Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 63

www.errsm.

org

tiuglf
7.1

mKf

7.2

fhOa js, Ma mRf


-X mKf

7.3

btntW NHf fis


Fj

7.4

nenfhLfis, Ma mRfSF
izahd nfhLfis tiuj

7.5

nenfhL tiuglf

7.6

nenfhL tiuglfis gojj

bund
blfhl

7.1 mKf
X < tiuglK : xU fij
17 M who KgFia rhj buR fjnkij
bund blfhl vgtnu tiuglij fljt Mth.
mtuJ th fj xU Ritahd f nf jugLsJ.
bund blfhl Wtdhf
UjnghJ nehahahf Ujh.
Mfnt mt fhiy btFneu
gLifnyna
gLUf
mDkfglh. d mJnt
mtuJ
agh
nghdJ.
mthW xUeh mt gLif
gLUjnghJ
nkTiu
xU _iyfUnf X < Ujij
flh. mJ gntW neuf
nkTiu
gy
lf
mkjJ. bund blfhl mj < mkj gntW lfis
khf vdh. J mtiu nkY f itjJ. mt
nkTiu _iy O UJ HF neh, tlF neh
vts bjhiy mj < UjJ vd flh nghJkhdJ
vd idjh. (glij ghf) Jnt tiuglf vw
ghl bjhlfkhF.

(1596- 1650 A.D)


fj
nkij
buR jJt
Phkhd
t Discourse
on Method vw
jfij
vGsh.
afj
ij
toaiy
xUizf
t vLj
Kafsh
U a fj
fshd
gFKiw
toaY
tiuglfS
wjd.
eh
nw,
Mfnt eh
Unw,
vgJ tuJ
bgUf bgw
TWfS
xwhF.

252

www.errsm.org

www.errsm.org

tiuglf

xU ia U msfis (XU il kW xU brFJ) bfhL


FL Kiwia fhOa mik vnwh. Rene Descartes vw
mtuJ bga UJ Cartes vw brh vLfgL fhOa mik
vW mtUila idthf bgalgLsJ, x mR, y mR Ma U
mRfis, fhOa mRf vnw miHnwh.

7.2 fhOa js, Ma mRf-X mKf


7.2.1 xU mikl
gl 7.1 I fhf. ekh Wt vnf
Uwh? r vnf UwJ? nfh
vnf UwJ? ig vnf UwJ? kN
vnf UwJ? vW Tw aYkh? J
vjh? iy. eh Wt, r, nfh, ig,
kN Mat miklfis vthW
rahf Tw aY?

gl 7.1

eh Kj, xWbfhW XuyFbjhiy mikj iznfhLfis


tiunth. mo cs ilnfhL OX MF. bghGJ, gl 7.1 MdJ
gl 7.2 I nghW njhW.
bghGJ Wt, r, nfh, ig,
kN
Maitf
Ulfis
Tw
Kanth.
Wt
UlK
r UlK Kj iznfho
mikJsd.
mjhtJ
OX
vw
monfhoUJ it XuyF bjhiy
jsd.
bghGJ
Tl
ekh
itf miklfis f rahf
Rofhl ayiy. ekF D Vnjh
FHg UwJ. thnw nfh, ig,
kN Mat f rahd Ulfis
Tw ekF fodkhfnt csJ. Vbd
mit ah btntW iz nfhLf mikJsd.

gl 7.2

FHgij jf, eh xWbfhW XuyF bjhiy mikj


brFJ nfhLfis gl 7.2 tiunth. lJ Xu cs brFJ nfhL
OY MF. mJ gl 7.3 csJ ngh njhW.
253

www.errsm.org

www.errsm.org
iz kW brFJ nfhLf
cjl eh bfhLfgLs bghUf
miklfis khfyh. Kj
Wt Ulij fhngh. mt
OY vw brFJ nfhoUJ 1 myF
bjhiyY OX vw il nfhoUJ
1 myF bjhiyY csh. vdnt
mtdJ mikl (1, 1) vw ah
FlgLwJ.
mnj ngh, r mikl (4, 1)
gl 7.3
vw ahY, nfh mikl (2, 2)
vw ahY, ig mikl (4, 3) vw
ahY, kN mikl (3, 4) vw ahY FlgLwd.
7.2.2 Ma mR Kiw
eh bghGJ Ma mR Kiw vgJ ahbjd Kiwahf tiuaWngh.
Xl O
OX , Yl O
OY Mait
U v nfhLf vW
it xiwbahW brF
jhf a bto bfh
wd
vW
bfhnth.
it jh KG jsij
ehF rk gFfshf F.
eh tiw fhgFf [I, II, III
kW IV] vnwh. glij
fhf. ,
Xl OX vw nfhil
x-mR vnwh.
Yl O
OY vw nfhil
y-mR vnwh.
O vw ia M
vnwh.
na x-mR, y-mR btobfhS ahF.
Jnt fhOa MamRKiw vdgLwJ.

254

www.errsm.org

www.errsm.org

tiuglf

F : xU ia Ff, eh Kj x mR bjhiyit (myJ


ila Js v) wF y mR bjhiyit (myJ
brFJ m Js v) vGJtnj tHfkhF. tir nrho
Kj v x mR bjhiy myJ il bjhiy vdgLwJ,
tir nrho ulh v y mR bjhiy myJ brFJ
bjhiy vdgLwJ.
cW nehf: gl cs P (4, 6) vw ia fUJnth. J y-mUJ
ytyJ w 4 myF bjhiyY xx-mUJ nkw 6 myF bjhiyY j
mikJsJ. P vw mR ufis (4, 6) vwiHnwh.

7.3 btntW NHf fis Fj


7.3.1 tiugljh xU ia Fj
vLJfhL 7.1
(4, 5) vw ia tiugljh F. (5, 4) xwh?

Xl O
OX , Yl O
OY Ma U vnfhLfis
tiuf. mit M O bto
bfhwd.
bghUjkhd ms lij Ko
brJ x, y mRf msfis Fnwh
bfhLfgl P (4, 5). F P , x
mRbjhiy 4, y mR bjhiy 5 MF.
uLnk if. vdnt P (4, 5) vw
Kj fh gF mik. ia
Ff M O (0, 0) bjhl, x
m J tyJ gfkhf 4 myFf efnth.
wF nkneh U y mRizahf
5 myFf efnth. bghGJ, eh P (4, 5) vw ia tjilJnsh.
mjid Fnwh. (nkfl gl fhosgo).
mLJ, Q (5, 4) vw ia eh Fngh. F Q x mR
bjhiy 5, y mR bjhiy 4 MF. uLnk if. vdnt Q (5, 4) vw
Kj fhgFnyna mik. Q (5, 4) vw ia Ff
M bjhl, x m J tygfkhf 5 myFf efnth. wF
nkneh U y mRizahf 4 myFf efnth. bghGJ, eh
Q (5, 4) vw id tjilJnsh. mjid Fnwh. (nkfl
gl fhosgo)
Ko

nkfl glUJ P (4, 5) vw Q (5, 4) vw U


btntW f vgJ f bjthf bjwJ.

255

www.errsm.org

www.errsm.org
vLJfhL 7.2
tU fis xU tiugljh FJ mit vj vj
fhgFf mikwd vW fhf.
(i) A (3,5)

(ii) B (2 , 7)

(iii) C (3,5)

(iv) D (2, 7)

(v) O (0, 0)

x, y mRfis tiunwh.
bghUjkhd mslij
Ko brJ x, y mRf
msfis Fngh.
(i) A (3 , 5) vw ia Ff:
F A x mR
bjhiy 3, y mR bjhiy
5 MF. uLnk if.
vdnt A (3, 5) vw Kj
fhgF mik. M
bjhl, x m
J tyJ gfkhf 3 myFf
efnth. wF nkneh U y mRizahf 5 myFf efJ
A (3, 5) vw ia Fnwh.
(ii) B (2 , 7) vw ia Ff
F B x mR bjhiy 2, y mR bjhiy 7, J if. vdnt
B (2, 7) vw ulh fhgF mik. M bjhl,
x m J lJ gfkhf 2 myFf efnth. wF nkneh U y
mR izahf 7 myFf efJ B (2 , 7) vw ia Fnwh.
(iii) C (3 , 5) vw ia Ff
F C x mRbjhiy 3, y mR bjhiy 5 MF. uLnk
Fiw. vdnt C ( 3, 5) vw _wh fhgF mik. M
bjhl, x m J lJ gfkhf 3 myFf efnth. wF neh U
y mRizahf 5 myFf efJ C ( 3, 5) vw ia Fnwh.
(iv) D (2, 7) vw ia Ff
F, D x mR bjhiy 2, J if. y mR bjhiy 7, J
Fiw. vdnt D (2, 7) vw ehfh fhgF mik. M

256

www.errsm.org

www.errsm.org

tiuglf

bjhl, x m J tyJ gfkhf 2 myFf efnth. wF neh


U y mRizahf 7 myFf efJ D (2, 7) vw ia Fnwh.
(v) O (0, 0) vw ia Ff
J MahF. x, y Ma U mRufS ank. x, y Ma
U mRfS btobfhS JthF. jid O (0, 0) vw ahf
Fnwh.
vLJfhL 7.3
tU fis xU tiugljh FJ mt
miklfis fhf.
(i) A (7, 0)

(ii) B ( 5, 0)

(iii) C (0 , 4)

(iv) D (0, 3)

x, y mRfis tiunwh.
bghUjkhd mslij
KobrJ x, y mRf
msfis Fnwh.
(i) A (7, 0) vw ia Ff
F, A x mR bjhiy
7, J if, y mR bjhiy
a. vdnt A (7, 0) vw
x m J mik.
M
bjhl,
x m J tyJgfkhf
7 myFf efJ tjil
ia Fnwh.
(ii) B (5 , 0) vw ia Ff
F, B x mR bjhiy 5, J Fiw, y mR bjhiy a.
vdnt B ( 5, 0) vw x m J mik. M bjhl, x
m J lJgfkhf 5 myFf efJ tjil ia Fnwh.
(iii) C (0 ,4) vw ia F
F, C x mR bjhiy a, y mR bjhiy 4, J if.
vdnt C (0, 4) vw y m J mik. M bjhl
y m J nkneh 4 myFf efJ tjil ia Fnwh.

257

www.errsm.org

www.errsm.org
(iv) D (0 , 3) vw ia Ff
F, x mR bjhiy a, y mR bjhiy 3, J Fiw.
vdnt D (0, 3) vw y m J mik. M bjhl
y m J neh 3 myFf efJ tjil ia Fnwh.

f vF mikwd vgij tiugljh Ffhknyna


ekh Tw Kokh? ij ma, fhQ mltizia cW nehFf.
x
y
mR bjhiy mR bjhiy

t. v

vLJ
fhLf

mikl
Kjyh
fhgF
ulh
fhgF
_wh
fhgF
ehfh
fhgF

1.

(3,5)

if (+)

if (+)

2.

( 4,10)

Fiw ()

if (+)

3.

(5,7)

Fiw ()

Fiw ()

4.

(2, 4)

if (+)

Fiw ()

5.

(7,0)

akw v

X m J

6.

(0,5)

akw v

Y m J

(0,0)

tU fis tiugljh Ffhknyna cdh mt


miklfis Tw aYkh?
(i) (2 , 7)
(v) (2 , 0)

(ii) (2 , 7)
(vi) (2 , 0)

(iii) (2 , 7)
(vii) (0 , 7)

(iv) (2 , 7)
(viii) (0 , 7)

7.4 nenfhLfis Ma mRfSF izahd nfhLfis


tiuj
bfhLfgl U fsh Md nenfhoid Ma mRfSF
izahd nfhLfis tiutJ vthW vgij gF eh
ffnsh. nkY js cUtf gugsfis flansh.

