldatlan eler vb.) sunarak farkl kesimlerin ilgi alanlarn da betimlemi olur. Western hep politikadan, Allworthy ahlaki deerlerden ve Bayan Honour sosyal

statden bahseder durur. Farkl zgn davranlar sergileyen toplumun farkl snflarna mensup karakterlerin tasviri davran komedisinin bir parasdr. Fakat Fieldingin amac davran komedisinin tesine geerek dil yoluyla okuyucuya retide bulunmaktr.6 Komedi trnde yazdn iddia eden bir yazar iin st snfn davranlarnn tasviri istenen komik etkiyi yaratmayacaktr. nk izilen tabloyla aslnda nasl acnacak durumda olduklar gzler nne serilir. Fielding bu gerei de gz ard etmeyen duyarl bir yazardr: Ama okuyucuma bir sr vermem gerekirse; hatalar nlemek iin gerekli olan st snf yaantsnn tasviri aslnda komedi yazmak isteyen bir yazar iin hi de zengin bir kaynak deildir; ne de u anda yazmakta olduum gibi romanlar komik snfa dahildir. (XIV. Kitap, I. Blm, s. 524-525) En bata belirttii gibi yazar, insanlara kendilerinin veya bakalarnn hatalarna glerken ayn zamanda z eletiri yapmalarn salamay hedeflemektedir. Bu hedefi de eserini salt komik olmaktan karr. Ancak Fielding toplumdaki her bireyi ayn kefeye koymayacak kadar iyi bir gzlemcidir. Anlattklarnn aksine ahlakl, erdemli ve iyi huylu bireylerin varln da inkar etmez. Ama ama toplumdaki aksaklklar dzeltmek olduundan bunlar tasvir etmesi kanlmazdr. zetlemek gerekirse Tom Jones, ilk bildungsroman rnei kabul edilen Wilhelm Meisterin raklk Yllarndan nce yazlm olmasna ramen buraya kadar tad belirtilen bildungsroman zellikleri bakmndan bir bildungsroman rneidir denilebilir. te yandan ngiliz bildungsromannn geliimine katkda bulunan pikaresk roman trnn de izlerini tar.

_________________________ John Allen Stevenson, The British Novel, Defoe to Austen, A Critical History, Boston, Twayne Publishers, 1990, s. 47.
6

III. BLM 19. YY. NGLZ ROMANI VE BYK UMUTLAR almann bu blmnde 19. yy. ngiliz bildungsroman incelenecek ve bu erevede Charles Dickensn Byk Umutlar adl roman bildungsroman gelenei bakmndan irdelenecektir. Dnemin sosyal artlar genel olarak roman geleneinin ekillenmesine nclk ettiinden ncelikle 19. yy.da ngilterenin sahne olduu sosyal ve ekonomik deimeler ele alnacak; daha sonra belirtilen koullar iinde gelien 19. yy. roman gelenei ksaca aklanacak ve bu blme temel tekil eden Byk Umutlar adl romann yazar olan Charles Dickensn ngiliz romanclar arasndaki yerine deinilecektir. Sonrasnda 19. yy. bildungsroman geleneini kendine zg klan zellikler ortaya konularak, Byk Umutlar belirtilen zellikler bakmndan incelenecektir. Roman iki farkl adan ele alnacaktr. Birincisi bildungsromann kn hazrlayan pikaresk roman anlay ve pikaro; ikincisi 19. yy.da ngilterenin sahne olduu sosyo-ekonomik gelimelerin toplum hayatndaki yansmalardr. Yukarda belirtildii zere, incelemeye 19. yy.da ngilterenin iinde bulunduu sosyal koullar ve bu erevede gelien roman gelenei ile balamak yararl olacaktr. Gail Cunningham, ngiliz tarihinde ei grlmemi hzda bir deiimin yaand 19. yy.da roman trnn dnemin tartmal konularn yanstarak yaanan sorunlara ayna tuttuunu vurgular. Bundan tr roman tr halkn beenisini kazanr. te yandan roman trnn bu dnemde popler olmasnn baka nedenleri de vardr. ncelikle iir ve tiyatroda olduu gibi estetik amalardan ziyade yaamn kendisini yanstr. Gnlk yaamdan derledii materyallerle anlatt hikayeler yoluyla okuyucuya retide bulunur. Ayrca 20. yy.da nem kazanan birey, bilin, varolu gibi temalarn da ilk kez 19. yy. romannda gereki ve yaln bir dille

ele alnd sylenebilir. Cunningham 19. yy. romannn hzl bir deiim iinde olan ngiliz toplumunun ihtiyalarndan doduuna dikkat eker. 19. yy. ngilteresi ilk kez sanayileme srecine tank olmutur. Tarma dayal bir toplumdan endstri toplumuna gei, beraberinde toplumsal ve ailevi deiimler ile i alannda yenilikler getirmitir. Ayrca teknolojik gelimelerin getirdii icatlar da halkn dnyaya bak alarn deitirmitir. 1840da demiryollarnn ina edilmesi, insanlara hareket zgrl kazandrm, hz ve sreklilik getirmitir. Sanayi Devriminin getirdii ahlaki knty eletiren, dnemin nl yazarlarndan Carlyle bu dnemi makine a olarak tanmlar ve birey-toplum arasndaki iliki zerinde durur. Carlylea gre sanayileme sonucu insanlar fiziksel olarak makinelemenin yan sra zihin ve kalp olarak da makinelemi durumdadr. Sosyal, ahlaki, politik, ekonomik ve tarihi birok farkl sistemin hakim olduu bir toplumda bireyselliin elde edilmesi ve korunmas dnemin roman geleneinde ana tema halini alr. Cunninghamn dedii gibi 19. yy. roman geleneinde orta snfn ahlaki deerleri hakimdir. Bu deerlerden bazlar kadnlarn saf ve ahlakl olmas gerektii, evliliin mr boyu sren bir birliktelik olmas, kt yola dm kadnlarn mutlaka cezalandrlmas ve gnah ileyenin ya da ortak deerlere kar gelenin romann sonunda toplumdan uzaklatrlmasdr. Romanda ortaya konan sz konusu deerler dorultusunda karakterler i dnyalar ve toplum iindeki ilikileri ile birlikte ele alnr.1 Cunninghamn belirttii zere 19. yy. roman, romans ve Romantizm akmndan etkilenerek domutur. Romans tr ve gereki roman arasndaki fark _________________________ Gail Cunningham, Society, History and the Reader: the Nineteenth-century Novel, Bloomsbury Guides to English Literature, The Novel, Der. Andrew Michael Roberts, London, Bloomsbury Publishing, 1993, s. 31-35.
1

19. yy. roman teorisinin ana tartma konusu olmutur. Romantizmin etkisi zellikle 19. yy.n sonlarna doru yazlan gotik roman trne ilham kayna olmutur. Gotik roman, romanslar gibi sra d, olaanst konular ilemekle beraber Romantizm akmnn doast unsurlarn ve insan ruhunun karanlkta kalm ynlerini de ele alr. Birok bakmdan romans tr Romantizm akmna kyasla 19. yy. roman trlerinde daha etkili olmutur. Dnemin yazarlar okuyucuyu dramatik olaylarla elendirmeyi ve kendilerininkinden uzak dnyalara tamay amalamtr. Bu nedenle tarihi roman tr sunduu detaylar ve mekan eitlilii bakmndan etkili olmutur. Tarihi roman ayrca hem toplum iinde yaanmakta olan kkl deiimden ka simgeler hem de bu deiime yorum getirir. Cunninghamn belirttii gibi yazarlar dnemin yaam artlarn ve bireylerin bulunduklar toplumun ar artlarndan duyduklar huzursuzluu dile getirmek iin tarihi roman ve gotik romandan baka, farkl alt trler gelitirmilerdir. Bunlar arasnda eletirmenlerin en az rabet grdn savunduklar Newgate roman ve Gm-atal Okulu (Silverfork School) dur. Newgate roman, gotik romana benzer biimde lm ve vahet konularn iler. Sulularn yaamlarn gzler nne sererek onlar gerek hayattan koparp kurgusal dnyaya hapseder. Gm-atal Okulu ise st snflarn aaal yaamlarn anlatr. Endstrileme ile birlikte toplumda olumakta olan zengin orta snf iin bu tr romanlar hem ilham kayna olmu hem de onlar kskanmalarna neden olmutur. Zengin ve soylularn yaamlarn yedikleri, giydikleri, ev eyalar gibi detaylaryla anlatan bu romanlar yava yava ayn yaam tarzn srmeyi hayal eden okuyucuyu cezbetmitir. Dnemin roman trleri arasnda en ok ilgiyi ngilterenin toplumsal koullarn yanstan romanlar grmtr. Bu romanlara sosyal sorun romanlar ad verilir ve 1832 Reform Yasasn takiben meydana gelen

sosyal ve politik deiimlerden domutur.2 Cunningham, toplum iinde oluan huzursuzluk ve ayaklanmadan tr 1830-40l yllarda hem parlamentoda hem de toplum iinde sz sahibi olan kesimde hzl sanayileme srecinin getirdii sorunlarla mcadele etme kaygs doduunu belirtir. 1834teki ilk Fabrika Yasas ve Yasay yiletirme Tasars, hkmetin bu konudaki endiesinin birer gstergesidir. te yandan balattklar Chartizm Hareketi ile ii snf, alma koullarnn iyiletirilmesi yolunda reform talep eder.3 18371848 yllar arasnda meydana gelen bir ii hareketi olan Chartizm, 1832 Reform Yasasna kar olarak domutur. Mark Hovelln dedii gibi bu reform yasasnda orta snfn politik haklar koruma altna alnr. Fakat ii snfnn haklar gz ard edilir. Yoksullarn oy verme ve parlamentoya girme hakk yoktur. Chartizm yanllar hkmetin tm vatandalarna eit davranmas gerektiini savunur. Ayrca lkenin baz blgelerinde yaayan insanlarn parlamentoda daha fazla temsilcisi vardr ve seim iine hile, rvet karmaktadr. Chartistler alt maddelik Charter ynergesini yaynlarlar. Buna gre: zengin-fakir tm erkeklere oy hakk verilecek; seimler yedi ylda bir deil her yl yenilenecek; parlamento yelerine maa denecek, bylece fakir yelere kariyer yapma ans tannacak; oylamalar gizli, kapal kutu eklinde yaplacak; parlamento yeliine adayln koyanlarda mal varl art aranmayacak; lkenin her blgesi temsilci says bakmndan eit olacakt. Chartizm Hareketi baarszlkla sonulanmasna ramen talep ettikleri haklar, seimlerin ylda bir yenilenmesi dnda 1860 ve 1914 yllarnda kanun haline getirilir. Chartizmin

_________________________
2 3

Gail Cunningham, 1993, s. 35-37. a.g.e., s. 37.

baarszlnn nedeni, onlar yneten kiilerin tutarszlna balanr.4 Dnem yazarlar eserlerinde Chartizme ve yanllarna gndermede bulunurlar. Chartizmin yaylmas ve iddetlenmesi Carlylen 1839da yaynlanan Chartism makalesi ile olur. Carlyle makalesinde endstri toplumunun makinelemi dnce yapsn eletirir.5 Cunninghamn belirttii gibi, 1840l yllarda ortaya kan ekonomik kriz lkenin kuzeyindeki endstri iilerini derinden etkiler. Bu amala Westminsterda yaplan Chartist yryler ve eylemler, gneyde yaayan ve ii snfna oranla daha rahat bir yaam sren orta snf rahatsz eder. nk yaplan eylemler hzla artan yoksulluu ve kt yaam koullarn vurgulamaktadr. lk kez Carlyle Zamann aretleri (Signs of the Times) (1829) adl makalesinde endstri devriminin sosyal sonularna dikkat eker. ngilterenin durumu sorunsal ifadesini ortaya atan Carlyle, Chartismde (1839) dnemin roman yazarlarnn eserlerine tema tayin ettii sorunlara deinir. Elizabeth Gaskell, Disraeli, Kingsley ve Dickens gibi birok yazar romanlarnda ii snfnn sorunlarn gereki ve paylamc bir bak asyla ele alrlar. Sosyal sorun romanlar, yaanan sorunlara zm getirmeye altndan halk arasnda ilgi grr. Bu romanlar birok okuyucunun haberdar olmad ii snfnn arzularn dile getirir ve ngilterenin kuzeyini gzler nne serer. ngilterenin kuzeyi iilerin toplanp fabrikalar arasndaki arpk yaplam evlerde yaad bir blgedir. Sosyal sorun roman yazarlarndan bazlar kuzeydekilerin kt yaam koullarn ve gneydekilerin refah iindeki hayatlarn eserlerinde tasvir

_________________________
4

Mark Hovell, The Chartist Movement, England, Gregg Revivals, 1994, s.

1-7. Thomas Carlyle, Chartism, Thomas Carlyle: The Critical Heritage, Der. Jules Paul Seigel, London, Routledge, 1995, s. 164-170.
5

ederler.6 rnein; Disraely Sybil (1845) (ki Ulus= The Two Nations) adl romannda lke iinde oluan iki farkl grubu, zenginler ve yoksullar ele alr. Elizabeth Gaskell ise Kuzey ve Gney (1854-5)de bu iki ayr grubun zt yaam koullarn ve deerlerini iler. Gaskelln bir dier roman Mary Barton (1848) Chartizmin iyiletirici etkisini, ii sendikalarn, grevleri ve ii-iveren ilikilerini konu edinir. Ancak eletirmenler sosyal sorun romanlarnn sorunlara sunduu zm yollarnn yetersiz ve duygusal olmann tesine geemeyiini eletirmitir. Cunninghamn dedii gibi sanayileen Britanyann toplumsal durumunu ele alan romanlar en ok 1840 ve 50lerde yazlr. Ayn dnemde ortaya kan bir baka roman tr dini konular ileyen romanlardr. Aslnda dini temalar 19. yy.da yazlan tm romanlarda bulunur. nk Hristiyan inanc ve deerleri orta snf iinde nemli bir yere sahiptir ve toplum hayatn yanstan yazarlar bu konulara da deinirler. Ancak yzyln ortalarnda ortaya kan inan sorunu yazarlarn bu konuyu aka ele aldklar eserler meydana getirmelerine yol aar. Dnemin dini inancnda Oxford Hareketi, John Newman ve Darwinin Trlerin Kkeni zerine ( On the Origin of Species) (1859) adl eseri etkili olmutur. Oxford Hareketi (18301840l yllar) ile ngiliz Kilisesine eski kimliini geri kazandrma amalanr. Hareket yanllarna gre kilise giderek devletin kontrol altna girmekte ve kendi dini kimliini kaybetmektedir. Halbuki ngiltere Kilisesinin temelleri Orta aa dayanmaktadr ve yle kalmaldr. Hareket yanllarndan John Newman 1845te Roma Katolik Kilisesine katlr ve hareket sona erer.7 Trlerin Kkeni zerine, Darwinin evrim teorisini genilettii ve trlerin doal yolla oalp eitlilik _________________________
6 7

Gail Cunningham, 1993, s. 37. a.g.e., 1993, s. 38.

kazandn, ayrca bu trlerden bazlarnn dierlerine gre daha ok hayatta kalma ans olduunu anlatt bilimsel bir eseridir. te yandan ortaya koyduu evrim teorisi ve trlerin hayatta kalma sava ncilde anlatlan varolu ile elikiye dtnden birok kiinin dini sorgulamasna, kat dincilerin de kar kmalarna neden olmutur. Bu bakmdan dnemin dini tartmalarna yeni bir soluk kazandrmtr. Barbara Charlesworth Gelpinin belirttii gibi 19. yy. romannn

ekillenmesinde genel olarak Romantizm akmnn yan sra, ayrca Romantik dnemde nem kazanan otobiyografi trnn de etkisi olmutur. Otobiyografi ve roman i ie trlerdir. Romantik dnemde otobiyografi trne verilen nem, 19. yy.n balarnda yazlan romanlar da etkiler. Bu etki sayesinde bireysel geliim temas, bireyin karakterini oluturan i ve d etkenler dorultusunda yeniden ele alnr. Bu da 19. yy.n ortalarnda okuyucunun kendi yaam ile yazarlarn eserlerinde tasvir ettii yaam tarzlarn karlatrmalarna neden olur. Bundan tr yazarlarn eserlerinde sunduu yaam tarzlar daha da nem kazanr. Dickensn romanlarnda otobiyografi trnn etkileri grlr. Otobiyografilerde anlatlan yaam tarz ile Dickensn romanlarnda izdii yaam tarz arasnda benzerlikler bulunmaktadr. Bu benzerlikler arasnda yalnzlk saylabilir. Dickensn romanlarndaki ocuk karakterlerin ounun anne ve babasyla aralarnda bir sevgi ba ya hi yoktur ya da ok zayftr. Dier ocuklarla olan ilikileri ise ya ksa srer ve onu tatmin etmez ya da yzeyseldir. Otobiyografilerle Dickensn romanlar arasndaki dier bir ortak nokta, bu ocuklarn iyi birer gzlemci olmalardr. Son derece duyarl olmalar, anne-babalarndan daha fazla efkat ve anlay beklemelerine neden olur. Ama bu sevgi ve efkati hi gremezler veya hatrlamayacaklar kadar kk yata

grmlerdir. Anne ve babasndan yeterli efkati ve destei gremeyen bu ocuklar bir adan hep eksik kalmaktadr. Ya utanga, ie dnk, beceriksiz birer birey ya da korkak, eyleme geemeyen bireyler olurlar. ocuk karakterlerin anneleri genelde ezik ve silik kalmaktadr. Aile iinde hibir sz hakk olmayan bu kadnlarn ocuklarn yeterince koruma gleri de yoktur. Dickens, ocuunun geliimine katkda bulunamayan ve onu korumaktan aciz bu anne karakterleri ounlukla lm olarak ele almay tercih eder.8 Cunningham toplumsal sorunlar ele alan yazarlardan bazlarnn,

romanlarnda ocuk karakterlerin otobiyografik yklerini kaleme aldklarn syler. Dier bir deyile ocuk karakterlerin geliim yklerini anlattklar bildungsroman yazarlar. Birer bildungsroman kahraman olan bu ocuk kiiler genelde kszdr. Bu bildungsroman rneklerinde toplum iinde yalnz kalan ve yetikinlerin gz ard ettii ocuk kahramanlar, toplumun suu olarak gsterilir. Geliim sreci bildungsroman geleneine uygun olarak ocuun yabanclat toplum hayatna ayak uydurmasn anlatr. Romantizm ile nem kazanan ocukluk dnemi ilk kez 19. yy. romannda ayrntl olarak ele alnr. Eletirmenler dier yazarlara oranla ocuun toplum iinde smrln en iyi ele alan yazar olarak Dickensn kabul edilebileceini ortaya koyarlar. Dickens zellikle son dnem romanlarnda iledii toplumu eletiren geliim temas ile 19. yy. bildungsroman geleneinin nemli bir zelliinin altn izer. Dickens bireyde varolan iyilik duygusuna inanr. zellikle erkek roman kiilerinde gze arpan sululuk ve bilin altna atma psikolojisi, 20. _________________________ Barbara Charlesworth Gelpi, The Innocent I: Dickens Influence on Victorian Autobiography, The Worlds of Victorian Fiction, Der. Jerome H. Buckley, Cambridge, Harvard University Press, 1975, s. 58-66.
8

yy.a gei bakmndan nemlidir.9 Golbana gre 19. yy. bildungsromannn ekillenmesinde ngiliz Romantizm akm, zellikle insan psikolojisi ve ocukluk dnemine olan bak asyla etkili olmutur. Romantik yazarlarn dnyaya bak alar znel ve ben merkezlidir. Okuyucunun dikkatini bireyin i benliinin (inner self) nasl filizlendii zerinde toplar ve ocukluk dneminde elde edilen izlenimlerin kiilik geliiminde son derece nemli olduunu vurgular. Romantik yazarlar bireyin i dnyas ve umutlar ile d dnya arasndaki elikileri vurgularlar. Bu amala eserlerinde zt temalar ilerler: yaam-lm, siyah-beyaz, ocukluk-olgunluk, nee-znt, masumiyet-deneyim, hayal-mantk, igd-davran, duygu-istek, his-zihin. Blake, Wordsworth ve dier Romantik akm yazarlarna gre ocuk zihnini daima uyank tutan, srekli sorgulayan ve olaanst olaylara ak tek canldr. Uzun vadede sradanlar ve olgun bir birey haline gelir. Romantizme gre en nemli ve gerekli deneyimler ocukluk dneminde kazanlr. ocukluk dnemine verilen nem, bireyin nemini ve sosyal deerlerle atsa bile bireysel kararlarn geerliliini vurgulamada kullanlan yntemlerin bir parasdr. Ayn zamanda 18. yy. da hakim olan ahlaki deerlere ve rasyonel bak asna bir tepkidir. Romantizm insan ruhunun en nemli mekanizmas olarak hafzay alr. 19. yy. da hakim olan yeni sosyal ve kltrel sistemin deiken ve belirsiz, eski deer yarglarn reddeden atmosferi iinde birey yabanclamaya maruz kalr. Romantizme gre yaad topluma yabanclaan birey iin hayal dnyasnda yaamak gerek dnyada yaamaktan daha kolaydr. Bu amala bireyin hafzas onu gemie dayal bir hayal dnyasnda yaama, artk _________________________
9

Gail Cunningham, 1993, s. 39-41.

varolmayan eski gzel gnlere dnme ve o dneme ait olaylar hatrlamaya zorlar. 19. yy. bildungsromannda ortaya konan birey de, gemii ve gelien benlii ile bir btndr. Bildungsroman kiisi ruhsal olgunlamann son evresinde gemie bakar ve yaad an ile gemite o an artran olaylar arasnda balant kurar.10 Jale Parlann belirttii gibi 19. yy. bildungsromannda gemiin yaanan an zerinde byk bir etkisi vardr. Yaanlan dnem bireyde huzursuzluk uyandrdndan kalc bir zaman arayna girilir. Bu zaman insanlarn kaybettikleri insani deerlerini bulup karabilecekleri mitik bir zaman olabilir. 19. yy. da yaygnlaan bildungsroman tr o ana kadar kullanlm en kronolojik anlatma sahiptir. ocukluk, genlik, masumiyetin kaybedilii, kimlik karmaas ve olgunluk aamalar srasyla ele alnr. Gemie dnler ve gelecee gndermeler asgari lde bulunur. Ortaya kan beklenmedik durumlar ahlaki seimlerle zme kavuturulur. Bylece mitik zamanla gncel zaman uzlatrlm olur.11 Dickensn ocuk ve ocukluk dnemi hakkndaki fikirleri de Romantik dnemin izlerini tar. Bu nedenle Romantizmin ocuk kavramn biraz daha incelemek yararl olacaktr. Malcolm Andrewsa gre 18. yy. da insann en byk mutluluunun ve ahlaki btnlnn doasnda varolduu ve uygarlama sreci boyunca giderek ahlaki dejenerasyona urad inanc vard. Bu inan eski a inancnn yansmasyd. Eski a inanna gre doutan masum olan insan toplum iinde giderek manevi yozlamaya uramaktayd. Ancak insann vahi yn de inkar edilemezdi. nsan, bu vahi ynn sosyalleme sreci sonucu bastrmay renmiti. _________________________ Petru Golban, 2003, s. 232-234. Jale Parla, Don Kiottan Bugne Roman, stanbul, letiim Yaynlar, 2000, s. 258-260.
11 10

