TAKIM ELKLER EL KTABI

Hakan KOAK
Metalurji Yk. Mhendisi

VII. Bask
Eyll 2006

Salam Metal tarafndan takm elikleri kullanclar iin hazrlanmtr. Tel: (0212) 671 23 31 (PBX) Faks: 549 59 75 www.saglammetal.com

Yayn No.: 4 Bu kitabn yaym hakk Salam Metal'e aittir. Kitabn hi bir blm izin alnmadan elektronik, mekanik, fotokopi vb. yollarla kopya edilip veya deitirilip kullanlamaz.
Grafik, bask : Yonca Ajans - Ofset Matbaaclk Ltd. ti. Tel: : (0212) 544 82 17

Bu kitab Hep daha iyi, Hep daha verimli olan bulmada ELK GB YRE OLANLARA THAF EDYORUZ ...

indekiler
nsz
............................................................................................................... ....................................................................... ................................................. .................................................

005 006 009 011 023 035 047 055 071 083

Drrenberg Edelstahl

Salam Metal Sat Program

Blm - 1 Takm elikleri ile lgili Terimler Blm - 2 Kalbn Tasarm ve lenmesi Blm - 3 Souk elikleri Blm - 5 Scak elikleri Blm - 6 Isl lem Blm - 7 Bilgi Sayfalar Blm - 4 Plastik Kalp elikleri

....................................................

.................................................................................... ...........................................................................

.....................................................................................

.......................................................................................................... .............................................................................................

7. Baskya nsz ve insan bir btnn ayrlmaz iki paras... olmadan insan, insan olmadan i olmuyor. Teknoloji ne kadar gelise de insan faktr hep n planda, nemi hi azalmyor, hatta artyor da... nsann teknoloji ile bulutuu gnden bu yana, her ey gibi malzeme de geliiyor. Gelien koullarda insan, teknoloji ve malzemeye hkmederek olaanst iler baaryor. Hepsi hayatmz daha da kaliteli ve kolay klmak iin... Bu kadar teknoloji ile i ie olunca yaplan iin kalitesi, mr, salad fayda gibi deerlendirmeler de belirginlemeye balyor. Malzemeyi doru kullanmak da ite bu noktada nem kazanyor. Malzemenin doru ve yerinde kullanlmas baary da birlikte getiriyor. Baarl ilerin arkasnda hep dorular grnmeye balyor. Biz de Salam Metal olarak iinde bulunduumuz sektre bir nebze olsun hizmet edebilmek, sektrde alanlara yol gstermek, onlarn baarlarna katkda bulunmak amac ile bir bilgi kayna hazrlama zorunluluunu kendimizde hissettik ve bu amala bu kitab hazrlayarak iini doru ve kaliteli yapanlarn saysn arttrmaya altk. lk basksn 1998 ylnda yaptmz bu kitap olduka youn ilgi grd ve beeni kazand. Bu bizi daha da cesaretlendirdi. Gelen olumlu tepkiler dorultusunda, son dnemde sektrn ilgisini kazanan yeni nesil malzemelerin de ilavesini yaparak gncelliini korumaya altk. ngilizce, Almanca ve Romence dillerine de evrilmi olan kitabmzn gncellenmi 7. basks ile sizlere hizmet etmenin gururunu yayoruz. Bir baka gururumuz da 2006 Mays aynda baslan "Bakr Alamlar El Kitab" dr. Baka yaynlarda grmek zere ... 7 Eyll 2006 Sayglarmla
Hakan KOAK
Metalurji Yk. Mhendisi

DRRENBERG EDELSTAHL Drrenberg Edelstahl, Almanya Engelskirchen'de Agger nehri boyunca kurulu drt adet fabrikadan olumaktadr. 300 yldan bu yana elik retimi yapan irketin fabrikalar : 1- Takm elikleri ve zel Alaml elikler Fabrikas: elik ergitme konusunda son teknoloji olan DETEM teknolojisi ile retim yapar. rettii ingotlar, Alman elik imalatlar bata olmak zere bir ok elik imalatsna satabilmektedir. Fabrikann rettii ingotlar hem Alman piyasasnda hem de uluslararas piyasalarda ok tutulmaktadr. 2- Takm elikleri Dkm Fabrikas: Byk kalplar (rnein otomobil karoseri kalplar) dkm yolu ile retir. Bu konuda Almanya'nn en nemli imalatsdr. 3- Isl lem ve Yzey Kaplama Fabrikas: Birok ilklere imza atlan tesiste sl ilem vakum frnlarnda yaplmaktadr. 4- Hassas Dkm Fabrikas: ok kark ekilli paralar dkm yolu ile retir. Dnyaca bilinen Alman savunma, gda ve otomotiv irketleri bu tesiste zel paralar dktrrler.

Drrenberg Edelstahl - elik ve hizmet bir arada ...

temin eder.

