Konceptet e rryms s bashkveprimit t fushave t dobta elektromagnetike me qelizat Prmbledhje Bashkveprimi i fushave elektromagnetike me sistemet biologjike duhet konsideruar

jo si rezultat i ndikimit t nj energjie e jashtme (si n rastin e rrezatimit t jonizuar), por si nj modifikim i strukturs s duhur elektrike in-vivo (occurring or made to occur ithin a living organism or natural setting) t nj sistemi biologjik. Kjo struktur tregon t njjtn hirearki strukturale (atomike, molekular, qelizore dhe organizmike) e njjt me at t njohur nga pikpamja morfologjike. Sipas ksaj, efektet jan t mundur n baz t mekanizmit kuantik si edhe n baz t orientimit dipolar t molekulave, strukturave dy shtresore dhe modifikimi i sistemeve t ekulibrit jonik. Duke konsideruar konstantet e kohs s ktyre efekteve, frekuencat e prdorura pr qllime mjeksore jan sigurisht mnyrat m t mira t mundshme por t parashikuara nga kushtet teknike. Rekomandohen t prdoren frekuencat e brezit 103-107. Efektet m shpesh t hasura t PEMF (Pulsed Electromagnetic Fields) jan lehtsisht t kuptueshme n qoft se konsiderojm se frekuenca bartse do t prodhoj veprimet fizike kryesore dhe s bashku me frekuencn e ult t oshilimit t ktyre veprimeve, t cilat jan prodhuar nga modulimi i frekuencave t ulta do t vendosen n rezonanc me reaksionet biologjike.

Hyrje
Fushat e bioelektricitetit, biomagnetismit ose bioelektromagnetismit q nga fillimi i zbulimit t tyre jan markuar me shnjn e misterit dhe sharlatizmit. Me t vrtet q kjo zon sht akoma nj shesh lojrash pr mashtruesit dhe ata t cilt e quajn vetn njrs t ditur. Nj shembull i nj paper-i t hershm sht Franz Anton Mesmer s Sentschreiben an einen ausrtigen ber die Magnetkur (letr drejtuar nj doktori n lidhje me studimin magnet) datuar m 1775. Kjo shnj nu u fshi madje dhe nga punt m serioze dhe botrore t Luigi Galvani mbi elektricitetin e kafshve, pun kto t zhvilluara n t njjtn koh. Fatkeqsisht kjo prpjekje shkencore u la n hije nga debate m serioz i Galvanit dhe kolegut t tij Aleksandr Volta. As progresi i madh i fiziks n shekullin n vijim, p.sh. krijimi i elektrodinamiks shkencore dhe inxhinieris elektrike, as zhvillimi i elektrokimis dhe elektrofiziologjiks nuk ishin n gjndje t ndryshonin n thelb kt gjndje. Her pas here, dallohen fusha dhe tema t ndryshme nga kjo sfer e misteri, t cilat tregojn karaktere t qarta shkencore. Kjo sht e vrtet pr: a) Fenomeni i ngacmueshmris elektrike t qlizave, p.sh e gjith zona e elektrofiziologjis. b) Fenomeni i elektroprceptimit tek peshqit dhe kafshve t tjera; c) Fenomeni i magnetoprceptimit tek bakteret dhe zogjt; d) Fenomeni i lvizjeve pasive t qelizave n fushat artificialisht t aplikuara, si