Dolaysyla ocuk masumiyetin olduu kadar vahi insan doasnn da bir temsilcisi saylyordu. Bu iki elikili durum 19. yy. ocuk anlaynda rol oynar. nsann vahi yn zellikle Sanayi Devrimiyle gelen refah ve zenginlik anlaynda kendini gsterir. Kendini para hrsna kaptran birey birok manevi deerini yitirir. Bu da hem birey balamnda hem de toplum balamnda bozulmalara neden olur. Zenginliin neden olduu bozulmaya, dnemin dnr ve yazarlar servetin yeniden adil dalmn zm yolu olarak gsterirler.19. yy. da parann yoldan kard insann ekonomik adan snrl imkanlar dahilinde bir yaama kanaat getirmesiyle eski ahlaki erdemlerini geri kazanacana inanlyordu.12 Andrewsun belirttii zere sanayileme ncesi salkl, doal ortamda yaayan ve ocukluun tadn karan ocuklar sanayileme ile birer yetikin gibi yaamaya balarlar. Salksz koullarda alr ve ocukluklarn unutur hale gelirler. 19. yy. da ocuklar kadnlar gibi yasalar ve toplum tarafndan fazla dikkate alnmaz. ocuk, artk yetikinlere baml, kontrolsz duygulara sahip, sradan bir hayat yaamaya eilimli bir bireydir. zellikle erkek ocuklardan toplumun beklentileri vardr. Masumiyet, hayal gc gibi zelliklerin sembol olmas, ayn zamanda saygdeer bir vatandan davranlarn sergilemesi ve fakir ocuklarn kaba davranlarndan kanmas beklenir. Bu arada ocuk ve yetikin arasndaki yabanclama giderek artar. Bu yabanclamann 18. yy.n sonlarna doru Sanayi Devrimi ve politik, siyasal devrimler sonucu ortaya kt sylenebilir. ocuk ve yetikin arasndaki farkllama, ocuk-yetikin farkn gzler nne seren bir eitim sisteminin ortaya k, kapitalizm ile burjuva snfnn ocuklarn aristokrasi ile _________________________ Malcolm Andrews, Dickens and the Grown-Up Child, London, MacMillan Press, 1994, s. 10-15.
12

savaacak ekilde yetitirme arzusu ile ivme kazanr. Bylece ocukluk dnemi ayr bir dnem olarak nem kazanr. Yetikinlerin dnmek isteyip de dnemedikleri arzu edilen dnem haline gelir. Yetikinlerin bu arzusu Sanayi Devrimi ile zorlaan ve yozlaan yaam koullarndan syrlp yeniden eski krsal yaama dnme arzusu olarak yorumlanabilir. nk ocuk her trl olumsuzlua ramen erdemlerini, masumiyetini koruyan bir varlktr. Dnem yazarlar yetikinlerin ocuklardan renmeleri gereken eyler olduuna dikkat ekerler. Bu yazarlar yetikinlerin otorite ve glerini ocuklarn erdem ve ahlaki duygularyla harmanlamalar gerektiini ortaya koyarlar. Bylece ocuklar retmen yerine konmu olur. Sadece ocuun merak ve yeniliki yan, toplumsal ilerlemeyi daha da mmkn klar.13 Tm romanlarnda grld gibi Dickens orta snfn szcln yaparak, sosyal aksaklklar gzler nne serer ve bylece toplum bilincini uyandrmaya alr. rnein, Oliver Twist Londra yer alt yaamnn su dnyasn gzler nne serer. Zor Zamanlar (Hard Times), sanayilemenin hem sermaye sahibi hem ii zerindeki ar, ykc etkilerini anlatr. Anthony Mortimerin syledii zere ahlaki yn ar basan, eitici bir yazar olan Dickens, roman kahramanlarn orta snfta bir yer ile dllendirir. Ancak kahraman bu yeri cmertlii, merhameti ile kendi abasyla kazanr. Dickens bu yolla topluma sosyal adaletsizliin zmn iyi kalpli zengin insan modeli olarak gstermek ister.14 Michael Wheeler, Dickensn 1860lardan sonra toplum hayatndan ok insan psikolojisi zerinde

_______________________ Malcolm Andrews, 1994, s. 18-25. Anthony Mortimer, York Notes on Great Expectations, York Press, Hong Kong, 1980, s. 10-13.
14 13

durduunu belirtir.15 Birinci tekil kii azndan anlatlan kurmaca bir z yaam yks olan Byk Umutlar (1861), Pip adnda bir ocuun geliimini, adn aklamak istemeyen bir adamn ona sunduu umut dolu bir yaam vaadi ile birlikte hayatnda meydana gelen deiiklikleri ve bu deiiklikler sonunda olgunlamasn anlatan bir bildungsroman rneidir. Pip, kk yata anne-babasn ve kardelerini kaybetmitir. Ablas Bayan Joe ve onun nalbant kocas ile birlikte Kentin bataklklarnda yaamaktadr. Bayan Joe, Pipin ocukluunu doyasya yaamasna izin vermeyecek kadar kat ve disiplinli bir abladr. Joe ise tpk Pip gibi onun isteklerine boyun een pasif bir etir. Pip ile Joe arasnda baba-oul, aabey-karde ilikisi kadar samimi bir iliki vardr. Pip, sk sk anne ve babasnn mezarn ziyaret eder. Yine bu ziyaretlerden birini yapt bir gn mezar tann arkasndan ayanda demir kelepe olan bir mahkum kar. Pipten kendisine yiyecek, iecek ve ayandaki demiri kesmek iin ee getirmesini ister. Son derece korkan Pip, ablasnn kilerinden yiyecek ve Joenun nalbur dkkanndan ee alar. Bir sre sonra mahkum baka bir mahkumla birlikte yakalanr. Ancak Pip hep mahkuma yardm etmek iin yapt hrszln korkusuyla yaar. Bunu kimseye syleyemez. Bir gn Pumblechook Amca Pipi, zengin bir hanmefendi olan Bayan Havishamn evinde, Satis Houseda oynamaya gtrr. Bayan Havisham olduka ilgin bir kadndr. zerinde eski bir gelinlikle dolar. Evindeki tm saatler ayn vakidi gsterir biimde durmutur. Pip burada Estella adnda gzel bir kzla karlar. Estellann onu aalayc tavrlarna ramen Pip ona ak olur. Bir gn onu elde edebilmek iin bir beyefendi olma hayalleri kurar. _________________________ Michael Wheeler, English Fiction of the Victorian Period 1830-1890, New York, Longman Group UK, 1994, s. 102.
15

Hatta Bayan Havishamn kendisini bir beyefendi yapp Estella ile evlendireceini dnr. Ama bir gn Bayan Havisham Pipe ailesinin mesleini srdrmesi iin gerekli katlar dolduracan syler ve btn umutlarn ykar. Bundan sonra Pip Joenun ra olarak almaya balar. Ancak nalburda almak onu mutlu etmez. Kendini gelitirmenin yollarn arar. Biddy adnda bir kz, bilgisini artrma konusunda ona yardm eder. Joenun Orlick adnda bir iisi bulunmaktadr. Pip, Orlickten hi holanmaz. Orlick ile tartt bir gnn akamnda ablas saldrya urar. Ablasnn hareketlerinden saldry gerekletirenin Orlick olduunu anlar. Saldr mahkumun ayak kelepesi ile ilenmitir. Bir gn Bay Jaggers adnda bir avukat kagelir ve Pipin byk bir servete konduunu, bir beyefendi gibi yetitirileceini syler. Pipin hemen kasabay terk etmesini ister. Tm bunlarn adn aklayamayaca bir mterisinin arzusu olduunu ve hibir ekilde onun kimliini aklayamayacan belirtir. Estellay unutamam olan Pip gizli koruyucusunun Bayan Havisham olduunu dnr. Sonunda onun kendisini Estella ile evlendireceini sanr. Londraya giden Pip orada Herbert adnda bir arkada edinir. Ayn zamanda Bay Jaggersn katibi Wemmick ile arkadalk eder. Beyefendi olma yolunda ilerleyen Pip, Joe ve dier kasaba halkna kmseyerek bakar. Herbertn babas Matthew Pocket, Pipe eitimini srdrmesi iin yardm eder. Herbert da ona nasl bir beyefendi gibi davranacan retir. Yirmi bir yana gelince servetinden aylk pay almaya balar. Bu arada Drummle adnda bir ehir zppesi ile onun zengin arkadalar ile zaman geirmeye balar ve sorumsuz bir hayat srer. Aylnn bir blm ile Herberta dledii ii kurmas iin yardm eder. Giderek insanlara borlanmaya balar. Pip, Estellay grmek ve Bayan Havishama bir nevi teekkr

ziyaretinde bulunmak iin kasabaya gider. Orada Orlick ile karlar. Orlick Bayan Havishamn kap bekisi olarak almaktadr. Ama Pip Jaggersa Orlickin yaptklarn anlatnca, Orlick iini kaybeder. Bu esnada Bayan Joe lr ve Pip byk znt ve vicdan azab iinde cenaze trenine katlr. Aradan yllar geer ve bir akam Pip odasnda hi tanmad bir yabanc bulur. Bu adamn yardm ettii mahkum olduunu anmsar. Mahkumun ad Magwitchdir ve Pipe gizli koruyucusunun kendisi olduunu syler. Pipin beyefendi olma, Estella ile evlenme hayalleri suya der. Magwitch, Pipin ona yapt yardmdan etkilendiini ve tm hayatn onu bir beyefendi yapmaya adadn, bu amala Avustralyaya gidip orada para kazandn anlatr. Pip onun bu fedakarlndan etkilenir. Ancak ne yapacan bilemez. Bir kanun kaana yardm etmek ahlaken ona ters gelse de srf minnettarlndan tr onun polisten ve onu takip eden baka bir mahkumdan, Compeysondan kamasna yardm eder. Kama planlar yaparken Compeysonn Bayan Havisham dn gn yz st brakan adam olduunu ve Magwitchin aslnda Estellann babas olduunu renir. Bu arada Bayan Havishamn Estellay erkeklerden intikam almak iin yetitirdii ve Pipi de bu oyuna alet ettii aa kar. Haftalar getike Pip, Magwitchin hi de dnd kadar kt olmadn, toplumun kurban olduunu fark etmeye balar ve ona kar efkat besler. Estellann Drummle ile evlendiini haber alan Pip, Bayan Havisham ziyarete gider. Bayan Havisham Pipten btn yaptklar iin af diler. Pip, zntsn grnce onu affeder. Ayn gn Bayan Havisham mineye yaklanca elbiseleri ate alr. Pip son anda onu kurtarr ama bir sre sonra Bayan Havisham lr. Magwitchi lkeden karmak iin planlanan zaman gelir. O akam Pip, onu batakla aran isimsiz bir mektup alr. Mektubu yollayan Orlicktir. Yaptklarndan dolay ondan nefret eden Orlick tam

Pipi ldrecei srada Herbert ve yaknlar onu kurtarr. Herbert ve Pip, Magwitchi botla gemiye gtrmeye altklar srada polis onlar yakalar. Polise haber veren Compeysondur. Compeyson, Magwitch ile nehirde bouurken lr. Magwitch de idama mahkum edilir. Pip de tm servetini kaybetmi olur. Magwitch lm huzur iinde karlar. Btn bu duygu younluunu kaldramayan Pip hastalanr. Joe ona bakmak iin Londraya gelir ve yeniden eski dostluklarna geri dnerler. Joenun getirdii haberlere gre Orlick Pumblechook Amcay soyduu iin hapse atlm, Bayan Havisham btn servetini Pocketlara brakarak lm ve Biddy Joeya okuma-yazma retmitir. Joe kasabaya geri dndkten sonra Pip Biddy ile evlenme dileiyle kasabaya gider. Ama Biddy ve Joe oktan evlenmilerdir. Artk kasabada kalamayacan dnen Pip, Herbert ile beraber almak zere yurt dna kar. Yllar sonra geri dnen Pip Satis Housen ykntlar iinde Estella ile karlar. Estella, Drummle ile yapt evlilikte mutlu olamadn ve Drummlen ona kt davrandn anlatr. Ama artk her ey bitmitir. Drummle lmtr. Estellann Pipe olan eski kmsemesinin yerini buruk bir nezaket almtr. El ele baheden karlar ve Pip bir daha asla ayrlmayacaklarn dnr. Golban, eski adan Goethenin bildungsromanna kadar dnya edebiyatnda romann geliiminin, zellikle de pikaresk roman trnn geliiminin 19. yy. roman geleneini etkiledii gibi 19. yy. ngiliz geliim romannn incelenmesinde yeni bak alarnn gelimesini saladn belirtir. Ayrca biim ve ierik bakmndan 19. yy. bildungsromanna kaynak tekil ettiini ekler. Bu sayede tek bir roman iinde farkl kurgusal sistemleri grmek mmkn olmutur. 19. yy. bildungsromannn anlatmsal zelliklerinin oluumuna katkda bulunan unsurlar arasnda unlar saylabilir: romandaki z yaam yks niteliindeki unsurlar ve itiraflara bal olarak gelien

yazar-anlatc, yazar-roman kiisi ve anlatc-okuyucu arasndaki zdeleme; nedensonu ilikisine dayal olarak gelien, birbirini takip eden olaylarn anlatm; mekan olarak ev, yol ve ehrin seilmesi; olaylar ve bireyin dncelerini tasvir ederken iebak ve d gzlem yntemlerinin kullanlmas; ayn zamanda ilahi gcn kontrol edici varl; yazar-roman kiisi, anlatlan olaylar-okuyucu arasndaki mesafenin korunmas; edebi sylemin nemini ve mantn kavramada okuyucunun rol.16 Roger Sell bu unsurlara bildungsromann vermeyi hedefledii ahlaki ve varolula ilgili temalardan unlar da ekler: gereklemeyen arzular, zgrlk, kimlik aray, sevgi, ak, pimanlk, haksz yere sulanan ve gnah keisi haline gelen bireyler, ikiyzl arkadala kar gerek dostluk ve ahlaki olgunlama.17 Tm bu unsurlara ve temalara Byk Umutlarda rastlamak mmkndr. Ayrca Golbann belirttii gibi 19. yy. bildungsromannda d koullar (sosyal normlar, kstlamalar, toplumsal kurumlar vb.) bireyin geliiminde kendi bak as, idealleri ve hayal dnyasndan daha fazla etkiye sahiptir.18 Byk Umutlarda bunun en belirgin rnei Pipin st snfa mensup Bayan Havisham ve Estellann beenisini kazanmak iin snf atlama ve kendini gelitirme arzusudur. Aslnda bu arzu 19. yy. sanayi toplumunda giderek ykselmekte olan orta snfn ortak arzusunu simgeler. Byk Umutlar, Parlann dedii gibi geriye dn zerine kurulu bir bildungsromandr.19 Peter Brooks, bildungsromann bir geliim ve ilerleme roman olmasna ramen Byk Umutlarda bunun gereklemediine dikkat eker. Dier ________________________ Petru Golban, 2003, s.46-47. Roger D. Sell, Der., Introduction, Great Expectations, Charles Dickens, Hong Kong, MacMillan Press, 1994, s.3. 18 Petru Golban, 2003, s.112. 19 Jale Parla, 2000, s. 261.
17 16

birok eitim romannda olduu gibi Byk Umutlar sona yaklatka daha da gemiin incelenmesi halini alr. Kahraman kklerine geri dner.20 Bu da yaamnn bir ilerlemeden ok kr ve ksr21 olduunun gstergesidir. Oysa kahramann geliip ilerleyebilmesi iin gemiini geride brakmas gerekir. Pip romann sonunda kendini Estellann ailesini bulmaya adar. Estellann hikayesi romandaki tm olaylar birbirine balar. Satis House, Pipin beyefendi olma hayalleri, mahkumlar, kt koullarda byme ve yasann ileyii gibi tm olay rgleri bu hikayede birleir. Aslnda Pipin Estellann kklerini aramas kendi kklerini aramasn temsil eder. nk sonunda ona vaat edilen byk umutlarn aslnda Estellann mahrum kald umutlar olduu ve kendisinin Magwitchin Estellaya yapamadklarnn telafisi olduu ortaya kar. Byk Umutlarda olgun anlatc gemie dnerek yaadklarn hatrlar, deerlendirir ve eletirir. Golban, bu anlatm teknii ile anlatc ve roman kiisinin ayn bedende birletiini syler. Gemiin hatrland sahnelerde gemi ve gelecek bir araya gelir ve ounlukla karakter gemiteki hatalarn tekrarlarken gzlemlenir. Roman kiisinin hayat yoluna girmeye baladnda gemii ve yapt hatalar tekrar karsna kar. Gemiteki hatalaryla yzlemesi ve her ey yoluna girmi gibi grnrken olumsuzluklarn ortaya kmas karakterin geliiminin nemli bir

_________________________ Peter Brooks, Repetition, Repression and Return: Great Expectations and the Study of Plot, Charles Dickens, Der. Nicolas Tredell, Cambridge, Icon Books, 1998, s. 128. 21 Charles Dickens, Great Expectations, Hertfordshire, Penguin Books, 1994, XLIX. Blm, s.363. (Bundan sonra bu kitaptan yaplacak alntlar blm ve sayfa numaras ile alntnn yannda verilecektir. Romann Nihal Yeinboal tarafndan yaplm evirisi bulunmakla birlikte bu almadaki alntlar romann aslndan alnm ve almann yazar tarafndan evrilmitir.)
20

parasdr.22 Byk Umutlarda Pipin gemiteki hatalaryla yzlemesi sonucu olgunlat ve ruhsal btnln salad sylenebilir. Ona byk umutlar vaat edenin Bayan Havisham deil de Magwitch olduunu rendiinde gemii karsnda belirir. ocuka korkularndan dolay bir kanun kaana (Magwitch) yardm etmitir. Yaptnn yanl olduunu bildii iin bunu hi kimseyle paylamamtr. Ancak Magwitch ile ilk karlat sahnede yapt hata capcanl karsnda belirir. Magwitch ile arasnda olanlar sadece kendisi bildiinden aresiz bu duruma katlanmak zorundadr. zerine bir de Magwitche olan minnettarl eklenince istemeye istemeye ona yardm etmek durumunda kalr. Bu srada ruhsal huzursuzluundan dolay ciddi biimde hastalanr. Baucunda bekleyen ise kmseyip hor grd Joe olur. Bylece gemite Joeya hakszlk ettiini de anlar. Magwitchin lm ile onu bir hayalet gibi takip eden gemiini tamamyla geride brakr ve yepyeni bir sayfa aar. Golbann belirttii zere birinci tekil kii anlatmnn amac hem olaylar yaayan roman kahramannn hem de olgun anlatcnn i dnyalarn yanstmaktr.23 Bylece roman kahraman olaylar tecrbe ederken, olgun anlatc yaanan olaylar kontrol eder ve yorumunu katar. Bu yntem sayesinde roman kiisi anlatc olarak geriye bakar ve olgunlam haliyle kendi davranlarn eletirir. Anlatc ve roman kiisi arasndaki izgi gemiin hatrland anlarda ortadan kaybolur. Roman kiisi olaylar bizzat yaar, anlatc ise yllar sonra olanlar hatrlayp ayn eyleri tekrar yaam olur. Roman kahraman ile anlatc arasndaki fark, kahramann yaamn iyi ve kt yanlar arasndaki ba grememesidir. Oysa geliimini tamamlayabilmesi _________________________
22 23

Petru Golban, 2003, s. 113. a.g.e., s. 113.

iin hayatn iyi yan kadar kt yannn da gerekli olduunu fark etmesi gerekir. Bu grev anlatcya der. yi ve kt arasndaki dengeyi o kurar. 19. yy. bildungsroman yazarna gre gemiteki hatalar kabullenip itiraf etmek, hayat tecrbelerini kt anlarla birlikte anlatmak ayn hatalarn tekrar edilmemesine yardmc olur. Kahraman adna bunu yapan da anlatcdr. Roman kahraman dier karakterlere hatalarn itiraf ederken ayn zamanda anlatc da okuyucuya itirafta bulunmu olur. Bu sayede olgunluk dnemine adm atm kahramann hayal krkl, yalnzl bir lde ortadan kalkar. ocukluk yllarn ve gemie ait anlarn sahiplenir. Olgun anlatcnn gemie dnk anlatm ayn zamanda okuyucunun kendini Pip ile zdeletirmesine de frsat verir. Ancak Hartveitin belirttii gibi okuyucu ile olaylar arasndaki mesafe her zaman korunur. Ayrca bu yntem anlatcnn, roman kiisinin toplum ile yzletike yaad duygusal alkantlar da anlamas bakmndan yararldr.24 Olgun anlatc, Golbann belirttii gibi, kendi hikayesine hakimdir.25 Dier bir deyile roman kiileri kendi balarna hareket edemezler. Anlatc olaylara mdahale ederek okuyucunun amalad mesaj doru olarak almasn salar. Anlatcnn olaylara mdahalesi romann genel havasn belirler. rnein David Copperfieldda Davidin bana birok kt ey gelmesine ramen okuyucu romann mutlu sonla bitmesini bekler. Oysa Byk Umutlarda Pipin bana daha az sayda olumsuz olaylarn gelmesine ramen okuyucu anlatmn genel havasndan hikayenin dramatik bir biimde biteceini sezer. 19. yy. ngiliz bildungsromannda roman kahraman ksz ya da yetimdir. Pip de bu gelenee uygun ekilde hem ksz hem yetim olarak okuyucunun karsna _________________________
24 25

Lars Hartveit,1987, s. 107-108. Petru Golban, 2003, s. 114.

kar. Kahramann anne-babasnn olmay elbette rastlantsal deildir. Kahramann kendi yolunu kendisinin izecei anlamna gelir. Ayn zamanda bu durum Brooksun belirttii gibi yazara, karakteri amalar dorultusunda ekillendirme frsat verir. nk karakter anne-babann kiilii zerindeki belirleyici etkilerine maruz kalmaz.26 Ancak Pipin hayatnda anne-baba roln stlenen ablas ve enitesi vardr. Pipin ocukluu, yaad evin yaknlarndaki kilisenin bahesinde geer. Buras Pipin en sevdii oyun alandr. lm olan ailesinden ayr olduunun farknda deildir. Tam aksine ailesinin mezar talar ona ailesi hakknda istedii hayali kurmasna imkan verir. Hartveite gre Pipin byd ortamdan uzaklamas ksz ve yetim olduunu fark etmesi ile balar.27 Artk ok sevdii kilise bahesi onun iin neeli bir oyun bahesi olmaktan ziyade yalnzln hatrlatan, bataklklar arasnda karanlk bir yerdir. Pip, pikaro gibi korunmasz, arkadasz ve her trl tehlikeye ak olduunun farkna da burada varr. Pip, bunun farkna Magwitch ile karlamadan nce varr. Ama asl byd evreyi terk etme arzusunun onunla karlatktan sonra ortaya kt sylenebilir. Karlama anndan sonra Pipin yaam gerekten alt st olur. Byd evreden uzaklamas ve o andan itibaren bana gelenler hep bu karlama ile ilintilidir. Pipin hissettii yalnzlk, aresizlik ve aknlk pikaronun ailesinden kopup kendini yeni deneyimlere att durumdaki duygularyla ayndr. Pip, pikaronun aksine pasif bir karakterdir. Tm yaadklar Magwitchin onun iin tasarlad gelecekten ibarettir. Ancak Pipin pikaronun zm retme, kendi bana hareket etme zelliklerine az da olsa sahip olduu _________________________ Peter Brooks, Repetition, Repression, and Return: Great Expectations and the Study of Plot, Great Expectations, Charles Dickens, Der. Roger D. Sell, Hong Kong, MacMillan Press, 1994, s.98. 27 Lars Hartveit, 1987, s. 108.
26

sylenebilir. zellikle mahkumu doyurmak iin ablasnn kilerinden yiyecek almas buna rnek gsterilebilir. Bu kk hrszlk Pipe kendini sulu hissettirir. Artk eskiden olduu gibi masum olmadn, mahkumun kaak hayatna ortaklk ettiini dnr. Kendi iinde kendisini yaad evreden soyutlar. Pipin kendini bu kadar abuk sulamas yetime tarzndan kaynaklanr. Despot ve acmasz bir ablas ve onunla birlikte eletirmekten bkp usanmayan Pumblechook Amca vardr. Bu iki karakter Pipi hep potansiyel bir sulu olarak grrler. Ancak Jack Rawlinsin belirttii zere bu sulamalarn asl nedeni Pipin olduu gibi davranmasdr. Bildungsroman geleneine uygun olarak yetikinlerin ondan bekledii davranlar sergilememesi ar eletirilere maruz kalmasna neden olur.28 Joenun varl bile Pipin dlanm ve savunmasz hissetmesine engel olamaz. nk Joe aslnda Pip gibi bu kiilerin bir kurbandr. Kendini korumaktan bile acizdir. Pipin dlanm, gcenmi ve sulu hissetmesi Noel yemeinde dndkleri ile aka ortaya konur: Bu insanlar arasnda kileri soymu olmasam bile sulu hissetmeliydim. Masa rtsnn kenaryla sktrlm olduum ya da konumama izin verilmedii veya tavuun pullu butlar ile servis edildiim iin deilHayr; eer beni rahat braksalar hibiri umurumda olmazd. (IV. Blm, s. 25) Aslnda Pipin ruhunda isyan etme drts olmasna ramen bu drt ablasnn baskc otoritesi ile rt bas edilmitir. Burada ayrca Rawlinsin dedii gibi Pipin yetikin dnyasn eletirmesi sz konusudur.29 Bildungsroman kahramannn pikarodan da izler tad Giri Blmnde _________________________ Jack Rawlins, Great Expiations: Dickens and the Betrayal of the Child, Great Expectations, Charles Dickens, Der. Roger D. Sell, Hong Kong, MacMillan Press, 1994, s. 85. 29 a.g.e., s. 83.
28

belirtilmiti. Hartveit, pikaronun ailesi ona bakp koruyamad iin onlardan koparak kendi yoluna gitmeye karar verdiini ve biraz ansla bir beyefendi olabilme frsatn elde edebileceini belirtir. Ancak pikaro iin ansn kapy alp almayaca belli deildir.30 Bir bildungsroman kahraman olan Pipin durumu pikarodan farkldr. Onun ans Bayan Havishama yapt ziyaret ile dner. En azndan ailesi, yaknlar yle olduunu dnr. Bu ziyaret hayatnda Magwitch ile

karlamasndan sonraki ikinci dnm noktasdr. Ailesi Bayan Havishamdan gelen davet zerine hemen Pipin gitmesine karar verir. Bir bakma onu yaad evreden uzaklatrp hi bilmedii bir ortama iterler. Ablas bu daveti yle aklar: Bayan Havisham bu olann oraya gidip oynamasn istiyor. Elbette ki gidecek. Orada oynasa iyi oluryoksa ona gnn gsteririm (VII. Blm, s. 49) Pipin bu davetle yaamnn tamamyla deieceine inanan bykleri ondan minnettar olmasn beklerler. Ablas eer bu olan bu akam da minnettar olmazsa bir daha asla olmaz. (VII. Blm, s. 49) diyerek dierlerine szclk eder. Pikarodan farkl olarak, Pip kendi kararlarn deil bakalar tarafndan onun iin verilen kararlar uygular. Ama artlar ne kadar i karartc olursa olsun kendini bulunduu ortama adapte etmeyi baarr. Kasvetli Satis Housea yapt ilk ziyarette bile, karlat tm tuhaf eylere ramen gn yara almadan noktalar. Bayan Havishama ilk ziyaretini yapt gnden itibaren Bayan Havisham Pipin zihninde zenginlik, beyefendi olma gibi dncelerle zdeletirilir. Ancak Parlann belirttii gibi Pip byk bir yanllk yaparak Magwitchi kt cad, Bayan Havisham iyilik perisi zanneder.31 Bu yanl beraberinde baka yanllar getirir. _________________________
30 31

Lars Hartveit, 1987, s. 109. Jale Parla, 2000, s. 260.