Mays 2006

Blm 1

TAKIM ELKLER LE LGL TERMLER

TAKIM ELKLER LE LGL TERMLER Mkemmel bir kalbn yapm iin takm elikleri ile ilgili btn ayrntlar bilmek gerekmez. Fakat baz ok bilinen terimleri nemsememek de, bir toplant srasnda veya bir yaz okurken insan g durumlarda brakabilir. zellikle takm eliklerinin seiminden, satn alnmasndan veya bunun ilenmesinden sorumlu kiiler iin bu terimler ok nemlidir. Bu kiiler srekli olarak teknik kelimelerle dolu bir baraj ierisindedirler. Reklam veya ilan okurken, satclarla, metalurjistlerle ve dier mhendislerle konuurken, srekli bu terimler karlarna kar. Kalp, satn almadan sorumlu kiinin, eliin yannda daha bir ok rn de almas gerektiini bildiinden bunlarn hepsinde bir uzman gibi davranmasn bekleyemez. Dk fiyatlarn etkisiyle veya mamln ar derecede vlmesi karsnda satn almac kalphaneye baml olur. Kalp da eliin kullanlmasyla elde edilen tecrbeyi satn almacya bildirmelidir. Eer kalpnn takm elikleri konusunda yeterli bilgisi yoksa satn almac hem kalphaneyi hem de retimi rahatlatabilecek yeni gelitirilen eliklerin zelliklerini anlayamayacak veya sadece ucuz olduu iin baka bir elii alarak bal olduu irketi byk bir skntya sokacaktr. Aada kalbn tasarmndan, imalinden, sl ileminden, takm eliklerinin seiminden ve satn alnmasndan sorumlu kiilerin bilmesi gereken terimler sralanmtr. ALAIM (Alloy) : En az bir tanesi metal olan iki veya daha fazla elementin meydana getirdii, ayrlamayan bileiktir. rnein demir bir elementtir. Karbon ile bir araya geldiinde elii oluturur. elik bir alamdr. ALAIM ELEMENTLER (Alloying Elements) : Metallere baz zellikleri kazandrmak iin ilave edilen elementlerdir.
Silisyum (Si) Karbon (C) Krom (Cr) Mangan (Mn) Molibden (Mo) Nikel (Ni) Vanadyum (V) Kobalt (Co) % 0.3'e kadar tm eliklere ilave edilir. Oksijen uzaklatrc etkisi vardr. Daha yksek oranlarda eliin esnekliini artrr. Sertlii, anma dayanmn artrr, sneklii drr. eliin sertleebilirliini, anma dayanmn ve scakla mukavemetini artrr. %13'ten fazla oranlarda korozyon dayanm salar.(Paslanmaz elikler) Sertleebilirlii artrr, kkrdn zararl etkisini azaltr. Anma dayanmn artrr. Sertleebilirlii, anma dayanmn, scaa mukavemeti (scak i elikleri, yksek hz elikleri gibi) artrr. zellikle dk scaklklarda, eliin tokluunu artrr. Krom ile birlikte korozyon dayanmn artrr. Baz oranlarda tane kltc grevi yaparak elii toklatrr. Daha yksek oranlarda anma dayanmn artrr. eliin scakla mukavemetini artrr. Bu yzden scak i eliklerinde ve yksek hz eliklerinde kullanlr. 13

Wolfram (W)-(Tungsten) Molibden'e benzer etkisi vardr.

elik ierisinde karbon bir alam elementidir. Oranlarnn deimesi eliin zelliklerini deitirir. Takm eliklerinde zellikleri etkileyen en nemli alam elementleri nceki sayfada sralanmtr. Baz elementlerin analiz ierisinde mmkn olduunca az olmas gerekir. Oksijen, hidrojen ve azot gibi elementler elik ierisinde boluklar ve hatalar olutururlar. Fosfor, kkrt, selen ve arsenik gibi dier elementler ise eliin iyi zelliklerini azaltrlar. eliin imalat srasnda bu gibi elementlerin uzaklatrlmasna allr. Yeni imalat teknikleri ile bu ilem gittike kolaylamaktadr. ALEVLE SERTLETRME (Flame Hardening) : Bir kalbn sert olmas gereken kenarlarnn veya yzeylerinin alev tabancas (alamo) ile belli bir hzda stldktan sonra, su veya basnl hava ile sertletirilmesidir. 1.2312 veya 1.2738 gibi plastik kalp elikleri alevle stmay takiben, havada soutma ile kendiliinden 52-54 RC sertlik alrlar.
alamo Scaklk 820 - 900 oC 45 o

e tirm ertle n S Y
2-3 mm RC 52-54
Sertletirilmi blgenin alt

(P

eli ANALZ (Analyze) : i) eliin bileimi sk sk kimyasal analiz yaplarak kontrol edildiinden, analiz terimi yllardr eliin kimyasal bileimi anlamyla ayn tutulmutur. Yani bir elik % 1.00 C (karbon) ve % 1.50 Mn (mangan) ierdiinde, bu eliin analizinin % 1.00 C ve % 1.50 Mn eklinde olduu sylenir. Demir miktar ounlukla belirtilmez. Bu durumda analizin geri kalan ksmnn demir olduu anlalr. Karbon, mangan ve demir kimya biliminde elementler olarak bilinir.
Baz elementlerin ok kk miktarlarnn eliin zellikleri zerine byk etkisi vardr. Bu yzden analizin ok hassas llmesi ve bilinmesi gerekir. Analiz yzde olarak bildirilir. Karbon % 1.00 Mangan % 1.50 Bu iki elementin ierikleri ok hafif bir ekilde deise bile; bunun da belirtilmesi gerekir. rnein: Karbon % 1.02 Mangan % 0.48 BASMA DAYANIMI (Compressive Strength) : Bir malzemenin belli bir basma yk altnda ekil deitirmeye balad nokta, o malzemenin basma mukavemetidir. Basma deneyi ile tespit edilir. Ar ykler altnda alan, darbenin sz konusu olmad kalplarda ve merdanelerde eliin basma dayanmnn mmkn olduunca yksek seilmesi gerekir.