Electrophoresis, dielectrrophoresis dhe electrorotation e) Dobsimi elektrik i membrans i shkaktuar nga impulse t shkurtra t fushave elektrike, on n shpimin e qelizave dhe shrirjen e tyre me njra tjetrn. Ky proes sht i vazhdueshm. Shkencrisht drejtimet e pranuara shfaqen gjithmon nse fenomenet e vrojtuar jan verifikuar thelbsisht dhe nse ato duken t jen t kuptueshm nga ana biofizike. Problemet q lidhen me ndikimin e dobt elektromagnetik dhe fushave magnetike jan tashm n qndr t vmndjes. Fjala e dobt nnkupton fuqin e fushs me energji t prafrt me zhurmn termike (kT). Kjo sht zona e fushave elektrike t cilat jan prdorur kryesisht pr trajtime terapeutike. Aktualisht problemi mjedisor i elektrondotjes gjithashtu sht shum i diskutuar. Ky dokument shkencor prqndrohet n pyetjet n vijim: Si munden fushat elektromagnetike t ndikojn n proceset celulare? Nj numr i madh eksperimentesh kan provuar vrtetsin e ktyre fenomeneve, t cilat ndodhin kryesisht n tritare e frekuencave dhe intensiteteve t vecanta, dhe ato jan t lidhur n shum raste me transportin e joneve Ca2+. N shum raste sht vn re se fushat e frekuencave t larta jan m shum efektive nse ato modulohen nga frekuenca t ulta t rendit 16 60 Hz. Ne do t formulojm nj hipotez pr kt m von dhe do t diskutojm problemin e optimizimit t mundshm t aplikacioneve t fushs. S pari duhet t nnvizojm q kushtet e t gjitha ktyre efekteve jan jashtzakonisht heterogjen n lidhje me fuqin dhe frekuencn e fushs (figura 1). Prvec ksaj shmangie t shkalls s frekuencs, e cila varion nga frekuencat shum t ulta n frekuenca t rendit GHz, prdorimi i fushave t moduluara ose jo (pulsed fields) on n nj problem shtes (figura 2). Efektet e fusha t fuqishme, si dobsimi elektrik, electrophoresis, dielectrophoresis, electrorotation, goditjet elektrike, etj., jan t kuptueshme edhe pse mekanizmat real molekular nuk jan qartsuar akoma n mnyr t plot. N kundrshtim me kt, fenomeni i fushave t dobra, edhe pse ato jan verifikuar eksperimentalisht, nuk jan aspak t qart nga kndvshtrimi biofizik. Shumica prej t cilave duken madje t kundrshtojn parimet baz t termodinamiks. Pr kto fenomene sht e nevojshm nj shpjegim teorik me qllim evitimin e ndikimeve dmtuese nga nj an dhe nga ana tjetr optimizimi i metodave t eletroterapis.

Figura 1. Nj ilustrim scemati i ndikimeve t ndryshme magnetike, elektrie dhe elektromagnetike n sistemet biologjike.

Figura 2. Lloje t ndryshme t fushave t moduluara dhe pulsed fields.

Figura 3. Ilustrimi skematik i niveleve hirearkike t strukturs biologjike nga pikpamja morfologjike dhe nga ajo elektrike. N diskutimin e mekanizmave t fenomeneve t vshguara, duhet t gjenden prgjigjet e tre pyetjeve: 1) Si futen fushat e aplikuara n trupat e gjall? 2) N ciln mnyr fushat e prfshira veprojn me sistemin biologjik, me molekulat dhe qelizat? 3) Cilat jan pasojat biologjike e efekteve primare t prodhuara? Problemi i par ka natyr t pastr fizike. Mund t zgjidhet me an t ekuacioneve t Maxell-it, duke njohur impedancn e trupit dhe indet korresponduese. Pyetja e dyt konsiston me nj problem biofizik. Pr t gjetur prgjigjen e ksaj pyetje duhet t pranojm strukturn elektrike t sistemit biologjik brenda organizmit t gjall (figura 3). Duhet theksuar se kjo strutur sht e njjt me strukturn hirearkike, e cila sht e mirnjohur pr morfologjin konvencionale. Nivelet e prcaktuara nga kndvshtrimi structural korrespondon me ligjet fizike t prafrimeve t ndryshme teorike. Problem i par i prmndur msipr lidhet me nivelin organizmik. Problemi i dyt duhet t zgjidhet n nivelin baz molecular, kryesisht si rrjedhim i ekuacioneve t Boltzmann-it.

II) Karakteristikat elektrike t membrans n vshtrimin e mekanizmave t mundshme t bashkveprimeve t fushave.

