INTERNATIONAL ENERGY AGENCY

Enerji statistikleri

E l K ta b

ULUSLARARASI ENERJ AJANSI 9, rue de la Fdration, 75739 Paris Cedex 15, France Uluslararas Enerji Ajans (IEA) Kasm 1974de Ekonomik birlii ve Kalknma rgt (OECD)nin ats altnda uluslararas bir enerji program uygulamak iin kurulmu bamsz bir kurumdur. OECDye ye otuz lkenin yirmi alts* arasnda kapsaml bir enerji ibirlii program yrtmektedir. IEAnn temel amalar unlardr: x Petrol arz kesintileri ile baa kmak iin sistemler gelitirmek ve srdrmek; x ye olmayan lkeler, sanayi ve uluslararas organizasyonlarla ibirliine dnk ilikiler kurarak dnya apnda aklc enerji politikalarna destek olmak; x Uluslararas petrol piyasasnda kalc bir bilgi sistemi iletmek; x Alternatif enerji kaynaklar gelitirerek ve enerji kullanmnn verimliliini arttrarak dnyann enerji arz ve talep yapsn gelitirmek; x evre ve enerji politikalarnn btnlemesine yardmc olmak.

EKONOMK BRL VE KALKINMA RGT 14 Aralk 1960ta Pariste imzalanan ve 30 Eyll 1961de yrrle giren anlamann birinci maddesi uyarnca, Ekonomik birlii ve Kalknma rgt (OECD), aadaki unsurlar barndran politikalarn geliimini destekleyecektir. x Finansal istikrar korurken st dzey srdrlebilir ekonomik byme ve istihdamn yannda ye lkelerdeki yaam koullarnn da ykselmesini salamak ve bu ekilde dnya ekonomisinin geliimine katkda bulunmak; x Ekonomik kalknma srecinde hem ye hem de ye olmayan lkelerde salkl ekonomik genilemeye katkda bulunmak; x Uluslararas ykmllklere bal kalarak ayrmc olmayan ve ok tarafl bir zeminde dnya ticaretinin bymesine katkda bulunmak. OECDye ilk ye lkeler Avusturya, Belika, Kanada, Danimarka, Fransa, Almanya, Yunanistan, zlanda, rlanda, talya, Lksemburg, Hollanda, Norve, Portekiz, spanya, sve, svire, Trkiye, Birleik Krallk ve Amerika Birleik Devletleridir. Aada giri tarihleri belirtilen lkeler sonradan ye olmutur: Japonya (28 Nisan 1964), Finlandiya (28 Ocak 1969), Avustralya (7 Haziran 1971), Yeni Zelanda (29 Mays 1973), Meksika (18 Mays 1994), ek Cumhuriyeti (21 Aralk 1995), Macaristan (7 Mays 1996), Polonya (22 Kasm 1996), Kore Cumhuriyeti (12 Aralk 1996) ve Slovakya (28 Eyll 2000). Avrupa Topluluu Komisyonu OECD nin almalarnda yer almaktadr (OECD Anlamasnn13.maddesi).

* IEAya ye lkeler: Avustralya, Avusturya, Belika, Kanada, ek Cumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, Macaristan, rlanda, talya, Japonya, Kore Cumhuriyeti, Lksemburg, Hollanda, Yeni Zelanda, Norve, Portekiz, spanya, sve, svire, Trkiye, Birleik Krallk, Amerika Birleik Devletleri. Avrupa Komisyonu da ayrca IEAnn almalarnda yer almaktadr.

___________________________________________________________
EUROSTAT, L-2920 Lksemburg Eurostat, Avrupa Birlii statistik Ofisidir. Grevi Avrupa Birliine, lkeler ve blgeler arasnda karlatrmalara imkan veren, Avrupa dzeyinde istatistikler salamaktr. Eurostat, ye lkeler tarafndan derlenen istatistikleri birletirir ve uyumlulatrr. Byk miktarda ulalabilir verinin mevcut olmasn salamak ve her kullancnn bilgiden en iyi biimde fayudalanmasna yardmc olmak iin, Eurostat bir yayn ve hizmet program oluturmutur. Bu program genel ve uzman dzeydeki kullanclar arasnda net bir ayrm ortaya koymaktadr ve bu farkl gruplar iin zel derlemeler gelitirilmitir. Basn bltenleri, Statistics in focus ve Panorama of the European Union serileri ile, cep kitapklar ve katalog derlemeleri genel kullanclara hizmet etmektedir. Bunlar analizler, tablolar, grafikler ve haritalar araclyla pratik anahtar bilgiler vermektedirler. Yntem ve zel szlk derlemeleri ile ayrntl tablolar ise analizlerde, detayl bilgi ve tablolarn kullanmna daha fazla zaman harcayan uzmanlarn ihtiyalarna cevap vermektedir. Yeni programn bir paras olarak, Eurostat kendi internet sitesini gelitirmitir. Bu site, Eurostat rn ve hizmetleri, haber bltenleri, kataloglar, evrim ii yaynlar ve euro blgesi ile ilgili gstergeler hakknda geni bir yelpazede evrim ii bilgi iermektedir.
OECD/IEA, 2004 Bu yaynn btnnn veya bir ksmnn oaltlmas veya baka bir dile evrilmesi iin izin bavurular u adrese yaplmaldr: Head of Publications Service, OECD/IEA -2, rue Andr-Pascal, 75775 Paris Cedex 16, France veya 9,rue de la Fdration, 75739 Paris Cedex 15, France.

nsz
Enerji durumunu gerek ulusal gerekse uluslararas dzeyde izlemek iin, detayl, tam, zamannda ve gvenilir istatistiklere ihtiya vardr. Arz, ticaret, stoklar, evrim ve taleplerle ilgili enerji istatistikleri gerekten her salkl enerji politikas karar iin temeldir. rnein, petrol pazarnn, dnya apnda en fazla ticareti yaplan rn, piyasadaki btn oyuncularnn herhangi bir zamanda ne retildiini, neyin ticaretinin yapldn, stoklandn ve tketildiini ve bunlarn kimler tarafndan yapldn bilmesi asndan yakndan izlenmesi gerekmektedir. Enerjinin dnyann gelimesindeki rol ve nemi asndan, temel enerji bilgilerinin mevcut ve gvenilebilir olmas beklenmektedir. Ancak durum her zaman byle deildir, hatta enerji istatistiklerinin kalitesi, kapsam ve zamanllnda son birka yldr d gzlenmektedir. Enerji istatistiklerindeki kalitenin dmesinin arkasnda piyasann liberallemesi, ek veri talepleri, bte kesintileri ve uzmanln azalmasn da ieren birka neden bulunmaktadr. rnein, enerji piyasalarnn liberallemesinin istatistik zerinde iki ynden etkisi olmutur. ncelikle, gemite istatistikiler bir yakt hakknda detayl bilgiyi bir ulusal irketten elde edebilmekteyken, imdi sektr hakknda genel bir fikre sahip olmak iin yzlercesine deilse bile onlarcasna anket uygulamak zorundalar. kinci olarak, rekabetin olduu bir piyasa genellikle gizlilik meselesi sebebiyle temel bilgilerin toplanmasn zorlatrmaktadr. Son yllarda enerji istatistikleri ofislerinden ek veriler istenmektedir. Bunlar yenilenebilirlerle ilgili istatistiklerden enerji verimlilii gstergelerine ve sera gaz emisyonlarna ait verilere kadar geni bir spektrumdaki bilgiyi iermektedir. Bu ek i yk birok lkedeki istatistik ofislerinin kaynaklarnn azald bir zamanda meydana gelmektedir. Bazen bu azalma ok fazla olabilmekte ve alanlarn says yarya dahi debilmektedir. Veri kalitesindeki, kapsamndaki ve zamanllndaki erozyonu durdurmak iin mucizevi bir zm bulunmamaktadr. Fakat, istatistiin ve istatistikilerin bir lkedeki enerji politikalarnn karar verme mekanizmalarna tamamyla dahil edilmesi gerektii aktr. Salkl bir enerji bilgi sisteminin neminin bilinmesinin bir gerei olarak, Uluslararas Enerji Ajans (IEA), gvenilir istatistiklerin hazrlanmas ve datmn kolaylatracak, bylece lkelerdeki enerji istatistii profilini ykseltecek aralar gelitirerek gnmz eilimlerini tersine evirmek iin bir faaliyet programna girimitir. Enerji istatistikilerinin uzmanlk ve deneyimini glendirmek ve ortak bir hafzann yeniden ina edilmesi anahtar nceliklerdir. Bu nedenle Uluslararas Enerji Ajans (IEA) ve

Avrupa Birlii statistik Ofisi (Eurostat) ibirlii iinde bu el kitabn hazrlamtr. El Kitab enerji istatistikleri alannda yeni olan kiilerin; tanmlar, birimleri ve yntemleri daha iyi kavramasna yardmc olacaktr. Bu el kitab, baz yerlerde btnl salamak iin IEA/OECDEurostatUNECE ortak anketlerine referanslar iermesine ramen, btn lkelerin enerji istatistikileri ve analistleri tarafndan kullanlabilir. Dahas, el kitab, en ksa srede daha genel bir enerji istatistikleri rehberi ile tamamlanacaktr bu da enerji istatistiklerinin dnya apnda uyumlulatrlmas iin bir ilk adm olarak grlmelidir. Enerji bakanlarnn gndeminde effaflk st sralardadr. Bu da, verilerin effaf ve gvenilir olmas ile balar. Bu El Kitabnn, tanmlarn anlalmasna, birimlerin ve dntrme katsaylarnn kullanmnn kolaylatrlmasna, yntemlerin netlemesine ve nihayet effafln artmasna katkda bulunmas bizim en iten midimizdir.

Claude Mandil Yetkili Mdr

Teekkr
Bu el kitab Uluslararas Enerji Ajans (IEA) Enerji statistikleri Blm (ESD) tarafndan Avrupa Birlii statistik Ofisi (Eurostat) ile ibirlii ierisinde hazrlanmtr. El kitab, Uluslararas Enerji Ajans (IEA) Enerji statistikleri Blm Bakan Jean-Yves Garnierin bakanlnda tasarlanm ve hazrlanmtr. El kitabnn hazrlanmasndan sorumlu olan dier ESD yeleri: Larry Metzroth (kmr, elektrik, yenilenebilirler), Mieke Reece (petrol ve doal gaz), Karen Tranton (temel bilgiler ve enerji dengeleri), Jason Elliott, Bruno Castellano, Cintia Gavay, Vladimir Kubecek, Jan Kuchta ve Olivier Lavagne dOrtigue. Eurostatdan Peter Tavoularidis, Nikolaos Roubanis ve Pekka Loesoenen de el kitabnn hazrlanmasna katkda bulunmulardr. Kapsaml bir taslan hazrlanmasnda btn deneyimini ve uzmanln ortaya koymu olan danman Tim Simmons tarafndan yaplan almann el kitabna byk yarar olmutur. Sharon Burghgraevee dzenlemede gsterdii sabr ve muazzam almalar iin, Bertrand Sadin e grafik ve emalar bu kadar mkemmel hazrlad iin, Corinne Haywortha kitabn mizanpaj iin ve teknik bir konuyu bu kadar ekici yapt iin ve Viviane Consoliye son dzenlemedeki keskin gzlemi iin teekkrler.

indekiler
nsz Teekkr Giri 3 5 13

Temel Bilgiler
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Giri nsanlar Yakt ve Enerji Derken Neyi Kastediyor? Birincil ve kincil Enerji rnleri Nelerdir? Fosil Yaktlar ve Yenilenebilir Enerji Formlar Nelerdir? Miktarlar ve Isl Deerler Nasl llr? Brt ve Net Isl Deer Arasndaki Fark Nedir? rn Ak Nedir? Enerji statistiklerinde Gz nnde Bulundurulan Ana Aklar Nelerdir? Enerji Verisi Nasl Sunulur?

17
17 17 17 18 19 19 20 22 30

Elektrik ve Is
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Elektrik ve Is Nedir? Elektrik ve Isy fade Etmek in Kullanlan Birimler Nelerdir? Hacim ve Ktleden Enerjiye Dntrme Nasl Yaplr? Elektrik ve Is Ak Elektrik ve Is Arz Elektrik ve Is Tketimi Ortak Elektrik ve Is Anketi in Ek Gereksinimler

39
39 41 42 42 45 50 53

Doal Gaz
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Doal Gaz Nedir? Doal Gaz fade Etmek in Kullanlan Birimler Nelerdir? Hacimden Enerjiye Dntrme Nasl Yaplr? Doal Gaz Ak Doal Gaz Arz Doal Gaz Tketimi Ortak Doal Gaz Anketi in Ek Gereksinimler

57
57 58 59 60 63 67 71

Petrol
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Petrol Nedir? Petrol fade Etmek in Kullanlan Birimler Nelerdir? Hacimden Ktleye Dntrme Nasl Yaplr? Petrol Ak Petrol Arz Petrol Tketimi Ortak Petrol Anketi in Ek Gereksinimler

73
73 75 76 78 80 90 96

Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar Nelerdir? Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar fade Etmek in Kullanlan Birimler Nelerdir? Hacim ve Ktleden Enerjiye Dntrme Nasl Yaplr? Kmr Ak Kmr Arz Kmr Tketimi Ortak Kmr Anketi in Ek Gereksinimler

99
99 102 103 105 107 110 116

Yenilenebilirler ve Atklar
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Yenilenebilirler ve Atklar Nelerdir? Yenilenebilirler ve Atklar fade Etmek in Kullanlan Birimler Nelerdir? Hacim ve Ktleden Enerjiye Dntrme Nasl Yaplr? Yenilenebilirler ve Atklarn Ak Yenilenebilirler ve Atklarn Arz Yenilenebilirler ve Atklarn Tketimi Ortak Yenilenebilirler ve Atklar Anketi in Ek Gereksinimler

123
123 125 127 128 130 135 140

Enerji Dengeleri
1. 2. 3. 4. Neden Denge Yaplr? rn Dengeleri Enerji Dengeleri IEA ve Eurostatn Enerji Dengeleri Arasndaki Farklar

143
143 143 144 147

Ekler

153

Ek 1: Yakt Dnm ve Enerji retim Sreleri 153

1. 2. 3. 4. Elektrik ve Is retimi Petrol rn malat Kmrden Tretilmi Yaktlarn malat Doal Gaz 153 162 164 169

Ek 2: Yakt zellikleri
1. 2. 3. 4. Kat Fosil Yaktlar ve Tretilmi Gazlar Ham Petrol ve rnleri Doal Gaz Biyoyaktlar

173
173 175 179 179

Ek 3: Birimler ve Dntrme Karlklar

1. 2. 3. 4. 5. Giri Birimler ve Karlkl likileri Ondalk Sistem nekleri Dntrme Karlklar Tipik Isl Deerler

183
183 183 183 184 185

Szlk
1. 2. Yaktlarn Tanm Ksaltmalarn Listesi

189
189 195

ekiller
ekil 1.1. ekil 1.2. ekil 1.3. ekil 1.4. ekil 1.5. ekil 1.6. ekil 1.7. ekil 1.8. ekil 2.1. ekil 2.2. ekil 2.3. ekil 2.4. ekil 3.1. ekil 3.2. ekil 3.3. ekil 4.1. ekil 4.2. ekil 4.3. ekil 4.4. ekil 4.5. ekil 4.6. ekil 4.7. ekil 5.1. ekil 5.2. ekil 5.3. ekil 5.4. ekil 6.1. ekil 6.2. ekil 6.3. ekil 6.4. ekil 6.5. ekil 6.6. ekil 6.7. ekil 7.1. Enerji rnleri in Terminoloji 18 nemli rn Aklar 21 rn Dengesi Yaps 30 Arz Kaynaklar 31 Sanayi 33 Dier Sektrler 34 Doal Gaz Dengeleri in IEA ve Eurostat Formatlarnn Karlatrmas 36 Benzin/Mazot Dengeleri in IEA ve Eurostat Formatlarnn Karlatrmas 37 Elektrik in Basitletirilmi Ak emas 43 Is in Basitletirilmi Ak emas 43 Elektrik ve Is Anketlerinde Tablo likileri 45 Birleik Is ve Elektrik Santrallerinde retilen Elektrik ve Is le Yakt Girdisi Arasndaki likiyi Gsteren Basitletirilmi Diyagram 48 Doal Gaz in Basitletirilmi Ak emas 61 Doal Gaz Anketlerindeki Tablo likileri 62 Doal Gaz retimi in Basitletirilmi Ak emas 64 Petrol in Basitletirilmi Ak emas 78 Petrol Anketindeki Tablo likileri 79 Ham Petrol, Doal Gaz Svlar (NGL), Rafineri Hammaddeleri, Katk Maddeleri ve Dier Hidrokarbonlarn Arz 81 Yerli retim in Basitletirilmi Ak emas 82 Nihai rnlerin Arz 84 Petrokimya Sektrne Datmlar 86 Sektrlere Gre Petrol Tketimi 91 Kmr in Basitletirilmi Ak emas 105 Kmr Anketindeki Tablo likileri 106 Kmr evrim emas 112 Isl Deerler 116 Yenilenebilirler ve Atklarn Grupta Snflandrlmas 124 Yenilenebilirler ve Atklar in Basitletirilmi Ak emas 128 Yenilenebilirler ve Atklar Anketindeki Tablo likileri 129 Grup I Yenilenebilirler ve Atklar in Basitletirilmi Ak emas 131 Grup II Yenilenebilirler ve Atklar in Basitletirilmi Ak emas 131 Grup III Yenilenebilirler ve Atklar in Basitletirilmi Ak emas 132 Sektrlere Gre Yenilenebilirler ve Atklarn Tketimi 136 Enerji Dengesi Oluturulmas 144

10

ekil A1.1. ekil A1.2. ekil A1.3. ekil A1.4. ekil A1.5. ekil A1.6. ekil A1.7. ekil A1.8. ekil A2.1.

Kar Basnl Elektrik Santralleri Ara Buhar Almal Buhar Trbini Is Geri Kazanml Gaz Trbini Pistonlu ten Yanmal Motorlar Kojenerasyonda Kombine Gaz/Buhar evrimi Tipik Bir Rafinerinin alma ekli Kok Frnlarndan Elde Edilen Tipik ktlar Bir Yksek Frnn Balca zellikleri Yakacak Odunun Isl Deerleri

156 157 159 160 161 163 165 168 180

Tablolar
Tablo 3.1. Tablo 4.1. Tablo 4.2. Tablo 5.1. Tablo 5.2. Tablo 7.1. Tablo 7.2. Tablo A2.1. Tablo A2.2. Tablo A2.3. Tablo A3.1. Tablo A3.2. Tablo A3.3. Tablo A3.4. Tablo A3.5. Tablo A3.6. Tablo A3.7. Tablo A3.8. Tablo A3.9. Tablo A3.10.

60 74 77 100 103 150 152 173 175 177 183 184 184 185 185 186 186 186 187 187 187 187

Enerji thalatlarnn Ortalama Isl Deerlerinin Hesaplanmas Birincil ve kincil Petroln Karlatrmas Hacimden Ktleye Dntrme- Bir rnek Birincil ve Tretilmi Kmr rnleri Brt ve Net Isl Deerler Arasndaki Fark spanya in Eurostat Enerji Dengesi, 1999 spanya in IEA Enerji Dengesi, 1999 Kmrn ematik Bir Bileimi Kat Birincil ve Tretilmi Kmr rnleri Birincil ve kincil Petrol rnleri Yaygn Olarak Kullanlan Ast ve st Kat nekleri Hacim Birimleri Arasndaki Dntrme Karlklar Ktle Birimleri Arasndaki Dntrme Karlklar Enerji Birimleri Arasndaki Dntrme Karlklar Ta Kmr Tiplerine Gre Isl Deer Aralklar Kok Tiplerine Gre Isl Deerler Kmrden Tretilmi Gazlar in Tipik Isl Deerler Seilmi Petrol rnleri in Tipik Isl Deerler Ktle veya Hacimden Isya Dntrme Katsaylar(Brt Isl Deer) Standart Metrekp(Sm3) ve Normal Metrekp(m3) Arasndaki Dntrme Karlklar Tablo A3.11. LNG ve Doal Gaz Birimleri Arasndaki Dntrme Karlklar Tablo A3.12. Doal Gaz in Brt ve Net Isl Deer Karlatrmas

11

Giri
Alt Yap
Enerji her zaman insann ve ekonominin geliiminde ve toplumun refahnda nemli bir rol oynamtr. rnein, yakacak odun ok eski zamanlardan beri ate yakmak iin kullanlmaktayd ve ilk medeniyetlerde rzgar kullanlarak yelkenle deniz ar yolculuklar yaplmaktayd. Odun bedava ve ok boldu. nsanlar kk kabileler halinde yaamaktayd. Kyler ve kk ehirler olutuunda yakacak odun ancak ticari bir mal haline gelmiti. ehirler bydke enerjiye olan ihtiya artt ve ormanlar yle bir boyutta istismar edildi ki, odun skntsnn baz blgelerde daha belirgin hale gelmesiyle oduna olan arz ve talebi denetlemek gerekli hale geldi. Rzgar iin durum farkl, yelkenliler rzgar hala bedava kullanmaktalar. Deirmenciler rzgar deirmenlerde tahl tmek iin kullanmaya devam ediyorlar. lk rzgar trbininin ortaya kmas, irketleri rzgarn kendi randmann lmektense retilen elektrik gibi rzgar gcnn randmann lmeye tevik etmitir. Yakttan retilen s ve elektrik olmadan ekonomik faaliyetler olduka kstl olurdu. Modern toplum; sanayi , hizmet, mesken ve ulam iin her geen gn daha fazla enerji kullanmaktadr. Bu, zellikle en byk ticari meta haline gelen petrol iin dorudur ve ekonomik bymenin bir ksm petrol fiyatyla balantldr. Buna ramen, ne petrol ne de kmr ve doal gaz gibi dier fosil yaktlar snrsz kaynaklar deildir. Byyen taleple tketilen kaynaklarn birleen etkisi, enerji durumunun yakndan denetlenmesi gerekliliini beraberinde getirmitir. Enerji arz ve talebiyle ilgili yeterli bilgiye sahip olmay gerektiren dier sebepler enerjiye bamllk, gvenlik, verimlilik ve evresel kayglar olarak sralanabilir. Garip grnebilir ama daha fazla enerjinin retildii, ticaretinin yapld, dntrld ve tketildii, enerji bamllnn artt ve sera gaz emisyonunun uluslararas gndemde olduu dnemde birok lkede enerji durumunun gvenilir ve yerinde bir tasvirini salamak gittike zor bir hal almtr.

13

Giri

Durumun net bir tasvirini yapmak retim ve tketim zincirinin deiik ksmlarna ait gvenilir ve detayl veriyi gerekli klar. Bu dzgn bir raporlama mekanizmasn, salkl kontrol prosedrlerini ve yeterli kaynaklar, baka bir deyile iyi planlanm ve devaml enerji istatistiklerini iermektedir. Fakat enerji piyasasnn serbestlemesi, istatistikilerden ek veri istenmesi, bte ksntlar ve donanml personel yetersizlii baz istatistik sistemlerinin devamlln, bu yzden de istatistiklerin gvenirliliini tehdit etmektedir. Bu gidiatn acil olarak tersine evrilmesi gerekmektedir. Karar vericiler durumun ciddiyetinin ve bu durumun karar verme sreci zerindeki etkisinin farknda olmak zorundalar. Veri kullanlrken, kullanclarn verinin kalitesi konusunda baz nemli noktalarn farknda olmalar gerekiyor. statistikilerin istatistiksel sistemleri glendirmek ve srdrmek, ayn zamanda bunlar hzla deien enerji ortamna uyarlamak iin aba gstermeleri gerekmektedir. nmzde ok geni bir faaliyet program bulunmaktadr. nceliklerden biri temel enerji istatistiklerindeki uzmanlk seviyesini ykseltmek, bylece tanmlarn ve metodolojinin uygulanabilmesini salamak olmaldr. Bu dorultuda, IEA ve Eurostat Enerji statistii el kitabn hazrlamakla ilk adm atm bulunmaktadr. Bu el kitabnn amac enerji istatistikleri ile ilgili btn sorulara bir cevap salamak deil, meslekten olmayan kimselere enerji istatistikleri ile ilgili temel bilgileri salamaktr.

El Kitabnn Genel Kapsam

Aramada kolaylk olsun diye bu el kitab soru-cevap biiminde hazrlanmtr. Konular temel sorularla ortaya konulmutur. rnein: nsanlar Yakt ve Enerji derken neyi kastediyor? Petrol ifade etmek iin hangi birimler kullanlmaktadr? Enerji verisi nasl sunulmaldr? Cevaplar basit terimler kullanlarak, grafiklerle, izimlerle ve tablolarla aklanmtr. Daha teknik aklamalar eklerde verilmitir. El kitab yedi blmden olumaktadr: Birinci blm enerji istatistiklerinin temellerinden, dier be blm be farkl yakttan(elektrik ve s, doal gaz, petrol, kat yaktlar ve retilen gazlar, yenilenebilirler ve atklar), son blm ise enerji dengelerinden bahsetmektedir. Ayrca teknik ek ve terimler szl bulunmaktadr. Yaktlar anlatan be blm iin, farkl seviyede bilgi bulunmaktadr: Birincisi konuyla ilgili Genel bilgileri, ikincisi IEA/OECDEurostatUNECE ortak anketlerine zel konular ve ncs de konunun elzem bileenlerini kapsamaktadr.

El Kitabnn IEA/OECDEurostatUNECE Ortak Anketleriyle Birlikte Kullanlmas

Her yl, IEA, Eurostat ve Birlemi Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu(UNECE) birbiriyle uyumlu tanmlara, birimlere ve yntemlere dayal be ortak anket (petrol, kmr, gaz, elektrik ve yenilenebilirler) kullanarak yllk istatistikler toplamaktadr.

14

Giri

ye lkeler her yl tanmlar, aklamalar ve tablolar ieren birer setlik anketler almaktadrlar. Fakat istatistikilere anketleri tamamlarken fazla sknt vermemek iin metin ksmlar snrl tutulmutur. Bu yzden, el kitab baz zor konularla ilgili temel ve detayl bilgi saladndan anketleri tamamlayc yararl bir kaynak olarak grlmelidir.

El Kitabnn Genel Kullanm

Birok yerinde IEA/OECDEurostatUNECE ortak anketleriyle ilgili kaynaklar olmasna ramen, el kitab btn lkelerde istatistikiler ve enerji analistleri tarafndan kullanlabilir. Metnin ou, herhangi bir anketin formatndan ve ieriinden bamsz olarak genel enerji istatistikleri kavramlar ile ilgilidir. Sonu olarak, elektrik btn dnyada ayndr. Bu, megawatt ve gigawatt saat gibi birimlerde olduu gibi enerji santralleri ve iletim kayplar iin de geerlidir. IEA ve Eurostat bu el kitabnn enerji istatistiklerinin temelinin anlalmasn kolaylatracan ummaktadr. Ayrca bu el kitabnn istatistiin daha iyi anlalmasn salayarak uzmanl arttrmasn ve daha iyi enerji istatistikleri salamasn umuyoruz. Enerji statistikleri El Kitabnn btn sorulara cevap salayamayacann farkndayz. Bu yzden btn nerilere az. Bylece gelecek basklarda en ok sorulan sorular gz nnde bulundurarak ierii gelitirebilir ve el kitabn tamamlayabiliriz. Deerlendirmelerinizi Uluslararas Enerji Ajansna u e-mail adresini kullanarak iletebilirsiniz : stats@iea.org .

15

Temel Bilgiler
Giri
lk adm olarak, enerji istatistikisinin yakt ve enerji l birimleri arasnda rahata gei yapabilmesi ve balca yakt evrim ilemleriyle ilgili yeterli bilgiye sahip olmas gerekmektedir. Ayn ekilde, bir istatistikinin enerji istatistiklerinin sunumu ve veri toplanmas konusundaki tanmlar ve uygulamalar bilmesi gerekir. Bu bilgi genel olarak yntemi ifade etmektedir. Aadaki paragraflar ve el kitabndaki ekler hem yakt ve enerji hakknda teknik altyap edinmek hem de istatistiksel yntemi anlamak iin ilk defa enerji istatistikleri konusuna giri yapan bir istatistikiye yardmc olacaktr. Yakt ve enerji konularndaki tartmalarda ska kullanldndan dolay bilinmesi gereken birka temel kavram vardr. Bu blm mmkn olduunca soru cevap eklinde bu konular ortaya koyacaktr. Sorular u konular kapsamaktadr: nsanlar Yakt ve Enerjiden neyi kastediyor? Birincil ve ikincil enerji rnleri nelerdir? rn ak nedir? Enerji verisi nasl sunulmaldr? statistikiye salkl bir k noktas verebilmek iin cevaplar kastl olarak basit tutulmutur. El kitabnn dier blmlerinde verilen bilgilerle bir btnlk salanabilir.

nsanlar Yakt ve Enerji Derken Neyi Kastediyor?

Szlk anlam olarak yakt; s veya g kayna olarak yaklan herhangi bir madde olarak tanmlanr. Is, yakacak maddenin iindeki karbon ve hidrojenin oksijenle birletii yanma ileminin sonucunda aa kar. Enerjinin s olarak yahut mekanik veya elektrik biiminde elde edilmesi yakma ileminin esas sebebidir. Enerji terimi, enerji istatistiklerinde doru olarak kullanldnda, sadece s ve gc kastetmek iin kullanlr, fakat az da olsa baz kiiler yakt iin de bu terimi kullanmaktadrlar. IEA/OECDEurostatUNECE ortak anketlerinde olduu gibi bu el kitabnda da enerji rnleri terimi, hem yakt hem de s ve gc kapsayacak ekilde kullanlacaktr. Bununla birlikte, dier enerji istatistikileri enerji taycs, enerji vektr veya enerji mallar gibi eanlaml szckleri kullanabilmektedir.

Birincil ve kincil Enerji rnleri Nelerdir?

Enerji rnleri ya ham petrol, ta kmr, doal gaz gibi dorudan doal kaynaklardan karlr (ve birincil olarak adlandrlr) ya da birincil rnlerden retilirler. Birincil

17

1 Temel Bilgiler

olmayan fakat birincil rnlerden retilen btn enerji rnleri ikincil rnler olarak adlandrlr. kincil enerji, birincil veya ikincil enerjinin dntrlmesinden elde edilir. Fuel-oilin yaklarak elektrik retilmesi buna bir rnektir. Dier rnekler ham petrolden (birincil) elde edilmi petrol rnlerini (ikincil), kmrn (birincil) yksek scaklkta karbonizasyonuyla elde edilmi kok kmrn (ikincil), yakacak odundan (birincil) elde edilmi odun kmrn (ikincil) vb. iermektedir. Hem elektrik hem de s, birincil veya ikincil formda retilebilir. Birincil elektrik daha sonra elektrik blmnde ele alnacaktr. Birincil s doal kaynaklardan (gne panelleri, jeotermal rezervuarlar) snn elde edilmesidir ve ulusal enerji rnleri stoklarna yeni enerjinin katlmn temsil eder. kincil s daha nceden elde edilmi veya retilmi ve ulusal stoklarn bir paras olarak kaydedilmi enerji rnlerinin (rnein, birleik s ve elektrik santrallerindeki s) kullanlmasndan tretilmektedir.

Fosil Yaktlar ve Yenilenebilir Enerji Formlar Nelerdir? Fosil Yaktlar ve Yenilenebilir Enerji ekil 1.1 Enerji rnleri iin terminoloji ekil 1.1 Enerji rnleri in Terminoloji ekil 1.1. Enerji rnleri in Terminoloji Formlar Nelerdir?

..

Birincil

Birincil Yaktlar

kincil Yaktlar

kincil

Nkleer Nkleer

Yenilemeyenler

Doal Gaz Petroll istler

Atklar

Is ve Elektrik Is ve Elektrik olmayan olmayan Elektrik Elektrik

Atklar
Biyoyakt

Yenilebilirler

Yenilebilirler

Biyoyakt

Yenilenebilirlerden Tretilen Tm Yaktlar

Yenilenebilirlerden Tretilen Tm Yaktlar

Birincil enerji rnleri fosil kkenli yaktlar ve yenilenebilir enerji rnleri olarak da ikiye ayrlabilir. Fosil yaktlar, jeolojik zamanda biyoktleden oluan doal kaynaklardan elde edilmektedir. Fosil terimi ayrca bir fosil yakttan retilen herhangi bir ikincil yakt iin de kullanlabilmektedir. fosil kkenli yaktlar ve yenilenebilir enerji rnleri dorudan ya Birincil enerji rnleriJeotermal enerji dnda,yenilenebilir enerji rnleri olarak da ikiye da dolayl olarak srekli varolan gne enerjisi ve yerekimsel enerjinin o andaki ya da ayrlabilir. Fosil yaktlar, jeolojik zamanda biyoktleden oluan doal kaynaklardan elde yakn zamandaki akndan elde edilmektedir. rnein, biyoktlenin enerji deeri edilmektedir. Fosil terimi ayrca bir fosil yakttan retilen herhangi bir ikincil yakt iin de bitkilerin bymesi Jeotermal enerji dnda, yenilenebilir enerji rnleri dorudan ya kullanlabilmektedir. srasnda kullandklar gne enerjisinden tretilmektedir. ekil 1.1 yenilenebilir ve srekli varolan birincil ve ikincil enerjinin enerjinin o andaki ya da da dolayl olarakyenilenemeyen, gne enerjisi ve yerekimselkarlatrmasnn ematik gsterimini vermektedir. yakn zamandaki akndan elde edilmektedir. rnein, biyoktlenin enerji deeri bitkilerin bymesi srasnda kullandklar gne enerjisinden tretilmektedir. ekil 1.1 yenilenebilir ve yenilenemeyen, birincil ve ikincil enerjinin karlatrmasnn ematik gsterimini vermektedir.

18

Is ve Elektrik Is ve Elektrik

Yenilenemeyenler

Kmrler Ham Petrol Kmrler NGL Ham Petrol Doal Gaz NGL Petroll istler

Petrol rnleri mal Edilen Kat Yakt ve Petrol rnleri Gazlardan mal Edilenler

Kat Yakt ve Gazlardan

Temel Bilgiler

Miktarlar ve Isl Deerler Nasl llr?

Yaktlar, ticari amalar iin ve bunlar reten ya da kullanan sreleri gzlemlemek iin llrler. Yakt aknn lm srasnda kullanlacak l birimleri, yaktn fiziksel haline (kat, sv ya da gaz) en iyi uyacak ve basit lm aletleri gerektirecek birimlerdir. Bu birimler yakt iin doal birimler olarak adlandrlr (fiziksel birim terimi de kullanlr). Tipik rnekler, kat yaktlar iin ktle birimleri (kilogram veya ton), svlar ve gazlar iin hacim birimleridir (litre ve m3). Tabi ki baz istisnalar vardr, rnein yakacak odunu ounlukla m3 cinsinden veya yerel bir hacim birimi ile llr. Elektrik enerjisi bir enerji birimi olan kilowatt-saat (kWh) ile llmektedir. Buhar akndaki s miktar buharn basncnn ve scaklnn llmesiyle hesaplanmakta ve kalori veya joule olarak ifade edilebilmektedir. Buharn s ieriini anlamak iin yaplan lmleri saymazsak, s ak nadiren llmekte, fakat onu retmek iin kullanlan yakttan belirlenmektedir. Litre veya galon cinsinden llen svlarn tona evrilmesi de olduka yaygndr. Bu, farkl sv rnlerin toplam miktarnn hesaplanmasna olanak salamaktadr. Hacimden ktleye dntrmek iin svlarn younluklar gereklidir. Yaygn olan sv yaktlarn younluklar Ek-2de verilmitir. Doal birim olarak ifade edildikten sonra, bir yaktn miktar baka bir birime evrilebilmektedir. Bunun yaplmasnn birka sebebi vardr: Yakt miktarlarn karlatrmak, verimlilii tahmin etmek, vb. En allm birim bir enerji birimidir, nk genellikle yaktn s retme potansiyeli onun satn alnmasnn ya da kullanlmasnn sebebidir. Enerji birimlerinin kullanlmas ayrca farkl fiziksel hallerdeki farkl yaktlarn enerji ieriinin toplanmasna olanak salamaktadr. Bir yakt miktarnn doal birimlerden veya baz ara birimlerden (ktle gibi) enerji birimlerine dntrlmesi iin birim yakttan elde edilen s olarak ifade edilen bir dntrme katsays gerekmektedir. Bu dntrme katsays yaktn sl deeri veya s deeri olarak adlandrlr. Deerlerin tipik ifadesi kmr iin 26 gigajoule/ton(GJ/t) veya gaz iin 35,6 megajoule/m3 (MJ/m3)dr. Is deeri ifadesi de yaygn kullanma sahip olmakla beraber, bu el kitabnda sl deer terimi kullanlacaktr. Bir yaktn sl deeri, laboratuvarda yakt kalitesinin belirlenmesine ynelik lmlerle elde edilmektedir. Byk yakt reticileri (maden irketleri, rafineriler, vb.) rettikleri yaktn sl deerini ve dier zelliklerini hesaplarlar. Isl deeri lmek iin kullanlan asl yntemler bu el kitab asndan nemli deildir fakat yaktn yanmasnda suyun varl sl deeri etkilemektedir ve bu takip eden ksmda tartlacaktr.

Brt ve Net Isl Deer Arasndaki Fark Nedir?

Yaktlarn ounluu karbon ve hidrojenin karmdr ki bunlar ana stc bileenlerdir. Yaktn sl deerine katkda bulunmayan veya ok az katkda bulunan dier elemanlar

19

1 Temel Bilgiler

olabilir. Hem karbon hem de hidrojen yanma srasnda oksijenle birleir ve bu reaksiyonlardan s elde edilir. Hidrojen oksijenle birletiinde yanmann yksek scaklklarnda gaz ve buhar halinde su oluur. Bu yzden su hemen her zaman yanmann dier rnleriyle birlikte egzoz gaz ierisinde yanmann gerekletii ortamdan (buhar kazan, motor, sanayi frn, vb.) dar tanr. Egzoz gazlar souduunda, su sv haline younlar ve gizli s olarak adlandrlan ve atmosfere karan s aa kar. Bu yzden, yaktn s deeri brt veya net deer olarak ifade edilir. Brt deer yanma srasnda oluan suyla dar kan s dahil olmak zere yakttan aa kan btn sy kapsar. Net deer yanma srasnda oluan sudaki gizli sy hari tutar. Isl deer elde ederken net veya brt olduunu kontrol etmek nemlidir. Kat ve sv yaktlarda, net ve brt arasndaki fark tipik olarak %5 ile %6 civarnda, doal gaz da ise yaklak %10 civarndadr. ok az hidrojen ieren ya da hi iermeyen birka yakt vardr (rnein, yksek frn gazlar, yksek scaklk koklar ve baz petrol koklar). Bu tr durumlarda net ve brt sl deerler arasnda ihmal edilebilecek kadar az fark vardr. Kat yaktlarn net sl deerlerinin elde edilmesi daha karmaktr, nk genellikle ierdikleri hidrojenden oluacak suyun yan sra yaktn iinde de su iermektedirler. Eklenen su sonucunda sl deerdeki azalma belirsizdir, nk yaktn nemi hava ve saklama koullarna gre deiebilir. Ksaca zetlemek gerekirse, bir yaktn net sl deeri, onu yakarak retilen toplam sdan yaktn iinde bulunan suyu buharlatrmak iin gereken veya yanmas srasnda retilen snn karlmasyla hesaplanmaktadr. Enerji santralleri gibi kat yaktlarn nemli kullanclar, elektrik retiminin izlenmesine bal olarak net sl deerleri salayabilmelidirler.

rn Ak Nedir?
Fosil yaktlar, doal rezervlerden ve biyoyaktlar biyosferden elde edilmektedir ve ikisi de dorudan ya da baka bir yakt rnne dntrlerek kullanlrlar. Bir lke ihtiyac olan bir rn ithal edebilir veya ihtiyacndan fazla olan rn ihra edebilir. ekil 1.2 bir rnn akn, ilk ortaya kndan son olarak kayboluuna (nihai kullanm) kadar olan istatistik genel seyrini gstermektedir.

20

Temel Bilgiler

ekil 1.2 nemli rn Aklar ekil 1.2 nemli rn Aklar

. .

Yerli retim Yerli retim

ekil 1.2. nemli rn Aklar

thalat thalat hracat hracat Stok Hareketi Stok Hareketi thalat thalat hracat hracat Stok Hareketi Stok Hareketi

Birincil rnler evrim

evrim Dntrme

kincil rnler kincil rnler

Nihai Kullanm Nihai Kullanm

Bir rn ak, rnn ortaya k ile ortadan kayboluu arasnda ana noktalarda kaydedilebilir ve bir rnn istatistiksel hesabn baarl bir ekilde tutmak iin en nemli kriter, rnn mr sresince zelliklerini deitirmemesi ve her arz kayna ve kullanm ekli iin miktarlarn uyumlu l birimleriyle ifade edilmesidir. nemli olan zellikler enerji retim kapasitesini etkileyen zelliklerdir. rnein, sata sunulmadan nce temizlenen kmr, yeni karldnda kmr nitelii tamayan maddeler ierebilir. karlan kmr tketilen kmrle ayn deildir. Bu nedenle, enerji istatistiklerinde kullanlan kmr iin retim ekli ykanp piyasa iin hazrlanm kmrn miktardr. statistiksel hesabn her noktasnda nemli enerji niteliklerini koruyan rnler homojen olarak dnlr. Benzer bir ak emas s, elektrik ve mekanik g iin de bulunmaktadr. Bu rnler doasnda soyut olduklar ve enerji istatistiklerindeki kullanmlar ksmen rutin uygulamalarn bir sonucu olduu iin, rnlerin tartlmas dikkatli bir ekilde yrtlmelidir. Bu rutin uygulamalar, hem birincil enerjilerin varsaylan doasn hem de retimine verilen deeri etkilemektedir. Mekanik olarak havayla veya suyla (rzgar, hidro, dalga, gelgit gc, vb.) alan herhangi bir dzenek ile retilen enerjiyi dnn. Hemen hemen btn durumlarda, bu dzenein alan paralarnda bulunan mekanik g elektrik retmek iin kullanlr (Tabi ki rzgar deirmenlerinden pompalanan su gibi baz istisnalar bulunmaktadr). Elektrik retimi iin kullanlmadan nce mekanik g iin herhangi baka bir k olmadndan su, rzgar ve gelgit gcn ifade etmek iin kullanlan enerji ekli rettikleri elektriktir. Enerji istatistiklerinde herhangi bir yarar olmayacandan mekanik enerjinin birincil enerji biimi olarak benimsenmesi iin herhangi bir giriimde bulunulmamtr. Bu dzeneklerden retilen birincil elektrik retimi iin sya ihtiya
21

1 Temel Bilgiler

olmadndan bazen termik olmayan elektrik olarak ifade edilir. Gne n dorudan elektrie dntren fotovoltaik (PV) hcrelerdeki enerji, birincil elektrik olarak dnlmekte ve termik olmayan elektrik ierisinde yer almaktadr. Her durumda, fotovoltaik (PV) hcresinin verimi greceli olarak dktr. Birincil s, jeotermal rezervuarlardan, nkleer reaktrlerden ve gelen gne nlarn sya dntren gne panellerinden ortaya kmaktadr. Net biimde belirlemek zor olduundan, nkleer enerjideki biimin, nkleer yakt olarak kullanlan stma deeri olduu sylenemez. Bunun yerine, trbin iin reaktrden kan buharn s ierii birincil enerji biimi olarak kullanlmaktadr.

Enerji statistiklerinde Gz nnde Bulundurulan Ana Aklar Nelerdir?

retim Yaktlar
Yaktlar ok farkl yollardan retilebilirler: kmr iin yeralt iletmesi, petrol iin deniz platformu, yakacak odun iin orman, vb. Birincil fosil yaktlar retimi genellikle yaktn rezervden karld noktaya yakn bir yerde llr. retilen miktar, yakt piyasaya hazr durumda olduu zamanda llen miktar olmaldr. Kullanm veya sat iin ayrlmam herhangi bir miktar retim rakamndan karlmaldr. rnein, bir gazdan veya petrol sahasndan karlm olan baz gazlar basnc korumak iin geri gnderilebilir (reenjeksiyon), gvenlik amacyla srekli alev halinde yaklabilir veya atmosfere braklabilir (salnm gaz). Geride kalan gazlar daha sonra baz ar gazlar uzaklatrmak iin ilemden geirilebilirler (Doal gaz svlar). Pazarlanabilir doal gaz retimi sadece reenjeksiyon yapldktan, artk gazlar ve doal gaz svlarndan arndrldktan sonra llmeli ve hesaplanmaldr. (Doal gaz blmne baknz.)

Birincil elektrik ve s
Birincil elektrik ve s retimi iin bir rakam belirlemek farkl koullarda iletilmelerinde enerjinin bu iki formunun tanmyla yakndan ilgilidir. Genellikle, istatistiksel retim noktas, enerji ak kullanlmadan nce enerji aknn yakaland mmkn olan en alt noktadaki uygun lm noktas olarak seilir. rnein, hidroelektrik iin, bu nokta su trbinleriyle alan alternatrlerde retilen elektriktir. Bu nkleer reaktrler iin, reaktrden kan buharn s ierii olacaktr, buharn bir ksmnn reaktrden alnp elektrik retmenin yan sra blge stma amalar ile kullanld nadir durumlar da bulunmaktadr. Bunun gereklemedii durumlarda, trbine buhar girii kullanlabilir.

22

Temel Bilgiler

Biyoyaktlarn retimi
Belirgin biimde tanmlanm retim noktalar olmamas , biyoyaktlarn retimlerini lme giriimlerini karmaklatrmaktadr. Biyoyakt kullanmnn yaygn ve dank doas yaktn kullanmnn sklkla, elde edildii yerin yaknlarnda olduu ve bunun herhangi ticari bir ileme tabi tutulmad anlamna gelmektedir. Baz biyoyaktlarn, zellikle yakacak odunun, baz lkelerde ticareti yaplr, fakat dnya apnda bir bak asyla, bu biyoyaktlar toplam kullanmn sadece kk bir ksmdr. Yakacak odun ve dier birka biyoyakt retimi iin bir rakam belirlemek de karmaktr, nk bunlar yakt harici kullanmlar iin ok byk miktardaki bir retimin sadece bir blmdr. Ticari odun retiminin nemli bir blm inaat ve mobilya iindir ve sadece ok kk bir miktar odun rnleri imalat srasnda ortaya kan atklarla birlikte yakt kullanm iin alnmtr. Benzer olarak, benzinde karm bileeni olarak kullanlan etanol aslen yiyecek ve iecek sanayisi iin biyoktlenin fermantasyonundan retilmektedir ve ok kk bir miktar yakt karmlarnda kullanlmaktadr. Bu durumlarda retim, biyoyaktn toplam kullanmlarn denkletirmek iin geri ynde hesaplanan bir rakamdr. Bu rn yakt olarak tanmlayan bir kullanmdr. retime dorudan deer bimek iin veya yakt harici kullanmlar retime dahil etmek iin herhangi bir giriimde bulunulmaz. Eer biyoyakt kullanmnn tevik edilmesi retilen biyoyaktlar iin bir pazar olumasna sebep olursa, gelecekte geri hesaplama prosedrnde istisnalar olmas gerekecektir (rnein biyodizel). Bu olayda, retimden nihai kullanma kadar rn ak sradan ticari faaliyetlerde ak bir hale gelmeli ve fosil yaktlar iin kullanlan retim tanm iin kriterler uygulanmaldr. Biyoyaktn ithalat ve ihracatn bir ksmn oluturduu baz lkeler vardr. Eer biyoyaktta ticari bir piyasa olursa, retimin bamsz lm mmkn olabilir. Eer deilse, hesaplanan retim rakamnn ithalat ve ihracat hesaba katlacak ekilde ayarlanmas gerekir.

ounlukla, trbine giren buharn s ierii bilinemez ve tahmin edilmesi gerekir. Bu brt elektrik retiminden fabrikann termik verimi kullanlarak geri hesaplamayla yaplr. Benzer bir yaklam jeotermal buhar akndaki snn lm direkt yaplamad zaman trbine giren jeotermal sy tahmin etmek iin kullanlabilir. Fakat bu durumda sabit bir termik verim kullanlmaktadr.

D ticaret
Yaktlarn farkl lkelerdeki alclar ve satclar arasnda ticareti, enerji ithalat ve ihracat istatistiklerinin rapor edilmesi iin birka nemli noktay ortaya karmtr. En temel nokta ulusal blgenin tanmnn (kutucua baknz) ak olmasn ve benzer ekilde btn enerji rnlerine uygulanmasn salamaktr. Eer bir lkede serbest ticaret blgeleri varsa, raporlamaya dahil edilmeleri veya hari tutulmalar karar konusunda ve bu kararn emtia hesaplarndaki (zelde ulusal stoklar ve tketim rakamlar) lke ii tutarlla etkileri hakknda yerlemi bir politika olmas gerekmektedir.