Estellaya ak olur ve ondan vazgeemez. Kendini beenmilie kaplarak ksa sre iinde Pip, kendisini yaad evreden soyutlar ve onun koruyuculuunu yapan Joedan uzaklar. Pipin ocukluktan ergenlie geii Satis Houseda gerekleir. Ev sahibesi Bayan Havisham btn saatleri ayn zaman gsterir biimde durdurmutur. Bu zaman nianlsnn onu terk ettii andr. Aslnda Bayan Havisham haince bir plan peindedir. nk terk edildii ann intikamn almak iin Estellay yetitirmektedir. Estella gemiten gelen su, intikam ve nefretin habersiz mirassdr. Pip ona gre daha ansl bir balang yapmtr. nk ona ihtiyac olan sevgi ve zveriyi sunan Joe vardr. Fakat Pip Joenun temsil ettii aydnlk gelecei eliyle iterek Bayan Havishamn temsil ettii karanlk gemii tercih eder. Bu andan sonra kendini onlara beendirmeye adar. Belki de gerei syleyince ona inanmayacaklar iin Pip, Bayan Havishamn tuhafln saklar ve onun hakknda yalan syler. Hartveit, yalan sylemenin pikaronun d dnya ile mcadele yollarndan biri olduunu syler.32 Yalan syleyerek Pip pikaro gibi, kendini ona eziyet verenlerden, ablasndan, Pumblechook Amcasndan ve hatta Joedan bile soyutlam olur. Pip yalan sylediini Joeya itiraf ettiinde Joe ona drstln nemini hatrlatr: Emin olman gereken bir ey var ki Pip, o da yalann hep ayn olduudur. Ne iin sylenmi olurlarsa olsunlar nemli olan sylenmi olmalardr.Yalanlarn babas onlar gnderir. Bir daha asla yalan syleme Pip. Sradan olmaktan kurtulmann yolu bu deildir, eski dostum. (IX. Blm, s. 67) Joe Pipe yalan sylememesini t verdii halde kendisi de kk yalanlar syler. Ama bu yalanlar Rawlinsin dedii gibi iyi niyetle, Pipi mutlu etmek iin sylenmi _________________________
32

Lars Hartveit, 1987, s. 110.

yalanlardr.33 Joe, ablasnn aslnda Pipi sevdiini, ktln istemediini ve babasnn iyi bir adam olduunu syler. Hayatn kt yanlarn grmeyen, kendi iinde mutlu bir birey olduundan, Joe ou kez Pipin duygularn anlayamaz. Pipin mahkum Magwitch ile karlamas onu ablasndan ve onun otoritesinden uzaklatrrken, Satis Housea yapt ziyaretler ise onu Joedan uzaklatrr. Pipe hep kendi kaderi zerinde sz hakk olmad, kaderin elinde bir oyuncak gibi aresiz olduu hatrlatlr. Golban Dickensn, romanlarnda kader anlay ile birlikte rastlantlar kullandn belirtir. Bu da insan hayatnda tesadflerin, en kk olaylarn bile en az kader kadar nemli olduunu gsterir. Tesadflerin her biri bireyin geliiminde pay sahibidir.34 Bayan Havisham ve Estella, Pipe aalk duygusu alar. Satis Housea ilk ayak bast andan itibaren oraya ait olmayan biri olduu vurgulanr. O, kaba elleri olan sradan ii bir ocuktur. (VIII. Blm, s. 57) nceden geleceini Joenun nalbur dkkannda gren Pip, artk bir beyefendi olmak istemektedir. Pipin bu arzusu ngiliz bildungsroman ile rtr. ngiliz bildungsromannda kahramann amac bir beyefendi olmaktr. Ancak Bayan Havishamn Pipin ziyaretlerine son vermesi ve Joenun ra olarak rol bimesi Pipin snf atlama hayallerine son verir. Bylece Pip, Hartveitin dedii gibi yeniden kendisinin kontrol edemedii merhametsiz glerin penesinde olduunu anmsar.35 Hartveite gre pikaro ile karlatrldnda Pipin hayal krkl daha gldr ve Pip talihsizliini kolayca kabullenmez. Dier yandan d pikaronunki kadar da ykc deildir. Ne fakirlie mahkum olur ne de tanmad bir _________________________
33 34

Jack Rawlins, 1994, s. 81. Petru Golban, 2003, s. 155. 35 Lars Hartveit, 1987, s. 110.

dnyada yaamak zorunda kalr. Sadece balad yere geri dner. Ancak bu d Pipe kendini gelitirme arzusunu kaybettirmez.36 Pip, yaad toplumun sunduu tm imkanlardan istifade eder. Kendini gelitirmek iin kydeki kz okuluna gider. Golban, 19. yy. bildungsromannda iki tr eitimin varlndan sz eder. Bunlarn ilki kendi kendine eitimdir ve kahramann okuduu, inceledii kitaplar ile hayat tecrbesini kapsar. kincisi ise resmi eitimdir ve okulda alnan eitimi, raklk eitimini ve belli bir meslei hedeflemeyen st snf eitimi kapsar.37 Ancak ngiliz bildungsromannda karakterin kendi kendini eitmesi n plandadr. Pip, bu gelenee uygun olarak okulda resmi bir eitim almaz. Kendi kendine bir eyler renir. Bir yandan da Joeya raklk yapar. Ama bu imkanlar ona yetersiz gelir. Artk yaad toplumda, Joenun ra olarak mutlu olamayacandan emin olur: Bir zamanlar bu ii sevmitim, artk yle deil. (XIII. Blm, s. 99) Bayan Havisham erkeklerden intikam alma planlar dorultusunda Pipin aklna hrs duygusunu soktuktan sonra onu ortada brakr. Hartveitin dedii zere Pip bunun sonucunda kendi snfna yz evirir. Ama onlardan kaamaz. Hayat artlarn deitirecek hibir frsat yoktur. Bu nedenle sadece kendi snfndan utan duymakla yetinir. Sululuk duygusu, hissettii utanla ve ablasna yaplan saldr ile daha da derinleir.38 Aslnda ablasna yaplan saldrnn gerek sulusu Orlicktir. Ama saldr mahkumun demir ayak kelepesi ile gerekletirildiinden Pip kendini sulu hisseder. Hem yaad dar evre hem de mahkumla olan balants elini kolunu balar. Mahkum ile arasndaki sr, Pipe gre ylesine eski, ylesine bir _________________________
36 37

Lars Hartveit, 1987, s. 111. Petru Golban, 2003, s. 128. 38 Lars Hartveit, 1987, s. 111.

paras olmutu ki ondan kurtulamyordu (XVI. Blm, s. 113). Tam bu anda talih Pipe bir kez daha gler. Yine olaylar onun iradesi dnda Bay Jaggersn aldn belirttii talimatlar nda geliir. Jaggers bu talimatlar yle aklar: Onu (Pip) makul bir servete konduu konusunda bilgilendirmek zere grevlendirildim. Ayrca bu servetin u anki sahibinin istei zerine buradan, bu evreden uzaklaacak ve bir beyefendi yani byk umutlara sahip bir gen adam olarak yetitirilecek. (XVIII. Blm, s. 129) Pipin ocukluundan beri alkn olduu itaat etme davran aklanan bu emir ile bir kez daha vurgulanr. Pip adn hibir ekilde deitirmeyecek ve byk umutlarnn mimar hakknda hibir soru sormayacaktr. Ancak Pip bu mimarn Bayan Havisham olduuna inanr: Ryam gerek olmutuBayan Havisham beni byk bir servetin sahibi yapacakt. (XVIII. Blm, s. 129) Pipe sunulan bu frsat aslnda ngiliz bildungsroman geleneine ters dmektedir. ngiliz

bildungsromannda kahraman kendi abasyla snf atlayp beyefendi olmaya alr. Ancak burada Pip kendi abasyla deil, bakasnn ona sunduu frsatla snf atlama ansn elde eder. Bu da Dickensn bu noktada ngiliz bildungsromannn genel zelliklerinden saptn gsterir. Pip, byk umutlarnn mimarndan ald talimatlar dorultusunda, kendini Bayan Havisham ve Estellaya beendirmek iin bir beyefendi olma hayaliyle Londraya doru yola kar. Ama bu yolculuk Hartveitin dedii gibi pikaresk roman geleneindeki gibi uzun, maceralarla dolu bir yol deildir.39 Bildungsroman geleneine uygun olarak Pipi son ve geliimi iin en yararl deneyimlerini yaayaca byk ehre tayan bir seyahattir. Kahramann Londraya doru yapt _________________________
39

Lars Hartveit, 1987, s. 111-112.

yolculuk bir baka ngiliz bildungsroman zelliidir. Fakat Pipin Londraya kendi abasyla gitmemesi, Jaggers tarafndan ynlendirilmesi Dickensn ngiliz bildungsromannn temel zelliklerinden saptnn bir dier gstergesidir. Pipin Londraya seyahat ettii ara toplumun farkl sosyal snflarn bir araya getirir. Bu bakmdan pikaronun toplumun farkl kesimlerine mensup insanlarla tanmasn mmkn klan uzun seyahatine benzer. 19. yy. geliim romannda pikaresk roman zellikleri daha aza indirgendiinden pikaronun uzun yolculuu ile hedeflenen ama bu romanda Pipin yolculuk ettii ara ile ortaya konur. Bu, 19. yy. yazarlarnn toplum iindeki deiimi gzler nne serme yollarndan biridir. Golbann belirttii gibi 19. yy. yazarlar hem ehir hem tara hayat, hem geleneksel hem ticari toplum arasnda skp kalm, hepsinin de varolduu ama btnln salanamad bir dnyay yanstmay amalarlar. Bunun iin de toplumun deiik snflarn bir arada resmederler.40 Dickens posta arabas ile toplumun sosyal tablosunu izer. Bir yanda Pipin aralarna katlaca saygn beyefendiler, dier yanda eer onlarla olan balants anlalrsa saygn beyefendilerin gznden decei mahkumlar vardr. (XXVIII. Blm, s. 208-212) Hartveitin dedii gibi posta arabasndaki mahkumlarn varl ile byk umutlar boyunca Pipe hep ayann salam yere basmad ve her eyi bir anda kaybedebilecei bir kez daha ima edilmi olur.41 Londradaki terminal Newgate hapishanesi yaknlarndadr. Ayrca byk umutlar boyunca Pipe yol gsterecek olan Bay Jaggers yine bir ceza avukatdr. Bylece Pip mahkumla olan balantsndan hi syrlamaz. Gemii kara bir glge gibi hep peindedir. Bunun yan sra bir nalbandn olu olmas onu beyefendilik yolunda att admlarda hep _________________________
40 41

Petru Golban, 2003, s. 164. Lars Hartveit, 1987, s. 112.

iten ie rahatsz eder. Her eye ramen Pip ehir yaamna ve davranlarna ksa zamanda uyum salar. abuk renen bir gentir. Ancak Hartveitin belirttii zere rencilii ve kendini yetitirmesi zerinde fazla durulmaz. Sonunda gerekli yeteneklere sahip bir beyefendi haline gelir ve ehrin hanm evlatlar arasnda yerini alarak pahal zevkler edinir. Kazanmak iin almad sadece para harcad iin bir asalak olarak grlebilir. Ama Pip, pikaronun be parasz asalak halini yanstmaz. Pikaronun yakasn brakmayan fakirlik ile arasnda byk umutlarnn gizli mimar vardr.42 Pip Londraya kendi imkanlaryla gitmedii gibi orada yaamn srdrmek iin almak zorunda da deildir. Halbuki bildungsromanda, Giri Blmnde belirtildii zere almak esastr. Bu noktada Dickens yine ngiliz

bildungsromanndan fakl bir durum ortaya koyar. Ayrca Londrada Pipe yardm eden insanlar vardr. Eitmenleri Bay Pocket ve Herbert sayesinde Pip, sosyal etiket dnda birok ey renir. Eitmenleri ona ahlaki rnek tekil ederek Pipin nazik ve saygn beyefendi davranlar edinmesine yardm ederler. Ayrca Londrada Pipin karsna, kmseyerek yz evirdii ky hayatna hakim olan iyilik ve sadakat gibi duygular anmsatacak Yal adnda bir adam kar. Wemmickin babas olan Yal, oluyla birlikte ehrin tm yozlamlndan uzakta, ehir dnda bir yerde krsal yaam hatrlatan bir atmosfer iinde yaamaktadr. Jaggersn yardmcs olan Wemmick akam olunca alt ortamn tm rmln geride brakarak evinde babasyla birlikte unutulmaya yz tutmu huzurlu bir yaamn tadn karr. ehirde ve i yerinde olanlar evine tamaz. nk bunun evinin safln bozacan _________________________
42

Lars Hartveit, 1987, s. 112.

dnr. Parlann belirttii gibi Yal, Pipe zenginlerin aaal ve ahlaki deerlerden yoksun yaamlarna kar kalc deerleri ve zamann deitirmemesi gereken balar hatrlatr.43 Pipin roman boyunca gerekletirmek istedii arzusu Bayan Havisham ve Estellaya gerek bir beyefendi olduunu kantlamaktr. Bir beyefendi olduunda kaba, ilkel ky hayatndan kurtulacak ve Estellaya kavuacaktr. Ancak Robin Gilmourn dedii gibi ky hayatndan kamakla ayn zamanda bu hayatn scaklndan, itenliinden mahrum kalacaktr.44 Beyefendi olma yolunda kat ettii ilk aamalardan sonra Satis Housea yapt ilk yolculuk srasnda mahkumlarla karlamas, Orlicki Satis Housen kap bekisi olarak bulmas ona geldii yeri ve gemiini yeniden hatrlatmak suretiyle tm evkini kaybettirir. Bunun zerine bir de Estellann kendisinin deimi olduunu kabul etmekle beraber ona hala bir ocukmu gibi davranmas ve Bayan Havishamn daha az kaba ve sradan (XXIX. Blm, s. 217) olup olmad sorusunu yantsz brakmas, Pipe hala o eski kaba ve sradan ocuk (XXIX. Blm, s. 216) olduunu hissettirir. Ama Bayan Havishamn Pipi Estella ile birlikte olmas iin bir beyefendi yapmaya alt inancndan hi vazgemez. Daha kat etmesi gereken ok yol olduu dncesi ile Satis Housedan ayrlr. Bayan Havishamn onu evine ilk daveti ve Londraya ilk seyahatinden sonra Pipin byk umutlar yolunda geirdii nc ve son aama bir ykm gibi aniden kendini gsterir. Pip, yirmi yana bastnda Magwitch ile yeniden karlar ve _________________________ Jale Parla, 2000, s. 261. Robin Gilmour, Pip and the Victorian Idea of the Gentleman, Great Expectations, Charles Dickens, Der. Roger D. Sell, Hong Kong, MacMillan Press, 1994, s. 119.
44 43

byk umutlarnn mimar olduunu renir. stemeden su dnyasna karm olan Magwitch, Parlann dedii gibi, Pipin sevgisini kazanarak ruhunu arndrmay istemektedir. Pipin de arzulad gibi gerek bir beyefendi olmas iin Magwitchi nyargsz sevebilmesi, ondan utanmamas ve Bayan Havisham ile Estella etrafnda kurduu hayal dnyasndan syrlmas gerekmektedir. Romanda verilmek istenen ahlaki mesaj budur ve Pip bunu baardnda gerek olgunlua ulaacaktr. Bylece yaanan an kalc deerlerle birlemi olacaktr.45 Magwitch ile karlaan Pipin tm dnyas alt st olur. Byk umutlarna glge der ve ulatn dnd beyefendilik mertebesinden bir anda aaya kayar. Hartveit, Pipin pikaresk romandan farkl olarak bir anda btn parasn kaybetmediini syler.46 Ama sahip olduu para artk onun iin kabul edilemez hale gelir. Bu noktada Pip, sadece kendisine verilen emirleri yerine getiren biri olarak deil karar verebilme yetisine sahip bir karakter olarak okuyucunun karsna kar. Onurlu yaamay, para ve refah iinde yaamaya tercih eder. Bu yolla Dickens, Pip araclyla ngiliz bildungsromannda esas olan para kazanma ve baar elde etmeyi deil de cmertlik, kibarlk ve onurlu yaamay yceltmi olur. Buradan Dickensn gerek bir beyefendi olmann bu erdemleri tamak olduunu savunduu sonucuna varlabilir. Pip, gznde bytt st snfn ve beyefendilerin nasl da hayal rn olduunun farkna varr. Sadece kendi gemiinin deil Bayan Havisham ve Estellannkinin de su tekil edebilecek unsurlar ierdiini renir. Asl ulalmaz olann Joenun dnyas olduu gerei aa kar. Fakat nalbur dkkanna dn artk bir hayalden ibarettir. Magwitchin paras su ile kirlendiinden Pip iin kabul edilemezdir. Pipin _________________________
45 46

Jale Parla, 2000, s. 261-262. Lars Hartveit, 1987, s. 113.

ekonomik zgrlnn yolu baka bir lkede kendi abasyla almaktan gemektedir. Bildungsromann pikaresk romandan miras ald birtakm zellikler olduu ve bunlardan birinin kahramann yapt yolculuk esnasnda toplumun farkl kesimleriyle yzlemek olduuna almann Giri Blmnde deinilmiti. Hartveit bu yzlemelerin bildungsroman kahramannn dnyay tanmasna, kendini savunma yetenei kazanmasna ve insan olarak kendini yetitirmesine yardmc olduuna iaret eder. Bu yzlemeler bildungsroman kahramannn snf atlad, ahlaki ve sosyal bilin kazand aamalardr.47 Yine Giri Blmnde bildungsroman kahramannn mensubu olduu snfn bir temsilcisi olduu ve onun geliiminin ayn zamanda ait olduu snfn sosyal geliimini de temsil ettii aklanmt. Bu gelenee uygun olarak Pip, yaad krsal alt snfn temsilcisidir. Ama bildungsroman kahramannn olduu gibi, dier grup yelerine oranla daha duyarl olduundan onlar gibi su ve utan duygular altnda ezilerek sonsuza dek yaayamaz. Pipin duyarll farkl gruplarla yzlemesi ile aa kar. Pip romanda iki ana grup karakter ile yzleir. Birincisi Magwitch ve dier mahkumlarn iinde bulunduu dnya, dieri ise Bayan Havisham, Estella ve onlarn temsil ettii dnya. Bu yzlemelerle ahlaki ve sosyal duyarll daha da artar. Byk umutlarnn bo olduunu anlar. Ancak kendi hayallerinin kurban olduundan olaylar olduu gibi kabullenir, isyan etmez. Hartveitin belirttii zere iki ayr dnya arasnda kalan Pip, aslnda bu iki dnyann pamuk iplii ile birbirinden ayrldnn ve en saygn olann bile bir gn alt snfa debileceinin farkndadr.48 Sadece Joe, Pip gibi mahkumlar _________________________
47 48

Lars Hartveit, 1987, s. 114-115. a.g.e., s. 115-116.

anlayabilme, zdeleebilme yetisine sahiptir. Herbert bile mahkumlar aalk, iren bir tablo (XXVIII. Blm, s. 208) olarak nitelendirir. Pip iin mahkumlar iren bir tablonun tesinde sosyal dn canl rneidir. Ancak Pip, Magwitchin temsil ettii yer alt dnyasnn Bayan Havisham ve Estellann temsil ettii saygn dnya ile i ie olduunun farkna olgunlama srecinin son aamasnda varr. Bunun ncesinde Magwitch ile olan karlamasn beyefendi olmasna engel tekil edebilecek talihsiz karlamalar olarak nitelendirir. Ama sonra Magwitchin de kendisi gibi toplumun bir kurban olduunu ve yardm etmesi gerektiini fark eder. Tm bu snamalar gerek bir beyefendi olarak tamamlar. Andrewsun dedii gibi burada Dickensn gerek bir beyefendi ile ima ettii sorumluluk sahibi, drst, duyarl, kararl, karakteriyle rnek tekil eden ve hayatn drst yollardan kazand bir meslei olan kiidir.49 Mahkumlarla olan ilikisinin yan sra Bayan Havisham ve Satis House ile olan karlamalar da Pipin ahlaki geliimine katkda bulunur. Bayan Havisham ve Estella sayesinde Pip kendini gelitirmesi, snf atlamas ve beyefendi olmas gerektiine inanr. Yani Satis House, Hartveitin dedii gibi Pipin sosyal geliiminin k noktasdr.50 Romann sonuna doru Pip, Bayan Havishamn tpk Magwitch gibi yardma ihtiyac olan biri olduunu fark eder. Bayan Havisham Pipe ve dierlerine yaptklarndan dolay pimandr. Pip onun pimanln efkat ve merhamet ile karlar: Her eyden habersiz bir ocuu (Estella) alarak kendi incinmi gururuna ve duygularna alet ettiini ok iyi biliyordum. Ama kendini gn ndan soyutlayarak _________________________
49 50

Malcolm Andrews, 1994, s. 91-92. Lars Hartveit, 1987, s. 117.