las 1.2 tik 73 Ka 8 lp

14

BEYNT (Bainit) : Sertletirilmi eliklerde bulunan bir yap eididir. Krlgan olmas nedeniyle oluumu istenmez. Olumasn nlemek iin eliin soutma hz deitirilir. EKME DAYANIMI (Tensile Strength) : Bir malzeme her iki ucundan ekme gerilmeleri ile ekildiinde, kalc ekil deiiminin balad noktadaki ekme gerilmesi o malzemenin ekme dayanmdr. ekme deneyi ile tespit edilir. Baz elikler ekme dayanmlar ile bilinirler. rnein St 37 (ekme dayanm 37 kg/mm), St 52 (ekme dayanm 52 kg/mm). Aadaki ekilde ekme deneyi srasnda numune zerinde meydana gelen deiimler gsterilmektedir. Boyun verme noktasnda numune ekme gerilmesine dayanamayp herhangi bir noktadan daralmaya balar. Krlma noktasnda bu daralma kopma ile sona erer. Her malzemenin ekme gerilmeleri karsnda seyri farkldr. ekme dayanmnn takm elii kullancs asndan nemi udur: ekme kuvvetlerinin olduu baz kalplarda veya paralarda sadece sertlie bal olarak gzlem yapmak yanltc olur. Bir malzemenin analizinin ve sertliinin uygun olmas ekme dayanmnn da uygun olaca anlamna gelmez. nk ayn sertlie sahip olup da farkl ekme dayanmlar olabilen bir ok elik cinsi vardr. Sertlik deneyinden sonra en ok bavurulmas gereken deney ekme deneyidir. EKME DENEY (Tensile Test) : eliin ekme gerilmelerine kar dayanmn belirlemek iin yaplan deneydir. Yalnz ekme dayanmn deil, ayn zamanda eliin uzama orann dolaysyla snekliini, akma dayanmn (eliin, kalc ekil deitirmeye balad noktadaki gerilme), krlma noktas gibi verilerin de elde edilebildii bir deneydir.
ekme Dayanm

55 RC sertlikteki bir elikte Beynit yapsnn grnm

Ykleyici

ekme ubuu

Hareketli kafa

ekme deneyi aygt

Boyun Verme Balar

Krlma

Gerilme

Akma Dayanm

ekil Deiimi

Gerilme - ekil deiimi erisi

15

ELK (Steel): Her trl istenmeyen elementlerden ve bileimlerden arndrlm, % 1.5'den daha az karbon (C) ieren demir alamdr. Farkl retimlerle, alamlama ile veya uygun sl ilem sayesinde istenilen niteliklerde elik elde edilebilir. Yksek dayanma sahip olduundan ve ucuza retilebildiinden imalat teknolojisinde genel kullanma sahip bir malzemedir. Su verme ile sertletirilebilmesi zellii ok iyi bilinir. elik ierdii karbon ve alam elementlerine gre 2 ana gruba ayrlr. Karbon elikleri (Carbon Steels) : naat demirleri, profiller, teller, saclar daha ok St ile anlrlar. Orta ve yksek karbonlu olanlarda kkrt daha dktr. Rahat ileme, temiz yzey, belli llerde bulunabilme, sl ileme elverililik, eilme, bklme, derin ekilebilme gibi zelliklere sahiptir.
Dk Karbonlu elikler % C 0 - 0.25 Orta Karbonlu elikler % C 0.25 - 0.55 Sneklik, ekillendirilebilirlik Kaynak kabiliyeti Mekanik dayanm Anma dayanm Yksek Karbonlu elikler >% C 0.55

Alaml elikler (Alloyed Steels) : Yksek nitelikli makina imalat ve takm elikleridir.
Dk Karbonlu % C 0.25
Sementasyon ile serletirilebilme

Orta Karbonlu malat ve Takm elikleri

Yksek Karbonlu Takm elikleri

Direk sertletirilebilen elikler

Tokluk Anma dayanm

DARBE DAYANIMI (Impact Strength) : eliklerin ekme, basma ve burulma ykleri altndaki davranlar, arpma veya darbe gibi ykler altndaki davranlarndan tamamyle farkldr. Darbe dayanm, eliklerin darbe ykleri altnda krlmaya kar gsterdikleri direntir. zod Testi veya Charpy Testi ile llr. Darbe altnda alan eliklerin darbe dayanmnn yksek olmas istenir. ELASTSTE (Elasticity) : Artan veya azalan ykler karsnda malzemenin doru orantl olarak ekil deitirme kabiliyetidir. ekme deneyi ile tespit edilir. rnek olarak, scak i eliklerinden yaplan kalplarda, srekli sl deiimden dolay meydana gelen gerilmelerin krlma yaratmamas iin eliin elastisitesinin yksek olmasna dikkat edilir. GERLM GDERME TAVLAMASI (Stress Relieving) : Kalplarn ilenmesi srasnda oluan gerilimler, tavlama ilemi ile giderilmezse, bu gerilimler sertletirme esnasnda arplmalara yol aar. zellikle kark ekilli kalplarda 600 - 650 C' de en az 2 saat sreyle sl ilem ncesi gerilim giderme tavlamas mutlaka yaplr. Kalp frnda soutulur.
16

GERLME (Stress) : Birim alana den "ekme" veya "basma" ykdr. eliklerde genellikle 1 mm ye den yk (kg) olarak ifade edilir. Birim, Kg/mm dir. ekme deneyinde uygulanan kuvvetin, numunenin kesitine olan oran gerilmeyi verir.