23

1 Temel Bilgiler

Enerji statistiklerinin Ulusal Kapsam Nedir?

Enerji istatistiklerinde kullanlacak verinin derlenmesinde esas alnan blgesel kapsamn dier ekonomi istatistikleriyle kullanm ve tutarll asndan nemli olduu aktr. Enerji istatistikisi bu istatistiksel snrn belirgin olmasn ve istatistiksel zetlerde veya bildirilerde belirtilmesini salamaldr. Bu snrn tanmnn, hangi blgelerin ulusal yetki alan altnda olduunu ve bunun enerji verisine dahil edilip edilmediini aka belirtmesi gerekmektedir. zellikle, uzak adalar ulusal blgenin paras olarak dnlmekte midir? Ulusal enerji istatistiklerinde ana karadan adaya doru olan uulardaki ve adadaki yakt tketimi yerli yakt kullanmna dahil midir? Ayn ekilde, bir lkedeki herhangi bir serbest ticaret blgesine giren ve kan yakt stou ve yakt tketimi ulusal veriye dahil midir? Ulusal tketim verisinin kapsam ayrca verinin derlenme biiminden de etkilenir. Tketim verisi genellikle iki tip incelemenin karmyla toplanr: Tketiciye dorudan anket uygulanmas ya da x x Satlarn mterinin ekonomik faaliyeti veya trne gre snflandrp yakt arz salayanlara uygulanan anketler Santraller gibi nemli iletmelerin tketimlerinin ayrntlar, genellikle dorudan istatistik birimine iletilmektedir. malat sanayisindeki tketim verisi her iki yntemle de toplanabilir, fakat hizmet sektrndeki tketim ve hane halknn tketimi arz salayclarnn datmlarnn incelenmesiyle tahmin edilmektedir. Bir tketiciye yaplan datmlar zerinden yaplan tketim tahmini ile gerek tketim arasndaki fark tketici stoklarndaki deiimleri gstermektedir. Sonu olarak, eer tketim direkt anket yolu ile alnrsa, ulusal stok seviyesindeki deiimin belirlenmesi gerektiinden tketicinin stok seviyelerinin rapor edilmesi nemlidir.

Mallarn ithalat ve ihracat bir lkede yaayan insanlarn yapt alm ve satmlarn sonucu olarak o lkedeki miktar giri ve klardr. thalat ve ihracatn sz konusu olabilmesi iin, gmrk belgesinin varlndan bamsz olarak maln ulusal snrlar gemesi gerekmektedir. Yaktlar ve enerji iin d ticaret rakamlarnn ana ekonomik gstergelerle tutarlln srdrebilmek iin, satn almann en azndan ksmen yerli kullanm iin olmas gerekmektedir. Bu, bir lkeden transit olarak geen miktarlarn ithalat ve ihracat rakamlarna dahil edilmemesi anlamna gelmektedir. Ayn ekilde, ticaret kaynaklarnn ve hedeflerinin doru ekilde belirlenmesi, sadece transit ticareti izole etmekle kalmayp lkenin yabanc arz bamllyla ilgili nemli bilgiler de salamaktadr. Ticari k ve var noktalar, kargo olarak gemiyle nakledilen yaktlar iin genellikle elde edilebilir olsa da (kolaylkla stoklanabilen yaktlar) enerji a mallar iin benzer bilgiyi elde etmek ok daha zordur. Elektrik veya doal gaz saatleri ulusal snrlar geen fiziksel miktarlar iin doru rakamlar vermektedir, fakat kken ve nihai hedefler hakknda bilgi vermemektedir. Ayrca, yeni elektrik piyasalarnda, elektriin kkeni olan lke satc irketin kaytl olduu lkeden farkl olabilmektedir. rnein, spanyol elektrik irketi Belikal bir tketiciye elektrik satabilmekte ve arz Fransadan yaplmak zere

24

Temel Bilgiler

ayarlayabilmektedir. Serbest piyasalarda ticareti yaplan enerji alar yoluyla ticari ak ve fiziksel ak arasnda ak farklar ortaya kabilmektedir. Bu yzden, ulusal ve uluslararas istatistiksel amalar iin, elektrik enerjisinin kkenleri ve hedeflerinin doru olarak belirlenmesi konusunda srar etmek uygun deildir. Bunun yerine, raporlamann fiziksel aka dayal olmas gerekmektedir ve lkelerin kkeni ve hedefi komu lkeler olacaktr. Bu adan elektrik iin transit miktarlar dahil edilecektir. Fakat doal gazda d ticaretin raporlanmasnda, gazn doru kkeni ve hedefleri belirlenmelidir. Son 20 ylda, uluslararas doal gaz piyasas yeni boru hatlarnn oluturulmas ve boru hattnn elverili olmad yerlerde de svlatrlm doal gaz (LNG) tamaclnn kullanmyla byk lde gelimitir. Elektrik retiminden farkl olarak, doal gaz retimi doal rezervlerin varlna baldr ve bu da doal gaz arznda bir lkenin veya blgenin dierine olan bamlln ortaya karmaktadr. Kkenler ve hedefler konusunda doru bilgi salamak iin, ulusal istatistikilerin doal gaz irketleriyle ithalat ve ihracat konusunda yakn bir ibirlii iinde olmalar gerekmektedir.

Uluslararas ihrakiye
Uluslararas deniz yolculuklarnda tketilmek iin petroln gemilere datm bir lkedeki petrol ak iin zel bir durumu temsil etmektedir. Petrol gemide yakt olarak kullanlmaktadr ve kargonun paras deildir. Kayt olduklar lkeden bamsz olarak btn gemiler dahil edilmelidir fakat gemilerin uluslararas yolculuklar gerekletiriyor olmalar gerekmektedir. Uluslararas ihrakiye iin datlan petrol temsil eden verinin burada verilen tanma uymasn ve zellikle balk tekneleri tarafndan kullanlan ihrakiye petrolnn hari tutulmasn salamak iin dikkat edilmelidir. Byk gemilerdeki motorlar bazen karada ayn isimle kullanlan fakat kalite olarak farkl olan yaktlar kullanmaktadr. Bunun gerekletii durumlarda, enerji dengesi hesaplamalar ve emisyon envanterleri farkn hesaba katlmasn gerektirdiinden farklarn doas aratrlmal (zellikle sl deer) ve not edilmelidir. Uluslararas ihrakiye iin zel petrol aknn olmasnn neden nemli olduunun sebeplerinden biri, uluslararas ihrakiye ve uluslararas sivil havaclktan gelen emisyonlarn ulusal envanterlerde Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi (UNFCCC)ne rapor edilme ekliyle alakaldr. Bu emisyonlar, aslnda, ulusal envanterlerde hari tutulmaktadr.

Stoklar
Yakt stoklar, arz ve talebin farkl olduu durumlarda faaliyetlerin devamn salamaya yarar. Stoklar, yakt tedarikileri tarafndan yakt retimindeki ve/veya ithalatndaki ve yaktlarn siparilerindeki dalgalanmalar karlamak iin tutulmaktadrlar. Tketiciler de yakt teslimat ve tketimdeki dalgalanmalar karlamak iin stok tutarlar. Tedarikiler ve enerji reticileri tarafndan tutulan stoklarn her zaman ulusal yakt istatistiklerine dahil edilmesi gerekmektedir. Dier tketiciler tarafndan tutulan stoklar, sadece eer tketicinin nceden belirttii tketim rakamlar, tketim anketlerine dayal ise dahil edilmektedir.

25

1 Temel Bilgiler

statistiksel aklamalarn raporlama ile alakal olan dier ak elemanlarndan (tketim, ithalat, retim vb.) farkl olarak, stoklarn belirli anlk dnemlerde llm deerleri (seviyeleri) bulunmaktadr. Raporlama dneminin banda ve sonundaki stok seviyeleri srasyla al ve kapan stoklar olarak bilinmektedir. Bir yaktn ak stok seviyesinin deiiminden ortaya kmaktadr ve bu istatistik hesabna giren stok deiimidir. Stoklardaki bir art (kapan stou>al stou) ve bir dten (kapan stou<al stou) kaynaklanan stok deiimleri srasyla stok yaplanmas veya stok ekilmesi olarak bilinmektedir. Ulusal topraklardaki btn stoklarn ulusal stok seviyelerinde dahil edilmesi gerekmez. Hangi stoun dahil edileceine karar vermek iin gereken kriter bir yakt iin talep fazlalnn karlanp karlanamayaca veya tam tersidir. zellikle petrol rnleri iin olmak zere ok eitli stok trleri bulunmaktadr ve miktarlar ilgili stok kategorisine bltrrken dikkat edilmesi gerekmektedir. Ham petrol ve petrol rnleri iin stok trleri, rnein, hkmet, ana tketiciler, hissedar kurulular tarafndan tutulan stoklar, gemilerde tutulan stoklar, gmrk blgelerinde tutulan stoklar vb. iermektedir. Trlerin dalm verinin kullanmna ve ihtiyaca gre yaplmaldr (enerji gvenlii, acil durum, vb.)

Yakt evrimi
Yakt evrimi, birincil bir yakt, fiziksel ve/veya kimyasal yollarla, planlanan kullanm alanlarna birincil yakttan daha uygun olan ikincil enerji rnne dntrr. Yakt evriminin eitli ilemleri ve enerji retimi Ek 1de detayl olarak aklanmtr. rnekler, kmrden kok kmr imalat veya yaktlarn yanmasyla retilen buhardan elektrik retimi olarak sralanabilir. ki rnein de enerji istatistikileri tarafndan evrim ilemi olarak dnlmesine ramen, bunlarn temelde farkl olduklarna dikkat etmek gerekmektedir. Kok kmr imalat aslnda ayrtrma ilemi olan doru bir evrim ilemi rneidir. Bu durumda, kmrdeki karbonun ou kok kmrnde kalmaktadr. Karbonun bir ksmyla kmrdeki hidrojen kok gazna ve baz dier petrol rnlerine gitmektedir. Bunlarn hepsi yakt olarak dnlmektedir; ideal olarak ilem srasnda yanma gereklememektedir. Buna karlk, yaktlardan retilen elektrik, yaktlarn yanmasn gerektirmektedir ve retilen sdaki (buhar) enerjinin bir ksm elektrie dntrlmektedir. Orijinal yaktta bulunan hidrojen ve karbon kaybolmaktadr ve karbondioksit (CO2) ve su olarak atmosfere verilmektedir. Is santrallerinde s retimi de yanmann direkt sonucudur ve znde nihai tketicinin s elde etmesi ile ayndr. Fakat, sat iin s (buhar) retimi bir evrim ilemi olarak dnlmektedir, nk evrim sektrne dahil edildiinde satlan s toplam s arznda ve kaydedilen nihai kullanc tketiminde gzkecektir. Satlan sy retmek iin kullanlan yakt da evrim sektrne dahil edilmelidir. Eer bu uygulama benimsenmezse, imalat giriimler tarafndan retilen ve satlan s dengede gzkmeyecektir ve bunun sonucunda giriimciler tarafndan yaplan yakt tketimi abartlm ve nihai kullanc tarafndan kullanlan s ise olduundan eksik gsterilmi olacaktr.

26

Temel Bilgiler

Nihai tketim
Yaktlarn nihai tketimi s elde etmek iin kullanmlarn ve enerji d kullanmlarn iermektedir. Sat iin elektrik ve s retiminde kullanlan yaktlar, ayn zamanda retilen enerji miktarlar nihai tketimden hari tutulmu ve evrimde hesaba katlmtr.

Nihai enerji tketimi

Nihai enerji tketimi, enerji dengesinde yakt dntrme veya evrim faaliyetleri olarak tanmlanan faaliyetler dndaki mallarn tketicilere datlmasn kapsamaktadr. Enerji rnleri tketilen ve baka rnlere dntrlemeyen olarak dnlmektedir. Ksaca, hesaplardan kaybolmaktadrlar. Gsterilen miktarlar, altnda snflandrldklar ekonomik faaliyetlerin enerji ihtiyalarn gstermek iin planlanmtr. rnein, sanayi sektrnde enerji rnlerinin tketimi, dier rnlere dntrlmeksizin nihai tketim iin olacaktr. rn dengelerinin bu ksmnda bulunan istatistikler balca temel ekonomik faaliyetlerle veya dorudan tketici anketleriyle snflanm enerji sanayinden giriimcilere yaplan datmlarn raporlarndan alnmaktadr. irketlerin snflamas ya enerji irketi tarafndan ya da ulusal ynetim tarafndan ulusal ekonomik faaliyet snflamas kullanlarak yerel olarak yaplmaktadr. Avrupa Birliinde, bu sistem Nomenclature Gnrale des Activits Economiques dans les Communauts Europennes (NACE Rev. 1) ile dorudan karlatrlabilir, dier yerlerde lkeler Uluslararas Standart Sanayi Snflamasna (ISIC Rev. 3) dayal olarak ulusal snflamalarn uyarlamaktadrlar. ki uluslararas sistem basamakl seviyeye kadar ayndr. Ortak snflama dzenlemelerinin yaygn uyarlamas farkl lkelerin enerji istatistikleri arasndaki gerek karlatrmalar iin gereklidir. u anda mevcut iyi karlatrlabilirlie ramen, kullanclarn verinin herhangi bir zaman serisinde kullanlan ulusal snflamalarn uluslararas kurallardan farkl olduu dnemleri kapsayabilecei konusunda bilinli olmas gerekmektedir. Sanayi Endstriyel giriimciler enerji rnlerini kendi kullanmlar iin s elde etmede, enerji d kullanmlarda, ulatrmada, elektrik retiminde ve sat iin s retimi amalaryla kullanmaktadrlar. Son kategori iin kullanlan yaktlar nihai enerji tketiminin bir paras deildir ve genellikle ankette baka bir yerde rapor edilmektedir. Giriimciler tarafndan ulatrma iin kullanlan yakt ulatrma sektrnn altnda rapor edilmelidir. Giriimcilerin yakt kullanm istatistikleri direkt giriim anketlerinden veya yaktlarn datmlarndan karlmaktadr. kincisinde, genellikle yukarda listelenen farkl amalar iin yaktlarn kullanmlarn ayrmak iin yeterli bilgi elde etmek zordur. Genellikle, kullanlan belirli bir yakt faaliyeti tanmlayacaktr, fakat bazen farkl kullanmlar iin benzer petrol eitlerinin vergilendirilmesindeki byk farklar kullanmn doru kategorisinin belirlenmesini engeller. Sanayi sektr 12 kola ayrlmaktadr. Bunlar tanmlayan NACE kodlar yllk ankette verilmitir. Sadece iki kol iin yoruma ihtiya vardr. Kimya endstrisi kolunda tketim olarak kaydedilen miktarlar, s ykseltme ve hammadde kullanm iin yakt kullanmn temsil etmektedir. Hammadde kullanm

27

1 Temel Bilgiler

genellikle anketlerin baka yerlerinde de gsterilmektedir. Hammadde kullanm yaktlarn enerji d kullanmlar ksmnda tartlmtr. Benzer ekilde, demir ve elik imalatndaki nihai tketim iin olan rakamlar sadece kok frnlarn, yksek frnlar stmak ve metal parlatma iin yanma gerekliliklerini kapsamaktadr. evrim ilemine tabi tutulan kmr ve kok kmr miktarlar evrim sektrnde rapor edilmektedir. Ulatrma Bu sektrde be temel ulatrma eidi belirlenmitir. Verilen rakamlar ulatrma d amalar iin ulatrma irketlerinin tketimi ile ilgili deil, ulatrma faaliyetinin kendisiyle ilgilidir. Genellikle, ulatrma yaktlarnn maliyeti ulatrma d kullanmlarn engellemektedir. Sadece drt ulatrma eidi yorum gerektirmektedir: x Kara yolu Btn kara yolu ulatrma yaktlarnn ulatrma faaliyetini destekleyici olarak gsterilmesi olduka yaygndr. Fakat baz yaktlar kaz yapma ve vinlerde, tarmsal ve ormanla ilgili ihtiyalar iin kullanlr. Kk fakat nemli miktarlar elence aralar ve motorlu bahe ekipmanlar iin kullanlr. Bu eitli kullanmlar iin tketim sadece anketle elde edilebilir. Karayolu dnda kullanlan miktarlardan hibiri karayolu ulatrmasna dahil edilmemelidir. Uluslararas uular yapan uaklara yakt datmlar iin ayr ayr verilerin mevcut olduu durumlarda, rakamlar uluslararas sivil havaclkta gsterilmektedir (yukarda bulunan uluslararas ihrakiye altndaki aklamalara baknz). Ayr ayr verinin bulunmamas halinde btn datmlarn yerli havacla dahil edilmesi gerekmektedir. Gaz, petrol veya kmr amuru tayan boru hatlarndaki kompresr ve/veya pompalama tesislerinde kullanlan yakt ve elektrik bu baln altnda rapor edilmektedir. lke iindeki su yollarnda kiilerin veya mallarn tanmas iin ve ulusal deniz yolculuklar iin tketilen btn yaktlar dahil edilmelidir. Ulusal bir deniz yolculuu herhangi yabanc lkeye ait bir limana uramakszn ayn lkede balayp ayn lkede biten yolculuktur. Yolculuun byk bir ksmnn uluslararas sularda olabileceine dikkat ediniz, rnein Le Havreden Marsilyaya. Btn balk tekneleri (lke ii, ky veya derin deniz) tarafndan tketilen yakt tarm iin tketime dahil edilmelidir.

Hava yolu

Boru hatlar

lke ii denizcilik

Dier sektrler: konut, ticaret, kamu hizmetleri vb.

Tarm x

Derin deniz balkl dahil olmak zere ormanclk ve balklk iin kullanlan enerji buraya dahil edilmelidir. Fakat, derin deniz balkl iin datlan yaktlar bazen bu sektrden karlmaktadr ve dahil edilmemesi gerektii halde uluslararas

28

Temel Bilgiler

ihrakiye istatistiklerine dahil edilmektedir. Karayolu ulatrmas iin benzin/mazot datmlarnn kk bir blm yaktn karayolu dnda kullanm olarak bu sektrde tketilmektedir.
x

Konut

Hanelerdeki enerji tketimi istatistikleri farkl lkelerde eitli yollarla toplanmaktadr. Gaz ve elektrik tketim verileri genellikle kamu irketleri tarafndan yaplan saya okumalarndan karlmaktadr. Stoklanabilen yaktlarn tketimi btn datmlar arasndaki farklarn hesaplanmasyla veya ekonomik olarak aktif sektrlerin tuttuklar datm kaytlarndan elde edilebilmektedir. Ayrca, baz lkeler datma dayal istatistiklerdeki herhangi bir sapmay ortaya karmaya yarayan hane halk enerji tketimi anketleri yrtmektedirler.

Yaktlarn enerji d kullanmlar

Birka eit yakt enerji d amalar iin kullanlabilmektedir. Bunlar yle sralanabilir: x x
x

Yakt d rnlerin imalat iin hammadde olarak (hammadde kullanm). Yaktlarn hidrokarbon ieriinin hammadde olarak kullanm neredeyse tamamyla rafineri ve petrokimya sanayiyle snrlandrlm bir faaliyettir. Fiziksel zelliklerinden dolay. Yalayclar ve yalar kayganlatrc zelliklerinden dolay motorlarda, dayankllk ve su geirmeme zelliklerinden dolay atlarda ve yollarda kullanlmaktadr. zc zelliklerinden dolay. White spirit veya dier endstriyel zcler boya imalatnda seyreltici olarak ve endstriyel temizleme amacyla kullanlmaktadr.

Petrokimya sanayisi, enerji d kullanm iin yaktlarn en nemli kullancs olarak fosil yaktlarn (petrol, doal gaz ve kok kmr yan rnleri) ve biyoktle karbonunu sentetik organik rnlere dntrmektedir. Rafineri petrol rnlerinin veya doal gaz svlarnn buhar ayrtrmas petrokimyasal dntrme ileminin anahtardr. Hammadde; tiner, petrol ve svlatrlm petrol gazlarn (LPG) iermektedir. Doal gazn ilenmesinden elde edilen etan, propan ve btan eer hazrda bulunuyorsa kullanlabilmektedir. Buharl ayrtrma eitli ara kimyasallarla (etilen, propilen, btadien, benzen, toluen, ksilen) ve yakt olarak kullanlan ve/veya rafineriye dnen yan rnlerle (hidrojen, metan ve piroliz benzini) sonulanmaktadr. Rafineriye geri dnen miktarlar geri ak olarak adlandrlmaktadr. Genellikle kok kmr biiminde olan kat karbon, kimya sektrnde eitli enerji d srelerde kullanlmaktadr. Bunlar soda kl, silikon karbr ve karbon anotlarn iermektedir. Sonuncusu genellikle yksek kalitedeki petrol kokundan yaplmaktadr. Bununla birlikte hem kok kmr hem de yeil petrol koku dier ilemler iin kullanlmaktadr.

29

1 Temel Bilgiler

Elektrik Kullanm
Elektrik tketiminin hemen hemen tamam, elektrik enerjisinin yok olarak sya dnmesiyle sonulanan g, s ve elektronik kullanm iindir. Bu yzden elektrik hi bir zaman enerji d kullanm olarak rapor edilmemelidir. Elektroliz iin elektrik kullanm baz sektrlerde gereklemektedir, fakat bu kullanm giriimlerdeki dier kullanmlardan ayrmak genellikle mmkn deildir ve sonu olarak tm tketimin enerji kullanm olarak rapor edilmesi gerekmektedir.

Enerji Verisi Nasl Sunulur?

Gvenilir istatistik toplamak ile bu bilgiyi ak ve kapsaml bir ekilde yaynlamak birbirinden farkl iki ayr konudur.

rn dengesi format
Enerji rnleri verisinin sunumu iin en yaygn kullanlan format, her rn iin hem arz kaynaklarnn hem de kullanmn tek bir stunda gsterildii denge tablosudur. Denge format kavramsal olarak, gelir kaynaklar toplamnn nakit para deiiklikleri hesaba katldktan sonra toplam harcamalar dengeledii basit bir kasa hesab ile ayndr.

ekil1.3. rnrn Dengesi Yaps ekil 1.3 Dengesi Yaps

Arz kaynaklar (ekil 1.4) + rnler aras transferler
= YURT ARZ

statistiksel Fark
TOPLAM TALEP = evrim

Bu denge format enerji rnleri iin dengenin her noktasnda homojen olmalar kaydyla uygundur. Bu gereklilik rn aklarnda Ksm 7de aklanmtr. Buna ek olarak, hacim birimleri (metrekp) basnca ve scakla bal olduundan, enerji rnleri mmkn olduu kadar ktle veya enerji birimleriyle ifade edilmelidir. Bir rn dengesinin ana erevesi ekil 1.3de gsterilmektedir. lkeler ve uluslararas kurulular tarafndan kullanlan gerek enerji dengeleri birbirlerinden ve ekil 1.3 deki basitletirilmi formattan farkldr. Fakat, burada verilen model ana noktalar ve kurulular arasndaki farklar gsterecektir. IEA ve Eurostat dengeleri arasndaki farklar aada tartlacaktr.

girdisi + Enerji sektrnn kendi kullanm + Datm kayplar ve dier kayplar

+ NHA TKETM

= Enerji d kullanm + Nihai enerji tketimi

Denge, ekil 1.3de gsterilen aritmetik kurallara gre hesaplanr. Arz kaynaklar rnler arasndaki transferlerle tamamlanr (veya azaltlr) ve toplam bir lkenin ihtiyalarn karlayan yurtii arz temsil etmektedir. Toplam talep; evrim girdisi iin kullanmlar, enerji sektrnde evrim dndaki ihtiyalar iin kullanm, enerji rnlerinin retimi ile nihai kullanm noktalar arasndaki kayplar, ve nihai tketim toplamdr. Nihai tketim enerji ve enerji d kullanmlarn toplamdr.

30

Temel Bilgiler

ekil 1.3deki ana balklar aada daha da detaylandrlacaktr. Arz kaynaklar ekil 1.4deki gibi ana elemanlarna ayrlmtr.
ekil 1.4. Arz Kaynaklar ekil 1.4 Arz Kaynaklar

retim Dier kaynaklar thalat hracat Uluslararas hrakiye Stok deiimleri

retim, yerli retimi ve ikincil yakt rnlerinin imalatn kapsamaktadr. Yerli retim yenilenebilir enerjinin su, rzgar, gne ndan vb. elde edilmesi olabilecei gibi biyoyakt kaynaklarndan ve fosil rezervlerinden karlmas da olabilir. Yerli retim Eurostat tarafndan birincil retim olarak adlandrlmaktadr. retimin dier kaynaklar nadir bulunmaktadr ve balk, retilmi fakat saylmam veya saklanmam yaktlardan yeniden elde edilen yaktlarn kaynaklarn kapsamas iin kullanlmtr. rnein, atk kmr daha sonra kullanm iin yeniden elde edilebilmektedir.

thalat, D Ticaret ksmnda ihracatla beraber tartlmtr. hracat arz kayna olarak dahil etmek garip grlebilir ve ihracat talebin bir paras olarak ele alan ekonomik enerji kullanm modelleri de bulunmaktadr. Fakat, enerji dengesi lke iinde kullanlan yaktlarn arzn gstermeye almaktadr ve dolaysyla ihracat toplam yerli arz hesaplamak iin kartlmaktadr. thalat ve ihracat iin kullanlacak aritmetik iaretlemenin nasl yaplaca toplam arz rakamn elde etmek iin kullanlan formle baldr. Arzdaki bir azalmay ifade ettii iin ihracatlara eksi iaret vermek olaandr ve daha sonra toplam bulmak iin basite dier elemanlarla toplanmaktadr. Uluslararas hrakiye, (yukardaki ksma baknz) dengenin bu ksmna arzdaki azalma olarak dahil edilmektedir. Stok deiimleri al ve kapan stok seviyeleri arasndaki farktr. Stok azal arza bir katkdr ve bu yzden pozitif iaretle girilir. Tersi stok oluumu iin uygulanmaktadr. Her iki durumda da stok deiimi = al kapan stok seviyeleridir. rnler aras transferler ana ak deildir ve ncelikle rnlerin yeniden snflanmasyla ortaya kmaktadr. Bir rn teknik zelliklerini karlayamayabilir ve daha dk baka bir rne yeniden snflandrlabilmektedir. Transferler satr da farkl rnleri baka bir rn grubuna getirmek iin pratik bir ara olarak kullanlmaktadr. rnein, Eurostat btn elektrik kullanmnn gsterildii denge tablosunda su ve rzgardan elde edilen elektrii ayr olarak elektrik dengesinde retim transferi olarak gstermektedir. Aka, transferler satrndaki girdiler rnn arzna ek veya karma olup olmadna bal olarak pozitif veya negatif deere sahip olabilmektedir. Yurtii arz, btn arz kaynaklarn toplam ve rnler aras transferlerdir. evrim girdisi altnda rapor edilen rakamlar ikincil yakt rnlerinin imalat iin kullanlan yakt miktarlar ile sat amal elektrik ve s retiminde kullanlan yaktlardr. Dengenin bu ksmndaki eitli balklar ikincil yakt ve enerji retimine dahil edilen farkl yaktlar ve enerji santralleridir. Yrttkleri faaliyetlerin aklamalarn basitletirmek iin aadaki gibi gruplanabilirler:

31

1 Temel Bilgiler

x Elektrik ve s retimi Bunlar sadece elektrik retimi yapan santraller, birleik s ve elektrik santralleri (CHP) ve sadece s retimi yapan santraller olarak ayrlmaktadrlar. Bu tip santraller, esas ileri olarak sat amal elektrik ve/veya s reten giriimler veya esas ileri olarak deil de ncelikle kendi tketimleri iin reten giriimler tarafndan iletilmektedirler. Birinci grup giriimler kamusal veya ana g reticileri (MPPs) ve ikinci gruptakiler ise oto-reticiler veya oto-prodktrler olarak adlandrlmaktadr. x Kat yakt ve gaz imalat Bu grupta balca evrim santrali bulunmaktadr: kok frnlarnda stlm kmrden kok imalat, yksek frnlarda kok kmrnn ve dier yaktlarn kullanm ve eitli kmr tiplerinden patent yaktlarn imalat. Kok frn veya yksek frn ilemleri genellikle demir ve elik sanayiinde gereklemektedir. ki tip santral alanda kullanlacak gazlar retmektedir ve bunlar alan dndaki kullanclara satlabilmektedirler. Yksek frn iin kullanlandan daha dk kalitedeki bir kok kmr baz lkelerde gaz fabrikasndaki gaz imalat srasnda retilmektedir. Kok imalat hafif yalar ve zift de retmektedir. Yksek frnlar yakt evrim santralleri olarak deil, fakat daha sonra ou elie dntrlen demir imalat iin tasarlanmtr. Ancak, enerji istatistikleri amacyla, bunlar evrim sektrnn bir paras olarak dnlmektedir. Eer bu balamda dahil edilmezlerse, daha sonra enerji amalar iin retilen yksek frn gazlarn retmek iin gereken yaktlarn izlenmesi imkansz olur. lem esasen kk ve paracklar halinde ayrlm kmrlerin birletirilerek kullanlabilir briketler haline getirilmesi olduundan, patent yakt retimi genellikle kmr kaynaklarna(ta kmr, kahverengi kmr ve linyit) yakn olan yerlerde yaplmaktadr. Patent yakt retiminin bir ksm kmrn dk sdaki karbonizasyonuna dayaldr ve gaz tesislerinde retilen kok kmrne benzemektedir. eitli ilemler Ek 1de daha detayl olarak tanmlanmtr. x Petrol rafinerileri Ham petroln rafine edilmesiyle petrol rnleri retimi ve yar bitmi rnlerin ilemleri byk oranda petrol rafinerilerinde gereklemektedir. Yakt evrim ilemi iin rafineriye girenler olarak rapor edilen petrol miktarlar retilen rnler iin (yakt d rnler dahil) ve rafineride kullanlan yakt iin malzeme salayacaktr.
Dier evrimler x

Bu gruplama ayr ayr belirtilmeyen daha az kullanlan yakt evrim ilemlerini kapsamaktadr. Enerji sektrnn kendi kullanm: Dengenin bu ksm, enerji rnlerinin baka bir enerji rnnde gzkmelerinden ziyade hesaptan kaybolmalar anlamnda yakt ve enerji giriimcileri tarafndan tketilen miktarn gstermektedir. rnler yaktn karlmas, evrimi ya da retim santrallerindeki eitli faaliyetleri desteklemek iin kullanlmaktadr, fakat evrim ilemine dahil olmazlar. Doas nedeniyle sanayi sektrndeki nihai tketimin bir paras olmasna ramen, enerji sektrndeki nihai tketimin endstriyel faaliyetlerin dier ksmlarndan ayrlmas allm bir uygulamadr. Giriimler tarafndan tketilen enerji dorudan tketim iin satn alnabilmekte veya kard veya rettii enerji rnlerinden alnabilmektedir.

32

Temel Bilgiler

Hesabn bu ksmnda faaliyetler iin kullanlan balklar, yakt karma ve hazrlama sanayi ile birlikte evrim endstrisinde kullanlanlar iermektedir (kmr madencilii, petrol ve gaz karma, gaz svlamas, nkleer yakt ileme, vb.). Datm ve dier kayplar : Dengenin bu ksmndaki balklar enerji sektrnden ayrdr ve enerji rnlerinin kullanm noktalarna datm srasnda oluan kayplar temsil etmektedir. Elektrik ve gaz ebekeleri ile ilgili iletim ve datm kayplar basit rnekler salamaktadr, fakat boru hattndaki yksek frn ve kok gazlar ve petrol rnleri datmlar ile ilgili durumlarda bulunmaktadr. Enerji d kullanm: Enerji d kullanmn doas Ksm 8 Yaktlarn enerji d kullanmlarnda aklanmtr. Dengedeki rakamlarn sunumu, ok kstl bir kapsam dnda, kullanmn gerekletii eitli ekonomik sektrler arasnda ayrm yapmamaktadr. Genellikle, petrokimya endstrisindeki enerji d kullanm belirlenmektedir. IEA dengelerinde, petrokimya sanayiindeki hammadde kullanm nihai enerji tketiminde ayr bir satr olarak dahil edilmitir. Nihai enerji tketimi : ana gruba blnmtr: Sanayi , Ulatrma ve Dier Sektrler.

ekil 1.5 Sanayi ekil 1.5. Sanayi

Demir - elik Kimyasallar ve petrokimyasallar Demir-d metaller Metal-d mineraller Ulatrma ekipman Makineler Madencilik ve ta ocakl Yiyecek, iecek ve ttn Kat hamuru, kat ve basm Odun ve odun rnleri Tekstil ve deri naat Baka yerde belirtilmemi Sanayi : Verinin gerektii sanayi sektr dallar ekil 1.5de gsterilmektedir. erdikleri ekonomik faaliyet asndan bu dallarn tanmlar ISIC rev. 3 ve NACE rev. 1 referans alnarak verilmitir, yukardaki nihai enerji tketimi ksmna baknz. Sanayi sektr, enerji endstrisini deil, inaat daln iermektedir. Sat amal elektrik ve s retmek iin kullanlan miktarlar, giriimler tarafndan yakt tketimi iin sanayi sektrnde rapor edilen rakamlardan hari tutulmaldr. Uygulanabilecei yerlerde, kamusal yollarda mallarn nakliyat iin kullanlan yaktlar da hari tutulmaldr. Karayolu nakliyat iin tketim, ulatrmann altnda rapor edilmelidir.

Ulatrma : En azndan drt ulatrma biimi belirlenmitir: kara yolu, demir yolu, hava yolu ve ulusal denizcilik. Buna ek olarak, IEA boru hatt tamacln da kapsama alr (yaktlarn boru hattyla tanmas); Eurostat bu tketimi enerji sektrnn kendi kullanmnn bir paras olarak ele almaktadr. Bu balklar altna dahil edilen yakt miktarlar sadece sevk iin kullanlan yaktlar kapsamaktadr. Ulatrma giriimlerinin dier amalarla kulland yaktlar burada deil Ticaret ve kamu hizmetleri altnda yer almaldr (aadaki Dier sektrler e baknz). Genellikle ulatrma iin olan miktarlar kolayca belirlenebilmektedir, nk otomobil motorlar ve uaklar iin olan yaktlar stma yaktlarndan farkldr, fakat motorlarn benzin/mazot kulland durumlarda baz karklklar mmkndr ve aralar ve giriim kullanmlarn ayrt etmek iin dikkat etmek gerekmektedir. Boru hatlar iin enerji kullanmlar genellikle elektrik biiminde olmakta; gaz nakliyat yaplan yerlerde ise gazn bir ksm kompresrleri altrmak iin kullanlmaktadr.

33

1 Temel Bilgiler

Bu gaz kullanmnn doru bir ekilde rapor edilmesi ve datm kayplarnn bir paras olarak dnlmemesi nemlidir. Dier sektrler : Btn faaliyetler esasen bir yerlerde yer almasna ramen, uluslararas kurulularn ve lkelerin Dier sektrler bal altndaki seimlerinde farkllklar bulunmaktadr. En yaygn dkm ekil 1.6da gsterilmektedir.

ekil1.6. Dier Sektrler ekil 1.6 Dier Sektrler

Tarm Ticaret ve kamu hizmetleri Konut Dier Tarm bal tarm, ormanclk ve balkl kapsamaktadr. Balklk iin petrol tketimi derin deniz balklyla ilgili olanlar dahil olmak zere btn balk teknelerini iermektedir. Bu yzden, derin deniz balkl gemilerine datlan petroln Uluslararas ihrakiyede rapor edilen miktarlara dahil edilmemesinin salanmas nemlidir.

Ulusal istatistikilerin, hangi verinin doru veya eksik olduunu belirleyebilmek iin byk istatistiksel farklar izlemesi gerekmektedir. Maalesef, veriyi dzeltmek her zaman mmkn olmamaktadr ve bu durumda, istatistiksel fark problemin bykln gsterebilmek iin deitirilmeden braklmaldr. statistiksel farkn giriimler tarafndan rapor edilerek izlenmesine karar vermek, greceli bir deerlendirme meselesidir. Birinin kabul edilebilir olarak dnd yzdelik fark rnn arznn byklne bal olacaktr. Elektrik veya doal gaz gibi byk arzlar iin, istatistiksel farklar %1in altnda tutmak iin aba gsterilmelidir. Dier bir yandan, kok frnndan retilen zift ve yalar gibi kk rnler iin %10luk bir hata gz ard edilebilmektedir. statistikiye rapor edilen veriden rn dengeleri oluturulurken, sfr olan bir istatistiksel fark gzlenebilmektedir (kapal bir denge). Grnte ideal olan bu duruma pheyle yaklalmaldr, nk hemen hemen btn durumlarda, bu hesab dengelemek iin denge tablosunda baz dier istatistiklerin tahmin edildiini gstermektedir. Bu genellikle dengeyi oluturan verinin tek bir cevaplaycya ait olduu (rnein, bir rafineri veya demir-elik iletmeleri) ve cevaplaycnn bu nedenle dengeyi salayabilmek iin rakamlarda dzenlemeler yapabildii durumlarda olabilmektedir. Bilgi ve giriimcilerin karlaabilecei veri problemlerini deerlendirebilmek iin, istatistikinin hesaplar dengelemek amacyla hangi elemanlarn tahmin edildiini kefetmesi gerekmektedir.

rn dengelerinin iki rnei: Eurostat ve IEA

Yukardaki tanmlar IEA ve Eurostatn kulland rn dengelerini gstererek ve karlatrarak tanmlanabilir. ekil 7 ve ekil 8 her kuruluun birincil ve ikincil yakt sunduu durumu yanstabilmek iin, 1999 ylnda Fransadaki doal gaz ve benzin/mazot arz ve kullanm iin Eurostat ve IEAnn formatlarnn rneklerini vermektedirler. ki rn dengesi, ikincil enerji rnlerinin sunumunu etkileyen nemli bir adan yapsal olarak birbirinden farkldr. Eurostat rn dengelerinde, evrim sektr, girdi ve kt

34

Temel Bilgiler

olarak blnmesine ramen, IEA rn dengelerinde sadece girdi ksm bulunmaktadr. kincil rnlerin ktlar (retim), IEA formatnda retim olarak ve Eurostat da evrim rnleri olarak gsterilmektedir. Eurostat retim satrn sadece (yerli) birincil retim iin ayrmaktadr (ekil 1.7ye baknz). IEA retim satr rne bal olarak yerli retimi veya ikincil retim gstermektedir. Format farkllklarnn rn dengelerindeki baz ana kmelenmelerde nemli sonular olmaktadr. rnein, Brt i tketim ve Yurtii arz iin benzin/mazot dengelerindeki rakamlarn birbirlerine uymadna dikkat ediniz ( ekil 1.8e baknz). Eurostatn Brt i tketimi aslnda dardan salanan arzn tketimidir. Eer ihracatlar yeterince bykse, bu negatif bir rakam olabilmektedir. IEAnn Yurtii arz rakamn yeniden oluturmak iin, benzin/mazotun rafineri retimini bilanonun evrim rnleri ksmna eklemek gereklidir. rnler iin iki ayr satr kullanlmas Eurostatn yerli ve ikincil retimi ayrabilmesini ve bunun sonucunda hem rn hem de enerji dengeleri iin benzer bir format benimsemesini salamaktadr. Bu nokta Blm 7de enerji dengeleri tartlrken daha iyi anlalacaktr. Bu iki format arasnda birok baka kk farkllk bulunmaktadr, fakat bunlar yaklamdaki farkllklardan ok isimlerin seilmesi ve sunumlarn sras gibi farklardr.

35

1 Temel Bilgiler

ekil 1.7

Doal Gaz Dengeleri in Eurostat ve IEA Formatlarnn Karlatrlmas

g
DOAL GAZ 77 670 1 649 710 -92 853 -30 456 1 604 071 49 791 1 805 47 986 17 320 2 691 1 534 341 103 146 103 146 1 410 755 558 116 39 614 17 180 96 095 78 163 6 449 106 468 19 183 66 401 74 125 54 438 28 14 852 611 441 558 11 729 20 440 IEA Format retim Dier kaynaklardan thalat hracat Uluslararas ihrakiye Stok deiimi YURT ARZ Transferler statistiksel fark EVRIM Elektrik santralleri CHP santralleri Is santralleri Yksek frn/gaz tesisleri Kok/patent yakt/BKB santralleri Petrol rafinerileri Petrokimya sanayi Svlatrma santralleri Dier evrim sektrleri ENERJ SEKTR Kmr madeni Petrol ve gaz karma Petrol rafinerileri Elektrik ve s santralleri Pompajl depolama Dier enerji sektrleri Datm kayplar NHA TKETM SANAY SEKTR Demir ve elik Kimya ve petrokimya Hammadde Demir d metaller Metalik olmayan mineraller Ulatrma ekipman Makinalar Madencilik ve ta ocakl Yiyecek ve ttn Kat, kat hamuru ve bask Odun ve odun rnleri naat Tekstil ve deri Tanmlanmam ULATIRMA Uluslararas sivil havaclk Yerli havaclk Karayolu Demiryolu Boru hatt ile lke ii denizcilik Tanmlanmam DER SEKTRLER Tarm Ticaret ve kamu hizmetleri Konut Tanmlanmam ENERJ DII KULLANIM Sanayi /evrim/enerji Ulatrma Dier sektrler Terajoule (GCV) 77 670 1 649 710 -30 456 -92 853 1 604 071 -20 440 49 791 49 791 17 320 9 715 7 605 2 619 1 513 901 661 262 39 614 199 241 103 146 17 180 78 163 74 125 6 449 106 468 66 401 2 371 19 183 52 067 28 14 14 852 611 11 729 399 324 441 558 -

FRANSA 1999 Eurostat Format Birincil retim Geri kazanlm rnler thalat Stok deiimi hracat hrakiye BRT TKETM evrim girdisi Kamusal termik santraller Otoprodktr termik santraller Nkleer enerji santralleri Patent yakt ve briket tesisleri Kok kmr tesisleri Yksek frn tesisleri Gaz tesisleri Rafineriler Blgesel stma santralleri evrim rnleri Kamusal termik santraller Otoprodktr termik santraller Nkleer enerji santralleri Patent yakt ve briket tesisleri Kok kmr tesisleri Yksek frn tesisleri Gaz tesisleri Rafineriler Blgesel stma santralleri Takaslar ve transferler, rnler aras transferler Transfer edilmi rnler Petrokimya san. geri dnler Enerji dalndaki tketim Datm kayplar NHA TKETM N MEVCUT OLAN Nihai enerji d tketim Kimya sanayi Dier sektrler Nihai enerji tketimi Sanayi Demir-elik sanayi Demir-d metal sanayi Kimya sanayi Cam, porselen, yapmlz.sanayi Maden karma sanayi Yiyecek, iecek, ttn sanayi Tekstil, deri ve giyim sanayi Kat ve bask Mh.&dier metal sanayi Dier sanayi Ulatrma Demiryolu ..Karayolu Havayolu lke ii denizcilik Hane halk, ticaret, kamu, vb. Hanehalk Tarm statistiksel fark

36

Temel Bilgiler

ekil 1.8

Benzin/Mazot Dengeleri in Eurostat ve IEA Formatlarnn Karlatrlmas

g
BENZN/MAZOT IEA Format retim Dier kaynaklardan thalat hracat Uluslararas ihrakiye Stok deiimi YURT ARZ Transferler statistiksel fark EVRIM Elektrik santralleri CHP santralleri Is santralleri Yksek frn/gaz tesisleri Kok/patent yakt/BKB santralleri Petrol rafinerileri Petrokimya sanayi Svlatrma santralleri Dier evrim sektrleri ENERJ SEKTR Kmr madeni Petrol ve gaz karma Petrol rafinerileri Elektrik ve s santralleri Pompajl depolama Dier enerji sektrleri Datm kayplar NHA TKETM SANAY SEKTR Demir ve elik Kimya ve petrokimya Hammadde Demir-d metaller Metalik olmayan mineraller Ulatrma ekipman Makinalar Madencilik ve ta ocakl Yiyecek ve ttn Kat, kat hamuru ve bask Odun ve odun rnleri naat Tekstil ve deri Tanmlanmam ULATIRMA Uluslararas sivil havaclk Yerli havaclk Karayolu Demiryolu Boru hatt lke ii denizcilik Tanmlanmam DER SEKTRLER Tarm Ticaret ve kamu hizmetleri Konut Tanmlanmam ENERJ DII KULLANIM Sanayi /evrim/enerji Ulatrma Dier sektrler Kiloton 32 621 11 668 -2 230 -419 1 213 42 853 -529 2 265 384 41 336 7 4 4 44 201 2 475 35 1 383 1 383 15 122 48 152 1 110 14 409 38 148 26 801 25 948 368 485 14 925 2 026 4 450 8 442 7 -

FRANSA 1999 Eurostat Format Birincil retim Geri kazanlm rnler thalat Stok deiimi hracat hrakiye BRT TKETM evrim girdisi Kamusal termik santraller Otoprodktr termik santraller Nkleer enerji santralleri Patent yakt ve briket tesisleri Kok kmr tesisleri Yksek frn tesisleri Gaz tesisleri Rafineriler Blgesel stma santralleri evrim rnleri Kamusal termik santraller Otoprodktr termik santraller Nkleer enerji santralleri Patent yakt ve briket tesisleri Kok kmr tesisleri Yksek frn tesisleri Gaz tesisleri Rafineriler Blgesel stma santralleri Takaslar ve transferler, rnler aras transferler Transfer edilmi rnler Petrokimya sanayisinden geri Enerji dalndaki tketim Datm kayplar NHA TKETM N MEVCUT OLAN Nihai enerji d Kimya sanayi Dier sektrler Nihai enerji tketimi Sanayi Demir-elik sanayi Demir-d metal sanayi Kimya sanayi Cam, porselen, yap Maden karma sanayi Yiyecek, iecek, ttn sanayi Tekstil, deri ve giyim sanayi Kat ve bask Mhendislik&dier metal Dier sanayi Ulatrma Demiryolu Karayolu Havayolu lke ii denizcilik Hane halk, ticaret, kamu, vb. Hanehalk Tarm statistiksel fark

11 668 1 213 -2 230 -419 10 232 48 18 23 32 621 32 621 -865 0 -529 -336 4 41 936 1 383 1 383 42 818 1 092 35 15 0 122 1 110 38 14 200 557 26 801 368 25 948 485 14 925 8 442 2 026 -2 265

37

Elektrik ve Is
Elektrik ve Is Nedir?
Genel bilgi
Elektrik ok fazla kullanm sahas olan bir enerji taycdr. Endstriyel retimden, evlerdeki kullanma, tarmdan , ticarete, aydnlatma ve snmaya kadar deien hemen hemen her trl beeri faaliyetde kullanlmaktadr. Elektrik olgusu hakkndaki ilk almalar 17. yzyln balarnda balam ve bugne kadar devam etmitir. Elektriin endstriyel kullanmnn balangc Thomas Alva Edisonun ampul kefedip topluma sunduu tarih olan 1879 olarak kabul edilebilir. O tarihten beri, elektriin kullanm artmakta ve gnlk yaamda nem kazanmaktadr. Elektrik; ikincil enerji olarak retildii gibi birincil enerji olarak da retilmektedir. Birincil elektrik; hidro, rzgar, gelgit ve dalga gc gibi doal kaynaklardan elde edilmektedir. kincil elektrik ise nkleer yaktlarn nkleer blnmesiyle oluan sdan, jeotermal sdan, gne ssndan, kmr, doal gaz, petrol, yenilenebilirler ve atklar gibi birincil yaktlarn yanmasyla retilmektedir. Elektrik retildikten sonra, ulusal ve uluslararas iletim ve datm hatlaryla nihai kullanclara datlmaktadr. Is; elektrik gibi, balca mekanlarn stlmasnda ve endstriyel ilemlerde kullanlan bir enerji taycsdr. Isnn tarihi neredeyse insanolunun tarihi kadar uzundur ve atein kefiyle balamtr. Is da ikincil enerji olarak retildii gibi birincil enerji olarak da retilmektedir. Birincil s; jeotermal ve gne enerjisi gibi doal kaynaklardan elde edilmektedir. kincil s, nkleer yaktlarn nkleer blnmesiyle, kmr, doal gaz, petrol, yenilenebilirler ve atklar gibi birincil yaktlarn yanmasyla elde edilmektedir. Is, ayrca elektrikli buhar kazanlarnda ve s pompalarnda elektriin sya dntrlmesiyle de retilebilmektedir. Is bulunduu yerde hem retilip hem de kullanlabilmekte veya borulardan oluan bir sistemle retimin yapld noktadan uzak yerlere datlabilmektedir. Yukarda da belirtildii gibi, elektrik insanolunun hemen hemen her faaliyetinde kullanlmaktadr. Evlerde stma, aydnlatma ve ev aletlerinin altrlmasnda, alma ortamlarnda, fabrikalardaki makinelerde, ofislerdeki bilgisayarlarda, hastanedeki gerelerde ve bunlarn yan sra ulamda, tarmda ve ekonominin dier sektrlerinde de kullanlmaktadr. Elektriin geni kapsaml kullanm tabi ki istatistie de yansmaktadr. Dnyadaki toplam nihai tketimde elektriin pay, 1973 ylnda %9.6 dan 2001 ylnda %15.6 ya ykselerek, btn yaktlardaki en byk arta sahip olmutur.