Membrana biologjike prbn nj penges pr shprndarjen e joneve dhe nj ndrfaqe, p.sh. nj matric pr proteinat funksionale. Karakteristika e par nnkupton nga pikpamja elektrike nj shtres me prcjellshmri elektrike jashtzakonisht t zvogluar ( n bashkveprim me plazmn q e rrethon) dhe

nj konstante dielektrike gjithashtu t zvogluar. Si rezultat membrane sillet si nj kondesator me kapacitet relative prej 1 F cm-2. Sistemet e transportit specifik, t cilt transportojn jonet prmes membrans jan prgjegjs pr prcjellshmrin jolineare t kondesatorit. Nga disa an memrana tregon karakteristika drejtuese. Fusha elektrike E n membran prbn gradientin e potencialit elektrik (x, y, z), ku x sht drejtimi pingul me siprfaqen e membrans dhe y, z vendosen n planin paralel me siprfaqen e membrans. Funksioni (x) prcakton potencialin e transmembrans ndaj dndsis x t saj. Kjo gjenerohet nga gradienti elektrokimik, kryesisht nga jonet Na+ dhe K+, dhe sasit e zakondshme jan 10 100 mV dhe on n nj fuqi fushe t brendshme t rendit 107 V m- 1. Kjo fush do t modifikohet n vazhdim nga nj shtres e dyfisht n t dy siprfaqet e membrans. Dinamika e ksaj fushe, veanrisht aftsia e tij pr depolarizim t shpejt jan t rndsishme jo vetm pr qelizat e nervave dhe muskujve por gjithashtu pr nj numr t madh funksionesh t tjera biologjike n qelizat e tjera. Fushat elektrostatike t aplikuara nga jasht ose fushat elektromagnetike t frekuencave t ulta do t mbivendosin fushn e ksaj membrane. Prpara se t diskutojm mundsit e modifikimit t ksaj fushe, duhet konsideruar nj aspekt thelbsor, i cili sht i parndsishm pr elektrokimistt, por i paprshtatshm pr inxhiniert elektronik dhe pjesrisht pr fizikantt: n kundrshtim me kushtet elektronike, nj fush elektrike sht e mundur n sistemet elektrokimike, duke treguar prcueshmrin jonike por nuk krkon domozdoshmrisht nj rrym jonike. Forca drejtuese e rryms jonike nuk prcaktohet thjesht nga fushat elektrike por gjithashtu nga gradienti i potencialit elektrokimik, e cila prmban gjithashtu edhe nj gradient elektrik dhe t prqndruar.Pr shembull, nj shtres e dyfisht elektrike sht plotsisht n ekulibr edhe pse formon nj fush t fort elektrike. E njjta gj ndodh me nj numr jonesh t shprdar midis qelizave dhe mjedisit t jashtm, t cilat ekulibrohen nga ekulibri Donnan. Nse nj fush e jashtme mbivendoset n nj sistem t till athere do t prfshihet nj rrym jonike, edhe pse jo fush sht m e vogl se ajo egzistuesja, sepse kjo fush shtes rregullon gjendjen e ekulibrit. sht e rndsishme t bhet diferencimi midis efekteve t fushs dhe efekteve t rryms t futura nga fusha e jashtme. Kjo sht veansrisht e rndsishme pr rastet e fushave magnetike me koh t ndryshueshme. Mardhnia midis nj fushe elektrostatike t aplikuar nga jasht E dhe modifikimi rezultant i potencialit t transmembrans n nj qeliz sferike me rreze r mund t llogaritet me nj prafrim t mir me an t relacionit n vijim:


Ku sht kndi midis vektorve t fushs s membrans dhe ato t fushs s aplikuar. Me qllim influencimin e potencialit aktual t transmembrans egzistuese duhet t aplikohen fusha t fuqishme nga jasht. Pr t shmangur rritjen e konsiderueshme t temperaturs, duhet t prdorim impulse t vetm t shkurtr me madhsi t rendit t s.