258

www.errsm.org

www.errsm.org

tiuglf

7.4.1 bfhLfgl U fis izF nfhil tiuj


vLJfhL 7.4
tU fis izF nfhil tiuf.
(i) A (2,3), B (5, 7),
(ii) P (4,5), Q (3,4).

(i) A (2 , 3), B (5 , 7) Ma
fis izF nfhil
tiuj:
Kj (2, 3) vw
ia FJ mjF
A vd bgaLnwh.
mLJ (5, 7) vw
ia FJ mjF
B vd bgaLnwh.
wF f A I
B I nrnwh.
AB vgJ
nfhlhF.

njitahd

(ii) P ( 4, 5), Q (3, 4) Ma


fis izF nfhil
tiuj:
Kj ( 4, 5) vw ia
FJ mjF P vd bgaLnwh.
mLJ (3, 4) vw ia
FJ mjF Q vd bgaLnwh.
wF f P I Q I
nrnwh.
PQ
nfhlhF.

vgJ

njitahd

259

www.errsm.org

www.errsm.org
7.4.2 Ma mRfSF izahd nenfhLfis tiuj
vLJfhL 7.5
(i) x = 3 tiugl tiuf.
(ii) y = 5 tiugl tiuf.
(iii) x = 0 vgj tiugl tiuf.

(i) x = 3 vw rkgho bghU


y mR bjhiy vJthf
UjhY x mR bjhiythdJ,
vbghGJ 3 Mfnt UF
vgjhF. Mfnt, ekF
x
y

3
3

3
4

vw mltiz ilwJ.
A (3, 3), B (3, 4) Ma fis
Fnwh. U fis
izJ UgfK nfhil
odh x = 3 vgj tiugl
ilwJ.

(ii) y = 5 vw rkgho
bghU
x mR bjhiy vJthf
UjhY y mR bjhiythdJ,
vbghGJ 5 Mfnt UF
vgjhF. Mfnt, ekF
x
y

2
5

6
5

vw mltiz ilwJ.
A ( 2, 5), B (3, 5) Ma
fis Fnwh. U
fis izJ UgfK
nfhil odh y = 5 vgj
tiugl ilwJ.

260

www.errsm.org

www.errsm.org

tiuglf

(iii) x = 0 vw rkgho bghU


y mR bjhiy vJthf
UjhY x mR bjhiythdJ,
vbghGJ akhfnt UF
vgjhF. Mfnt, ekF
x
y

0
3

0
3

vw mltiz ilwJ.
A (0, 3) , B (0, 3) Ma fis
Fnwh. U fis
izJ
nfhil
odh
x = 0 vgj tiugl ilwJ.
7.4.3 js cUtf gugs
xU tiugljh tiuagl rJu, brtf, izfu, rtf,
Knfhz nghw js cUtfsh milgL gFf gugsfis
tiugljh cs myF rJufis v khf Ko.
vLJfhL 7.6
A (5 , 3), B (3 , 3), C (3 , 4),
D (5 , 4) Ma fis FJ
ABCD vw totjh milgL
gF gugsit fhf.

x, y mRfis bghUjkhd
ms lJl tiunwh.
A (5 , 3), B (3 , 3), C ( 3 , 4), D (5 , 4)
Ma fis Fnwh.
A kW B, B kW C,
C kW D, D kW A Ma
fis
iznwh.
ABCD vw X milgl tot
ekF ilwJ. bjthf
J xU brtf MF. ehF
gffSFS
milgLs
myF rJufis Todh 56 myF rJuf csd.
vdnt brtf ABCD gugs 56 rJu br.. MF.
261

10

www.errsm.org

www.errsm.org
vLJfhL 7.7
A (2, 8 ), B ( 3, 3), C (2, 3)
Ma fis FJ
ABC
vw
totjh
milgL gF gu
gsit fhf.

x,
y
mRfis
bghUjkhd
ms
lJl tiunwh.
A (2 , 8 ), B ( 3 , 3) , C (2 , 3) Ma
fis Fnwh.
A kW B, B kW C, C
kW A Ma fis
iznwh. ABC vw
X milgl tot ekF
ilwJ. bjthf J xU Knfhz MF. milgLs tot
cs KG myF rJufis vQnth. 10 KG myF rJuf csd.
miu myF rJufis vghnwh. 5 miu myF rJuf
csd. vdnt, Knfhz gu 10 + 5 = 10 + 2.5
2.5 = 112.5 rJu br.. MF.
2

g 7.1
1. tU fis xU tiugljh FJ mt miklfis
fhf.
(i) A (2 , 3)
(ii) B ( 3 , 2) (iii) C (5 ,5)
(iv) D (5 , 8)
(v) E (6 , 0)
(vi) F (4 , 0) (vii) G (0 , 9)
(viii) H (0 , 3) (ix) J (7 , 8)
(x) O (0 , 0).
2. tiugljh Ffhknyna, nH cs
f xbthW vF mik vW
vGJf.
(i) (8 , 15)
(ii) (15 , 2) (iii) (20 , 10)
(iv) (6 , 9)
(v) (0 , 18)
(vi) (17 , 0)
(vii) (9 , 0)
(viii) (100 , 200)
(ix) (200 , 500) (x) (50 , 7500).
3. gl cs A, B, C, D, E, F, G, H kW
O Ma miklfis
mRufis fhf.

262

11

www.errsm.org

www.errsm.org

tiuglf

4. tU fis FJ mt tbrY nfhLfis tiuf.


(i) (2 , 7) , (2 , 3)

(ii) (5 , 4), (8 , 5)

(iii) (3 , 4), (7 , 2)

(iv) (5 , 3), (5 , 1)

(v) (2 , 0), (6 , 0)

(vi) (0 , 7), (4 , 4)

5. fhQ rkghLf tiuglfis tiuf.


(i) y = 0

(ii) x = 5

(iii) x = 7

(iv) y = 4

(v) y = 3

6. tU fis FJ mtwh milgL totf


gugsfis fhf.
(i) A (3 , 1), B (3 , 6), C (5 , 6), D (5 , 1)
(ii) A ( 2 , 4), B (5 , 4), C (5 , 4), D (2 , 4)
(iii) A (3 , 3), B (3 , 3), C (3 , 3), D (3 , 3)
(iv) O (0 , 0), A (0 , 7), B (7 , 7), C (7 , 0)
(v) A (0 , 2), B (4 , 6), C (4 , 6)
(vi) A (1 , 2), B (9, 2), C (7 , 4), D (3 , 4)
(vii) A (4, 1), B (4, 7), C (7, 10), D (7 , 4)
7. Kija fzF v 6 (i), (ii), (iii) kW (iv) ilF brtff
kW rJuf Rwsfis fhf.

7.5 nenfhL tiuglf


tiugljh nenfhLfis iz nfhLfis tiutij eh
Vbfdnt fwJnsh. xU tiugljh VnjD uL fis
izgj _y ekF xU nenfhL ilwJ v mj tiuglij
nenfhL tiugl vnwh.
7.5.1 fhy-bjhiy tiugl
fhyF bjhiyF ilna cs bjhlig FJ ma nH
bfhLfgLs vLJfhil fUJnth.
vLJfhL 7.8
mKjh kF 3 . ntf elwh. fhyF bjhiyFilna
cs cwit fhL nenfhL tiuglij tiuf.

mKjh kF 3 . ntf elwh, j bghU mt 1 k


neu 3 ., 2 k neu 6 ., 3 k neu 9 . vwthW elwh
vgjhF.
Mfnt, ekF
fhy (x
( k)

u (y
( ..)

12

15

vw mltiz
ilwJ

263

12

www.errsm.org

www.errsm.org
f: (0 , 0), (1 , 3), (2 , 6),
(3 , 9), (4 , 12), (5 , 15).
nkfl fis Fnwh.
midJ fis
iznwh. ekF xU
nenfhL ilwJ. Jnt
j nenfhL tiugl MF.
x, y Matilna cs
bjhl
bjhiy = ntf fhy
vgJ ehkjnj.
nkfl mltizUJ
0 = 30
9 = 33
3 = 31
12 = 3 4
6 = 32
15 = 3 5
( y = 3x
(F, y = bjhiy, x = fhy k kW 3 vgJ ntfij
FwJ)
j fz xUgo rkghL y = 3 vgJ MF.
7.5.2 xU rJu Rws - gf tiugl
vLJfhL 7.9
xU rJu RwsF gf
Filna cs bjhlig fhL
nenfhL tiuglij tiuf.

xU rJu Rws vgJ


mj gfij nghW ehF klF
vgJ ehkjnj.
mjhtJ P = 4a.
(F, P = Rws kW a = gf)
a btntW kffhd P
kfis mltiz gLdh
a (br.. )
P = 4a (br.. )

1
4

2
8

3
12

4
16

264

13

www.errsm.org

www.errsm.org

tiuglf

f: (1, 4), (2, 8), (3, 12), (4, 16).


nkfl fis Fnwh. midJ fis iznwh.
ekF P = 4a vgj nenfhL tiugl ilwJ.
7.5.3 xU rJu gugsF gfF ilna cs rh
vLJfhL 7.10
xU rJu gugsF
gfF
ilna
cs
bjhligfhL tiuglij tiuf.

xU rJu gugs vgJ


mjDila gf tfkhF
vgJ ehkjnj. mjhtJ A = a2 .
(F, A = gugs, a = gf). a
btntW kffhd A
kfis mltizgLdh.
a (br.. )

A = a2 (r.br.. )

9 16 25

f: (1, 1), (2, 4), (3, 9), (4, 16), (5, 25)
nkfl fis Fnwh. midJ fis iznwh.
J xU nenfhL tiuglkh? iy. J xU tisnfhL MF.
7.5.4 X v btntW klF
fis tiugl Fj
vLJfhL 7.11
_ klFfis fhL
tiuglij tiuf.

bghGJ
eh
klFfis vGJnth.
3, 6, 9, 12, 15...
3 klFfshF.

_
nghwit

3 klFfis eh thW
vGjyh 3 n (F, n = 1, 2, 3, ... )
m = 3 n (m
( vgJ 3 klF MF)
265

14

www.errsm.org

www.errsm.org
Mfnt, ekF
n
m = 3n

1
3

2
6

3
9

4 5
12 15

f: (1 , 3), (2 , 6), (3 , 9), (4 , 12), (5 , 15).


midJ fis FJ izjh. ekF 3 klFf
tiugl ilwJ.
7.5.5 jto - fhy tiugl
vLJfhL 7.12
mnrh ` 10,000 MLF 8% vw to j xU t KjL
brJsh. j toF fhyF ilna cs bjhlig fhL xU
nenfhL tiuglij tiuf. nkY, 5 MLf ilF j toia
fhf.

jto = Pnr
100
vgJ ehkjnj.
[F, P = mr, n = fhy MLf,
r = to j]

mr, P = 10000
fhy, n = ?
to j, r = 8%
P#n#r
100
I = 10000 # n # 8
100
I = 800 n.

I =

(F, jto I MdJ n I rhJsJ)

n btntW kfSFa I kfis mltizgLJnth.


n (fhy MLf)
I = 800 n ( ` )

1
800

2
1600

3
2400

4
3200

5
4000

f: (1, 800), (2, 1600), (3, 2400), (4, 3200), (5, 4000)
midJ fis FJ mitfis izJ nenfhL
tiuglij tiunwh.
Mfnt, 5 MLfF wF mnrhF ilF j to ` 4,000
MF. (tiugl il l nfhLfsh milahs fhlgLsJ).