39

2 Elektrik ve Is

Son yllarda, elektrik sektrnde byk deiimler yaanmtr. Elektrik piyasas serbestletirilmi, sera gazlarnn azaltlmas ihtiyac duyulmaya balamtr. Bu yzden, elektriin artan rol gelecekteki geliimini en verimli ekilde kontrol edebilmek ve arz gvenliini salamak iin tketimde olduu kadar retimde ve retim kapasitesinde de gvenilir ve doru veri ihtiyacn daha fazla gerekli klmaktadr. Son zamanlarda dnyann deiik yerlerindeki (Latin ve Kuzey Amerika, Avrupa, vb.) elektrik kesintileri, gvenilir, detayl ve zamannda elektrik verisine olan ihtiyacn nemini gstermektedir.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Anket; elektrik, kamusal s, otoprodktrler tarafndan satlan s, bunlarn tketimleri ve bunlar retmek iin kullanlan yakt miktarlaryla ilgili btn kaynaklardan veri toplamak iin tasarlanmtr. Ayrca anket, elektrik retim kapasitesi ve maksimum yllk elektrik yknn raporlanmasn salamaktadr. Anketteki tablolarn tamamlanmas iin, anketin eitli dzeylerde elektrik ve s retiminin raporlanmasnda kolaylk saladnn anlalmas nemlidir. Bu enerji kaynan, reticinin roln ve santral trn yanstmaktadr. Enerji kayna; kinetik (rnein; hidro, rzgar), s (rnein; nkleer, jeotermal) veya elektrik ve s retmek iin girdi olarak kullanlan yaktlar anlamnda kullanlmaktadr. reticinin iki rol vardr: I) Kamu reticileri, esas i olarak elektrik ve s salayan giriimlerdir. Firmalar kamuya veya zel sektre ait olabilir. II) Otoprodktrler kendi esas iini desteklemek iin elektrik ve s reten, fakat elektrik ve s retimi esas ii olmayan giriimcilerdir. Otoprodktrler, retimlerinin bir ksmn kamuya satabilirler. Kamu reticisi teriminde genellikle bir karklk olduunu hatrlamakta fayda var. Kamu reticisi zel bir firmaya sahip olabilecei gibi tam tersine kamuya ait bir irket de otoprodktr bir santralin sahibi olabilir. Dier bir deyile, kamu ifadesi mlkiyeti deil fonksiyonu ifade eder. Santral tr gz nnde bulundurulduunda, anket elektrik ve s reten santralleri e ayrr: x Sadece elektrik retimi yapan santraller x Ayn anda hem s hem de elektrik retimi yapan birleik s ve elektrik santralleri (CHP) Sadece s retimi yapan santraller x Birleik s ve elektrik santralleri (CHP); birleik s ve elektrik reten birimi kapsayan santrallerdir. Eer santral buna ek olarak sadece elektrik veya sadece s reten birime sahipse her birim iin ayr ayr yakt kullanm ve retimi istatistikleri olmadka yine birleik s ve elektrik santrali olarak dnlmelidir. Bu durumda, raporlama santral yerine birimleri temel alarak yaplmaldr. Ayrca, santralin elektrik retim kapasitesi ve maksimum yllk ykleri iin bilgi istenmektedir.

40

Elektrik ve Is

nemli nemli
Elektrik ve s retimi raporlamas, enerji kaynan, reticinin roln ve Elektrik ve s retimiretimi raporlamas, kayna kaynan, reticinin roln ve eticinin roln ve Elektrik ve s raporlamas, enerji enerji santralsantral trn yanstandzeylerde analiz analiz tir. trn yanstan farkl farkl dzeylerde santral trn yanstan farkl dzeylerde analiz edilmitir. edilmitir.

Elektrik ve Isy fade Etmek in Kullanlan Elektrik ve IsyIsy fade Etmek in Kullanlan Elektrik ve fade Etmek in Kullanlan Birimler Nelerdir? Birimler Nelerdir? Birimler Nelerdir?
Genel bilgi
Elektrik retimi, tketimi ve ticareti watt-saat ve katlar olarak llmekte ve ifade edilmektedir. Bu katlarn seimi (mega, giga, tera vb.) retilen ve tketilen miktarlarn byklne baldr. Is miktarlar enerji birimleriyle, genellikle joule, kalori ve ngiliz termik birimi (BTU) ve bunlarn katlar olarak ifade edilmelidir. Elektrik ve s retimi iin tketilen yanc yaktlarn miktarlar, yaktn trne gre metrik ton, metrekp, litre vb. gibi fiziksel birimlerle ifade edilmektedir. Ayrca, verimliliin hesaplanabilmesi iin enerji birimleriyle de ifade edilmesi gerekmektedir. retim santrallerinin eitli snflar iin elektrik retim kapasiteleri kilowatt ve katlaryla llmekte ve ifade edilmektedir. Yllk maksimum yk ve maksimumdaki mevcut kapasite de kilowatt ve katlaryla llmekte ve ifade edilmektedir.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Elektrik ve s retimi iin tketilen yakt miktarlar baz durumlarda yakt trne gre fiziksel birimlerle ifade edilebilirken her durumda enerji birimleriyle ifade edilebilirler. x x x x x Kat fosil yaktlar (kmr, turba vb.) 1000 tonla ifade edilmektedir. lenmi gazlar terajoule (TJ) ile ifade edilmektedir. Sv fosil yaktlar (petrol, rafineri gaz) 1000 tonla ifade edilmektedir. Doal gaz ve gazhane gaz terajoule (TJ) ile ifade edilmektedir. Yenilenebilirler ve atklar terajoule (TJ) ile ifade edilmektedir.

retim kapasitesi verisi net retimi esas almaldr. Net retim kapasitesi, brt kapasite (tabela kapasitesi) eksi tesisteki destek ekipmann ve transformatrleri iletmek iin kullanlan kapasite olarak hesaplanr.

nemli nemli Elektrik gigawatt-saat (GWh) olarak rapor edilmektedir. Elektrik gigawatt saat (GWh)(GWh) olarak edilmektedir. Elektrik gigawatt-saat olarak rapor rapor edilmektedir. Is terajoule (TJ) olarak rapor edilmektedir. Is terajoule (TJ) olarak rapor edilmektedir. Elektrik retim kapasitesi megawatt (MW) olarak edilmektedir. r rapor edilmektedir. Elektrik retim kapasitesi megawatt (MW) olarak rapor edilmektedir.

41

2 Elektrik ve Is

Hacim veve Ktleden Enerjiye Dntrme Hacim Ktleden Enerjiye Dn trme Nasl Yaplr?r? Nas l Yap l
Genel bilgi
Genellikle elektrik santrallerinin retimleri, ounlukla kilowatt-saat ve katlar olmak zere enerji birimleriyle ifade edilmektedir. Bununla birlikte, santral girdileri (kmr, petrol, vb.) kmr iin ton ve petrol rnleri iin ton veya litre olmak zere genellikle fiziksel birimlerle rapor edilmektedir. Yakt girdi verisinin de enerji birimleriyle rapor edilmesi nemlidir, nk bunlar veri kontrol ileminde santralin verimliliinin karlmasnda kullanlmaktadr. Hacim ve ktleden enerjiye zel dnmler petrol, doal gaz, kat fosil yaktlar ve yenilenebilirlerle ilgili blmlerde ve Ek 3de aklanmtr.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Tablo 6da, tm yaktlar ayrca terajoule (TJ) olarak ifade edilmitir. Fiziksel birimlerden terajoule (TJ) e dnm iin, birim sl deer fiziksel deerle arplr ve eer gerekirse terajoule de dntrlr. Dntrmeyle ilgili daha fazla bilgi iin Blm 1, Ksm 5 - Istma deerleri ve miktar nasl llr? ve Ek-3 - Birimler ve Dntrme Karlklar na baknz. Sv ve kat fosil yaktlarn, yenilenebilirlerin ve atklarn enerji ierikleri net sl deerlerle (NCV) ifade edilmektedir. Doal gaz ve ilenmi gazlarn enerji ierikleri brt sl deerle (GCV) ifade edilmektedir. Fiziksel birimlerden enerji birimlerine dntrrken, her yakt girdisi iin doru dntrme katsaysn seerken dikkat edilmelidir.

nemli nemli Kat yaktlar, tlar, yenilenebilir ve at k rnler net kalorifik de ere gre rapor bilir ve atk rnler net kalorifik deere gre rapor Kat yak ye edilmelidir edilmelidir. e ise brt kalorifik de re rapor edilmelidir. Biogazlar hari gazlar brt kalorifik de ere grerapor edilmelidir.

Elektrik veve Is Ak Elektrik Is Ak

Genel bilgi
Elektrik iin retimden tketime ak emas ekil 2.1de gsterilmektedir. Bu ak emas arz zinciri hakknda genel bir bak as vermek iin bilinli olarak basitletirilmitir.

42

Elektrik ve Is

retim, ticaret ve tketim, bir lkenin elektrik ak hakknda ayrntl bir bak asna sahip olmak iin gerekli temel elemanlardr. Raporlamann ayrntlar bilginin kullanmna baldr.
ekilekil 2.1. Elektrik in BasitletirilmiBasitletirilmi Ak emas ekil 2.12.1Elektrik in Basitletirilmi Ak emas Elektrik in Ak emas
Satlan Isy reten Is Pompalar ve Elektrikli Buhar Kazanlar iin Kullanlan letim ve Datm Kayplar

..

Yanc Yakt

Hidro

Tketim

hracat

Jeotermal Brt retim Nkleer Net retim Toplam Tketim

Gne

thalat

Gel-git, dalga, okyanus

Pompalanan Stoklar iin Kullanlan

ekil 2.2.Dier Basitletirilmi Ak emas Is in

ekil 2.2 ekil 2.2 IsIs in Basitletirilmi Ak emas in Basitletirilmi Ak emas

Yanc Yakt Tketim hracat letim ve Datm Kayplar

..

Nkleer

Jeotermal Toplam Tketim

Gne

Brt retim

Net retim

Elektrik Buhar Kazan

Is Pompalar

thalat

Dier

43

43

2 Elektrik ve Is

brt elektrik retimi

Elektrik, santrallerde birincil ve ikincil rn olarak retilmekte ve retilen toplam enerji brt elektrik retimi olarak adlandrlmaktadr. Elektrik santralleri elektriin bir ksmn kendi kullanmlar iin tketirler. Net elektrik tketimi, bu miktarn brt tketimden karlmasyla elde edilmektedir. Bu net retim ulusal iletim ve datm hatlaryla nihai tketicilere datlmakta veya elektrikli buhar kazanlaryla veya s pompalaryla sya dntrlmektedir. Ayrca, uluslararas nakil balantlaryla, elektrik fazlas baka bir lkeye ihra edilebilmekte, elektrik sknts varsa da ithal edilebilmektedir. letim ve datm srasnda, iletim datm hatlarnn veya elektrik retim sisteminin fiziksel zelliklerinden kaynaklanan baz kayplar olabilmektedir. Is ak, elektrik akna ok benzemektedir, iki fark dnda: sy depolama olana yoktur, ve s elektrie evrilir (bkz. ekil 2.2).

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Elektrik ve Is Anketi dokuz tablodan olumaktadr, ilk drt tablo geleneksel denge
formatndadr. Tablolarn ierikleri aadaki gibidir: x x x x x x x x x x Tablo 1: Brt Elektrik ve Is retimi Tablo 2: Net Is ve Elektrik retimi Tablo 3: Elektrik ve Is Arz ve Tketimi Tablo 4: Sanayi ve Enerji Sektrnde Elektrik ve Is Tketimi Tablo 5: Otoprodktrlerin Net Elektrik ve Is retimi Tablo 6: Yaktlardan Brt Elektrik ve Is retimi Tablo 7a: Net Maksimum Elektrik Kapasitesi ve Maksimum Yk Tablo 7b: Yakt Kullanan Santrallerin Net Maksimum Elektrik Kapasitesi Tablo 8: Elektrik ve Is iin thalat Kaynaklar ve hracat Hedefleri Tablo 9: Otoprodktr Santrallerin Elektrik ve Is retimleri iin Tketilen Yakt

Bu tablolar ileriki paragraflarda aklanacaktr. Fakat, eitli tablolar arasnda korunmas gereken birka anahtar toplam vardr. Bunlar aadaki diyagramlarda gsterilmitir (ekil 2.3 ve ekil 2.4). Aadaki toplamlarn eitli tablolar arasnda tutarl olmas gerekmektedir: x x x x Tablo 1deki Yanc Yaktlardan Elektrik retimi Tablo 6daki Yanc Yaktlardan retilen Elektrik Toplamna eit olmaldr. Tablo 2deki Otoprodktr Santrallerindeki Net Elektrik ve Is retimi Tablo 5deki Net Elektrik ve Is retimindeki iki blmde ilgili toplam rakamlara eit olmaldr. Tablo 3de hracatlar ve thalatlar iin rapor edilen rakamlar Tablo 8de hracatlar ve thalatlar iin toplamlarla ayn olmaldr. Tablo 5de rapor edilen Toplam Net retim Tablo 2de rapor edilen toplama eit olmaldr.

nemli nemli
Anketteki tablolar arasndaki ilikiyi kiyi ltfen unutmay n z. Anahtar toplamlar Anketteki tablolar aras ndaki ili ltfen unutmaynz. Anahtar toplamlar tutarl dr. tutarl olmal d r.

44

Elektrik ve Is

ekil 2.3

Elektrik ve Is Anketlerinde Tablo likileri

Toplam thalat Tablo 8: thalat Kaynaklar/ hracat Tablo likileri Hedefleri Tablo 7b: Yanc Yaktlarn Net Maksimum Elektrik Kapasitesi

ekil 2.3. Elektrik ve Is Anketlerinde hracat

Toplam Enerji Sektr Toplam Endstri Sektr

Toplam

Tablo 4: Endstri ve Enerji Sektrnde Tketim

Toplam Yanc Yaktlar

Faydalanma Oran

Tablo 3: Elektrik ve Is Arz ve Tketimi

Toplam Net retim

Tablo 7a: Net Maksimum Elektrik Kapasitesi ve Maksimum Yk

Tablo 2: Net retim

Toplam Otoprodktrler

Tablo 5: Otoprodklerden Net retim

Toplam Brt retim

Toplam Yanc Yaktlar Tablo 1: Brt retim Brt retime Girdiler Tablo 6: Yanc Yaktlardan Brt retim

Dier Yllk Yakt Anketlerinden Gelen Girdiler

Toplam Yanc Yaktlar Otoprodktrlere Girdiler

Tablo 9: Otoprodktr Elektrik ve Is retim Girdileri

Elektrik ve Is Arz
Elektrik ve s iin stok sz konusu olmadndan, arz sadece retimi ve ticareti kapsamaktadr. Bu iki bileen de ileriki paragraflarda detaylandrlacaktr.

retim Genel bilgi

Elektrik ve s iki temel tip santralde iki tr reticiyle eitli kaynaklardan retilmektedir. Elektrik ve s retimi ile ilgili btn gerekli bilgiyi gzden geirmek iin, retim, nasl, nerede ve kim? sorularyla tanmlanan eitli bak alaryla ele alnmaldr. Birinci bak as, elektrik ve snn retildii yaktlarn kaynaklardr. Bu kaynaklar, kmr, petrol rnleri, doal gaz, yenilenebilirler vb.dir. kincisi ise santral trdr. Gz nnde bulundurulmas gereken iki tip vardr: Sadece elektrik retimi yapan santraller ve elektrik retimi yapan birleik s ve elektrik santralleri (CHP), sadece s retimi yapan
45

2 Elektrik ve Is

santraller ve s retimi yapan birleik s ve elektrik santralleri (CHP). Son bak as da retici tipidir. ki tip retici vardr: kamusal reticiler ve otoprodktrler. Veri eitli amalar iin kullanlmaktadr: Arzn devamllnn deerlendirilmesi, zaman iinde elektrik retmek iin kullanlan yaktlardaki deiikliklerin analiz edilmesi, her yakt iin verimliliinin gelimesi, elektrik retiminin evresel etkileri, vb. Elektrik ve s retimi iin ana kaynaklar kmr (dnya apnda elektrik retiminin %39u), doal gaz, nkleer, hidro (dnya apnda elektrik retiminin %17si) ve petrol (sadece %8 ile) dr. Geen 30 ylda elektrik retimi iin kullanlan yaktlarda byk deiiklikler olmutur. rnein, nkleerin pay %3ten %17ye karken petroln pay %25ten %8e dmtr. Geen 30 ylda, petrol, kmr ve doal gaz ile karlatrldnda, elektrik retimi %250 artla en hzl bymeyi gerekletirmitir. Bu byk arta zellikle 1970li ve 1980li yllarda nkleer santrallerle yeni kapasitede devasa bir yatrm elik etmitir.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Elektrik retimi anketteki be tabloda yanstlmtr: Tablo 1 brt elektrik ve s retiminin seviyede dkmn (yakt, reticinin ilevi ve santral tipi) salamaktadr. Tabloyu tamamlamak iin, kamu elektrik reticileri ve otoprodktrler iin ayr ayr brt elektrik retimi istatistiklerinin bulunmas ve ayrca retimin santral tipine gre tekrar blnmesi gerekmektedir. Brt elektrik retimi, santralde kullanlan veya santrallerdeki dier aletlerde kaybolan elektrii kartmakszn, retici makinedeki (alternatr) kt noktasnda llen toplam retimdir. Hidroelektrik santrallerinde retilen elektrik, pompajla depolama santrallerinde retilen btn elektrii iermelidir. Pompajl depolamal hidroelektrik santrallerinde retilen elektriin miktar her zaman pompajl depolamal elektrik rakamnn sadece bir ksm olduundan hidroelektrik santrallerinde retilen toplam elektrikten daha kk olmaldr. Brt s retimi, retilen ve satlan miktardr. reticiden bamsz kiilerin kullanm iin santrali terk eden s miktardr. Brt s retiminin incelenmesi iin benzer ayrntlar gereklidir. Bu durumda, enerji kaynaklarnn listesi biraz farkldr. Bu da snn hidro, gelgit, dalga, okyanus olanaklarndan deil s pompalar ve elektrikli buhar kazanlaryla retimini yanstr. Brt jeotermal s retimi yerkabuunun buhar rezervinden ve ssndan alnan miktardr. Eer elektrik retimi snn tek kullanm ise ve s kullanm iin mevcut lm yoksa bu jeotermal elektrik santrallerindeki elektrik retimlerinden tahmin edilebilir. Elektrik retimi iin jeotermal buharn kullanld durumlarda, s ve basn buharn stlmasyla (baka bir yakt tketilerek) artrlabilir. Eklenen snn jeotermal s retimine veya elektrik retimine s girdisi olarak dahil edilmemesinin gereklilii nemlidir. Kullanlan yaktn kendi rn dengesinde elektrik retimi iin tketim olarak rapor edilmesi gerekmektedir.

46

Elektrik ve Is

Is pompalar sy evredeki dk scaklkl blgelerden yksek scaklkl blgelere transfer etmek iin kullanlan aletlerdir. rnein bir binann dndaki ortamda bulunan snn, binann i ksmn stmak iin ekilmesi amacyla kullanlrlar. Genellikle, elektrikle alan motorlar bu fonksiyonu yerine getirmek iin kullanrlar ve baz blgelerde verimli bir stma arac salarlar. Fakat, ok yaygn olarak kullanlmamaktadrlar ve ulusal enerji arzna sadece kk bir katkda bulunurlar. Elektrikli buhar kazanlar, ucuz maliyetli elektriin mevcut olduu (genellikle hidroelektrik) lkelerde alan stmas ve dier amalarla scak su ve buhar salamak iin kullanlr. Tablo 2, Tablo 1 ile format asndan ayndr. Net elektrik ve s retimi santraldeki kullanm ve kayplar hesaba katldktan sonra retim santralinden dar gnderilen enerji miktardr. kincil s iin (yaktlarn yanmasndan retilen) net retim, santralden satlan miktardr. Tablo 1deki rapor edilen s miktaryla ayndr. Dier bir deyile, ikincil s iin brt ve net s retimi ekilleri ayndr. Jeotermal s iin, eer s reten ve datan santral tarafndan herhangi bir jeotermal s kullanlrsa net retim brt retimden farkllk gsterir. Tablo 3 arz ve tketimin ana bileenleriyle elektrik ve s dengelerinin zetidir. Mantksal bir ilikinin olduu yerlerde, rapor edilen verinin dier tablolarla tutarl olmas gerekmektedir (baknz Blm 4). Tablo 5 enerji, sanayi ve dier sektrlerdeki otoprodktrlerin net elektrik ve s retiminin rapor edilmesini salamaktadr. Enerji istatistikleri gigawatt-saat (GWh), s istatistikleri ise terajoule (TJ) ile rapor edilir. Btn deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deere izin verilmemelidir. Tablo 6a-c yaktn tketilmesi iin brt elektrik retiminin rapor edilmesini salar ve satlan snn retimi Tablo 1 ve Tablo 2de kullanlan formata benzer ekilde ana yakt kategorileriyle rapor edilir. retilen elektrik ve satlan snn benzer miktarlar da bu tabloda rapor edilmektedir. CHP santrali sz konusu olduunda, elektrik ve satlan s retimi iin kullanlan yakt miktarlarnn ayr deerler halinde rapor edilmesi, toplam yakt tketiminin iki enerji kts arasnda blnmesi iin bir yntem gerektirir. Bu bltrme, hi s satlmyor olsa da gereklidir nk elektrik retimi iin kullanlan yakt evrim sektrnde raporlanmaldr. Ayn anda hem s hem de elektrik retimi yapan birleik s ve elektrik santrallerinde (CHP), yakt kullanm ncelikle elektrik ve s retimi arasnda ayrtrlmaldr. Daha sonra, sya bal yakt miktar satlan s miktarnn retilen toplam s miktarna oranna gre tekrar blnmelidir. Anket raporlama talimatlar, ayn anda hem s hem de elektrik retimi yapan birleik s ve elektrik santrallerinde (CHP) retilen s ve elektrik arasndaki yakt kullanmn ayrmak iin bir yntem (aadaki kutuda yeniden retilmitir) salamaktadr. Bu yntem UNIPEDE (Uluslararas Elektrik reticileri ve Datclar Birlii)

47

2 Elektrik ve Is

tanmna dayanr ve sadece bu ayrmay salamak iin uygulanabilecek gvenilir bir ulusal yntem yoksa kullanlmaldr.

Birleik Is ve Elektrik Santrallerinde (CHP) Elektrik ve Birleik Is retiminde Kullanlan Yaktn Ayrm in Yntem Is retiminde
CHP ileminin (e) toplam verimlilii aadaki gibi tanmlanmtr: CHP ileminin (e) toplam e = (H+E)/F e = (H+E)/F E retilen elektrik miktar E retilen elektrik H retilen s miktar H retilen s miktar F ise evrim ileminde tketilen yakt miktardr. F ise evrim ileminde UNIPEDE tanm Bir birleik s ve elektrik santralinde elektrik retimi iin tketilen toplam UNIPEDE tanm Bir birleik s, yakt girdisiyle ilikilendirildiinde, santral tarafndan tketilen yakt edeeri s eksi s, yakt girdisiyle ilikilendirildiinde, harici amalar iin salanan sdr eklindedir. harici amalar iin salanan Bu tanmda belirtildii gibi s ve elektrik iin kullanlan yakt: Bu tanmda belirtildii gibi s Fh = H / e = F [H / ( E + H ) ] Fh = H / e = F Fe= F - H / e = F [ E / ( E + H ) ]

Baka bir deyile, retimdeki paylarnn oranna gre yakt girdisi elektrik ve s arasnda Baka bir deyile, retimdeki blnmektedir. blnmektedir.

Not: Yntem UNIPEDE tanmna dayanr ve sadece bu ayrtrmay yapabilecek gvenilir Not: Yntem UNIPEDE tanmna ulusal bir yntem yoksa kullanlmaldr. ulusal bir yntem yoksa
likiyi Gsteren Basitletirilmi Diyagram likiyi Gsteren Basitletirilmi Diyagram HP ileminin (e) toplam verimlilii aadaki gibi tanmlanmtr: ekil 2.4 Birleik Is ve Elektrik Santrallerinde retilen Elektrik ve Is ile e = (H+E)/F Arasndaki likiyi Gsteren Basitletirilmi Diyagram Yakt Girdisi E retilen elektrik miktar H retilen s miktar F ise evrim ileminde tketilen yakt miktardr.
Is (H)

ekil 2.4. Birleik Is ve Elektrik Santrallerinde retilen Elektrik ve Is le Yakt Girdisi Arasndaki ekil 2.4. Birleik Is ve Elektrik

Is retiminde Kullanlan Yaktn Ayrm in Yntem

NIPEDE tanm Bir birleik s ve elektrik santralinde elektrik retimi iin tketilen topla , yakt girdisiyle ilikilendirildiinde, santral tarafndan tketilen yakt edeeri s ek Yakt CHP lemi iin arici amalar(F) salanan sdr eklindedir. u tanmda belirtildii gibi s ve elektrik iin kullanlan yakt: )] Fh = H / e = F [H / ( E + HKayplar k bi de i le eti deki l
Elektrik (E)

Fe= F - H / e = F [ E / ( E + H ) ] e k t i di i elekt ik e d

Elektrik istatistikleri gigawatt-saat (GWh) ve s istatistikleri ise terajoule (TJ) olarak rapor edilir. Fakat, Tablo 6da kat ve sv yaktlarda tketilen yakt 1000 tonlarla (103t) ve terajoule ile, gaz halindeki yaktlar ise terajoule ile rapor edilmelidir. Btn deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin verilmemektedir.

48

Elektrik ve Is

nemli nemli

Btn retim verisi; yakt, retici fonksiyonu santral tipi tipi asndan rapor n retim verisi; yakt, retici fonksiyonu ve ve santral asndan rapor edilir. edilir.

Brt s retimi, retilen satlan s miktardr. Brt s mi, retilen ve ve satlan s miktardr.

thalat ihracat thalat ve ve ihracat Genel bilgi

Artan kreselleme ve lkelerin ekonomilerinin almasyla, elektrik ticareti artmaya balamtr. Btn ktalarda, lkeler elektrik arznn gvenliini gelitirmek ve retim maliyeti farkllklarndan yararlanmak iin iletim hatlaryla birbirine balanmaktadr. Bu yzden, lkelerin kken ve hedeflerine gre ayrlm ticaretleri hakknda bilgi toplamak her geen gn nem kazanmaktadr. Bu istatistikler ayrca potansiyel iletim tkanklklarn belirlemede yardmc olmakta ve gelien uluslararas iletim alarnn en verimli biimde iletilmeleri iin ortam salamaktadr. Elektrik, snrlarda birbirine bal yksek voltajl ulusal iletim alar kullanlarak tanmaktadr. Bu balant noktalarnn kapasitesi lkeler arasnda mmkn olan deiimi snrlandrmaktadr. Elektriin depolanmasnn imkansz olmas nedeniyle, alar dengede tutmak iin arzn her zaman talebe eit olmas gerektiinin farknda olmak nemlidir. Bu iletim alar operatrlerine ek bir teknik yk getirmektedir ve snr tesi elektrik ak ihtiyacn tevik etmektedir. Ticaretin dinamikleri dnya ithalat ve ihracat istatistiklerinde ortaya kmaktadr. Dnya ticareti son 30 ylda 5 kattan fazla art gstermitir. Ayrca, gemite genellikle komu lkelerle snrl olan ticaret daha geni bir boyuta ulamaya balamtr. rnein, Gney Avrupadaki tketicilerin elektrii Kuzey Avrupadan almas gibi.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Miktarlar, bir lkenin ulusal snrlarn getiinde ithal veya ihra edilmi saylmaktadr. Rapor edilen miktarlar ulusal snr geen fiziksel miktarlar olmaldr ve mmkn olan yerlerde aktarlan miktarlar iermektedir. Kkenler ve hedefler bu yzden komu lkeler olmaldr. Bu, dier birok yaktn ticaretinin rapor edilmesinde byk farklar yaratmaktadr. Elektriin ihracat ve ithalat anketteki iki tabloda yanstlmaktadr: Kaynana gre ithalat ve var noktasna gre ihracat Tablo 8de rapor edilmitir. Toplam ihracatlar ve ithalatlar Tablo 3de rapor edilmitir.

49

2 Elektrik ve Is

Is gz nnde bulundurulduunda, s ticaretinin raporlanmas iin benzer bir prensip uygulanmaktadr. Fakat, s ticareti az rastlanan bir durumdur ve transit miktarlarnn dahil edilmesi pek muhtemel deildir. Elektrik istatistikleri gigawatt-saat (GWh) ve s istatistikleri ise terajoule (TJ) olarak rapor edilir. Fakat, Tablo 6da kat ve sv yaktlarda tketilen yakt 1000 tonlarla (103t) ve terajoule ile, gaz halindeki yaktlar ise terajoule ile rapor edilmelidir.

nemli nemli
Elektrik ve transit miktarlarnn dahil edilmesinin ithalat ve ihracatn Elektrik ve snnsnn transit miktarlarnn dahil edilmesinin ithalat ve ihracatn rapor edilmesindeki genel kurala bir istisna olduuna dikkat ediniz. diniz.

Elektrik Is Tketimi Elektrik ve ve Is Tketimi

Elektrik ve s tketimi eitli sektrlerde gereklemektedir: x x x evrim sektrnde ve enerji sektr iinde yer alan enerji retim sanayisinde Elektrik ve snn iletim ve datmnda, eitli sektrlerde ve nihai tketimin blmlerinde (sanayi, ulatrma, konutlar, hizmetler, vb.)

Bu sektrlerin ksa tanmlamalar,istatistiksel kullanmlarda sektr zelliklerinden kaynaklanan etkilerin alt izilerek ilerideki paragraflarda verilmitir.

evrim ve enerji sektrnde elektrik ve s tketimi evrim ve enerji sektrnde elektrik ve s tketimi Genel bilgi
Elektrik sya sadece s pompalar ve elektrikli buhar kazanlar kullanlarak dntrlr. Isnn dntrme sektr yoktur. Elektrik ve s ayrca yaktlarn kartlmas ve evrim faaliyetlerini desteklemek iin de enerji sektrnde kullanlmaktadr. Pompajla depolamal santraller de bu kategorinin bir parasdr. Bu santrallerde, elektrik dk ykl saatlerde suyu rezervuara pompalamak iin kullanlrken, puant zamanlarda su rezervuarlarndaki ak elektrik retmek iin kullanlr. evrim ve enerji sektr, dnyadaki elektrik arznn yaklak %10unu, s arznn da %9unu tketmektedir.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler
evrim ve enerji sektr anketteki Tablo 3 ve Tablo 4de yanstlmaktadr.

50

Elektrik ve Is

Nkleer sanayiindeki elektrik ve s tketimi nkleer yaktlarn retimi ve zenginletirilmesi anlamna gelmektedir. Bu nkleer elektrik santrallerinin almas srasnda tketilen elektrik ve sy kapsamamaktadr. Nkleer elektrik santrallerinde kullanlan elektrik ve s Santralin Kendi Kullanm olarak Tablo 3de rapor edilmitir. Elektrik istatistikleri gigawatt-saat(GWh) olarak ve s istatistikleri ise terajoule (TJ) olarak rapor edilmitir. Btn deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin verilmemelidir.

nemli nemli
evrim sektrndeki elektrik tketimi s s pompalar ve elektrikli buhar evrim sektrndeki elektrik tketimi pompalar ve elektrikli buhar

kazanlaryla snrlandrlmtr. Bu s iin mevcut deildir. y , kendisi iin Nkleer sanayisindeki tketim, nkleer elektrik santrallerinin kendisi iin
kullanm anlamna de deil kleer yaktn zengi mesi anlamna gelir. kullanm anlamna nkleer yaktn zenginletirilmesi anlamna gelir.

Elektrik veve s iletimi ve datm kayplar Elektrik s iletimi ve datm kayplar Genel bilgi
letim ve datm kayplar, elektrik ve snn tanmas ve datmndan olan btn kayplardr. Elektrik iin, elektrik santralinin ana paralarndan olarak grlmeyen trafolardaki kayplar da dahil edilmitir. Elektrikte, herhangi bir yer iin datm kayplar elektrik arznn %7 ile %15 arasnda hesaplanmaktadr. Kayp miktar esas olarak lkenin byklne (hatlarnn uzunluuna), iletim ve datmn voltajna ve ebekenin kalitesine baldr. Baz lkelerde, kaak elektrik kullanm kayplarn byk bir blmn oluturur, bu bazen teknik olmayan kayplar olarak adlandrlr. Is iin, datm kayplar yaklak %15 olarak hesaplanmtr. Is genellikle sadece ksa mesafelerde datlr, dier trl verimsiz olur.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

letim ve datm kayplar Tablo 3de yanstlmaktadr. letim ve datm alarndaki elektrik kayplar, letim ve Datm kayplar srasnda rapor edilmitir. Ayn ekilde, uzaktaki tketicilere datm srasnda oluan s kayplar da ayn srada rapor edilmelidir. Elektrik kayplar iin olan ekiller ulusal alar ileten irketlerden ve elektrik datm irketlerinden elde edilmelidir. Is kayplar blgesel stma irketleri ve dier s satclarndan elde edilmelidir. Elektrik ve s kayplar, retim ve tketim dengesini salamak iin istatistikiler tarafndan tahmin edilmemelidir.

51

2 Elektrik ve Is

Elektrik istatistikleri gigawatt-saat (GWh) ve s istatistikleri ise terajoule (TJ) olarak rapor edilmitir. Btn deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin verilmemelidir.

nemli

nemli

Nakil ve datm srasnda kaybolan elektrik ve s miktarlar iletim ve ve Nakil ve datm srasnda kaybolan elektrik ve s miktarlar iletim datm kayplar altnda rapor edilmelidir. datm kayplar altnda rapor edilmelidir.

Nihai Tketim Nihai Tketim Genel bilgi

Elektrik ve snn nihai tketimi, sanayi, ulam, tarm, ticari/kamu hizmetleri ve konut hizmetleri iin tketilen btn elektrik ve sdr. Bu sektrler ISIC snflandrmasna gre ayrlmtr. Toplam tketimin yaklak %80ini oluturan nihai tketim, elektrik ve s tketiminin byk bir ksmn oluturur. Bu ayn zamanda tketimin en dinamik ksmdr. 1973ten beri elektrik tketimindeki artn ou konut ve ticari/kamu hizmetlerinde olmutur. Konut ve ticari/kamu hizmetleri sektrnn toplam pay son 30 ylda yaklak %38den %52ye kmtr. Sanayi sektrnde tketilen elektrik miktar sabit olarak art gstermesine ramen, konut ve ticari/kamu hizmetleri sektrnden daha yava bir hzla art gstermitir. Sonu olarak, sanayi nin pay 1973 ylnda %51 iken bugnlerde yaklak %42ye dmtr. Ulam (demiryolu) ve tarm (balca sulama pompalar) sektrleri elektriin greceli olarak daha kk tketicileridir.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Konut, ticari ve kamu hizmetleri, tarm ve dier sektrler iin olduu gibi sanayi sektr iin de toplam rakam Tablo 3de rapor edilmitir. Ulam sektr hususunda, tketimin demiryolu, boru hatt ve tanmlanmam olarak ayr ayr rapor edilmesinin yan sra toplam ulam iin de rapor edilmesi gerekmektedir. Elektriin sanayi sektrndeki nemi nedeniyle, elektrik tketimi Tablo 4 de alt sektrlere ayrlmtr. Btn elektrik tketiminin enerji kullanm iin olduu dnldnden elektriin enerji d kullanmnn rapor edilmesi iin herhangi bir art bulunmamaktadr.

52

Elektrik ve Is

Elektrik istatistikleri gigawatt-saat (GWh) ve s istatistikleri ise terajoule (TJ) olarak rapor edilmitir. Btn deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin verilmemelidir.

nemli nemli
Elektriin ve snn nihai tketimi, sanayi , ulatrma, tarm, ticari/kamu Elektriin ve snn nihai tketimi, sanayi , ulatrma, tarm, ticari/kamu

hizmetleri ve konut sektrnde tketilen elektrik ve snn toplamdr. Elektri Elektriin rji d d kullanmnn rapor edilmesi iin herhangi art art enerji kullanmnn rapor edilmesi iin herhangi bir bir bulunm adr. bulunmamaktadr.

Ortak Elektrik veve Is Anketi in Ek Ortak Elektrik Is Anketi in Ek Gereksinimler Gereksinimler

Otoprodktr retim girdileri Otoprodktr retim girdileri Genel bilgi
evresel tartmalarn neminin artmasyla, her sanayi ve tketim sektrnde yaktlarn toplam tketimin belirlenmesi ok nemli ve gerekli bir hal almtr, bylece her sektr iin enerjiyi korumak ve sera gaz emisyonlarn azaltmak iin uygun nlemler gelitirilebilir. Otoprodktr retim ile ilgili Genel bilgiler ve tanmlar iin Blm 1deki Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler e baknz.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Otoprodktr elektrik ve s retimi girdileri, Tablo 5in iki blmnde rapor edilmitir. Bu tablolar, otoprodktrlerin balca ekonomik faaliyetleri dorultusunda, elektrik ve s otoprodktrleri tarafndan sat iin kullanlan yakt hakknda bilgi salamaktadrlar. Bu tablo, tanmlanm tip retim santralinin yerini tutan kolonlara ayrlmtr: Sadece elektrik, birleik s ve elektrik santralleri (CHP) ve sadece s. Veri, CO2 emisyonlarn anlamak iin Birlemi Milletler almalarnn bir paras olarak otoprodktrler ile ilgili yakt girdilerini, elektrik ve s retimlerini izlemek iin kullanlmaktadr. Birleik s ve elektrik santralleri (CHP) sz konusu olduunda, elektrik ve s retimi iin yakt miktarlarnn ayr ayr rapor edilmesi, kullanlan toplam yaktn iki enerji retimi arasnda blnmesini ieren bir yntem gerektirmektedir. Blnme satlan s olmasa bile gerekmektedir. nk elektrik retimi iin kullanlan yakt evrim sektrnde rapor edilmelidir. nerilen yntem Ek 1 Blm 1de aklanmtr ve dikkatli bir biimde izlenmelidir.

53

2 Elektrik ve Is

Bu tabloda rapor edilen toplamlarn evrim Sektrnde (Tablo 1) rapor edilen ilgili toplamlara eit olmas gerektiine dikkat ediniz. Ayn ekilde, benzer bir tablo dier drt yllk anket iinde bulunmaktadr. Tutarsz raporlamadan kanmak iin, lkenizdeki dier tablolar tamamlamadan sorumlu yetkililerle iletiim kurunuz.

nemli

nemli

Benzer tablolar dier yakt anketleri iin iin de bulunmaktadr (Kmr, Benzer tablolar dier yakt anketleri de bulunmaktadr (Kmr, petrol, klar.) petrol, doalgaz, yenilenebilirler ve atklar.)

Net maksimum elektrik kapasitesi ve ve puant yk Net maksimum elektrik kapasitesi puant yk Genel bilgi
Net elektrik kapasitesi, puant yk ve puant ykn gerekletii zaman; yedek kapasite, puant yk dnemlerindeki mevcut kapasite gibi elektriin gvenlikle alakal faktrlerinin llmesi iin izlenmektedir. Net maksimum kapasite, btn santral tam kapasite alrken ebeke knda srekli olarak salanabilen gtr (rnein, istasyon yardmclar iin g stou alndktan ve istasyon iin gerekli olduu dnlen trafolardaki kayplara izin verildikten sonra). Ulusal maksimum elektrik retim kapasitesi gnde en az 15 saatlik bir dnemde her santralin mevcut olan maksimum kapasitesinin toplam olarak tanmlanr. Rapor edilen ekillerin 31 Aralktaki maksimum kapasitelerle ilikilendirilmesi ve megawatt (MW) cinsinden ifade edilmesi gerekmektedir. Yaktn yanma kapasitesi ile ilgili veriler, ulusal ve uluslararas yakt datmlarn karlayacak planlamalar iin nemli girdilerdir. Puant yk, yl boyunca karlanabilmi en yksek e zamanl elektrik talebidir. Puant talep srasndaki elektrik arz, ithal edilen talebi kapsayabilir veya alternatif olarak talep, ihra edilen elektrii de kapsayabilir. Ulusal ebekedeki toplam puant yk, her biri farkl zamanlarda olabileceinden bir yldaki her g santralindeki puant yklerin toplam deildir. Puant zamandaki kapasite, o zamanda mevcut olan toplam net kapasitedir ve yukarda rapor edilen maksimum mevcut kapasiteden puant yk anndaki santralin bakm ve dier depolama ve ulatrma srasnda ziyan olan miktar yznden farkl olabilir.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Bu bilgi anketteki ikiye ayrlm olan Tablo 7de toplanmtr: Tablo 7a ve 7b.

54

Elektrik ve Is

Tablo 7a Net Maksimum Elektrik Kapasitesi ve Puant Yk hakknda bilgi toplar. Bu tablo toplam ulusal kapasitenin kamusal elektrik salayclar ve otoprodktrler arasnda enerji kaynana gre blnmesini gerektirmektedir. Yanc yaktlar altnda rapor edilen kapasite, retim santralinin teknolojisine gre tekrar blmlenmitir. Tablo 7b Yanc Yakt Kullanan Santrallerin Net Maksimum Elektrik Kapasiteleri hakknda bilgi toplar. Tablo 7ada Yanc yaktlar altnda rapor edilen kamu/otoprodktr olarak ayrlm olan toplam net maksimum kapasite, Tablo7bde yakt tutuma kapasitesine gre tekrar blmlenmitir.Tutuma kapasitesi tek yakt ve oklu yakt kategorilerine ayrlmtr. ok yaktl santral, srekli olarak eitli yaktlar yakabilen tek bir birim ieren santrallerdir.

Elektrik kapasiteleri megawatt (MW) olarak rapor edilmitir. Btn deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin verilmemelidir.

nemli

nemli Rapor edilen ekillerin 31 31 Aralktaki maksimum kapasitelerle Aralktaki maksimum kapasitelerle Rapor edilen ekillerin watt (MW) cin ifade esi ilikilendirilmesi ve megawatt (MW) cinsinden ifade edilmesi

gerekmektedir. gerekmektedir.

55

Doal Gaz
Doal Gaz Nedir?
Genel bilgi
Doal gaz balca metan (CH4) olmak zere birok gazdan olumaktadr. Adndan da anlalaca gibi, doal gaz yeralt rezervlerinden alnmaktadr ve kimyasal adan benzersiz bir rn deildir. Bir doal gaz sahasndan veya ham petrolle birlikte karldnda, baz gazlarn ve svlarn (bunlardan bazlar enerji rnleri deildir) karmn iermektedir. Sadece ilendikten sonra orijinal karmlarn arasnda pazarlanabilen gazlardan biri haline gelmektedir. Bu aamada bile doal gaz, hala gazlarn karmdr fakat metan ierii baskn gelmektedir (tipik olarak %85den fazladr). Petrolle birlikte retilen doal gazlar petrolle ilikili gaz olarak adlandrlrken, petrolden ayr olarak gaz rezervlerinden karlan doal gazlar ise petrolle ilikisi olmayan gaz olarak adlandrlmaktadrlar. Yeralt madenlerinden kmr karldnda, baz gazlar kmr yataklarndan serbest kalabilmektedir. Bu gaz maden kmr oca gaz veya maden kmr oca metan olarak adlandrlmaktadr. Bu gaz, gvenlik nedeniyle uzaklatrlmaldr ve topland ve yakt olarak kullanld yerlerde, sz konusu olan miktar pazarlanan retime dahil edilmelidir. Islak ve kuru gaz terimleri de olduka sk kullanlmaktadr. Eer bir gaz kayda deer bir miktarda btan ve ar hidrokarbon ieriyorsa (svlatrlm doal gaz LNG), slak gaz olarak ifade edilir. Petrolle ilikili olarak retilen doal gaz ya da dier adyla petrol ilikili gaz genellikle slak gazdr. Kuru gaz, balca metan olmak zere greceli olarak kk miktarlarda etan, propan vb. gazlar iermektedirler. Petrolle ilikisi olmayan gazlar, rnein doal gaz kuyusundan retilip petrolle ilikili olmayanlar, genellikle kuru gazdr. Uzun mesafeli doal gaz boru hatt tamacln kolaylatrmak iin , doal gaz atmosferik basn altnda scakl -160 C azaltlarak sv forma dntrlebilmektedir. Doal gaz, svlatrldnda, svlatrlm doal gaz (LNG) olarak adlandrlmaktadr. Doal gazn svlatrlmas, doal gazn sadece fiziksel halini gazdan svya deitirmektedir ve balca metan olarak kalmaya devam etmektedir ki, bu yzden de doal gaz anketlerine dahil edilmesi gerekmektedir. Daha fazla bilgi iin, Ek 1 Ksm 4e baknz.

57

3 Doal Gaz

Doal gaz arz ve talebi her geen gn artmaktadr. Doal gaz gnmzde, 1973 ylndaki %16.2 ile karlatrldnda, dnya apndaki birincil enerji arznn %21inden fazlasn kapsamaktadr.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Doal gaz anketlerinde, doal gaz retiminin petrolle ilikili gaz ve petrolle ilikisi olmayan gaz olarak rapor edilmesi gerekmektedir. Buna ek olarak, kmr madeninden karlan maden kmr oca metannn da dahil edilmesi gerekmektedir. Gazhane gaz gibi imal gazlar, svlatrlm doal gaz (LNG) gibi sv gazlar ve likit petrol gazlar (LPG) doal gaz anketlerine dahil edilmemelidir, ancak srasyla Kmr veya Petrol Anketlerinde rapor edilmelidir.

nemli nemli
Doal gaz balca metandan olumaktadr Doal gaz balca metandan olumaktadr. r. Maden kmr oca gaz da dahil edilmelidir.

Doal Gaz Gaz fade Etmek in Kullanlan fade Etmek in Kullanlan Doal Birimler Nelerdir? Birimler Nelerdir?
Genel bilgi
Doal gaz eitli birimlerle llebilmektedir: ya enerji ieriine (s anlamna da gelir) ya da hacime gre. Bu lmlerin her birinde, doal gaz sanayisinde eitli birimler kullanlmaktadr: x x Enerjiyi lmek iin, joule, kalori, kWh, ngiliz s birimi (Btu) veya 100 000 Btu kullanmak mmkndr. Hacmi lmek iin, en ok kullanlan birimler metrekp veya foot kptr.

Doal gaz iin hacim lmleri kullanlrken, hangi scaklkta ve hangi basn altnda gazn lldn bilmek nemlidir. Gerekten, gaz ok sktrlabilir olduundan, gazn hacmi sadece kabul edilmi belirli bir scaklk ve basnta anlaml olmaktadr. Gazn llebildii iki set durum vardr: x x Normal durum: 0 C scaklkta ve 760 mm Hg basnta llm olan Standart durum: 15 C scaklkta ve 760 mm Hg basnta llm olan

Daha ayrntl bilgi iin Ek 1 Ksm 4e baknz.