Scaklk

Son ileme

Isl ilem sonras arplmalarn yaand scak i ve souk i eliinden yaplan kalplarda tavsiye edilir. Ayrca, belli bir bask saysna ulam alminyum enjeksiyon kalplarnn gerilim giderme tavlamas ile kalpta birikmi gerilimlerin alnmas kalbn mrn artrr.

n ileme

Sertletirme

Zaman

GEVREKLK (Brittleness) : Malzemenin kalc bir ekil deiimi almadan nce atlama veya krlma zelliidir. 1.2080 souk i eliinin ok gevrek bir elik olduu kalplarca iyi bilinir. Bu sebeple bu elie alternatif olarak daha esnek elikler gelitirilmitir. NDKSYONLA SERTLETRME (Induction Hardening) :Yzeyin indksiyon ile hzla stlmasn takiben su verilmesidir.

Sertletirilecek para

Trafo

Istc

Yksek frekans

KADEMEL SOUTMA (Interrupted Quenching) : Kalbn ostenizasyon scaklnda bir sre tutulduktan sonra, su verme iin daldrld scak banyodan (150-200 oC) karlp havada soutulmasdr. Bylelikle kalp ierisindeki s dengelenir ve gerilmeler azaltlr. Bu ilemde scak banyo olarak tuz banyosu kullanlyorsa, ilem martemperleme olarak adlandrlr. KALINTI OSTENT (Retained Austenite) : Ostenitin martensite dnmeyen ksmna kalnt ostenit denir. stenmeyen bir yapdr. elii gevrekletirir. Su verme scakl oda scaklnn altna drlrse, ostenitten martensite dnm devam eder. Bu ileme sfr alt ilemi (Sub-Zero Treatment) denir. Kalnt ostenit kesme yapan kalplarda veya ezme kalplarnda, talama srasnda klcal atlamalar oluturur. Gevrek dklmeler de kalnt ostenitin habercisidir. Darbe mukavemetini drdnden krlmalara sebep olur. KARBR (Carbide) : Metaller ve karbondan meydana gelen bileiklerdir. eliin ierisindeki mevcudiyetleri, eliin anma dayanmn artrr. Cr, Mo, V ve W gibi elementler elik ierisinde karbr yapc elementlerdir.
17

MALZEME NUMARALARI : Malzeme numaralar veri ilenmesine elverili olan malzemeler iin bir dzenleme sistemini ortaya koyar. Yedi basamakl malzeme numaralar, malzeme ana grubu iin say, zel iaretleme iin drt basamakl cins numaras ve iki ilave saydan meydana gelmitir. Malzeme Ana Gruplar : Malzeme ana gruplar 0 ila 9 tanma say ile gruplandrlr. Cins numaralar 0 ve 1 ana gruplarna ait cins numaralarnda, ilk iki basamak cins snfn tantr. Cins numaralarnn her iki tarafa genileyen basamaklar, saysal numaralardr. Cins numaralar nemli lde malzemenin kimyasal bileimine veya asl kaynana gre dzenlenir. Ergime ve dkm cinsi ve ayrca sl ilem durumu gibi zel karakteristiklerin ifade edilmesi iin, ekleme saylar ngrlmtr. Ekleme saylarna ait ayrntl ifadeler, uluslararas bir malzeme numaralama sistemi zerinden yaplan ilemlerin sonucuna gre belirlenmelidir.

Malzeme numaralarnn dzenlenmesi

Malzeme ana grubu (1. basamak)

Cins numaras (2 ila 5 basamakl)

Ekleme saylar (6. Ve 7. basamaklar)

Malzeme - ana gruplar

Tanma Says 0 1 2 3 4 t-8 9

Ana Gruplar
Hamdemir, ferro alamlar, dkme demir elik ve elik dkm Demir dndaki ar metaller Hafif metaller Metal olmayan malzemeler Dahili iletme iareti iin serbest say

rnek : St 52-3 Malzeme numaras

Ana grup Cins snf Saysal numaras

1.0570
elik Kalite elii alamsz St 52-3 iin tesbit edilmi

elik dkm dahil btn elikler bu grup kapsamna girer.

eliklerin Gruplandrlmas Ve Kullanlmas :

elik ve elik Dkm in Cins Snflar

Cins elik Cinsleri Snflar Temel ve Kalite elikleri
00 01...02 03...07 08...09 90...99 10 11 12 15...18
Ticari ve temel kalite Genel yap elikleri Alamsz kalite elikleri Alaml kalite elikleri zel cinsler zel fiziksel nitelikleri olan elikler Yap elikleri Yap elikleri Takm elikleri

Cins elik Cinsleri Snflar Temel ve Kalite elikleri

20...28 32...33 34 35 36...39 40...45 47,48 49 50...84 85
Takm elikleri Yksek hz elikleri Anmaya dayankl elikler Hadde elikleri zel fiziksel nitelikleri olan demir malzemeler Paslanmaz elikler Yksek sya dayankl elikler Yksek scaklk elikleri Yap elikleri Nitrrleme (Azotlu) elikleri

Alamsz Yksek Vasfl elikler

18

MARTENST (Martensite) : eliin ostenizasyon scaklndan su verilip, sertletirildiinde i yapsnda elde edilen yap trlerinden biridir. Hacim merkezli tetragonal yapl demir ierisinde hapsolmu karbon atomlarna ar doymu kat ergiyiktir. stenilen bir yapdr.
Demirin atomik yaplar a - Kbik Hacim Merkezli b - Kbik Yzey Merkezli