266

15

www.errsm.org

www.errsm.org

tiuglf

7.6 nenfhL tiuglfis gojj


ehza gkhw: cyf W f ajh lJ. ma
ehLfSl tjf brtJ vgJ jf ayhj xwh lJ. eh
mthW brif ekJ ehL ehzaij (a gzij) w ehLf
ehzafshf khw ntosJ. btntW ehLf btntW bgaUila
btntW ehzafis gagLJwd. vdnt gz gkhw myJ
ehza gkhw Fj fUJfis eh mJ bfhs ntosJ.
fhQ vLJfhil fUJnth.
vLJfhL 7.13
xU Fl eh xU nuhF fuhd gz gkhw j ` 55 Mf
UjJ. nH cs nenfhL tiugl ehzafSilna cs bjhlig
fhLwJ. ftdkhf tiuglij gojJ mo fl dhfSF
ila.
(i) 4 nuhfSF rkkhd %gh kig fhf.
(ii) 6 nuhfSF rkkhd %gh kig fhf.
(iii) ` 275F rkkhd nuh kig fhf.
(iv) ` 440F rkkhd nuh kig fhf.

4 nuhfSF rkkhd %gh kig fhz :


j tiugl,
x = 4 y mRF
izahf xU l
gl nfhil tiunwh.
bfhLfgl
nfhLl J btL
ia Fnwh.
mUJ
x mRizahf xU
l nfhil
tiunwh.
J y mir 220
btLwJ. (glij
fhf)
vdnt, 4 nuh
fSF rkkhd k
` 220 MF.
267

16

www.errsm.org

www.errsm.org
nkny cs (ii), (iii) kW (iv) Ma dhfSfhd
ilfis KaW flf.

g 7.2
1. tU tufSFa nenfhL tiuglij tiuf.
(i)

x
y

5
1

5
2

5
3

5
4

5
5

(ii)

5
6

x
y

1
1

2
2

3
3

4
4

5
5

2. nenfhL tiugl tiuJ Lgl kfis flf.


x
y

1
6

2
12

30

3. xU rJu gugsF gfF ilna cs bjhlig


fhL nenfhL tiuglij tiuf.
gf (l)
gu (r. l)

2
4

3
9

4 5 6
16 25 36

4. y = 7x vgj tiuglij tiuf.


5. mg xU kGij 40 . / k vw uhd ntf Xo brwh.
bjhiy - fhy tiugl tiuf. nkY 200 . bry mgUF MF
fhyij flf.
6. vrh xU t ` 20,000 I MLF 10% to j KjL
brJsh. j toF fhyF ilnas bjhlig fhL
xU nenfhL tiuglij tiuf. UJ 4 MLfFa j
toia fhf.

268

17

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis
ifahSj
8.1 mKf
8.2 fbtgoa mikgij id Tj
8.3 bjhFfgl tufSF
f brtf, f gynfhz tiuj
8.4 va tl sfgl tiuj

R. A . ~

(17ut 1890
29 #&iy 1962 )

8.5 ika iy nghF msitf

8.1 mKf
brjhf kW br bjhl rhjdf thyhf
gy ntWgl jftf ekF dK ilwd. it vyh
vf totfshfjh ekF bja tUwd.
e eho cz cg, cy kfbjhif,
gntW ehLf VWk, wFk tuf, e khy
ggo il w khztf vif, g
wngh vif nghw gy jftfis eh ghf neLwJ.
gogl
vyh
jftfY,
eh
vfis
gagLJnwh. j vfis eh tuf vnwh.
tuf Kofis vLf ekF gagLwd. xbthU
Fokf thY it Ka gF twd. Mjyh,
bghUjkhd kW rahd jftfis gogl tufis
bfhL ma ntoaJ mtakhwJ.
bghJthf, fzL bragl tuf gof, J
bfhs kW
M bra cfjjy. tufis
ftdJl ifahStj _y mtiw gntW totf
mf Ko. j _y vj xU ruhr kjD J
bfhS tifY, ghjl mJ bfhS tifY
tufis ga brfis bgw Ko.

iH
bfhiff
R.A. ~
Fj
MtKil
atuhf Ujh.
jdh mt
a
rgjkhd
fzFfis
nrhjid bra
nelJ. 1915
1919 ilgl
fhy
mt fj
Mauhf,
aa
Mauhf
sdh.
cyf KGtJ
gagLjgL
gutgo
gFgh kW
rk th
nrhjid
khfis
Muhjh.
mt ed
a
jij vd
miHf
gLwh.

269

18

www.errsm.org

www.errsm.org
8.2 fbtgoa mikgij id Tj
xU fbt goa mikF Kiwia eh VHh tF fWnsh.
mKiwia F id Tnth.
8.2.1 bjhFfglhj tufSF fbt goa mikj
vLJfhL 8.1
tU tufSF xU fbt goa jah brf :
15, 17, 17, 20, 15, 18, 16, 25, 16, 15,
16, 18, 20, 28, 30, 27, 18, 18, 20, 25,
16, 16, 20, 28, 15, 18, 20, 20, 20, 25.

nkFl tufSF flthW fbtgoaiy mikfyh.


v
( )
(x

nenfhL
Ff

fbt
(frequency)

15

16

17

18

20

25

27

28

30

1
bkhj

30

8.2.2 bjhFfgl tufSF fbtgoa mikj


vLJfhL 8.2
xU fj nj 50 khztf bgw kbgf (100F) tUkhW :

270

19

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj

43, 88, 25, 93, 68, 81, 29, 41, 45, 87, 34, 50, 61, 75, 51, 96, 20, 13, 18, 35,
25, 77, 62, 98, 47, 36, 15, 40, 9, 25, 39, 60, 37, 50, 19, 86, 42, 29, 32, 61,
45, 68, 41, 87, 61, 44, 67, 30, 54, 8.
nkfl tufSF
goaiy jah brf.

ilbtfSl

xU

fbt

F bfhLfgl kbgf vif = 50


R

bgU k - W k

98 8 = 90

ij 10 ilbtfshf ngh.
R
ilbtf vif
90 = 9
=
10
fj nj 50 khztf bgw kbgf fbt goa,
nH bfhLfgLsthW mikfgLwJ.
`

ilbt s

ilbt
(Class Interval)

nenfhL
Ff

fbt
(
(frequency
)

0 - 10

10 - 20

20 - 30

30 - 40

40 - 50

50 - 60

60 - 70

70 - 80

80 - 90

90 - 100

3
bkhj

50

271

20

www.errsm.org

www.errsm.org
thwhf bgwgl tuf midij bjhFfgL fl
mltiz fhlgLsd:

ilbt 0-10 10-20 20- 30 30-40 40- 50 50- 60 60- 70 70- 80 80-90 90-100
(C.I)
fbt
2
4
6
7
9
4
8
2
5
3
(f)
(f
f)

8.3 bjhFfgl tufSF f brtf kW


f gynfhz tiuj
tufis glf myJ tot fj glf _ykhf
Flyh. bghJthf glf tiuglf vW miHfgL.
tiuglf thyhf tuf MtJl gof VJthf, FWa
fhy vjhf J bfhSgoahf csd. tiuglfis gy
tf Flyh. j maha tU tiuglf tiffis
g eh fngh.
(i) f brtf (Histogram)
(ii) f gynfhz (Frequency Polygon)
8.3.1 f brtf (Histogram)
bjhlahd fbt gutiy U gkhz tiugl FF
mikig f brtf vg.
xU f brtf, brtff x gf xwhf
ilbt bjhlahf tiuagLwJ. mjhtJ, brtff
ilbtf J tiuagLwd. brtff guf
fbtfSF ne j mik.
8.3.1 (m) bjhlahd fbt gutYF f brtf tiuj
brKiw
go 1 : bjhlaw iy (yF mik) fbt gut U
mij bjhlahd iyF (nrF mik) kh mikf.
go 2 : ilbtfis tiugl X m J xU uhd
ms l vLJ bfhf.
go 3 : uhd ms lJl Y m J fbtfis Ff.
go 4 : ilbtfis mogffshf, mjFa
fbtfis caufshf bfhl brtffis tiua.
nkTa Kiw fbrtf
vLJfho sfgLsJ.

tiu

Kiwia

tU

272

21

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj

vLJfhL 8.3
xU nj 100 khztf bgw kbgf tU mltiz
bfhLfgLsd. jF f brtf tiua.
kbgf
khztf
vif

0-10
5

10-20 20-30 30-40


10

15

20

40-50

50-60

60-70

70-80

25

12

ilbt ms 10 kbgzhf csthW vyh ilbtfS


csd. j ilbtfis X
Xm J Fngh. Y
Ym J
khztf viffis Fngh. jf ms lfis uL
mRfY vLJbfhs ntL. bfhLfgLs tufSfhd
fbrtf nH jugLsij fhz.

gl 8.1
F : nkfl gl brtff bjhlahf tiuagLsd.
brtff cauf mt fbtfSF ne j
csd. ilbtf msf rkkhf csjh brtff
guf, mtfhd fbtfSF nej csd.
8.3.1 (M) bjhlaw ilbtfSF f brtf tiuj
vLJfhL 8.4
xU tdgFYs kuf cauf tUkhW bfhLf
gLsd. tufis bfhL f brtf mikf.

273

22

www.errsm.org

www.errsm.org
cauf (l)

16-20

kuf
vif

10

21-25 26-30
15

25

31-35

36-40

30

45

41-45 46-50 51-55


50

35

20

fz ilbtf bjhlawjhf csd. bfhLfgl


tufUJ mgona brtff tiujh, ilbtF ilna
ilbtf mik. Mdh, f brtf brtff bjhlahf
mika ntL. vdnt, j ilbtfis bjhlahf UFgo
khw ntL. jF rbr fhu njitgLwJ. ij tUkhW
fhngh.
rbrfhu = 1 [(
[(VnjD xU ilbt viy) 2
((mjF cldoahf KDs ilbt nk viy)]
= 1 (21 20) = 0.5
2
nkfl ilbt, xbthU ilbt
viyUJ rbr fhu 0.5 I ff, nk viylD rbr
fhu 0.5 I Tl. thW khaikfgl mltiz tUkhW
UF.
cauf
(l)

15.5-20.5 20.5-25.5 25.5-30.5 30.5-35.5 35.5-40.5 40.5-45.5 45.5-50.5

kuf
vif

10

15

25

30

45

50

35

50.5-55.5

20

bghGJ
nkny
bfhLfgl
fbtgut
mltiz,
bjhlahd
mltizahf
khwgLsJ.
mjnfw,
f brtf
mU bfhLf
gLsJ.

gl 8.2

274

23

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj

F: gl 8.2 f brtf X
Xm Kj
k 15.5 bjhlFwJ. F MUJ

j KWF tis
FWF beLfhd
(Zig-Zag)
nfho _y
FfgLwJ.

bjhlFtjF khwhf 15.5 bjhlFtjh j W


ilbtia KWF tisthf FLnwh.
KWF

tis

brtf

bjhlFtjF g ntW l (F 15.5 )


bjhlFwJ vd Ff cjwJ.