58

Doal Gaz

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Doal gaz anketlerinde, arz dengesi ve ticaret verisi hem enerji birimi olarak hem de hacim birimi olarak rapor edilecektir. Kullanlan enerji birimi terajoule (TJ), hacim birimi ise milyon metrekptr (Mm3). Kullanlan durum standart durumdur (15 C scaklkta ve 760 mm Hg basnta). Veri brt sl deer olarak rapor edilecektir. Ayrca, arz dengesindeki aklar iin brt ve net sl deer verisi belirtilecektir. Otoprodktr verisinin tketimi ve girdisi sadece enerji birimi olarak rapor edilmektedir: terajoule (TJ).

nemli nemli
DoalDoal gaz verisi iki birimle rapor edilmektedir:
x x

j Enerji ,birimi, terajoule(TJ) j (

HacimHacim birimi, milyon metrekp).(Mm3). birimi, milyon m p (Mm3 x

Hacimden Enerjiye Dntrme Nasl Hacimden Enerjiye Dntrme Nasl Yaplr? Yaplr?
Genel bilgi
Doal gaz lmek ve hesaplamak iin kullanlan en yaygn yntem hacimdir (Mm3). Fakat, gaz snma amacyla satn alndndan ve doal gaz sl deeriyle fiyatlandrldndan dolay doal gaz fiyatlar genellikle birim hacimdeki s ieriiyle belirlenmektedir. Doal gazn sl deeri belirlenen koullarda birim miktardaki yaktn tam olarak yanmas iin harcanan s miktardr (r: kcal/m3 veya megajoule (MJ/m3)). Deerler brt veya net eklinde kaydedilir. Brt ve net sl deerler arasndaki fark yaktn yanmas srasnda retilen su buharnn gizli ssnn buharlamasdr. Doal gaz iin, net sl deer brt deerden ortalama %10 daha azdr. Dntrme zerine Genel bilgi iin ltfen Blm 1, Temel Bilgiler - Isl deerleri ve miktar nasl llr? (Ksm 5)e ve Ek 3 - Birimler ve Dntrme Karlklarna baknz.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Enerji birimlerinin dntrlmesi (TJ) ilgili akn brt sl deeri kullanlarak yaplmaldr. Gaz aklarnn her biri farkl bir sl deere ve her akta bileenler farkl deerlere sahip olabilmektedir (rnein, farkl sahalardan farkl kalitelerle gaz retimi veya farkl

59

3 Doal Gaz

kaynaklardan olan ithalatlar). Isl deerler ayrca zaman iinde deiebilmektedirler. lgili brt sl deerler gaz arz sanayiinden elde edilebilmektedir. Doal gaz hacim birimlerinden terajoulea evirmek iin, farkl aklarn her bir bileeni iin uygun brt sl deer kullanlmaldr. Enerji hacmini terajoule cinsinden elde etmek iin metrekp cinsindeki hacim brt sl deerle arplmaldr. thalat verisi dnldnde, brt sl deerin arlkl ortalamas uygulanmaldr. Baka bir deyile, toplam ithalat ayr ayr dntrlen her bir kaynan toplam olmaldr. rnein, A lkesi her birinin sl deeri 33.3 TJ/m3 ve 41.0 TJ/m3 olan Hollandadan 3000 Mm3 ve Norveten 5 000 Mm3 doal gaz ithal etmektedir. thalatlarn ortalama sl deerlerini hesaplamak iin, aadaki tabloda gsterildii gibi her bir ithalatn kendi sl deerine oran alnmaldr.
Tablo 3.1 Enerji thalatlarnn Ortalama Isl Deerlerinin Hesaplanmas Tablo3.1 Enerji thalatlarnn Ortalama Isl Deerlerinin Hesaplanmas
thalatlar 3 (Mm ) 3 000 5 000 8 000 Isl Deer 3 (TJ/m ) 33.3 41.0 ?

thalat Yaplan lke

Terajoule cinsinden Terajoule cinsinden ithalatlar (m3 x TJ/m3) ithalatlar (m3 x TJ/m3) x 33.3 = 99 900 3 000 x 33.3 = 99 900 x 41.0 = 205 000 5 000 x 41.0 = 205 000 99 900 + 205 000 = + 205 000 = 304 900 900

Isl Deer (TJ/m3)

Hollanda Norve Toplam

304 900/8 000= 38.113

Yukardaki hesaplamalardan A lkesinin ithalatlar iin ortalama dntrme faktrnn 38.113 TJ/m3 olduu ve ankette 38 113 KJ/m3 olarak rapor edilmesi gerektii karlmaktadr.

nemli nemli
Doal gaz brt brt sl cinsinden rapor edilmelidir, mevcut olduunda DoalDoal gazsl deerdeer cinsinden rapor edilmelidir, mevcut olduunda rapor edilmelidir, mevcut olduunda aldr. spesifik sl deerler kullanlmaldr. spesifik sl deerler kullanlmaldr.

Doal GazGaz Ak Doal Ak

Genel bilgi
Doal gaz iin retimden tketime olan ak emas aadaki diyagramda gsterilmektedir (ekil 3.1). Bu ak emas arz zincirine genel bir bak as vermek iin basitletirilmitir. retim, ticaret, stoklar, enerji sektr, evrim ve nihai tketim bir lkede gaz aknda kapsaml bir bak asna sahip olmak iin bilinen ana elemanlardr. Raporlamadaki ayrntlar bilginin kullanmna baldr.

60

Doal Gaz

ekil 3.1 ekil 3.1

Doal Gaz in Basitletirilmi Ak emas Doal Gaz in Basitletirilmi Ak emas

evrim hracatlar Stok Yaplanmas

Enerji

Datm Kayplar Pazarlanan retim Yerli Tketim

Nakliyat

thalatlar

Stok ekilmesi Konutlar, Ticaret, Tarm Sanayi

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Doal gaz anketinin yaps ekil 3.1deki ak emasn izlemektedir. Anket be tabloyu iermektedir. Tablo 1: Doal gaz arz (Ksm 5e baknz) Tablo 2a, 2b: Sektre gre tketim (Ksm 6ya baknz) Tablo 3: Kaynana gre ithalat (Ksm 5e baknz) Tablo 4: Var noktasna gre ihracat (Ksm 5e baknz) Tablo 5: Otoprodktr elektrik ve s retimi girdisi (Ksm 7e baknz) Yukardaki tablolarn her biri gelecek paragraflarda aklanacaktr. Fakat, eitli tablolar arasnda korunmas gereken birka anahtar toplam vardr. Bunlar ekil 3.2de gsterilmitir.

61

3 Doal Gaz

ekil 3.2 ekil 3.2

Doal Gaz Anketlerindeki Tablo likileri Doal Anketlerindeki Tablo likileri

thalatlar = Toplam thalatlar Tablo 3: Kaynana Gre thalat Tablo 4: Var Noktasna Gre hracat

ekil 3.2 Doal Gaz Anketlerindeki Tablo likileri

Tablo 1: Arz hrcatlar = Toplam hracatlar Yerli Tketim (gzlenen) = Yerli Tketim

Tablo 2: = evrim + Enerji + Datm Kayalar + Toplam Nihai Tketim

Elektrik ve Is Anketi Tablo 6a - 6c

Brt Elektrik ve Is Tketiminde Girdiler

Tablo 2a: Sektre Gre Net Yerli Tketim

Tablo 2b: Sektre gre Toplam Nihai Tketim Enerji Kullanm Enerji D Kullanm

Elektrik ve Is Anketi Tablo 9g

Otoprodktr Is ve Elektrik retimine Girdiler

Tablo 5: Her Santral Tipi iin Otoprdktr Is ve Elektrik retimine Girdiler

Aadaki toplamlarn eitli tablolar arasnda tutarl olmas gerekmektedir: x x x x

x

x x

Tablo 3deki Kaynaklarna gre ithalatlar toplanmal ve toplam Tablo 1deki Toplam ithalatlar altnda rapor edilmeli. Tablo 4deki Var noktasna gre ihracat toplanmal ve toplam Tablo 1deki Toplam ihracatlar altnda rapor edilmeli. Tablo 1deki terajoule cinsinden gzlenen tketim Tablo 2deki terajoule cinsinden tketim e uygun olmal. Tablo 2adaki tketim evrim sektr, enerji sektr, datm kayplar toplam art Tablo 2deki toplam nihai tketim (Enerji kullanm+Enerji d kullanm) Tablo 2adaki Otoprodktr Elektrik Santralleri verisi Tablo 5deki Otoprodktr elektrik santrallerinin toplam girdisi (CHP) ne uygun olmal. Tablo 2adaki Otoprodktr birleik s ve elektrik santralleri (CHP) verisi Tablo 5deki Otoprodktr birleik s ve elektrik santrallerinin toplam girdisi (CHP) ne uygun olmal. Tablo 2adaki Otoprodktr s santralleri verisi Tablo 5deki Otoprodktr s santrallerinin toplam girdisi ne uygun olmal.

62

Doal Gaz

nemli nemli

Anketteki tablolar arasndaki ilikileri ltfen hatrlaynz. Anahtar Anke daki ilikileri ltfen hatrlaynz. Anahtar

toplamlar tutarl olmaldr. topla

Doal Gaz Arz Doal Gaz Arz

Blm 1 - Temel Bilgiler Ksm 9da da tanmland gibi arz, retimi, ticareti ve stok deiimlerini iermektedir. Bu bileenin her biri aada detaylandrlacaktr.

retim retim . Genel bilgi

Doal gaz yeraltndan karldnda, pazarlanabilir duruma gelmeden, retim artlarna bal olarak baz makul ilemlerden geirilmektedir. Deiik ilemler ekil 3.3 de gsterilmitir. Daha ak olmak iin, ilemlerin bazlar hakknda daha fazla bilgiye sahip olmak isteyen okuyucular daha detayl bilgiyi Ek 1de bulabilirler.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Yerli retim Tablo 1de rapor edilecektir (arz). ekil 3.3deki ak emasnda aka grld gibi aklar arasnda istatistiklere dahil edilmesi gereken ve gerekmeyenler arasndaki istatistiksel snr izmek her zaman kolay olmayabilir. Fakat doal gaz anketinin amac iin, yerli retim olarak rapor edilenlerin saflatrldktan ve tm doal gazdan elde edilen svlar (NGL) ve slfr karldktan sonra llm pazarlanan retim olmas gerekmektedir. Fakat unu hatrlamak nemlidir: x Ham petroln karlmasndaki ilikili gaz, doal gaz anketinde rapor edilmelidir (Tablo 1).

63

3 Doal Gaz

ekil 3.3 ekil 3.3

Doal Gaz retimi iin Basitletirilmi Ak emas Doal Gaz retimi iin Basitletirilmi Ak emas
NGL Ham Petrol Yllk Petrol Anketi

Ham Petroln ve likili Gazlarn karlmas

Ayrtrma

likili Gazlar

Yaklan Gaz Havaya Salnan Gaz Enjekte Edilmi Gaz Doal Gaz leme Fabrikalarnda Svlarn Ayrlmas Petrolle likisi Olmayan Gazlarn karlmas Slfrn ve Safl Bozanlarn Ayrlmas Kmr Madenleri

Pazarlanan retim

Yllk Gaz Anketi

Petrolle ikisi Olmayan Gazlar

Kmr Oca Gaz

Dar salnan, yaklan ve yeniden enjekte edilmi gazlar dahil edilmemelidir. Fakat, dar salnan ve yaklan gazlar iin miktarlar evre kurulular tarafndan petrol ve gaz faaliyetlerinde kaak emisyon tahminleri iin istenmektedir. Bu yzden ayr ayr rapor edilmeleri gerekmektedir. Doal gaz sanayisindeki eitli ayrma ve uygulama ilemlerinde kullanlan gaz miktarlar (genellikle pazarlanmayan durumdaki) retim verisinde yer almaldr.

retim verisi hem enerji birimi (TJ) hem de hacim birimi (Mm3) cinsinden rapor edilecektir. Btn deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin verilmemelidir.

nemli nemli
Yerli retim pazarlanan retim olmaldrolmaldr ve daryaklan ve Yerli retim pazarlanan retim ve dar salnan salnan,yaklan ve n yeniden enjekte edilmi gazlar hari tutulmaldr, fakat santralin iletilmesinde kullanlm miktarlar dahil edilmelidir.

64

Doal Gaz

thalat ve ihracat Genel bilgi

Doal gazn tanmas iin balca iki yntem bulunmaktadr: doal gaz boru hatt ile gaz halinde, ve sv doal gaz tayclaryla sv halde. Doal gazn greceli olarak zor ve yksek maliyetle tanmas nedeniyle, yakn zamana kadar doal gaz ticareti snrl kalmtr. 1971de ticareti yaplan doal gaz tketilen toplam doal gazn %5.5ini oluturmaktayd. Fakat son on ylda doal gaz ticareti hzl bir gelime yaad ve gnmzde tketilen tm doal gazn ini oluturmaktadr. Hatta, gemite aslnda yerel olan doal gaz piyasas, daha verimli doal gaz boru hatt teknolojileri ile pazar daha blgesel yapmaktadr (rnein Avrupa ve Kuzey Amerikada olduu gibi). Spot piyasasnn genilemesi ve tketim blgelerinden uzak olan doal gaz sahalarnn gelimesi, doal gaz piyasasn yaknda daha evrensel bir hale getirecektir. Sonu olarak, enerji piyasasnda doal gazn artan rol nedeniyle, doal gaz ithalat ve ihracatnda gvenilir ve detayl verinin olmas ok nemlidir. Fakat gaz ticareti iin kaynak ve hedeflerin raporlanmas doal gazn lke snrlarn geen boru hatlaryla tand gereinden dolay bazen karmak bir hal alabilmektedir.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Toplam ithalatlar ve ihracatlar Tablo 1de rapor edilecektir. Kaynaa gre ithalat ve var noktasna gre ihracat srasyla Tablo 3 ve Tablo 4de rapor edilecektir. Enerji gvenlii iin, doal gazn kaynak ve hedefleri veri toplamann nemli bir ksmdr. thalatlar iin, doal gazn esas kaynann (hangi lkede retildii) bilinmesi ve tabi ki rapor edilmesi nemlidir. hracat iin ise yurt ii amalar iin retilmi doal gazn nihai hedefini (doal gazn tketilecei lke) gstermek gereklidir. Ticarete yn veren ticari anlamalardan sorumlu irketler veriyi salayabilmelidirler. thalatlar lke iinde tketilen doal gaz ile, ihracat ise yurt iinde retilmi doal gazla alakaldr. Aktarmal ticaret ve yeniden ihracat bu yzden ticaret raporlarna dahil edilmeyeceklerdir. Ticaret verisi hem enerji birimi (TJ) hem de hacim birimi (Mm3) cinsinden rapor edilecektir. Btn deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin verilmemelidir.

65

3 Doal Gaz

nemli nemli

th l thalatti yurtii ti t i tk tketim amacyla lkeye giren doal gaz amaldr ve ve l lk i d l k kapsamaldr doal gazn retildii lkenin altnda rapor edilmelidir. psamaldr ve azn hracat yurtiinde retilen doal gaz kapsamaldr dve doal gazn p tketilecei lkenin altnda rapor edilmelidir. Aktarmal ticaret ve yeniden ihracat bu yzden dahil edilmeyecektir. Aktarmal ticaret ve yeniden ihracat bu yzden dahil edilmeyecektir.

Stok seviyeleri ve deiimler Stok seviyeleri ve deiimler Genel bilgi

Doal gaz talebi bir ok lkede mevsimseldir, k mevsiminde doal gaz talebi genellikle iletim ve datm sistemlerinde zorlanmalara neden olmaktadr. Uzun mesafeli doal gaz tamacln snrlandrmak iin birok lke doal gaz depolama tesisleri ina etmeye balamlardr. Buna ek olarak, stratejik doal gaz rezervleri doal gaz arznda gvenlii gelitirmektedir. Petrol sz konusu olduunda, stoklardaki seviyeler ve deiimlerle ilgili zamannda, ayrntl ve doru veri, karar vericiler ve piyasa analistleri iin zellikle toplam enerji arznda doal gazn paynn artt zamanlarda gittike nemli olmaya balamaktadr. Doal gaz stoklama tesisleri zellikleri itibaryla mevsimlik ve peak olarak iki temel kategoriye ayrlmaktadr. Stratejik bir amaca hizmet eden mevsimsel stoklama alanlar az talep olan zamanlarda ok byk miktarlarda gaz stoklayabilmeli ve ok talep olan zamanlarda ise doal gaz yavaa serbest brakabilmelidir. Peak stoklama sahalar daha az miktarda doal gaz stoklamaktadrlar, fakat artan talebi karlamak iin iletim ebekesine doal gaz hzlca enjekte etmelidir. Farkl stoklama tesisleri fiziksel tiplerine gre snflandrlabilir (daha fazla bilgi iin Ek 1e baknz). En sk kullanlanlar arasnda; akiferler (tkenmi petrol/doal gaz sahalar), tuz maaralar, LNG peak drc niteleri, tketilmi ya da kullanlmayan madenler ve gaz depolar vardr. Gaz depolama ve stoklar, gaz rezervlerinden ayr dnlmelidir. lki daha nce retilmi olan fakat stratejik, mevsimsel veya peak drmek amacyla kullanlan doal gaz tanmlamaktadr. Gaz rezervleri henz retilmemi fakat jeolojik veri analizlerinin makul bir kesinlik ile gelecek yllarda bilinen petrol ve doal gaz rezervlerinden kazanlabiliceini gsterdii tahmin edilebilen miktarlar tanmlamaktadr.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Doal gaz stok seviyeleri ve stok deiimleri Tablo 1de rapor edilecektir.

66

Doal Gaz

Hem al hem de kapan stok seviyelerinin rapor edilmesi gerekmektedir. Al stoklar istenilen zaman diliminin ilk gnndeki stok seviyeleri, kapan stoklar ise bu zaman diliminin sonundaki stok seviyeleridir. rnein bir takvim yl iin al stoklar 1 Ocaktaki stok seviyeleri, kapan stoklar ise 31 Aralkta llenlerdir. Doal gaz anketlerinde geri kazanlabilen doal gazn stoklanmas ile ilgili detaylar sorulmaktadr. Stok seviye deiimleri geri kazanlabilen doal gazdaki deiimlerle ilgilidir. (Stok deiimi al stoklar eksi kapan stoklardr, baka bir deyile, negatif bir say stok yaplanmasn, pozitif bir say ise stok ekilmesini gstermektedir.) Yeralt stoklama rezervuarlar mevcut olmad dnlen fakat rezervuarn iletim performansn salamak iin orada olan yastk (cushion) gaz iermektedir. Sonu olarak, yastk (cushion) gazn stok seviyesi bilgi iin ayr olarak istenmektedir. Stok verisi hem enerji birimi (TJ) hem de hacim birimi (Mm3) cinsinden rapor edilecektir.

nemli

nemli

Yeniden kazanlabilen gazn stok seviyeleri ve deiimleri ana arz Yeniden kazanlabilen gazn stok seviyeleri ve deiimleri ana arz por tablosunda, ve yastk gaz bilgi iin hatrlatma olarak ayrca rapor edilmelidir. leri al seviyesi eksi kapan seviyesi olarak Stok deiimleri al seviyesi eksi kapan seviyesi olarak hesaplanmaldr. hesaplanmaldr.

Doal Gaz Tketimi Doal Gaz Tketimi

Doal gazn tketimi eitli sektrlerde olmaktadr: x x x x evrim sektrnde. Enerji sektr iinde yer alan enerji retim sanayisinde Doal gazn tanmasnda ve datmnda. Nihai tketimin eitli sektrlerinde ve kollarnda (sanayi , ulatrma, konut, hizmet, vs.). Bu doal gazn hem enerji kullanmn hem de enerji d kullanmn iermektedir.

Bu drt sektrn ksa aklamalar ileriki paragraflarda istatistikte sektrdeki nihai kullanm etkilerinin alt izilerek verilmitir. Daha Genel bilgi iin Blm 1-Temel Bilgiler, Ksm 8e baknz.

67

3 Doal Gaz

evrim sektrndeki doal gazgaz tketimi evrim sektrndeki doal tketimi Genel bilgi
Gnmzde doal gaz algs 10 veya 20 yl ncekine gre radikal bir ekilde deimitir. Gemite, doal gaz zel bir gaz olarak alglanmakta ve zel kullanmlar iin yedeklenmekteydi, bu yzden de ulatrma sektrnde sklkla tketilmemekteydi. Gnmzde eitli sektrlerde ve uygulamalarda kullanlmakta ve enerji retimi iin yakt olarak nemli bir byme gstermektedir. Gaz trbini teknolojisinin gelitirilmesi gazn enerji retimindeki konumunu hem kombine evrim gaz trbinleri hem de birleik s ve elektrik santralleri (CHP) iin olduka gelitirmitir. Gaz bu sektrde dier fosil yaktlarla karlatrldnda birok avantaj sunmaktadr: yksek verimlilik, greceli olarak dk sermaye maliyetleri ve temizlik. Gaz dier fosil yaktlar arasnda en temiz yakttr ve evresel nedenler iin desteklenecektir. Son yllarda, elektrik retimi iin tketilen doal gaz dnya apndaki elektrik retiminin neredeyse %20sini (1973 ylnda %13 iken), birleik s ve elektrik santrallerinde (CHP) ve s santrallerinde dnya apnda retilen snn yaklak yarsn oluturmaktadr.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

evrim sektr santral tipine gre (rnein, sadece elektrik, sadece s reten santraller veya birleik s ve elektrik santralleri (CHP)) olduu kadar retici tipi arasndaki ayrma gre de (rnein, kamusal ve otoprodktr) elektrik ve s retiminin istatistiklerini iermektedir. Bu farkl kategorilerle ilgili daha fazla bilgi iin, Ek 1-Ksm 1e baknz. Svlatrma iin hammadde olarak kullanlan doal gaz, rnein metanol retimi, evrim alt sektrnde rapor edilmelidir: Svlatrma (Tablo 2a). Svlatrlm doal gaz rnleri petrol anketinde (Tablo 1) dier kaynaklarn altnda rapor edilmelidir.

nemli

nemli

Enerjinin dier dier formlarna dntrlen formlarna dntrlen enerji girdilerini evrim Enerjinin enerji girdilerini evrim iz. sektrnde rapor ediniz.

68

Doal Gaz

Enerji sektrndeki doal gaz tketimi Enerji sektrndeki doal gaz tketimi Genel bilgi
Enerji sektrndeki tketim kendi kullanmn iermektedir. Bu, karmay (madencilik, petrol ve gaz retimi) ve evrim faaliyetlerini (rnein, s iin tketilen doal gaz, veya pompalarn ve kompresrlerin altrlmas) desteklemek iin enerji sanayi tarafndan tketilen doal gaz iermektedir.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Enerji sektrnde, alt sektrler enerji reten eitli sanayilerdir. Ayrca, doal gaz iin zel olan svlatrma tesisleri alt sektrdr. Svlatrma tesisleri iin, bu alt sektrde doal gaz svlatrmak iin kullanlan gaz miktarn rapor ediniz. Bu genellikle sadece, svlatrma tesislerine giren doal gaz girdisi ile svlatrlm doal gaz (LNG) rnleri arasndaki farkla llebilmektedir (fakat enerjideki baz kayplar da iermektedir). Gazn gaz halinden sv haline soutularak dntrlmesine ramen ( -160 Cye kadar) metann bileiminde bir deiim olmamaktadr. Svlatrma ileminin evrim sektrnde rapor edilmemesinin sebebi budur. Svlatrma ilemi iin kullanlan enerji, enerji sektrndeki tketim olarak rapor edilir (Svlatrma tesisleri alt sektr).

nemli nemli
ji k sektr karma evrim faaliyetlerinin d desteklenmesi iin kullanlan k ve ve evrim faaliyetlerinin kl i i i kullanlan Enerji enerjiyi iermektedir.

Doal gaz tama ve ve datm kayplar Doal gaz tama datm kayplar Genel bilgi
Doal gaz uzun gelebilmektedir. mesafelere borularla tandndan baz kayplar meydana

Tama ve datm kayplar denildiinde, genellikle tama kayplar uzun mesafeler boyunca iletim srasnda oluan, datm kayplar ise ehir datm ebekelerindeki gaz arz zincirinde oluan kayplar olarak anlalmaktadr. Bu kayplar aklarn metrik kalibrasyonlardaki farkllklar veya lm esnasndaki scaklk ve basn farkllklar gibi lmlerdeki farkllklar nedeniyle oluabilmektedir. Ayrca, boru hattnda kk veya byk szntlar da olabilmektedir. Btn bu farkllklar retim noktasndan tketim noktasna kadar doal gazn tanmas veya datm srasndaki kayplar olarak snflandrlabilirler. Bilgi iin, yzdelerin

69

3 Doal Gaz

aslnda lkeler arasnda bariz bir ekilde deimesine ramen, bu kayplar dnya apndaki gaz arznn %1inden azn oluturmaktadr.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Datm kayplar (Tablo 2a) kategorisi boru hatt kayplar dahil gazn tanmas ve datm srasnda oluabilecek btn kayplar iermelidir. Boru hatt zerinde boru hatt boyunca yer alan kompresr tesisleri gazn tanmas iin kullanlan gaz ulatrma sektr tketiminde (Tablo 2b) bir ksm olarak rapor edilmelidir.

nemli nemli
Ul snda olu bil ek btn btn kayplar datm kayplarnda Ulatrma srasnda oluabilecek kayplar datm kayplarnda belirtilmelidir. Boru hattnn iletilmesi iin kullanlan gaz, gazn tanmas ve datm yp ( srasnda oluan kayplarda deil ulatrma sektrnde (boru hatt ulatrm ) yer almaldr. ulatrmacl) yer almaldr.

Nihai tketim Nihai tketim Genel bilgi

Nihai tketim, ulatrma sektrnde ve dier sektrlerde nihai kullanclara iletilen btn enerjidir. evrimde ve/veya enerji reten sanayilerde kullanlan gaz hari tutulmaktadr. ana sektrdeki dallar, Blm 1, Temel Bilgiler, Ksm 8de tartlmaktadr. Ulatrma sektrnde, doal gaz sktrlm formda (sktrlm doal gaz veya CNG) veya svlatrlm formda (LNG) kullanlmaktadr. CNG yksek basnl silindirlerde depolanan zel CNG aralarnda kullanlan doal gazdr. Temiz yanma zellikleri benzin veya mazottan daha az eksoz ve sera gaz emisyonuna sebep olduundan CNG kullanlmaktadr. CNG genellikle hafif yolcu tama aralarnda ve kamyonetlerde, kamyonlarda, transit ve okul otobslerinde kullanlmaktadr. Dier yandan, LNG transit otobsler, tren lokomotifleri ve uzun aralar gibi ar uygulamalar iin tercih edilmektedir. LNGyi ok souk tutmak gerektii iin ,elverililiinin yannda uygulamalar daha ok tama amalaryla snrl kalmaktadr. Veri sektrlerde ve nihai tketimin dallarnda enerji ve enerji d (hammadde) kullanm iin toplanmaktadr. Hammadde olarak en nemli kullanm kimya ve petrokimya sanayisinde olacaktr. Doal gazdaki metan, kimya sanayinde eitli endstriyel ilemler iin nemli bir karbon ve hidrojen kaynadr. En yaygn olarak bilinen, tarmsal gbre olarak kullanlan amonyak retimidir.

70

Doal Gaz

Fakat, metan metanol ve siyah karbon retimi iin de kullanlabilmektedir. Bu ilemlerin hepsinin doal gazn bir ksmnn yaklmasyla elde edilen kendi s gereksinimleri vardr. Eer metan buhar paralama, amonyak retimi ve metanol retimi gibi petrokimyasal ilemler iin yakt olarak kullanlyorsa, bu enerji kullanm olarak dnlmektedir. Eer metan, etilen, propilen, butilen, aromatikler, btiden ve dier hidrokarbona dayal hammaddelerin retimi amacyla ayrma ve yeniden iyiletirme gibi ilemlerde hammadde olarak kullanlyorsa, enerji d kullanm olarak saylmaktadr. Bilgi iin; doal gaz dnya apndaki nihai enerji tketiminin kabaca %16sn temsil etmektedir. Enerji ve enerji d kullanmlarn paylar lkelerin petrokimya sanayi faaliyetlerinin byklne bal olarak nemli deiiklikler gsterebilmektedirler.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Doal gaz petrokimya sanayine iletildiinde yakt amal salanan doal gazn miktarnn elde edilmesi genellikle zordur. Petrokimya sanayine gaz salayclar iletilen btn gaz hammadde olarak snflandrabilirler. Bu durumda, sanayiden raporlamay basitletirmek ve kimyasallardan ve sanayi sektrnde petrokimyasallarn dallarndan daha doru veri elde etmek iyi olabilir. Bunlar sy arttrma ve dier yakt ilemleri iin doal gaz retimi hakknda bilgi salamak asndan ok daha iyi konumdadrlar.

nemli

nemli

gaz enerji ve enerji ve enerji d amalar iin kullanlabilmektedir. iin kullanlabilmektedir. Doalgaz ene Her iki kullanm da uygun sektrde sektrde rapor ediniz. Her iki kullanm da uygun rapor ediniz.

Ortak Doal Gaz Gaz Anketi in in Ek Ortak Doal Anketi Gereksinimler Gereksinimler
Otoprodktr retim girdileri Otoprodktr retim girdileri Genel bilgi
evresel tartmalarn neminin artmasyla, ilgili her sanayide ve tketim sektrnde yaktlarn toplam tketimlerinin belirlenmesi gerekli olmaya balamtr, bylece her sektr iin enerjiyi korumak ve sera gaz emisyonlarn azaltmak iin nlemler gelitirilebilir. Otoprodktr retim ile ilgili Genel bilgi ve tanmlar iin, ltfen Blm 2, Elektrik ve Is, Ksm 1e baknz.

Ek

71

3 Doal Gaz

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Otoprodktr elektrik ve s retimi girdileri Tablo 5de rapor edilmektedir. Bu tablo elektrik ve s otoprodktrlerinin temel ekonomik faaliyetlerine gre sat iin yakt kullanm hakknda bilgi salamaktadr. Tablo tip retim santraline ait kolona ayrlmtr: Sadece elektrik reten santraller, birleik s ve elektrik santralleri (CHP) ve sadece s reten santraller. Veri, Birlemi Milletlerin CO2 emisyonlarn anlamak iin yaptklar abalarn bir paras olarak otoprodktrler tarafndan yakt girdilerini ve elektrik ve s rnlerini izlemek iin kullanlmaktadr. Birleik s ve elektrik santralleri (CHP) sz konusu olduunda, elektrik ve s retimi iin kullanlan yakt miktarlarn gsteren ayr ekilleri rapor etmek toplam yakt kullanmn iki enerji rnne blen bir yntem gerektirmektedir. Bu blm eer s satlmasa bile gerekmektedir nk elektrik retimi iin kullanlan yakt evrim sektrnde rapor edilmelidir. nerilen yntem Ek 1, Ksm 1de aklanmtr ve dikkatlice takip edilmelidir. Ltfen bu tabloda rapor edilen toplamlarn evrim sektrnde rapor edilen ilgili toplamlara eit olmas gerektiine dikkat ediniz. Ayrca, benzer bir tablonun elektrik ve s anketinde de yer aldna dikkat ediniz. Tutarsz bir raporlamadan kanmak iin, ltfen lkenizdeki elektrik anketlerini tamamlamadan sorumlu olan yetkili kiiyle temasa geiniz.

nemli

nemli

Otoprodktrler tarafndan elektrik ve s retimi iin girdi Otoprodktrler tarafndan elektrik ve s retimi iin girdi olarak kullanla iniz. olarak kullanlan doal gaz ilgili sektrlerde rapor ediniz. Her iki kullanm da uygun sekt por ediniz. Her iki kullanm da uygun sektrde rapor ediniz.

72

Petrol
Petrol Nedir?
Genel bilgi
Petrol tortul kayalardaki yeralt rezervuarlarnda doal olarak oluan, hidrojen ve karbon ieren kimyasal bileiklerden ve sv hidrokarbonlardan oluan karmak bir karmdr. Latince kaya anlamna gelen petra ve ya anlamna gelen oleum szcklerinden oluan petrol (petroleum) genellikle petrol (oil) kelimesiyle deimeli olarak kullanlmaktadr. Akca tanmlanmak gerekirse, hem birincil (ham) hem de ikincil (rafine edilmi) rnleri iermektedir. Ham petrol, retilen petrol rnleri arasnda en nemli olandr, fakat baz dier hammadde petrolleri de petrol rnleri imal etmek iin kullanlmaktadr. Ham petrolden retilen ok eitli petrol rnleri bulunmaktadr. Birou, rnein benzin veya yalar zel amalar iin, dierleri ise mazot veya fuel oil gibi genel s artrma ihtiyalar iindir. Petrol rnlerinin isimleri genellikle Bat Avrupada ve Kuzey Amerikada kullanlanlardr. Bu isimler yaygn olarak uluslararas ticarette kullanlmaktadr fakat yerel piyasada kullanlanlarla her zaman ayn olmayabilmektedirler. Bu petrollere ek olarak, tam olumam petroller vardr ve bunlar rafinerilerde ve baka yerlerde daha fazla ileme tabi tutulacaklardr. Sanayilemi ekonomilerde petrol arz ve kullanm olduka karmaktr ve hem enerji hem de enerji d kullanmn iermektedir. Sonu olarak, aada belirtilenler sadece genel pratie rehber olabilir ve kesin kurallar deildir. Ek 1 metotlarn ve ankette bahsedilen faaliyetlerin btn aklamalarn salamaktadr. Petrol ister ham petrol olarak ister rafine edilmi rnler olarak dnldnde,dnya apnda en ok ticareti yaplan emtiadr. Bundan dolay, tm petrol ak ve rnleri ile ilgili mmkn olduu kadar eksiksiz, doru ve zamannda veri toplamak gereklidir. Petrol arznn kukusuz artmaya devam etmesine ramen, dnya apndaki toplam enerji arzndaki pay 1973 ylnda %45den son yllarda yaklak %35lere dmektedir.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Petrol anketi rafineride ilem gren petrolleri ve bunlardan yaplan petrol rnlerini kapsamaktadr. Arzn btn kaynaklar ve petroln kullanmlar sl deerleri de dahil olmak zere ankette hesaba katlacaktr. Ham petrol bir rafineriye hammadde olan tek ey deildir. Dier birincil ve ikincil petroller de hammadde olarak kullanlabilmektedir: Svlatrlm doal gaz (LNG),

73

4 Petrol

rafineri hammaddeleri, katk maddeleri, oksijenler, bitml kaya katman ve ziftten retilen sentetik ham petrol gibi dier hidrokarbonlar (Tablo 4.1e baknz.) Petrol rnlerinin tm, svlatrlm petrol gazlar (LPG) ve benzin gibi hafif rnlerden fuel oil gibi ar olanlara kadar deien ham petrolden tretilmektedir.
Tablo 4.1 BirincilBirincil Petroln Karlatrlmas Tablo 4.1 ve kincil ve kincil Petroln

Karlatrlmas
Ham petrol

BRNCL PETROL RNLER

Doal gaz svlar Dier hidrokarbonlar Katk maddeleri/kartrma bileenleri

KNCL RNLER RAFNER GRDS Rafineri gaz Etan

Rafineri hammadeleri Ulatrma motorini Istma mazotu ve dier mazotlar Artk yakt: dk slfr ierikli Res. fuel: yksek slfr ierikli White spirit + SBP Kat yalar Bitum Parafin Petrol koku Dier rnler

Svlatrlm petrol gazlar Nafta Uak benzini KNCL PETROL RNLER Benzin tipi jet yakt Kurunsuz benzin Kurunlu benzin Gaz ya tipi jet yakt Dier Gazya

Birincil ve ikincil petrol rnlerinin ve ayrntlarnn tam aklamas Ek 2 de verilmektedir. Bu ayrntlar nemlidir, nk dnyadaki belirli rnler iin farkl rn isimleri bulunmaktadr, rnein frn-ya ve mazot, bunlarn ayrntlar salayclardan elde edilmelidir bylece petroller petrol anketinde rn isimleri kullanlarak rapor edilebilir.

74

Petrol

nemli nemli

Petrol yeralt rezervuarlarnda doal olarak oluan sv hidrokarbonlarn Petrol yeralt rezervuarlarnda doal olarak oluan sv hidrokarbonlarn karmak bir karmdr. karmak bir karmdr.

Petrol fade Etmek in Kullanlan Birimler Petrol fade Etmek in Kullanlan Birimler Nelerdir? Nelerdir?
Genel bilgi
Sv yaktlar ktleleri ve hacimleri ile llebilmektedir. Bu lmlerin herbirinde, petrol sanayii iin eitli birimler kullanlmaktadr: x Petrol lmek iin en yaygn olarak kullanlan ktle (arlk) birimi metrik tondur (veya ton). rnein, petrol sanayisindeki tankerler, 320 000 tonun stnde nakliyat kapasitesi olan tankerler olarak tanmlanan ok geni ham petrol tankerleri (ULCC) gibi genellikle ton cinsinden kapasiteleri temel alnarak tanmlanrlar. ou sv ve gaz yakt iin orijinal birim hacimdir. Svlar litre ile, varil ile veya x metrekp cinsinden llebilmektedir. Petroln varil ba dolar fiyat l birimi olarak hacmin en yaygn kullanmdr. Sv yaktlar ktlelerine ve hacimlerine gre llebildiinden dolay birini dierine dntrebilmek olduka nemlidir. Bu dntrmeyi yapabilmek iin, svnn younluu veya zgl arl gerekmektedir. Ham petrol hafifinden arna kadar geni bir yelpazede hidrokarbon ierdiinden, younluk dahil ham petrollerin zellikleri byk deiiklikler gstermektedir. Benzer ekilde, farkl petrol rnlerinin younluklar rnden rne olduka deiiklik gstermektedir. Petrol rnlerini snflandrabilmek iin younluk hafiften ara doru kullanlabilmektedir. rnein, svlatrlm petrol gazlar (LPG) 520 kg/m3 ile hafif olarak dnlrken fuel oil 900 kg/m3 ile ar bir petrol rndr. Ltfen dikkat ediniz: Birok lke ve organizasyon enerji dengelerini yaynlarken toe (ton edeer petrol) kullanmaktadr. Isl deerlere dayal toe birimi petrol dier enerji formlaryla karlatrmak iin kullanlmaktadr ve ton cinsinden olan ktle lmleriyle kartrlmamaldr.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Ankette yer alan birimler 1000 metrik tondur. Dier ktle birimleri kullanldnda, veri Ek 3te bulunan dntrme katsaylar kullanlarak metrik tona dntrlecektir. Hacimden ktleye dntrrken, hem ham petrol hem de gazlar (rnein rafine gazlar)dahil olmak zere petrol rnleri iin belirli younluklar (Ksm 3e baknz)

75

4 Petrol

kullanlmaldr, fakat bunlarn mevcut olmad durumlarda ltfen Ek 3te gsterilen ortalama faktrn kullannz. Rakamlar ondalk ksm olmayan tam saylar olmaldr.

nemli nemli
PetrolPetrol verisi anketlerde 1000 metrik ton ile rapor edilmektedir. Rakamlar verisi anketlerde 1000 metrik ton ile rapor edilmektedir. Rakamlar

ondalk ksm olmayan tam saylar olmaldr.

Hacimden Hacimden Ktleye Dntrme Nasl Ktleye Dntrme Nasl Yaplr? Yaplr?
Genel bilgi
Dnyann farkl yerlerindeki petrol sanayii farkl lm birimleri kullanmaktadr. rnein, Avrupada metrik ton lm birimi olarak yaygn bir ekilde kabul edilirken, Amerikadaki birim seimi hacim birimi olan varildir. Japonyada petrol arz ve talebini lmek iin hacim kullanlmaktadr, fakat standart birim metrekptr. Dnyada hem hacim hem de ktle gibi birok deiik birimin kullanlmasndan dolay, karlatrma amalar iin bu birimleri ortak bir birime dntrebilmek ok nemlidir. Petrol sanayisi uluslararas referans birim olarak ounlukla varil (bbl) kullanmaktadr. retim ve talep gibi belirli aklar iin genellikle kullanlan gnlk varil miktardr (b/d). Yukarda da bahsedildii gibi, ktleyi hacime dntrmek veya tersi iin, zgl arlk veya petroln younluunun bilinmesi gerekmektedir. ok fazla teknik detaya girmeden, petrol dntrme katsaylarn anlamak iin birka terimin aklanmas gerekmektedir. Younluk, birim hacime den ktle olarak tanmlanmaktadr, rnein ton/varil. zgl arlk, verilen bir maddenin suyla karlatrldnda birim hacmine den greceli arlktr (veya younluk). Suyun younluu 1 gr/cm3dr. rnein, benzin ayn hacimde daha hafif olduu iin ok daha dk bir younlua sahiptir. Bu yzden, benzinin zgl arl 1den kktr. Hacim scaklk ile deitiinden, zgl arlk verisi belirli bir s referans alnarak rapor edilmektedir (Petrol iin referans scaklk genellikle 15Cdr). Ayrca, zgl arlk genellikle yzde olarak gsterilmektedir, rnein, 0.89lik bir zgl arlk 89 olarak gsterilmektedir. API (Amerikan Petrol Enstits tarafndan benimsenen bir standart olan) arl, petroln zgl arln ifade etmek iin sklkla kullanlmaktadr. Not: API arl aadaki gibi tanmlanmaktadr: (141.5/60o F daki zgl arl) 131.5 Bunun sonucu, bileim ne kadar hafif olur ise API arlnn derecesi de o kadar yksektir. API derecesi arl lmek iin istee bal olarak kullanlan bir ldr.

76

Petrol

rnein, genellikle 38 derece APIden byk olanlar hafif ham petrol olarak kabul edilirken, 22 derece APIden kk olanlar ar ham petrol olarak snflandrlrlar. zgl arlk ve API arlk ters ynde hareket ederler. API arl ton bana den enerji ierii ile ayn ynde hareket eder, rnek: API arl ne kadar yksek ise ton bana enerji ierii daha yksek olurken zgl arlk birim hacim ierisindeki enerji ierii ile ayn ynde hareket eder.

zel bilgiler
Petrol Anketi metrik tonda rapor edilmi petrol verisi gerektirmektedir. Bu yzden ulusal istatistikiler iin hacimsel veriyi metrik tona evirmek genellikle gereklidir. Ulusal istatistikiler, mmkn olan kapsamda, ham petrol ve petrol rnlerinin miktarlarnn hacimden metrik tona nasl dntrld ile ilgili giriimlerin raporlarndan bilgi edinmelidirler. Bu, ktle terimleriyle ifade edilmesi gereken gaz formundaki (rafineri yakt gaz, etan, LPG) baz petrol rnleri iin olduka nemlidir. Seilmi petrol rnlerinin younluk ve brt sl deerleri Ek 3te bulunmaktadr. Aadaki tabloda iki farkl ay iin (Ocak ve ubat) hacimden (bu durumda gnlk varil says olarak verilmitir) ktleye (metrik ton) dntrmenin bir rnei verilmektedir.
Tablo 4.2 Hacimden ktleye dntrme- Dntrme - Bir rnek Tablo 4.2 Hacimden Ktleyebir rnek
Gnlk varil says cinsinden rapor edilen veri (hacim) 1020 546

thalat

Gn/ay says

Younluk ktle/hacim (ortalama)

Hacim/ktle ton/varil dntrme katsays

Metrik tona dntrlen veri (ktle)

Ham petrol Benzin

31 28

0.13569 0.11806

1/0.13569=7.37 1/0.11806=8.47

(1020x31)/7.37=4290 (546x28)/8.47=1805

nemli

nemli

Ankette sv yaktlar ge dayal uygun dn e Ankette sv yaktlar gerek younlua dayal uygun dntrme katsaylarn kullanarak hacimden ktleye dn z. katsaylarn kullanarak hacimden ktleye dntrnz.

77

4 Petrol

Petrol Ak
Genel bilgi
retimden nihai tketime petrol ak, zincirde birok eleman olan bir komplekstir. Aadaki ema bu akn rafinerilerin girdi arzn, son kullancya nihai rnlerin salanmasn ve ilemi etkileyen petrokimyasal ak kapsayan basitletirilmi bir grnmdr. Bu arz zincirindeki ana balantlar aada daha detayl bir ekilde tartlacaktr.

Petrol Ak

ekil 4.1 Petrol iin Basitletirilmi Ak emas ekil 4.1 Petrol iin Basitletirilmi Ak emas

ekil 4.1 Petrol in Basitletirilmi Ak emas

..

retim

Rafineri

Yerli Tketimler

Birincil ve ikincil rnlerin retilmesi, Petrokimya ticaret, stoklar, enerji sektr, evrim ve nihai Sanayi tketim bir lkedeki petroln ak iin bilinmesi gereken ana elemanlardr.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Birincil ve ikincil rnlerin retilmesi, ticaret, stoklar, enerji sektr, evrim ve nihai tketim bir lkedeki petroln ak iin bilinmesi gereken ana elemanlardr. Petrol anketi alt tablodan olumaktadr. Her tablonun zellikleri aadaki gibidir: x OrtakTablo 1: Ham petrol, zel bilgiler gaz (LNG), ara rnler, katk anketlerle ilgili svlatrlm doal maddeleri ve dier hidrokarbonlarn arz x Tablo 2A: Nihai rnlerin arz Petrol anketi alt tablodan olumaktadr. Her tketimler zellikleri aadaki gibidir: x Tablo 2B: Petrokimya sektrndeki tablonun x Tablo 1: Ham petrol, svlatrlm doal gaz (LNG), ara rnler, katk Tablo 3: Sektrel Brt Tketim x maddeleri ve dier gre ithalat x Tablo 4: Kaynanahidrokarbonlarn arz x Tablo 2A: Nihai rnlerin arz Tablo 5: Var noktasna gre ihracat x x Tablo 2B: Petrokimya sektrndeki tketimler Tablo 6: Otoprodktr elektrik ve s retimi girdileri x x Tablo 3: Sektrel Brt Tketim x Her Tablo 4: Kaynana gre ithalat tabloda rapor edilen rakamlarn doru bir ekilde toplanmas ve farkl tablolardaki x Tablo 5: Var noktasna gre ihracat toplamlarn mantksal ilikinin olduu yerlerde birbirleriyle uyumlu olmas nemlidir. Bu tabloxilikileri aadaki emada elektrik ve s retimi girdileri Tablo 6: Otoprodktr gsterilmektedir: Her tabloda rapor edilen rakamlarn doru bir ekilde toplanmas ve farkl tablolardaki toplamlarn mantksal ilikinin olduu yerlerde birbirleriyle uyumlu olmas nemlidir. Bu tablo ilikileri aadaki emada gsterilmektedir:

78

Petrol

ekil 4.2 Petrol Anketindeki ekil 4.2 Petrol Anketindeki Tablo likileri likileri
ekil 4.2 Petrol Anketindeki Tablo likileri
Tablo 1: Birincil rn Arz thalatlar = Toplam thalatlar Tablo 4: Kaynana Gre thalat

..

hracatlar = Toplam hracatlar

Tabol 5: Var noktasna Gre hracat

Tablo 2A: kincil rn Arz

Brt Tketim (gzlenen)

Tablo 2B: Petrokimya Sanayisine Teslimatlar

Brt Tketim (gzlenen) Tablo 3: Sektrel Brt Tketimler = evrim + Enerji + Datm Kayplar + Toplam Nihai Tketim

Elektrik ve Is Anketi Tablo 6b

Brt Elektrik ve Is retimine Girdiler

Elektrik ve Is Anketi Tablo 9d - 9f

Otoprodktr Elektrik ve Is retimine Girdiler

Tablo 6: Her Santral Tipi iin Otoprodktr Is ve Elektrik retimine Girdiler

Aadaki toplamlarn deiik tablolarda uyumlu olmas gerekmektedir:

x

x x x x

Tablo 1deki ara rnler olarak transfer edilen rnler Tablo 2Adaki Transfer edilen rnler ile uyumlu olmaldr. Tablo 1deki Direkt kullanm Tablo 2Adaki Birincil rn almlarnn toplam ile uyumlu olmaldr. Tablo 4deki Kaynana gre ithalat toplanmal ve toplam, Tablo 1 ve Tablo 2Adaki Toplam ithalatn altnda rapor edilmelidir. Tablo 5deki Var noktasna gre ihracat toplanmal ve toplam, Tablo 1 ve Tablo 2Adaki Toplam ihracatn altnda rapor edilmelidir. Tablo 2Bdeki Tketimler Tablo 2Adaki Tketimlerle (gzlenen) uyumlu olmaldrlar. Tablo 2Adaki Petrokimya sektrnden rafinerilere geri dn Tablo 1deki Petrokimya sanayinden geri dnler ile uyumlu olmaldr. Tablo 3deki Brt Yerli Tketimler Tablo 2Adaki Brt Yerli Tketimler (gzlenen) ile uyumlu olmaldr.

Rafineriye giren tm petroln, retilen rnlerin toplam brt retimi art aklanan herhangi bir kaypla dengelenmesi gerekmektedir. Bu yzden aadaki kontrol uygulanr: Gzlenen Rafineri Girii (Tablo 1) = Brt Rafineri rnleri (Tablo 2A) + Rafineri Kayplar (Tablo 1) Bunlara ek olarak, petrol ilemlerinde ve faaliyetlerinde, rn adnn deitii petrol rnlerinin yeniden snflandrlmas vardr.
79

4 Petrol

rnein, gas oil adyla ithal edilen petroln (oil) miktar hammadde olarak kullanlabilir ve anketteki farkl tablolardaki her ismin altnda rapor edilebilir. Rapor edilen miktarlarn uyumluluu ile ilgili kontroller aada aklanmtr. Raporlamay etkileyen zel konular ve aklarn tanmlar da aklanmtr.

nemli nemli

Ltfen anketteki tablolar tablolar arasndaki hatrlaynz. Anahtar Anahtar kileri ilikileri hatrlaynz. Ltfen anketteki arasn toplamlar tutarl olmaldr. toplamlar tutarl olmaldr.