2.87

3.57

NTRASYON (Nitriding) : alma scaklklar 600 oC'yi gemeyen kalp ve takmlarda bavurulan, yzeye azot (N) emdirme yoluyla yaplan yzey sertletirme ilemidir. 450 oC civarnda yapldndan kalp veya takmlarda arplma olmaz. NORMALZASYON (Normalizing) : eliin dvme veya haddeleme sonrasnda, kabaca sertletirme scaklna stlmas ve bu scaklkta 10 - 20 dakika tutulmas ve sonra havada soutulmas ilemidir. Takm elikleri, normalizasyonu yaplm olarak kullancya sevk edilir. Ancak kullanc tarafndan yanllkla sl ilem grm veya taneleri kabalam eliklerin tanelerini inceltmek iin de yaplabilir. Karbonlu elikliklere, az alaml eliklere ve nadiren takm eliklerine uygulanr. OSTENT (Austenite) : eliin sl ilem grmeden nceki tavl halinin yapsdr. Su verme ile bu yap martensite dnr. Yzey merkezli kbik demir kafesi iindeki karbon veya alam elementlerinin meydana getirdii bir kat ergiyiktir.

Yzey Merkezli Ostenitte siyah atomlar karbon, beyaz atomlar demir atomlardr.

PERLT (Pearlite) : Ostenitin beynit ile blgenin zerindeki scaklklarda dnmnden oluan ferrit ve sementit'in lameler tabakalarndan meydana gelen yapdr. Kt bir ileme kabiliyeti vardr. Yumuak tavlama ile sementit lamelleri kresel hale gelir ve ilenmeleri kolaylar.
Perlit genellikle haddeleme sonrasnda oluan bir yapdr.

SEMENTASYON (Carburizing) : erisinde karbon verici gazlarn veya tuzun olduu frnda elik yzeyine (C) karbon emdirilmesi ilemidir. Karbrizasyon olarak da anlr. Yzeysel sertlik kazandran yntemlerden biridir.
19

Sertlik HRC

SERTLEEBLRLK (Hardenability) : Btn elik cinsleri iin fiziksel bir ldr. Bir kesitteki sertlik derinliini ve yzey sertleebilirliini ifade eder. 50 mm apl eitli souk i eliklerinin yzeyden merkeze doru sertlik dalm yandaki ekilde gsterilmitir. SERTLETRME - SU VERME (Hardening) : eliin cinsine bal olarak, belli bir sertletirme scaklnda yapy ostenite evirip; su, ya veya tuz banyosunda su vererek daha gergin bir yap olan martensite gemek sertletirmenin prensibidir. Yapsal deiim neticesinde karbon atomu hcre ierisinde hapsolduundan sertlik art olur.

X 210 Cr 12

60

50

100 Cr 6

SERTLK (Hardness) : Metallerin zellikle entik etkisiyle kalc ekil deiimine kar direncidir. Takm 40 elii kullanclar tarafndan eliin mekanik zelliklerini belirtmek iin kullanlan ilk ldr. Dier zellikler ile birlikte deerlendirilmesi gerekir. rnein, iki farkl eliin C 105 W 1 sertliklerinin 60 RC olmas, ayn mekanik zelliklere sahip 30 olduklar anlamna gelmez. Brinell, Rockwell, Vickers gibi sertlik lme testleri ile llr. Bu testler arasnda evrim 50 mmkndr. Ancak her sertlik biriminin ayr ayr uygulama alanlar olduu unutulmamaldr. rnein, eitli eliklerin sertleebilirlik erileri bakr ve alminyum alamlar iin HB veya HV, takm elikleri iin RC idealdir. Her sertlik leinin bir geerlilik aral vardr. rnein, 20 RC'nin altnda RC lei geersiz ve anlamszdr. SNEKLK : Bir metalin yk altnda krlmadan ekil deitirme kabiliyetidir. rnein 1.2379 souk i eliinin sneklii, 1.2738 plastik kalp eliine gre daha dktr. TANE BYKL (Grain Size) : Metalleri meydana getiren en kk hcre - birim yap talarnn eitli dzenlerde birleerek meydana getirdikleri tanelerin bykl malzemenin mekanik zelliklerine dorudan etki eder. ASTM standard ile anlr. ASTM'ye gre tane bykl 5 olan malzemede in karedeki tane says 16, tane bykl 7 olan malzemede in karedeki tane says 64' tr. Malzemenin tanelerinin kk olmas, mekanik zelliklerini artrr. Tanelerin byk olmas malzemeyi gevrekletirir, daha krlgan yapar.

ASTM No. 5

ASTM No. 7 1/2

20

TAVLAMA (Annealing) : Metalik malzemelerin sertliinin drlmesi iin, tavlama scaklna kadar stlan malzemenin bir sre tutulmasn takiben, uygun bir hzla soutulmas ilemidir. Bu ilem ile eliin daha iyi ilenebilmesi ve souk ilem grmesi hedeflenir. nsertletirilmi takm elikleri dndaki elikler yumuak tavlanm olarak kullanma sunulur. TOKLUK (Toughness) : eliin, ald darbe enerjisini krlmadan absorbe edebilme kabiliyetidir. entikli darbe deneyi ad verilen, entik alan bir numuneye vurulan darbe ile lm yaplr. Zor krlan, yani arpma dayanm yksek olan eliin tokluu yksek, kolay krlan, yani arpma dayanm dk olan eliin tokluu ise dktr. eliin tokluu yksek; ise snektir, arpma ykleri altnda kolay krlmaz. Tokluu dk elikler ise gevrektir. UZAMA (Elongation) : Metalik numune her iki ucundan ekildiinde, krlmadan nce uzar. Uzama oran her elik iin farkldr. Uzama, orijinal uzunluun yzdesi olarak aadaki gibi ifade edilir. Genellikle % uzama ne kadar yksek olursa, elik o kadar snektir; kopmakszn ekillendirilebilir. Tek haneli deerlerde kalrsa eliin ekil deitirebilme zellii ok dk olur.
L0