Fusha n planin paralel me siprfaqen e membrans varet nga mozaiku i proteinave dhe lipideve n membran. Mozaiku i membrans elektrogjenetik shfryn dhe pikon, gjeneron gjithashtu fusha jo t ekulibruara dhe rryma jonike. Membrana sikurse tregohet qart n eksperimentin e elektrorotacionit n frekuencat > 1 MHz, sht kapacituar me qark t shkurtr (short-circuited capacitively). Kjo korrespondon me t ashtquajturat rajonet e shprhapjes dhe t kurbave t impedancs. Prandaj dhe fushat e frekuencave t larta (HF dhe m t larta), nuk do t kontribojn n modifikimin e potencialit t membrans. Nga ana tjetr, n kontrast me fushat eletromagnetike statike dhe t frekuencave t ulta, ato mund t deprtojn membrann lehtsisht dhe madje t influencoj molekulat ndrqelizore. (n lidhje me kt nuk ka ndryshim nse kto fusha HF jan moduluar nga frekuencat e ulta ose jo.) Kjo situat tregon se as potenciali i membrans as ai i transmembrans nuk mund t neglizhohet n bashkveprimet e fushave t frekuencave t larta. N cdo rast membrana vepron si nj matric per orientimin e proteinave. Potenziali i transmembrans ekzistuese brenda organizmit mund t orientoj pjesn dipolare t molekuls n membran n mnyr elektrostatike. Kjo sht e rndsishme nse efektet bashkveprues t protei nave do t konsiderohen. Kto efekte varen ngusht nga orientimi i tyre reciprok. III) Konceptet e rryms t mekanizmave t mundshme biofizike primare t bashkveprimeve N kt seksion do t demostrohen koncepte t ndryshme, t cilat shpjegojn hapat kryesore t absorbimit t fushave elektromagnetike nga strukturat qelizore. Por asnjw nga kwto koncepte nuk wshtw vwrtetuar. Nw lidhje me situatwn e demostruar nw figurwn 1, dhket qartw qw asnjw mekanizwm i vetwm mund tw pritet tw punoj nw tw gjithw spektrin e frekuencave. Schwan dhe Piersol ndanw efektet e fushave elektromagnetike tw materia leve biologjike nw tre kategori pwrgjithwsuese kryesore: termike, termike specifike dhe jo termike. Efektet termike nuk janw subjekt i kwtij dokumenti studimor. Kategoria termike specifike sipas Schwan dhe Piersol wshtw njw lloj nxehje strukturale ose gjenerimi i gradienteve tw temperaturave tw brendwshme. Duke konsideruar dokumentin studimor sipas Schafer dhe Schwan ato arrijtwn nw konkluzionin qw rritja e temperaturave pwrzgjedhwse qw mund tw pwrjetoj njw grimws si rezultat i nxehjes sw brendwshme pwr shkak tw absorbimit tw energjisw elektrike wshtw nw pwrpjestim tw zhdrejtw me pwrmaswn nw katror tw grimcws. Madje edhe nwn kushte favorizuese pwr nxehjen selektive nw grimcat me pwrmasw mikroskopike dhe dimesione colloidal (njw sistem nw tw cilin ndahen grimcat, tw cilat kanw pwrmasw pwrafwrsisht 10 deri nw 10000 A janw shpwrhapur brenda njw mjedisi tw vazhdueshwm nw njw mwnyrw qw parandalon ato qw tw filtrohen lehtwsisht,) rritja e temperaturws wshtw mw se vogwl sw 1/1000 C. Megjithwse ky vendim duket tw ndaloj ndodhjen e kwtij efekti nw sistemet biologjike reale, nuk mund tw pwrjashtohet plotwsisht qw ndodhja do tw bwhet nwn kushte tw veanta. Nw vitin 1943 Schafer dhe Schwan ishin nw gjwndje tw llogarisnin njw zgjidhje stacionare (stationary solution) ekuacioneve diferenciale korresponduese. Nuk mund tw pwrjashtohet fakti i ndodhjes sw njw efekti nwn kushte tw vecanta jostacionare, duke konsideruar parametrat specifike pwr pwr`ueshmwrinw e nxehtwsisw tw membra nave biologjike. Nw disa dokumente studimore wshtw diskutuar mundwsia qw njw qelizw e gjallw mund tw