Petrol Arz Arz Petrol

Petrol arz zinciri, eitli trlerde hammaddelerin rafineriye girdi olmas ve ortaya kan rnlerin birok kullanm olan ok eitli rnler olmas nedeniyle olduka komplekstir. Ayrca, petrokimya sanayii petrol rnlerinin hammadde olarak kullanld ve petrol yan rnleri olarak ileriki ilemler iin geri dnd zel bir durumdur. lerideki paragraflar ncelikle arz zincirinin bu ksmn aklayacaktr, bunlar: ham petroln salanmas, nihai rnlerin arz ve petrokimya sanayiindeki ak. Ham petroln ve nihai rnlerin salanmasnda ortak olan ticaret ve stoklar zerine bilgi petrokimya sanayiindeki aklamalar takip edecektir.

Ham Ham petrol, doalsvlar (NGL), rafineri petrol, doal gaz gaz svlar (NGL), rafineri hammaddeleri, katkkatk maddeleri ve dier hammaddeleri, maddeleri ve dier hidrokarbonlarn temini ................................................... hidrokarbonlarn temini
Genel bilgi
retimden rafineri girdilerine kadar eitli hammaddelerin ak emas aada gsterilmektedir. Bu ak emas ham petroln, doal gaz svlarnn, rafineri hammaddelerinin ve dier girdilerin arz zincirine genel bir bak salamak iin basitletirilmitir.

80

Petrol

ekil 4.3

Ham Petrol, Doal Gaz Svlar (NLG), Rafineri Hammaddeleri, , ( ), , Katk Maddeleri ve Dier Hidrokarbonlarn Arz Katk Maddeleri ve Dier Hidrokarbonlarn
( )

Hidrokarbonlarn Arz

Dier Kaynaklardan

hracatlar

Direkt Kullanm

Stok Yaplanmas

Yerli retim

Rafineri

thalatlar

Petrokimya Endstrisindeki Geri Aklar

Stok ekilmesi Transfer Edilen rnler

Petrokimya Endstrisi

Yukardaki akn bir ksm daha fazla aklama gerektirmektedir: Yerli retim: Ham petroln retim ilemini tanmlamadan nce, petrol retiminin birincil veya ikincil rn olmasna bal olarak iki anlam olduuna deinmek gerekmektedir. Birincil rnler iin, ham petroln yerli retimi, doal gaz svlar ve kondensatlar bu petrollerin yeryznden karlma ilemi anlamna gelmektedir. kincil rnlerin sz konusu olduu durumlarda ise, Rafineri kts bir rafinerideki veya kartrma tesisindeki nihai rnlerin retimi anlamna gelmektedir (aadaki nihai rnlerin arz ksmna baknz). Ham petrol farkl yerlerden, farkl tipteki kuyulardan karadaki veya denizdeki sahalardan doal gazla birlikte veya tek olarak retilebilir. lgili petrol kuyularndan karlan herhangi bir gaz yaklabilir, dar salnabilir, yeniden enjekte edilebilir veya doal gaz retiminin bir paras olabilir (Doal gaz ile ilgili Blm 3e baknz). Bir kuyudan ham petrol retildiinde bu, petroln, suyun, keltinin (tortunun) ve znm gazlarn karmdr (metan, etan, propan, btan ve pentan).lk olarak btn gazlar petrol/su karmndan ayrtrlrlar. Svlatrlm petrol gazlar (LPG) olan propan ve btan gibi gazlar yksek deerleri olduundan ve pazarlanabilir durumda olduklarndan karlmaktadrlar. Daha sonraki aamalarda, kelti ve dier istenmeyen maddeler artma tesislerinde uzaklatrlmaktadrlar.

81

4 Petrol

ekil 4.4 Yerli retim in Basitletirilmi Ak emas ekil 4.4 Yerli retim in Basitletirilmi Ak
ekil 4.4 Yerli retim in Basitletirilmi Ak emas
Petrolle likili Gaz Yllk Gaz Anketi

..

Ham Petrol letme Ham Petrol ve likili Gazlardan karlmas Ayrma

NGL Yerli retim Katk maddeleri/ Oksijenleyiciler

Rafineri Sektrnn Dndan Gelen Harmanlama rnleri

Enerji Dengelerine Dahil Edilmi Dier Girdiler

Dier Hidrokarbonlar

Gazlar kuyu bandaki ayrma tesislerinde denizdeki ve karadaki kuyulardan ayrlmaktadrlar, bu bir platformun stndeki bir ayrc araclyla olmaktadr. Metan, doal gazn ieriini olutururken, dier bileenler doal gaz svlarn (NGL) oluturmaktadrlar. Fakat, doal gaz svlar doal gaz ile birlikte de retilebilir. Ham petrol ok eitlidir ve zellikleri ok deiiklik gsterebilmektedir. Ekonomik adan, ham petroln fiyatnn belirlenmesinde etkili olduklar iin en nemli zellikleri zgl arlklar ve slfr ieriidir. Arz dengesini tamamlamak iin, katk maddeleri, oksijenleyiciler ve dier hidrokarbonlar gibi girdilerin de retim verisine dahil edilmesi gerekmektedir. Katk maddeleri ve oksijenleyiciler (genellikle hidrokarbon olmayan bileikler) yaktlarn zelliklerini gelitirmek iin eklenen maddelerdir, rnein oksijenleyiciler benzindeki oksijeni artrmaktadr. Dier hidrokarbonlar kategorisinde emlsiye yalar ve ziftten sentetik ham petrol gibi rnlerin retimi dahil edilmitir. Bu rn kategorisi ayn zamanda kaya petrol, kmr svlatrma ileminden retilen svlar, hidrojeni ve dier baz rnleri kapsamaktadr. Rafineri girdisi, rafineri ilemine giren toplam petrol miktardr (katk maddeleri, oksijenleyiciler ve hidrokarbonlar da kapsayan). Aada Nihai rnlerin Arz ksmnda rafineri brt kts olarak tanmlanan rafineri ilem hacmi bu girii ve rafine edilmi ilgili rnleri tanmlamaktadr. Girdi ve kt arasndaki fark damtma srasndaki buharlama gibi rafine etme ilemi srasnda oluan kayplardr.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Anketteki Tablo 1de yerli retim sadece ham petroln, doal gaz svlarnn ve dier hidrokarbonlarn pazarlanabilen retimlerini iermelidir.

82

Petrol

Aada ana hatlaryla anlatlan rafineriye salanan rnlerin retimine katkda bulunun birka kategori daha bulunmaktadr. Ticaret, stok seviyeleri ve deiimleri ile ilgili aklamalar iin uygun ksmlara baknz. Dier kaynaklardan: Bunlar retimleri dier yakt dengelerinde kapsanan petrollerdir. rnein, benzin bileeni olarak kullanlmak iin doal gazn metanole dntrlmesi, kmrn svlatrlmasndan petrol retimi veya petrol kayasndan petrol retimi gibi. Bu petrollere girdiler, eer birincil enerji retimi dier yakt dengelerine dahil edildiyse dier kaynaklardan ksmnda rapor edilmelidir, rnein kmr svlatrlmasndan sentetik petrol gibi: kmr retimi kmr anketinde yer almaktadr, kmr svlatrma tesislerine girdiler kmr anketinin evrim sektrnde (Tablo 1) yer alrken, bu ilem sonucu oluan sentetik petrol, petrol anketindeki Dier Hidrokarbonlarn Dier Kaynaklar olarak rapor edilmektedir. Petrokimya sanayiinde geri dnler petrokimya sanayiindeki ilemlerden rafineriye dnen petrollerdir. Bunlar rafineri tarafndan petrokimya sanayinde salanan ilenmi petroln hammaddesinin yan rnleridir. Rafineri, geri dnleri yakt olarak kullanabilir veya nihai rnlere dahil edebilir. Tablo 1de rapor edilen petrokimya sanayiindeki toplam geri dnlerin Tablo 2Bde rapor edilen geri dnlerle ayn olmas gerekmektedir. Transfer edilen rnler baka bir isim altnda yeniden snflandrlan petrollerdir. Tablo 2Ada transfer edilecek miktarlarn bulunduu bir satr bulunmaktadr. Yeniden snflama ihtiyac yar rnler rafineride hammadde olarak kullanlmak iin ithal edildiinde ve bu yzden Tablo 2Adaki ithalat verisinde gsterildiinde artmaktadr. Hammadde olarak kullanlacak miktarlar Tablo 2Ada transfer edilen rnler satrnda negatif deerler olarak, transfer edilen btn rnlerin toplam ise Tablo 1deki Rafineri girdileri kolonunda rapor edilmektedir. Rafineri kayplar, rafinerideki toplam petrol ilem hacmi (Tablo 1deki gzlenen rafineri girii) ile nihai rnlerin toplam brt retimi (Tablo 2Ada rapor edilen) arasndaki ktle farkdr. Bu kayplar gerek petrol kayplarndan ve rafinerilerdeki rafineri istatistiklerinin ktle birimlerine dntrlmesinden meydana gelmektedir. Direkt kullanm rafineriye girmeyen fakat tketime dorudan giren miktarlardr. Ham petroln ve/veya doal gaz svlarnn (NGL) rafineri dnda direkt kullanm Tablo 2Ada ayrca belirtilmelidir, bylece sonraki kullanm hesaplanabilmektedir. Bu durumda, ham petrol ve doal gaz svlar iin direkt kullanm altnda girilen herhangi bir rakam Tablo 2Ada gsterilen birincil rn haslatyla ayn olmaldr. Rafineri girii (hesaplanan) iin forml, retimin, dier kaynaklardan gelen girdilerin, geri dnlerin, transferlerin (yukarda teker teker bahsedildii gibi), ithalatn ve stok deiimlerinin miktarlarnn ihracat ve direkt kullanm karldktan sonraki toplamdr.

nemli nemli
Y li Rafiner iYerli retim denizdeki retimi de sal snrlar iinde d i d ki i i d i l ieren ulusal snrlar iinde

gerekleen pazarlanabilen retim ile ilgilidir. rafineri e giren toplam petrol miktardr. Rafineri girdisi rafineri ilemine giren toplam petrol miktardr.

83

4 Petrol

Nihai rnlerin arz Genel bilgi Nihai rnlerin arz

Rafineriden nihai kullancya arz zincirinin basitletirilmi ak emas aada gsterilmektedir.
ekil 4.5 Nihai rnlerin Arz

ekil 4.5 Nihai rnlerin Arz ekil 4.5 Nihai rnlerin Arz

..

Uluslararas Gemilere Verilen Yaktlar (hrakiye) Rafineri Yakt

hracatlar

Transfer Edilen rnler

Stok Yaplanmas

Brt retim

Yurtii Teslimatlar

Rafineri Birincil rn Girdileri

Yeniden Kazanlm rnler

thalatlar

rnler Aras Transferler

Stok ekilmesi

HamHam yeryzne karldnda snrl kullanm olan bir hammaddedir. Yakt olarak petrol Petrol kullanlmasna ramen, ham petroln esas potansiyeli nihai tketicinin belirli kullanmlar iin faydal olacak olan eitli rnlere rafine edildii zaman ortaya kmaktadr (rnein, ulam iin benzin). Rafine etmenin amac, rafine edilmi rnlerin toplam Ham petrol yeryzne karldnda snrl kullanm olan bir hammaddedir. Yakt olarak hammaddeden daha deerli olacandan hammaddeye deer kazandrmaktr. kullanlmasna ramen, ham petroln esas potansiyeli nihai tketicinin belirli kullanmlar iin faydal olacak olan eitli rnlere rafine edildii zaman ortaya kmaktadr (rnein, Ham petrol dntrmek iin birok rafine etme ilemi bulunmaktadr. Ancak, rafine ulam iin benzin). Rafine etmenin amac, rafine edilmi rnlerin toplam etme ileminde ilk temel aama damtmadr. Ham petrol stlarak atmosferik basnta hammaddeden daha deerli olacandan hammaddeye deer kazandrmaktr. ayrtrma kolonuna aktarlr ve bu ilem ham petroln 4-6 yaygn ksma ayrlmasyla sonulanr. Atmosferik damtma biriminin arkasnda, her akn daha verimli ve titiz Ham petrol dntrmek iin birok rafine etme ilemi bulunmaktadr. Ancak, rafine ayrlmasn salamak iin yeniden damtld ok daha karmak birimler bulunmaktadr. etme ileminde ilk temel aama damtmadr. Ham petrol stlarak atmosferik basnta Daha detayl bilgi iin, ltfen Ek 1 Ksm 2ye baknz. ayrtrma kolonuna aktarlr ve bu ilem ham petroln 4-6 yaygn ksma ayrlmasyla sonulanr. Atmosferik damtma biriminin arkasnda, her akn daha verimli ve titiz ayrlmasn salamak iin ilgili damtld ok daha Ortak anketlerle yeniden zel bilgiler karmak birimler bulunmaktadr. Daha detayl bilgi iin, ltfen Ek 1 Ksm 2ye baknz. Rafineri kts Tablo 2Ada rapor edilmektedir. Nihai rnlerin arznda retime katlan birka baka kategori bulunmaktadr. Bu kategoriler aada ana hatlaryla Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler anlatlmaktadr. Rafineri kts Tablo 2Ada rapor edilmektedir. Nihai rnlerin arznda retime katlan Birincil rnlerin girdileri, kullanmn gsterilebilmesi iin Tablo 1de direkt kullanm birka baka kategori bulunmaktadr. Bu kategoriler aada ana hatlaryla olarak rapor edilen ham petrol ve NGL Tablo 2Aya getiren satrdr. anlatlmaktadr. Birincil rnlerin girdileri, kullanmn gsterilebilmesi iin Tablo 1de direkt kullanm olarak rapor edilen ham petrol ve NGL Tablo 2Aya getiren satrdr.

84

Petrol

NGL eer sadece doal gaz svs (NGL) olarak kullanlyorsa NGL kolonunda gsterilmesi gerekmektedir. NGL kullanmdan nce etan ve LPG olarak ayrlabilir. Eer byleyse, gazlar ilgili kolonlarda birincil rn girdisinde rapor edilmitir ve kullanmlar rafinerilerde retilen gazlarn kullanm ile birletirilecektir. rnlerin brt rafineri kts, rafinerideki rnlerin herhangi bir yakt kullanmn iermelidir (aadaki rafineri yaktlarna baknz). Eer rafineri yaktlar iin ayr rakamlar ve sadece net rafineri retimi verilmise, brt retim rakamn elde etmek iin net rafineri retimine rafineri yaktlar eklenmelidir. Fakat daha yaygn bir problem udur: retim rakamlar verilmitir, ancak herhangi bir rafineri yakt rakam mevcut deildir. Bu durumda, retim rakamlarnn net olmas daha olasdr. statistikinin btn petrol rnlerinin rapor edilip edilmediini kontrol etmesi, eer edilmemise eksik rnlerin rafineride iletimi desteklemek iin kullanlan yaktlar olup olmadn sormas ve ilgilenilen miktarn tahminlerini aratrmas gerekmektedir. Eksik rnlerin ve/veya rafineri yaktlarnn byklk tahminleri Tablo 1deki gzlenen rafineri girii ile rapor edilen toplam retimin karlatrlmasyla yaplabilir. Yeniden ilenebilen rnler temizlenme ve yeniden ilem grme iin kullanmdan sonra tekrar kazanm tesislerine geri gnderilen rnlerdir. Bunlar Satr 3deki uygun kolona eklenmektedir. Bu kategoride az sayda rn bulunmaktadr. En dikkate deer rn tekrar kullanm iin temizlenen kat yalardr. Rafineri yaktlar rafineri ilemlerini desteklemek iin kullanlan yaktlardr. Tketicilerin ulatrma iin kullanmn iermemektedir. Sat amal s ve elektrik retimi iin yakt kullanm rafineri yaktlar rakamlarna dahil edilmemelidir, fakat ayr ayr Tablo 2Ann ve Tablo 6y oluturan tablolarn alt satrlarnda rapor edilmelidir. rnler aras transferler, kalitelerindeki ve dolaysyla zelliklerindeki deiimler sebebiyle yeniden snflanan rnleri temsil eden rnler aras hareketleri kapsamaktadr. rnein, bozulan jet yakt snma iin gazya olarak yeniden snflandrlmaktadr. Transfer edilen miktar rn kolonunda petrolden ayrldnda eksi miktar olarak yine ayn kolonda petrol aldnda da pozitif miktar olarak gsterilmektedir. Bu satrdaki btn rnlerin toplamnn sfr olmas da bu durumu yanstmaktadr. Uluslararas gemilere verilen yaktlar (ihrakiye) uluslararas deniz seferlerinde tketilmek iin datlan petrollerdir ve lkeden petrol ak iin zel bir durumu temsil etmektedir. Petroller gemi tarafndan yakt olarak kullanlabilmektedir ve ykn bir paras deildir. Kaytl olduklar lkeye baklmakszn btn gemiler dahil edilmelidir fakat gemilerin uluslararas deniz seferleri yapyor olmas gerekmektedir, yani ar yaplan ilk limann yabanc bir lkede olmas gerekmektedir. Uluslararas gemilere verilen yakt (ihrakiye) istatistikleri uluslararas deniz seferleri yapan teknelere datlan yaktlar iermelidir. Uluslararas gemilere verilen yaktlar (ihrakiye) iin datlan petrol temsil eden verinin burada verilen tanma uymasna ve zellikle balk gemileri iin kullanlan petroln hari tutulmasna dikkat edilmesi gerekmektedir.

85

4 Petrol

nemli nemli

Rafineri ktlar iletimi desteklemek iin rafineri dan tarafndan kullanlan herhangi bir yakt da dahil edilip brt olarak kullanlan herhangi bir yakt da dahil edilip brt olarak rapor rapor edilmelidir. edilmelidir.

Petrokimyasal aklar Petrokimyasal aklar Genel bilgi

Petrol rnlerinin temel kullanmlar enerjiye ait nitelikleri iin olsa da petroln enerji d kullanm da vardr. En belirgin kullanm ilerinde petrokimya sanayii de olan birka kullanm alandr. Petrokimyasallar petrolden tretilen kimyasallardr ve birok ticari rn iin temel kimyasal yap ta olarak kullanlmaktadr. Gnmz petrokimya sanayii 1920li yllara gre ok farkldr; plastik, sentetik fiber, kauuk, fertilizer, bcek ilac, deterjan ve zclerin imalat iin hammadde salamaktadr. Tekstil, gda, eczaclk, otomobil ve boya sanayileri gibi byk sanayiler petrokimyasallar kullanmaktadrlar. Petrokimyasal hammaddeler balca nafta, LPG ve etan gibi birok petrol rnnden yaratlmaktadr. Ancak, petrokimya sanayi petrol rnlerinin sadece byk bir tketicisi deil, petrokimyasallarn retimi iin gerekli bileenleri kardndan ve daha sonra rafinerilere veya piyasaya yan rn olarak geri dndrdnden petrol rnlerinin ayn zamanda reticisidir. Aadaki ak emas rafineriler ile petrokimya tesisleri arasndaki ak plann gstermektedir.
ekil 4.6 Petrokimya Sektrne Datmlar

ekil 4.6 Petrokimya Sektrne Datmlar ekil 4.6 Petrokimya Sektrne Datmlar
Rafineri Rafineri Yakt
Gbre Plastik Sanayi

..

TESLMAT

Ara rn

Etan Nafta LPG Motorin/Mazot Dier

Enerji D Kullanm Enerji Kullanm

Kauuk ve Elyaf Sanayi

Tarmsal lalar

Petrokimyasal Geri Aklar (rn. Benzin Prolizi)

86

Petrol

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Petrokimyasal aklar Tablo 2Bde rapor edilmektedir. Bu aklarn detaylar aada ana hatlaryla anlatlmaktadr. Tketimler ara rn kullanm iin petrokimya irketlerine datlan her petrol rnnn toplam miktarn temsil etmektedir. Bu net ak olmamaldr, yani petrokimya irketlerinden rafineriye geri dnen herhangi bir miktar petrol datmlardan karlmamaldr. Ara rn ayn zamanda endstriyel ilemler iin yakt ihtiyacnn bir ksmn veya tamamn kapsayabilmektedir. Fakat, ilemle alakal olmayan genel amal yaktlar olarak kullanlan petrolleri iermemelidir. Petrokimya sanayiindeki enerji kullanm ilem srasnda kullanlan ve ara rn olarak tketilen yakt miktar olmaldr. Yaktlar ilem srasnda ara rnlerden elde edilen baz yan rn gazlardr. Yakt kullanm bilgisi, eer alanda birleik artma ve petrokimyasal ilemler varsa bunu rafinerilerden salayabilecek petrokimya irketlerinden elde edilmelidir. Petrokimya sektrnden geri dnler petrokimya sanayindeki ilemlerden rafineriye geri dnen petrollerdir. Bunlar rafineri tarafndan petrokimya iletmelerine salanan ilenmi ara rnn yan rnleridir. Rafineri, geri dnleri yakt olarak kullanabilmekte veya nihai rnlere dahil edebilmektedir.

nemli nemli
Petrokimya sektrnn tketimi petrokimyasallarn retiminde ara ara rn Petrokimya sektrnn tketimi petrokimyasallarn retiminde rn
olarak kullanlan petrol rnleridir. ma iin iin rafineriye dnen rnler geri Baka ilemler ve harmanlama rafineriye geri geri dnen rnler geri

r. dn olarak rapor edilmelidir.

thalatlar ve ihracatlar thalatlar ve ihracatlar Genel bilgi

Petroln temel ekonomik gereklerinden bir tanesi, genellikle tketim piyasasndan uzak alanlarda bulunmasdr. Ham petrol rezervlerinin te ikisi ya Orta Douda ya da Rusyada bulunurken petroln yaklak %90 dier blgelerde tketilmektedir. Petroln retim blgelerinden tketim blgelerine gemilerle ulatrlma ihtiyac bundandr. Petrol sv ve enerjinin kompakt formu olduundan, ulatrma greceli olarak kolaydr. Petrol tankerlerle, boru hatlaryla, demiryoluyla ve kamyonlarla tanabilmektedir. retim ve tketim blgeleri arasnda geni bir ulatrma a bulunmaktadr.

87

4 Petrol

Asl nemli olan, ihra ve ithal edilen petroln kaynaklar ve hedefleri ile ilgili gerekli bilgidir. Gerekten, bir lkenin petrol arz iin hangi ihracat lkesine baml olduunu bilmek nemlidir, bir arz krizi durumunda o lkeden ne kadar ithal edilecei belirlenebilmektedir. Benzer ekilde, daha az nemli olmasna ramen, petrol ihracatnn hedeflerinin bilinmesi de yararl olmaktadr, bylece petrol aknn kesilmesi durumunda hangi ihracat lkelerini etkilecei bilinmektedir.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Ticaret rakamlar, anketteki birka tabloda rapor edilmitir. Toplam ihracat ve ithalat rakamlar arz dengelerindeki toplamlar olarak rapor edilmektedir, dier tablolarda kaynaa ve var noktasna gre paralanm veri istenmektedir. Btn kaynaklardan tm ithalatlarn toplam arz tablolarnda her rn iin rapor edilen ithalata eit olmaldr. Benzer ekilde, var noktasna gre ihracatn toplam arz tablolarnda her rn iin rapor edilen ihracata eit olmaldr. Yllk petrol anketinde bahsedilen belirli lkelerin corafi amal ulusal snrlarnn kesin tanmlar Corafi Tanmlar altnda anketteki raporlama talimatlarnda verilmektedir. Miktarlar, lkenin ulusal snrlarndan geildiinde gmrk izni olup olmadna gre ithal edilmi veya ihra edilmi olarak dnlmektedir. Ham petrol miktarlar ve iletme anlamalar altnda ithal veya ihra edilen rnler dahil edilmelidir. Gmrklenmi blgelerde (veya serbest ticaret blgeleri) ilem grmesi iin ithal edilen petrollerin yeniden ihra edilmesi nihai var noktasna rnn ihracat olarak dahil edilmelidir. thal edilen svlatrlm doal gazn yeniden gazlatrlmas srasnda karlan herhangi gaz svlar (rnein, LPG) ankette ithalatlar olarak dahil edilmelidir. Dorudan petrokimya sanayiinde ithal veya ihrac edilen petrol rnleri de dahil edilmelidir. Ticaret tablolarnda teker teker listelenmeyen ithalat kaynaklar ve ihracat hedefleri Ek 1deki Yllk Petrol Anketinde gsterildii gibi uygun Dier Kategori (Dier Afrika, Dier Uzak Dou, vb.) altnda rapor edilecektir. Kaynan ve hedefin rapor edilemedii yerlerde, Baka Yerde Tanmlanmam kategorisi kullanlmaldr. Eer ithalat ve ihracat sadece toplam olarak (gmrklerden veya rafineri aratrmalarndan) mevcutken corafi aksamalar farkl kaynaklardan gelen bilgiye dayal ise istatistiksel farklar ortaya kabilmektedir. Bu durumda, farklar Baka Yerde Tanmlanmam kategorisinde rapor ediniz. Ham petrol ve doal gaz svlar (NGL) esas kaynan olduu lkeden gelen olarak, rafineri hammaddeleri ve nihai rnler ise son olarak sevk edildii lkeden gelen olarak rapor edilmelidir. Her iki durumda da, rapor edilmi kaynak olan lke petroln retildii yerdir. Birincil petroller iin, rnein ham petrol ve svlatrlm doal gaz (LNG), petroln yerli olarak retildii lke; ikincil petroller iin ise rafine edildii veya ilem grd lkedir.

88

Petrol

Veri, 1000 metrik ton olarak rapor edilmitir. Btn deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin verilmemektedir.

nemli nemli

az (LNG) esas kaynan olduu Ham petrol ve svlatrlm doalgaz (LNG) esas kaynan olduu r. lkeden gelen olarak rapor edilmelidir.

nler son son olarak sevk eden Rafineri ara rn ve nihai rnlerolarak sevk edildedildii lkeden gelen olarak rapor edilmelidir.

StokStok seviyelerideiimler seviyeleri ve ve deiimler Genel bilgi

Bir petrol dengesinde petrol stoklar kritik bir elemandr. Petrol stoklarnn byk bir ksm, dnyadaki arz sistemini iler halde tutmak iin gereklidir. Stoklar arz ve talep arasndaki dengeyi korumay salar; stok oluturmak arz talebi getiinde petrol rnlerinin ak iin bir k yeri salarken, arz azaldnda arz karlamaya yardm etmek iin stoklar ekilir. Petrol dengesinde stok verisinin dahil edilmemesi piyasada effafln olmamasna sebep olmaktadr. Stoklardaki eilim petrol piyasasnn durum deerlendirmesini yaparken birok petrol analisti iin nemlidir. Stoklar fiyatlarn temel bir gstergesidir: petrol stoklarnn seviyesi genellikle fiyat belirlemektedir, rnein petrol stoklar dk olduunda bir yokluk veya yeniden doldurma ihtiyac olaca anlamna gelmektedir, bu da fiyatlarn artmasnn sz konusu olduunu gstermektedir. Dier taraftan, eer sanayiye doru petrol fazlasyla salanyorsa, fiyatta bir azalma beklenebilmektedir. Bu yzden dnyadaki petrol stoklarnn durumu ile ilgili bilgi sahibi olmak nemlidir. rn stoklar hakkndaki bilgi en az ham petrol stoklar kadar nemlidir. rnein, ham petrol stoklar her lkedeki rafineler iin mevcut hammadde miktarnn gstergesidir, bu yzden rafinerilerin yerel piyasaya ne kadar iyi rn salayabileceinin kantdr. Dier taraftan, sr sezonu olarak adlandrlan yaz mevsiminden nce dk benzin stoklar veya k mevsiminden nce dk akaryakt stoklar rafinerilere, petrol irketlerine ve hkmetlere sadece fiyatn artacann deil, fakat muhtemel ktlklarnda olabileceinin bir uyars olabilmektedir, rnein, akaryakt sknts 2000 ylnn sonbaharnda yaanmtr. Petrol stoklar ile ilgili veri byk petrol irketleri ve hkmetleri tarafndan stratejik kararlar iin ayrca nemlidir. Tam ve zamannda stok bilgisi arz karlayacak yeterli stoklar garantilemek iin yaplacak uzun zamanl planlar iin gerekmektedir. Hkmetler kapsaml stok bilgileri istemektedirler, bylece petrol arz kesintileri olduu zaman uygun hareket edebilirler (hem ulusal hem de uluslararas). Petrol stoklar bir petrol dengesinde bilginin kritik bir elemandr.

89

4 Petrol

Birincil stoklar piyasaya rn salayan eitli irketler tarafndan tutulmaktadr: reticilerden rafinerilerden ithalatlara kadar. Bunlar rafineri tankerlerinde, terminallerde, boru hatt havuzlarnda, mavnalarda ve ky tankerlerinde (eer ayn lkede kalyorlarsa), limanlardaki tankerlerde (eer limanlarda boaltlacaklarsa) ve gemi ambarlarnda tutulmaktadrlar. Buna ek olarak, stratejik amalardan dolay hkmetler tarafndan (rnein, ABD Stratejik Petrol Rezervleri) veya stok sahibi kurulular (Almanyadaki EBV) tarafndan tutulan stoklar birincil stok kategorisindedir. kincil stoklar kk hacimli tesislerdeki (belli bir kapasitenin altndaki pazarlama kurulular, rnein Amerikadaki 50 000 varillik rnlerini demiryolu ve kamyonlarla alanlar) ve perakende sat kurulularndaki stoklardr. ncl stoklar nihai tketiciler tarafndan tutulan stoklardr, bunlar enerji santralleri, endstriyel kurumlar veya hanelerdeki/ticaret sektrndeki tketiciler olabilmektedir.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Ham petrol stok verisinde birincil ve ikincil rnlerden bahsedilirken yukarda Ksm 1(Petrol nedir?) de bahsedilen birincil ve ikincil rn terimlerinden daha farkl bir ierikte kullanldna dikkat ediniz. Yllk Petrol Anketi ulusal snrlardaki birincil stoklar iin veri toplamaktadr. Petrol boru hattnda tutulan stoklar gibi ikincil ve ncl stoklar dahil edilmemitir. Boru hatt miktarlar kullanm iin mevcut olmadndan dahil edilmemitir, yani boru hatt boaltldnda mevcut olan ierii olmadan boru hatt alamamaktadr. Petrol stoklar ve stok deiimleri arz dengesi tablolarnda rapor edilecektir. Al stok seviyesi yln birinci gn rapor edilen, ulusal topraklardaki tespit edilmi birincil stok miktardr (eer mali bir yl kullanlmyorsa, 1 Ocak). Kapan stoklar yln son gn rapor edilen ulusal topraklardaki birincil stok miktardr (eer mali bir yl kullanlmyorsa, 31 Aralk). Stok deiimi al stok seviyesinden kapan stok seviyesi karlarak hesaplanmaktadr. Bu yzden, stok art eksi deer olarak ve stok ekii art deer olarak gsterilmektedir.

nemli nemli

Stok dStok deiimleri, ulusal topraklarda bulunan birincil stoklar iin lal eri, ulusal topraklarda bulunan birincil stoklar i stok seviyesi ve kapan eviyesi arasndaki fark fark yanstmaldr. stok seviyesi arasndaki yanstmaldr. stok seviyesi ve kapan

Petrol Tketimi Petrol Tketimi

Petrol rnleri birok alanda tketilmektedir. Bunlar otomobillerde kullanlan benzinde ve evleri stmak iin kullanlan stma petrolnde kolaylkla fark edilebilmektedir.

90

Petrol

Daha az belirgin olanlar ise plastik, ilalar, yiyecekler ve birok dier rndeki petrole dayal bileenlerinin kullanmdr. Petrol tketimi aadaki balca sektrlerde olmaktadr: x evrim sektrnde. x Enerji sektrnde. x Petroln ulatrlmasnda ve datmnda (snrl olmasna ramen). Hem enerji hem de enerji d kullanm ieren nihai tketimin birok dalnda ve x farkl sektrlerde (sanayi , konut, vb.).

ekil 4.7 Sektrlere ekil 4.7 Sektrlere Gre Petrol Tketimi Petrol Tketimi
evrim

ekil 4.7 Sektrdeki Petrol Tketimi

..

Enerji Teslimatlar

Datm Kayplar

Nakliyat

Toplam Nihai Tketim

Sanayi

Konutlar, Ticaret, Tarm

Bu sektrlerin ksa aklamalar ilerleyen paragraflarda nihai kullanclarn istatistikteki etkilerinin alt izilerek verilmitir. Genel bilgi iin, Blm 1 Temel Bilgiler, Ksm 8e baknz. Bu sektrlerin ksa aklamalar ilerleyen paragraflarda nihai kullanclarn istatistikteki etkilerinin alt izilerek verilmitir. Genel bilgi iin, Blm 1 Temel Bilgiler, Ksm 8e evrim sektrnde petrol tketimi baknz.

Genel bilgi evrim sektrnde petrol tketimi

Petroln baka bir enerji biimine dntrlme ilemi srasnda kullanlan petrol miktar rapor edilmelidir. Bu genellikle elektrik veya s retmek iin yaklan petrol rnlerinden olumaktadr, fakat baka bir enerji biimine dntrlm petrol Petroln baka bir enerji biimine dntrlme ilemi srasnda kullanlan petrol miktar rnlerinin tm rneklerini kapsamaktadr. evrim sektrnde rapor edilmelidir. Bu genellikle elektrik veya s retmek iin yaklan petrol rnlerinden olumaktadr, fakat baka bir ocaklar, gazlatrma tesislerinde gaz Bunun rnekleri kmr ocaklar, maden eritme enerji biimine dntrlm petrol rnlerinin tm rneklerini kapsamaktadr. retmek iin veya patent yaktlarnn retilmesinde balayc malzemeler olarak kullanlan

Genel bilgi evrim sektrnde

petrolleri iermektedir. Bunun rnekleri kmr ocaklar, maden eritme ocaklar, gazlatrma tesislerinde gaz retmek retiminde petrol rnlerinin kullanm 1970li yllardan beriolarak kullanlan Elektrik iin veya patent yaktlarnn retilmesinde balayc malzemeler sabit bir d petrolleri iermektedir. yaamaktadr. Elektrik retiminde petrol rnlerinin kullanm 1970li yllardan beri sabit bir d yaamaktadr.

91

4 Petrol

desteklemek iin kmr madeninde kullanlan petrol veya enerji sektrnde karma ve evrim faaliyetlerini desteklemek iin stma, jeneratrn, pompann veya kompresrn altrlmas amacyla tketilen petrol olabilmektedir.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Yaktta ve enerji giriimlerinde tketilen petrol miktarlarn Enerji Sektrnde, evrimden sonra baka bir enerji rn olarak hesapta grnmesindense hesaptan karlan rnler olarak rapor ediniz. rnler yakt karlmas, dntrlmesi veya enerji retimi santrallerinde farkl faaliyetleri desteklemek iin kullanlmaktadr, fakat evrim ilemine katlmamaktadr. Baka bir enerji biimine dntrlen miktarlarn evrim sektrnn altnda rapor edilmesi gerektiine dikkat ediniz. Isnn artrlmas faaliyetinde kullanlan petrol ile ulatrma iin kullanlan petroln ayrt edilmesine dikkat edilmesi gerekmektedir. Ulatrma yaktlar ulatrma sektrnde rapor edilmelidir. Bu yzden, petrol ve doal gaz borularndaki iletimin desteklenmesi iin tketilen petrol ulatrma sektrnde rapor edilmelidir. Yksek frnlarn sz konusu olduu durumlarda, sadece frnn stlmasnda kullanlan (eer mevcutsa) petrol miktarn rapor ediniz. Yksek frnlara verilen petroller evrim ilemi iin kullanm olarak rapor edilmelidir.

nemli nemli

EnerjiEnerji sektrnde, sadece karma ve evrim faaliyetlerini desteklemek sektrnde sadece karma ve evrim faaliyetlerini desteklemek

amacyla kullanlan petrol raporiz. ediniz.

Petrol tamacl ve datm kayplar Petrol tamacl ve datm kayplar Genel bilgi
Petrol rnlerinin tanmas ve datm genellikle birok ulatrma ve depolama olayn iermektedir. Kuyudan rafineriye ve nihai kullancya iletildii sre iinde petroln tanmasnda balca drt yntem bulunmaktadr: deniz, boru hatt, demiryolu ve karayolu. Nakliyat yolu boyunca bulunan depolama tesisleri rnlerin hareketini kolaylatrmaktadr. Bunlar genellikle farkl ulatrma yntemlerinin arasnda bulunmaktadr, rnein limanlarda tankerlerin boaltlmas ve rnlerin boru hattyla tanmaya devam etmesi gibi. Bu ulatrma srasnda, arz aknda bir miktar petroln kaybolmasnn birka yolu bulunmaktadr. Bunun en arpc rnei 1989 ylnda 250 000 varillik ham petroln, bir tankerden Alaska kylarnda denize dklerek yaylmasdr. Boru hatt sznts, trenin raydan kmas ve tanker kazalar da ayrca ulatrma ve datm srasnda oluabilecek kayplarn kayna olabilmektedir.

92

Petrol

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Datm kayplar kategorisi (Tablo 3) boru hatt kayplar dahil olmak zere ulatrma ve datm srasnda oluabilecek btn kayplar iermelidir. Eer herhangi bir datm kayb rapor edilmemise, rapordaki deerlerde yer alan kayplarn istatistiksel farka dahil edilip edilmediini kontrol ediniz. Eer ulatrma ve datm kayplarn belirlemek iin bamsz lmler bulunuyorsa, bunlar uygun kategoride rapor edilmeli ve istatistiksel farklarda yer almamaldr. Kayplar 1000 tonlarla ve pozitif deerler olarak rapor edilecektir.

nemli

nemli

Ulatrma ve datm srasnda kaybolan btn btn petrol rnleri Ulatrma ve datm srasnda kaybolan petrol rnleri m kaypla datm kayplarnda rapor edilmelidir.

Nihai tketim Nihai tketim Genel bilgi

Nihai tketim ulatrma, sanayi ve dier sektrlerde nihai tketiciler tarafndan kullanlan btn enerjidir (konut, ticaret, kamu hizmetleri ve tarm). Ulatrma iin ve/veya enerji retimi yapan sanayilerin kendileri iin kullandklar tm petrol hari tutar. Son otuz yldr dnyadaki enerji arznda petroln pay azalrken, dnya petrol tketimi bu sre iinde artmaktadr. Bu bymenin yaklak olarak byk bir ksm ulatrma sektrndeki enerji talebinden gelmektedir, nk ulatrmada petrol kullanm alternatiflerinin gelitirilmesinin zorluu kantlanmtr. Ulatrma, %57 ile gnmzde dnya petrol nihai tketiminin en byk payn oluturmaktadr. Bu ulatrma sektrndeki tketiminin dnya toplamnn %42sini oluturduu 1973 ylndaki seviyelerde olan bir arttr. Sanayi ve dier sektrler, 1973 ylndaki seviyeleri srasyla %26 ve %27ten gnmzde kabaca %20 ve %17lere dmtr. Veri, nihai tketimin sektrlerdeki ve dallarndaki petroln enerji ve enerji d (hammadde) kullanm iin toplanmaktadr. Hammadde olarak en nemli kullanm kimya ve petrokimya sanayisindedir.

93

4 Petrol

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Datm kayplar kategorisi (Tablo 3) boru hatt kayplar dahil olmak zere ulatrma ve datm srasnda oluabilecek btn kayplar iermelidir. Eer herhangi bir datm kayb rapor edilmemise, rapordaki deerlerde yer alan kayplarn istatistiksel farka dahil edilip edilmediini kontrol ediniz. Eer ulatrma ve datm kayplarn belirlemek iin bamsz lmler bulunuyorsa, bunlar uygun kategoride rapor edilmeli ve istatistiksel farklarda yer almamaldr. Kayplar 1000 tonlarla ve pozitif deerler olarak rapor edilecektir.

nemli

nemli

Ulatrma Ulatrma ve datm kaybolan btn petrol rnleri rnleri ve datm srasnda srasnda kaybolan btn petrol m kaypla kayplarnda rapor edilmelidir. datm

Nihai tketim Nihai tketim Genel bilgi

Nihai tketim ulatrma, sanayi ve dier sektrlerde nihai tketiciler tarafndan kullanlan btn enerjidir (konut, ticaret, kamu hizmetleri ve tarm). Ulatrma iin ve/veya enerji retimi yapan sanayilerin kendileri iin kullandklar tm petrol hari tutar. Son otuz yldr dnyadaki enerji arznda petroln pay azalrken, dnya petrol tketimi bu sre iinde artmaktadr. Bu bymenin yaklak olarak byk bir ksm ulatrma sektrndeki enerji talebinden gelmektedir, nk ulatrmada petrol kullanm alternatiflerinin gelitirilmesinin zorluu kantlanmtr. Ulatrma, %57 ile gnmzde dnya petrol nihai tketiminin en byk payn oluturmaktadr. Bu ulatrma sektrndeki tketiminin dnya toplamnn %42sini oluturduu 1973 ylndaki seviyelerde olan bir arttr. Sanayi ve dier sektrler, 1973 ylndaki seviyeleri srasyla %26 ve %27ten gnmzde kabaca %20 ve %17lere dmtr. Veri, nihai tketimin sektrlerdeki ve dallarndaki petroln enerji ve enerji d (hammadde) kullanm iin toplanmaktadr. Hammadde olarak en nemli kullanm kimya ve petrokimya sanayisindedir.

94

Petrol

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Ulatrma Sektr
Ulatrma irketleri tarafndan sadece ulatrmada kullanlan yaktlar raporda yer almaldr ve ulatrma faaliyeti dndaki tketimler kapsanmamaldr. Ulatrma d kullanlan yaktlar dahil edilmemelidir. Benzer ekilde sanayilerde ve dier sektrlerde ulatrma iin tketilen yaktlar sanayi veya dier sektr faaliyetleri olarak deil ulatrma sektrndeki tketim olarak dnlmelidir. Havaclk: Uaklara datlan yakt miktarlarnn rakamlar yerli ve uluslararas uular arasnda blnmelidir. Yerli uu yakt kullanm askeri aralar iin kullanlan miktarlar da iermelidir. Uluslararas uular uluslararas deniz yolculuklarnn tanmna benzer bir ekilde tanmlanmtr. Gelecek inii yabanc bir havaalan olan herhangi bir uu uluslararas bir uutur. Dier tm uular yerlidir. Kara yolu tamacl: Kamu yollarnda ulatrma iin herhangi bir tr ara iin kullanlan miktarlar rapor ediniz. Arazi yollarndaki kullanm hari tutulmaldr. Demir yolu: Nakliye, yolcu ulatrmacl ve demir yolu ara ynetimi iin lokomotiflerin hareketini salamak amacyla dizel ile alan lokomotifler iin kullanlan tm petroller dahil edilmelidir. sular (ulusal denizcilik): Ulusal su yollarnda kullanlan gemilerin petrol tketimini ve ky gemicilii iin olanlar rapor ediniz. Uluslararas seferler yapan gemilerde kullanlan petrol yaktlar ak deniz yakt ikmali olarak rapor edilmelidir. Balk gemileri tarafndan tketilen petroller tarm, ormanclk ve balklk altnda rapor edilmelidir.

Sanayi Sektr
erdikleri ekonomik faaliyetler asndan ankette gsterilen sanayi dallarnn tanmlar ISIC rev. 3 ve NACE rev. 1 referanslarnda verilmitir. Tanmlar yllk anketlerin herbirine elik eden notlarda verilmitir. Sanayi sektr inaat blmn iermekte fakat enerji sanayilerini kapsamamaktadr. Giriimler tarafndan tketilen yaktlar iin sanayi sektrnde rapor edilen rakamlarda sat iin elektrik ve s retimi ve kamu yollarndaki ulatrma iin kullanlan miktarlar hari tutulmaldr (evrim sektrndeki petrol tketimi ile ilgili yukardaki ksma ve ulatrma sektr ile ilgili yukardaki paragrafa baknz). Miktarlar btn enerji d amalar iin kullanlan yaktlar iermelidir, fakat enerji d miktarlar da Tablo 3de rapor edilmelidir, bylece bunlar ayr ayr belirlenebilir.

Dier Sektrler
Dier sektrlerin dallar (ticaret ve kamu hizmetleri, konut ve tarm) yllk anketlerde olduka yaygndr, ve Blm 1 - Temel Bilgiler Ksm 8 Nihai Enerji Tketiminde detaylandrlmtr.

95

4 Petrol

Enerji D Kullanm Enerji D Kullanm

Birok yakt farkl sektrlerde hammadde olarak enerji d amalar iin kullanlabilmektedir. Bunlar ne yakt olarak tketilen ne de baka bir yakta dntrlen rnlerdir. Daha fazla bilgi iin ltfen Blm 1 - Temel Bilgiler Ksm 8 Yaktlarn Enerji D Kullanmlarna baknz.

nemli nemli

Nihai tketim nihai kullanclara datlan tm enerjidir ve enerji reten Nihai tketim nihai kullanclara datlan tm enerjidir ve enerji reten sanayil ir. sanayilerde evrimleri veya kullanmlar iermemektedir.

Ortak Petrol Anketi in Ek Ek Gereksinimler Ortak Petrol Anketi in Gereksinimler

Otoprodktr retime girdiler Otoprodktr retime girdiler Genel bilgi
evresel tartmalarn neminin artmasyla, her sanayi ve tketim sektr iin toplam tketimi belirlemek gerekli hale gelmitir, bylece her sektr iin enerjiyi korumak ve sera gaz emisyonlarn azaltmak iin uygun yntemler gelitirilebilmektedir. Otoprodktr retim ile ilgili Genel bilgiler ve tanmlar iin Blm 2 Elektrik ve Is, Ksm 1e baknz.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Otoprodktr elektrik ve s retimine girdiler Tablo 6da rapor edilmitir. Bu tablo temel ekonomik faaliyetlerine gre sat iin elektrik ve s otoprodktr reticileri tarafndan kullanlan yakt hakknda bilgi salamaktadr. Tablo, tip retim santraline denk gelen blme ayrlmtr: Sadece elektrik reten santraller, birleik s ve elektrik santralleri (CHP) ve sadece s reten santraller. Veri, Birlemi Milletlerin CO2 emisyonlarn izleyebilmek iin yaptklar abalarn bir paras olarak otoprodktrlerin yakt girdilerini ve elektrik ve s rnlerini izlemek iin kullanlmaktadr. Birleik s ve elektrik santralleri (CHP) sz konusu olduunda, elektrik ve s retimi iin kullanlan yakt miktarlarn gsteren ayr ekilleri rapor etmek toplam yakt kullanmn iki enerji rnne blen bir yntem gerektirmektedir. Bu blm eer s satlmasa bile gerekmektedir nk elektrik retimi iin kullanlan yakt evrim sektrnde rapor edilmelidir. nerilen yntem Ek 1, Ksm 1de aklanmtr ve dikkatlice takip edilmelidir. Ltfen bu tabloda rapor edilen toplamlarn evrim sektrnde rapor edilen ilgili toplamlara (Tablo 3) eit olmas gerektiine dikkat ediniz.

96

Petrol

Ayrca, benzer bir tablonun elektrik ve s anketinde de yer aldna da dikkat ediniz. Tutarsz bir raporlamadan kanmak iin, ltfen lkenizdeki elektrik anketlerini tamamlamadan sorumlu olan yetkili kiiyle temasa geiniz.

nemli

nemli

ektrik ve s retimi (satlan) lgili sektrlerde otoprodktrler tarafndan elektrik ve s retimi (satlan) girdisigirdisi olarak kullanlan petrol rapor ediniz. olarak kullanlan petrol rapor ediniz.