8.3.2 f gynfhz (Frequency Polygon)


tiugl _y fbt gutiy FL kbwhU Kiw f
gynfhz MF.
bfhLfgl bjhlahd tufSF xU fbrtf
tiunth. brtff nkgff ikafis Fngh.
mLjLj ikafis nenfhLJLf _y izjh,
xU gynfhz ilF. j gynfhz f gynfhz vW
miHfgL. thW tiuagL gynfhz U Kidfis
mtWfLj f brtf yhj ilbt ika
l izgJ tHf.
f gynfhzij UKiwf mikfyh:
(i) f brtfij gagL tiuj
(ii) f brtfij gagLjkh tiuj
8.3.2 (m) f brtfij gagL f gynfhz tiuj
brKiw
go 1 : bfhLfgoUF tufis bfhL fbt gutiybgW
fbrtf tiua.
go 2 : mLjLJ mikw brtff nkgff ika
fis Ff. mLjLj ikafis nenfhL
JLfsh izf.
go 3 : a fbt bfhl U ilbtfis, Kj brtfF
lgfY, fil brtfF tygfY vLJ bfhf.
thW vLfgL ilbtf fgid ilbtf
vd magL.
go 4 : Kj brtf nkgf ikaia, fil brtf
nkgf ikaia Kiwna mU cs fgid
ilbtf ikafSl izgjh gynfhz
iwtilwJ.
275

24

www.errsm.org

www.errsm.org
vLJfhL 8.5
nH bfhLfgl gutYF xU f brtf tiuJ mj J xU
f gynfhz mikf.

ilbt
fbt

10-20 20-30 30-40 40-50 50-60 60-70


4

10

12

14

70-80 80-90
7

gl 8.3 fhosthW ilbtfis XmY,


X
fbtfis Y
YmY jf ms l bfhL tiunth.
bfhLfgl tufSF xU fbrtfij tiunth.
brtff nkgff ika fis Fngh. fgid
ilbtfshd 0-10 kW 90-100 ilbtf ikafis
Xm J Fngh. msnfhiy gagL nfhLJLfsh
X
mLjLJs ikafis izngh.
bghGJ gl 8.3 csJngh xU f gynfhz ilwd.

gl 8.3

276

25

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj

vLJfhL 8.6
nH bfhLfgl tufSF f brtfij gagL
f gynfhzij tiuf.
ilbt
fbt

0 - 10 10 - 20 20 - 30
5

10

25

30 - 40
16

40 - 50 50 - 60
12

gl 8.4 fhosthW ilbtfis XX-mY, fbt


fis YY-mY jf ms l bfhL tiunth.
bfhLfgl tufSF xU f brtf tiunth. mLjLJ
mik brtff nkgff ika fis Fnwh.
fgid ilbtfshd ( 10) - 0 kW 60-70 vw ilbtf
ika fis XX-m Fnwh. X msnfhiy bfhL mLjLj
ikafis tirahf nfhLJLfsh iznwh. ekF f
gynfhz ilJsJ. (gl 8.4 I ghf)

gl 8.4
F: y rkaf fgid ilbtf ilf bgWtiy. vLJfhlhf
khztf nj bghJthf aF Fiwthf kbgf bgw ayhJ.
thnw mnj mf kbgF nkny mtf kbg bgw ayhJ.
j Niy Kj brtf lgf eLia, fil brtf
tygf eLia vLJbfhsntL. bghGJ ikafis
tirahf, msnfhiy gagL nfhL JLfsh izf ntL.

j
Fig
gagL
fgynfhz mikngh.

tU

tufSF

Vg

277

26

www.errsm.org

www.errsm.org
vLJfhL 8.7
nH bfhLfgl tufSF, f brtfij gagL
f gynfhzij tiuf.
kbgf

0-10

10-20

20-30

khztf
vif

30-40 40-50 50-60


8

60-70

70-80

80-90

90-100

kbgfis X mY, khztf viffis Y-m


YY
vLJ bfhnwh. bfhLfgl tufSF xU f brtf
miknwh. mLjLJ mikw brtff nkgff
ikafis Fnwh. Kj brtf lgf ikaia
Fnwh. fil brtf tygf ikaia Fnwh.
mLjLj brtff nk gf ika fis msnfhiy bfhL
tirahf nenfhL JLfsh iznwh. thW izfgl
gynfhz Kj nfhL Jo Kidia Kj brtf lgf
ikalD, fil nfhLJo Kidia fil brtf
tygf ikalD izf ilgJ f gynfhz MF.

gl 8.5

278

27

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj

8.3.2 (M) fbrtfij gagLjhk f gynfhz tiuj


brKiw
go 1 : fbt gutiy vLJ bfhs. xbthU
ilbt ika ia Ff.
go 2 : ikafis X- mY, fbtfis YY-mY Ff.
go 3 : xbthU ikaY fbtQnfw fis
Ff.
go 4 : tirahf j fis nenfhL JLfsh izf.
go 5 : gy nfhzij Kof, Kj ilbt K cs
ika ia, fil ilbt d cs
ikaia (it a fbt bfhlthW)
X-m izf.
XvLJfhL 8.8
nH bfhLfgl tufSF f brtfij gagLjhk,
f gynfhz tiuf.

10-20
20-30
30-40
40-50 50-60 60-70 70-80 80-90
ilbt
fbt

10

12

14

X-m
X
ilbtfis,
Y-m
Yfbtfis
vLJ bfhnwh. fbt akhf cs 0-10 vw Kj fgid
ilbtia, 90-100 vw
W fgid ilbtia fU
bfhnwh. tuf mUYs mltiz fhfgLsd.
mltizUJ
tU
fis tiugl Ff.
A (5, 0),

B (15, 4),

C (25, 6), D (35, 8),


E (45, 10), F (55, 12),
G (65, 14), H (75, 7),
I (85, 5) kW J (95, 0).
nfhL JLf AB, BC, CD,
DE, EF, FG, GH, HI, IJ Matiw
izgjh
ABCDEFGHIJ
vw
fgynfhz
ilwJ.
(ghf gl 8.6.)

ilbt
0-10
10-20
20-30
30-40
40-50
50-60
60-70
70-80
80-90
90-100

ika fbt
5
15
25
35
45
55
65
75
85
95

0
4
6
8
10
12
14
7
5
0

279

28

www.errsm.org

www.errsm.org

gl 8.6

g 8.1
1. nH bfhLfgLs tufSF xU f brtf tiuf.
ilbt
fbt

0-10

10-20 20-30

12

30-40

40-50

50-60

14

10

2. nH bfhLfgLs mltizia gagL xU f brtf


tiuf.
xU Vf isr
(Flh)
be taf vif

11-15

16-20

21-25 26-30
18

31-35 36 - 40

15

3. xU bf Ml ghitahsf tuf nH
bfhLfgLsd. jF xU f brtf tiua.
taJ (MLf)

10-19

ghitahsf
vif

20-29 30-39
6

12

40-49

50-59

60-69

10

280

29

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj

4. xU uhk cs kf nehdh ghfgltf ga


tuf tUkhW :
taJ (MLf)

10-20 20-30
3

nehahf vif

30-40

40-50 50-60 60-70

13

20

10

nkfl tufSF f brtfij gagL xU f


gynfhz tiuf.

5. nH bfhLfgLs tufSF f brtf kW f


gynfhz mikf
ilbt

0-10

10-20

20-30

30-40

40-50

50-60

10

23

11

fbt

6. tU mltiz mTik nj vGa 150


nghoahsfis ga tuf bfhLfgLsd.
55-70 70-85 85-100 100-115 115-130 130-145

mTik j

40
30
35
nghoahsf vif 20
nkfl fbt gutYF f brtf kW
f gynfhz mikf.

10

15

7. fl tufSF f brtfij gagL f


gynfhz mikf.
kbg

0-10 10-20 20-30 30-40 40-50 50-60 60-70 70-80 80-90

khztf
vif

90100
8

8. nH bfhLfgLs tufSF, f brtfij


gagLjhk f gynfhz tiuf.
0-10 10-20 20-30 30-40 40-50 50-60 60-70

taJ (MLf)
Mf vif

11

25

35

18

12

9. fl tufSF f brtfij gagLjhk


f gynfhz mikf.
ilbt 30-34
35-39
40-44
45-49
50-54
55-59
fbt

12

16

20

10

10. X My nj 40 khztf kbgf ((50F) nH


bfhLfgLsd. tufSF f brtf kW
f gynfhz mikf.
29, 45, 23, 40, 31, 11, 48, 1, 30, 24, 25, 29, 25, 32, 31, 22, 9, 49, 19, 13,
32, 39, 25, 3, 27, 41, 12, 13, 2, 44, 7, 43, 15, 35, 40, 3, 12, 48, 49, 18.
281

30

www.errsm.org

www.errsm.org
8.4 va tl sfgl tiuj
gl 8.7 kW gl 8.8 Mat fhos tu tl sfglfis
nghW vnfahtJ ghJ Ufsh?
xU g khzt xU eh

gntWgl bjhiyfh

(24 k neu) brytj neuf

miytirfis fhgtf

gl 8.7
gl 8.8
nkfl glfis tl sf glf vW miHngh. tl
sfgl, mj KGikF, xbthU gFF
cs bjhlig sFwJ. F xU tl
tlnfhz gFfshf fgLwJ. xbthU
tl nfhzgF ms mJ FF bra
kW jftfSF nej UF. j
tlnfhz gF ig(Pie) vw tl tot
ig (pie) vgJ xU
gl JLf ngh njhwkgjh ij
mbkf cz tif
My Pie Chart vW TWt.
vLJfhlhf, gl 8.7 cs tl sf gl
khzt cwfF
bryL neu j

cwF neu
KG eh
8 k
= 1
3
24 k

=
=

vdnt, cwffhd tlnfhz gF ms tl 1 ghfkhF.


3
khzt g
g cs neu
=
bryL neu j
KG eh
=

6 k
= 1
4
24 k

282

31

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj

vdnt, g bryL neufhd tlnfhz gF ms


tl 1 ghfkhF.
4
khzt isaho
=
bryL neu j

isahL neu
KG eh
3 k
= 1
8
24 k

vdnt, isahofhf bryL neufhd tlnfhz gF


ms tl 1 ghfkhF.
8
khzt Lghl ntiy
Lghl ntiy neu
=
bryL neu j
KG eh
3 k
24 k

vdnt, Lghl ntiy bryL


gF ms tl 1 ghfkhF.
8
khzt ju ntiy
bryL neu j

=
=

= 1
8
neufhd tlnfhz

ju ntiy neu
KG eh
4 k
= 1
6
24 k

vdnt, ju ntiy bryL neufhd tlnfhz gF


ms tl 1 ghfkhF.
6
nkfl vyh braf d fhyf TLj
1 +1 +1 +1 +1
3 4 8 8 6
= 8+6+3+3+4
24
24
=
= 1 vd ilwJ.
24
F xUeh khzt brytj neu tl _y
FfgLwJ. tl KGgF ms 1 vd bfhf.
khzt btntW braghLf Muf neu jrhuF
Vg tlnfhz gFfshf fgLwd. j jrhu gFia
nfhz msfis gagL fzlyh. tl ika mik
nfhz msf TLj 360 vd ekF bj. vdnt eh tl nfhz
gFfis nfhz msfis gagL Flyh.
=

tU vLJfho _y, nfhz msfis gagL tl


sfgl vthW mikfgLwJ vd fhngh.
283

32

www.errsm.org

www.errsm.org
vLJfhL 8.9
xU khzt xU ntiy eh btntW brafSfhf bryl
neuf tU mltiz bfhLfgLsd. tufSF
nfhz msfis gagL tl sfgl tiuf.
bra
fhy ms

cwf

isahL

Lghl
ntiy
3

kwit
4

24 kneu bfhl xU eh btntW brafSF brytj


neufis 360 ghffshf khWnth.
8 # 3600 = 120 vW tlika
24
nfhzKila tlnfhz gF jid Ff ntL.
cwf neu 8 kneu vgjh

vdnt, cwfij FF tlnfhz gF ikanfhz 120.


Jnghynt, kw brafshd g, isahL, Lghl ntiy kW
kwit Mat tlnfhz gF ikanfhzf fzlgL,
tU mltiz jugLsd.
bra

fhy ms

ikanfhz ms

cwf

8 # 3600 = 1200
24

6 # 3600 = 900
24

isahL

3 # 3600 = 450
24

Lghl ntiy

3 # 3600 = 450
24

kwit

bkhj

24

4 # 3600 = 600
24
3600

tl sf glij mikj
e trnfg VnjD X MuKila tlij tiunth. tl
VnjD X Muij Kj tiunth. j Mu J tl ika
120 VgLJkhW ulh a tiunth. j tlnfhz gF
mkhzt cwfF bryl neuij FwJ.
aUJ ulh tl ika 90 VgLJkhW ulh
tlnfhz gFia msJ Fnwh. tl nfhz gF g
neuij FwJ.