her eyden soyutlam olduunu, kendini iyiletirebilecek her trl etkiden uzak durduunu ve yaratcsna kar gelen her insann yapt gibi dncelere dalarak kendi akln hasta ettiini de biliyordum. yleyse ona nasl merhametle bakmazdm. (XLIX. Blm, s. 364) Satis Houseda yangn kp Bayan Havisham lnce zaten Magwitchin parasn reddetmi olan Pip be parasz kalr. Elinde sadece Herbertn ortakl iin Bayan Havishamdan ald para vardr. Pip kendi geimini makul kazancyla salamak durumunda kalr. Hartveit, inili-kl pikaresk roman temasnn Byk Umutlarda Pipin geliiminin ardndaki bu ilerleme ve gerilemelerle yanstldn belirtir.51 Pip ve mahkum ile Pip ve Satis House arasndaki yzlemeler Pipe her ileri admnn bir geri admla karland hissini verir. Golban, 19. yy. bildungsroman yazarlarnn roman kiisinin belli bir ruh hali zerinde durduuna iaret eder. Bu dnemde yazlan romanlarn ounda (Jane Eyre, David Copperfield, Floss Nehrindeki Deirmen vb.) grlebildii zere Byk Umutlarda da sululuk psikolojisi n plana kar. Sululuk psikolojisi karakterin yapt hatalarn nelere mal olabileceini fark etmesine olanak vermesi asndan geliiminde nemli bir yer tutar. Roman kahraman yaamndaki kritik sahneleri tekil eden hatalar sayesinde kendine ekidzen vermesi gerektiini anlar.52 Julian Moynahan, zellikle son romanlarnda Dickensn sululuk psikolojisini irdelediine dikkat eker. Ancak Moynahana gre roman kahramannn hissettii sululuun younluu ile yapm olduunun gerekte ne kadar su saylabilecei arasnda fark

_________________________
51 52

Lars Hartveit, 1987, s. 118. Petru Golban, 2003, s. 115-120.

vardr.53 Pip romann bandan sonuna kadar kendini sulu hisseder. Kendini hem Joe ve Biddyye kar minnettar olmamakla, hem de Magwitche yardm etmi olmakla sular durur. Ancak bunlardan hibiri gerek su kapsamna girmez. Sadece Pipin vicdann rahatsz eden davranlardr. Moynahan, Pipin byd evreyi ve insanlar kmsemesinin aslnda bir su olmadn belirtir. Fakat romanda kmsemeyle gerek anlamda su ilemek ayn kefeye konur. nk her ikisi de bakalarnn varln, zerkliini reddeder ve onlar gcendirir.54 Bu nedenle Pip, sandalla Magwitchi gemiye tarken ona bakp benim Joeya olduumdan ok daha iyi bir adam (LIV. Blm, s. 408) der. Kendini Magwitchin yerine koyarak Joeya olan davrann su olarak nitelendirir. Pip, Wemmick ile birlikte Newgateten ayrldktan sonra otobs duranda Estellay beklerken sululuk psikolojisini aa vurur: Tm vaktimi, btn bu su ve hapishane ortam ile nasl kuatldm; ocukluumda bir k akam ssz bataklkta onunla ilk karlamam; kaybolmam bir leke gibi onunla tekrar iki kez karlamam; ilerlememi ve talihimi bu ekilde hakimiyeti altna aldn dnerek geirdim. Zihnim bunlarla megulken aklma gen, gzel Estella geldi; gururlu ve nazik tavrlaryla bana yaklarken. Onunla hapishane arasndaki mide bulandrc fark dndm. Keke Wemmick ile tanmasaydm, ona uyup onunla gelmeseydim de imdi bugn burada Newgatein kokusu nefesimde, giysilerimde olmasayd. Bir ileri bir geri yrrken zerimdeki hapishane tozunu silkelemeye, nefesimdeki koku sunu karmaya alyordum. (XXXII. Blm, s. 243) Pip bu dnceleri ile su ve su dnyas ile olan ilikilerini ortaya koyar. Magwitch _________________________ Julian Moynahan, The Heros Guilt: The Case of Great Expectations, Victorian Literature, Selected Essays, Der. Robert O. Preyer, New York, Harper Torchbooks, 1966, s. 126. 54 a.g.e., s. 127.
53

ile ilk karlamas, yolcu otobsnde mahkumlarla karlamas, Magwitchin ayak kelepesinin ablasnn lm silah olarak yeniden ortaya kmas, byk umutlarn yneten Jaggersn ceza avukat olmas ve ofisinin Newgate yaknnda bulunmas Pip ile su dnyas arasndaki ince izginin gstergeleridir. Pip hibir su ilememi olmasna ramen yukarda yapt yorum, onu su dnyas ile olan balantsndan tr sulu yapabilir. Moynahann dedii gibi Pip, son olgunluk aamasna Magwitchi sevmeyi rendiinde ve aslnda tm toplumun iledii sularn bir paras olduunu fark ettiinde varr. Buradan Dickensn, suu da yaamn bir paras olarak grd ve sadece suu ileyenin deil suu yaratan toplumun da hatal olduunu dnd sonucuna varlabilir.55 Yani Pip ne kadar suluysa okuyucu da o kadar suludur. Pip sonunda ona kar sulu olduu Joenun deil de kendisine kar sulu olan Magwitchin nnde eilmekle tm toplumun suunu sembolik olarak omuzlarna alr. te yandan Joe, Biddy ve Herbert romanda ortaya konan su dnyasnn dnda kalr. Bundan da alakgnll insanlarn, g ve para sahibi kesime daha yakn olan su dnyasndan uzak olduu sonucu karlabilir. Pipin byk umutlar ile arasna giren ve ocukluk dneminde ona ac ektiren tm karakterler roman boyunca yaptklar iin cezalandrlrlar. Dier bir deyile Pipin bu karakterlere duyduu nefret ve intikam duygular gerek eylemlere dnr. Bu durum da Moynahann belirttii gibi Pipin roman boyunca kendini sulu hissetmesinin bir baka nedenidir.56 nk bu kiilerin cezalarn kendisi vermemi olmasna ramen onun adna onun hayallerini ykan herkes bir bakas tarafndan cezalandrlr. Romanda Bayan Joe, Bayan Havisham, Pumblechook Amca ve _________________________
55 56

Julian Moynahan, 1966, s. 129. a.g.e., s. 142.

Estella bir dnem Pipi incitmi kiilerdir. Ayrca Estella dndakilerin hepsi bir dnem Pipin hayatnda sz sahibi olan karakterlerdir. Yine hepsi romanda byk umutlar ile Pip arasna girmi ve cezalandrlmlardr. Tek tek bakldnda Bayan Joe, ocukluunda Pipe kt davranmtr. Pip, tm yaptklarndan dolay ablasndan intikam almak ister ama bu eylemi gerekletiren Orlick olur. Pip bunu kendisi de bilir: Zihnim George Barnwell ile megulken, aklma ilk gelen ablama yaplan saldrda benim de paymn olduuydu; ya da onun en yakn olarak, ondan ektiklerim bilindiinden bakasna oranla en ok zan altnda olan bendim. (XVI. Blm, s. 112) te yandan Pumblechook Amca, Bayan Joenun Pipe olan tutumunu her zaman onaylamtr. Sonunda o da cezalandrlr. Evine hrsz girer ve Pipi eletirmekten hi geri kalmazken artk konuamaz hale gelir. Romann sonuna doru evine giren hrszn Orlick olduu ortaya kar. Ablasna yaplan saldrda olduu gibi bu olayda da Pipin intikam duygusunu eyleme dken Orlick olur. Bu nedenle Orlick Hartveitin dedii gibi, Pipin dier yars olarak nitelendirilebilir.57 Ayn zamanda Moynahann dedii gibi Orlickin durumu Pipin ykseliinin de bir parodisi olarak kabul edilebilir.58 Orlick de kendince byk umutlar peindedir. Pipin umutlar nalbur dkkan, Satis House ve Londra geninde geliir. Orlickin hain planlar da ayn yerleri takip eder. Pip Orlickin, sevdii hibir kiiyle iliki kurmaya hakk olmadn dnr. rnein, Orlickin Biddynin peinde olduunu rendiinde ok kzar. Satis Houseda altn rendiinde Jaggersa Bayan Havishamn ondan kurtulmas gerektiini syler. Ama Orlicki hayatndan tmyle atmay baaramaz. Magwitch ilk kez Pipin evine geldiinde merdivenlerde dolaan _________________________
57 58

Lars Hartveit, 1987, s. 119. Julian Moynahan, 1966, s. 131.

Orlicktir. Magwitchi karmak zere yola kacakken Orlickin onu batakla armas Pipin planlarn alt st eder. Ancak Pip ve Orlick arasndaki son sahne, roman kahraman ile romandaki asl kt karakter arasndaki analoji bakmndan nemlidir. Orlick bu sahnede tm sularn Pipe yneltir. Pipin, nalburdaki iini kaybetmesine neden olduunu, sevdii kz elinden aldn, Satis Housedan kovdurduunu, hatta Bayan Joeyu bile onun yznden ldrdn syler. Burada Moynahann belirttii zere susuz suluya, sulu da susuza dnr. Bylece Orlick sularn hakl karmaya alr.59 Fakat Orlick, Pipe yaptklarnn cezasn demeden romann sonunda ortadan kalkar. Estella, Pipe kar sergiledii kmseyici davrannn bedelini, evlendii Drummlen elinde der. Drummle, Estellaya kt davranmakla kalmayp ayn zamanda onu dver. Bu kez Pip adna onun intikamn alan Drummle olur. Orlick gibi Drummle da Londraya gittiinden beri Pipin peini brakmaz ve Pipe yaptklarnn cezasn ekmeden romann sonunda ortadan kalkar. Pipe kt davranan herkes romanda bir ekilde cezalandrlmasna ramen Orlick ve Drummle cezalandrlmaya maruz kalmadan romandan kar. Bunun nedeni olarak her ikisinin de bakalarn Pip adna cezalandrarak ona olan borlarn bylece demi olmalar gsterilebilir. Romanda Pipe byk umutlarn ilk alayan ve Estella yoluyla ona aalk duygusu tattrp, bulunduu ortamdan manevi olarak uzaklamasna neden olan Bayan Havisham cezalarn belki de en arn der. Kendi gemiinin intikamn almak iin hem Estellay hem de Pipi kullanarak iki gencin hayatlarna mdahale eder. Sonunda bunun bedelini yanarak der. Fakat ondan nce Pip, Bayan Havisham kendi _________________________
59

Julian Moynahan, 1966, s. 133.

zihninde kurduu hayalle cezalandrr. Satis Housea ilk ziyaretini yapt gn, Bayan Havisham tarafndan aalandktan sonra odasndan kp baheye ilerler. Henz kk bir ocuk olan Pip, Bayan Havishama olan fkesini duvarlar tekmeleyerek karr. Ardndan karsnda bir hayal belirir. Bayan Havisham karsnda asl durmaktadr. Pip ayn hayali byk umutlarnn mimarnn o olmadn rendiinde tekrarlar. Gerei rendikten sonra Bayan Havishama yapt son ziyarette Estellann da evlenmi olduunu renir. Ardndan Bayan Havisham ayaklarna kapanp zr diler. Pip onu affetse de odadan ktnda onun yaamaya hakk olmadn dnr ve yine onun bahede asl hayalini grr. Odasna kotuunda onu alevler iinde bulur ve tm hissettiklerine ramen ona yardm etse de nefretini gizleyemez: Umutsuz dmanlar gibi yerde

debeleniyorduk. (XLIX. Blm, s. 367) Moynahan yukarda belirtilen nedenlerden tr Pipin Dickensn en karmak roman kahramanlarndan biri saylabileceine iaret eder. Hem sulu ve teviki, hem de kurban ve kurban edendir. Hem gnaha maruz kalr, hem de gnah iler. Hakszla urar nk ocukluunda yetikinler ona byk umutlar alar. Hakszlk yapar nk kendisine sunulan byk umutlara kaplarak evresindekileri nemsemez.60 Kendi hatasnn farkna varan Pip, Magwitchin lmnden sonra ateler iinde yatarken bir rya grr: evin duvarnda bir tulaydm ve iilerin beni yerletirdii yerden kmaya alyordum; byk bir krfezde grltyle alan devasa bir makineden kan buhar damlasydm, kendi kendime makinenin durmas iin yalvaryordum, ama makinenin iinde kalan _________________________
60

Julian Moynahan, 1966, s. 143.

param parampara oldu. (LVII. Blm, s. 422) Bu ryayla bu kez Pip kendini cezalandrr. Ryasndaki makinenin toplumu temsil ettii sylenebilir. Bildungsroman kahraman yaad toplumun bir temsilcisi olduundan Pipin durumu aslnda toplumdaki arnlmas g olan su ve gnah temsil etmektedir. Pip ryasndan uyandnda karsnda Joeyu bulur. Yapt hatalarn bedelini demi ve artk kklerini bulmutur. zetlemek gerekirse Byk Umutlarda olgun anlatc Pipin ocukluktan olgunlua geliimini sosyal ve ahlaki deneyimleri ile beraber aktarr. Byk Umutlar, Parlann belirttii zere, bir kendini tanma ve gemiteki gnahlardan arnma yksdr.61 Hartveit, ngiliz romannda kahramann i dnyas ve d dnyaya verdii tepkilerin nemli olduunu belirtir.62 Golbann dedii gibi bildungsroman kahraman psikolojik adan yaad evreye uyum salamak zorundadr.63 Bu

amala i dnyas ile d dnya arasnda denge kurmaldr. Bu dengeyi kurabilmesi iin bildungsroman kahramannn d dnyada kendine bir yer edinmesi gerekir. Bu da kendi yeteneklerine uygun bir meslek semesi ile mmkndr. Bu bakmdan Pipin d dnyayla denge kurmada daha az baarl olduu sylenebilir. nk Pip, toplumda yer edinmesini salayacak bir meslek seimi yapmaz ya da hayatn srdrebilmek iin para kazanma kaygs yoktur. Bu da daha nce belirtildii zere Byk Umutlarn ngiliz bildungsromannn genel zelliklerinden farkl bir unsurudur. Dier yandan Pip ile kyaslandnda Herbert d dnya ile denge kurmay baarr. Bunu, setii i hayatyla toplum iinde bir yer edinmesiyle baarr. _________________________
61 62

Jale Parla, 2000, s. 262. Lars Hartveit, 1987, s. 121. 63 Petru Golban, 2003, s. 119-120.

Pipin d dnyayla denge kurmada baarl olamamasnn bir dier nedeni de kendi hayal dnyas ile d dnyann atmasdr. ocuklar yetikin dnyasnn otoritesi altnda istediklerini yapamadklarn dnrler. Bu yzden kendi ilerinde istediklerini yapabildikleri, ihtiyalar olan tm sevgiyi aldklar bir dnya yaratrlar. ocuklarn i dnyalar ile d dnya arasndaki farkllktan peri masallar ve vey ebeveyn hikayeleri doar. Bu hikayelerde periler ocuklar korur ve dileklerini yerine getirir. Ebeveynlerinin onlar anlamaktan geri kalmalarna duyduklar fke vey anne-babalarda vcut bulur. Moynahana gre Pipin ocukluk dnemi de peri masallarna benzetilebilir.64 Bir tarafta ona ihtiyac olan sevgiyi gstermeyen Bayan Joe, dier tarafta onu Bayan Joenun eziyetinden kurtarmay vaat eden Bayan Havisham vardr. Bayan Havisham, Pipe arzulad yaam vaat ettiinden bir nevi peri gibi grlebilir. Magwitchi tanyncaya kadar Pip, byk umutlarnn mimarnn Bayan Havisham olduunu sanr. Aslnda Estellaya olan ak da toplum iinde ykselme ve refaha kavuma hayalinin bir basamadr. Ancak Magwitchin ortaya kmasyla Pip, peri masalndan uyanr. Tm servetini bir sulunun saladn, hatta Bayan Havisham ve Estellann da su dnyas ile ilikili olduunu renir ve fark eder ki asl sulu olan Joeya olan tutumundan tr kendisidir. Bu ekilde zenginlik ve refah iinde yzenlerin su dnyas ile ilikilendirilmesi, Pipin hayal dnyas ile gerek yaamdaki ahlaki knt arasndaki elikiyi ortaya koyar. Pip, durduk yere refaha kavuamayacan; herkes gibi kendisinin de abalayarak bir yerlere gelmesi gerektiini anlar. Ayrca byk umutlar peinde komas evresindekileri yaralamasna neden olmutur. Gereklerin farkna varan Pip, kendini adayaca _________________________
64

Julian Moynahan, 1966, s. 133.

gerek ak yaayabilecek olgunlua eriir. Fakat olgun anlatc onun hikayesinin mutlu sonla bitmesine izin vermez. Artk Estella ve Biddy ile evlenmesi hayalden ibarettir. Bu da Byk Umutlarn ngiliz bildungsromanndan farkl bir zelliidir. Oysa ngiliz bildungsroman evlilik ile noktalanr. Pip, Moynahann dedii gibi, kendi hayal dnyasnda yaayarak gereklerden ok fazla uzak kald iin hayat boyunca yaam tecrbe etmeye mahkumdur.65 Roman ak ulu biter. Romann sonunda Estella ve Pip kar karya gelirler. Ama artk ikisi de masumiyetlerini yitirmilerdir. Moynahann dedii gibi ikinci bir balang yapmak onlar iin mmkn deildir. Pipin hayalleri onu yaad evreye tamamen

yabanclatrdndan gelecei baka bir lkede aramak onun iin en iyisi olacaktr.66 Ancak gittii bu lkede nelerle karlaaca ya da baarl olup olamayaca da kesin deildir. Romann ak ulu oluunun bir zellii de Pipin bu belirsizliidir.

_________________________
65 66

Julian Moynahan, 1966, s. 135. a.g.e., s. 144-145.

IV. BLM 20. YY. NGLZ ROMANI VE GEN BR ADAMIN SANATI PORTRES almann bu blmnde 20. yy. ngiliz roman gelenei ve bu kapsamda James Joyceun Gen Bir Adamn Sanat Portresi adl roman bildungsroman zellikleri bakmndan incelenecektir. ncelikle 20. yy. ngiliz roman gelenei kendine zg zellikleri bakmndan ele alnacaktr. Bu balamda 20. yy. roman geleneini hazrlayan kltrel ve toplumsal unsurlara da deinilecektir. Daha sonra Gen Bir Adamn Sanat Portresi adl roman bildungsroman zellikleri asndan irdelenecektir. Yukarda belirtildii zere, incelemeye 20. yy.a hakim olan sosyal koullar ve bu erevede gelien roman gelenei ile balamak yararl olacaktr. 19. yy.n sonlarna doru Viktorya dneminde hakim olan bireysel ve toplumsal deerler, inanlar sorgulanmaya balanr ve yerlerini yeni deerler almaya balar. Randall Stevensonn belirttii zere 20. yy.n ilk yars tm dnyada birok deiime sahne olur. Yerleik deerler alt st olur, seklerleme dnyaya yaylr, I. ve II. Dnya Savalar meydana gelir ve bu savalarda milyonlarca insan lr. Tm dnyada dengelerin deimesine bal olarak birok lkede ekonomik krizler yaanr. Hemen hemen btn lkeleri etkileyen bu kkl deiimler felsefe, psikoloji ve fizik gibi eitli alanlarda yeni dnce akmlarn ortaya karr. 1900de Freudun ryalarn insan psikolojisi zerindeki nemini anlatt Ryalarn Yorumu (Interpretation of Dreams) adl eseri ve 1901de ise Gnlk Yaamn Psikopatolojisi (the Psychopathology of Everyday Life) yaynlanr. 1905te Einsteinn mutlak dorularn olmadn onun yerine greceli dorularn olabileceini savunduu zafiyet Teorisi (Special Theory of Relativity) yaynlanr. Edmnd Husserl zihin ve fenomen, Bertrand Russell mantk alannda almalara imza atar. Dier yandan

grsel sanatlarda da yeni akmlar belirmeye balar. 1916da bilgiyi, ahlaki deerleri, mant ve gemii reddeden Dadaizm akm ortaya kar. 1900lerin banda ortaya kan bu eitli akmlar modernizmin temelini oluturur. 1920lerde ise bireyin varl ve onu belirleyen sosyal, ahlaki deerler yeniden sorgulanmaya balanr. Yeni dnce akmlar erevesinde bireyin evrendeki yeri ve yabanclat sosyal sistem iinde neler yapabilecei tartlr hale gelir. Bu toplumsal deiimler sanat ve edebiyat alannda da kendini gsterir ve modernizm akm ortaya kar. Modernizm, 19. yy.n sonunda Viktorya dnemi ahlaki deer yarglarn reddeden dnce sisteminin devam olarak pozitivist, geleneksel deerler btnne kar kar ve dengelerin sarsld, atmalarn hakim olduu bir dnyada bireyin tutunabilecei daha gl ahlaki deerlerin aray iine girer. Modernist yazarlar eserlerinde geleneksel olana bakaldr ve modern dnyann karmaasn yanstrlar. Nesnel gereklik anlayna kart olarak znel gereklii savunurlar.1 Vincent Pecora 20. yy.da bireyselliin, zerkliin ortaya knn 19. yy.da insanlarn sosyal dzeni salamak iin kendi dncelerinden, arzularndan vazgemelerine kar olarak doduunu belirtir. nk 19. yy.da kapitalizm ile birlikte burjuva snf ykselmeye balar ve kendi deerlerini (servet, stat, gsterii vb.) oluturur. Bu burjuva ideolojisi erevesinde birey aslnda olduundan baka bir kimlie brnr.2 Modernist yazarlar bireyden yola karak gerek kavramnn kiinin algsna ve dncelerine gre farkllk gsterdiini savunurlar. Eskiye bal kalmak yerine yeni ifade yollar gelitirerek insan hayatnn daha nce deinilmemi ynlerini ortaya _________________________ Randall Stevenson, A Reader's Guide to the Twentieth-Century Novel in Britain, Hemel Hempstead, Harvester Wheatsheaf, 1993, s. 29-42. 2 Vincent P. Pecora, Self and Form in Modern Narrative, London, The Johns Hopkins University Press, 1989, s. 3-4.
1

koyarlar. Modernizm akm 19. yy.n sonunda etkili olan Empresyonizm akmndan da etkilenmitir. Empresyonizme gre gerek bireysel duygu ve izlenimlerle alglanabilir.3 Hayal gc zerinde duran Fransz Sembolizm akm da modernizm zerinde etkili olmutur. Sembolizmde hayal gc olaylar arasnda balant kurmada, karmlarda bulunmada nemli rol oynar.4 Modernizm, savunduu dncelerle ksa zamanda edebiyat gelenei iinde yerini alr. Roman geleneinde modernizm akm 1910dan sonra kendini gsterir. Stevensonn dedii gibi roman alannda modernizm hem ierik hem tr bakmndan birok nemli yenilik getirmitir. Bu yenilikler arasnda farkl anlatclarn (birinci tekil kii, nc tekil kii, ilahi anlatc) bir arada kullanlmas ve bylece okuyucunun paralar arasnda anlam btnl kurma abas, realist unsurlarn karlmas, olaylarn kronolojik srasyla anlatlmayp olaylar arasnda geri dnlerle balant kurulmas, bireyin olaylarn merkezinde yer almas, bilin ak (stream of consciousness) yntemiyle bireyin zihinsel dnyasnn yanstlmas saylabilir.5 Pecora, 20. yy. modernist romannn bireyin i dnyas ile yabanc d dnya arasndaki farkllk zerine kurulu olduunu ve bireyin d dnyann anlamsz gerekliinden syrlp kendini kefetmeye yapt yolculuk olarak

tanmlanabileceini syler.6 Dier tm akmlarda olduu gibi modernizm kendinden nceki akmlara tepki olarak domutur. Baruch Hochmann belirttii zere arlkl olarak Viktorya dnemi roman geleneini hedef alr. Eletirdii noktalardan _________________________ C. Hugh Holman ve William Harmon, Der., A Handbook to Literature, New York, MacMillan, 1986, s. 253. 4 a.g.e., s. 494. 5 Randall Stevenson, The Modern Novel, Introducing Literary Studies, Der. Richard Bradford, London, Prentice Hall, 1996, s. 439-447. 6 Vincent P. Pecora, 1989, s. 8.
3