Lf

% uzama=

L f -L 0 L0

X 100

L f Deneyden sonraki uzunluk L 0 Orjinal uzunluk

YORULMA (Fatigue) : Peryodik yklerin sebep olduu atlak oluumu anlamna gelir. Yorulma atlamas, genellikle ya yzey dzgnln bozan entik, keskin ke girinti gibi yzey kusurlarnda ya da i yapda inklzyon, klcal atlak gibi hatalarn ilerlemesi ile balar. nce bir klcal atlak oluur. Klcal atlak hemen krlmaya yol amaz. Uygulanan her evrim ile ok yava olarak ilerler. atlak yzeyi bir aa gvdesindeki byme halkalarna benzeyen iaretler gsterir. Krlma genellikle ok az veya hi deformasyon olmadan, gevrek bir ekilde oluur. Karbon kaybna uram, ar snm yzeylerin yksek miktarda kalnt ostenit ve iri tanelerin oluumu sebebiyle yorulmaya kar direnleri azdr. Karbrizasyon yaplm, nitrasyon olmu, alev veya indiksiyon ile sertletirilmi yzeyler ise, daha yksek yzey mukavemeti ve basma mukavemeti saladndan, yorulmaya olan direnleri fazladr. Yzeyi ne kadar dzgn olursa, yorulma dayanm o kadar yksek olur. ekme dayanm 900 N/mm2 olan eliin, eitli yzey durumuna gre yorulma dayanmlar: Ayna gibi parlam yzey ise ekme dayanmnn % 50 si yorulma dayanmdr: 450 N/mm2 Talanm yzeyde bu deer % 12 daha azdr. 450x0.88=396 N/mm2 Haddelenmi ise bu deer % 53 daha azdr. 450x0.47=212 N/mm2 Korozif bir ortamda allyorsa % 73 daha azdr. 450x0.27= 122 N/mm2
21

Blm 2

KALIBIN TASARIMI ve LENMES

TASARIM Kalp ve takmlarn tasarm, ekonomik olarak retilmesi ve kullanlmas ok nemlidir. retilecek parann eklinden balayarak, mmkn olduu kadar fazla retime imkan verecek ekilde bir tasarm yaplmaldr. deal bir takm eliinden yaplm, uygun sl ilemden gemi bir kalp, tasarm hatal ise sl ilem srasnda bile krlabilir. Zaman kaybn nlemek ve maliyetleri dk tutmak iin iyi bir tasarm arttr. Kalb oluturan paralar, alma koullar gz nnde bulundurularak ayr ayr deerlendirilir. Tasarm yaplrken, aadaki sorularn yantlar nemlidir. Hangi paralar esnek olmaldr ? Korozyon dayanml olmas gereken paralar hangileridir ? Parada anma m, yoksa darbe mi n plandadr ? Keskin keler var m ? Nasl saknabiliriz ? Kalp Dizaynnda Yksek Performans in Tavsiyeler : Isl ilem veya kullanm srasndaki krlmalar nlemek iin aadaki tavsiyelere uyunuz. Kalbn temel dayanm ve destekli olmas iin lleri yeterince byk tutunuz. Keskin kelerden kannz. Yeterli radys her zaman dnnz. Kalpta mmkn olduunca ar ve hafif kesitlerden kannz. Kark kalplar, her zaman kenarlardan balayarak yaplr. Bylelikle sl ilemleri daha emniyetli olur. Talanmalar ve deiimleri kolay olur. Delikleri ve plaka kenarlar arasnda yeterli et kalnl braknz. Gizli, gerilme ykseltici, izlerden kannz. rnein souk damga, kaba ileme izleri.

25

Isl lem Asndan Tasarm : Isl ilem srasnda, gerek eliin ierisindeki yapsal dnmlerden kaynaklanan gerilmeler, gerekse de eliin yzeyi ile merkezi arasndaki scaklk farkllklar i gerilmeler oluturur. Bu gerilmeler eliin atlama veya krlma riskini artrr. Eer "gerilim giderme tavlamas" yaplmad ise, bu risk daha da artar. Tasarmc mmkn olduunca simetrik bir ekil karmaya zen gstermelidir. retilecek parann hacmi arttka, kalpta bir alt para oluturmann gereklilii zerinde dnlmelidir. Byle bir tasarm anan veya hasar gren paralarn hzl bir ekilde deitirebilme avantajn ortaya karr.