284

33

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj

Jnghynt isahL neu, L ghlntiy br neu tiw


FF tlnfhz gFfis mikf. Wahf cs tlnfhz
gF kwitfhd neuij FF.
xbthU tlnfhzgFia kw tlnfhzgFUJ
ntWgL fhl Hlyh myJ gntW tzlyh.
g khzt xU eh
(24 kneu) brytj neuf

F:

tlsf gl, gntWgl jftf myJ gFf


tlnfhz gFfshf mikfgLsd. vyh tlnfhz gFf
TLjiy KG tl FF. tl ika cs nfhz 360 MdJ
xbthU tl nfhz gF msnfg fgLwJ. ij xo kw
nfhz msfis fzLnwh.
xU gF ikanfhz ms =

mgF k
360
bkhj k

y rkaf gFf ms rjjfshf bfhLfgoUfyh.


Jnghw ntisf ikanfhz ms =

mgF k
360
100

bfhLfgl tufSF Vw tl sfgl mikjYfhd


goiyf
1. xbthU gF ikanfhz msit nkfl Nuij
gagL fhz.
2. e trnfg VnjD X MuKila tl tiuf.
3. tlD ilahd X Mu tiuf.

285

34

www.errsm.org

www.errsm.org
4. ilkl MuJl Kj gF nfhzij tl ika
VgLJkhW ulhtJ Muij tiuf. nghJ ilF
tlnfhz gF Kj gFia FF. j ulhtJ
MuJl tl ika ulhtJ gF nfhzij
VgLJ mLj Muij tiuf. jnghJ ilF tl nfhz
gF ulhtJ gFia FF. J nghynt kw vyh gF
fS Ko tiu mtWFa tlnfhz gFfis tiua.
5. tlnfhz gFfis ntWgL fhl btntW tzl.
xbthU gF vij FwJ vgij vGj. tzf
FF gFf bgafis Fl.
6. FpL bfhLf.
7. tufSnfw jiy bfhLf.
bghGJ bfhLfgLs tufSF ca tl sfgl
ekF ilwJ.
vLJfhL 8.10
tU mltiz xU FLg khjhu tu, bry tuf
jugLsd.
tuf

cz

bryf (` )

4800

L
thlif
2400

cil

nr

1600

800

1000

ju
bryf
1400

nfhz msit gagL nkfl tufSF xU tl sfgl tiuf.

mltiz FlgLs xbthU tu ikanfhzij


tUkhW fzlyh.
tuf

bryf (`-)

cz

4800

4800 # 360 = 144


12000

L thlif

2400

2400 # 360 = 72
12000

cil

1600

800

1600 # 360 = 48
12000
800 # 360 = 24
12000

nr

1000

ju bryf

1400

1000 # 360 = 30
12000
1400 # 360 = 42
12000

bkhj

12000

360

ikanfhz ms

286

35

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj

eh tUkhW tl sf glid bgWnwh.


xU FLg khjhu tu bry gu

gl 8.10
vLJfhL 8.11
g W bghJnj (S.S.L.C.) xU g nj Kof
tUkhW bfhLfgLsJ.
nj Ko

Kj tF
nj
bgnwh

ulh
tF nj
bgnwh

khztf
rjj

25

35

_wh tF
nj
nj bgnwh bgwhnjh
30

10

nkfl tufis sf xU tl sfgl tiuf.

mgF rjj
njitahd gF ikanfhz =
360
100
ij gagL eh, btntW gFf ikanfhz msfis
tUkhW fhzyh:
nj Ko

khztf rjj

ikanfhz ms

Kj tF nj
bgnwh

25

25 # 3600 = 900
100

ulh tF
nj bgnwh

35

35 # 3600 = 1260
100

_wh tF
nj bgnwh

30

30 # 3600 = 1080
100

nj bgwhjtf

10

bkhj

100

10 # 3600 =
100

36
3600

287

36

www.errsm.org

www.errsm.org
tUkhW tl sfglij eh bgWnwh.
g W bghJnj (S.S.L.C.) Kof

gl 8.11

g 8.2
1. nfu nj Kndw jft mil kbgf
tUkhW FlgLsd :
ghl

My

fzF

kbgf

72

60

84

ma r_f ma
70

74

nkfl tufis sf xU tl sfgl tiua.

2. vlh tF 36 khztf csd. tf gntW mikf


cWduhf csd.
mikf

fzF

N.C.C

J.R.C

rhuz

khztf vif

12

10

nkfl tuij xU tl sf gl fhf.

3. xU khzt L cs khztf btntW bkh ngRgtf,


mtf tu tUkhW :
bkh
khztf
vif

j bjYF kiyahs

36

12

fdl

My

kw
bkhf

nkfl tuij fhL xU tl sfgl tiuf.

288

37

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj

4. xU g btntW tif bghGJ ngh <LgL vlh tF


khztf tuf tUkhW bfhLfgLsd.
tufSF xU tl sfgl tiuf.
bghGJnghF

ir

k bghik
brj

khztf vif

20

25

eld ehlf
27

28

r_f
eyg
20

5. X cnyhf fyit tU cnyhff fyJsd.


ij xU tl sf gl mf.
cnyhff

jf

<a

bt

jhu

Jjehf

60

100

80

150

60

vil (uh)

6. xU mLkid xUeh gidahd bghUfS, mt


iyfS nH bfhLfgLsd. jF xU tl sfgl
tiuf.
bghUf
iy (`)

rhjhuz buho

gHbuho

nf

fL

320

80

160

120

40

7. xU jf btplhs jf xWF bry bragl


bjhiffhd tu tUkhW:
tuf
bry bragl bjhif (`)

jh
25

ml flik sgu
12
6
9

cik
8

nkfl tufSF xU tl sfgl tiuf.

8. xU trh g brtjF MF bryf tUkhW :


tuf

yij
cGj

cu

ijf

bfhf

ghRj

bjhif (`)

2000

1600

1500

1000

1100

tiw tF xU tl sfgl tiuf.

9. xU Uffh rhiy cs 900 c thtdt tuf


tUkhW bfhLfgLsJ.
cdf
cdf
vif

fhL
gwitf
yFf
400

120

kw yth
yFf

yFf

Ctd

135

170

75

nkfl tufSF xU tl sfgl tiuf.

289

38

www.errsm.org

www.errsm.org
10. xU bjhrhiy X Mo cgahF 5 tifahd Cf
vif tUkhW bfhLfgLsd. tufis
xU tl sf gl Ff.
Cf
vif

Tl
3000

nkhl ig fh
4000
1500 1000

nt
500

11. X czbghU cs rJf tUkhW csd. fl


tufis xU tl sfgl tiuf.
rJ
bghUf
rjj

uj

bfhG

30

10

fhngh
iAnu
40

itl
15

jhJ
c
5

12. xU g cs khztf U Ritahd I tiff


rjjf tUkhW bfhLfgLsd.
tiff

rhny

btyh

uhbg

kw
eWkzf

khztf U
tiff rjj

40

30

20

10

ij xU tl sf gl tiuf.

13. xU gF khztf tUif jU nghFtuJ Kiw tUkhW


bfhLfgLsd.
nghFtuJ
elJ
ngUJ to
Tl fh
Kiw
tUj
40
30
15
10
5
khztf rjj
ij xU tl sfgl cjl Ff.

14. U. uh# gh j tUkhd 20% I L thliffhf,


30% I czfhf, 10% I j FHijf f bryfhf
brytwh. 25% I nrwh. vaij kw brydfS
fhf bry brwh. tiw sf xU tl sfgl tiuf.
15. xU khy gntW tif bjh brgtf tuf tU
mltiz bfhLfgLsd.
bjhyhs
f
tiff
rjj

gLnth
40

trha
bjh
tf
bjhyh
rhiy
bjhyh
sf
g nth
sf
25
12.5
10

w
12.5

nkny bfhLfgLs jftfSF xU tl sf tiugl tiuf.

290

39

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj

8.5 ika iy nghF msitf (Measures of Central Tendency)


ulbgw mf msyhd tufis mltizgLa dU,
mgut bghJ tot bjthf bjtJ iy. nkY bjthd tot
bja ntLkhdh mj bkhj tufis xU j vzh FJ
brhy ntL. mgogl viz R mf msyhd tuf
Ujh. mj vnz tuf gfis bfhoUF. mj
tifahd vfis ikaiy nghF msitf vg. mjkhd y
msitf
(i) TL ruhr (Arithmetic Mean)
(ii) iliy (Median)

kW

(iii) KfL (Mode)

8.5.1 TL ruhr (A.M)


flj kf TL bjhifF, kf vifF
cs jij TL ruhr vnwh.

8.5.1. (m) bjhFfglhj tufSF TLruhr


x1, x2, x3, g, xn vw n kfis bfhl kh x v mj TL

ruhria x vW Fngh.
x + x2 + x3 + g + xn
x = 1
n
nuf vGjha it
fj kh vnwh. J
TL
gyid
Ff
ga

Fpil Jbfhnth
3

/n

= 3 + 4 + 5 + 6 = 18

n=3
4

/ 2n

/x

n=2
3

/5

i=1

myJ Rxi vW Fg.

= 2 2 + 2 3 + 2 4 = 18
=

k=1

/ 5 k0

k=1

= 5 10 + 5 20 + 5 30

bghGJ TLruhr
x = Rxi .
n

= 1+2+3=6

k=1
6

gLjgL. Fpo x1, x2, x3, g, xn


Ma vf Tlgyid

/k

= 5 + 5 + 5 = 15
4

/ ^ k - 1h =

K=2

(2 1) + (3 1) + (4 1) = 6

F:
TL ruhr, ruhr (Average) myJ kk (Mean) vW miHfgLwJ.

291

40

www.errsm.org

www.errsm.org
vLJfhL 8.12
xU nj 10 khztf bgw kbgf

15, 75, 33, 67, 76, 54, 39, 12, 78, 11 v, j TL ruhria fhf.

F, n = 10
TL ruhr = x = 15 + 75 + 33 + 67 + 76 + 54 + 39 + 12 + 78 + 11
10

x = 460 = 46.
10

vLJfhL 8.13
9, 6, 7, 8, 5 kW x Mat ruhr 8 v x k fhf.

F bfhLfgl kf 9, 6, 7, 8, 5 kW x,

n = 6.

Nugo, TL ruhr = x = 9 + 6 + 7 + 8 + 5 + x = 35 + x
x =8
Mjyh, 35 + x = 8
6
vdnt, 35 + x = 48

x = 48 35 = 13.
vLJfhL 8.14
xU tFYs 10 khztf ruhr cau 166 br.. vd
fzlglJ. jftfis rghFnghJ xU k 150 br..F gyhf
160 br.. vW FlglJ fLofglJ v rahd ruhr cauij
fhf.