biri Viktorya romanndaki birey anlay ve bireyi tasvir yntemleridir. Modernizmin kar kt ey, bireyin sadece sosyal ve ahlaki ynyle ele alnmasdr. Buna karlk bireyin grnmnn altnda yatan ve sosyal-ahlaki ynlerini belirleyen zelliklerinin ele alnmas gerektiini savunur. 1910-30lu yllar arasnda yazan deneysel roman yazarlar Viktorya dnemi romanna meydan okurlar. Bu yazarlar bireysel duyarlln, tepkilerin ve bilin aknn zerinde odaklanrlar. Bunlarn yan sra nceki yazarlarn gz ard ettii bastrlm duygular (cinsellik, saldrganlk vb.) da gzler nne sererler. Modernist yazarlarn baars yetikin karakter tasvirlerinde n plana kar. Modernist yazarlar yetikin bireyi farkl ynleriyle, duygu ve dnceleriyle, anlalmas zor kiilik yaps ile betimlemeyi baarrlar.7 Modernizmin temelinde znellik anlay yatar. Pecorann dedii gibi 20. yy.da bireyselliin n plana kmas psikoloji alanndaki almalarla daha da anlam kazanr.8 znellik, Pecorann belirttii zere, deien yaam koullarnda bireyin deer yarglarnn da deimesi olarak aklanabilir. Bireyi znel varlk yapan ey ona zg deneyimleri ve bu deneyimlerin iselletirilmesidir. Modern dnyann karmaas iinde birey kendini evsiz, ait olduu bir yer yokmu gibi hisseder. Bu duygunun stesinden gelmesi iin kendi benliini kefetmesi ve bulunduu toplumda yaad olaylar, dier bireylerle olan ilikilerini zmleyip iselletirmesi gerekir. Bylece yalnzlk duygusundan syrlp kendisiyle bark bir birey haline gelir.9 Hochmana gre ngiliz modernist roman geleneinin bir baka zellii de karakter eitliliidir Bylece insan deneyiminin eitlilii, yaamn ini ve klar _________________________ Baruch Hochman, The Test of Character From the Victorian Novel to the Modern, London, Associated University Presses,1983, s. 11-13. 8 Vincent P. Pecora, 1989, s. 15. 9 a.g.e., s. 32-33.
7

daha zengin bir biimde anlatlr. Modernist ngiliz roman, okuyucu-anlatc arasnda rahatlkla iliki kurulabilen, ustaca kurgulanm olaylarn sonuca hizmet ettii romanlarn aksine birbirinden uzak, hatta birbirini tehdit eden, bir btn oluturmaktan uzak nesnelerin dnyasn anlatr. Bu tema modern insann modern dnyadaki yalnzln ve rkmln gzler nne serer. Modernist romanda hem dnya hem de iindeki bireyler olduu gibi anlatlr. Modernist romancnn okuyucuyu olaylarn ve mekann gerek olduuna inandrma kaygs yoktur. Kendi dnyasn kendi yaratr. Karakterlerinin i dnyalarn yanstmak iin kullanaca metafor ve imgelerde zgrdr. rnein, Joyceun romanlar farkl kiilerle yaanan (anne-babayla, ocuklarla, arkadalarla, iverenle, alanla, komularla, modern hayatta savrulup giden dier bireylerle vb.) tecrbeler ve bu tecrbelerin bireyde brakt izler bakmndan son derece zengindir. Joyce bireyi tm iyi ve kt ynleriyle olduu gibi kabul eder. Bu nedenle de hem ocuk hem yetikin roman kiilerinin ayrntl karakter tahlillerini yapar. Okuyucuyu onunla paylat ortak deerler dorultusunda karakterleri eletirmeye deil, kendisiyle birlikte

karakterlerini gzlemlemeye davet eder.10 Derinlikli karakter tahlili iin roman dili son derece nemlidir. Pecorann dedii gibi modern romanlarda diyalog ve dil daha da nem kazanr. Dil, bireye zgdr. Birey dncelerini ve i dnyasn szcklere ykledii anlam ile yanstr. Bu nedenle roman kiisinin kulland dil onun karakterini yanstr. Roman dili ayn zamanda bireyin yaadklarn iselletirmesini de gzler nne serer. Baka bireylerin kulland szckleri iselletirip yorumlayarak kendi szckleriyle ifade eder. Bu da bireyin yaad

_________________________
10

Baruch Hochman, 1983, s. 20-23.

toplumla btnlemesini gsterdii gibi bireyin hem znelliini hem de bakaln gzler nne serer.11 Hochmana gre modern yazarlarn bir dier zellii de bilincin gemie veya gelecee dnk hareketleriyle zaman iindeki benlik kavramnn deiimini, gerekleemeyen idealleri veya gerekleme ihtimalini ya da

imkanszln da ortaya koymalardr.12 James Joyce 20. yy.n nemli yazarlarndan biridir. Joyce, Marion WynneDaviesin dedii gibi, eserlerinde lkesi rlandann gelenek ve greneklerini, Katolik inancna bal dini yaamn ve dnemin milliyeti yaklamn irdeler. rlandann sanat kimliini gelitirmesi iin yeterli ortam yaratmadna inanan Joyce Fransa, talya ve svireye gider. D dnya ve toplum hayatndan ok insann i dnyasn yanstr. Gittii yeni yerlerden gemie dnp bakarak ocukluk ve genlik yllarnda yaadklarn, o yllarda edindii izlenimlerini eserlerine tar.13 Joyceun Gen Bir Adamn Sanat Portresi adl romann bildungsroman zellikleri bakmndan incelemeden nce kitabn ksa bir zetini sunmak yararl olacaktr. Gen Bir Adamn Sanat Portresi (1912), 19. yy.n sonlarnda rlandada yaayan Stephen Dedalus adl bir ocuun sosyal, ailevi ve dini basklardan kurtulup yaamn yazar olmaya adamasn ve bu esnadaki ruhsal ve bilisel geliimini anlatr. Bu bakmdan bildungsromann alt kategorilerinden olan bir sanat ya da yazarn hem biyolojik hem sanatsal geliimini anlatan Kntslerroman grubuna dahil edilebilir. Stephen, ocukluunda Katolik inanc ve rlanda milliyetiliinin etkisinde kalr. Clongowes Wood College adnda kat dini inann hakim olduu bir yatl _________________________ Vincent P. Pecora, 1989, s. 22-24. Baruch Hochman, 1983, s. 24. 13 Marion Wynne-Davies, Der., Bloomsbury Guide to English Literature, London, Bloomsbury Publishing, 1989, s. 643-644.
12 11

okula devam eder. Ailesinden ilk kez ayrlp yatl okula yerletiinde kendini yalnz hisseder ve ailesini zler. Zaman getike okuluna alr ve arkada edinmeye balar. Belli aralklarla ailesini ziyarete gider. rlandal siyasi lider Charles Stewart Parnelln lm aile iinde gerilime neden olur. Parnelln lm Noel yemeinde ateli bir tartma konusu haline gelir. Stephenn babas Bay Simon maddi sknt ekmektedir ve giderek aile bor batana srklenir. Yaz tatilini Charles Amcann yannda geiren Stephen ailesinin maddi sknt ektiini, bu nedenle artk Clongowesa devam edemeyeceini renir. Ardndan btn aile Dubline tanr. Stephen Dublinin nl okullarndan biri olan Belvederee devam eder. Bu esnada yazarlk denemelerine balar ve okul tiyatrosunda oyuncu olarak grev alr. Stephen Dublinde bir dizi gnah iler. Fahielerle birlikte olur. lk cinsel deneyimini Dublinli gen bir fahie ile yaar. Bu onda utan ve gnah iledii duygusunu uyandrr. Bu utantan kurtulabilmek iin kendini d dnyann nimetlerinden uzak tutmaya alr. gnlk inzivadan sonra kilisede gnah ileme, ilenen gnahlarn yarglanmas ve cehennem zerine bir vaaz dinler. Bu vaazdan son derece etkilenen Stephen kendini yeniden Hristiyan inancna adar ve iyi bir Hristiyan olarak yaamaya alr. Bu amala her gn vaazlara ve ayinlere katlr. Dini inancn fark eden okul mdr ona rahip olmasn nerir. Stephen bu neri zerinde uzun uzun dndkten sonra rahip hayatnn onun sanat anlay ile ters dtne kanaat getirir ve bu neriyi reddeder. Ayn gn kz kardeinden yine mali sorunlar yznden baka bir yere tanmalar gerektiini renir. Bu srada bavurmu olduu niversiteden akseptans beklemektedir. Bu huzursuzlukla sahilde yrrken deniz kysnda gen bir kz grr. Kzn gzelliinden fazlasyla etkilenen Stephen bir epifan yaar ve gzele olan arzu ve sevginin bir utan tekil etmeyeceini anlar. Bunun zerine dini inanlarn terk

eder ve hayatn tadn karmaya karar verir. Artk ailesinin, yurt sevgisinin ve dini inanlarnn etkisinde kalmamaya sz verir. Sonrasnda Stephen niversiteye balar. Arkadalar ile iyi dostluklar kurar. zellikle Cranly adnda gen bir adamla samimi olur. Arkadalar ile olan uzun sohbetlerinde Stephen kendi sanat anlayn belirler. Tek dinleyicisi arkadalardr. Bunun zerine ailesinin ve arkada evresinin ondan beklentilerinden syrlarak kendi bamsz varln oluturma karar alr. Dncelerini ve hayal gcn snrlayan tm basklardan kurtulma arzusu giderek daha da baskn hale gelir. Sonunda rlanday terk ederek hepsinden uzaklamaya karar verir. Ada olan mitik Daedalus gibi kanat takp tm engelleri aarak bir sanat olarak yaamay amalar. Romann sonunda hayallerini gerekletirmek zere rlandadan ayrlr. Theodore Spencer, ilk el yazmalarnda ad Stephen Hero olarak geen Gen Bir Adamn Sanat Portresinin Joyce tarafndan z yaam yks niteliinde bir roman olarak tasarlandn belirtir. Joyce romanda kendi yaamn, zihninin geliimini, kendi iine dnn, ocukluk yllarndaki Cizvit inancndan nasl syrldn anlatmay planlar. Amac nesnel bak asyla Stephen adn verdii kahraman gzlemlemektir. Bu nedenle Gen Bir Adamn Sanat Portresi, Joyceun kendi gen adam halinin epifan olarak grlebilir.14 20. yy. ngiliz bildungsroman rneklerinden biri olan Gen Bir Adamn Sanat Portresi, Golbann belirttii zere gereklii organizmann dnda gelien olaylarla snrlayan geleneksel anlaya kar kan ve bireyi kendi iinde sosyal bir btn olarak kabul eden ngiliz deneysel _________________________ Theodore Spencer, Introduction to Stephen Hero, Critical Essays on James Joyces A Portrait of the Artist as a Young Man, Der. Philip Brady ve James F. Carens, New York, G.K. Hall&Co, 1998, s. 20-25.
14

romannn devam olarak kabul edilir.15 Joyce eserinde bireyin i dnyasn esas alr ve her eyi bilen anlatc tekniini kullanmak yerine karakterlerine kendi dncelerini kendi azlarndan aklama frsat verir. Neden-sonu ilikisi iinde ard ardna gelien olaylar ve karakterin olaylar iindeki yerini anlatmaktan ziyade, organizma dnda gelien olaylarn birey tarafndan nasl alglandn anlatr. Okuyucu kahramann geliimini dnceleri yoluyla takip eder. Bilin ak ynteminin kullanld Gen Bir Adamn Sanat Portresi, bir sanatnn fiziksel geliiminin yan sra ruhsal geliimini de anlatr. Roman kahramannn ad Golbann dedii gibi semboliktir. Stephen, inanc uruna len Aziz Stephen temsil eder. Dedalus, sanat anlamna gelir ve toplumsal normlardan syrlmaya alan yaratclk temsil eder. Bu adan ele alndnda Stephen Dedalus geliim sresi boyunca onu hayal krklna uratan d etkenlerle, basklarla kar karya kalr. ektii aclar ve yapt fedakarlklar sonucunda varolu labirentinden k yolunu bulur ve geliimini tamamlayarak sanat kimliini kazanm olur.16 Roman bildungsromana zg temalar ierir. Adndan da anlald zere bildungsromann ana unsurunu tar: portre, sanat, gen adam. Portre yazarn, karakterin i dnyasndan hareketle sosyal olaylar anlattna iaret eder. Sanat geliim srecinin sonunda varlmak istenen amac gsterir. Gen adam ise biyolojik geliim evrelerinin takip edildii anlamna gelir. nc tekil kii anlatm arlkl olan romanda ocukluktan olgunlua biyolojik geliim, aile yaantsnn hayal krklna uratan ynleri, okulda eitim, mesleki raklk dnemi, kahramann nce ailesine sonra kendi lkesine yabanclamas, kimlik aray, hayatta duraan bir yer _________________________
15 16

Petru Golban, 2003, s. 223. a.g.e., s. 223-225.

edinme kaygs, isteyerek seilen srgn hayat, din yerine sanata, ruhani zgrle adanan bir yaam anlay gibi bildungsroman zellikleri grlr. Romanda Stephen merkezli be ana tema vardr: ailesi, arkadalar, Dublin hayat, Katolik inanc ve sanat. Spencern dedii gibi Stephenn bireysel geliimi ilk drdnden syrlp sonuncuya ulamasn anlatan bir sretir. Sanat kimliine ulatnda ise ilk drt temaya geri dnerek eseri iin malzeme temin eder. Ancak bunu yapmadan evvel sanatnn nasl bir insan olduunu ve sanatn ne anlama geldiini belirlemesi gerekir. nk romanda nemli olan sadece Stephen karakteri deil ayn zamanda bir sanatnn tahlilidir.17 Roman kahraman Stephen bir delikanl, sanat Stephen ise bir yetikindir. Stephenn birey ve sanat olarak iki farkl kimlii arasndaki en nemli fark budur. Stephenn kendi benliini oluturmak zere syrlmaya alt d basklar ocukluk dneminde balar. Stephenn ocukluk dnemine anne ve babasnn fikirleri hakimdir. Annesi gl Katolik inancna sahip bir kadndr. te yandan babas koyu bir rlanda milliyetisidir. Stephen bu iki ideoloji arasnda skp kalm bir ocukluk dnemi geirir. Ebeveynleri tarafndan her ikisine de riayet etmesi beklenir. Annesinin dine verdii nem onun ilk olarak dini bir okulda eitim grmesine neden olur. Stephena ailesi tarafndan empoze edilmek istenen dini ve siyasi grler Clongowesda geirdii gecelerden birinde corafya alrken kendi zihninden yle geer: Evrenin bittii yerde ne vard? Hibir ey. Hibir ey ile evreni birbirinden ayran bir ey var myd? Her ey ve her yer hakknda dnmek ok byk bir eydi. Sadece Tanr bunu yapabilirdiTanr, Tanrya verilen add; tpk ona Stephen dendii gibi. Dieu da Tanrnn _________________________
17

Theodore Spencer, 1998, s. 23.

Franszca adydTanrnn deiik dillerde farkl adlar olmasna ramen Tanr kendi dilinde dua eden herkesi anlyordu. Tanr her yerde ayn TanrydSayfay evirdi ve mavi bulutlar arasndaki yeil dnyaya bakt. Acaba hangisi doruydu: maviyi desteklemek mi yoksa yeili desteklemek mi? Dante bir gn Parnell yerine koyduu frann yeil kadife baln makasyla kesmi; ona Parnell kt bir adam demiti. Acaba evde de ayn eyi mi tartyorlard? Buna politika deniyordu. ki kart taraf vard: Dante bir yanda, babas ve Bay Casey br taraftayd; annesi ve Charles Amca hibir tarafta deildi. Her gn gazetelerde bununla ilgili bir eyler vard. Politikann ne anlama geldiini, evrenin nerede bittiini bilmemek ona ac veriyordu. Kendini kk ve zayf hissediyordu.18 Alntdan da anlald zere Stephen kendisine alanmak istenen dnceleri anlayacak olgunlua sahip deildir. Sadece etrafnda olanlardan gzlemledii kadaryla ocuksu karmlarda bulunmaktadr. te yandan tm bunlar

kavrayabilmeyi arzulamaktadr. Zaten bunu baardnda ailesinin tm inanlarna kendi inanlarna ters dt iin yz evirir. Ancak ocukluk aamasnda seme ans olmadndan anlamasa da bu inanlar sindirmeye almaktadr. Bu noktada ailevi inanlarnn Stephen zerindeki youn etkisi aktr. Clongowesda ald eitim de annesinin dini inanlarn tevik eder. Okulda ocuklar yatmadan nce dua etmek zorundadr: Iklar kapanmadan stn deitirip, diz kp dua ettikten sonra yatmas gerekiyordu. Yoksa ldnde cehenneme giderdi (I. Blm, s. 12). Alanmak istenen tm dini inanlar Stephenn ocuk beyninde yoruluyordu. _________________________ James Joyce, A Portrait of the Artist as a Young Man, Hertfordshire, Wordsworth Editions, 1992, I. Blm, ss. 10-11. (Bundan sonra bu kitaptan yaplacak alntlar blm ve sayfa numaras ile alntnn yannda verilecektir. Romann Murat Belge tarafndan yaplm evirisi bulunmakla birlikte bu almadaki alntlar romann aslndan alnm ve almann yazar tarafndan evrilmitir.)
18

Okulda hastalandnda ailesi gelip onu almadan evvel anne efkatinin eksikliini bile kendi cenaze trenini hayal ederek ortaya koyar: Tpk dier ocuklarn Little iin yapldn syledii gibi bir cenaze treni yaplacakt. Tm ocuklar siyah kyafetleri iinde zgn yz ifadeleriyle hazr bulunacaklardanlarn sesini duyabiliyordu (I. Blm, s. 16). te yandan Stephenn annesinin Katolik inanc babasnn grlerine ters dmektedir. Bay Simon dnemin din adamlarn siyasi gr dorultusunda deerlendirir ve onlar grndkleri kadar inanl olmamakla itham eder. Din adamlarnn giderek dinden uzaklatklarn ve politikayla bile ilgilenmeye baladklarn syler. Bayan Dedalus ile ayn koyu Katolik inancna sahip Dante ise bu iddialara kar kar ve din adamlarnn politikay eletirmekle ahlaki tlerde bulunmak istediklerini savunur. (I. Blm, s. 22) Stephen ise her zaman olduu gibi tartmaya tanklk eder. Babas ve Bay Casey ile Dante arasndaki siyasi ve dini tartmalar Stephenn ilerde onlarn grlerini eletirip reddederek kendi grlerini belirlemesine nclk eder. Stephenn dini inanlar ilk kez ergenlie ulap cinsel arzularnn belirmesi ile sarslr. Dubline tanmalar ile daha byk ve karmak bir dnyann iinde kalr ve genliinin verdii heyecanla ehir yaamnn dnyevi zevklerine dalar. Ancak ocukluunda ald dini eitim ylesine bilin altna ilemitir ki dnyevi zevklerin gnah tekil ettiine inanr. Dier yandan ruhu bu zevkleri tatmak istemektedir. Stephen eliki iinde kalr: Bir kez deil defalarca gnah ilemiti. Biliyordu ki iledii her bir gnah suunu ve cezasn katlyorduDin elden gitmiti. Ruhu kendi sonunu arzularken dua etmenin ne faydas vard. (III. Blm, s. 78) Sonunda inanlar ruhunun isteklerine galip gelir. Kilisede papazn Francis Xavierin ansna verdii uzun vaaz dinledikten sonra Stephen gnahlarnn farkna varr ve Tanrnn

sevgisinden yoksun kalmaktan ve cehennemin azabndan korktuundan bir kilisede gnah karr. (III. Blm, ss. 110-111) nce kendini gnah denizinde yzen, tm masumiyetini kaybetmi bir gnahkar olarak grr. Gnah kardktan sonra yenilenmi gibi mutlu hisseder ve hayatn gzel olduunu dnr: tiraf etmiti ve Tanr da onu affetmiti. Ruhu bir kez daha kutsanmt: kutsanm ve mutlu. Tanr isterse lmek gzel olurdu. Dierleriyle huzur ve mutluluk iinde inanl bir yaam srmek gzeldi. (III. Blm, s. 112) Bundan byle Stephen kendini dine ve Tanrya adar. Ancak ruhunun arzular da kaybolmamtr ve zaman zaman kendini gsterir. Ama kararnda srarc olduundan ne zaman iinde bir arzu hissetse Tanrya dua eder. Be duyusunu disiplin altna almak iin farkl yntemler uygular: Grme duyusunu kreltmek iin caddede saa sola bakmadan ban nne asarak dolarditme duyusunu kreltmek iin onu kzdran ya da irite eden seslerden saknmazdKoku duyusunu kreltmesi daha zor oldu nk onu rahatsz eden ok fazla koku yoktuDeiik yiyeceklerden uzak durarak koku duyusunu kontrol altna aldAma dokunma duyusunu kreltmekte en yaratcyd. Yatakta hi pozisyonunu deitirmedi, en rahatsz ekillerde oturdu, her ac ve kantya direndi, ateten uzak durdu, tm ayinlerde dizleri stne kt, yznn ve boynunun bir yarsn rzgara kurumaya brakt, ne zaman tespihini saymay unutsa kollarn iki yanna sabitledi (IV. Blm, ss. 115-116) Stephenn bu abalarn takdir eden papaz aralarna katlmasn teklif eder. Stephen, onlara katlrsa nasl bir papaz olacan hayal eder. Aslnda hep bir papaz olmay istemitir. nsanlarn srlarn bilecek ama sakl tutacak, kutsad insanlar gnahtan uzak duracakt. Gnah karrken papazn ona yaptn o da dierlerine yapacakt. (IV. Blm, ss. 121-122) Ancak sonrasnda Clongowesda geirdii gnleri hatrlar. Eer papazn teklifini kabul ederse tekrar ayn hayata dnecekti. Bu fikir onu rahatsz eder. Evi dnda yemek yerken duyduu utangal, kendini dierlerinden farkl

gren gururunu hatrlar. Teklifi kabul etmekle bunlarn hepsini ineyip gemi olacana inanr. (IV. Blm, ss. 124-125) Ama dini yan yeniden gnahkar hayatna geri dnebilecei ihtimalini hatrlatsa da sahilde grd kz onun epifan yaamasna ve bylece gzel olandan vazgeemeyeceinin farkna varmasna vesile olur. Stephen bir yandan bu ikilemlerle savarken dier yandan iinde sanat sevgisi belirir. Romanda Stephenn biyolojik geliimi hem ideolojik hem de sanatsal ynnn geliimi ile paralel yrtlr. lk olarak Dublinde gittii okul Belvederede sanat yn belirmeye balar. Makaleler ve iirler yazmaya balar. Hatta ailesinin maddi durumuna katkda bulunmak iin makalelerinden birini satarak elde ettii parayla ailesine eski lksn ksa bir sre de olsa geri kazandrmaya alr. Ald para bitip her ey eski haline dnnce ailesinden uzaklamaya balar. Kendini onlara kar bir yabanc gibi hisseder. (II. Blm, ss. 74-75) Aslnda Stephen hep evresindeki insanlara yabanc olmutur. ocukluunda bile dier ocuklardan farkl olduunun bilincindedir. Ama ne istediini henz tam olarak bilmemektedir. Ancak bir gn onunla karlaacandan emindir. Bu karlama gerekletiinde yani kendi benliini kefettiinde zayfln, korkakln ve tecrbesizliini zerinden atacana inanr. (II. Blm, ss. 48-49) Baka bir deyile Stephen ocukluundan beri kendini analiz etme yetisine sahiptir. Dier ocuklardan farkl olduu dncesi onu yalnzla iter. Ama hibir ey paylaamad insanlarla olmaktansa yalnz kalmak onu daha mutlu eder: ocuklar kouturuyor ve dans ediyorlard. Onlarn neesini paylamaya alsa da aaal kyafetler arasnda kendini kasvetli hissediyordu. arksn bitirip kenara ekildiinde yalnzln tadn karmaya balad. (II. Blm, s. 51) Stephenn akranlarna uzak durmas onlarla ayn fikirleri paylamamasndan kaynaklanr. rnein, Belvederede Doylen, kdemli