Yanl: Kesitler ok ince ve i keler ok keskin

Doru: Daha kaln kesit ve radysl keler

Yanl: Byk kesit farkllklar ve keskin keler

Doru: Uygun kesit dalm ve radysl keler

Yanl: Byk kesit farkllklar

Doru: ki paral ve uygun kesit dalm

Yanl: Kr delik

Doru: Tm boyda delik

Yanl: Byk kesit farkllklar

Doru: ki paral ve uygun kesit dalm

Yanl: Byk kesit farkllklar ve keskin keler

Doru: Uygun kesit dalm ve radysl keler

Yanl: Di dibinde kama kanal

Doru: Di altnda kama kanal

Yanl: Tek tarafl ve keskin keli kanal

Doru: Radysl keleri olan ift tarafta kanal

Tasarm srasnda sl ilem asndan dikkat edilecek ayrntlar

26

LEME elikler tornalama, frezeleme, planyalama ve talama gibi tala kaldrma yntemleri ile ilenirken; ileme yzeylerinde kesici ucun srtnmesi ve yksek scaklklara ulalmas yznden gerilmeler meydana gelir. Kalbn ekline ve ilemenin miktarna bal olarak bu gerilmelerin miktar deiir. Gerilim giderme tavlamasnn amac bu gerilmeleri yok etmek iindir. Kesme srasnda, mekanik olarak uygulanan hemen hemen tm kesme kuvvetleri sya dnr. Bu yzden mekanik ileme srasnda aa kan s yaynm ve kesici takmn ucundaki scaklk ilemede ok nemli etkenlerdir. Talal imalattan doan gerilmeler ve sl ilem srasnda meydana gelen i gerilmeler malzemenin ekme dayanmn aarsa, bklme veya ekil deiiklii halinde arplmalar meydana gelir.
ekme Dayanm Akma Dayanm leme srasnda meydana gelen gerilmeler

Su verilmi elikteki i gerilmeler

1. Meneviten 2. Meneviten sonraki sonraki i gerilmeler i gerilmeler

eitli ilem kademelerine gre gerilmelerin dalm

Yukarda bahsedilen geleneksel ileme yntemlerinden baka, ska kullanlan yntemler de vardr. Bunlardan biri erozyon ile ilemedir. Erozyon ile leme : Bu yntem, bir elektroddan ark etkisiyle kan kvlcmn, ilenecek olan parann yzeyindeki metali yakarak uzaklatrmasdr. Erozyon ile ekillendirmenin avantaj, ok miktarda ayn ekil verilecek takm veya kalplarda veya sertletirilmi eliklerin ekillendirilmesinde ortaya kar. Ancak erozyon ile ilemenin ekonomik avantajlarnn yansra, para yzeyindeki olumsuz etkileri de gz nnde bulundurulmaldr. ekilde, erozyon sonras bir eliin yzey kesiti grlmektedir. Grnd gibi yzeyden balayarak; scakln etkisiyle eitli tabakalar meydana gelmitir. Bu tabakalarn toplam kalnl 30-50 arasndadr. zellikle stteki beyaz tabaka ierisinde mevcut mikro atlaklar ve boluklar takmn 400 600 800 1000 HV veya kalbn erken krlmasna yol aabilir. Akm younluu ve Yeniden ergimi ve katlam tabaka dielektrik ortam, yzeydeki geYeniden rilmelerin ve yeniden sertleen sertlemi tabaka tabakann derinliine dorudan Yeniden etki eder. Yzeydeki gerilmeler, menevilenmi tabaka eliin orjinal menevileme scaklnn 30C altnda yaplan Etkilenmemi ksm bir gerilim giderme tavlamas ile azaltlabilir.
Erozyon sonras yzeyde oluan tabakalar ve sertlik deiimleri

Andrc Talama

Gerilme

27

Erozyonun zararl etkisini azaltmak iin, ilem mmkn olduunca dk akmla bitirilmelidir. Yzeydeki zararl tabakalar gaz ta veya ince taneli bir ta ile mutlaka alnmaldr. Aadaki ekilde, erozyondan km yzeyin ta ile yetersiz alnmasndan kaynaklanan yzey boluklar grlmektedir. Bunlarn, ou kez eliin yapsndan kaynaklanan boluklar olduu sanlr. Oysa iyi bir talama ve parlatma ile bu boluklar giderilebilir.

Yeniden katlam ve yzeye yapm paracklar

Isdan etkilenmi tabaka Ana tabaka

Boluklar (iyi talanmam veya parlatlmam kraterlerin alt ksmlar)

Boluklar tm yzey boyunca yaylr, fakat parlatlmas g olan blgelerde grlr. Erozyon elektrodu olarak elektrik iletkenlii yksek olan bakr elektrotlar seilmelidir. Elektrolitik bakrlar tercih edilmemelidir. nk ierisinde herhangi bir alam elementi olmadndan, mekanik zellikleri son derece dktr. Oysa Cupromax (zirkonyumlu bakr) bakr alamnn hem sertlii yksektir, hem de elektrik iletkenlii yeterlidir. ok gzl kalplarda tecrbeye bal olarak 4, 5, 6 adet elektrolitik bakrdan yaplan elektrodun yapt ii bir, Cupromax'dan yaplm bir adet elektrot gerekletirebilmektedir.

28

Tel Erozyon le Kesim : Kesme kalplarnda ok kullanlan bir ileme yntemidir. "Sulu Ktk" olarak isimlendirilen ok sayda zmbann tel erozyon ile karlabilecei ktklerde, yukardaki ekilde gsterilen kalnt gerilmeler atlak oluumuna neden olur. Bunun sebebi sertletirmeden sonra ktn iinde ostenitten martensite dnmden kaynaklanan kalnt gerilmelerin varldr. Tel erozyon ktnn sl ileminde menevilemenin yksek scaklklarda ve uzun sreler yaplmas gerekir. Bir de ktn ii sertletirme ncesinde ekilde gsterildii gibi bir kaba kesim ile ii boaltlabilirse bu durumda kalnt gerilmelerin atlak oluturma eilimi en aza iner. 1.2379 elii tel erozyonda ktk olarak kullanlacaksa, 1050 - 1080 ostenizasyon, 550 - 570 OC'de menevileme (en az 2 defa) yaplmaldr. Tel erozyondan sonra atlama riskini azaltmak iin neler yapmalyz? 1- 3 defa da kesmeliyiz. Bu maliyeti arttracaktr ama yzeydeki atlaklarn daha kk ve daha az olmasn salar. 2- Zmparalama veya parlatma ile. Yzeyde oluan, zararl beyaz tabakay almalyz, 9 - 6 - 3 (parlatma kademeleri) 3- Gerilim giderme yapmalyz. rnein 1.2379 elii iin 450 OC'de, PMD M4 iin 480 OC'de.
Basma gerilmesi
O

C'de

Sertletirmeden sonra kalnt gerilmelerin dalm

Kalnt gerilmelerin boaltlmas sonucu ortaya kan atlak

Sertletirme ncesi kaba kesim

Sertletirme sonras daha az kalnt gerilme olduundan, atlama riski en aza iner.