F, x = 166 br.. kW n = 10.


x = Rx = Rx
n
10
166 = Rx myJ x
= 1660
10
jtwhd TLj = 1660
rahd TLj = jtwhd TLj jtwhd k + rahd k
= 1660 160 + 150 = 1650
rahd ruhr cau = 1650 = 165 br..
10

8.5.1 (M) bjhFfgl tufSF TLruhr fhQj


bfhLfgl tufSF TL ruhr fhQ U tfshtd:

(i) neuo Kiw kW (ii) cnjr ruhr Kiw

292

41

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj

(i) neuo Kiw TL ruhr fhz


fbt gut xiw vLJ bfhnth
kh

x1

x2

x3

xn

fbt

f1

f2

f3

fn

j mltiz sf tUkhW:
x1 vgJ f1 Kiw
x2 vgJ f2 Kiw
x3 vgJ f3 Kiw
ggggg
ggggg
xn vgJ fn Kiw csd vgij FwJ.
x vw kh ntWgl kf x1, x2, x3, g, xn MF. F N vgJ
khf fbtf bkhj vif MF.
n

mjhtJ f1 + f2 + f3 + g + fn = N ((myJ)

i=1

fi = N

vdnt, bkhj TLj = ^ x1 + x1 + x1 + gf1 Kiw


Kiwh + ^ x2 + x2 + x2 + gf2 K
Kiw
iwh +
..... + ^ xn + xn + xn + gfn Kiw
Kiwh
= f1 # x1 + f2 # x2 + g + fn # xn = Rffi xi
F, x =

flagl kf TLj
Rff x
= i i
Rffi
flagl kf vif
Rfx
fx Rfx
fx
=
,
Rff
N

x =

F N = Rff..

vLJfhL 8.15
neuo Kiw fl tufSF TL ruhria fzLf.
x

10

15

20

25

30

fx

20

10

50

15

105

20

80

25

75

30

60

bkhj N = 25

Rfx
fx = 390

Rff x
N
= 390 = 15.6
25

TL ruhr, x =

293

42

www.errsm.org

www.errsm.org
(ii) cnjr ruhr Kiw TLruhr fhz
nkfl vLJfho vf adthf csd. vdnt F
bgUf gy vjhf fhzgLwJ. bga vfshf U, bgUfgy
fhgJ fodkhF. nkY iH tu th csJ.
kbwhU va t Kiw fodij fyh. Kiw xU
bghUjkhd v A I cnjrkhf vLJ bfhnwh. j v cnjr
ruhrahF.
cnjr ruhr A UJ xbthU kh x1, x2, x3, g, xn yff
Kiwna d1, d2 , d3, , g, dn vd fzLnwh.
mjhtJ d1 = x1 - A , d2 = x2 - A , d3 = x3 - A ,g,ddn = xn - A
bghGJ d1, d2 , d3, , g, dn tiw Kiwna f1 , f2 , f3, g, fn M bgUf.
bghGJ Rfd
fd fhzyh. TL ruhria tU Nu _y fhzyh.
TLruhr

x = A+

Rfd
fd
Rff

x = A+

Rfd
fd
(A vgJ cnjr ruhr, N = R f )
N

bghGJ vLJfhL 8.15 cs tufSF eh cnjr ruhr


Kiw TL ruhr fhngh.
cnjr ruhr A = 15 vf
x
5

f
4

d=xA
10

fd
40

10

25

15

20

20

25

10

30

30

15

30

bkhj N = 25

Rfd
fd = 15

Rfd
fd
N
= 15 + 15 = 15 + 3 = 75 + 3 = 78 = 15.6
25
5
5
5
8.5.2 vill TL ruhr (Weighted Arithmetic Mean)
TLruhr = x = A +

y rkaf khf, gntWgl vill Toajhf mik.


j NiyY TLruhria (A.M.) fhz aY. ij eh
vill TL ruhr vnwh (W.A.M).

294

43

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj

vLJfhlhf x1 vw kh w1 vw villD, x2 vw kh w2 vw
villD, Wahf xn vw kh wn vw villD, bfhLfgoUjh
vill TLruhr W. A. M. =

w1 x1 + w2 x2 + w3 x3 + g + wn xn
= Rwx vW
w1 + w2 + w3 + g + wn
Rw

tiuaWfgLwJ.
vLJfhL 8.16
tU tufSF vill TL ruhr fhf.
cz
bghUf

ms (..) wi

25

rfiu
vbz

12
8

xU nyh uh
iy ( ` ) xi
30
30
70

F x kf bfhLfgl cz bghUf iyahf,


t rgjgl msf (.) vilfshf mikJsd.
Mjyh, vill TL ruhr (W.A.M) =

w1 x1 + w2 x2 + w3 x3 + g + wn xn
w1 + w2 + w3 + g + wn

70 = 1670
= 25 # 30 + 12 # 30 + 8 # 7
25 + 12 + 8
45
= ` 37.11 .
8.5.3 iliy (Median)
ikaiy nghF msf iliy xW MF.
8.5.3 (m) bjhFfglhj tuf iliy fhz
iliy msit tUkhW fzlyh.
Kj, eh vLJbfhl tufis VWtir myJ wF
tir mikngh.
(i) tuf vif xiwgil v v j eL cW
iliy msthF.
cjhuz: 33, 35, 39, 40, 43 vgdt eL cW 39. vdnt
j iliy 39 MF.
(ii) tuf vif uilgil v v U ka
kf ruhrna mt iliy msthF.
cjhuz: 33, 35, 39, 40, 43, 48 v iliy = 39 + 40 = 39.5
2
F: iliy msF vjid tuf csdnth
mnj vifyhd tuf mjF nk UF.

295

44

www.errsm.org

www.errsm.org
vLJfhL 8.17
17, 15, 9, 13, 21, 7, 32 Mat iliy fhf.

kfis VW tir mikjh 7, 9, 13, 15, 17, 21, 32 vd ilwJ.


F, n = 7 (xiwgil v)
iliy = eLk
= ` n + 1 j k = ` 7 + 1 j k
2
2
= 4 M l cs v
vdnt, iliy = 15
vLJfhL 8.18
xU bf isahL u vLj Xlf tUkhW
13, 28, 61, 70, 4, 11, 33, 0, 71, 92. t iliy fhf.

Xlfis VWtir mikngh 0, 4, 11, 13, 28, 33, 61, 70, 71, 92.
F n = 10 (uil v)
F, U ka kf csd. mit 28, 33 MF.
iliy = 28 + 33 = 61 = 30.5 .
2
2
8.5.3 (M) bjhFfgl tufSF iliy fhz
F fbt (Cumulative frequency)
xU fbt goa F fbt vgJ mj ilbt
tiu cs fbtf TLj MF.
vLJfhL 8.19
50 khztf bgw kbgfSfhd iliy fhf.
kbgf

20

27

34

43

58

65

89

khztf vif

11

12

kbgf
( )
(x
20

khztf
vif (f
(f)
f)
2

fbt
F
2

27

(2 + 4 = ) 6

34

(6 + 6 = ) 12

43

11

(11 + 12 = ) 23

58

12

(23 + 12 = ) 35

65

(35 + 8 = ) 43

89

(43 + 7 =) 50

296

45

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj

F bkhj fbt, N = Rff = 50


N = 50 = 25.
2
2
N
iliy = ` j MtJ k = 25 MtJ cW k
2
Mdh, 25 MtJ cW F fbt u cs 35 vw l
csJ. jF bjhlghd k 58.
vdnt, iliy = 58.
8.5.4 KfL (Mode)
KfL xU ikanghF ms MF.
KfL tUkhW fzlgLwJ.
8.5.4 (m) bjhFfglhj tuf KfL (jjahd tuf)
j bjhFahf mikJs kf fz vj xU kghdJ
mf vif Uwnjh mJ jugl tuf KfL
vdgL.
vLJfhL 8.20
2, 4, 5, 2, 1, 2, 3, 4, 4, 6, 2 Mat KfL fhf.

nkny cs tuf 2 f mf jlitahf 4 Kiw tJsJ.


vdnt, KfL = 2.
vLJfhL 8.21
22, 25, 21, 22, 29, 25, 34, 37, 30, 22, 29, 25 Mat KfL fhf.

F 22 _W Kiw, 25 _W Kiw mikUwd.


vdnt 22, 25 Ma uLnk KfLf MF.
vLJfhL 8.22
15, 25, 35, 45, 55, 65 Mat KfL fhf.

F xbthU vQ xnu Kiw jh tJsJ. vdnt jugl


tufSF KfL iy.
8.5.4 (M) bjhFfgl tuf KfL (fbt gut)
jugl tufis xGFgL xU fbt goa
mikjh, mf fbtiz bfhl , KfL vdgLwJ.
cs kh k KfL vdgL.

297

46

www.errsm.org

www.errsm.org
vLJfhL 8.23
tU fbt goaYF KfL fhf.
250
10

T ( ` )
bjhyhsf vif

300
15

350
16

400
12

450
11

500
13

bjhyhsf
vif

T ( ` )
250

10

300

15

350

16

400

12

450

11

500

13

nkfl mltizUJ bgU fbt 16 MF. jF Vw


kh k (T) ` 350. vdnt, KfL 350 MF.

xU KfL
(Uni modal)
bfhLfgl
tufSF
xnu xU KfL
kL U
mjid
xU KfL
vg.

U KfLf
(Bi modal)
bfhLfgl
tufSF
U KfLf
kL U
mjid
U KfLf
vg.

_W KfLf
(Tri modal)
bfhLfgl
tufSF
_W KfLf
kL U
mjid
_W KfLf
vg.

vLJfhL :
10, 15, 20, 25,
15, 18, 12, 15.
KfL 15.

vLJfhL :
20, 25, 30, 30,
15, 10, 25.
U KfLf
25, 30

vLJfhL :
60, 40, 85, 30, 85,
45, 80, 80, 55, 50,
60.
_W KfLf
60, 80, 85.

g KfLf
(Multi modal)
bfhLfgl
tufSF
_WF
nkgl
KfLf
U
mjid g
KfLf vg.
vLJfhL :
1, 2, 3, 8, 5, 4, 5,
4, 2, 3, 1, 3, 5, 2,
7, 4, 1.
g KfLf
1, 2, 3, 4, 5.

298

47

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj

g 8.3
I. TLruhr fhQ fzFf
1. TL ruhr fhz 2, 4, 6, 8, 10 , 12, 14, 16.

2. 18, 41, x , 36, 31, 24, 37, 35, 27, 36 t ruhr 31 v x k


vd?

3. xU tF 20 khztf csd. tfS 5 khztf jyh

76 kbgfS, 7 khztf jyh 77 kbgfS, 8 khztf


jyh 78 kbgfS bgWsd. tF ruhr kbg fhf.

4. xU tF cs 20 khztf ruhr cau 160 br. vd

fzlglJ. rghF nghJ 152 br. vgij 132 br. vd jtwhf


vLJ bfhsgljhf bja tjJ. rahd ruhr cau fhz.

5. tU tufSF TL ruhria fzl.


x
f

15
12

25 35 45
20 15 14

55
16

65
11

75
7

85
8

6. 40 khztf bfhl xU tF gntW taJfis cila


khztf vif tU mltiz bfhLfgLsJ.
khztf ruhr taij fhz.
taJ (MLf)
13 14 15 16 17
18
khztf vif 3 8 9 11 6
3
7. tU tufSF TL ruhr fzLf.
kbgf
65 70 75 80 85 90 95 100
khztf vif
6 11 3 5 4 7 10
4
8. xU bjhrhiyYs 12 bjhyhsf vilf fl
mltiz bfhLfgLsd. mtf ruhr vilia fhz.
vilf (..)
60 64 68 70 72
bjhyhsf vif
3 4 2 2 1
9. xU FLgF xU khjF njitahd bghUf fl
mltiz bfhLfgLsd. njitahd vil msfS
bfhLfgLsd. vill TL ruhria fzl.
1 nyh iy

bghUf

vil (..)

25

30

nfhJik

20

gUf

60

fhff

25

vbz

65

( `)

299

48

www.errsm.org

www.errsm.org
10. nH bfhLfgLs tufSF vill TL ruhr fhf.

KfR kh

bghUf
vif
2

bghU x
iy ( ` )
45.00

nrh

12.00

vGJbghU
fj fU bgof

5
4

15.00
25.50

bghUf

II. iliy fhQ fzFf


1. tU kfSF iliy fhf.
(i) 83, 66, 86, 30, 81.
(ii) 45, 49, 46, 44, 38, 37, 55, 51.
(iii) 70, 71, 70, 68, 67, 69, 70.
(iv) 51, 55, 46, 47, 53, 55, 51, 46.
2. fl tufSF iliy fhf.
x
f

1
9

2
11

3
5

4
6

5
8

6
1

7
3

8
7

3. xU tFYs 50 khztf cauf (br.) tUkhW


bfhLfgLsd.
cau (br..)
khztf vif

156 155
8
4

154
6

153
10

152
12

151
3

150
7

t iliy fhf.