rencilerden biri olan Stephen emredermi gibi yanna armas baka bir renciyi Heron rahatsz eder. Ancak Stephen byle sama bir eyi gurur meselesi yapmaz. (II. Blm, s. 63) Dierleri gibi stn olma, grup iinde stat edinme gibi takntlar yoktur. Hrs, fke, srlsklam ak gibi ar duygulardan uzak biridir. Stephen, farkl insanlarn ondan farkl beklentileri olduunun ve onu bu beklentiler dorultusunda ekillendirmek istediinin farkndadr. Ama o hibirinden yana deildir ve ancak onlardan uzak kalnca mutlu olmaktadr. Ailesi ve dierlerinin ondan beklentileri ve onu anlamakta olan baarszlklar ocukluunu olmas gerektii gibi yaamasna engel olur. Babasnn arkadalar ile yapt sohbette onlarn ocukluk anlarn dinlerken Stephen bu eksikliin farkna varr. Hi ans ya da birlikte olmaktan haz ald bir arkada olmamtr: Bir kader ya da miza uurumu onu (Stephen) onlardan (babas ve arkadalar) ayryordu. Zihni onlarnkinden daha yal grnyordu. Mutluluklar, stnde souk souk parlayan ve gen yeryzne uzaktan bakan ay gibiydi. inde onlardaki gibi genlik kprtlar yoktu. Hi arkadaln, erkek erkee kadeh kaldrmann tadn karmamt. Ruhunda hibir canlanma yoktu. Sadece souk, sevgisiz ve zalim bir arzu vard. ocukluu tm sade sevinleriyle lm ya da kaybolmutu. Ayn ksr kabuu gibi hayatta srklenip gidiyordu. (II. Blm, ss. 72-73) Hissettii farkllk ve yalnzlk duygusunun Stephen sanata ynlendirdii sylenebilir. Bu yolla kendini ifade eder ve i huzuru yakalar. niversiteye geldiinde ailesine, onlarn inanlarna oktan yabanclam olan Stephen, sanat yaamnn ilk aamasnda dier yazarlarn ve sanatlarn eserlerinden ve fikirlerinden faydalanmay hedefler. Bu, ona doru yolu bulmasnda nclk edecektir. Daha sonra edindii bilgilerle kendi grlerini ekillendirecektir. Yani nce rak olarak balayacak, ustasn taklit etmeye alarak kendi tarzn

yaratacaktr. Stephen bu amacn yle dile getirir: Onlar rehber olarak kullanp onlarn nda kendim iin bir ey yapmay baardmda brakacam. Eer lamba tter ya da kokarsa terbiye etmeyi deneyeceim. Eer yeteri kadar k vermezse de brakp bakasn bulacam. (V. Blm, s. 144) Indan ilk yararland kii de Aquinas olur. Stephen ie sanatn hedef ald gzel kavram ile balar ve Aquinas yle alntlar: Gz memnun edene gzel deriz. tah kabartan iyidir. (V. Blm, s. 143) Dier yandan ocukluundan kalma basklar da etrafnda varln srdrmektedir. Arkadalarndan Davin, rlanda milliyetilerinden biridir ve Stephendan onlara katlmasn ister. Ancak Stephen, bakalarnn borlarn deyemeyeceini syler. Kimsenin onlar iin hayatn feda etmediini savunur. lkelerini savunmak iin yetitirdikleri vatanseverlerin dmana satldn ya da ie yaramaz hale gelince bir kenara atlp yerine yenilerinin bulunduu grn savunur. Stephena gre bu milliyeti tavrlar ruhun ve dncenin zgrlne engel olmaktadr. Milliyetilik, dil ve din onun ruhunu kstlayan elerdir. Bu nedenle bir gruba ye olmaktansa hr iradesiyle yaamay tercih eder (V. Blm, ss. 156-157). Buradan da anlald gibi Stephen ne istediini artk bulmu ve onun yolunda ilerlemek istemektedir. Ayrca bu serzeni Stephenn artk ocukluunda dayatlan ve ne olduunu bile tam anlamad retilerden ve ideolojilerden tamamen syrldnn gstergesidir. Bu konumann hemen ardndan Stephen, arkada Lynch ile sanat ve estetik konusunda sohbete dalar ve sanat anlayn bu sohbet srasnda ortaya koyar. Sohbetin banda Stephen merhamet ve korkudan yola karak estetik duygusunu tanmlar. Stephena gre mstehcen veya didaktik

sanatlar bireyde arzu ya da lanetleme gibi kinetik duygular uyandrr ve uygun olmayan sanatlardr. Oysa estetik duygusu statiktir. Zihin tmyle konsantre olur ve

arzu ya da lanetin zerine kar: Uygunsuz sanatlarn uyandrd duygular kinetiktir, arzudur ve lanetlemedir. Arzu, sahip olmaya ynlendirir; lanetleme ise terk etme istei uyandrr. Bu duygular uyandran sanat anlay pornografik veya eitseldir; dolaysyla uygunsuz sanatlardr. Estetik duygusu ise statiktir. Zihin tamamen buna kilitlenir ve arzu ya da lanetin stne kar. (V. Blm, s. 158) Stephen bu szlerin ardndan estetiin tanmn yapar. Ona gre uygunsuz estetik anlaynn bireyde uyandrd duygular tamamen fizikseldir ve birey bedensel olarak o nesneye sahip olmay arzular. Ancak sanatsal gzellik bireyde fiziksel duygular uyandrmaz. Nesnenin tm paralarnn birbiriyle ve btnle olan uyumu bireyi etkiler: Uygunsuz sanat anlaynn uyandrd arzu ve lanet onun estetik olmadn kantlar. nk hem kinetiktir hem de fiziksel olmann tesine geemezSanatnn ortaya koyduu gzel, bizde kinetik veya fiziksel duygular uyandrmaz. Aksine estetik fikrini ortaya karr ki bu da gzeli dourur. (V. Blm, s. 159) Stephen sanat estetik amala yaplan bir faaliyet olarak tanmlar: Sanat, zihnin estetik ama dorultusundaki mantkl ve anlalr faaliyetidir. (V. Blm, s. 160) Ona gre doru ve gzel birbirine benzer. Doruyu anlamak iin zihnin bak asn anlamak gerekir. Gzeli anlamak iinse hayal gcnn bak asn ve estetik anlayn anlamak gereklidir. Gzel kavramn ise kadnlar ele alarak aklamaya alr. Stephena gre her toplumun gzel anlay farkldr. Erkeklerin kadnlarda gzel bulduu her zellik onlarn dourganl ve anneliiyle balantldr. Ayrca estetik adan herkesin gzel bir nesneden ald haz farkldr. (V. Blm, s. 161) Sohbetin devamnda Stephen sanat eserinin meydana getirilme sreci hakkndaki dncelerini aklar. Ona gre nce estetik bir nesne birlikte bulunduu dier

nesnelerden soyutlanarak kendi bireysellii iinde alglanr. Bireyin zihninde onun imaj belirir. Bu imaj sanatnn duygu ve dnceleri ile dier kiilerin duygu ve dnceleri arasnda bir yere konmaldr. Bu durumda imajn alglanmasndaki farllklar gz nnde bulundurulduunda, sanat kanlmaz olarak farkl tre ayrlacaktr: lirik, epik ve dramatik. Bu farkl tr bir arada sunulur ve sanat eserini yarattktan sonra ondan uzaklaarak Tanr gibi kendi eserini uzaktan izler. (V. Blm, ss. 164-165) Spencern dedii gibi Joyce, Stephen yoluyla kendi sanat anlayn ortaya koyar. Joyce edebi tr kstlamasn reddeder; onun yerine sanat ve eseri arasndaki mesafeye dayal bu sanat tarzn savunur.19 Stephenn fikirlerindeki entelektel btnlk ve kararllk Lynchin kaba yorumlaryla karlatrlarak sunulur. Karlatrma yoluyla bir nesnenin ortaya konmas soyut dnceler btnn sunmann etkili bir yoludur. Stephen grlerinde yle kararldr, onlarn doruluuna yle inanr ki kimsenin onu onaylamasna, onunla ayn fikirde olmasna ihtiyac yoktur. Bu da sanatn icra ederken yaayaca yalnzlk duygusuna oktan hazr olduunu gsterir. Dnceleri yalnzca sanata gerekli adan bakamayan Lynch ile deil ayn zamanda Katolik inancyla da karlatrlr. niversite dekan ile yapt konuma esnasnda bu net bir biimde grlr (V. Blm, s. 143-145). Dekan gl dini inanlara sahip bir kiidir. Stephen onunla sanat ve gzel olan tartrken davranlarnn altnda yatan dini inanlar gzlemleyebilir: Muhtemelen kurtuluun yalnzca sada olduuna inanan ve yaadklar yersiz debdebeden irenen ihtilaflar arasnda domu ve bymt. (V. Blm, s. 145) Stephen sanat grn belirlemesinin ardndan rlanday terk _________________________
19

Theodore Spencer, 1998, s. 23-24.

eder ve bu terk edi hayatnn dnm noktasn tekil eder. Stephen sanat ile ilgilenme karar aldktan sonra artk iyiden iyiye annesinin dini basklarndan ve babasnn politikayla ilgili basksndan bunalr. Babas kendi milliyeti duygularndan tr onun avukat olmasn istemektedir.Ancak bu basklar altnda Stephen geleceini istedii gibi ekillendiremeyeceine karar verir. Tek yol her eyden, herkesten uzaklamaktr. Papazl, dini, dili, otoriteyi, aile kurumunu, milliyetilii reddeder ve zgrln tek yolu olarak kendini srgn etmeyi grr. Kendi geleceini kurmak uruna yalnz kalmay bile gze alr. Fakat bandan beri yalnzlkta huzur bulduundan arkadasz kalma fikri onu etkilemez. rlandadan ayrlma kararn arkada Cranlyye sylediinde Cranlyyi en ok etkileyen Stephenn yapayalnz kalacak olmasdr: Sadece sevdiklerinden ayrlmakla kalmayacaksn. Ayn zamanda tek bir arkadan bile olmayacak. Ancak Stephenn cevab net olur: Bunu gze alyorum. (V. Blm, s. 191) Stephen ayrlma kararn ailesine bildirince annesinin hala onu etkilemeye alt grlr. Annesi onun bu kararn dinden uzaklamasna balar ve eer tekrar eski inancn geri kazanrsa her eyin eskisi gibi olacana inanr. Stephen anne ve babasyla olan son mcadelesini gnlnde 24 Mart tarihli yazsnda yle anlatr: Annem tartarak balad. Genliimin hevesine kaplmm. Meryem ve oluna kar babamn sa ile olan ilikisinden kurtulmak istiyormuum. Din elden gitmiyor dedi. Annem azimli.Tuhaf bir zihnim varm ve ok okumuum. Yanl. Az okudum ve daha az anladm. Sonra din yolunu bulacam, u anda aklmn kark olduunu syledi. Bu kiliseden gnah ileyerek ayrlp piman olarak geri dnmek demekmi. Geri dnemem. Ona da aynsn syledim. (V. Blm, s. 192) Sonunda annesi onu ikna edemeyeceini anlaynca gidiini kabullenmek zorunda kalr.

Stephenn geliim srecinde epifan nemli rol oynar. Epifanlar Stephenn zihnini aydnlatr. Bu sayede olaylara farkl alardan bakar. Golban her blmn sonunda yer alan epifan ile banda yer alan ruhsal krizin zmlendiini syler. Ancak retilen zm bir sonraki blmde haksz karlr. Bylece itiraz-kabul, retonay, baarszlk-baar elikileri ile kiilik geliimi ortaya konur.20 Epifann Gen Bir Adamn Sanat Portresinde nasl ilediini anlamak asndan epifann tanmna bakmak faydal olacaktr. smail retirin belirttii zere modernist yazarlarn endstri toplumu insann gnlk skntlarndan kurtarmak, kltrel daralmay amak ve modern insan iinde bulunduu boucu ortamdan kurtarmak iin aradklar farkl yollardan biri epifandr. Epifan teknii ile sanatlar yaamdaki sradan eylerin nemine dikkat eker ve insann parltl anlar yaayabileceini, geici de olsa aydnlanabileceini ve bunun dier insanlarla paylalacak bir deere dnebileceini vurgular.21 retir, Hristiyan inancna gre epifann, bebek sann Doudan gelen mneccime gsterilmesine iaret ettiini ortaya koyar. Bylece kurtarcnn varl onaylanm olur. Ancak en genel anlamyla epifan, Tanrnn yeryznde tezahr anlamna gelir ve birok yazar tarafndan (Wordsworth, Blake, Shelley vb.) bu anlamda kullanlmtr. Joyce, epifan kavramn ncelikle dini armlarndan soyutlayp sradan bir olay ya da dnceyi sanat araclyla zamandan bamsz bir gzellie dntrme iinde kullanr.22 Joyce Gen Bir Adamn Sanat Portresinde epifann dolayl bir tanmn verir. Stephen, Lynch ile yapt konumada _________________________
20 21

Petru Golban, 2003, s. 226. smail retir, Edebiyatta Epifan, Konya, izgi Kitabevi Yaynlar, 2005, a.g.e., s. 5-15.

s. 1.
22

Aquinastan yararlanarak estetik gzellie aamada ulalabileceini anlatr: belirlenen imgenin evresindekilerden soyutlanmas, btnlndeki biimsel ahengin alglanmas, uyum ve aydnlanma. Epifan nc duruma, aydnlanmaya karlk gelir ve ruhsal bir durumdur. Robert Scholesn belirttii zere Joyceun bak asndan epifan insan doasnn merkezinde yer alr.23 Romandaki baz epifan rneklerini incelemek, epifann ileyiini anlamaya yardmc olacaktr. Romann balarnda Stephen bir su ilemitir ve byklerinden saklanmaktadr: Vanceler yedi numarada oturuyorlard. Baka anne babas vard onlarn. Eileenin babas. Bydkleri zaman Eileen ile evlenecekti. Masann altna sakland. Annesi yle dedi: - Stephen zr dileyecek. Dante: - Elbette, yoksa kartallar gzlerini oyar. Gzlerini oyar. zr dile zr dile Gzlerini oyar, ( I. Blm, ss. 3-4) Buradaki ocuk, Stephenn otorite ile savamn anlatr. retirin belirttii gibi bu su ve boyun eme imgeleri roman boyunca Stephen takip eder.24 Romann sonundaki epifan rneinde ise Stephen, Dublini terk edip yeni yerler aramak zere yola kacaktr: Kollarla seslerin bys: Yollarn ak kollar, verdikleri scak kucaklamalar sz ve aya kar dikilen boylu gemilerin kara kollar, uzak lkeleri anlatan ykleri. unu demek iin uzanyorlar: Biz yalnzz-gel. Ve sesler _________________________ Robert Scholes, Joyce and the Epiphany: The Key to the Labyrinth, Critical Essays on James Joyces A Portrait of the Artist as a Young Man, Der. Philip Brady ve James F. Carens, New York, G.K. Hall&Co, 1998, s. 31. 24 smail retir, 2005, s. 18.
23

de konuuyor onlarla birlikte. Biz serin kandalarnz. Ve hava kalabalklaryla youn olan beni, kandalarn arrlarken, gitmeye hazrlanrken, cokun ve korkun genliklerinin kanatlarn rparak. (V. Blm, s. 195) Yalnzlk, evinden ayrlmak zere olan Stephen kollarn am beklemektedir. Stephen, yeni yaamn yle selamlar: Milyonuncu keredir yola kyorum, yaamn gerekliiyle karlamak ve ruhumun nalbandnda soyumun yaratlmam vicdann dvmek iin (V. Blm, s. 196). Stephen burada milyonuncu keredir yaamla yzlemek iin yola kmak ile yaad epifanlar kastetmekte ve bu epifanlarn ona hayatn kendisini rettiini demek istemektedir. Stephen epifanlar yoluyla yeni aydnlklar kazanr ve her blmn sonunda duygu ve dnce bakmndan bir ncekine gre daha farkl ve olgundur. Geliimi bu yolla takip edilir. te yandan epifann olumsuz yn de yok deildir. Murat Belgenin dedii gibi epifan romandaki olaylarn canlln kaybettirir ve karakterleri eylemsizletirir.25 Ancak zaten Joyceun eserinde ortaya koyduu dnya statiktir. Kitapta bireyin iradesi, gerekletirdii eylemlerle deil i dnyas ile yanstlr. Stephen Dedalus ilk bakta pasif, dnmekten baka bir ey yapmayan bir karakter gibi grnse de aslnda i dnyas ve bilin alt srekli faaliyet halinde olan, varolma arzusu ve iradesine sahip bir karakterdir. Bu da epifanlar yoluyla ortaya konur. Joyceun amac, Hochmann dedii gibi, Stephenn d dnyadaki eylemlerini ve kaderini anlatmak deildir. Aksine Stephenn i dnyasndaki tepkilerini ve geliimini anlatmay hedefler. Dier yandan epifan araclyla deneyim kavramnn Stephenn i dnyasndaki yansmalarn ortaya koyar. Ayn zamanda irade ve idrak problemlerine _________________________ Murat Belge, Edebiyat zerine Yazlar, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 1994, s. 393-394.
25

ayna tutar. Bylece ideal bir kurgusal insan portresi yaratm olur.26 Gen Bir Adamn Sanat Portresinde Joyce, uzun uzun olaylar tasvir etmez; uzun karakter tahlilleri yapmaz; Stephenn ailesi hakknda tasvirler veya onlarla yaad atmalar anlatan blmler yoktur. Onun yerine Stephenn kendi bak asndan yapt ksa zetler yer alr. rnein, annesinin Paskalya grevini yerine getirmesi isteini reddettii sahneyi okuyucu ancak Cranly ile olan konumasnda ana hatlaryla grr. Bu ekonomi Spencern belirttii gibi Joyceun Stephenn i dnyasna ve bilin alanna mmkn olduunca girme arzusundan kaynaklanr. Dier yandan uzun uzun karakter veya olay tahlilleri yapmak yerine Stephenn bak asndan olanlara yaklamak yky gerek hayattaki olaylarn karmaklndan da kurtarr. Olaylara ardna kadar ak bir kapdan deil de kk bir anahtar deliinden baklyor gibidir. Bu da geni bak asyla fark edilemeyen kenarda kede kalm eylerin daha kolay fark edilmesine yardmc olur.27 Roman kiilerinin Stephenn zihnindeki imgeleriyle aktarlmas okuyucunun onlar Stephenn grd gibi kabul etmesine yol aar. rnein, Stephenn okul arkadalar (Cranly, Lynch vb.) sadece isimleri ve konumalaryla okuyucunun karsna kar. Ayn ekilde fiziksel yaknlk duyduu kzdan sadece EC (II. Blm, s. 52) ba harfleriyle bahsedilir. Bu da sz konusu kiilerin Stephenn hayatnda ok fazla nemli olmadn gsterir. Hochman, Joyceun portresinin baarsnn temelinde bireyi hem zgn hem de yaad toplumun bir bireyi olarak ele alan modern birey anlaynn yattn _________________________
26 27

Baruch Hochman, 1983, s. 177. Theodore Spencer, 1998, s. 21-22.

syler. Eserine Gen Bir Adamn Sanat Portresi adn veren Joyce bylelikle kendi eseri ile dier ngiliz ve Avrupa roman gelenekleri arasnda balant kurmu olur. Portre sznde srarc oluu kurgusal temsilin snrlarn hatrlatr. Yine de portre olan yanstr. erdii detaylar ve psikolojik bak as ile edebiyatn en derinlikli insan portreleri arasnda saylabilir.28 Eserinde ortaya koyduu deneyim anlay da Joyceun bir dier baars olarak grlebilir. Roman boyunca eitli eserlerden yaplan alntlar ve karakterler (Zeus, Lucifer, Daedalus vb.) Stephenn deneyimlerinin farkl ynleriyle ele alnmasn mmkn klar. Hochman, Joyceda ocukluk dnemine ait zelliklerin delikanllk anda yeniden gndeme gelmediini syler ve bunun nedeni olarak Joyceun srekli devam eden deneyimleme srecinin aktifliine karn gemi yaamn sabit ve ylece hafzada kald dncesini gsterir. Joyce deneyimleme srecinin bireyin i dnyasndan izlenmesini mmkn klar. Bireyi hem d grnyle, hem karlat ahlaki yzlemelerle hem de i dnyasndaki kimlik oluturma abasyla tasvir eder. Bireyin hayatnda meydana gelen olaylarn tekil ettii ciddi anlarda verdii i tepkiler yoluyla bireyin geliimini anlatr.29 rnein romann Stephenn kimlik oluumunun ynn belirleyen giri blmnde bir inein hikayesi anlatlr. Bu hikaye kendi iinde bir btn tekil eden, baka bir kiiyle balants olmayan bir hikaye gibi alglansa da giri blmnn sonunda hikayedeki olaylarn, alglarn ve tepkilerin Stephena ait olduu renilir. Stephenn ocukluundan kalma anlarn takip ederek, okuyucu onun geliimini izleyebilir. nein hikayesi Stephenn gemiinden aklnda kalan ve bilin alanna ilk ulaan eydir. Hikayenin Stephenn _________________________
28 29

Baruch Hochman, 1983, s. 178. a.g.e., s. 179-180.

zihninde kalmasnn net bir nedeni yoktur. Byk olaslkla inein st verme yoluyla anne imajn temsil etmesi olabilir. nk birka satr sonra inein karlat olann Baby Tuckoo olduu ortaya kar. lk etapta hikayeye yklenen deneyimden sz edilemez. Onun yerine bilin alanna gelii zerinde durulur. Daha sonra bu deneyimler para para yerine oturur ve portrenin ana yntemlerinden biri haline gelir. Hikayenin hemen ardndan onu hatrlayan kii paralar arasnda yerini alr. Onun babas ona bu hikayeyi anlatt (I. Blm, s. 3) denilerek babas szc vurgulanr ve baba hakknda detaylara girilir: Onun babasnn tyl surat vard; ona camn ardndan bakard (I. Blm, s. 3). Sonra vurgu ona kayar: O Baby Tuckoo idi (I. Blm, s. 3). Hikaye nc tekil kii azndan anlatlarak anmsayan ile arasna mesafe konur. Ama sonra o kii kendi benliinin farkna varr ve hikayedeki Baby Tuckoonun kendisi olduunu anlar. Bu noktadan sonra Hochmann belirttii zere Stephenn kendini eitli isimlerle zdeletirmesi zerinde durulur.30 lk Clongowes blmnde Stephen, ngilizce ve Franszcada Tanr ad ve kendi adnn eitlemeleri zerinde dnr. (180) Nasty Roche, Stephena adn sorar ve cevab alnca Bu nasl bir isim? (I. Blm, s. 4) der. Roche, bu ad tayan babann sosyal statsn inceler. Sonrasnda Stephen adnn sosyal, ruhsal ve sembolik eitlemeleri balamnda Stephenn bu isimle balants verilir. IV. Blmde bu kez meslei ile ilgili sorular sorulur. Snf arkadalar ad ve soyadyla alay ederler ve Stephenn kendisini mitolojik Daedalus ile zdeletirmesine olanak verirler. Daedalus ile birlikte btn kanatl figrlerle kendisi arasnda hayali bir balant kurar. Romann sonuna doru sadece ad _________________________
30

Baruch Hochman, 1983, s. 181.