gjeneroj njw model temperature stacionare in vivo nga reaksionet biokimike. Edhe pse ndryshimi i temperaturws sw transmembranws wshtw rreth 0,01 K, kjo mund tw coj nw rrjedhim funksional tw rwndwsishwm. Nwse kjo wshtw e vwrtetw, pertubacionet (perturbations) tw vogla tw kwtij modeli mund tw cojnw nw efekte tw rwndwsishme. Nw shqyrtimin e efekteve jotermike tw fushave elektromagnetike nw qwlizat, duhet konsideruar struktura elektrike dhe elektrokimike, sikurse tregohet nw figurwn 3. Nw lidhje me kwtw membrana si njw strukturw heterogjene elektrike nw bashkwveprim me plazmwn rrethuese pwrbwn njw interes tw ve`antw. Aktualisht modelet janw diskutuar duke u bazuar me fenomenin nw pwrgjithwsi: a) Ndikimet nw proceset e tranzitimit tw fazws domain-eve tw membranws b) Ndikimi direct i karakteristikave funksionale tw proteinave tw membranws, vecanwrisht nw proceset e transportit dhe nw aktivitetet enzimatike. c) Ndikimi nw organizimin anwsor tw membranws si edhe hyrjen e rrymws jonike anwsore; dhe d) Ndikimi nw ngarkesat sipwrfaqwsore, pwrqendrimet locale dhe karakteristikat e shtresave dyfishe elektrike nw ndwrfaqet plazma tw membranws. Tw gjithw kwto hipoteza duhet tw ndalojnw dy problem: 1) Si mundet fusha e aplikuar artificialisht tw mbikaloj fushwn e fuqishme egzistuese brenda organizmit? 2) Si munden energjitw e dobwta tw ndwrfutura nga fushat e jashtme tw konkurojnw me zhurmat termike? Teoritw e sipwrpwrmendura zakonisht mbikalojnw kwto dy probleme me anw tw tre fenomeneve: bashkwpunimit, me anw tw efekteve rezonuese dhe me anw tw trigerimit tw tranzitimit midis gjwndjeve shumwstacionare. Nw frekuencat < 1 MHz, jo vetwm fusha e transmembranws E(x) mund tw modifikohet, por mundwsisht edhe komponentwt e fushws ansore, p.sh. fusha elektrike E(y,z) nw planin e membranws. Kjo fushw zakonisht wshtw shumw mw e dobwt se fusha e transmembranws E(x), dhe madje edhe fushat e aplikuara artificialisht janw mw tw vogla pwr shkak tw pwrcueshmwrisw sw lartw. Njw lwvizje electrophoretic tw pjwswve pwrbwrwse tw membranws u sigurua vetwm nga veprimet me kohwzgjatje tw madhe tw fushave dc. Ne tashmw kemi pwrmendur mundwsinw qw madje edhe fushat e dobta tw aplikuara nga jashtw janw nw gjwndje tw ndryshojnw shpwrndarjet e ekulibruar tw joneve nw mwnyrw shumw tw lehtw. Kjo wshtw baza e SCM (Surface Compartment Model) tw Blank-ut. Postulohet se devijime tw vogla tw pwrqendrimeve locale afwr enzimave nw kufirin e membranws mund tw trigerohej funksionin e tyre. Njw rritje e konsiderueshme nw potencialin elektrokimit tw joneve tw cilat janw pompuar me anw tw energjisw metabolike (p.sh Na+, K+, Ca2+) nga aplikimet e fushave elektrike tw dobta nuk wshtw e mundur tw realizohet nw njw rrugw tw drejt. Kjo mund tw kwrkoj energji tw cilat janw aq tw larta sa mund tw cojnw nw rritje tw temperaturws. Nga ana tjetwr fushat e aplikuara nga jashtw nw rezonancw