97

Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

Kat Fosil Nelerdir?
Genel bilgi
Kat yaktlar ve retilen gazlar kmrlerden tretilen rnleri ve deiik trlerdeki kmrleri kapsamaktadr. Anlamaya gre, enerji istatistikleri ile uraan organizasyonlarn bir ou yenilenebilir enerjinin rapor edilmesinde ve ilenmesinde yakacak odun ve odun kmr gibi kat yenilenebilir yaktlar grubuna dahil etmeyi tercih ederler. Sonu olarak, yenilenebilir kat yaktlar bu blmde ele alnmayacaktr, Blm 6da Yenilenebilirler ve Atklar ksmnda bahsedilecektir. Birincil kmr genellikle siyah veya kahverengi fiziksel grnmyle karbonlam bitkisel malzeme ieren bir fosil yaktdr. Bir kmrdeki karbon miktar arttka, snf ve kalitesi de o kadar artmaktadr. Kmr trleri fiziksel ve kimyasal zellikleriyle ayrlmaktadr. Bu blmdeki btn birincil kmr rnleri kat yaktlardr. Bu blm ayrca kmrle yakndan ilikili olan baka bir birincil yakt olan turbay da iermektedir. Tretilen yaktlar kmrn ilenmesi ve dntrlmesi srasnda retilen hem kat yaktlar hem de gazlar iermektedir. Tretilmi kmr rnleri ve onlarn retiminde kullanlan ekipman hakknda daha detayl bilgi Ek 1- Yakt evrimi ve Enerji retim Srelerinde bulunmaktadr. Kmrn ana kategorisi bulunmaktadr: Ta kmr, alt bitml kmr ve kahverengi kmr (linyit olarak da adlandrlmaktadr). Ta kmr brt sl deeri (GCV) 23 865 kJ/kg dan daha byk olan kmrler iin kullanlmaktadr, ve alt kategorileri bulunmaktadr: kok kmr (yksek frnlarda kullanlan), buhar arttrma ve mekan stmas amacyla kullanlan dier ta kmrleri ve antrasit (buhar kmrnn ad bu alt kategori iindir). Linyit veya kahverengi kmr brt sl deeri (GCV) 17 435 kJ/kg den az olan briketletirilmemi kmr iin kullanlmaktadr. Alt bitml kmr brt sl deeri (GCV) dier iki kategoriyi kapsayan briketletirilmemi kmr iermektedir. kincil veya tretilmi rnler patent yaktlar, briketler (BKB ve turba briketler), doal gaz, kok kmr, gazhane gaz, kok gaz, yksek frn gaz ve basit oksijenli elik frn gazdr. Son otuz ylda, kmrn dnyadaki toplam birincil enerji arz(TBEA), 1973 ylndaki arzla karlatrldnda %56 lk bir bymeyle, %25 civarnda seyretmektedir. Elektrik retimi iin kmr tketiminin %250nin zerinde hzl bir biimde artmas, dier bir yandan da konut sektrndeki tketimin %65 civarnda dmesi dikkat edilmesi gereken ilgin bir

Yaktlar

ve

retilen

Gazlar

99

5 Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

durumdur. Dier bir deyile, kmr gnmzde balca elektrik retimi iin ve daha az miktarda sanayi iin kullanlmaktadr.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Kat yaktlar ve retilen gazlar anketi genellikle kmr anketine karlk gelmektedir, nk bu anket deiik trdeki kmrleri ve kmrden tretilmi rnleri kapsamaktadr. Anket, birincil ve tretilmi rnler olarak ayrlm fosil yaktlarn ve retilen gazlar iermektedir. Aadaki tabloda gsterildii gibi bunlar iki ayr fiziksel kategoride olumaktadrlar.
Tablo 5.15.1 ve Tretilmi Tketilmi Tablo BirincilBirincil veKmr rnleri
Kok kmr BRNCL KMR RNLER Dier bitml kmrler ve antrasit Alt bitml kmr Linyit/kahverengi kmr Turba Patent yaktlar Kok frn koku Gaz koku TRETLM YAKITLAR Briket Gazhane gaz Kok-frn gaz Yksek frn gaz Oksijenli elik frn gaz MAL EDLM GAZLAR KATI FOSL YAKITLARI

Kmr rnleri

Detayl tanmlar ve yakt zellikleri iin, ltfen Ek 2 deki rn tanmlarna baknz. Kmr anketinin iletmenin yer st ve yeralt kmr madenlerinden retilen kmrleri olduu kadar, maden atk ynlarndan elde edilen kmrleri santral amur havuzlarnn ve dier atk birikimlerinin hazrlanmasn da kapsadna dikkat edilmelidir. Ayrca, turba kesme ilemlerinden veya sonraki ilemlerinden elde edilen turbay da iermektedir. Kmr farkl ekillerde snflandrld iin, genellikle birincil kmrn snflanmasnda karklk olmaktadr, zellikle de linyit/kahverengi kmr ve alt bitml kmr hakknda. Enerji ierii bakmndan alt bitml kmr ,ta kmr ve kahverengi kmr arasndaki snrla akan bir kategoridir.

100

Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

Enerji sl aral 17 435 kJ/kg (4 165 kcal/kg) ve 23 865 kJ/kg (5 700 kcal/kg) olan briketletirilmemi uucu zellii yksek olan kmrler, ulusal dzeyde uygulanan standard snflama deise bile alt bitml kmrler olarak rapor edilmelidir. Alt bitml kmrler, istatistikleri toplayan uluslararas kurumlar tarafndan ayrca ta kmr ve linyit/kahverengi kmr kategorilerine atanmaldr. Genellikle, enerji ierii 18 600 kJ/kg (4 440 kcal/kg)n zerinde olan alt bitml kmrler ta kmr olarak, bunun altndakiler ise linyit/kahverengi kmr dnlmektedir. Kmr anketinde kat yaktlardan bahsedilmesine ramen, ankette sadece kat fosil yaktlarla ilgili istatistiklerin rapor edildiine dikkat edilmesi gerekmektedir. Yakacak odun ve araba lastiinden tretilmi yaktlar, plastikler, odun atklar, odun kmr, biyoktle enerji rnleri gibi biyolojik olarak yok edilebilir ve yok edilemez kat yaktlar ve atklar, Yenilenebilirler ve Atklar Anketinde rapor edilmelidir. Kmrle ve kmr rnleriyle birlikte yaklan yenilenebilir ve atk rnlerin ayr ayr Yenilenebilirler ve Atklar Anketinde rapor edilmesi ok nemlidir. statistikinin, evrim sektrnde yenilenebilir/atk ksmndan tretilen hem giren enerjinin hem de kan enerjinin gz nnde bulundurulmas gerektiinin farknda olmas gerekmektedir. Kmr anketi patent yaktlar ve BKB santralleri, koklatrma frnlar, yksek frnlar, gazhane gaz ve oksijenli elik frnlarda ilenen kmr ve kmr rnlerini iermektedir. Girdilerin tm ve her rn zincirindeki retim kmr anketinde ve dier ilgili anketlerde rapor edilecektir. rnein, koklatrma frnlarna giren kok kmr girdileri kmr anketindeki kok kmr ve kok gaz retimiyle dorudan ilikilidir. Patent yaktlar ve BKB santrallerine giren dier bitml kmrler ve antrasit, linyit/kahverengi kmr ve turba girdileri ayrca kmr anketinde patent yaktlar ve BKB olarak tretilmi yaktlarn retimi ve tketimi olarak rapor edilmelidir. Bu ilikiler birincil enerji girdilerinden tketilen btn ikincil rnlere uygulanmaktadr.

nemli nemli
Kat fosil yaktlar ve retilen gazlar anketi sadece birincil kmrleri deil,deil, Kat fosil yaktlar ve retilen gazlar anketi sadece birincil kmrleri ayn ayn zamanda tretilmi kat fosil yaktlar ve retilen gazlar da da iermektedir. ktlar yenilenebilirler ve ve atklar anketinde edilmesi Kat fosil yaktlar yenilenebilirleratklar anketinde raporrapor edilmesi tle ve ve atklar (yakacak odun kmr ve gereken kat biyoktleatklar (yakacak odun,odun, odun kmr ve dir. plastik ) iermemektedir. ren Tretilmi kat yaktlar ve retilen gazlar rapor ederken, ileme giren inde retimin ve tketimin girdiler birincil rn zincirinde rapor edildiinde retimin ve tketimin mlidir. tretilmi rn zincirinde rapor edilmesi nemlidir.

101

5 Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

Kat Yaktlar ve retilen Gazlar fade Etmek in Kullanlan Birimler Nelerdir?

Genel bilgi
Kat yaktlar genellikle ktle ile llmektedir (ton, 1000 ton, vs.). Rapor edilen miktarlarn teslim alnan miktarlar temelinde olmas gerekmektedir, rnein rnn alnd sradaki nem ve kl ieriinin kullanlmas gibi. Baz teknik raporlarda, kmr verisi ton edeer kmr (tek) olarak bulunabilmektedir. Ton edeer kmr bir ktle birimi deildir fakat eitli yaktlar arasnda karlatrma yapmak iin yaygn olarak uluslararas kmr sanayinde kullanlan bir enerji birimidir. Ton edeer kmr, 7 milyon kilokalori olarak tanmlanmaktadr. Ton edeer petrol (tep) ve ton edeer kmr (tek) arasndaki iliki yledir: 1 tek = 0.7 tep. mal edilmi gazlar eitli birimlerle llebilmektedir: enerji ieriine gre (s olarak da ifade edilmektedir) veya hacime gre. Bu lmlerin her biri srasnda, doal gaz sanayisinde eitli birimler kullanlmaktadr: x Enerjiyi lebilmek iin, joule, kalori, kWh, Btu veya therm (100 000 Btu) kullanmak mmkndr. x Hacmi lmek iin, en sk kullanlan birim metrekp veya foot kptr.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Kat fosil yaktlar iin ankette kullanlan birimler 1000 metrik tondur. Dier ktle birimleri kullanld zaman, veri Ek 3de bulunan dntrme katsaylar kullanlarak metrik tona dntrlebilmektedir. Gazlarn miktarlar enerji (s) ierikleri cinsinden belirtilmeli ve terajoule (TJ) olarak rapor edilmelidir. Enerji ierii veriyi salayan giriimcinin hacim lmnden veya istatistiki tarafndan gazn brt sl deeri kullanlarak hesaplanabilir. Brt sl deerin kullanm brt ve net sl deerlerinin arasnda fark olan gaz ileri ve kok gaz iin zellikle nemlidir. Yksek frn ve oksijenli elik frn gaznn brt ve net sl deerleri arasnda ok kk bir fark vardr, bu yzden eer mevcutsa brt sl deer kullanlr, fakat o mevcut deilse net sl deer de kullanlabilir. Bilgi iin, gazlarn net s ierii aadaki katsaylar kullanlarak brt s ieriinden tretilebilir:

102

Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

Tablo 5.2 Brt Net Isl Deerler Arasndaki Fark Tablo 5.2 veBrt ve Net Isl Deerler Arasndaki Fark

Gaz Gazhane gaz Kok gaz Yksek frn gaz Oksijenli elik frn gaz

Brt Net Oran 0.9 0.9 1.0 1.0

nemli
Kat ya

nemli

Kat yaktlar verisi 1000 metrik tonlar cinsinden rapor edilmektedir. Gaz m Gaz miktarlar brt enerji (s) ierikleri cinsindenedilmekte ve kleri cinsinden ifade ifade edilmekte ve ir. terajoule (TJ) olarak rapor edilmektedir.

Hacim ve Ktleden Enerjiye Dntrme Hacim ve Ktleden Enerjiye Dntrme Nasl Nasl Yaplr? Yaplr?
Genel bilgi
lgili kat fosil yaktlar iin sl deerler rnden rne nemli bir biimde deiebilecei iin (rnein, ta kmr iin 23 865 kJ/kgn stnde, ve kahverengi kmr iin 17 435 kJ/kgn altnda), deiik kat yaktlarn sunumunda, her kat yakt trne karlk gelen ktle birimi cinsinden sl deerleriyle de tamamlanmas nemlidir. Isl deerler kritiktir, nk farkl amalar iin kullanlmaktadr: enerji dengesi oluturmak, CO2 emisyon tahminlerini hesaplamak ve evrim sektrnde rapor edilen girdilerin ve ktlarn sl verimliliini kontrol etmek. Enerji birimlerinin dntrlmesi genellikle ilgili rnlerin brt sl deerleri kullanlarak yaplmaktadr. Bu rnlerden her biri deiik brt sl deere sahiptir ve her bir rn iin, farkl aklar (rnein, retim, ithalat, kamusal elektrik kullanm) farkl deerler verebilmektedirler. Ayrca, sl deerler zaman iinde ilemlerin ve/veya teknolojilerin deimesi sebebiyle deiebilmektedir. Isl deerleri karrken ilgili lkelerin retilen gaz rnleri konusundaki uzmanlarna danmak nemlidir. mal edilmi gazlar sz konusu olduunda, bu gazlar iin en yaygn lm yntemi hacimdir (rnein, m3). Fakat, genelde kullancnn ilgisini eken hacim deil gazlarn enerji ieriidir. Sonu olarak, enerji almalar iin, retilen gazlarn enerji akn hacim birimi yerine enerji birimi cinsinden ifade etmek daha nemlidir.

103

5 Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

Doal gaz zerine olan Blm 3 gazla ilgili hacimden enerjiye dnmn nasl yaplacan daha detayl bir biimde anlatmaktadr (Ksm 2).

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

x

Kat fosil yaktlar Kat fosil yaktlar

Kmr anketinde, rapor edilen kat fosil yaktlarn verisi metrik ton cinsinden istenmektedir. Ayn ekilde nemli olarak, ankette rapor edilen her tr kat yakt iin hem brt sl deer hem de net sl deer istenmektedir. Isl deerler ton bana den megajoule cinsinden rapor edilmelidir. deal olarak, bu sl deerler veri salayclar tarafndan rapor edilmektedir. Alternatif olarak, istatistikiler tarafndan veri salayclara ve ilgili lkenin enerji varlklarn iyi bilen kat yakt ve retilen gaz uzmanlarna danlarak karlabilmektedir. Son zm olarak, istatistiki Ek 3 Birimler ve Dntrme Karlklarndan yararlanabilir ve sl deerleri karmak iin her rn iin verilen aral kullanabilir. Ancak, ilgili lkenin kat fosil yakt rnleri ile ilgili veri salayc ve dier uzmanlarna sl deerler karlrken danlmaldr. Verinin ulusal kuruma enerji birimi olarak saland durumlarda, ktle birimi enerji birimlerini gigajoulee evirerek ve daha sonra enerji birimlerini ton bana den megajoule olarak salanan net sl deere blerek hesaplanabilir. Sonuta elde edilen blm ilgili rnn elde edilen olarak 1000 ton cinsinden, ieriinde nemin de dahil olduu ktlesidir.
x

mal edilmiedilmi gazlar mal gazlar

mal edilmi gaz hacim biriminden enerji birimine dntrmek iin (kmr anketinde terajoule kullanlmtr) rnn her ak iin hacim bana den brt sl deeri kullannz. Hacim bana den brt sl deer birimi terajoule (TJ) cinsinden toplam brt enerji ieriine ulamak iin toplam hacimle arplmaldr.

nemli

nemli

K t f Kat fosil yaktlarn hem brt hem tde lnet ldeerlerini rapori ediniz. il k tl h b t h d d sl i i di rt mal edilmi gazlar, mevcut olduunda zgl sl deeri kullanarak brt sl de sl deer cinsinden ediniz.ediniz. nden rapor rapor

104

Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

Kmr Ak

Genel bilgi

Kmr Ak ekil 5.1de retimden tketime bir ak emas gsterilmektedir. Bu ak emas gnll olarak arz zinciri hakknda genel bir bak as verebilmek iin basitletirilmitir.
retim, ticaret, stoklar, enerji sektr, evrim ve nihai tketim bir lkede kat fosil yaktlarn ve retilen gazlarn akyla ilgili btn bir grnm elde edilmesi iin gereken ana elemanlardr. Raporlamann detaylar bilginin kullanmna baldr.
ekil 5.1 Kmr in Basitletirilmi Ak emas

ekil 5.1 Kmr in Basitletirilmi Ak emas ekil 5.1 Kmr in Basitletirilmi Ak emas

..

hracatlar

Stok Yaplanmas EVRM

Uluslararas Gemiler TKETLM KMR RNLER YZEY YERALTI retim

BRT

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler Kmr amuru

Yeniden Kazanlm

thalatlar

Stok ekilmesi

Kmr anketi alt tablodan olumaktadr. Her tablonun zellikleri aadaki gibidir: x Tablo 1: Arz ve evrim sektr, enerji sektr ve nihai tketim, enerji nihai Ortakkullanm (enerji d, sanayi, ulatrma ve dier sektrler) anketlerle ilgili zel bilgiler x Tablo 2: Kaynaa gre ithalatlar (kken lke) x Tablo 3: Var noktasna gre ihracat Kmr anketi alt tablodan olumaktadr. Her tablonun zellikleri aadaki gibidir: x Tablo 4: Isl deerler 1: Arz ve evrim sektr, enerji sektr ve nihai tketim, enerji nihai x Tablo 5: retim, d, sanayi, ulatrma ve dieri gc istihdam ve verimlilii kullanm (enerji Stoklar, kmr madenlerinde sektrler) x Tablo 6: Otoprodktr elektrik ve(kken lke) 2: Kaynaa gre ithalatlar s retimi girdileri x Tablo 3: Var noktasna gre ihracat Her tabloda rapor edilen rakamlarn doru toplanmas ve mantksal ilikinin olduu x Tablo 4: Isl deerler farklx tablolardaki retim, Stoklar, kmr madenlerinde Bugc istihdam ve verimlilii Tablo 5: toplamlarn tutarl olmas nemlidir. i tablolar arasndaki iliki ekil 5.2de gsterilmektedir. x Tablo 6: Otoprodktr elektrik ve s retimi girdileri Her tabloda rapor edilen rakamlarn doru toplanmas ve mantksal ilikinin olduu farkl tablolardaki toplamlarn tutarl olmas nemlidir. Bu tablolar arasndaki iliki ekil 5.2de gsterilmektedir.

105

5 Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

ekil 5.2 Kmr Anketindeki Tablo likileri ekil 5.2 Kmr Anketindeki Tablo likileri
Toplam thalatlar Tablo 2: Kaynana gre thalatlar

..

ekil Kmr Anketindeki Tablo likileri 5.2

Toplam hracatlar Tablo 1: Arz, evrim, Enerji ve Nihai Tketim Tablo 3: Var noktasna gre hracatlar

Ana Aklar iin Isl Deerler Toplam retim Tipe gre retim Dier Kaynaklar

Tablo 4: Isl Deerler

Tablo 5: retim, Stoklar, stihdam ve Verimlilik

Toplam Otoprodktr Elektrik, CHP ve Is Girdileri

Tablo 6: Otoprodktr Is ve Elektrik retimine Girdiler

Brt Elektrik ve Is retimine Girdiler

Otoprodktr Is ve Elektrik retimine Girdiler

Elektrik ve Is Anketi Tablo 6a Elektrik ve Is Anketi Tablo 9a - 9c

Aadaki toplamlarn deiik tablolarda uyumlu olmas gerekmektedir: x x x Tablo 2deki Kaynaa gre ithalatlar toplanmal , ve toplam Tablo 1deki Toplam thalata eit olmaldr. Tablo 3deki Var noktasna gre ihracat toplanmal ve toplam Tablo 1 ve Tablo 1deki Toplam hracatlara eit olmaldr. Her kmr kategorisi iin Tablo 5deki retim tipine gre retim yeralt, yer st ve yeniden kazanlm kmr amuru (dier kaynaklar) toplanmal ve toplam Tablo 1de rapor edilen her kategorinin bileenlerinin toplamna eit olmaldr. Tablo 6daki Otoprodktr elektrik ve s retimi girdileri Tablo 1de rapor edilen evrim sektrndeki otoprodktr santrallerinin (sadece elektrik reten santraller, birleik s ve elektrik santralleri CHP ve sadece s reten santraller) her kategorisi iin girdilere eit olmaldr.

nemlinemli

L f

k ki anketteki tablolar ki i ilikilerii ilikileri hatrlaynz. d arasndaki hatrlaynz. Ltfen bl l Anahtar toplamlar uyumlu olmaldr.

106

Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

Kmr Arz
Blm 1 Temel Bilgiler Ksm 9da tanmland gibi, arz; retim, ticaret ve stok deiimlerini iermektedir. Bu bileenin her biri nmzdeki blmlerde detaylandrlacaktr.

retim Genel bilgi

Birincil kmr retiminin ou yeralt madenlerinde veya ak madenlerde yaplmaktadr. retimin bir ksm ise atk ynlarndan, kmr amuru havuzlarndan ve dier kaynaklardan daha nceki yllarda retilmi kmrn geri kazanmyla elde edilebilmektedir. Sonu olarak, kmrn birincil retimi genellikle alt snfa ayrlmaktadr: yeralt (derin maden), ak maden ve iyiletirme. Bu son kategori kmr cinsine gre snflandrlamayan geri kazanlan kmr amurunu, orta kalite ve dk kalite kmr rnlerini, ayrca nceki yllarda retime dahil edilmemi ve atk ynlarndan geri kazanlan kmrleri de iermektedir. Turba retimi sadece yakt amal olan miktarlar iin olmaldr. Dier amalar iin kullanlan miktarlar hari tutulmaldr. Tretilen kmr rnlerinin retimi (hem kat hem gaz) deiik yer st tesislerinde , veya bir rnn bir alandan dier bir alana transferi sonucunda oluabilmektedir. Bu nedenle, yeralt ve yer st arasnda yaplan ayrm tretilmi kmr rnlerine yaplmamaktadr. Tesisler genellikle birincil kmr retim blgelerine (patent yakt tesisleri, BKB tesisleri ve gazhane gaz tesisleri) veya kmr tketen birleik elik tesislerine (kok frn, yksek frn, vs.) yakn yerlerde bulunmaktadr. Rapor edilen miktarlar, ar maddelerin arndrlmas iin yaplan herhangi bir ilemden sonra karlan veya retilen miktarlardr. Kmr madeni sanayinde, bu genellikle temiz ve satlabilir olarak adlandrlmaktadr. retim, ilemleri srasnda reticinin tkettii miktarlar ve dier reticilere salanan enerjinin dntrlmesi ve dier kullanmlar iin tketilen miktarlar da kapsamaktadr. (rnein, stma veya aletlern almas veya yardmc personel iin.)

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

retim, Tablo 1de arzda ve Tablo 5de kmr madenlerinde retim, stoklar, istihdam ve i gc verimliliinde olmak zere iki yerde raporlanacaktr. Tablo 1de, birincil rnler iin (turba hari) yerli retim yeralt retimi ve yer st retimi iin ayr ayr rapor edilecektir. Tretilmi yaktlar ve turba iin yer alt ve yer st ayrm raporlanmamaldr.

107

5 Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

Geri kazanlan kmr amuru (dier kaynaklar) birincil kmr rnleri iin geri kazanlan kmr amuru retimi ve tretilmi yaktlar iin dier kaynaklardan olan retim anlamna gelmektedir. Eer retilen gazlar santralin temel faaliyeti olarak retilmise retim olarak rapor edilmektedir, eer retilen gazlar dier faaliyetlerden oluan gazlarn kartrlmas veya doal gaz veya petroln paralanmas ile retilmise dier kaynaklardan olan retim olarak rapor edilmelidir. Veri, yakt trne ve retim yntemine gre yerli retimde, yeralt retiminde, yer st retiminde veya geri kazanlan kmr amuru (dier kaynaklardan olan retim) blmnde rapor edilecektir. Tablo 5de raporlanan veri sadece Ta Kmr ve Kahverengi Kmr olarak toplanr. Veri, btn kat fosil yaktlar iin 1000 ton cinsinden ve btn retilen gazlar iin terajoule cinsinden rapor edilmelidir. Btn deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin verilmemektedir.

nemli nemli
retilen yakt yakt miktarlarn ar maddelerin arndrlmas iin yaplan retilen miktarlarn ar maddelerin arndrlmas iin yaplan herhan an mikta . herhangi bir ilemden sonra hesaplanan miktarlar olarak rapor ediniz.

thalat ve ihracat thalat ve ihracat Genel bilgi

Doal gaz gibi dier yaktlarla karlatrldnda, kmr uzun mesafelere gemi veya trenle kolayca tanabilen bir rndr. Sonu olarak, kmrn ticareti her zaman retilen lkelerden tketilen lkelere doru gelimitir. Ta kmr ticareti dnya ta kmr toplam tketiminin yaklak %20sini oluturmaktadr, bu pay kok kmr tketiminde %35 ila %40lara ulamaktadr. Kmr ticaretinin nemli dzeylerde olmasndan dolay, bir lke iin sadece ne kadar kmr ithal ve ihra edildiinin bilinmesi deil, ayn zamanda ihracatlarn ve ithalatlarn kken ve hedeflerinin de bilinmesi nemlidir. Bu dzeyde bir detay ok miktarda ticareti yaplan rnler iin mevcut olmaldr, rnein, kok kmr, dier bitml kmrler ve antrasit, alt bitml kmr, linyit/kahverengi kmr ve BKB. Dier kmr rnleri iin (balca retilen gazlar ve turba), ihracat ve ithalat miktarlar genellikle olduka snrldr, bu yzden bu rnlerin kkenleri ve hedefleri ile ilgili gerek bir incelemeye gerek yoktur.

108

Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Toplam ticaret Tablo 1de rapor edilecektir. Kaynana gre ithalatlar ve var noktasna gre ihracatlar srasyla Tablo 2 ve Tablo 3de rapor edilecektir. Miktarlar, bir lkenin ulusal snrlarn getikleri zaman gmrk muayenesi olup olmadna gre ihra veya ithal edilmi olarak dnlrler. thalatlar iin, kmrn esas kkeninin bilinmesi (bu yzden de rapor edilmesi) (kmrn retildii lke), ayn zamanda ihracatlar iin ise yerli olarak retilmi kmrn esas hedefinin gsterilmesi (kmrn hangi lkede tketilecei) nemlidir. Ticarete sebep olan ticari anlamalardan sorumlu irketler bu veriyi salayabilmelidir. thalatlar lke iinde tketilen kmrle, ihracatlar ise yerli olarak retilen kmrle ilgilenmektedirler. Bu yzden transit ticaretler ve yeniden ihracatlar rapor edilen ticarete dahil edilmeyecektir. Kkenin ve hedeflerin rapor edilemedii yerlerde veya tabloda belirtilmemi lkelerin olduu yerlerde, dier kategorisi kullanlabilir. Ltfen eer bilgisi mevcutsa lkeyi belirtiniz. Veri, btn kat fosil yaktlar iin 1000 ton cinsinden ve btn retilen gazlar iin terajoule cinsinden rapor edilmelidir. Btn deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin verilmemelidir.

nemli nemli

thalatlar yerli tketim iin bir lkeye giren kmr melidir ve ve iermelidir kmrn retildii lke altnda rapor edilmelidir. hracatlar, lkeden kan yerli olarak retilenmr olmaldr ve ve kmr olmaldr p rapor edilmelidir. kmrn tketildii lke altnda

Transit ticaret ve yeniden ihracatlar bu yzden dahil edilmeyecektir. Transit ticaret ve yeniden ihracatlar bu yzden dahil edilmeyecektir.

Stok seviyeleri ve deiimler Stok seviyeleri ve deiimler Genel bilgi

Birincil kmr rnleri, kat halde bulunmalar ve greceli olarak ar yaplar nedeniyle, sklkla talebin retimden veya daha genel olarak arzdan daha fazla olduu dnemlerde kullanlmak zere stokta tutulmaktadr. Bir snra kadar, birincil kmr retimi ve baz sektrlerdeki tketim (stma rnein) doal olarak mevsimseldir ve stoklar yksek veya dk talebe kar yksek ve dk mevcudiyetin olduu dnemleri dengelemek iin kullanlmak zorundadr.

109

5 Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

Baz kat tretilmi kmr rnleri de (kok kmr, patent yaktlar, BKB) stoklarda tutulurken, retilen gazlar nadiren stoklarda bulunmaktadr. Petrolde olduu gibi, kmr stoklarndaki deiiklerle ilgili, zamannda, detayl ve doru veri karar vericiler ve piyasa analistleri iin nemlidir.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Kmr stok deiimleri Tablo 1de rapor edilecektir (Arz tablosu). Ulusal snrlar altnda tutulan stoklar iin, al ve kapan stok seviyeleri arasndaki fark rapor ediniz. Al stoklar istenilen zaman diliminin ilk gnndeki stok seviyeleri, kapan stoklar ise bu zaman diliminin sonundaki stok seviyeleridir. rnein, bir takvim yl iin, al stoklar 1 Ocaktaki stok seviyeleri, kapan stoklar ise 31 Aralkta llenlerdir. Stok yaplanmas negatif bir sayyla ve stok ekilmesi ise pozitif bir sayyla gsterilmektedir. Veri, btn kat fosil yaktlar iin 1000 ton cinsinden ve btn retilen gazlar iin terajoule cinsinden rapor edilmelidir. Btn deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin verilmemelidir.

nemli nemli
BtnBtn birincil kmr rnleri ve tretilmi yaktlar stok stok deiimlerini birincil kmr rnleri ve tretilmi yaktlar iin iin deiimlerini
rapor ediniz. Stok

l i l seviyesi eksi kapan seviyesi olarak deiimleri al seviyesi eksi kapan seviyesi olarak

hesaplanmaktadr.

Kmr Tketimi Kmr Tketimi

Kat fosil yaktlar ve retilen gazlarn tketimi eitli sektrlerde gereklemektedir: x evrim sektrnde x Enerji sektrndeki enerji sanayisinde x Yaktlarn tanmasnda ve datmnda (ok snrl olmasna ramen) x Nihai tketimin deiik sektrlerinde ve dallarnda (sanayi, konut, vs.). Bu yaktlarn hem enerji hem de enerji d kullanmlarn iermektedir. Bu sektrn ksa aklamalar aadaki paragraflarda verilmektedir. Genel bilgi iin Blm 1 Temel Bilgiler Ksm 8e baknz.

110

Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

evrim sektrnde kmr tketimi Genel bilgi

Kat fosil yaktlardan enerji retmek iin kullanlan ok eitli evrim santralleri bulunmaktadr (balca kmr). Bu santraller patent yakt santrallerini, kok frnlarn, gazhane gaz santrallerini, yksek frnlar olduu gibi elektrik santrallerini, s santrallerini ve birleik s ve elektrik santrallerini (CHP) de iermektedir. Ayrca sentetik petrol retmek iin kullanlan svlatrma santrallerini de iermektedir. 2001 ylnda, dnyada tketilen kmrn %84 bir rne veya bir bakasna evrilmitir. Ta kmrnn %82si ve kahverengi kmrn %94 evrim iin kullanlmtr. Birincil kmr rnlerinin en yaygn kullanm elektrik ve s retimi iindir bunun iin olan tketim ta kmrnn %67si ve kahverengi kmrn %92sidir. Ta kmrnn dier %12si kok kmrne dntrlmtr. Kok kmrnn yaklak %80i pik demir veya kok gazna dntrlmesi iin yksek frnlarda kullanlmtr. Birleik elik tesislerinde retilen gazlarn geleneksel kullanm (yksek frn gaz, kok gaz, oksijenli elik frn gaz) evrim santralini stmak iindir, bu da enerji sektrne evrimiyle sonulanmaktadr. Ancak, oksijenli elik frn gaznn %38i, yksek frn gaznn %33 ve kok gaznn %18i elektrik ve s retmek iin kullanlmaktadr. evrilmi kmrn byk bir ksmn gz nnde bulundurursak, yaktlarn dntrlme miktarlarnn olduu kadar tretilen enerji rnlerinin kaytlarn da tutmak bu yzden nemlidir.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

evrim ilemine giren kat fosil yakt ve retilen gaz girdileri Tablo 1in ikinci ksmnda rapor edilecektir. Yksek frnlar ve kmr iin olan raporlama artlarna dikkat ediniz.

Yksek frnlar

Yksek frnlarn iinde kullanlan veya yksek frn ilemlerini desteklemek iin yksek frnlarda kullanlan yaktlarn srasyla evrim ve enerji sektrlerinde rapor edildiinden emin olunuz. Ek 1 Ksm 3deki yksek frn ilemlerinin aklamalar hangi yaktn evrim ilemlerine hangisinin yksek frnlarn dnda pskrtlen havay stmak iin kullanlacana rehberlik etmektedir. Demir ve elik iletmelerinden tam bir bilginin gelmemesi durumunda, istatistikinin yksek frnlarda kullanlan tm yksek frn gazlarnn ve kok gazlarnn pskrtlen havay stmak iin olduunu varsaymas ve enerji sektr tketimi olarak dnmesi gerekmektedir. Btn kok kmrleri, kmrler ve petroller yksek frnlarda evrim kullanm olarak grlmelidir. Bazen doal gaz kullanm rapor edilebilmektedir, fakat kullanmnn doas herhangi bir ama (evrim veya enerji kullanm) iin tketilebileceinden pek ak deildir. Eer doal gaz rapor edilirse, istatistikinin evrim sektrnde veya enerji sektrnde rapor edilip edilmeyeceinin doruluunun aratrlmas iin veri salaycya danmas gerekmektedir.

111

5 Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

Hibir zaman kok kmrnn kullanmn enerji d kullanm olarak rapor etmeyiniz.

Svlatrma, kmrden, petrol katmanlarndan veya katrandan retilen petrolleri kapsamaktadr. lem yer stnde gereklemektedir, yani santralin ileticileri ileme giren miktarlar bilmelidirler. Yerinde kmr svlatrmas (yeralt) ve katrandan petrol karlmas hari tutulmaldr. Yerinde ilemlerden retilen petrol, petrol anketinde dier hidrokarbonlar altnda yerli retim olarak rapor edilmitir.

Svlatrma Svlatrma Svlatrma

ekil 5.3

ekil 5.3 Kmr evrim emas

Kmr evrim emas

Kmr Anketi

Petrol Anketi

retilen Gazlar

Doal Gaz Anketi

Dntrme Fabrikalar

Elektrik Anketi

retilen Kat Yaktlar

Yenilebilirler Anketi

Kayplar

nemli nemli E ji i dier biiml i evrilen enerji girdilerini evrim sektrnde E ji Enerjinin biiml biimlerine evrilen girdilerini evrim evrim sektrnde i dier dier i evrilen enerji enerji girdilerini sektrnde
rapor ediniz. ri dier yakt anketlerinde rapor edilen enerji il l il ri dier yakt yakt anketlerinde edilen enerji Baz evriml ilemleri dier anketlerinde rapor rapor edilen enerji

nemli

girdisini iermektedir.

Enerji sektrnde kmr tketimi Enerji sektrnde kmr tketimi Enerji sektrnde kmr tketimi Genel bilgi Genel bilgi

Yukarda listelenen evrim santrallerinin dnda, kat fosil yaktlar ve retilen gazlar enerji retimini desteklemek iin enerji dnda, kat fosil yaktlar ve retilen gazlar Yukarda listelenen evrim santrallerinin sanayinde kullanlabilmektedir. Buna rnek olarak, retiminimadeni sanayinde, enerji sanayinde kullanlabilmektedir. iin tketilen enerji kmr desteklemek iin kmrn karlmas ve hazrlanmas Buna rnek olarak, kmr madeni sanayinde, kmrn karlmas ve hazrlanmas iin tketilen

112

Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

kmr verilebilir. Enerji sektrndeki tketim; stma, aydnlatma, veya pompalarn/kompresrlerin iletilmesi veya frnlardaki veya ocaklardaki yakt girdisi olarak kullanlan yaktlar ierebilir. Enerji sektrndeki tketim kendi kullanmn iermektedir. mal edilmi gazlar enerji evrim faaliyetlerini desteklemek iin yaygn olarak kullanlmaktadr. rnein, dnya apnda, kok gaznn yaklak %20 ile %25i kok frnlar iin yakt girdisi olarak kullanlmaktadr. Yksek frn gaz yksek frnlar stmak iin kullanld gibi, kok frnlarn stmak iin kullanlr, gazhane gaz da gaz ileri ile ilgili faaliyetleri desteklemek iin kullanlmaktadr.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

evrim ilemlerini desteklemek iin enerji sektrnde fosil yaktlarn ve retilen gazlarn girdileri Tablo 1in ikinci ksmnda rapor edilmitir. Yakt ve enerji iletmelerinde evrimden sonra baka bir enerji rn olarak grnmesinin yerine hesapta gzkmemesi bakmndan tketilen enerji rnlerinin miktarlarn enerji sektrnde rapor ediniz. rnler yakt karlmas, dntrlmesi veya enerji retim santrallerindeki eitli faaliyetleri desteklemek iin kullanlmaktadr, fakat evrim ilemlerine girmemektedir. Veri, btn kat fosil yaktlar iin 1000 ton cinsinden ve btn retilen gazlar iin terajoule cinsinden rapor edilmelidir. Btn deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin verilmemelidir.

nemli nemli

Enerji Enerji sektrnde, sadece enerji sektr tarafndan karma ve evrim sektrnde sadece enerji sektr tarafndan karma ve evrim

faaliyetlerini desteklemek iin kullanlan yaktlar rapor ediniz.

Kmr tama ve datm kayplar Kmr tama ve datm kayplar Genel bilgi
Kmrn ve kat fosil yakt rnlerinin tanmas ve datm genellikle nakliye ve depolamay ieren eitli oklu olaylar iermektedir. Bu faaliyetler dizisinde, kat rnler arz aknda birka yolla kaybolmaktadr. rnein, trenle tanan kmrler nakliye arabalarna tanmalar srasnda kk kayplara uramaktadr. Kat yaktlar ayrca kazalar ve trenin raydan kmasyla da kaybedilebilmektedir. Depolama srasnda, kmr ve kat yaktlar depolama sahalarnda kmeye meyillidirler ve yaktlarn artklar toprakta ve depolama sahalarnn tabannda kalmaktadr. Kat yaktlarn kk miktarlar ayrca depolama sahalarnda ve nakliyede kaak toz olarak kaybedilebilmektedir. retilen gazlar onlar reten ve kullanan tesislerde datm srasnda kaybolmaktadr.

113

5 Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

Bu kayplar szntlar yznden ve bazen de kazara veya kastl olarak ilemin normal ak srasnda olmaktadr. mal edilmi gazlarn datld ksa mesafeler yznden bu kayplar nadiren uzun mesafelerce tanan doal gaz iin nemli bir bykle ulamaktadr. Btn kat fosil yaktlarda ve retilen gazlarda kmrn en byk paya sahip olmas ve kmr nakliyat iin gemilerin kullanlmas sebebiyle, ulatrma ve datm kayplarnda byk kayplarn boru hatlar ve iletim hatlarnda olduu petrol, gaz ve elektrikteki kayplardan ok daha snrldr. Karlatrma amacyla, dnyadaki kayplarn %0.04den az kmr arznda, %8.7si elektrikte ve %1i doal gazda olmaktadr. Sonu olarak, ulatrma ve datm kayplar kat yaktlar iin minimum ve genellikle retilen gazlarda olmaktadr. Bunlarn iletmelerin bamsz olarak rapor edilerek tahmin edilmesi ve hesab dengelemek iin hesaplanmamas gerekmektedir.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Kayplar enerji sektr ksmnn hemen altnda Tablo 1in nc ksmnda rapor edilecektir. Eer herhangi bir rnn istatistiksel fark sfr ise, raporun mahiyetini rapor edilen kayplarn istatistiksel fark olup olmadn kontrol ediniz ve kayplarn bamsz lmnn olmadn teyit ediniz. Yaklan (dier sektrlerde tketilmektense yaklan) retilen gazlar, ulatrma ve datm kayplarnda deil dier enerji sektr kullanmlarnda rapor edilmelidir. Ancak, havaya salnm gazlar datm kayplarnda rapor edilmelidir. Kayplar, btn kat fosil yaktlar iin 1000 ton cinsinden ve btn retilen gazlar iin terajoule cinsinden rapor edilmelidir. Btn deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin verilmemelidir.

nemli nemli

Ulatrma ve datm nedenyle kaybedilen btn yakt miktarlar datm d d le kaybedilen btn yakt miktarlar datm kayplarnda rapor edilmelidir. Yaklan retilen gazlar enerji sektrnde rapor edilmelidir. Havaya salnm gazlar datm kayplarnda rapor edilmelidir. r.

Nihai tketim Nihai tketim Genel bilgi

Nihai tketim sanayide, ulatrmada ve dier sektrlerde olduu kadar enerji d kullanmda da nihai kullanclara datlan btn kmr ve kmr rnleridir.

114

Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

Enerji retim sanayilerinin evrim ve/veya kendi iin kullanlan kat fosil yaktlarn ve retilen gazlar hari tutar. evrim sektrnn dndaki kmr ve kmr rnlerinin nihai enerji tketimi balca sanayi sektrnde gereklemektedir. Toplam kmr arznn yaklak %15i sanayi sektrne enerji girdisi olarak rapor edilmitir. Sanayi sektrnde kmrn en geni kullanm kmrn beton tulalar iin enerji kayna olarak kullanld imento retimi iindir. Kmr tketen dier geni sanayi alt sektrleri, kimya ve petrokimya sektr, demir ve elik sektr, gda ve ttn sektr ve kat ve kat hamuru sektrdr. Gemite, byk bir miktar kmr ulatrma sektrnde tketilmitir (gemiler ve tren lokomotifleri tarafndan), bu tketim birok lkede nemsiz bir miktara dmtr. Ulatrmann pay dnya kmr talebinin sadece %0.2sine denk gelmektedir. Temelde hizmet ve konutlar olmak zere kmrn snma, yer yer baz lkelerde piirme amacyla kullanld dier sektrler, toplam kmr talebinin %0.5ine karlk gelmektedir. Kat fosil yaktlar ve retilen gazlar enerji dnda da kullanlmaktadr (hammadde). lk akla gelen, rnein, metanol ve amonyak yapmnda kullanlabilmektedir. Kmr ayrca petrokimya sektrnde dier petrokimyasal rnler iin hammadde olarak kullanlmaktadr. Buna ek olarak, ince ince blnm kok ina malzemelerinde, anot imalatnda karbon iin ve dier baz kimyasal ilemler iin kullanlmaktadr. Fakat, kmrn ve kmr tabanl rnlerin enerji d amalar iin kullanm ok kktr, kmr tketiminin %0.1inden az bir miktarn temsil etmektedir.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Enerji amalar iin kullanlan kmr ve kmr rnlerinin miktarlar Tablo 1deki uygun sektrde rapor edilmelidir. Enerji d ham maddesi olarak kullanlan enerji rnleri Tablo 1de enerji d kullanmnn altnda rapor edilmelidir. Bunlar yakt veya baka bir yakta dntrlmektense hammadde olarak tketilen rnlerdir. letmeciler tarafndan sanayi sektrnde yaktlarn tketimi iin rapor edilen rakamlar kendi kullanmlar iin retilen sy, buhar ilemek, frnlar, ocaklar ve benzer tesisler iin kullanlan yaktlar iermelidir. letmeciler tarafndan yaktlarn tketimi iin rapor edilen deerler elektrik ve s retmek iin nc ahslara satlan miktarlar ve enerji d amalar iin kullanlan herhangi kmr ve kmr rnleri hari tutulmaldr. Bu miktarlar srasyla evrim ve enerji d sektrlerinde rapor edilmelidir. Demir ve eliin sz konusu olduu durumlarda yksek frnlarda kullanlan yaktlarn mkerrerliini engellemek iin evrim sektrnde rapor edilmelidir. Nihai enerji tketimi, enerji d kullanm ve hammadde kullanm btn kat fosil yaktlar iin 1000 ton cinsinden ve btn retilen gazlar iin terajoule cinsinden rapor edilmelidir. Btn deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin verilmemelidir.

115

5 Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

nemli nemli

rnleri enerji ve ve d d amalar Kmr ve kmr rnleri enerji enerji enerji amalar iin iin kullanlabilmektedir. Her iki tr iki tr kullanm uygun sektr ve alt sektrlerde rapor ediniz. Her kullanm uygun sektr ve alt sektrlerde rapor ediniz.

Ortak Kmr Anketi inin Gereksinimler Ortak Kmr Anketi Ek Ek Gereksinimler

Isl deerler . Isl deerler Genel bilgi
Her kat fosil yakt kendi sl deeri ile karakterize edilmektedir, dier bir deyile birim ktlede mevcut olan enerji miktaryla. (Ek 3, Ksm 5). rnein, ta kmr brt sl deeri 23 865 kJ/kg dan byk olan kmr ve kahverengi kmr ise brt sl deeri 17435 kJ/kg dan az olan topaklamayan kmrler iin kullanlmaktadr. Doru sl deerler gvenilir enerji dengeleri oluturmak iin nemlidir nk dengeler rn birimlerine gre deil enerjiye gre kurulmutur. Sonu olarak, sl deerleri mevcut hale getirmek sadece retilen yaktlar iin deil ayn zamanda ticareti yaplan ve eitli temel amalar iin kullanlan yaktlar iin de nemlidir. Isl deerler ayrca CO2 emisyonlarn tahmin etme ilemlerinde ve evrim ilemlerinin s verimliliini kontrol etmek iin de kullanlmaktadr. Isl deerleri her madenden, yakt yakan tesislerden veya her ithalat kkeninden ve/veya ihracat hedefinden toplamak imkanszdr. Temsil eden ortalamalar (rnein en fazla retim yaplan madene ve/veya kmrn bir kategorisindeki ihracata dayanarak) rapor iin uygun olarak dnlebilir.
ekil 5.4 Isl Deerler

ekil 5.4

Isl Deerler ekil 5.4 Isl Deerler

Yksek
Kok Frn Koku Patent Yaktlar Gaz Koku Koklatrlabilir Kmr Bitml Kmr ve Antrasit Alt Bitml Kmr BKB Linyit

ISIL DEERLER

Dk

Turba

116

Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Tablo 4de retilen, ticareti yaplan ve eitli temel amalar iin kullanlan yaktlar iin hem brt hem de net sl deerleri istenmektedir ( Net ve brt deerlerin tam tanmlar iin Blm 1-Temel Bilgiler, Ksm 3e baknz) Bireysel arz ve kullanmda sl deerlerin elde edilemedii durumlarda, btn kullanmlarn ortalama deeri verilmelidir. Benzer ekilde, eer kmr iin brt sl deerler mevcut deilse, bu deerler net deere %5 eklenerek tahmin edilebilir. Yksek frn gaz ve kok kmr iin brt ve net sl deerler arasnda ihmal edilebilir bir fark vardr. Fakat, gazhane gaz ve kok gaz iin net sl deerler brt deerlerden %11 daha azdr (Kat yaktlar ve tretilmi gazlardaki tipik sl deerler iin Ek 3, Ksm 5e baknz). Deerler ton bana den megajoule (MJ/t) cinsinden belirtilmelidir ve yaktlar iin arz edilmi veya kullanlm olma durumlarndaki sl deerlerden temsil edilmelidir. Btn deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin verilmemelidir.

nemli

nemli

Rapor edilen edilen her biryakt rn rn brt ve net sl deerler Rapor her bir kat kat yakt iin iin brt ve net sl deerler
salanmaldr.

t l deerler net sl deere %5 eklenerek Kmrb iin brtd sl ler net sl deere %5 eklenerek net net

deerlerden tahmin edilebilir.

Kmr madenlerinde retim, istihdam ve ve igc Kmr madenlerinde retim, istihdam igc verimlilii verimlilii Genel bilgi
Son yllarda bir ok lkede kmr sektrnde nemli bir yeniden yaplanma yaanmaktadr. Yeralt madenciliinden yer st madenciliine ve hem yeralt hem de yer st madenciliinde i gcnden makinelemi madencilie geilmesi, retimde hzl bir arta elik etmitir. Kmr sektrndeki gelimeyi grntlemek iin, kmr madenlerindeki maden tipi, ii verimlilii ve istihdam ile ilgili sosyo-ekonomik verinin genel retim, ticaret ve tketim istatistikleriyle birletirilmesi gerekmektedir. stihdam ve verimlilik verisi genel rn veya enerji dengesi oluturmak iin gerekli deilken, kmr sektrn tamamyla anlamak iin ok nemlidir.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

retim:Rapor edilen miktarlar ar maddelerin arndrlmas iin yaplan ilemlerden retim: sonra karlan ve retilen miktarlardr. Kmr madencilii sanayinde, bu genellikle temiz ve satlabilir retim olarak adlandrlr.

117

5 Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

retim, retim ileminde retici tarafndan tketilen miktarlar kapsamaktadr. retimin aada tanmland gibi yeralt ve yer st retimi olarak ayrlmas gerekmektedir:
x

Yeralt retimi her kmr kategorisi (ta kmr ve kahverengi kmr)iin

Tablo 1de rapor edilen bileenlerin toplamna eit olmaldr. rnein, Tablo 1de yeraltnda rapor edilen kok kmr, ve dier bitml kmrler ve antrasitlerin toplam Tablo 5de rapor edilen ta kmrnn yeralt retimine eit olmaldr. Yer st retimi benzer ekilde, Tablo 5de her kmr kategorisinin (ta kmr ve kahverengi kmr) Tablo 1de rapor edilen bileenlerin toplamna eittir. rnein, Tablo 1de yer stnde rapor edilen yar bitml kmrn ve linyit/kahverengi kmrn toplam Tablo 5de rapor edilen kahverengi kmrn yer st retimine eit olmaldr.

Tablo 5deki her kmr kategorisi (ta kmr ve kahverengi kmr)iin geri kazanlan kmr amuru (dier kaynaklar) Tablo 1de rapor edilen uygun bileenlerin toplamna eit olmaldr. rnein, Tablo 1 geri kazanlan kmr amuru (dier kaynaklar) da rapor edilen kok kmr ve dier bitml kmrler ve antrasitlerin toplam Tablo 5de geri kazanlan kmr amurunda (dier kaynaklar) rapor edilen ta kmrne eit olmaldr.