4. 60 nehahf jaf XX f glfis MuhjnghJ ilj


jftf tUkhW. t iliy fhf.
ja l (..)
nehahf vif

130 131 132 133


7
9
15 12

134 135
6
11

5. 43 bjhyhsf khj rgs fl mltiz


bfhLfgLsJ. iliy msit fhf.
khj rgs ( ` )
bjhyhsf vif

4000
7

5500 6000 8250 10,000 17,000 25,000


5
4
3
13
8
3

III. KfL fhQ fzFf


1. tU tufSF KfL fhz.
i) 74, 81, 62, 58, 77, 74.

iii) 43, 36, 27, 25, 36, 66, 20, 25.

ii) 55, 51, 62, 71, 50, 32.

vi) 24, 20, 27, 32, 20, 28, 20.

300

49

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj

2. tU fbt mltiz gutYF KfL fhf.


x
f

5
14

10
25

15
37

20
16

25
8

30
5

3. tU tufSF KfL fhf.


btgiy c
ehf vif

29
7

32.4
2

34.6
6

36.9 38.7
4
8

40
3

4. X M tU msfSs rilfSF mf njit Ugjhf


bja tUwJ. t KfL fhf.
ms
egf vif
(mJ bfhoUngh)

38

39

40

41

42

43

44

27

40

51

16

14

IV. TLruhr, iliy kW KfL fhQ fzFf


1. tU fbt mltizF TL ruhr, iliy ms
kW KfL fhf.
x
f

10
5

20
12

25
14

30
15

37
10

55
4

2. xU FGk ntiy brnth taJ, vif tUkhW


bfhLfgLsd.
taJ (MLf)
Mf vif

19
13

21
15

23
20

25
18

27
16

29
17

31
13

t TL ruhr, iliy kW KfL fhf.

3. 20 khztf vilf tU mltiz bfhLfgLsd.


47
vil (..)
khztf vif 4

50
3

53
7

56 60
2 4

t TL ruhr, iliy kW KfL fzLf.

301

50

www.errsm.org

www.errsm.org

51

www.errsm.org

www.errsm.org
ilf
maha 1
g 1.1
1. i) A

ii) C

iii) B

2. i) gkhW g

iv) D

v) A

ii) nrg

iv) Tl rk

v) Tl jiy

3. i) gkhW g

ii) bgUf rk

iii) bgUf jiy

iii) gkhW g

iv) nr

v) bgUf nk TlYfhd gL g
6. i) - 505
252

ii) - 1
14

g 1.2
1. i) 13
15

ii)

2. i) 31 , 51
70 140

ii) 111 , 243


110 220

3. i) 3 , 5 , 9
8 16 32

23
84

iii) 117
176

iv) 53
24

iii) 17 , 9
30 20

iv) - 1 , 1
24 12

ii) 41 , 83 , 167
60 120 240

iii) 7 , 1 , - 5 iv) 5 , 11 , 23
12 8 48
48 96 192
F: nkfl 1, 2, 3 Ma fzFfSF cs rahd ilfS xW kLnk jugLsJ.

g 1.3
1. i) A

ii) B

iii) C

iv) A

v) B

2. i) 2 7
24
vi) 4 23
32
g 1.4
1. i) C

ii) 16
17

iii) 11
32

iv) 1 7
18

v) - 8
19

vii) 4
ii) B

iii) A

iv) D

v) C

vi) A

vii) B

viii) B

ix) B

x) D

iii) 625

iv)

2. i) - 1
64
vi) 54

ii)

1
64

vii) 1

viii) - 5 41
60

viii) 256 pq

2
675

ix) 231

1
322
x) 5 1
3

v)

303

52

www.errsm.org

www.errsm.org
3. i) 5

ii) 1
2

iii) 29

iv) 1

v) 5 1
16

4. i) m = 2

ii) m = 3

iii) m = 3

iv) m = 3

5. a) i) 4

ii) 4

iii) 256

iv) 64

5. b) i) 4

ii) 2187

iii) 9

iv) 6561

v) m = 6 vi) m = 1
4
v) 1
4
v) 1
9

vi)

6
721

g 1.5
1.

(ii), (iii), (v) Mait tf vf my.

2. i) 4

ii) 9

iii) 1

3. i) 64

ii) 16

iii) 81

iv) 5

v) 4

4. i) 1 + 3 + 5 + 7 + 9 +11 + 13 ii) 1 + 3 + 5 + 7 + 9 + 11 + 13 + 15 + 17
iii) 1 + 3 + 5 + 7 + 9

iv) 1 + 3 + 5 + 7 + 9 + 11 + 13 + 15 + 17 + 19 + 21

5. i) 9
64

ii) 49
100

iii)

6. i) 9

ii) 49

iii) 0.09

7. a) 42 + 52 + 202 = 212
52 + 62 + 302 = 312

1
25

iv) 4
9
iv) 4
9

961
1600
v) 9
16
v)

vi) 0.36

b) 10000200001
100000020000001

62 + 72 + 422 = 432
g 1.6
1. i) 12

ii) 10

iii) 27

iv) 385

2. i) 3
8
3. i) 48

ii) 1
4
ii) 67

iii) 7

iv) 4

iii) 59

iv) 23

v) 57

vi) 37

vii) 76

viii) 89

ix) 24

x) 56

4. i) 27

ii) 20

iii) 42

iv) 64

v) 88

vi) 98

vi) 77

viii) 96

ix) 23

x) 90

5. i) 1.6

ii) 2.7

iii) 7.2

iv) 6.5

v) 5.6

vii) 3.4

viii) 0.043

vi) 0.54
6. i) 2

ii) 53

iii) 1

iv) 41

v) 31

7. i) 4

ii) 14

iii) 4

iv) 24

v) 149

304

53

www.errsm.org

www.errsm.org
8. i) 1.41
9. 21

ilf

ii) 2.24

iii) 0.13

iv) 0.94

v) 1.04

10. i) 15
56

ii) 46
59

iii) 23
42

iv) 1 13
76

g 1.7
1. i) A

ii) C

iii) B

iv) A

v) B

vi) D

vii) A

viii) A

ix) A

x) D

2. ii) 216

iii) 729

v) 1000

3. i) 128

ii) 100

v) 72

4. i) 3

ii) 2

iii) 5

iv) 3

v) 11

5. i) 3

ii) 2

iii) 3

iv) 5

v) 10

6. i) 9

ii) 7

iii) 8

iv) 0.4

v) 0.6

vi) 1.75
7.

vii) 1.1

vi) 625
vi) 5

viii) 30

2.7 br..

g 1.8
1. i) 12.57
iv) 56.60
2. i) 0.052
iv) 0.133 uh
3. i) 250

ii) 150

v) 36 yrf
4. i) 22

ii) 777

ii) 25.42 ..

iii) 39.93

v) 41.06

vi) 729.94 ..

ii) 3.533 ..

iii) 58.294

v) 365.301

vi) 100.123

iii) 6800

iv) 10,000

vi) 104 nfhof


iii) 402

iv) 306

v) 300

vi) 10,000

g 1.9
1. i) 25, 20, 15
iv) 7.7, 8.8, 9.9

ii) 6, 8, 10

iii) 63, 56, 49

v) 15, 21, 28

vi) 34, 55, 89

vii) 125, 216, 343


2. a) 11 jhtf

b) 5 jhtf

305

54

www.errsm.org

www.errsm.org
3. a) 10MtJ tirfY cs Mf = 55Mf
b) 210 Mf
1
1

tir
bkhj Mf

2
3

3
6

4
10

5
15

6
21

7
28

8
36

9
45

maha 2
g 2.1
1. i) C

ii) B

vi) D

vii) C

2.

iii) A

v) D

t. v

cWf

khf bfGf

i)

3 abc
5 ca

3
5

ii)

1, x, y2

kh cW, 1, 1

3x y
3xyz
y2
7

3
3
1
kh cW

2 pq

- 5 qr
7

-5
7

qp

x
2
-y
2

1
2
-1
2

0.3 xy

0.3

iii)

iv)

v)

3.

iv) A

XUW nfhit : 3x2


<UW nfhitf : 3x + 2, x5 7, a2b + b2c , 2ll + 2m.
_UW nfhitf : x2 4x + 2, x2 + 3xy + y2, s2 + 3st
st 2t2

4. i) 5x2 x 2

ii) 2x2 + x 2

v) 2 (a2 + b2 + c2 + ab + bc + ca)

iv) 0
5. i) a

ii) 4x 18
18y

iv) x2 + 5x2 + 3x + 1
6.

i) 7, 5

iii) 3tt2 2tt 3

ii) 13, 1

iii) 5ab 7bc + 13ca

v) 5x2y 9xy 7x + 12
12y + 25
iii) 7, 1

iv) 8, 1

v) 8, 2

306

55

www.errsm.org

www.errsm.org

ilf

g 2.2
1. i) 21 x

ii) 21 xy iii) 15a2b iv) 20a3

vii) x4y7

viii) a2b2c2

ix) x3y2z2

v) 2 x7
3

vi) x3y3

x) a3b3c5

2.
Kjyh XUWnfhit "
ulh XUWnfhit .

2x

3y

4x2

5xy

7x2y

6x2y2

2x

4x2

6xy

8x3

10x2y

14x3y

12x3y2

3y

6 xy

9 y2

12 x2y

15 xy2

21 x2y2

18 x3 y3

4x2

8x3

12 x2y

16 x4

20 x3y

28x4y

24 x4y2

5 xy

10 x2 y

15 xy2

20 x3y

25 x2y2

35 x3y2

30x3y3

7 x2y

14 x3y

21 x2y2

28 x4 y

35 x3 y2

49 x4 y2

42 x4y3

6x2y2

12x3y2

18 x2y3

24 x4 y2

30 x3y3

42 x4 y3

36 x4 y4

ii) 72 xyz

3. i) 30a7
vi) l2 m3 n4

iii) a2b2c2

iv) 72m7 v) x3y4z2

vii) 30 p3q

4. i) 8a23

ii) 2x3 3x + 20

iii) 3x2 + 8xy 3y2

iv) 12x2x
x6
x6

iv) - 5 a3 b3
4
5. i) 2a3 3a2b 2ab2 + 3b3

ii) 2x3 + x2y xy2 + 3y3

iii) x2 + 2xy + y2 z2

iv) a3 + 3a2b + 3ab2 + b3 v) m3 n3

6. i) 2 ((x2 2xy + yz xz y2)

ii) 17a2 + 14ab 21ac

g 2.3
1. i) C

ii) D

2. i) x2 + 6x + 9
iv) a2 2 + 12
a
vii) 4ll2 9m2
3. i) x2 + 11x + 28
iv) 64x2 56x + 10
vii) a2 + c

x+y
ma + 1
xy
xy

iii) B

iv) D

v) A

vi) B

ii) 4m2 + 12m + 9

iii) 4x2 20x + 25

v) 9x2 4

vi) 25a2 30 ab + 9b2

viii)

9 x2
16

ii) 25x2 + 35x + 12

1 - 1
x2
y2
iii) 49x2 99y2
ix)

x) 9991

v) 4m2 + 14 mn + 12n2 vi) x2y2 5xy + 6


viii) 4 + 2x 22y xy

307

56

www.errsm.org

www.errsm.org
4. i) p2 2 pq + q2
iv) 25x2 40x + 16

ii) a2 10a + 25

iii) 9x2 + 30x + 25

v) 49x2 + 42xy + 99y2

vi) 100m2 180mn + 81n2


viii) x2 2 + 12
x

vii) 0.16a2 0.4ab + 0.25 b2


ix) x2

y2
xy
+
9
3

5. i) 10609
vii) 9984

ii) 2304
viii) 896

7.

ab = 9 , a2 + b2 = 4 1
4
2

9.

625

x) 0.08
iii) 2916

iv) 8464

v) 996004 vi) 2491

ix) 6399

x) 7.84

xi) 84

xii) 95.06

8. i) 80, 16, ii) 196, 196

x3 + (a + b + c) x2 + (ab + bc + ca) x + abc.