(Stephen) nem kazanr. Adna yabanclaan Stephen, kendini Monte Cristo Kontu ile, Parnell, Napolyon, birok din adam ve retmen ile zdeletirir. Hayalinde bu kiiler, kendisinin ilenmi hali ya da bilerek reddettii baba figr yerine geer. Stephenn isimlerle olan zdelemesi, kendine tarihten roller bimesi, dil zerinde durmas, Hochmann dedii gibi, bireyin kltr iinde skp kalmasn temsil eder. Yazarn bireyin doasna inebilmesi iin onu kltr iinde incelemesi gerekir. nk birey dnceler, szckler, ilikiler yuma iine doar. Fakat birey bu karmak dnyada pasif deildir.31 Romanda Stephenn hem pasif hem aktif ynleri ortaya konur. Pasif ynyle ilgili olarak duyduu inek hikayesi, ona sylenen yaban gl tomurcuklar (I. Blm, s. 3) arks, annesinin piyanoda onun iin ald gemicinin dd (Tralala lala/Tralala, tralaladdy) (I. Blm, s. 3); aktif ynyle ilgili olarak kendini hikayeye dahil etmesi, kendini Baby Tuckoo ile zdeletirmesi, annesinin arksna dans etmesi ve yapt kk ark (zr dile/gzlerini kar) (I. Blm, s. 4) saylabilir. arknn szlerini bakalar ona temin eder. nce annesinin sonra Dantenin tehdidi arknn kn salar. Bu ark Stephenn ruhsal elikilerini ksaca betimlediinden nem tar. arkdaki artan ritim Stephenn bir gnahm gibi gsterilen cinsel deneyimlerinin neden olduu deheti temsil eder. Ancak Stephen bu deheti kendi yaratt bir arkyla dile getirerek kontrol altna alm olur. Pasif ve aktif olduu anlarla Stephenn kendisi olma yolundaki deiimi gzler nne serilir. Bu deiim tamamyla bamsz deildir. Psikolojik ve kltrel deerlerin etkisi altndadr. Stephenn deiiminin ruhsal etkinlik ve sanatsal yaratclk potansiyelini aa kard sylenebilir. Stephen, epifanlar sayesinde _________________________
31

Baruch Hochman, 1983, s. 181.

deneyimlerini bilin alanna arma yoluyla deiime urar. Joyce, Stephenn i dnyasnn ileyiini betimlemek iin eitli imgeler kullanr. Hochmann belirttii gibi bu imgeler Stephenn bilin alanndaki deiimi ortaya koyar.32 Bunlardan biri kartal imgesidir. Kartal imgesi kendi babasndan ok, idealize edilen, tehdit unsuru oluturan din adam, retmen, Tanr gibi baba figrleriyle ilikilendirilir. nek imgesi ise annesiyle ilikilendirilir. Bu imgeler bir araya gelerek Stephenn geliim srecindeki eitli anlarda kendini gsteren zdeletirmelerini ve kendini onlarn yerine koymasn somutlatrr. Bylece Stephenn son kimliini sanat olarak gen bir adam eklinde kazanmasna tanklk edilir. Kartal imgesi, Stephen gnahlarndan tr cezalandrmaya gelecektir. Stephenn gnahkarlk duygusu onu Tanrya daha da yaklatrr. III. Blmde Stephenn kendini toparladna ve geliiminin bir aamasn daha kat ettiine tank olunur. Romann sonuna doru Stephen kendisini denizde boulan Icarus olarak hayal eder. Cennetten kovulmu Lucifer ya da dier yoldan km meleklerle zdeleir. Artk gl Daedalus deil ac eken ouldur. Bu bakmdan sa ve Aziz Stephen Martyr ile zdeleir. Hochmana gre romandaki imgelerden biri de anne imajdr. Stephenn annesi, babas kadar ad gemese de Stephenn zerinde daha fazla etkiye sahiptir. Ancak Stephenn anne figrn de olduu gibi kabullendii sylenemez. Stephen, kendini babasndan ok annesinin olu olarak grr. rlanda, kilise ve aile kavramlar onda hep dii, anne armlar yapar.33 Annesinin Stephen Easter Communiona katlmaya zorlamasnn hemen ardndan rlandadan tanrlar ve rlanday hep dii, _________________________
32 33

Baruch Hochman, 1983, s. 183. a.g.e., s. 186.

anne armlar ile anmsar. Rahmi yoluyla oluna can veren anne imaj Stephenn iir yazma yeteneiyle badatrlr. Stephen yaratc ynnden dolay kendisini annesiyle zdeletirir. iirini tamamladktan sonra annesinin aynasnda kendine bakar. Kendisini annesiyle zdeletirdikten sonra lm ve yok olma korkusuna maruz kalr. Bu korkular kendini gelitirme arzusunu kamlar. V. Blme gelindiinde Stephen artk zerindeki basklardan (aile, milliyetilik, kilise) kurtulup zgr bir yaam arzusu duyar. Kendini bir sanat olarak grr. Stephena gre gerek sanat hem yaamn cilvelerine boyun emeli hem de onlarla mcadele ederek sanatn icra etmelidir. Bu noktada kartal ve inek imgeleri akr. Ancak sanat iin her ikisi de gereklidir. Stephen ise bu dengeyi kuramaz. Bunun ak bir rnei Villanelle of Temptressi yazarken grd ryadan uyanp kadnlarla olan deneyimlerini yanstmasdr. Fakat bunda baarl olduu sylenemez. nk aktarmak istedii deneyimleri isel atmalar nedeniyle kontrol edemez. Oysa gerek bir sanat olabilmesi iin Stephenn duygularn serbest brakmay, znelliini nesnelere aktarmay renmesi gerekir. Alglar ve agresiflii arasnda, deneyimlerine kaplmakla onlardan sanatsal bir eyler karma arasndaki dengeyi yeniden kurmas ve nihayetinde korktuu dii, anne ynyle barmas

gerekmektedir. Joyce, Hochmann belirttii gibi, Stephenn sonunda gerek bir sanat olup olmamasyla ilgilenmez. Stephenn geliim srecine sanat da ekleyerek sanatnn gerekle yzlemesi gerektiinin altn izer. Bu yzlemenin znde yerleik edebi ve kltrel deerlerin deneyimin ekillendii, kimliin olutuu ve sanatn hayat bulduu evren olmas gerei yatar. Ancak bireyin i dnyas ve bilin

ak da gz ard edilemez.34 Stephenn sanata ynelmesiyle birlikte ailesine, onlarn empoze etmeye alt inanlara yabanclatna deinilmiti. Bulunduu ortamn onun sanat kimliini oluturmas iin uygun olmadn dndnden rlanday terk etme karar almas ile birlikte artk ocukluu, genlii ve bu dnemlerde sahip olduu fikirlerden tamamen uzaklar. Michael Levensonun belirttii gibi romann gnlk eklinde bitmesi Stephenn gemiine artk tamamen yabanclatnn en iyi gstergesidir. Gnln balamasyla nc tekil kii anlatmndan birinci tekil kii anlatmna geilmesi Stephenn sosyal normlardan ve balardan syrlp bireysellie ulatn gsterir. Stephen artk yaamn kendi diliyle kontrol eder. Gnlk sayesinde roman boyunca durulmayan zaman kavram Stephen iin anlam kazanr. Bylece geliimini daha net takip etmi olur. Ayrca bu yolla gemile olan balar koparp gelecee hazrlanma ile sona eren bildungsroman temas gereklemi olur.35 Bilinen tanmyla gnlk, kiisel deneyim ve izlenimlerin gnlk veya belli aralklarla not edilmesidir. Levenson bu tanmdan gnlk trnn iki nemli zelliinin ortaya ktn belirtir: mahremiyet ve dzenli zaman aralklarna uyma. Gnlk trnn bir dier zellii ise dier trler gibi sonunun olmamasdr.36 Bu zellikler Gen Bir Adamn Sanat Portresinde de grlr. Roman tam sona erecekken gnlk trne dnr ve bir bahaneyle Stephen rlandadan ayrln erteler durur. Romann son sahnesinde gnlk balamadan nce Stephen _________________________ Baruch Hochman, 1983, s. 186-193. Michael Levenson, Stephens Diary: The Shape of Life, Critical Essays on James Joyces A Portrait of the Artist as a Young Man, Der. Philip Brady ve James F. Carens, New York, G.K. Hall&Co, 1998, s. 37. 36 a.g.e., s. 37-38.
35 34

Cranlyye gitmekte kararl olduunu syler. Ama bir ay sonra hala Dublindedir ve gnln yazmaktadr. 16 Nisanda Uzaklara! Uzaklara! (V. Blm, s. 195) diye balar ve Stephenn gitmeye hazrlandn (V. Blm, s. 195-196) belirtir. On gnlk aradan sonra Stephen yeni bir karar verir: Ruhumun dkmhanesinde rkmn olumam vicdann dkeceim (V. Blm, s. 196). Ama bir gn sonra Yal baba, yal sanatkar!a seslenir (V. Blm, s. 196). Bu noktada roman da gnlk de biter ve srgn yolunda ilk admn atar. Sonun gecikmesi Stephenn hep sonlardan duyduu endieden kaynaklanr. rnein, bir dnem evrenin sonu hakknda dncelere dalar: Evrenin nerede bittiini bilmiyordu (I. Blm, s. 11). Yine Cranly ile uzun bir sohbetten sonra duraklayan Cranlyyi tekrar sze davet eder: Stephen, kapan ifadesinden etkilenmi, tartmay hemen tekrar balatr (V. Blm, s. 188). Levensonun belirttii gibi genel olarak roman nihailikten ok tekrarlara dayanr.37 rnein, cehennem atei ile ilgili vaazda geen Neden, bir kez, ya da iki ya da ya da drt ya da yz kez dtkten sonra hatalarndan pimanlk duyup Tanrya snmadn? (III. Blm, s. 84) sorusu Stephen derinden etkiler. Tekrar konusu bir baka yerde Stephenn Villanellei yazmaya iten epifandan sonra yine yaanr ve Stephen u soruyu sorar: Sadece anlk bir bylenmemiydi yoksa saatlerce, gnlerce, yllarca, asrlarca m srmt? (V. Blm, s. 167). Stephenn tahlilindeki nemli noktalardan biri epifanlarnn saatlerce, gnlerce, yllarca, asrlarca srebileceinin ima edilmesidir. Ancak bu beklenen sonu engelleyecei gibi ayrca Stephenn arzulanan olgunlua da varamayacayla e anlamldr: _________________________
37

Michael Levenson, 1998, s. 40.

dyor, dyor ama henz dmedim, hala dmedim ama dmek zereyim (IV. Blm, s. 124). Stephenn arzulanan olgunlua ulaamamas bildungsroman geleneine de aykr olacaktr. nk bildungsroman bireyin geliip olgunlua ulamas gerektii prensibi zerine kuruludur. Romann sonunda gnlk ile bir bakma bu tekrarlara kart bak as ortaya konur. nk gnlk yazarken her gn yeni bir bak asyla, izlenimle olaylar kaleme alnr. Ancak Stephenn geliimi gemite kalan anlarnn hatrlanp tahlil edilmesi esasna dayal olduundan gnl de gemiinin izlerini tar. Gnlk nceki blmlerden stnde durulan anahtar szcklerin tekrarlarn ierir. rnein, 5 Nisanda yazdklar incelendiinde nceki tecrbelerinin izleri grlebilir: Vahi bahar. Rzgarla savrulan bulutlar. Ah hayat! Elma aalarna iek atran karanlk, girdapl bataklk nehri. Kzlarn yapraklar arasndaki gzleri. Ar bal ve oynaan kzlar. Hepsi kumral: hi esmer yok. Daha ho kzaryorlar. Houp-la! (V. Blm, s. 194). Vahi szc Dublin koyundaki epifana atfta bulunur: Dertsiz, mutlu ve vahi yaamn kalbine yaknd. Yalnz ve gen ve arzulu ve babotu; tuzlu sularn ve vahi havann ortasnda (IV. Blm, s. 131). Yine kumsalda karlat kumral kz burada birok kumral kz olarak okuyucunun karsna kar. Levensonun vurgulad zere gnln iindeki gemie yaplan bu gndermeler takip edildiinde romann balad gibi bittii grlr. Roman u sralamayla balamtr: hikaye anlatan baba, yatak bezi seren anne, Charles ve Dante, Eileen ile evlenme hayali, Dantenin tehdidi, kartallar. Gnlkte anlatlanlar ise bu sralamann sonundan balar: iren tuhaf yaratklar, EC ve Dante, arkadalar, elbiselerini toplayan anne ve en son yal baba, yal sanatkar. Hikaye anlatan baba ile balayan roman yine yal baba, yal sanatkar ile biter. Joyce, tekrarlar ve tersine evrilmi olaylarla sekteye uramadan devam eden

geliim sreci idealine meydan okur. Romann sonunda kahramann drt farkl hali ortaya konur: bildung sreci, tekrarlar, gzden geirme ve geri ekilme.38 Bildung sreci Stephenn istedii sanatkar olacana; tekrarlar ulat yerde kalacana; gzden geirme ciddi olaylar komik bir yaklamla tekrar nakledeceine ve geri ekilme balad yere geri dneceine iaret eder. Romanndaki bu zellikler ile Joyce klasik bildung srecini modern yaam koullarna uygun olarak yeniden yazm olur. Modern hayat genel anlamda birey iin ounlukla olumsuz ynde ortaya kan belirsizliklerle dolu ise bireyin tekrar balad noktaya dnmesi de muhtemeldir.

_________________________
38

Michael Levenson, 1998, s. 40-49.

SONU Giri Blmnde de belirtildii zere ilk kez Dilthey tarafndan, 1870de yaynlad Das Leben Schleiermachers adl eserinde kullanlan bildungsroman Almanca bir terimdir. Farkl eletirmenler tarafndan deiik ekillerde aklanan bildungsroman, en yaygn tanmyla ounlukla erkek bir kahramann ocukluktan erikinlie doru geliimini hem biyolojik hem de ruhsal ve toplumsal boyutuyla ele alan roman tr olarak kabul edilir. Entwicklungsroman (geliim roman), Erziehungsroman (eitim roman) ve Knstlerroman (bir yazarn veya sanatnn geliim roman) olmak zere alt tr vardr. lk kez Alman edebiyatnda ortaya kmtr. Alman edebiyatnda ilk bildungsroman rnei Goethenin 1795te yaynlanan Wilhelm Meisterin raklk Yllar adl romandr. Wilhelm Meisterin raklk Yllar 18. yy.da Almanyada yaayan tccar bir ailenin olu olan Wilhelmin ailesinin ona empoze etmek istedii kendi yaam tarzlarndan syrlp ok sevdii tiyatro ile uraabilecei bir yaama doru yapt yolculuu anlatr. Romanda Wilhelmin geliimi bildungsroman geleneine uygun olarak hem biyolojik hem de ruhsal boyutuyla ele alnr. Yolculuu srasnda karlat farkl kesimlere mensup insanlarla da dnemin toplum hayatnn tasviri yaplr. Wilhelm Meisterin raklk Yllar ilk kez kendi kimliini kendisi oluturmaya alan bir roman kahramann tasvir etmesi bakmndan nem tar. Eletirmenler Wilhelm Meisterin raklk Yllarndan hareketle

bildungsroman trnn genel zelliklerini belirlemilerdir. Bu zelliklerin en banda kahramann ocukluktan yetikinlie doru geliiminin hem biyolojik hem de ruhsal boyutuyla ele alnmas gelir. Bu yolla kahramann geliimi sadece ocuklukergenlik-gen yetikinlik-olgunluk srasyla anlatlmakla kalmayp bu aamalarn her

birinde geirdii ruhsal deiimler ve sonunda onu gerek bir yetikin, znel bir birey yapan kendi deer yarglarnn nasl olutuu da ortaya konmu olur. Bildungsroman kahraman yaad toplumun bir temsilcisidir. Yani onun geirdii evreler ve deiimler ayn toplumda yaayan dier bireylerinkiyle ortaktr. Ancak onu, temsil ettii dier bireylerden farkl klan zellikleri de vardr. Tek bir role skp kalmaz; ok ynldr. Dierlerine kyasla ortalamann stnde zihin ve alg yeteneine sahiptir. Ancak bu farkllk onun, yaad toplumun ortak deerlerine ayak uyduramamasna neden olur. Halbuki geliimini tamamlayabilmesi iin kendi i dnyasyla ileyiine mdahale edemedii d dnyay uzlatrmas gerekir. Bylece yaad topluma ayak uydurmay baaracak ve sonunda kendisini onun bir paras olarak hissedecektir. Bildungsromanda kahramann geliimi n planda olmasna ramen aslnda toplumsal normlar dnyas daha baskndr. Kahramann geliiminin arka plannda yer alarak tm bu sreci yneten bir gtr. Fakat toplum hayatyla uzlamann geliiminin bir paras olduunun henz farknda olmayan gen kahraman giderek ondan uzaklar. Sonunda byd evreyi terk etme karar alr. Bildungsroman kahraman kk bir toplumun yesi olduundan bu yolculuk ona dnyay tanma ve hayat deneyimleme frsat sunacaktr. Deneyim, bildungsroman kahraman iin hayati bir unsurdur. Ancak yolculuu boyunca tmyle yalnz deildir. Ona yol gsterecek kiiler vardr. Yolculuu boyunca karlat farkl kesimlere mensup kiiler yoluyla ayn zamanda dnemin sosyal tablosu da izilmi olur. nk bildungsroman tek bir bireyin geliimini anlatsa da hedefi tm toplumdur. Btn toplumu eitmektir. te yandan asl eitmeyi amalad kitlenin burjuva snf olduu sylenebilir. Bildungsromann kahramanna tledii toplumla uzlama fikri tm burjuva snfna yneltilir. nk bildungsroman

aristokrasi ve burjuvazinin bar iinde yaad bir dnya imaj yaratmak ister. Bu dnyann oluumu iin burjuva snfnn nyarglarndan syrlmas, aristokratlarn da z eletiri yapmay renmeleri gerekir. Bildungsroman bu amac gerekletirmek iin dili kullanr. Dil ve diyaloglar bildungsroman trnde nemli rol oynar. Dil yoluyla toplumun farkl kesimlerinin deer yarglar ortaya konur. Bireyler dil yoluyla grlerini paylar ve bu yolla hatalarnn farkna varp dzeltmeye alr. Giri Blmnde ortaya konduu gibi bildungsroman kahraman karmak bir bireydir. Hem yaad dnemin zelliklerini hem de kendinden nceki birok trn izlerini tar. Didaktik ve alegorik yklerin kahramanlarna benzer. Onlar gibi dik baldr. Bu da onun, iyi veya kt farkl davranlar sergileyen kiilerle karlamasna neden olur. Pikaresk roman kahraman ile de benzeir. Babo ve umursamazla eilimli oluu onu pikaroya yaknlatrr. Ayrca yeni yerler grme, dnyay tanma arzusu da pikaresk romann izleridir. Yapt yolculuk ve bu seyahat esnasnda toplumun farkl kesimlerine mensup kiilerle karlamas da yine pikaresk romanla benzer ynleridir. Rnesans insan da izlerini tad bir baka karakterdir. Kendini gelitirme arzusu ve sanata olan eilimini evrensel Rnesans insanndan alr. Bildungsroman trnde roman kahraman olaylarn merkezinde yer alr. Bu nedenle okuyucu da olaylara onun bak asyla bakarak onunla zdeleir. Yaadklar bildungsroman kahramanna anlamsz gibi grnse de sonunda olaylar arasndaki balantlar zer. Bildungsromanda olaylar bir srrn aa kmas ile anlam kazanr. Bylece kahraman geriye bakarak gemite yaptklarn gzden geirir. Eksikliklerini tamamlayarak ya da hatalarn gidererek olgunlua ular. Bildungsroman, kahramanna uzlamay nerdiinden evlilik ile noktalanr. nk evlilik bireyin kendi rzasyla kar tarafla uzlat sosyal anlamalarn en temelidir.

Ayrca bildungsromanda kahramann almas da i dnyasyla d dnyay uzlatrma yollarndan biri olarak sunulur. I. Blmde belirtildii gibi ngiliz edebiyatnda bildungsroman tr Alman bildungsromannn yan sra birok farkl trn de izlerini tar. Bunlardan en belirgin olan pikaresk romandr. lk kez 16. yy. da spanyada ortaya kan pikaresk roman tr eski alarda yazlan romanlarda grlen deneyim, yolculuk, macera, karakter snanmas, bireysel gemi ve an temalarn ierir. Bunlar bildungsroman ile pikaresk romann ortak ynleridir. Ayrca pikaresk roman, kahramann ocukluktan yetikinlie geliimini anlatmas bakmndan da bildungsroman ile rtr. Pikaro ounlukla alt snfa mensup bir aileden gelir. Bazen ksz veya yetimdir. Ailesi toplum iinde saygnlktan yoksundur. Bilinli bir birey olan pikaro yaad topluma ayak uydurmakta glk eker. Buna bir de ailesinin dk sosyal stats ve toplum iinde saygn bir yeri olmamas eklenince, bulunduu toplumdan giderek uzaklar. Yerinde duramama ve yeni yerler grme arzusuyla pikaro byd evreyi terk eder. Amac hem dnyay tanmak, hayat deneyimlemek hem de bir beyefendi olmaktr. kt yolculukta tek bana mcadele eder. Farkl sosyal snflara mensup kiilerle karlar. Onlarn bazen erdemli bazen ahlaksz davranlarn gzlemler. Bylece kendi kimliini oluturmaya alr. Pikaro huzur iinde yaayabilecei bir dnya aray iindedir. Bu nedenle iinde bulunduu yoldan kmlk, ekonomik huzursuzluk ve ahlaki kntnn hakim olduu toplum ile arzulad huzur dolu yaam arasnda skp kalr. Aslnda tm toplum tpk pikaro gibi bu iki dnya arasnda gidip gelmektedir. Pikaresk roman yazarlar pikaronun seyahati boyunca karlat kiiler araclyla toplumun eletirel bir tablosunu izer ve pikaronun arzulad huzur dolu yaam yaratmak iin toplum

bilincini uyandrmaya alrlar. Yani amalar topluma yol gsterici olmaktr. Pikaro yolculuu boyunca deien yaam artlarna ayak uydurmaya alr. Hazr cevapl ve atiklii sayesinde en kt deneyimlerinin bile stesinden gelmeyi baarr. Kk bir topluma ait olan pikaronun yolculuu byk ehirde noktalanr. nk geliimi iin en gerekli olan deneyimleri burada kazanacaktr. Ancak sonunda yaama ayak uydurup uyduramayaca, kendi kimliini oluturup oluturamayaca kesin deildir. Bu nedenle pikaresk roman ak ulu biter. Pikaresk roman dnda Orta ada yazlan romanslar da bildungsromann oluumuna katkda bulunur. lk kez 12. yy. da Fransada ortaya kan romans tr zellikle ierdii macera ve dayankllk len eylemler temalar ile bildungsroman trnn ortaya kn hazrlar. Romanslarda karakter geliimi bildungsromanda olduu gibi ocukluktan olgunlua hem fiziksel hem ruhsal geliimden uzaktr. Ancak karakterin, yaamn zorluklaryla baa karak kendi benliini oluturmas bakmndan bildungsroman ile rtr. Rnesans roman bildungsromana kaynak tekil eden bir baka trdr. Rnesans roman da bildungsroman tr ile benzeen seyahat, biyografi, otobiyografi ve karakter snanmas temalarn tar. Rnesans romannn nemli bir zellii, anlatcnn kahramann i dnyasn yanstmasdr. Bu yolla hem fiziksel hem zihinsel boyutuyla kahramann karmak d dnya iinde kendi yerini ve benliini bulmas anlatlr. Rnesans roman ve pikaresk roman trnn bir araya gelmesiyle bildungsroman trnn genel zellikleri byk lde belirlenmi olur. Bunlar: otobiyografik anlatm, ahlaki deerlerin retici bir slupla sunulmas, yerel sosyal hayatn tasviri, kahramann macera aray, anlatmn izledii yol temas, yol

boyunca kahramann kar karya kald ve onun dayanklln, erdemlerini len durumlar, hayatn birbiriyle elien ynlerinin bir arada anlatm, kahramann biyolojik geliim evrelerinin srasyla tasviri, kazand tecrbeler, bu tecrbelerle deien bak as ve sonunda edindii deneyimleriyle oluan kendi kimliidir. Rnesans romanyla birlikte roman kahraman artk deien evrede deimeden kalan bir birey olarak deil de, deien hayat artlarna paralel olarak deiim gsteren bir birey olarak ele alnmaya balar. Bu durum bildungsroman tr iin olduka nem tar. Belirtilen zellikler gz nnde bulundurularak, ngiliz edebiyatnda birer bildungsroman rnei kabul edilen romanlara bakldnda (ki bu almada bunlar arasndan Tom Jones, Byk Umutlar ve Gen Bir Adamn Sanat Portresi seilmitir), ngiliz bildungsroman trnn Alman bildungsromanna benzemekle birlikte daha ziyade pikaresk romana yakn olduu sonucuna varlabilir. Pikaresk roman trnn de eklenmesiyle ngiliz bildungsromann Alman bildungsromanndan ayran ve kendine zg klan zellikler byk lde belirlenmi olur. Bu zellikler: kahramann ksz veya yetim olmas; yaad sosyal evrenin onu tatmin etmeyip bir beyefendi olmak istemesi; bu amala kendi kendini eitmeye ve kendi abasyla snf atlamaya almas; yaad toplumdan manevi olarak uzaklamas ve beyefendi olma amacn gerekletirmek, dnyay tanmak, hayat tecrbe etmek zere yolculua kmas; yolculuunu kendi imkanlaryla srdrmesi ve sonunda byk ehre, Londraya ulamas; toplum iinde yer edinebilmek iin bir ite almas ve baary yakalamak iin abalamas; sonunda edindii deneyimler sayesinde kendi benliini oluturmas ve setii ele evlenmesidir. Pikaresk romann uzants olarak balayan ngiliz bildungsroman zaman