Maden: Madendeki tketim, istihdam ve verimlilii hesaplamak iin kullanlan

madendeki faaliyetler, yer stnden veya retim ukurundan nc ahslara sevk etme noktalarna kadar kmrn karma, ykseltme, iletme, hazrlama ve nakliyat ilemleri ile balantl btn ilemlerini iinde barndrmaktadr. Maden sahasnn bakm ile ilgili faaliyetler; ilemle ilgili ekipmann yerinde bakm ve onarm iin gerekli faaliyetler ve madencilik faaliyetlerinin atk rnlerinin elden karlmas ile ilgili faaliyetler de burada kapsanr. Kok frnlar, patent yakt tesisleri, tula ileri ve g santralleri gibi ncelikli olarak harici satlar iin elektrik salayan yan faaliyetler hari tutulmaktadr. Genellikle madenlere elektrik salayan g santralleri dahil edildii gibi maden sahasnda yer alan atlye, ambar ve sat yeri de dahil edilmitir. Birok madene hizmet eden merkezlemi atlyeler hari tutulmutur. Tm kmr hazrlama tesisleri ve yklenmeden nce kmrn yer st nakliyatlyla datm (demiryolu, kamyon, konveyr, teleferik, vb.), maden atnn tanmas ve ortadan kaldrlmas ve kmrn merkezilemi bir kmr hazrlama fabrikasna tanmas madenin paralardr. Kmrn merkezilemi depolara tanmas gibi yer st nakliyatlyla datm madenin paras deildir. Ambarlarda alan yer st hareketli tehizatlar (forklift, vin, vb.) veya ambarlarla maden arasnda malzemenin tanmas maden faaliyetinin bir parasdr, fakat harici salayclardan madendeki ambara malzemelerin getirilmesini kapsayan ulatrma deildir. Yaralanmalarn tedavisi iin ilk yardm odasnn madenin bir paras olarak dnlmesine ramen, kantinler, dkkanlar ve spermarketler gibi hizmetler, maden iilerinin konutlarnn salanmas, spor ve elence tesisleri, tedavi imkanlar madenin paras deildir.

Madende alan iiler (maden kmr ocandaki kiiler): Yukarda tanmlanm

tm maden faaliyetleriyle ilgili olan, bro ve idari ileri yrten kiiler hari btn personeldir.

118

Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

iler, retim ilemlerinin uygulanmasyla ilgili olan veya bakm gibi retim ilemlerine yardmc hizmetler salayan kiilerdir. Buna karlk, bu verinin haricinde tutulan alanlar ise elle yaplan ilerden ok kat ileriyle ilgili olanlar, bilimsel ekip (laboratuvar ekibi dahil), teknik ekip (mhendisler ve aratrmaclar gibi), ticari ekip (muhasebe, sat, vb.), idari ekip (personel yetkilileri), bro ekibi (tezgahtar, zaman tutucu, daktilograf) ve bilgisayar ekibidir. Sadece tezgahtarlk ve idari grevleri olan ekip hari danman ekibi ve resmi grevliler dahildir. Madenin iletmesiyle ilgili olan mteahhitler dahildir. Maden ocandaki tam zamanl veya yar zamanl tm iiler dahildir. Uzun hastalk, askerlik veya dier sebeplerden dolay 6 aydan daha uzun sre i iin rapor edilmemi kiiler dahil deildir.

Yllk ortalama ii says: Bu ortalama genellikle, incelenen yldan nceki yln son ay
(veya son hafta) ile balayan 13 ayn (veya 53. hafta) sonundaki rakamlardan hesaplanmaktadr.

Vardiyalar: Vardiya madende bir alma gnndeki devamn normal sresidir. Bir
vardiyann sresi hem lkeler aras hem de bir lkedeki ii anlamalarna ve yrrlkteki kanunlara gre deimektedir. Vardiyalarn rakamlar ocakta alan iilerin normal vardiya olarak ve fazla mesai olarak adlandrlan allm fakat deme yaplmam fazla saatleri olarak tanmlanan btn vardiyalarn kapsamaktadr.

i bana den allm vardiyalarn ortalama yllk says: Bu ortalama yl

boyunca iilerin alt toplam vardiya saysnn ortalama yllk ii saysna blmdr.

Bir vardiyann ortalama sresi: Bir vardiyann sresi bir iyerinde harcanan verimli zaman deil, fakat iinin madende bulunmas gerekli olan toplam zamandr. alma zaman zel bir grev iin planlanm bekleme zamann, vardiya srasnda alnm yemek ve dinlenme molalarn ve ayrca ulam ve adam tayclar beklemek iin harcanan tm sreyi kapsamaktadr. alma sresi ondalk saatler olarak hesaplanmaktadr. Yer st ve yeralt verimlilii: Verimlilik yukarda da bahsedildii gibi, verimlilikle ilgili
kmr retiminden ve madenlerde alan iilerin vardiyalarndan hesaplanmaktadr. Ayrca, aadaki maddeler (hem ktdan hem de vardiyalardan) hari tutulmutur: x

Artklardan kmrn geri kazanlmas: Ta kmrnn artk ynlarndan

ve kmr amurunun tortu havuzlarndan karlmasn iermektedir. (derin madenlerden gnmzde retilen kmrn hazrlama ilemindeki kmr amurlarndan ktlarda satlmas veya madende kullanlmas salananlar dahil edilmitir). Kk madenler: Kmr ekonomisinde nemli olmayan ve verinin toplanmasndaki almalardaki genel sonularda etkisi olmayan madenlerdir. Sermaye yatrm projeleri zerine alma: Bu mevcut retim faaliyetlerinin srdrlmesi iin gerekli faaliyetleri kapsamaktadr.

x x

Hem sermaye yatrm projeleri iin allan vardiyalar hem de bu tr operasyonlardan retilen herhangi bir miktar kmr verimlilik hesaplanrken hari tutulmutur.

119

5 Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

Bundan sonraki herhangi geit kaplarnn kazlmas, kesit yolunun almas, yeni kurulan bir maden yzeyinin donatlmas veya ilerleyen bir maden yzeyi iin yol almas normal retim almalardr. Yer st madenlerinde, yollarn geniletilmesi ve dier ulatrma almalarnn bir parasdr ve verimlilik hesaplamalarna dahil edilmektedir. Verimlilik hesaplamalar maden oca tarafndan veya mteahhit tarafndan ie alnan madendeki btn iilerle ilgilidir. Ayrca danman ekibin ve eer abalar olaan maden ilemlerine katkda bulunuyorsa stajyerlerin almalarn da iermektedir. Verimlilikte btn vardiyalarn dahil edildii olaan maden ii aadakileri iermektedir: x x x x x x x Kmr elde etme. Yukarda sermaye yatrm olarak snflandrld yerler haricinde yol almas. Maden yzeylerin donatlmas ve sklmesi. Yer st retim ocaklarnda ekipmanlarn almas. Kmr, malzeme veya ii iin tama ve nakliye. Yol veya dier kaz alanlarnn bakm ve tamiri. Ekipmanlarn bakm ve tamiri, uygun yerinde, yeraltnda veya yer st retim ocaklarnda yaplr. Bir makinede byk bir tamir gerektirdiinde ise makinenin sklmesi, nakliyesi ve yeniden kurulumunun her biri verimlilik hesaplamasna dahil edilir. Gvenlik, salk ve havalandrma almalar, rnein toz rnekleme, maden yangnlarnn nlenmesi vs.

nemli nemli

Anketteki Tablo 5i doldurmak iin iin yukarda belirtilen zel bilgileri Anketteki Tablo 5i doldurmak yukarda belirtilen zel bilgileri

dikkatlice takip ediniz.

Otoprodktr elektrik ve s retimi girdileri Otoprodktr elektrik ve s retimi girdileri Genel bilgi
evresel tartmalarn artan nemi ile, ilgili her bir sanayi iin tketim sektrnde yaktlarn toplam tketiminin belirlenmesi nem kazanmtr. Bylece, her bir sektr iin enerjiyi korumak ve sera gaz emisyonunu azaltmak iin uygun nlemler gelitirilebilir. Otoprodktrlerle ilgili Genel bilgi ve tanmlar iin, ltfen Blm 2 - Elektrik ve Is, Ksm 1e baknz.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Otoprodktr elektrik ve s retimine girdiler, Tablo 6a Tablo 6cde rapor edilmitir. Bu tablo temel ekonomik faaliyetlerine gre sat iin elektrik ve s retimi yapan otoprodktrler tarafndan kullanlan yakt hakknda bilgi salamaktadr.

120

Kat Fosil Yaktlar ve retilen Gazlar

Tablo sadece elektrik reten, birleik s ve elektrik reten ve sadece s reten tipteki retim santraline ait ksma ayrlmtr. Veri, Birlemi Milletlerin CO2 emisyonlarn izlemek iin yaptklar abalarn bir paras olarak otoprodktrler tarafndan yakt girdilerini ve elektrik ve s rnlerini deerlendirmek iin kullanlmaktadr. Birleik s ve elektrik santrallerinin sz konusu olduu durumlarda, elektrik ve s retimi iin kullanlan yakt miktarlar iin ayr rakamlar rapor etmek toplam yakt kullanmn iki enerji kts arasnda blmeyi salayan bir yntem gerektirmektedir. Bu blm s satlmasa bile istenmektedir, nk elektrik retimi iin kullanlan yakt evrim sektrnde rapor edilmelidir. nerilen yntem el kitabnda Ek 1, Ksm 1de aklanmtr ve dikkatlice takip edilmelidir. Ltfen Tablo 6da rapor edilen toplamlarn evrim sektrnde rapor edilen ilgili toplamlara eit olmas gerektiine dikkat ediniz. Ayrca benzer bir tablonun Elektrik ve Is Anketine dahil edildiine de dikkat ediniz (Tablo 9). Tutarsz raporlamadan kanmak iin ltfen lkenizdeki Elektrik ve Is Anketinin doldurulmasndan sorumlu yetkili ile temasa geiniz.

nemli nemli

fndan lgili sektrlerde elektrik ve s retimi iin otoprodktrler tarafndan girdi olarak kullanlan kmr ve kmr rnlerini rapor ediniz. girdi olarak kullanlan kmr ve kmr rnlerini rapor ediniz.

121

Yenilenebilirler & Atklar

Yenilenebilirler ve Atklar Nelerdir?

Genel bilgi
Bu tanm dahil olmak zere yenilenebilirlerle ilgili teknik literatrde birok tanm bulunabilmektedir: Yenilenebilir enerji dzenli olarak yenilenen doal ilemlerden tretilen enerjidir. Bu tanmn baz farkl konulara nclk etmesine ramen, rnein yenilenme zamanyla ilgili olmas gibi, bu blmde referans olarak kullanlacaktr. Yenilenebilir enerjinin yerkrenin derinliklerinde retilen sdan ,direkt veya dolayl olarak gneten tretilen birok deiik ekli vardr. Bunlar gne, rzgar, biyoktle, jeotermal, hidrolik ve okyanus kaynaklar, kat biyoktle, biyogaz ve sv biyoyaktlardan retilen enerjiyi iermektedir. Atk, kauuk, plastik, atk fosil petrolleri ve benzer rnler gibi yanc madde sanayi ile kurumsal, hastane ve hane atklarndan gelen birok malzemeyi ieren bir yakttr. Bunlar kat veya sv halde, yenilenebilir veya yenilenemez, biyolojik olarak ayrabilen veya ayramayan olabilir. Ekonomik adan geerli veya geerli olabilecek yenilenebilir enerji ve atk kaynaklar, ilgili teknolojilerin ayrntl listesi terimler szlnde verilmektedir. Kat biyoktle, (balca gelimekte olan lkelerde yemek piirmek iin kullanlan yakacak odun) dnyann toplam temel enerji kaynann %10undan fazlasn veya dnyadaki yenilenebilir arznn n temsil eden en byk yenilenebilir enerji kaynadr. 1990dan beri, dnyadaki yenilenebilir enerji kaynaklar %1.7lik yllk ortalama oranyla bymektedir, bu da dnyann toplam enerji kaynann art oranndan biraz daha yksektir. Byme zellikle %19luk yllk oranla yeni yenilenebilirler(rzgar, gne) iin yksektir ve esas art Almanya ve Danimarka gibi byk rzgar enerjisi program olan lkelerde (OECD lkeleri) olmutur. klim deiiklii zerine olan tartmalar EK 1deki Birlemi Milletler klim Deiiklii Meclisindeki (UNFCCC) taraflardan sera gaz emisyonlarn azaltmak iin yenilenebilir enerjinin gelitirilmesini phesiz tetiklemitir. Bu yzden, bu geliimin izlenmesine iddetle ihtiya vardr. Sonu olarak yenilenebilirler ve atk zerine zamannda, gvenilir veriyi raporlamann ve yaylmasnn glendirilmesi gerekmektedir. Bu yenilenebilir enerjinin byk bir ksmnn ticari olarak pazarlanamamasndan

123

6 Yenilenebilirler ve Atklar

(yakacak odun, gne toplayclar) ve/veya uzak alanlarda olmasndan dolay byk bir zorluktur.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Yenilenebilirler ve Atklar anketi, yenilenebilir ve atk rnlerini snflandrr:
x

ana grupta

Grup I elde edilmesi iin elektrie dntrlmesi gereken rnleri (hidro veya gne fotovoltaj gibi) iermektedir. Grup II evrim ve nihai tketim sektrlerinde ok amal retilen ve kullanlan rnleri (jeotermal ve gne ss gibi) iermektedir, doalarndan dolay bu rnler genel yntemlerle depolanamazlar ve bu yzden bunlar stok deiim verisi rapor edilemeyecek rnlerdir. Grup III evrim ve nihai tketim sektrlerinde ok amal retilen ve kullanlan rnleri (atk, yakacak odun, biyogaz ve sv biyoyaktlar gibi) iermektedir, doalarndan dolay bu rnler geleneksel yntemlerle depolanabilirler ve stok deiim verisi rapor edilebilir.

Bir baka nokta ise, endstriyel atk ve yenilenemez kentsel kat at IEA ve Avrupa Birlii yntemlerinin bu tr atklar yenilenebilir enerji tanmndan hari tutmas gereine ramen yllk yenilenebilirler ve Atk anketinde rapor edilmelidir.

ekil 6.1 Yenilenebilirler ekil 6.1 Yenilenebilirler ve Atklarn Grupta Snflandrlmas Atklarn Grupta Snflandrlmas Yenilebilirler ve Atklar

ekil 6.1. Yenilenebilirler ve Atklarn Grupta Snflandrlmas

..

Sadece Elektrik reten Yenilebilir Kaynaklar ve Teknolojiler (Grup I) Hidro Rzgar Gelgit, Dalga, Okyanuz Gne Enerjisi

Stok Deiimi Olmayan Yenilebilir Kaynaklar (Grup II)

Stok Deiimi Olan Yenilebilir Kaynaklar (Grup III)

Jeotermal Gne Iss

Endstriyel Atklar Kentsel Kat Atklar Kat Biyoktle Biyogaz

Kentsel kat atk ve pasif gne enerjisi konularna zel nem verilmelidir. Bunlar ankette Sv aada belirtildii gibi deerlendirilmelidir.
Biyoyaktlar

Kentsel kat atk ve pasif gne enerjisi konularna zel nem verilmelidir. Bunlar ankette aada belirtildii gibi deerlendirilmelidir.
124

Yenilenebilirler ve Atklar

Kentsel Kat Atk (MSW): Kentsel kat atn tanmnda gnmzde baz tartmalar bulunmaktadr. Bu atn hanelerden, ticari kurululardan, hastanelerden ve dier kurululardan toplanmas ve hem biyolojik olarak ayrtrlabilir hem de ayrtrlamaz olmas gereinden ortaya kmaktadr. Yenilenebilirlerin hem IEA hem de Avrupa Birlii tanmlar, biyolojik olarak ayrtrlamayan kat at hari tutmaktadr, fakat baz ye lkeler btn kentsel kat at yenilenebilir olarak saymaktadr. Dier ye lkelerde, aratrmalar kentsel kat atn ne kadarnn yenilenebilir olduu dorultusundadr. Son olarak, geri dnm programlarnn devam eden uygulamalar, yanma noktasndaki ayrma ve dier teknikler biyolojik olarak ayrtrlamayan kentsel kat atklarn orannn azaltlmasn beklemektedir.

Eer yenilenebilir ve yenilenemez kentsel kat atklar arasnda ayrm yapmak mmkn deilse, toplam miktar her iki kategori arasnda eit olarak blnmelidir.
Pasif gne enerjisi: Pasif gne enerjisi birok lkede tevik edilmektedir ve

uygulamalar yaygn hale gelmektedir. Fakat, birok ye lke pasif gne enerjisi ve tesisleri ile ilgili veriyi toplamadklar iin ve genellikle aklar toplamak veya tahmin etmek mmkn olmad iin, pasif gne enerjisi, anket iin bir rn olarak dahil edilmemitir.

nemli nemli
Yenilenebilir enerjienerji dzenli olarak yenilenebilen doal ilemlerden dzenli olarak yenilenebilen doal ilemlerden Yenilenebilir r. tretilmektedir. k k d dece Yenilenebilir ve atk enerji lrnleri anabgruba l ayrlmaktadr: sadece lan elektrik, stok deiimi olmayan kaynaklar ve stok deiimi olan
kaynaklar. nlerini de ektedir. Anket atk rnlerini de iermektedir.

Pasif g nket iin iin bir olarak dahil edi tir. Pasif gne enerjisi anketbir rn rn olarak dahil edilmemitir.

Yenilenebilirler ve ve Atklar fade Etmek in Yenilenebilirler Atklar fade Etmek in Kullanlan Birimler Nelerdir? Kullanlan Birimler Nelerdir?
Genel bilgi
ok farkl biimleri olduundan, yenilenebilir ve atklar geleneksel olarak eitli birimlerle llebilmektedir. Odun ve odun at gibi kat rnler genellikle hacim ((metrekp ve cords(3,5 metrekp hacminde bir odun tart birimi)) ve ktle (ton) cinsinden llmektedir. Biyogazlar hacim (metrekp) ve enerji ierii cinsinden (kalori veya kilowatt saat), biyosvlar hacim (litre), ktle (ton) ve/veya enerji ierii (joule veya megajoule) cinsinden llebilmektedir.

125

6 Yenilenebilirler ve Atklar

Ayrca, hidro, gne fotovoltaj, gelgit, dalga, okyanus ve rzgar gibi sadece yenilenebilir elektrik kaynaklar ve teknolojileri sadece elektrik kts cinsinden (genellikle kilo-, megaveya gigawatt saat) llebilmektedir.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Yenilebilirler ve atklar anketinin bir amac yenilenebilirler ve atk rnleri iin ilemi ve verinin karlatrlmasn kolaylatrmak amacyla standart lm birimleri belirlemektir. Miktarlarn belirtilmesi gereken birimler aadaki gibidir: x Elektrik iin: retim gigawatt-saat (GWh) cinsinden ve retim kapasitesi ise Elektrik iin: megawatt (MWe) cinsinden belirtilmektedir. Fakat, gne enerjili santraller sz konusu olduunda, gne enerji toplayc yzeyleri de rapor edilmelidir (1000 m2 cinsinden) ve sv biyoyakt santrallerinin sz konusu olduu durumlarda ise, sv biyoyakt santrallerinin kapasitesi de rapor edilmelidir (ton/yl). Is iin: retim terajoule cinsinden (TJ) belirtilmelidir. Is iin: Dier btn aklar iin (Arz, evrim ve enerji sektrleri nihai kullanmlar): Yakt Dier btn aklar iin (Arz, evrim ve enerji sektrleri nihai kullanmlar): miktarlarnn belirtildii birimler ktle cinsinden rapor edilen odun kmr ve sv biyoyaktlar hari terajoule dr (TJ).

x x

Terajoule cinsinden rapor edilen yaktlarn toplam enerji ierii ilgili yaktlarn net sl deerleri kullanlarak hesaplanmaldr. Btn deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin verilmemelidir.

nemli nemli
Elektrik Elektrik retimi deerler gigawatt-saat cinsinden rapor rapor retimi iin iin deerler gigawatt-saat cinsinden Wh). edilmektedir(GWh). d l j (TJ) i i d dil Is retimi iin deerlerl terajoule(TJ) cinsinden rapor k dir. edilmektedir. n rapor Yaktlarn ou iin enerji deerleri terajoule(TJ) cinsinden rapor
edilmektedir. 0 1000 ton cinsinden rapor sv biyoyaktlar ve odun stisnalar ton cinsinden rapor edilen edilen sv biyoyaktlar ve odun kmrdr. kmrdr.

126

Yenilenebilirler ve Atklar

Hacim ve Ktleden Enerjiye Dntrme Nasl Yaplr?

Genel bilgi
Bitkisel maddeden tretilmi yakacak odun ve dier kat yaktlar, yakta, kullanma ve lkeye bal olarak birok deiik ekilde rapor edilebilmektedir. Birimler odun ynlar gibi ok genel veya cords, metrekp ve ton gibi hacim ve ktle terimleriyle ilikilendirilirse daha kesin olabilmektedir. Fakat, birinin dier yaktlarla karlatrmal olarak bu verileri kullanabilmesi iin, verinin enerji birimlerine dntrlmesi gerekmektedir. Bu her zaman basit bir ilem deildir nk younluk ve nem gibi (rnein yakacak odun) eitli faktrlerin kullanlan dntrme faktrnde nemli bir etkisi vardr. Ayns genellikle metrekp ve feet kp gibi hacim terimleriyle rapor edilen gazl yaktlar iin de uygulanmaktadr. Bu durumlarda, hacim deeri toplam enerji ieriini tretmek iin bir birim hacme den enerji faktryle arplmaldr. Ayrca, sv biyoyaktlarn litre, kilogram veya varil cinsinden rapor edilmesi mmkndr. Bu tr durumlarda, biyoyaktn hacmi rnn toplam ktlesini karmak iin birim hacme den ktle faktryle arplmaldr. Dntrme ve dntrme faktrleriyle ilgili Genel bilgi iin, ltfen Blm 1-Temel Bilgiler, Ksm 5-Istma deerleri ve miktar nasl llr? ve Ek 3-Birimler ve Dntrme Karlklarna baknz.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Anket tablolarn tamamlamadan nce hangi evrim yaplrsa yaplsn, elektrik retimi iin deerler gigawatt-saat (GWh) cinsinden rapor edilmektedir; s retimi ile yaktlarn ou iin deerler terajoule (TJ) cinsinden rapor edilmektedir. Terajoule cinsinden rapor edilen yaktlarn toplam enerji ierii ilgili yaktlarn net sl deerleri kullanlarak hesaplanmaldr. Bu genel kuraln istisnalar 1000 ton cinsinden rapor edilen odun kmr ve sv biyoyaktlar iindir. Fakat bu iki yakt iin Tablo 4de ortalama net sl deeri rapor etmek gereklidir. Isl deerler odun kmrnn kullanm, tr, younluu ve neme gre olduu kadar biyoyakttan biyoyakta byk lde deimektedir. Her ak ve her rn iin zel bir sl deere sahip olmak mmkn olmad iin, istatistikilerin biyoyaktlar ve odun kmrn temsil eden deerin ortalamasn almas gerekmektedir.

127

6 Yenilenebilirler ve Atklar

nemli nemli

rn aklarn enerji birimi cinsinden rapor ediniz: elektrik iin wattgigawatt( saat(GWh) ve dierleri iin net sl deerlerj terajoule (TJ) ybiyoyaktlar, ( ) y tlar, odunodun kmr ise ktle cinsinden(1000 kullanlr.. k e cinsinden(1000 ton) ton) kullanlr..

Yenilenebilirler ve Atklarn Ak Yenilenebilirler ve Atklarn Ak

Genel bilgi Yenilenebilirler ve Atklarn Ak
Yenilenebilir ve atk rnlerinin retimden tketime basitletirilmi ak emas ekil 6.2de gsterilmitir. Bu yenilenebilir ve atk rnlerinin grubu arasnda arz akndaki farkllklar aada Ksm 5de tartlacaktr.
ekil 6.2. Yenilenebilirler ve Atklar in Basitletirilmi Ak emas

ekil 6.2 Yenilenebilirler ve Atklar iin Basitletirilmi Ak emas ekil 6.2 Yenilenebilirler ve Atklar iin Basitletirilmi Ak emas
hracatlar Stok Yaplanmas

..

Yenilebilirler ve Atk retimi

Brt Tketim

thalatlar ekilmesi Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Stok

Yenilenebilirler ve Atklar soru kad, aklarn raporland alt tablodan olumaktadr. Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler Her tablonun ierii aadaki gibidir: Yenilenebilirler 1: Brt elektrik ve s retimi x Tablo ve Atklar soru kad, aklarn raporland alt tablodan olumaktadr. Her x tablonun ierii aadaki gibidir: sektrleri Tablo 2: Arz, evrim ve enerji x Tablo 3: Enerji nihai kullanm (sektrlerdeki nihai tketim) x Tablo 1: Brt elektrik ve zellikleri Tablo 4: Tesisatn teknik s retimi x Tablo 5: Otoprodktr elektriksektrleri x Tablo 2: Arz, evrim ve enerji ve s retimi girdileri x Tablo 6: (Analizler) Odun, odun atklar ve dier kat atklarn retimi x Tablo 3: Enerji nihai kullanm (sektrlerdeki nihai tketim) x x Tablo 4: Tesisatn teknik zellikleri x Tablo 5: Otoprodktr elektrik ve s retimi girdileri x Tablo 6: (Analizler) Odun, odun atklar ve dier kat atklarn retimi

128

Yenilenebilirler ve Atklar

Yukardaki tablolarn her biri ileriki blmlerde sunulacaktr. Ancak, farkl tablolarda korunmas gereken birka anahtar veri ve toplam bulunmaktadr. Bunlar ekil 6.3de anlatlmaktadr. Her tabloda rapor edilen rakamlarn doru toplanmas ve mantksal ilikinin bulunduu farkl tablolardaki toplamlarn tutarl olmas nemlidir. Buna gre, aada belirtilen toplamlarn farkl tablolarda tutarl olmas gerekmektedir:
x

Tablo 2deki odun, odun atklar ve dier kat atklarn retimi Tablo 6da daha fazla detaylandrlabilir. Tablo 6 tamamlandnda, toplam retimin Tablo 2deki retime eit olmas gerekmektedir. Tablo 5adan Tablo 5cye kadar rapor edilen verilerin toplam Tablo 2de her rn iin evrim sektrnde rapor edilen deerlerle tutarl olmas gerekmektedir.

Ayrca, mantksal ilikinin olduu dier yllk anketlerde bulunan bal bana her girdinin ve toplamlarn da tutarl olmas gerekmektedir: x x Tablo 1de rapor edilen brt elektrik ve s retimi iin olan istatistiklerin ayn aklar iin yllk elektrik ve s anketinde rapor edilen brt elektrik ve s retimi ile uyumas gerekmektedir. Dier yakt anketlerinde bulunan rnlerin sanayiye geii (balca sv biyoyaktlar) Tablo 2de rapor edilmitir ve Tablo 1deki petrol anketinde rapor edilen geilerle tutarl olmaldrlar.

ekil 6.3. Yenilenebilirler ve Atklar ve Atklar Anketindeki Tablo likileri ekil ekil 6.3 6.3 YenilenebilirlerAnketindeki Tablo likileri Yenilenebilirler ve Atklar Anketindeki Tablo likileri
Elektrik retimi Elektrik ve Is Anketi Tablo 7a Tablo 4: Yl Sonunda Tesislerin Teknik zellikleri

..

Elektrik ve Is Anketi Tablo 1

Tablo 1: Brt Elektrik ve Is retimi Is retimi Tablo 2: Arz, Dntrme ve Enerji Sektrleri = Dntrme + Enerji + Datm Kayplar + Nihai Enerji Tketimi

Kapasite

Sv Biyoyaktlarn Transferleri

Petrol Anketi Tablo 1

Tablo 3: Enerji Nihai Kullanm Nihai Enerji Tketimi

Tablo 5: Dntrme Enerjisi

Tablo 6: Odun/Odun Atklar/ Dier Kat Atklarn retimi

Elektrik ve Is Anketi Tablo 6c

129

6 Yenilenebilirler ve Atklar

Elektrik ve s retimi iin evrim sektrnde rapor edilen girdiler elektrik ve s anketindeki Tablo 6da rapor edilen girdilerle uyumlu olmaldr. Tablo 2de rapor edilen elektrik ve s girdilerinin de yenilenebilirler ve atklar anketindeki Tablo 5adan Tablo 5cye kadar otoprodktrler iin rapor edilenlerle tutarl olmas gerekmektedir. Tablo 4de rapor edilen elektrik kapasitelerinin elektrik ve s anketindeki Tablo 7deki her teknoloji iin rapor edilen kapasitelerle uyumlu olmas gerekmektedir.

nemli nemli

Ltfe k l d ki ilikileri unutmaynz. Anahtar toplamlarn Ltfen anketler arasndaki ilikileri unutmaynz. Anahtar toplamlarn uyum ir. uyumlu olmas gerekmektedir.

Yenilenebilirler ve ve Atklarn Arz Yenilenebilirler Atklarn Arz

Blm 1- Temel Bilgiler Ksm 9da tanmland gibi, arz; retim, ticaret ve stok deiimlerini kapsamaktadr. Bu bileenden her biri ileriki paragraflarda detaylandrlacaktr. Yenilenebilir ve atk rnlerinin eitlilii nedeniyle, retimden tketime olan ak biraz farkldr. rnein, rzgar ve fotovoltaj, gne enerjisi sadece elektrik retimi iin kullanlmaktadr, jeotermal ve gne ss enerjileri stok deiimlerine bal olmazken, kat, sv ve biyogaz maddeleri baldr.

retim retim Genel bilgi

Yenilenebilirler ve atk rnlerinin tanmnda da altnn izildii gibi (bu blmn Ksm 1i), rnlerden bazlarnn (hidro, gne enerjisi) elde edilmesi iin elektrie dntrlmeleri gerekmektedir. Sonu olarak, yukarda Grup I olarak listelenen, bu rnlerden enerji retimi bu durumda yalnzca elektrik retimiyle snrldr. rn eitlilii nedeniyle, yenilenebilir ve atk retimi olduka eitlidir. Yukarda Grup II ve Grup III olarak listelenen dier yenilenebilir ve atk teknolojileri ayr ayr retilmektedir ve elektrik ve s retimi iin kullanlabilecei gibi dier enerji amalar iin dorudan tketilebilmektedir. Grup II rnlerinin retimi yerkabuundan veya gne ndan s enerjisinin elde edilmesine dayaldr. Jeotermal retim buharn veya scak suyun geri kazanm teknolojisini kullanmaktadr. Termik gne enerjisi retimi cihazlar gne kollektrleri ile elde edilen sy daha sonra enerji amal kullanmaktadr.

130

Yenilenebilirler ve Atklar

Grup III rnleri biyolojik olarak ayrtrlabilen veya ayrtrlamayan maddelerin endstriyel veya kentsel atklardan dnmn, birincil biyoktle maddelerin retimini veya birincil biyolojik olarak ayrtrlabilen maddelerin (kat hamuru, lam amuru, kat atk gibi) ikincil enerji rnlerine evrimini iermektedir. rnein, yakacak odun elektrik ve s retmek iin buhar santralinde yaklabilmekte, odun kmrne dntrlebilmekte veya yemek piirmek iin ocaklarda tketilebilmektedir.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Grup I retim istatistiklerini tutabilmek iin olduu kadar Grup II ve Grup III rnleri iin bu faaliyetleri ayrtrmak iin brt elektrik ve s retimi istatistikleri toplanmaktadr. Grup I rnlerinden retim tamamen elektrik retimine dayaldr ve Brt Elektrik ve Is retimi ile ilgili olan Tablo 1de rapor edilmektedir. Bu hidro retimi iin de geerlidir. Grup II ve Grup III rnleri sz konusu olduunda, bu gruplarn retimi Tablo 2de rapor edilmektedir. Ancak, bu rnler elektrie ve sya dntrldnde, evrim sonucunda elde edilen elektrik ve s miktar Tablo 1de rapor edilmektedir.
ekil 6.4. Grup I Yenilenebilirler ve Atklar in Basitletirilmi Ak emas

ekil 6.4 Grup I Yenilenebilirler veve Atklar iin Basitletirilmi Ak emas ekil 6.4 Grup I Yenilenebilirler Atklar iin Basitletirilmi Ak emas
Rzgar Gelgit, Dalga, Okyanus retim Solar Photovoltaic Hidro ekil 6.5.Grup II Yenilenebilirler ve Atklar in Basitletirilmi Ak emas Brt Tketim

..

ekil 6.5 Grup Yenilenebilirler ve Atklar iin Basitletirilmi Ak emas ekil 6.5 Grup II II Yenilenebilirler ve Atklar iin Basitletirilmi Ak ema
hracatlar Jeotermal retim Gne Iss thalatlar Brt Tketim

..

131

6 Yenilenebilirler ve Atklar

ekil 6.6.Grup III Yenilenebilirler ve Atklar in Basitletirilmi Ak emas

ekil 6.6 Grup Yenilenebilirler ve Atklar iin Basitletirilmi Ak emas ekil 6.6 Grup III III Yenilenebilirler ve Atklar iin Basitletirilmi Ak ema
Endstriyel Atklar Belediyesel Kat Atklar Odun/ Odun Atklar/ Dier Kat Atklar Odun Kmr Atk Gaz Lam amuru Gaz Dier Biyogaz retim hracatlar Stok Yaplanmas

..

Brt Tketim

thalatlar

Stok ekilmesi

Jeotermal enerjinin retimi, yer kabuuna yeniden giren svnn ssnn yer kabuundan Sv karlan svnn veya buharn ssndan karlmasyla llmektedir. Termik gne retimi Biyoyaktlar s transfer ortam iin mevcut s eksi optik ve kollektrdeki s kayplardr. Kat biyoktle retimi yakt iin kullanlan maddenin s ieriinin net sl deeridir. Kat Jeotermal enerjinin retimi, yer kabuuna yeniden giren svnn ssnn yer kabuundan biyoktledeki istisna, retimin karbonizasyondan sonraki madde ktlesi olduu odun karlan svnn veya buharn ssndan karlmasyla llmektedir. Termik gne retimi kmrdr. s transfer ortam iin mevcut s eksi optik ve kollektrdeki s kayplardr. Sanayi ve kentsel kat atk, yakt amal kullanlan maddenin s ieriinin net sl Kat biyoktle retimi yakt iin kullanlan maddenin s ieriinin net sl deeridir. Kat deeridir. biyoktledeki istisna, retimin karbonizasyondan sonraki madde ktlesi olduu odun kmrdr. Biyogaz retimi biyogazn s ieriinin net sl deerinin karldr, fermantasyon gerekletiinde tketilen sy iermekte, fakat yaklan gaz hari tutmaktadr. Sanayi ve kentsel kat atk, yakt amal kullanlan maddenin s ieriinin net sl deeridir. Sv biyoyaktlarn retimi retim ekipmanndan kan nihai rnn ktlesidir. Biyogaz elektrik iin gigawatt-saat (GWh), s iin terajoule karldr, fermantasyon Miktarlar,retimi biyogazn s ieriinin net sl deerinin (TJ), odun kmr ve sv gerekletiinde 1000 tonla ifade edilecektir. Btn deerlerin yuvarlanmas biyoyaktlar iintketilen sy iermekte, fakat yaklan gaz hari tutmaktadr. gerekmektedir ve negatif deere izin verilmemektedir. Sv biyoyaktlarn retimi retim ekipmanndan kan nihai rnn ktlesidir. Miktarlar, elektrik iin gigawatt-saat (GWh), s iin terajoule (TJ), odun kmr ve sv nemli biyoyaktlar iin 1000 tonla ifade edilecektir. Btn deerlerin yuvarlanmas gerekmektedir ve negatif deere izin verilmemektedir. Grup I lo 1de ra dir.

Transferler

Dier rnlerinin retimi Tablo 2de rapor edilmektedir. nemli

nemli

lo 1de ra dir. Grup I rnlerinin retimi Tablo 1de rapor edilmektedir. Dier rnlerinin retimi Tablo 2de rapor edilmektedir. Dier rnlerinin retimi Tablo 2de rapor edilmektedir.
132

Grup I

Yenilenebilirler ve Atklar

thalatlar ve ihracatlar thalatlar ve ihracatlar Genel bilgi

Yenilenebilirler ve atklarn ithalatlar ve ihracatlar hala ok snrldr. lkeler arasnda ve dnya apnda yenilenebilirler ve atklarda ticaretin az gelimesinin birka sebebi vardr. Birincisi, Grup I altndaki retimin tamamyla elektrik ve s retimine bal olmasdr. Sonu olarak, bu retimle ilgili herhangi bir ticaret yenilenebilir ve atklarn ticareti deil, elektrik ve s ticaretidir. Ticareti yaplan elektriin kaynan belirlemek hala ok zordur (ya da imkansz). Ancak, elektrik iin yeil piyasann almas istatistikileri elektrik ithalatlarn ve ihracatlarn retim kaynana gre ayrmaya zorlayan bir konumda brakabilir. kinci olarak, Grup II rnlerinin arz yer kabuundan veya gneten tretilen snn karlmas ve kullanlmasn kapsamaktadr, sonu olarak, ithalatlar ve ihracatlar sadece rnn ulusal snrlar arasndaki hareketini ( bu durumda, s biiminde) ierebilmektedir. Bunun olmas pek mmkn deildir. Bu nedenle Grup III rnlerinin ithalatlar ve ihracatlar bu yzden sadece yenilebilirler ve atklar iin ticaretin gerekleebilmesinden olumaktadr. rnein, yakacak odun ve tarmsal atklar snrlar geebilmektedir. Fakat, bu rnlerin ounun dk sl deerleri bu rnlerin nakliyatn uzun mesafelerde ekonomik hale getirmemektedir. Bu yzden, Grup III rnlerinin ticareti de ok snrldr.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Toplam ticaret Tablo 2de rapor edilecektir. Yenilenebilir ve atk rnleri iin, ticaret snrl olduundan, ithalatlar kaynana gre ve ihracatlar var noktasna gre toplayarak raporlamaya gerek yoktur. thalatlar ve ihracatlar bir lkenin politik snrn geen yakt miktaryla ilgilidir. Bir rn, gmrkleme olup olmadna baklmakszn eer ulusal politik bir snr geerse ithal veya ihra edilmi olarak dnlmektedir. Yenilenebilir ve atklardan retilmi elektriin ticareti, yenilenebilir ve atklarn altnda deil, toplam elektrik ticaretinin bir paras olarak elektriin altnda rapor edilecektir. Miktarlar, s iin terajoule (TJ) ve odun kmr ve sv biyoyaktlar iin 1000 tonla ifade edilecektir. Btn deerlerin yuvarlanmas gerekmektedir ve negatif deere izin verilmemelidir.

nemli

nemli

olduka snrldr, bunlar Yenilenebilirlerin ihracat ve ithalat olduka snrldr, bunlar balca Grup III rnleriyle ilgilidir. balca Grup III rnleriyle ilgilidir.

133

6 Yenilenebilirler ve Atklar

Stok Stok deiimleri deiimleri Genel bilgi

Ticarette bahsedilenler stoklar iin de uygulanmaktadr. Gerekten, yenilebilir ve atklarn stoklar (ve stok deiimleri) de baz sebeplerden dolay ok snrldr. Grup I altndaki retim tamamyla elektrik ve s retimine dayaldr, bu da bu iki enerji taycsnn stoklanmasn ok zor yapar. Pompajl biriktirmeden potansiyel hidro retimi stok olarak dnlmemelidir. Grup II evrim ve nihai tketim sektrlerinde (jeotermal ve termik gne gibi) oklu kullanmlar iin girdi olabilen rnleri iermektedir, fakat doalarndan dolay bu rnler geleneksel anlamda depolanamaz ve bu yzden stok deiimleri rapor edilemeyen rnlerdir. Grup III evrim veya nihai tketim sektrlerinde (atklar, yakacak odun, biyogaz ve sv biyoyaktlar gibi) ok amal kullanlan rnleri ierir; doalar gerei, bu rnler geleneksel anlamda depolanabilirler ve dolaysyla stok deiimi verisinin raporlanabildii yegane rnlerdir. Ayrca, yakacak odun ve tarmsal atk stoklar baz olaylar nedeniyle sabit deildir, rnein metan retimi gibi, sonu olarak genellikle dnemseldir ve yetitirilmelerine baldr (eker kam, hurma ya, vb.). Son olarak, stok miktarlar ok snrl ve yerleri uzak olduundan, yenilenebilir ve atklarn stoklar ve stok deiimleri hakknda doru bir fikre sahip olmak ok zordur.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Sadece stok deiimleri Tablo 2de rapor edilecektir. Bir stok deiimi al stok seviyesi eksi kapan stok seviyesidir, yani negatif say stok yaplanmasn, pozitif say stok ekilmesini ifade etmektedir. Al stoklar, istenen dnemin ilk gnndeki stok seviyesidir; kapan stoklar bu dnemin sonundaki stok seviyeleridir. rnein bir takvim yl iin, al stoklar 1 Ocaktaki stok seviyeleri, kapan stoklar 31 Aralkta llen stok seviyeleridir. Miktarlar, s iin terajoule (TJ) ve odun kmr ve sv biyoyaktlar iin 1000 tonla ifade edilecektir. Btn deerlerin yuvarlanmas gerekmektedir ve negatif deere izin verilmemektedir.

nemli

nemli

i olduka snrldr, bunlar Yenilenebilirler ve atklarn stok deiimleri olduka snrldr, bunlar balca Grup III rnleriyle ilgilidir. balca Grup III rnleriyle ilgilidir.

134

Yenilenebilirler ve Atklar

Transfer edilen rnler Transfer edilen rnler Genel bilgi

Rafinerilere iletilen sv biyoyaktlarn miktarlar, retilen dier petrol trevleri, karm iin veya dier petrol rnlerine katk maddesi olarak kullanlan sv biyoyaktlarn miktarlar transfer edilmitir. Bunlar nihai tketim iin datlmam fakat harmanlanm veya petrol rnlerinin nihai tketiminden nce eklenmi olan yaktlardr. Bunlar rnein biyodizellerin hazrlanmas iin kullanlan biyoyaktlardr.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Nihai tketim iin datlmam fakat Petrol anketinde rapor edilen dier petrol rnleriyle birlikte kullanlan sv biyoyakt miktarlarn rapor ediniz. Transferler sadece sv biyoyaktlara uygulanabildiinden, miktarlar 1000 tonlarla rapor edilecektir. Btn deerlerin yuvarlanmas gerekmektedir ve negatif deere izin verilmemektedir.

nemli nemli
Transferler sadecesadece sv biyoyaktlara uygulanmaktadr. Transferler sv biyoyaktlara uygulanmaktadr.

Yenilenebilirler ve Atklarn Tketimi Yenilenebilirler ve Atklarn Tketimi

Grup I rnleri dorudan elektrik ve s retimine nclk etmektedir. Sonu olarak, bu rnlerin tketimi yenilenebilir ve atk tketimi analizlerinin altna deil, fakat toplam elektrik ve s tketiminin altna dmektedir. Grup II ve Grup III yenilenebilir ve atk rnlerin tketimi baz sektrlerde meydana gelmektedir: x evrim sektrnde Enerji sektrnde enerji sanayisi tarafndan x x Nihai tketimin eitli sektrlerinde ve dallarnda (sanayi , ulatrma, konut, hizmetler, tarm, vb.)

135

6 Yenilenebilirler ve Atklar

ekil 6.7

Sektrlere Gre Yenilenebilirler ve Atklarn Tketimi

G ve Is retimi ve evrimi

ekil 6.7. Sektrlere Gre Yenilenebilirler ve Atklarn Tketimi

Brt Tketim Grup I

Enerji Sektr

Brt Tketim Grup II ve Grup III

Datm Kayplar

Nakliyat

Toplam Nihai Tketim

Sanayi

Konutlar, Ticaret ve Dier

evrim sektrnde yenilenebilirler ve atklarn tketimi

Genel bilgi
evrim ikincil bir enerji rnn oluturmak veya retmek iin birincil bir yakt rnnn kullanlmasn iermektedir. En belirgin rnek yenilenebilir ve atk yaktlarla elektrik ve snn retilmesidir. ounlukla odun (ve yer yer hindistan cevizi kabuklar vs.) gibi yenilenebilir yaktlar, odun kmrnn imalatnda kullanlmaktadr; odun kmr uygun fabrikalarda veya ormanda odunun mevcut olduu yerde retilmektedir. Odun kmr tesisleri, odun kmr imal etmek amacyla odun ve dier bitkisel malzemenin kuru damtma ve prolizi iin kullanlan tesislerdir. Odun kmr retmek iin kullanlan teknolojiye bal olarak, verimlilik 1 ile 3 orannda deiebilmektedir. Verimlilik, ktle oran (ton cinsinden odun kmr / ton cinsinden odun miktar) veya enerji (odun kmrnn enerji ierii / odunun enerji ierii) cinsinden llebilmektedir.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

evrim tketimi Tablo 2de rapor edilmektedir. evrim sektr, retici tipleri (kamu ve otoprodktr) arasndaki ayrma gre olduu kadar santral tipine (sadece elektrik reten, sadece s reten veya birleik s ve g santralleri) gre de elektrik ve s retimi istatistiklerini iermektedir. Bu deiik kategorilerle ilgili daha fazla bilgi iin Ek 1, Ksm 1e baknz.

136

Yenilenebilirler ve Atklar

evrim sektr ayrca odun kmrnn imalatnda kullanlan odun ve bitkisel malzemeyi de iermektedir. Girdiler bilinmedii zaman, istatistikinin retim iin kullanlan teknolojiye gre makul girdi/kt verimliliine dayanarak bu girdileri tahmin etmesi gerekmektedir. Miktarlar, 1000 ton ile rapor edilecek olan odun kmr ve sv biyoyaktlar dnda terajoule (TJ) cinsinden rapor edilecektir. Btn deerlerin yuvarlanmas gerekmektedir ve negatif deere izin verilmemektedir.

nemli

nemli

Baka enerji formlarna d lm enerji g ni evrim Transferler sadece sv biyoyaktlara uygulanmaktadr. nde rapor ediniz.

Enerji sektrnde yenilenebilirler ve atklarn tketimi Yenilenebilirler ve Atklarn Tketimi Genel bilgi
Enerji sektrndeki tketim, i kullanm kapsamaktadr. Bunlar enerji retimini desteklemek iin enerji sanayi tarafndan kullanlan yenilenebilir ve atk yaktlar iermektedir. Bunun baz rnekleri; odun kmr imalat tesislerini stmak iin odun kmrnn kullanlmas ve lam amurunu veya dier biyogaz fermantasyon teknelerini stmak iin biyogaz kullanlmasdr. Petrol rafinerileri iin rapor edilen miktarlar harmanlamada veya katk maddesinde kullanlmak zere rafinerilere transfer edilen miktarlar iermemelidir.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Enerji sektr tketimi Tablo 2de rapor edilmitir. Biyogaz tesislerinde oksijensiz fermantasyon iin ihtiya duyulan scaklklar salamak iin gerekli olan biyogaz tketimini, odun kmr tesislerinin iletimini desteklemek iin yenilenebilir ve atk yaktlarn tketimini ve uygun ise birleik s ve g ile elektrik santrallerinin tketimini rapor ediniz. Yaklan biyogazlar (dier sektrlerde tketilmeyip yaklm) Baka yerde tanmlanmayan bal altnda enerji sektrnde rapor edilmelidir. Miktarlar, 1000 ton ile rapor edilecek olan odun kmr ve sv biyoyaktlar dnda terajoule (TJ) cinsinden rapor edilecektir. Btn deerlerin yuvarlanmas gerekmektedir ve negatif deere izin verilmemektedir.

nemli nemli
E jiEnerji sektr evrim faaliyetini desteklemek iin kullan lan enerjiyi kt evrim faaliyetini desteklemek iin kullanlan enerjiyi
iermektedir. ii i dil ikt l h l d k tk Petrol rafinerileri iin rapor edilen miktarlar: harmanlamada veya katk

maddesi olarak kullan lan transfer edilmi miktarlar iermemelidir.

137

6 Yenilenebilirler ve Atklar

Yenilenebilirler ve atklarn datm kayplar Yenilenebilirler ve atklarn datm kayplar Genel bilgi
Grup II ve Grup III yenilenebilir ve atk yaktlar, depolama ve ulatrma srasnda kayplara maruz kalmaktadr. rnein, odun tala, kentsel atk ve tarmsal atklar gibi kat malzemeler depo alanlarnda tutulurken ve/veya ulatrma srasnda rzgar ve su nedeniyle dalmaya maruz kalmaktadrlar. Benzer ekilde, biyogaz nakliyat aralar szntya maruz kalmaktadrlar.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Datm kayplar Tablo 2de rapor edilmilerdir. Datm ve ulatrma srasnda meydana gelen btn kayplar rapor ediniz. Darya salnan biyogazlar datm kayplarnda rapor edilmelidir. Yaklan biyogazlar (dier sektrlerde tketilmek yerine yanan) enerji sektrnde Baka bir yerde belirtilmemi bal altnda rapor edilmelidir. Miktarlar, 1000 ton olarak rapor edilecek olan odun kmr ve sv biyoyaktlar dnda terajoule (TJ) cinsinden rapor edilecektir. Btn deerlerin yuvarlanmas gerekmektedir ve negatif deere izin verilmemektedir.

nemli nemli

Darya salnan biyogazlar datm kayplarnda rapor edilmelidir. Yaklan datm kayplarnda deil, enerji sektrnde rapor Yaklan gazlargazlar datm kayplarnda deil, enerji sektrnde rapor edilmelidir. edilmelidir.