10.

g 2.4
1. i) C

ii) D

2. i) 3 ((x 15)
iv) 44y (5y
(5 2 3)
vii) 9m (2m2 5n2)

iii) A

iv) C

v) B

ii) 7 ((x 2y
2 )

iii) 5 a (a + 7)

v) 5ab (3a + 7)

vi) pq (1 r)

viii) 17 (ll2 + 5m2)

ix) 3x2 (2xy 44y + 5x2)

x) 2a2b (a3b2 7b + 2a)


3. i) a (2b + 3) + 2b (or) 2b (a + 1) + 3a

vi) (a + b) (ax + by + c)

ii) (3x 2) (2
(2y 3)

vii) (ax b)) ((x2 + 1)

iii) ((x + y) (3y + 2)

viii) ((x y) (m n)

iv) (5b x2) (3b 1)

ix) (2m2 + 3) (m 1)

v) (ax + y) (ax + b)

x) (a + 11b) (a + 1)

4. i) (a + 7)2

ii) ((x 6)2

iii) (2
(2p + 5q)) (2
(2p 5q)

iv) (5x 22y)2


2
vi) ` x + 1 j
3

v) (13m + 25n) (13m 25n)


vii) (11a + 7b)2

viii) 3x (x
( + 5) ((x 5)

ix) (6 + 7x)(6 7x)

x) (1 3x)2

308

57

www.errsm.org

www.errsm.org

ilf

5. i) ((x + 3) ((x + 4)

ii) ((p 2) ((p 4)

iii) (m 7) (m + 3)

iv) ((x 9) ((x 5)

v) ((x 18) ((x 6)

vi) (a + 12) (a + 1)

vii) ((x 2) ((x 3)

viii) ((x 22y) ((x 12


12y)

ix) (m 24) (m + 3)

x) ((x 22) ((x 6)

g 2.5
3
1. i) x
2
v) 5 xy
3

ii) 66y

iii) 2 a2b2c2
3

iv) 7m 6

ii) 3x3 5x2 7

iii) 5 x2 2x + 3
2
2

vi) 9ll2 m3 n5

2. i) 55y2 44y + 3
iv) x + y 7
3. i) ((x + 5)

v) 8x3 44y2 + 3xz3.


ii) (a + 12) iii) ((x 2) iv) (5m 2n)

v) (2a + 3b) vi) (a2 + b2) (a + b)


g 2.6
1. i) x = 6
vi) x = 6
2. i) 18
v) 12, 9

ii) y = 7
vii) x = 2

iii) y = 4

iv) x = 12

viii) x = 12 ix) x = 6

v) y = 77
x) m = 6
7

ii) 29, 30, 31

iii) l = 19, b = 11

vi) 45, 27

vii) 4000

iv) 12, 48
viii) 3
5

ix) e jnghija taJ 15 MLf,

x) ` 3,00,000

nk jnghija taJ 45 MLf.

maha 3
g 3.1
1. i) D

ii) C

iii) B

2. i) 200

ii) 20,000 ..

iii) ` 1,550

iv) 50 lf
3. ` 40,000
5. i) 90%
6.

iv) B

v) A

v) 95%

vi) 93%

v) ` 50
4. 3750

ii) 94%

iii) 98%

iv) 88%

7. ` 9,000

8. ` 1,020

309

58

www.errsm.org

www.errsm.org
9.

180, 1320

11. i) 26,100
13.

10. 6 ,.
ii) 5,220

12. 25%, ` 8,600

n#hfh fz 20% mfkhf bgwh.

g 3.2
1. i) ` 7490

ii) ` 500

iii) ` 9,000

14. ` 6,250

iv) ` 2,246

15. 20%

v) ` 6,57,500

2. i) yhg ` 64, yhg% = 20%


ii) yhg` 200, yhg % = 8%
iii) el ` 19, el % = 5%
iv) . = ` 38, el % = 5%
v) . = ` 5,500, yhg % = 10%.
3. i) ` 787.50

ii) ` 1,260

4. ` 1,200
7. ` 22,80,000
9. 11 1 %
9
g 3.3
1. i) A

iii) ` 2,835

5. 33 1 %
3
8. ` 34,40,000

6. 25%

10. bkhj yhg ` 113.68


ii) D

iii) B

iv) B

v) C

2.

` 360

3. ` 8,000

4. ` 49,220

5.

` 18,433.40

6. ` 4,950

7. ` 13,000

8.

33%

9. ` 9,832.50

11.

10. 20%

xU rilF ` 1,310.40

12. i) jSgo bjhif = ` 460; .. = ` 1,840


ii) jSgo bjhif = ` 35; jSgo j = 25%
iii) F. = ` 20,000; jSgo bjhif= ` 4,000
iv) jSgo j = 5%; jSgo bjhif = ` 725
v) jSgo bjhif = ` 403; . = ` 2,821
g 3.4
1. i) A = ` 1,157.63, to bjhif = ` 157.63
ii) A = ` 4,840, to bjhif = ` 840
iii) A = ` 22,869, to bjhif = ` 4,869
2.

` 2,125

3. i) ` 88,200

ii) ` 4,410

310

59

www.errsm.org

www.errsm.org

ilf

4.

A = ` 27,783, TL to = ` 3,783

5. ` 9,826

6.

TL to = ` 1,951

8. ` 36,659.70

9. i) ` 92,400

7. ` 20,000

ii) ` 92,610, ahr = ` 210

10.

`6

11. ` 25

13.

R#h mfkhf brYa bjhif ` 924.10 14. P = ` 1,25,000

15.

2 tUlf

g 3.5
1. 2,205
4. 5,31,616.25

12. ` 2,000
16. 10%

17. 10%

2. ` 2,55,150

3. ` 46,000

5. 5,415

6. ` 20,000

7. 10,000
g 3.6
1. ` 27,000
4. ` 200
7. ` 19,404
g 3.7
1. 24 ehf

2. ` 86,250
3. ` 10,800
5. 9%
6. ` 1,250
8. khj jtiz = ` 875, bkhj bjhif=`8,750
2. 10; 1250

3. mRnfhngh vif 36
4. 15 ntiyahf

5. 24 ehf

g 3.8
1. 3 ehf 2. 30 ehf3. 2 ehf
5. A = ` 360, B = ` 240

6. 6 ehf

6. ` 192
4. 12 lf
7. 1 k

maha 4
g 4.1
1. i) C
vi) D

ii) B

iii) A

iv) D

v) A

vii) B

viii) C

ix) A

x) C

2. i) 180 br.., 1925 br.2 ii) 54 br.., 173.25 br.2


iii) 32.4 , 62.37 2
3. i) 7.2 br.., 3.08 br.2

iv) 25.2 , 37.73 2


ii) 144 br.., 1232 br.2

iii) 216 br.., 2772 br.2 iv) 288, 4928 2


4. i) 350 br.., 7546 br.2 ii) 250 br.., 3850 br..2
iii) 150 , 1386 2
5.

77 br.2, 38.5 br.2

iv) 100 , 616 2


6. ` 540
311

60

www.errsm.org

www.errsm.org
g 4.2
1. i) 32 br..

ii) 40 br..

iv) 40 br..
2. i) 124 br.

iii) 32.6 br..

v) 98 br..
ii) 25 br. 2

iv) 49.14 br. 2

iii) 273 br. 2

v) 10.40br. 2

3. i) 24 2
iv) 10.5 br. 2

ii) 284 br. 2

iii) 308 br. 2

v) 135.625 br. 2

vi) 6.125 br. 2

4.

770 br. 2

5. 1286 2

6. 9384 2

7.

9.71 br. 2

8. 203 br. 2

9. 378 br. 2

10. i) 15,100 2

ii) 550000 2

maha 5
Uj g
1. y = 52

2. x = 40

4. x = 40

3. +A = 110

5. x = 105

6. i) xj nfhzf ii) xW l nfhzf iii) xj nfhzf


g 5.1
1. i) B

ii) A

x = 65

2.

iii) A

iv) B

v) A

3. x = 42

5. i) x = 58, y = 108

ii) x = 30, y = 30

iii) x = 42, y = 40

x = 153, y = 132, z = 53.

6.

g 5.2
1. i) C ii) C

iii) C

iv) C

v) B

vi) A

vii) B

2. x = 66, y = 132

3. x = 70

4. x = 15, y = 55

7. x = 30, y = 60, z = 60

g 5.3
1.

i) D

ii) C

iii) A

iv) B

2. Fiwj sKila gf BC
3. QR = 26 br..

4. brnfhz Knfhzij mikF.

5. QR = 5 br..

6. x = 9

7. FJ nfho s x = 5 3 br..
8. M

9. 2 5
51 mo

g 5.4
1.

i) D

ii) D

iii) C

2. Mu = 5 br..

312

61

www.errsm.org

www.errsm.org

ilf

maha 7
g 7.1
2. i) Kj fhgF

ii) ulh fhgF

iii) _wh fhgF

v) y-m
--m J

iv) ehfh fhgF

vi) x-m
--m J

vii) x-m
--m J

ix) Kj fhgF

viii) _wh fhgF

x) ulh fhgF

3.

A
B
C
D
E
F
G
H
O
6.

mRuf

y - m J
ulh fhgF
x-m J
_wh fhgF
y-m J
ehfh fhgF
x-m J
Kj fhgF
M

(0,4)
(-3,2)
(-5,0)
(-4,-6)
(0.-3)
(7,-1)
(4,0)
(6,3)
(0,0)

i) 40 br.2

ii) 56 br.2

iii)36 br.2

v) 16 br.2

vi) 12 br.2

vii)18 br.2

g 7.2
5. 5 k
7.

fhgF/ mR

iv) 49 br.2

6. ` 8,000

i) 26 br.. ii) 30 br..

iii) 24 br..

iv) 28 br..

maha 8
g 8.3
I. TL ruhr fhQ fzFf
1. 9
2. x = 25
3. 77.15
6. 15.45
7. 82.1
8. 65.33
II. iliy fhQ fzFf
1. i) 81
ii) 45.5
iii) 70
2. 3
3. 153
4. 132
III. KfL fhQ fzFf

4. 161 br..
9. ` 33

5. 45
10. ` 21

iv) 51
5. ` 10,000

1. i) 74
ii) KfL iy
iii) 25 kW 36
iv) 20
2. 15
3. 38.7C
4. 40
IV. 1. ruhr 28; iliy 25; KfL 30
2. ruhr 25; iliy 25; KfL 23
3. ruhr 53.05; iliy 53; KfL 53
313

62

www.errsm.org

www.errsm.org
vfnshL isahL

8 cUthF aL vtir
18+1
12 8 + 2
123 8 + 3
1234 8 + 4
12345 8 + 5
123456 8 + 6
1234567 8 + 7
12345678 8 + 8
123456789 8 + 9

=
=
=
=
=
=
=
=
=

9 cldhd 8 tir
99+7
98 9 + 6
987 9 + 5
9876 9 + 4
98765 9 + 3
987654 9 + 2
9876543 9 + 1
98765432 9 + 0

=
=
=
=
=
=
=
=

9
98
987
9876
98765
987654
9876543
98765432
987654321

8 myhj v cldhd vtir

88
888
8888
88888
888888
8888888
88888888
888888888

12345679 9
12345679 18
12345679 27
12345679 36
12345679 45
12345679 54
12345679 63
12345679 72
12345679 81

=
=
=
=
=
=
=
=
=

111111111
222222222
333333333
444444444
555555555
666666666
777777777
888888888
999999999

1 M mikj v ugghf
11
11 11
111 111
1111 1111
11111 11111
111111 111111
1111111 1111111
11111111 11111111
111111111 111111111

=
=
=
=
=
=
=
=
=

1
121
12321
1234321
123454321
12345654321
1234567654321
123456787654321
12345678987654321

314

63

www.errsm.org

You might also like