iinde deiim gstermitir. II. Blmde incelenen Henry Fieldingin Tom Jones adl roman Alman edebiyatnda ilk bildungsroman rnei kabul edilen Wilhelm Meisterin raklk Yllarndan nce yazlm olmasna ramen bildungsroman trnn genel zelliklerini tamas bakmndan bir bildungsroman rnei kabul edilebilir. Ancak ngiliz bildungsromannn geliim aamasnda kaleme alndndan pikaresk roman trne daha yakndr. Tad pikaresk roman zellikleri asndan bakldnda, roman kahraman Tom alt snfa ait bir ebeveynin oludur. Yasak bir ilikiden dnyaya gelmitir ve bu durum hem kendinin hem de anne-babasnn toplum iinde sayg grmemesine neden olur. Ayrca roman boyunca hep bu haliyle yarglanr ve bundan tr birok talihsizlik yaar. Be parasz haliyle yola kar ve yolculuu boyunca farkl kiilerle tanr. Karlat kiiler, onlarn sergiledikleri davranlar ve yaad talihsiz olaylar ona tecrbe kazandrma yoluyla geliimine katkda bulunur. Yolculuu en yararl deneyimlerini elde edecei byk ehirde noktalanr. Sonunda yaadklarndan ders alarak kendine eki dzen verir ve sevdii kz Sophia ile evlenir. Bylece roman mutlu sonla biter. Bildungsroman zellikleri bakmndan incelendiinde, Tom yaad toplumu temsil eden bir bireydir. Dier bireylerden farkl olarak duygularn gizlemeyen, hissettiklerini olduu gibi yaayan bir karakterdir. Bu durum yaad toplumda yanl anlalmasna neden olur. Roman boyunca geliimi biyolojik geliim evrelerine paralel olarak bilisel ve ahlaki ynleriyle birlikte ele alnr. Ona yol gsterecek kiiler vardr. Toplum iinde bir yer edinebilmesi iin i dnyasyla d dnyann beklentilerini uzlatrmak zorundadr. Yolculuu boyunca karlat farkl kiiler yoluyla dnemin toplum hayat tasvir edilir. Bylece roman, topluma eksikliklerini gstererek didaktik amacn gerekletirmi olur. Anlatc betimledii hem alt snfa hem de st snfa ait

karakterler yoluyla toplumdaki ahlaki knty, iyilik ve erdem gibi insani duygularn yava yava yok oluunu gzler nne serer. nsanlarn doutan gelen iyilik duygusuna hitap etmeye alr. Bu yolla bakalarn tek bir davrantan tr yarglamamak gerektiini, bakalarnda yerilen davran bireyin kendisinin de yapabileceini fark edip z eletiri yapmay tler. Roman kahraman Tom, tam da anlatcnn gerekletirmek istedii amaca uygun, iyilik duygusuna sahip bir karakterdir. Romanda deneyim, kahramann geliimi iin esastr. Geliimi iin gerekli olan son ve en faydal deneyimlerini edinecei Londra, yolculuunun da son dura olur. Romanda olaylar Tomun gerek anne-babasnn ortaya kmas ile zmlenir. Aslnda st snfa ait olduu anlalnca Sophia ile evlenerek mutluluu yakalar. 19. yy.a gelindiine ngiliz bildungsroman tr yava yava pikaresk romann uzants olmaktan kmaya ve kendi kimliine brnmeye balar. Bu dnemde yazlan bildungsroman rnekleri ngiliz bildungsromannn zgn unsurlarn tar. III. Blmde incelenen Charles Dickensn Byk Umutlar adl roman da bu dnemde yazlan bir bildungsroman tr rneidir. Byk Umutlar, Tom Jones kadar fazla pikaresk roman zellii tamasa da, yine de romanda pikaresk romann izlerine rastlamak mmkndr. Bu zellikler arasnda kahramann alt snfa mensup olmas, bir yesi olduu toplumda srd yaamdan mutlu olmayp d dnyaya almas, byk ehirde noktalanan yolculuu, ini-klarla dolu maceralar, her zaman balad noktaya geri dnme tehlikesi saylabilir. te yandan Byk Umutlar ngiliz bildungsromannn zgn unsurlarn tamakla birlikte, baz noktalarda ngiliz bildungsromanndan farkllk gsterir. ncelikle ngiliz bildungsroman geleneine uygun olarak roman kahraman Pip, hem ksz hem yetimdir. Bu durum Pipi anne-

babasnn onun kiilii zerindeki belirleyici etkilerinden soyutlar ve anlatcya onu istedii gibi ekillendirme frsat verir. Pip, bulunduu toplumun bireylerine oranla daha duyarl bir kiidir. Geliimi ocukluktan erikinlie fiziksel ve ruhsal boyutuyla ele alnr. Romantizmin etkisiyle 19. yy. ngiliz edebiyatnda ocuk ve ocukluk dnemi nem kazandndan Pipin ocukluk dnemi zerinde durulur. Yetitirilme tarz, ocuksu hayalleri ve korkular ayrntl betimlenir. Anlatc onun i dnyasn da yanstr. Pip snf atlama ve bir beyefendi olma arzusu tar. Bunun iin kendi kendini eitmeye alr. Ky okuluna gider. Eline geen btn kitaplar okumaya alr. Beyefendi olma hayali onu byd evreden ve sevdii insanlardan manevi anlamda uzaklatrr. Pipin pasif bir karakter olduu sylenebilir. nk Pipin snf atlama ve beyefendi olma hayali kendi abasyla gereklemez. Magwitch ona bu frsat verir. Bu durum da ngiliz bildungsromanndan farkllk gsterir. nk ngiliz bildungsromannda kahraman kendi abasyla bir yerlere gelmeye alr. Londraya yapt seyahat de ngiliz bildungsromanyla rtr. Ancak Londraya kendi abasyla gitmemi olmas yine ngiliz bildungsromanndan farkl bir durumdur. ngiliz bildungsroman kahraman iin i, almak esastr. Oysa Pip, Londrada yaamn srdrmek iin almak zorunda deildir. Kk bir toplumun yesi olduundan Londrada yaadklar ona hayat tanma frsat verir. 19. yy. ngiliz bildungsromannda kahramann geliiminin son evresinde gemie bakmas ve yaadklarndan ders almas sz konusudur. Aslnda 19. yy. ngiliz

bildungsromannda kahramann kklerini aramas esastr. Estellann, Magwitchin ve Bayan Havishamn grnen yaamlarnn altnda yatan gerekleri renen Pip, beyefendi olma hayalinin bo olduunu ve asl olann kmseyerek uzaklamak istedii krsal yaam ve o yaam tarzna ait insani deerler olduunu fark eder.

Bylece anlatc da ngiliz bildungsromannda yceltilen para ve baarya karlk iyilik, cmertlik gibi insani duygular yceltmi olur. Fakat bunu anladnda eski hayatna geri dnmesi artk Pip iin mmkn deildir. Gemiiyle arasndaki btn balarn kopardndan ve byk umutlarla gittii Londrada hayal ettii yaam elde edemediinden, geleceini baka bir lkede aramas gerekir. ngiliz bildungsromanlarnn ounda olduu gibi sevdii kadnla da evlenemez. Roman ak ulu biter. nk Pipin gittii lkede istediklerini elde edip edemeyecei aibelidir. 18. ve 19. yy.larda ngiliz bildungsroman gelenei iindeki varln srdren pikaresk roman tr 20. yy.a gelindiinde artk etkisini kaybeder. 20. yy.da Modernizmin etkisiyle bireyin i dnyasnn tasviri nem kazanr. D dnyadaki olaylarla deil kahramann i dnyasndan hareketle geliimi ortaya konur. Modernist yazarlarn amac, modern hayatn karmakl ve belirsizliinden tr benliinin araynda olan modern bireyleri manevi olarak rahatlatmak ve yol gstermektir. Belirsizliin hakim olduu bir dnyada bireyin toplum iindeki yeri de belirsiz olduundan modernist yazarlar aksakla uramadan devam eden geliim sreci temasna kar karlar. Bu amala eserlerinde gemie gndermeler yaparak ya da geliim srecini balad gibi bitirerek geleneksel geliim srecine meydan okurlar. IV. Blmde incelenen James Joyceun Gen Bir Adamn Sanat Portresi adl roman da 20. yy. ngiliz bildungsroman rneklerinden biridir. Romann ad ile tr ve amac ortaya konur. Roman Stephen adl ocuun arzulad sanat yaamna doru geliimini anlatr. Tom Jones ve Byk Umutlardan farkl olarak Gen Bir Adamn Sanat Portresinde ie bak yntemi kullanlr. Stephenn ruhsal geliimi kendi dncelerinin aktarlmasyla ortaya konur. Romanda ocukluktan olgunlua

biyolojik geliim, aile yaantsnn kahraman hayal krklna uratmas, okulda eitim, mesleki raklk dnemi, kahramann ailesine ve sonrasnda lkesine yabanclamas, kendi kimliini aramas, hayatta bir yer edinme kaygs tamas, kendi isteiyle byd evreden ayrlmas gibi bildungsroman zelliklerine rastlamak mmkndr. Stephenn geliim srecinde epifanlar nemli rol oynar. Epifan yaad anlarda zihni aydnlanr ve bu sayede olaylara farkl alardan bakar. Bylece romandaki her blmn sonunda bir nceki blme gre daha da olgunlar. Romanda Stephenn geliimi bu yolla takip edilir. Yaad olaylar veya romandaki karakterler uzun uzun tasvir edilmez. Onun yerine sz konusu olaylar veya kiiler hakknda Stephenn kendi bak as ve grleri ortaya konur. Bu sayede okuyucu karakterleri ve olay rgsn Stephenn bak asyla takip eder. te yandan Stephenn i dnyasnn ileyii farkl imgelerle ortaya konur. Zihinsel geliimi bu imgeler yoluyla izlenir. Gen Bir Adamn Sanat Portresi, incelenen dier iki bildungsroman rneinden farkl olarak gnlk eklinde biter. Gnlk ile nc tekil kiiden birinci tekil kii anlatmna geildiinden bu durum romana bireysellik katar ve bylece Stephenn sosyal normlardan syrlp znellie ulatn gsterir. Kendi yaamn kendi diliyle kontrol eder. Zaman kavram onun iin anlam kazanm olur. Bu sayede geliimini ak biimde takip edebilir hale gelir. Ayrca bu yolla gemile olan balarn koparp gelecee hazrlanmas sz konusudur. Bu da bildungsromann amacn yanstr. Tekrarlara dayanan romanda gnlk ile bu tekrarlara kart bir bak as ortaya konur. nk gnlk tr her gn yeni bir bak asyla yaananlarn kaleme alnmasdr. Ancak Stephenn geliimi epifanlar yoluyla gerekletiinden gnlnde de gemiin izlerine rastlamak mmkndr. nk gnlkte de nceki blmlerde vurgulanan szckler ve ifadeler bulunur.

Gemie yaplan bu gndermeler takip edildiinde romann balad gibi bittii grlr. Joyce tekrarlar ve tersine evrilmi olaylar yoluyla sekteye uramadan devam eden klasik geliim srecine meydan okur. Romann sonunda kahramann drt farkl hali -bildung sreci, tekrarlar, gzden geirme ve geri ekilme- ortaya konur. Bunlarn her biri Stephenn geleceine iaret eder. Bildung sreci ile Stephenn istedii sanatkar olaca; tekrarlar ile ulat noktada kalaca; gzden geirme ile ciddi bakt olaylar daha esnek bir bak asyla yeniden ele alaca; geri ekilme ile de balad yere geri dnecei ima edilir. Romandaki bu zellikler Joyceun klasik bildung srecini modern yaam koullarna uyarladna iaret eder. nk eer modern hayat birey iin kt srprizlerle doluysa, bireyin hayatnda hibir eyin garantisi yoktur ve her an balad yere geri dnme ihtimaliyle kar karyadr. Sonu olarak, Tom Jones, Byk Umutlar ve Gen Bir Adamn Sanat Portresi adl romanlarn tadklar bildungsroman zelliklerine bakldnda Alman bildungsroman ile ortak zellikleri olmasnn yannda byk lde kendilerine zg unsurlar tadklar gze arpar. Ayrca sz konusu romanlarn her biri ngiliz bildungsroman trnn dnemden dneme deien farkl zelliklere sahip olduunun da altn izer. Buradan ngiliz bildungsromannn ayr dnemlerde kendi iinde irdelenebilecek bir yazn tr olduu sonucuna varlabilir.

ZET Bu tezin amac ngiliz bildungsroman trnn belirleyici zelliklerini ortaya koymak ve bu zelliklerin 18. yy.dan Henry Fieldingin Tom Jones, 19. yy.dan Charles Dickensn Byk Umutlar, 20. yy.dan James Joyceun Gen Bir Adamn Sanat Portresi adl romanlarnda irdelenmesi yoluyla ngiliz bildungsroman trnn yzyl iinde gsterdii deiimi incelemektir. Bildungsroman tr ilk kez Alman edebiyatnda ortaya km olduundan, Giri Blmnde eletirmenlerin Alman edebiyatnda ilk bildungsroman rnei kabul edilen Wilhelm Meisterin raklk Yllar adl romandan hareketle belirledikleri bildungsroman trnn genel zellikleri incelenmitir. Bu balamda okuyucuyu bilgilendirmek amacyla Wilhelm Meisterin raklk Yllarnn ksa bir zeti verilmitir. I. Blmde Orta adan 18. yy.a kadar hem dnya edebiyatnda hem de ngiliz edebiyatnda grlen ve ngiliz bildungsromannn ortaya kn hazrlayan farkl yazn trleri incelenmitir. nceleme sonucu ngiliz edebiyatnda

bildungsroman trnn Alman edebiyatndaki bildungsroman trne benzemekle birlikte ondan farkl unsurlara da sahip olduu grlmtr. II. Blmde Tom Jones bildungsroman zellikleri bakmndan irdelenmitir. Wilhelm Meisterin raklk Yllarndan nce yazlm olmasna ramen, Tom Jonesun Giri Blmnde ve I. Blmde ortaya konan bildungsroman zelliklerini tamas bakmndan bir bildungsroman rnei kabul edilebilecei bulunmutur. III. Blmde Byk Umutlar bir bildungsroman rnei olarak incelenmi ve baz noktalarda ngiliz bildungsromannn genel zelliklerinden farkllk gsterdii anlalmtr. IV. Blmde Gen Bir Adamn Sanat Portresi bildungsroman

balamnda ele alnm ve Joyceun yaad dneme uygun bir geliim sreci betimledii sonucuna varlmtr. Sonu Blmnde ise genel olarak bildungsroman tr, ngiliz trnn

bildungsromannn kn hazrlayan trler ve ngiliz bildungsroman

zellikleri belirtilmitir. rdelenen romann tadklar bildungsroman zellikleri ksaca anlatlarak yazldklar dnemin bildungsroman gelenei deerlendirilmitir.

ABSTRACT This thesis is an attempt to analyse the main characteristics of the English Bildungsroman and to portray the change it shows within three centuries by studying Henry Fieldings Tom Jones from the 18th century, Charles Dickens Great Expectations from the 19th century and James Joyces A Portrait of the Artist as a Young Man from the 20th century. Since the genre of bildungsroman first appeared in German Literature, in the Introduction the main aspects of bildungsroman defined by various critics depending on Wilhelm Meisters Apprenticeship, the archetype of bildungsroman in German Literature, are depicted. In this context, in order to inform the reader about the book, a short summary of Wilhelm Meisters Apprenticeship is given. In Chapter I, different genres that gave rise to the English Bildungsroman are analysed, and it is observed that the English Bildungsroman differs from the German Bildungsroman in certain aspects. In Chapter II, Tom Jones is studied as a bildungsroman. It is found that although it was written before Wilhelm Meisters Apprenticeship, it can be considered as an example of bildungsroman because it has some of the bildungsroman characteristics defined in the Introduction and Chapter I. In Chapter III, Great Expectations is scrutinized as an example of bildungsroman, and it is found that at some points Great Expectations differs from the typical English Bildungsroman. In Chapter IV, A Portrait of the Artist as a Young Man is analysed in the context of bildungsroman, and it is deduced that James Joyce portrays a bildung process conforming to the conditions of his era. In the Conclusion, the characteristics of the bildungsroman as a genre, the

genres providing the rise of the English Bildungsroman and the characteristics of the English Bildungsroman are summed up. The changes observed in the English Bildungsroman are pointed out.

KAYNAKA ANDREWS, Malcolm, Dickens and the Grown-Up Child, London, MacMillan Press, 1994. BARNEY, Richard A., Plots of Enlightenment, Education and the Novel in Eighteenth-Century England, Stanford, Stanford University Press, 1999. BARRON, W.R.J., English Medieval Romance, New York, Longman, 1987. BELGE, Murat, Edebiyat zerine Yazlar, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 1994. BROOKS, Peter, Repetition, Repression, and Return: Great Expectations and the Study of Plot, Great Expectations, Charles Dickens, Der. Roger D. Sell, Hong Kong, MacMillan Press, 1994. _____________, Repetition, Repression and Return: Great Expectations and the Study of Plot, Charles Dickens, Der. Nicolas Tredell, Cambridge, Icon Books, 1998. CARLYLE, Thomas, Chartism, Thomas Carlyle: The Critical Heritage, Der. Jules Paul Seigel, London, Routledge, 1995. CUNNINGHAM, Gail, Society, History and the Reader: the Nineteenth-Century Novel, Bloomsbury Guides to English Literature, The Novel, Der. Andrew Michael Roberts, London, Bloomsbury Publishing, 1993. DAVIS, Norman, Der., Sir Gawain and the Green Knight, Oxford, Clarendon Press, 1991. DICKENS, Charles, Byk Umutlar, ev. Nihal Yeinboal, stanbul, Cem, 1990. DICKENS, Charles, Great Expectations, Hertfordshire, Penguin Books, 1994. DRABBLE, Margaret, Der., The Oxford Companion to English Literature, Oxford, Oxford University Press, 1985.

FIELDING, Henry, Tom Jones, ev. Mina Urgan, stanbul, letiim Yaynlar, 1990. FIELDING, Henry, Tom Jones, Hertfordshire, Wordsworth Editions, 1999. GELPI, Barbara Charlesworth, The Innocent I: Dickens Influence on Victorian Autobiography, The Worlds of Victorian Fiction, Der. Jerome H. Buckley, Cambridge, Harvard University Press, 1975. GILMOUR, Robin, Pip and the Victorian Idea of the Gentleman, Great Expectations, Charles Dickens, Der. Roger D. Sell, Hong Kong, MacMillan Press, 1994. GOETHE, Wilhelm Meisterin raklk Yllar 1-2 , ev. Dr kr Atala ve Cemal Kprl, stanbul, Maarif Matbaas, 1943. GOHLMAN, Susan Ashley, Starting Over, The Task of the Protagonist in the Contemporary Bildungsroman, New York, Garland Publishing, 1990. GOLBAN, Petru, The Victorian Bildungsroman, Ktahya, Dumlupnar niversitesi Yaynlar, 2003. HARPHAM, Edward J., Lockes Two Treatises in Perspective, John Lockes Two Treatises of Government, New Interpretations, Der. Edward J. Harpham, Kansas, University Press of Kansas, 1992. HARTVEIT, Lars, Workings of the Picaresque in the British Novel, Oslo, Humanities Press International, 1987. HOCHMAN, Baruch, The Test of Character From the Victorian Novel to the Modern, London, Associated University Presses, 1983. HOLMAN, C. Hugh Holman ve William Harmon, Der., A Handbook to Literature, New York, MacMillan, 1986. HOVELL, Mark, The Chartist Movement, England, Gregg Revivals, 1994.

HOWE, Susan, Wilhelm Meister and His English Kinsmen, Apprentices to Life, New York, AMS Press, 1966. JOYCE, James, A Portrait of the Artist as a Young Man, Hertfordshire, Wordsworth Editions, 1992. JOYCE, James, Sanatnn Bir Gen Adam Olarak Portresi, ev. Murat Belge, stanbul, letiim Yaynlar, 1994. LEVENSON, Michael, Stephens Diary: The Shape of Life, Critical Essays on James Joyces A Portrait of the Artist as a Young Man, Der. Philip Brady ve James F. Carens, New York, G.K. Hall&Co, 1998. LOCKE, John, Book II: Of Words or Language in General, John Locke, An Essay Concerning Human Understanding, Der. Gary Fuller, Robert Stecker ve John P. Wright, London, Routledge, 2000. MINDEN, Michael, The German Bildungsroman, Incest and Inheritance, Cambridge, Cambridge University Press, 1997. MCDERMOTT, Hubert, Novel and Romance: The Odyssey to Tom Jones, Hong Kong, MacMillan Press, 1989. MORETTI, Franco, The Way of the World, Bildungsroman in European Culture, Norfolk, Thetford Press, 1987. MORTIMER, Anthony, York Notes on Great Expectations, Hong Kong, York Press, 1980. MOYNAHAN, Julian, The Heros Guilt: The Case of Great Expectations, Victorian Literature, Selected Essays, Der. Robert O. Preyer, New York, Harper Torchbooks, 1966.

OLIPHANT, Margaret, The Victorian Age of English Literature, The Critical Response to Thomas Carlyles Major Works, Der. D.J. Trela ve Rodger L. Tarr, Connecticut, Greenwood Press, 1997. RETR, smail, Edebiyatta Epifan, Konya, izgi Kitabevi Yaynlar, 2005. PALMER, D.J., Der., Comedy, Developments in Criticism, Hong Kong, MacMillan Education, 1987. PARLA, Jale, Don Kiottan Bugne Roman, stanbul, letiim Yaynlar, 2000. PECORA, Vincent P., Self and Form in Modern Narrative, London, The Johns Hopkins University Press, 1989. RAWLINS, Jack, Great Expiations: Dickens and the Betrayal of the Child, Great Expectations, Charles Dickens, Der. Roger D. Sell, Hong Kong, MacMillan Press, 1994. RICHTER, David H., Der., Ideology and Form in Eighteenth-Century Literature, Texas, Texas Tech University Press, 1999. SANDERS, Andrew, The Short Oxford History of English Literature, Oxford, Clarendon Press, 1994. SCHILLER, Friedrich, nsann Estetik Eitimi zerine Bir Dizi Mektup, ev. Grsel Ata, Ankara, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 2001. SCHOLES, Robert, Joyce and the Epiphany: The Key to the Labyrinth, Critical Essays on James Joyces A Portrait of the Artist as a Young Man, Der. Philip Brady ve James F. Carens, New York, G.K. Hall&Co, 1998. SELL, Roger D., Der., Introduction, Great Expectations, Charles Dickens, Hong Kong, MacMillan Press, 1994.

SIMON, Richard Keller, The Labyrinth of the Comic, Tallahassee, Florida State University Press, 1985. SMITHERS, G.V., Der., Havelok, Oxford, Clarendon Press, 1987. SPENCER, Theodore, Introduction to Stephen Hero, Critical Essays on James Joyces A Portrait of the Artist as a Young Man, Der. Philip Brady ve James F. Carens, New York, G.K. Hall&Co, 1998. STEUEREWALD, Karl, Der., Almanca-Trke Szlk, stanbul, Novaprint Basmevi, 1993. STEVENSON, John Allen, The British Novel, Defoe to Austen, A Critical History, Boston, Twayne Publishers, 1990. STEVENSON, Randall, A Reader's Guide to the Twentieth-Century Novel in Britain, Hemel Hempstead, Harvester Wheatsheaf, 1993. ___________________, The Modern Novel, Introducing Literary Studies, Der. Richard Bradford, London, Prentice Hall, 1996. NAL, D. idem, Bildungsroman Trne Kavram Temelinde Bir Yaklam, Littera Edebiyat Yazlar, Der. Cengiz Ertem, Cilt 17, Ankara, Bakent Matbaas, 2005. WATT, Ian, Private Experience and the Novel, The Rise of the Novel : Studies in Defoe, Richardson and Fielding, London, Hogarth Press, 1987. WHEELER, Michael, English Fiction of the Victorian Period 1830-1890, New York, Longman Group UK, 1994. YCEL, Mustafa, mla Klavuzu ve Noktalama aretleri, Ankara, Empati Yaynlar, 2005.