Tel erozyon sonras atlak oluumu riskini azaltmann bir yolu

Sre: 2 saat frnda souma veya baka bir kural olarak, menevi scaklklarnn 30 - 40 OC altnda gerilim giderme scakl tavsiye edilir. 2080, 2436 ve 2842 gibi dk menevi scaklklar olan elikler, tel erozyon ktklerinde tercih edilmemelidir. nk bu eliklerin menevi scaklklar dktr. Tel erozyon srasnda oluan sdan daha ok etkilenirler. atlak oluumu ve ekil deiimi ihtimalleri ok yksektir. Tel erozyonda kartlan zmbalarn hadde ynne paralel ynde karlmas ok nemlidir.
29

Talama : ok iyi bir yzey ve yksek l hassasiyetinin elde edilebildii bir yntemdir. Dikkatsizce yaplan bir talama ilemi sertletirilmi kalp veya takmn atlamasna veya sertliinin dmesine sebep olabilir. Talama atlaklar talama ynne dik olarak ortaya kar. yi bir talama yapmak iin uygun ta seimi yaplmal, yal talar kullanlmamal, soutucu sv yeterli miktarda ve kalitede olmaldr. eliin sertlii yksek ise, daha yumuak talar seilmeli ve daha dk basnla talama yaplmaldr. Bol soutucu sv ile talama yaplsa bile, tan yanl seimi veya yksek basnl talama, talama atlaklarna yol aabilir. Yzeydeki ar snmadan dolay yumuak bir yzey de ortaya kabilir. Talama sonunda, yzeyde menevi renkleri veya yanm tabakalar bulunmamaldr. Yanmay engellemek iin ar basn uygulanmamaldr. Genel kurallar : Talanacak tabaka kaln ise : Kuru talamay takiben ya talama tavsiye edilir. Talanacak tabaka ok hzl bir ekilde alnacaksa : Ak gzeli, kaba taneli talar tercih edilmelidir. Daha dzgn bir yzey isteniyorsa : Daha kk taneli fakat daha youn yapda talar kullanlmaldr. Geni alanlar talamak iin : Daha yumuak ve daha kaba taneli talar seilmelidir. Kk alanlar talamak iin : Daha sert ve daha kk taneli talar seilmelidir. Sertlii dk metalleri talamak iin : Daha sert ve kaba tane talar seilmelidir. Sert metalleri talamak iin : Daha yumuak ve daha ince taneli talar seilmelidir. Talamay takiben gerilim giderme menevii yaplmaldr.

30

Talama Hatalarndan Kaynaklanan atlamalar

Hz elii Kesme Kalb : Ta i yzn yemitir.

Souk Sac Silindiri : Ta i yzn yemitir ve i yzeyini hatvelemitir. Sebep : 1-Yatakta boluk var. 2-Makina dengesizdir.

Tel ekme Yz : Ta temas yzeyinin delik zerinden geerken kar direncin azalmas nedeni ile tan dalmas artar, scaklk artar bu da aniden souduundan atlar.

Souk Sac Silindiri : Ta i yzn yemitir ve i yzeyini hatvelemitir. Sebep 1-Yatakta boluk var. 2-Makina dengesizdir.

Dili ark Ama Tara : HSS'ten yaplm, hatal talama nedeni ile atlamtr.

Makas Az : 12 kromlu elikten yaplmtr.

31

Sertletirmeden doan gerilim atlaklar : Nedeni : Ya hzl stlmtr veya ok hzl soutulmutur.

Verilen sertletirme scaklnn st snrnn zerinde sertletirilmitir.

Yksek Kromlu Takm elii : atlaklar yannda plaka halinde kabuklar kalkmtr. Sebep : Talama hatas 1-Ta ok sert olabilir. 2-Paso ok derin olabilir. 3-Ta kr olabilir. 4-Ta ince taneli olabilir. 5-Soutma maddesi kesintili verilmi (yetersiz hzda) olabilir.

Daire Makas : yanl talama nedeni ile yzeysel atlamalar meydana gelmitir.

NK
TANE RL

36

P
SERTLK

AINDIRICI TR

Kaln Orta nce .nce .Yum. Yum.Orta Sert .Sert

DOKU

BALAYICI TR

8 30 10 36 12 46

70 220 80 240 90 280

E F G -

H L I

T U V W

Doku Saylar 0 ............................................... 14

NK Normal Korund (Gri) EKR Asil Korund (Pembe) EKW Asil Korund (Beyaz)

V Seramik

Seyrek doku Sk doku

M Q

B Sentetik Reine (Bakalit) MG Magnezit R Kauuk BF Sentetik Reine (Elyaf takviyeli) RF Kauuk (Elyaf takviyeli) E ellak S Silikat

J N R K O S

14 54 100 320

HK Yar Asil Korund 16 60 120 400 SC Silisyum Karbr 20 (Siyah) SCG Silisyum Karbr (Yeil) 32

150 500 180 600 1200

24