Yenilenebilirler ve atklarn nihai enerji tketimi Yenilenebilirler ve atklarn nihai enerji tketimi Genel bilgi
Nihai enerji tketimi; sanayide, ulatrmada ve dier sektrlerde tketicilere datlan btn Grup II ve Grup III yenilenebilirler ve atk yaktlardr. evrimde veya enerji reten sanayilerde kullanlan herhangi bir yakt iermemektedir. ana sektrn dallar Blm 1-Temel Bilgiler, Ksm 8de tartlmaktadr. Sanayi sektrnde, tketimin ounluu iki alt sektrde meydana gelmektedir: kat, kat hamuru ve bask sektr ve odun ve odun rnleri sektr(Tablo 3). Bu iki alt sektr, tm OECD yesi lkelerin nihai yenilenebilir ve atk tketiminin yaklak %80ini oluturmaktadr. Ulatrma sektrndeki yenilenebilir ve atk tketimi hala ok snrldr, dnya ulatrma tketiminin %1inden azdr.

138

Yenilenebilirler ve Atklar

Fakat, ulatrmada yenilenebilirlerin pay arpc bir ekilde bir lkeden dierine deimektedir; rnein, byk bir metanol programna sahip olan Brezilyada bu oran %15in zerindedir. Dier bir kullanm gne enerjisi ile alan arabalardr; fakat bunlar halen prototip halindedir. Yenilenebilirler ve atklarn nihai tketiminin byk bir ksm (%80 st) balca konut ve hizmet sektrlerinde olmak zere dier sektrlerde meydana gelmektedir. Ayrca, bu tketimin %90ndan fazlas OECD lkelerinin dndaki lkelerde olmaktadr. Biyoktle ve odun kmrnn byk ksm, tketimin en byk ksmn kapsamaktadr. Odun kmr ounlukla yemek piirmek, stma ve scak su iin kullanlmaktadr. Birok lkede, yakacak odun kiilerce kendileri iin toplanmaktadr ve bu yzden nihai tketim hakknda gvenilir bir istatistie sahip olmak zordur (arz hakknda olduu gibi). Anketler masrafl olduu iin, zaman zaman organize edilmesi gerekmektedir (rnein her be ylda bir); anket dzenlenmedii zaman nfus art ve ehirleme oran gibi baz bileenlere dayal olan yaklamlar kullanlarak tahmin edilmelidir.. Nihai tketim iin biyoktle retimi, odunun byk bir ksm topland pazarlanmadndan daha zordur. Birinci yaklam olarak, biyoktle evrilmedii (rnein, odun kmr) retim, tketime eit olarak dnlebilmektedir. mmkn olursa, retimden sat aamasna kadar hem bir tketim anketi hem anketi uygulanmas tavsiye edilmektedir. halde zaman Fakat, de arz

Tam olmas iin, nihai tketimde dnlmeyen birka bileenin (yelkenliler iin rzgar, veya evleri stmak iin gne ss gibi) eklenmesi gerekmektedir. Bunlar dnldnde, yenilenebilirler ve atklarn toplam pay daha fazla olacaktr.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Nihai enerji tketimi veya enerjinin nihai kullanm, Tablo 3de rapor edilmektedir. Rapor edilen miktarlar kendi kullanmlar iin s retmek amacyla kurulular tarafndan kullanlan yaktlar, buhar, frnlar ve benzer tesisleri iletmek iin kullanlan yaktlar iermektedir. Giriimciler tarafndan yaktlarn tketimi iin rapor edilen rakamlar nc ahslara elektrik retmek ve s satmak iin kullanlan miktarlardan hari tutulmaktadr. Bu miktarlar evrim sektrnde Tablo 2de rapor edilmelidir. Miktarlar, 1000 ton ile rapor edilecek olan odun kmr ve sv biyoyaktlar dnda terajoule (TJ) cinsinden rapor edilecektir. Btn deerlerin yuvarlanmas gerekmektedir ve negatif deere izin verilmemektedir.

nemli nemli

Nihai e ketimi evrim se de veya enerji sanayinde kullanlan Nihai enerji tketimi evrim sektrnde veya enerji sanayinde kullanlan herhangi bir yakt iermemektedir. herhangi bir yakt iermemektedir.

139

6 Yenilenebilirler ve Atklar

Ortak Yenilenebilirler ve Atklar Anketi in Ek Gereksinimler

Donanmlarn teknik zellikleri, ortalama net sl deer, odunun ve dier kat atklarn retimi Genel bilgi
klim deiimleri zerine olan tartmalar phesiz ki sera gaz emisyonlarn azaltmak iin yenilenebilir enerjinin geliimini tevik etmektedir. Bu geliimi daha iyi izlemek ve sonuta raporlamay glendirmek, yenilenebilirler ve atklar hakknda zamanl ve gvenilir bilginin yaylmasn salamaya byk bir gereksinim vardr. Yenilenebilir enerjinin byk bir ksmnn ticari olarak pazarlanmamas ve/veya uzak alanlarda bulunmas nemli bir zorluktur. Sonu olarak, sadece yllk geliimleri izlemek amacyla deil, ayrca dier lkelerle karlatrmalar yapabilmek iin bu rnlerden bazlar hakknda daha zel bilgi toplanmasna ihtiya vardr.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Bilginin btn tip tesisin teknik zellikleri (enerji santralleri, gne toplayclar ve sv biyoyakt tesisleri), sv biyoyaktlar ve odun kmrnn ortalama net sl deerleri, odun ve dier kat atklarn retimi ile ilgilidir. Tesislerin teknik zellikleri (elektrik retme kapasitesi, gne kollektrlerinin yzey alanlar, sv biyoyakt fabrikas kapasitesi ve sv biyoyaktlar ve odun kmr iin ortalama sl deerler) Tablo 4de rapor edilmektedir. Hidro pompajl depolama kapasitesi tm hidro santrallerin toplamna dahil edilmelidir. Detayl hidro verisini rapor ederken, pompajl depolama ayr olarak rapor edilmelidir. Hidro kapasitesi bykle gre tekrar ayrlmaktadr. Kapasite, santral seviyesinde bir byklk kategorisine atanmaldr. Bykle gre rapor edilmi detayl hidro verisi art pompajl depolama kapasitesi btn hidro santraller iin rapor edilen rakamda toplanmaldr. Tablo 4deki Yenilenebilirler ve Atklar Anketinde yenilenebilirler ve atk elektrik retim tesisleri iin rapor edilen kapasite verisi, yllk elektrik ve s anketinde (Tablo 7) rapor edilen kapasiteye eit olmaldr. Kapasite istatistikleri tretilirken, ltfen bu anketin doldurulmasndan sorumlu olan ekiple ibirlii yapnz. Sv biyoyaktlar ve odun kmr iin sl deerler, bu rnlerin tretilmesinde kullanlan malzemelerin tiplerine ve tretme ilemine baldr. Bu istatistikleri belirlemek iin enerji sektrndeki veri salayc veya uzmanlara danlmaldr. Yllk Yenilenebilirler ve Atklar Anketinin balamasndan nce, baz yenilenebilir ve atk istatistikleri yllk kmr anketinde toplanmaktayd.

140

Yenilenebilirler ve Atklar

Bu veriler, odun, odun atklar ve dier kat atklar iin u andaki yenilenebilir ve atk anketindekinden daha detayl olarak ayrlmaktayd. ye lkelerin toplanan veri serilerini muhafaza edilebilmelerine izin vermek amacyla, bu rnler hakknda daha detayl istatistiklerin toplanmas iin Tablo 6 dahil edilmitir. Odun, sadece yakacak odunu kastetmektedir. Enerji d kullanmlar iin retilen odun rapor edilmemelidir. Dier bitkisel maddeler tahl kabuklar, aa ve asma krpntlar, kat hayvan atklar ve p gibi tarmsal atklar enerji amal rnleri kastetmektedir. Siyah likr kat imalat ileminde retilen linyin, selloz ve sindirici kimyasallar ieren bir svdr. Bu madde kimyasallar geri kazanmak iin yaklan ve enerji karan bir maddedir. Teknik zellikler; elektrik retim kapasitesi iin MWe cinsinden, gne toplayclar iin 1000 m2, sv biyoyakt tesisleri iin yllk ton (ton/yl) ve ortalama net sl deerler iin kilogram bana den kilojoule (kJ/kg) olarak rapor edilecektir. Odun/odun atklar/dier kat atklarn retimi net terajoule cinsinden rapor edilecektir. Btn deerlerin yuvarlanmas gerekmektedir ve negatif deere izin verilmemektedir.

nemli

nemli

Ltfen Ltfen Tablo 4Tablo Tablo yukarda bahsedilen bilgiye gregre Tablo 4 ve ve 6y 6y yukarda bahsedilen bilgiye

runuz. doldurunuz.

Otoprodktr elektrik ve s retim girdileri Otoprodktr elektrik ve s retim girdileri Genel bilgi
evresel tartmalarn neminin artmasyla, ilgili her sanayi ve tketici sektr iin yaktlarn toplam tketimini belirlemek gerekli olmutur. Bylece enerjiyi koruyabilmek ve sera gaz emisyonlarn azaltabilmek amacyla her sektr iin uygun nlemler gelitirilebilir. Otoprodktr retim ile ilgili genel bilgi ve tanmlar iin, ltfen Blm 2 - Elektrik ve Is, Ksm 1e baknz.

Ortak anketlerle ilgili zel bilgiler

Otoprodktr elektrik ve s retimine girdiler Tablo 5a 5c de rapor edilmektedir. Bu tablo otoprodktrler tarafndan sat iin temel ekonomik faaliyetlerine gre elektrik ve s retiminde kullanlan yaktlar hakknda bilgi salamaktadr. Tablo, retim santrallerinin tipine karlk gelen ksma ayrlmtr; sadece elektrik reten, birleik s ve g reten, sadece s reten. Veri, CO2 emisyonlarn anlamak iin Birlemi Milletlerin abalarnn bir paras olarak, otoprodktrler ile ilgili yakt girdileri, elektrik ve s retimlerini izlemek iin kullanlmaktadr. Birleik s ve g santrallerinin sz konusu olduu durumlarda, elektrik ve s retimi iin kullanlan yakt miktarlarnn ayr ayr rapor edilmesi toplam yakt kullanmn iki enerji rn arasnda blen bir yntem gerektirmektedir. Bu blme ilemi, hi s satlmyorsa

141

6 Yenilenebilirler ve Atklar

bile gerekmektedir, nk elektrik retimi iin yakt kullanm evrim sektrnde rapor edilmelidir. nerilen yntem El Kitabnn Ek 1, Ksm 1inde aklanmtr ve dikkatlice takip edilmelidir. Ltfen bu tabloda rapor edilen toplamlarn evrim sektrnde rapor edilen ilgili toplamlarla ayn olmasna dikkat ediniz. Ayrca, elektrik ve s anketinde de benzer bir tablonun bulunduuna dikkat ediniz (Tablo 5). Tutarsz raporlamadan kanmak iin, ltfen lkenizdeki elektrik anketinin doldurulmasndan sorumlu kiiyle temasa geiniz.

nemli

nemli

Otoprodktrler tarafndan elektrik ve sve s retimi (satlan) kullanlan Otoprodktrler tarafndan elektrik retimi (satlan) iin iin kullanlan yenilen r ve atkla yenilenebilirler ve atklar ilgili sektrlerde rapor ediniz.

142

Enerji Dengeleri
Neden Denge Yaplr?
Enerji rnlerinin arz ve kullanm arasndaki rn dengeleri eklinde doal birimlerle ifade edilen enerji istatistiklerinin sunumu, veri btnlnn kontrol ve her rn iin balca istatistikleri birletirmesini salamaktadr. Bylelikle anahtar veri kolaylkla elde edilebilmektedir. Ancak yaktlarn balca s arttrma zellikleri iin alnmas ve farkl yakt rnlerine dntrlebilir olmalar sebebiyle, arz ve kullanm verisinin enerji birimleriyle sunulmas da ayrca yararldr. Uyarlanan biim enerji dengesi olarak adlandrlmaktadr ve kullanclarn yakt evrim verimliliklerini ve farkl yakt eitlerinin ekonomiye katk asndan greceli nemlerini grmelerini salar. Enerji dengeleri, ayrca enerji tketiminin (rnein, gayri safi yurtii haslann kii bana veya birim bana den tketim miktar) ve enerji verimliliinin eitli gstergelerinin yaplanmas iin doal bir balang noktasdr. Ayrca, istatistikiler evrim ilemlerinde belirgin miktarda enerji kazanc olduundan veya byk kayplar verideki problemleri iaret ettiinden, verinin doruluunu st seviyede kontrol etmek amacyla enerji dengelerini kullanmaktadr.

rn Dengeleri
rn dengesi ve balca ksmlar Blm 1- Temel Bilgiler, Ksm 9- Enerji verisi nasl sunulur? da detayl bir ekilde tanmlanmtr. Kullanlan her enerji rn iin, ok nemli olmamakla birlikte, baz rnler alma amacyla birletirilmi bile olsa rn dengeleri ulusal dzeyde oluturulmaldr. Bunlarn, istatistiksel farklar satrnda veri kalitesini gsteren ulusal enerji istatistikleri iin temel bir ereve olarak dnlmesi; yksek toplamlarn, enerji dengeleri oluturmak iin deerli bir hesaplama arac olarak dnlmesi gerekmektedir. Ulusal istatistikilerin, hangi verinin yanl veya eksik olduunu belirleyebilmek iin byk istatistiksel farklar takip etmesi gerekmektedir. Maalesef veriyi her zaman dzeltmek mmkn olmamaktadr ve bu durumlarda istatistiksel fark deitirilmemeli, sorunun byklnn ortaya konulmas asndan olduu gibi braklmaldr. Raporlama giriimlerinde istatistiksel bir farkn takip edilip edilmemesine karar vermek bir yarglama iidir. Kabul edilebilir olarak dnlebilecek bir yzdelik fark rnn arznn byklne baldr. Doal gaz veya elektrik gibi byk arzlar iin, istatistiksel farklar %1in altnda tutmak iin aba harcanmaldr. Dier yandan, kok frnlarndan elde edilen katran gibi nemsiz ve kk rnlerde, %10luk bir hata kabul edilebilmektedir. rn dengeleri istatistikiye rapor edilmi bir veriden oluturulmusa, bu istatistiksel farkn 0 olduunu gsterebilir (kapal bir denge).

143

7 Enerji Dengeleri

Bu grnteki ideal durum pheyle karlanmaldr, nk hemen hemen btn durumlarda bu, dengedeki baz dier istatistiklerin hesab dengelemek iin tahmin edildiini gstermektedir. Bu durum genellikle dengeyi btn verilerin tek bir raportr tarafndan (rnein, bir rafineri veya demir ve elik iletmeleri) hazrland ve bu yzden de a kapatmak iin rakamlarn ayarlanabildii zamanlarda olmaktadr. Giriimcilerin karlaabilecei veri ve bilgi problemlerini deerlendirebilmek iin, istatistikinin hangi elemanlarn hesaplar dengelemek amacyla tahmin edildiini bulmas gerekmektedir.

Enerji Dengeleri
rn dengelerinden enerji dengeleri oluturmak hem veriyi daha iyi kontrol edebilmek hem de rn dengelerinde gizlenmi olan verilerdeki nemli ilikileri kullanclarn bulmalarna olanak salamak iin gereklidir. Enerji Dengeleri rn dengelerinin enerji dengesine dntrlmesi ematik olarak ekil 7.1de gsterilmektedir.
ekil 7.1 Enerji Dengesi Oluturulmas

ekil 7.1 Enerji Dengesi Oluturulmas ekil 7.1 Enerji Dengesi Oluturulmas
rn Dengeleri Dntrme Katsays doal birimleri Yeniden Biimlendirme doal birim lemi

..

Dengeleri lk adm, rn dengelerinde her iin uygun olan evrim karl ile arparak seilen enerji birimine dntrmektir. IEA ve Eurostat gibi byk uluslararas enerji kurulular dengeleri iin enerji birimlerini, 1 ton edeer petrol

Enerji

lk adm, rn dengelerinde doal birimleri her doal birim iin uygun olan evrim karl ile arparak seilen enerji birimine dntrmektir. IEA ve Eurostat gibi byk uluslararas enerji kurulular dengeleri iin enerji birimlerini, 1 ton edeer petrol karlnn (tep) 41.868 gigajoule olarak tanmland ton cinsinden petrol karl, kullanmaktadr (birimlerle ilgili tartmalar ve dntrme karlklar iin Ek 3e baknz). Birok lke ulusal enerji dengeleri iin birim olarak terajoule kullanmaktadr. Yeniden biimlendirme ilemi, birbirlerine gre dntrlm rn dengelerinin dzenlenmesini, baz satrlarn yeniden dzenlenmesini ve evrim sektrnde iaret uygulamasn iermektedir. Uygulamaya ve neme bal olarak bir kuruluun enerji Birincil enerji retimi iin bir enerji deeri saptamak dengelerini sunmasnn farkl yollar bulunmaktadr. rnein, IEA ve Eurostatn formatlarnn arasndaki fark bu blmn sonunda btnyle aklanacaktr.

Birincil enerji retimi iin bir enerji deeri saptamak

Blm 1 Temel Bilgiler, Ksm 3; birincil enerji retiminin istatistiksel amalar iin lldn ve bunun enerji hesaplar iin birincil enerji formlarn nasl tanmladn tartmaktadr. rnein, hidroelektrik santrallerinden retilen brt elektrik retimi, akan suyun kinetik enerjisi yerine birincil enerji formu olarak kullanlmaktadr, nk kinetik enerjinin birincil enerji formu olarak benimsenmesinin istatistiksel bir yarar yoktur. Fakat, bu birincil enerji biimine ne miktarda enerjinin bal olduu hesaplanmaz, nk bu durumda retilen elektrik miktarn llm olarak benimsemek normaldir.

144

Enerji Dengeleri

Ksmi ikame yntemi

Enerji dengesi ynteminin ilk zamanlarnda, birincil enerji retimine deer vermek iin ksmi ikame yntemi kullanlmaktayd. Bu, elektrik retimine, yanc yaktlar kullanarak bir termik santralde ayn miktarda elektrik retmek iin gereken nazari yakt miktarna eit bir enerji deeri vermekteydi. Bu yntemin avantaj, elektrik retiminin byk bir ksmnn yanc yaktlar ile gerekletii lkelerde birincil elektrik retimindeki deiikliklerden dolay toplam ulusal enerji arzndaki deiimleri snrlamasyd. Yan az olduu yllarda, rnein, hidro retim dmektedir ve bu ama iin retilen veya ithal edilen yaktlardan retilen ilgili elektrik miktar ile telafi edilmektedir. Fakat, s retiminin dk verimlilii nedeniyle (tipik olarak %36), hidrolik santrallerden elektrik kaybn telafi etmek iin yakt biiminde ok daha fazla miktarda enerji gerekmektedir. Bu dengesizliin stesinden hidrolik retimin yerine fiziksel enerji ieriinin yaklak kat (1/0.36) olan bir enerji deeri koyularak gelinmekteydi. Bu prensip braklmtr, nk hidroelektrik retiminin temel arz oluturduu lkeler iin bunun fazla anlam yoktu ve gerek yer deitirme deerlerini oluturmak, elektrik retiminin snr verimliliine dayand iin ok zordu. Ksmi ikame yntemi, fiziksel temeli olmayan evrim kayplar oluturduundan enerji dengelerinde gerek olmayan etkilere sahipti.

Fiziksel enerji ierii

u anda benimsenen prensip, retim rakam iin birincil enerji formunun normal fiziksel enerji deerinin kullanld fiziksel enerji ierii yntemidir. Birincil elektrik iin, bu basite kaynak iin brt retim rakamdr. Ulusal elektrik retiminin farkl kaynaklardan olan yzdelik katklarn ifade ederken dikkat edilmelidir. Birincil elektrik retimi iin bilanolarda fark edilen bir evrim olmad iin, s ve birincil elektrikten gelen ilgili yzdelik katklar, yakt girdisi temeline dayanarak hesaplanamaz. Bunun yerine, eitli katklar, enerji kaynana (kmr, nkleer, hidro, vb.) gre snflanm g santrallerinden retilen elektrik miktarndan hesaplanmaldr. Birincil sdan elektrik retimi durumunda (nkleer ve jeotermal), s birincil enerji formudur. Trbinlere s aknn lmlerini elde etmek zor olduundan, genellikle s girdisinin tahmini kullanlmaktadr.

Fiziksel enerji ierii prensibinin uygulanmas Nkleer s retimi

Reaktrden gelen buharn s ieriinin tahmini sadece eer gerek deerler mevcut deilse kullanlmaktadr. Avrupa Birlii yesi lkeler nkleer santralden gelen buhar retimini aylk olarak Eurostata bildirmektedir. Bu durumlarda, tahmine gerek yoktur. IEAya ye olan, Avrupa Enerji Komisyonu (ECE)na ye olan ve Avrupa Birlii yesi olmayan lkeler genellikle benzer bilgiye sahiptirler ve IEA bu lkeler iin %33lk s verimlilii kullanlarak nkleer santraller iin brt elektrik retiminden birincil s retimine yaklak bir deer vermektedir.

145

7 Enerji Dengeleri

Blm 1- Temel Bilgiler, Ksm 8de belirtildii gibi, tahmin edilen birincil retim deerinin elektrik retiminden baka amalar iin kullanlan reaktrden dorudan gelen buharn bir ksmn da ierecek ekilde ayarlanmas gerekmektedir.

Jeotermal s retimi
Jeotermal kaynaklardan gelen birincil s jeotermal enerji santrallerinde de kullanlmaktadr ve santrale salanan buhar miktarnn llmedii durumlarda s arz iin benzer bir geri hesaplama yaplmaktadr. Fakat, bu durumda kullanlan s verimlilii %10dur. Bu rakam sadece yaklaktr ve genellikle jeotermal kaynaklardan gelen dk kalitedeki buhar yanstmaktadr. Jeotermal enerji santrallerine buhar girdisi iin veri mevcutsa, bunun jeotermal s retiminin belirlenmesinde kullanlmas gerektii vurgulanmaldr. Enerji istatistikleri iin birincil enerji formu olarak nkleer reaktrlerden gelen buharn kullanlmas prensibinin enerji arz bamllndaki herhangi bir gstergede nemli bir etkisi bulunmaktadr. Gnmzdeki uygulamalarda, birincil nkleer s yerli bir kaynak olarak grnmektedir. Ancak, nkleer enerji kullanan lkelerin byk bir ksm kendi nkleer yaktlarn ithal etmektedirler ve eer bu gerek hesaba katlrsa arzda dier lkelere olan bamllkta bir art sz konusu olacaktr.

Elektrik retimi ve pompajl biriktirme santrallerinde kullanm

Hidroelektrik, dk seviyelerde bir nehirden veya glden pompalanm suyla doldurulmu zel rezervuarlardan alnan su akndan da retilebilmektedir. Pompajl depolamal santrallerde, elektrik (ulusal elektrik ebekesinden alnan) dk talebin olduu dnemlerde (genellikle geceleri) rezervuara su pompalamak iin, elektrik retiminin, marjinal fiyatn yksek olduu elektrik talebinin maksimum olduu dnemlerde serbest brakma iin kullanlmaktadr. Suyu yksek rezervuara pompalamak iin kullanlandan daha az elektrik retilmektedir. Ancak, ayn miktarda elektrik retmek iin daha az verimli termik santralleri kullanmayarak kanlan masraflarn pompajl depolama prosedrnn masrafn at durumlarda, prosedr ekonomik olur. Suyu pompalamak iin gereken elektrik yerli retim veya ithalat dengesinde baka yerde kaydedilen yaktlar kullanlarak retildiinden, hidro elektriin doal akyla pompajl depolamal retiminin dahil edilmesi, Brt Tketimde (Eurostat) veya TBEA (IEA)da pompajl depolamal retimin enerji ieriinin iki kere saylmasna sebep olur. Pompajl depolamal retim bu yzden enerji dengelerinde hidroelektrik retiminden karlmtr. Pompalamada kaybedilen enerji, yani pompalama iin kullanlan elektrik miktar ile pompajl depolamal santrallerde retilen arasndaki fark, elektrik enerjisi stununun altnda tketimin enerji blmne (Eurostat) dahil edilmelidir.

Is pompalarndan s retimi
Is pompalar tarafndan kullanlan elektrik ve retilen s verisinin toplanmas genellikle enerji aklar tanmlaryla ilgili problemlerin ortaya kmasna sebep olmaz.

146

Enerji Dengeleri

Herhangi bir veri toplama problemi genellikle s pompas kullanmn bulmaya alrken ve raporun hazrlanmas srasnda ortaya kmaktadr. Enerji dengelerinde arz edilen snn veya kullanlan elektriin gsterimi, dier bir yandan, ok zor bir itir ve basitletirilmi bir yaklam gelitirilmitir. Bir s pompasnn yksek scaklktaki ktsnda ierilen enerji, daha souk bir kaynaktan ekilen snn ve pompann almas iin gereken elektrik enerjisinin toplamdr. ekilen s, elektrik kullanmnn rnn toplam enerjisinden karlmasyla tahmin edilebilmektedir. ekilen s yeni s olarak dnlmektedir ve snn yerli retimine dahil edilmektedir. Pompay altrmak iin kullanlan elektrik Is Pompalar bal altnda evrim ilemine bir girdi olarak rapor edilmektedir. lgili (evrim) s rn (elektrik girdisine eit) s pompalarnda retilen toplam rne dahil edilecektir. Bu durumda pompalarn enerji kullanm belirlenmekte ve bunlarn toplam rnleri s arzna dahil edilmektedir. Yaynlanandenge tablolarnda evrim sektr bal altnda s pompalarnn grnmediine dikkat ediniz, nk tanmlama iin ok kktr. Fakat kullanlan elektrik ve bundan retilen s, IEA dengesinde Dier evrimlerin altnda rapor edilen rakamlarn bir ksmn oluturmaktadr.

Yksek frn gaz retimi

Yksek frnlarda demir imalat srasnda retilen yksek frn gazlar bu ilemden oluan yan rndr ve yksek frnlarda, imalat alanlarnda tketilmekte ve bazen de dier giriimcilere satlmaktadr. Yksek frnlar yakt evrim arac olarak tasarlanmamtr fakat benzer ilev grmektedirler. Yakt ve enerji aklarn izlemek ve hesaplayabilmek iin, yksek frn girdileri ve yksek frndan kan rnler evrim matrisi ve enerji sektr arasnda blnmelidir. Ek 1, Ksm 3 yksek frn ilemlerinin prensiplerini ve yksek frnlarda yakt kullanmn tanmlamaktadr. Yksek frn yaktlarnn kullanmnn rapor edilmesi son zamanlarda deimitir. nceleri, yksek frnlarda kullanlan btn yaktlar evrim ilemine girdi olarak rapor edilmekteydi. Daha sonra, IEA yaktlar evrim ve enerji sektrleri arasnda blmek iin bir model kullanmaya balad. Bu yaynlanm zet denge tablosu formatlarnda gizlidir, nk yksek frnlardaki girdiler ve ktlar Kmr kolonundadr.

IEA ve Eurostatn Arasndaki Farklar

Enerji

Dengeleri

Blm 1 Ksm 9, IEA ve Eurostat tarafndan kullanlan rn dengelerinin arasndaki farklar ortaya koymaktadr ve tartmaktadr. Temel fark, birincil ve ikincil yakt retimlerin sunumlarndadr. Eurostat format, rn dengelerinin retim kolonunu birincil (veya yerli) retimle snrlandrmaktadr ve ikincil rnlerin retimini dengenin evrim rnleri ksmna koymaktadr. Bunun, denge tablosunda herhangi bir yeniden biimlendirme gerektirmemesi gibi bir avantaj vardr. Dier bir deyile, Eurostat enerji dengesi rn dengesi ile grn asndan tamamen ayndr, fakat enerji birimi olarak ifade edilmektedir.

147

7 Enerji Dengeleri

IEA rn dengeleri, rn dengelerinin retim satrnda rapor edilen birincil ve ikincil retimi kapsamaktadr. Bunun, kullancnn retim bilgisinin iki yerde sunulduunu bilmesine gerek kalmakszn btn rnlerin ayn ekilde sunulmas gibi bir avantaj vardr. Dezavantaj, enerji dengelerini hazrlamak iin rn dengelerinin yeniden biimlendirilmesinin gerekmesidir. Enerji dengelerinin arasndaki farklar Tablo 7.1 ve Tablo 7.2de spanya iin 1999 yl zet enerji dengeleri kullanlarak anlatlmtr. Her iki uluslararas kurulu da btn rnleri gsteren enerji dengeleri hazrlamakta, fakat sunumu anlalr tutabilmek iin sadece zet dengeleri basmaktadr. Yukarda da belirtildii gibi, Eurostatn hazrlad enerji dengesi evrim ksmnn (bazen evrim matrisi olarak da adlandrlr) girdi ve kt arasnda blnd rn dengesiyle ayn formata sahiptir. evrim matrisindeki btn deerler pozitiftir. rn dengesindeki gibi, retim birincil retimle snrldr. IEA enerji dengeleri retim satrnda sadece yerli retimi (birincil retim) yanstmaktadr. kincil enerji rnlerinin retimi, ilgili evrim sanayine ait baln karsnda evrim matrisinde pozitif olarak gzkmektedir. Hem girdileri hem de rnleri kapsayan ortak tek bir evrim matrisi bulunmaktadr. Bu, girdilere negatif deer verilerek gerekletirilmitir. spanya iin verilen rneklerde, petrol rafinerilerine ham petrol girdisi (hammadde dahil) -62.44 milyon ton edeer petrol (Mtep) ve retilen ilgili petrol rnleri 62.16 Mtepdir. evrim kayplar toplam kolonunun altnda matrisin sa tarafnda gsterilmektedir ve girdi ve ktlarn cebirsel toplamdr. Bu kayp rakam rn dengelerindeki temel verinin ve enerji dengesi hazrlamak iin kullanlan evrim karlklarnn (balca sl deerler) doruluunu kontrol etmek iin olduka kullanldr. %0.5 civarnda kk kayplar rafineri ilemleri iin kabul edilebilirdir. Eer rakam bykse veya pozitifse (bir evrim kazanc), verinin kontrol edilmesi gerekmektedir. Is elektrii retimindeki evrim kayplar, sdan elektrik retme ilemi doal olarak verimsiz olduundan ok daha fazladr. Ham petrol ve rafinerilerde kullanlan hammadde iin olan ilgili Eurostat rakam 60.95 Mtep ve tm rnlerin miktar 60.50 Mtepdir. Bu durumda, evrim kayplar iki rakamn birbirinden karlmasyla elde edilmektedir (0.45 Mtep). Ayrca iki kuruluun da denge tablolar detaylarna yaklamlarnda da farkllklar vardr, bunlardan biri burada aklanacaktr. Her iki kuruluun denge tablosu, rakamlar, retilen birincil elektrik stunundan(rnein hidro) bilanonun elektrik stununa aktarmaldr. Bylece kullanm dier btn elektrikle birlikte tketim sektrne gre hesaplanabilir. Birincil elektrik bir kere ulusal iletim sistemine girerse, btn dier kaynaklardan retilen elektrikten ayrt edilemez hale gelir. Genellikle hangi tketicilerin birincil elektrik arz ettiini sylemek mmkn deildir. IEA birincil elektrii evrim matrisine eksi iaretle girdi olarak girerek transfer etmektedir ve ayn miktar elektrik kolonunda toplam elektrik retimine dahil edilmektedir. spanya iin verilen rnekte, hidro kolonunda gsterilen retilen hidroelektrik (1.97 Mtep) evrim sektrnde -1.97 olarak gsterilmitir ve 15.30 Mtep lik toplam elektrik retimi 1.97 Mtep lik birincil elektrii ierecektir.

148

Enerji Dengeleri

Eurostat ayn transferi yapmak iin transfer kolonunu kullanmaktadr. -1 966 ktep lik miktar hidro kolonunun transfer satrnda gsterilecektir ve +1 966 ayn ekilde transfer edilmi herhangi bir dier birincil elektrikle birlikte elektrik kolonunun transfer satrnda grnecektir (bu rnekte, rzgar santrallerinden 236 ktep). Transfer mevcut olan toplam elektrie katlacaktr ve kullanm tketim rakamlarna dahil edilecektir.

149

7 Enerji Dengeleri

Tablo 7.1
1000 tep Eurostat Birincil retim Geri kazanlan rnler thalat Stok deiimi hracat

Tablo 7.1. spanya in Eurostat Enerji Dengesi, 1999

spanya in Eurostat Enerji Dengesi, 1999

Ta km 7005 8 12061 -385 18688 18314 15786 45 2418 Patent yak. Kok km 82 10 261 -169 459 459 1587 Top linyit 1561 12 1573 1510 Linyit briketi Katran benzol Ham petrol 297 57665 480 58422 58410 58410 2539 Rafin. girdileri 876 67 945 2639 Hayvn. rn toplam 16446 -926 6855 5823 2842 5145 3379 1602 164 60501 Rafin. gaz 1864 LPG 1381 -29 133 1220 22 22 1743 Benzin 931 130 1694 -833 9918 Keros. Jet yakt 436 -27 257 152 4386 Tiner 2160 40 1610 590 142 142 3260 -

rnler toplam 30305 83 101063 -1506 7653 5823 117469 105468 21688 4545 15181 2418 459 164 60949 78574 7947 2544

hrakiye(Uluslararas gemiler) BRT TKETM evrim girdisi Kamusal termik santraller Otoprodktr termik santraller Nkleer enerji santralleri Patent yakt ve briket tesisleri Kok kmr tesisleri Yksek frn tesisleri Gaz ileri tesisleri Rafineriler Blgesel stma santralleri evrim rnleri Kamusal termik santraller Otoprodktr termik santraller Nkleer enerji santralleri Patent yakt ve briket tesisleri Kok kmr tesisleri Yksek frn tesisleri Gaz ileri tesisleri Rafineriler Blgesel stma santralleri Takaslar ve transferler, geri dnler rnler aras transferler Transfer edilmi rnler Petrokimya sanayinden geri dnler Enerji dalndaki tketim Datm kayplar NHA TKETM N MEVCUT OLAN Nihai enerji d tketim Kimya sanayi Dier sektrler Nihai enerji tketimi Sanayi Demir-elik sanayi Demir d sanayi Kimya sanayi Cam, porselen, yap malzemesi sanayi Maden karma sanayi Yiyecek, iecek, ttn sanayi Tekstil, deri ve konfeksiyon Kat ve bask Mhendislik&dier metal sanayi Dier sanayi Ulatrma Demiryolu Karayolu Havayolu lke ii denizcilik Hane halk, ticaret, kamu, vb. Hanehalk Tarm statistiksel fark

5080 1959 458 30 60501 258 -201 480 -1 5854 1933 83046 8436 5347 3089 74297 22369 3681 1090 3224 5279 335 2282 1059 2114 1683 1616 31890 792 25307 4208 1584 20038 11794 2192 312

5 369 738 587 389 4 45 145 1 3 3 151 141 -368

1587 959 959 959 881 41 15 5 17 0

63 63

12 11 11 1

1594 1583 30 0 0

60501 -1334 -199 -1103 -32 4288 52576 8107 5018 3089 43862 5170 370 140 749 1964 125 578 182 304 361 397 31573 485 25297 4208 1584 7110 3953 1712 616

1864 64 64 1929 0 -

1743 -152 -152 2788 2784 427 38 11 224 27 7 35 3 27 41 13 82 82 2274 1989 77 4

9918 117 117 9402 9393 9393 9383 11 8

4388 -317 -317 4222 4207 4198 4198 9 9 15

3260 1081 1113 -32 4789 4493 4493 -

296

150

Enerji Dengeleri

Tablo 7.1
Dizel-oil Artk fuel-oil 2135 -355 1338 4653 -4210 4618 3157 1462 13496 13496 -149 -149 2061 2457 2468 1779 119 105 356 192 43 306 97 244 115 202 220 220 469 86 60 -11

Tablo 7.1. spanya in Eurostat Enerji Dengesi, 1999 (devam)

spanya in Eurostat Enerji Dengesi, 1999 (devam)

1000 tep Doal gaz 131 13903 -744 13289 2963 576 2387 18 245 10063 322 322 9740 7368 676 131 1461 2284 77 749 527 829 559 76 10 10 2362 1752 81 0 Tretilm i gazlar 372 291 80 860 372 458 30 226 262 7 7 255 255 225 30 21 0 Nkleer s 15181 15181 15181 15181 Toplam yenilene bilir enerji 6130 6130 501 145 355 -2203 -2203 3426 3426 1401 13 130 284 507 487 2025 2020 5 0 Gne ss 28 28 28 28 28 28 1 Jeoterm al enerji 5 5 5 5 5 Biyoktl e 3894 3894 501 145 355 3394 1401 13 130 507 487 19921992 0 Rzgar Hidro Dier yaktlar 75 75 75 75 Tretilm i s 74 74 74 74 23 7 6 38 Elektrik enerjisi 1026 537 492 15552 7947 2544 5080 2202 2202 1317 1687 15241 15241 6574 1141 774 918 756 132 658 344 471 742 638 307 307 8361 3907 394 0

Di. Pet. r. 358 -57 389 11 -11 1721 1721 -550 553 -1103 114 1046 776 525 251 270

9819 -572 737 1159 4351 363 222 140 20578 20578 -1497 -1497 72 22998 22965 935 51 24 86 57 76 237 81 33 106 182 17681 485 15832 1364 4349 1874 1586 33

236 236 -236 -236 -

1966 1966 -1966 -1966 -

151

7 Enerji Dengeleri

Tablo7.2. spanya in IEA Enerji IEA Enerji Dengesi, 1999 spanya in Dengesi, 1999 Tablo 7.2
ARZ VE TKETM (100000 tep) retim thalat hracat Uluslararas hrakiye Stok deiimleri TBEA Transferler statistiksel farklar Elektrik santralleri CHP santralleri Is santralleri Gazhane gaz tesisleri Petrol rafinerileri Kmr evrimi Svlatrma santralleri Dier evrimler tketim Datm kayplar Toplam Nihai Tketim SANAY SEKTR Demir ve elik Kimyasal ve petrokimyasal Hammadde Demir d metaller Metalik olmayan mineraller Ulatrma ekipman Makinalar Madencilik ve ta ocakl Yiyecek ve ttn Kat, kat hamuru ve bask Odun ve odun rnleri naat Tekstil ve deri Tanmlanmam ULATIRMA Uluslararas sivil havaclk Yerli havaclk Karayolu Demiryolu Boru hatt lke ii denizcilik Tanmlanmam DER SEKTRLER Tarm Ticaret ve kamu hizmetleri Konutlar Tanmlanmam ENERJ DII KULLANIM Sanayi /evrim/enerji Ulatrma Dier sektrler retilen elektrikGWh Elektrik santralleri CHP santralleri retilen s-TJ CHP santralleri Is santralleri Kmr 8.60 11.30 -0.28 -0.36 19.26 -0.35 -16.27 -0.04 -1.05 e -0.23 1.32 1.17 0.89e 0.06 0.05 0.15 0.02 0.00 0.01 0.00 0.14 0.01 0.13 0.01 0.01 75436 75071 365 Ham petrol 0.30 60.01 0.54 60.85 -1.56 -62.44 0.03 0.01 0.01 0.01 Petrol rnleri 16.85 -5.88 -0.97 2.91 -1.52 -0.74 -3.44 -1.58 -0.14e 62.16 -0.03 -4.27 53.37 9.78 0.37 5.35 4.60 0.14 1.94 0.13 0.23 0.13 0.59 0.31 0.04 0.11 0.18 0.25 32.33 2.62 1.75 25.86 0.50 1.62 7.28 1.75 1.47 4.06 3.97 3.64 0.31 0.02 24445 14541 9904 320 320 Doal gaz 0.13 13.90 -7.09 -0.74 13.29 -0.59 -2.37 0.03 -0.02 -0.25 10.09 7.69 0.68 1.78 0.43 0.13 2.28 0.35 0.21 0.08 0.75 0.83 0.07 0.00 0.53 0.01 0.01 0.01 2.39 0.08 0.54 1.77 19058 2643 16415 2205 2205 Nkleer 15.34 15.34 -15.34 58852 58852 Hidro 1.97 -1.97 -1.97 22863 22863 0.03 -0.00 0.00 0.00 0.03 0.00 0.02 0.01 2761 2761 Jeotermal Gne vb. 0.27 0.27 -0.24 4.08 -0.28 -0.75e -0.00e 3.04 1.02 0.08e 0.94 e 2.02 0.00e 2.00e 0.02e 2902e 1161 1741e 576 576 Yanc yenilenebilirleratklar 4.08e Elektrik 1.03 -0.54 0.49 15.30 2.44e -1.71 15.24 6.57 1.14 0.92 0.77 0.76 0.28 0.46 0.13 0.66 0.47 0.12 0.11 0.34 0.40 0.31 0.21 0.10 8.36 0.39 3.87 3.91 0.19 Is 0.07 0.07 0.07 0.02 0.01 0.01 0.04 Toplam 30.70 103.09 -7.90 -5.88 -1.54 118.46 0.05 -1.08 -22.82 -2.22 -0.11 -0.27 -1.05 -0.00 -5.81 -1.96 83.18 26.33 3.08 8.15 5.03 1.09 5.21 0.76 0.93 0.34 2.01 1.61 0.23 0.22 1.06 1.65 32.65 2.62 1.75 25.87 0.70 1.62 0.10 20.23 2.23 5.91 11.88 0.21 3.97 3.65 0.31 0.02 206317 177892 28425 3101 3101 -

t: tahmin

152

Ek 1
Yakt Dnm ve Enerji retim Sreleri
Elektrik ve Is retimi
Santral tipleri
Yllk anketler elektrik ve s reten santralleri gruba ayrr: Sadece elektrik retimi yapan santraller- sadece elektrik retenler; sadece s retimi yapan santraller-sadece s retenler; ve hem s hem de elektrik retimi yapan birleik s ve elektrik santralleri (CHP)- birleik bir ilemle hem s hem de elektrik retenler. Elektrik ve s salamak iin en yaygn kullanlan teknik sreler aada Elektrik ve Is retim Sreleri blmnde aklanmtr.

Sadece elektrik retimi yapan santraller

Is kayna olmadan retilen elektriin byk bir ksm trbinler tarafndan altrlan, yanc yaktlardan (atklar dahil) veya nkleer sdan retilen buharla yrtlen alternatrlerden elde edilir. Daha kk olan ve sadece elektrik retimi yapan santraller ayrca gaz trbinlerini ve iten yanmal motorlar kullanrlar. Ayrca, trbinleri altrmak iin jeotermal buhar ve/veya scak su dorudan kullanlabilecei gibi, yeterli kalitede (scaklk ve basn ynnden) buhar elde edilebilmesi iin bu jeotermal buhar ve/veya su fosil yaktlar kullanlarak stlr. Hidro, rzgar, gel-git ve dalga gc santralleri de alternatrleri altrmak iin trbinleri kullanr ve sadece elektrik retimi yapan santraller kategorisinde yer alrlar. Trbinden geen kaynan (su veya rzgar) kinetik enerjisi trbini altrr ve alternatr dndrr.

Sadece s retimi yapan santraller

Is tketicilere boru hatt ebekesiyle veya sadece o binaya hizmet eden, binann iine veya yaknna kurulan kazanlar araclyla ulatrlr. Btn durumlarda, s tketiciye konaklama giderleri araclyla direkt veya dolayl deme ile satlr. Bir santralin yerel veya blgesel ebeke kullanmakszn sadece bir binann veya birka binann ihtiyacn karlamasnn planland yerlerde, s arz ankette hari tutulmaldr. Bu enerji kullanm, kazanl santraller iin yakt arz istatistiklerinde tutulur. Is santrallerinin ou yanc yakt veya jeotermal s kullanlan basit kazanlara dayanmaktadr. Hidroelektriin ok olduu baz lkelerde, elektrikli s kazanlar araclyla buhar salanmas ekonomik olabilir. Jeotermal s, mevcut olan yerlerde, ya karld gibi ya da jeotermal aka s eklemek iin yakt yakmak suretiyle ykselterek kullanlr.

153

E Ek 1

Birleik s ve elektrik santralleri (CHP)

Kojenerasyon olarak da bilinen birleik s ve elektrik birimleri, retim ekipmanlarnn bir veya birka parasndan s ve elektriin e zamanl arzn salamaktadr. ki retim aygtnn kullanld yerlerde, bu aygtlar birinci aygttan retilen snn ikinci aygt iin enerji girdisi olarak hizmet etmesi eklinde eletirilmitir. Eer bir birleik s ve elektrik santralinde (CHP) s retimi kesilirse ve sadece elektrik retilirse, sadece elektrik retimi yapan birim haline gelir ve bu ekilde rapor edilmelidir. Birleik s ve elektrik santralinin (CHP) bir biriminde retilen elektriin birleik s ve elektrik santralinde retilen elektrik olarak snflandrld iletim koullar hala Avrupa Eurostat tarafndan sadece birleik s ve elektrik santrali iletiminin dahil edildiini garanti etmek iin yeniden gzden geirilmektedir. Bu yzden, istatistikiler bu faaliyetin rapor edilmesini etkileyen tanmlarn yakn gelecekte gelimesini ummaktadrlar. Birleik s ve elektrik santralleri (CHP) be tipe ayrlabilir: kar basn, ara buhar alma, gaz trbini s geri kazanm, kombine evrim s geri kazanm ve pistonlu motorlu elektrik santralleri.

Kar basnl elektrik santrali

Kar banl elektrik santralleri olarak adlandrlan en basit kojenarasyon enerji santralleri CHP elektriinin buhar trbinlerinde retildii ve trbindeki buhara sarf edilen geri basncn, trbinden kan buharn scakln koruduu santrallerdir. Daha sonra buhar, ilem buhar ve blgesel stma iin kullanlr. Geri basnl trbin-s konfigrasyonu salayan buhar kazan, kat, sv ve gaz halindeki yaktlar iin tasarlanabilir (ekil A1.1e baknz).

Ara buhar almal elektrik santrali

Youmal elektrik santrali genellikle sadece elektrik retmektedir. Fakat, ara buhar almal elektrik santrallerinde, buharn bir ksm trbinden karlr. karlan buhar daha sonra ilem buhar olarak veya blgesel stma salamak iin kullanlr. Ara buhar almal trbin-s konfigrasyonu salayan buhar kazan kat, sv ve gaz halindeki yaktlar iin tasarlanabilir (ekil A1.2e baknz).

Gaz trbinli s geri kazanm santrali

Gaz trbinli s geri kazanm santrallerinde, fosil yakt trbinde yaklr ve trbinde bulunan scak gazhane gaz, s geri kazanm kazanna ynlendirilir. Birok durumda, doal gaz, petrol veya bu yaktlarn bir kombinasyonu trbini atelemek iin kullanlr. Gaz trbinleri gazlam kat ve sv yaktlarla atelenebilir, fakat trbinin yaknlarna uygun bir gazlatrma tesisinin yerletirilmesi gerekir (ekil A1.3e baknz).

Kombine evrim s geri kazanm santrali

Son zamanlarda, bir veya birden fazla gaz trbini, s geri kazanm kazanlar ve bir buhar trbininden oluan doal gaz yakmal kombine evrim s kazanm santralleri olduka yaygn hale gelmitir.

154

Ek 1

Pistonlu motorlu elektrik santrali

Gaz trbini yerine, baz uygulamalarda hem s hem de elektrik retmek iin buhar trbinine buhar sa layan dizel motoru gibi bir pistonlu motor s geri kazan m kazan yla birle tirilebilir. Elektrik ve s sa lamak iin en yayg n teknik i lemler a a daki blmde anlat lmaktad r. Birle ik Is ve Elektrik Santrallerindeki (CHP) Tipik Parametreler Bir birle ik s ve elektrik santralinin (CHP) performans n tan mlamak iin kullan lan birka parametre vard r. Toplam verimlilik, sistem taraf ndan da t lan toplam enerjinin sistem taraf ndan tketilen enerjiye oran olarak tan mlanmaktad r. E er Hm santral taraf ndan tketilen yak t , H ve E ise s ras yla santral taraf ndan sa lanan kullan labilir s ve elektri i belirtirse, toplam enerji verimlili i, U: U= ( H + E ) / Hm Elektrik retiminin verimi, elektrik retimi iin kullan lan s miktar n n tahmin edilmesi iin bir yntem gerektirmektedir. Kullan lan yntem Ecabert Yntemi olarak bilinmektedir. ncelikle, retilen kullan labilir s , H, kazan verimlili ine (Rc) blnerek girdi e leni ine evirilir (bu ya kazan verimlili inin birle ik s ve elektrik santrali (CHP) sistemiyle veya geleneksel kazanla yer de i tirilmesi anlam na da gelir). Bylece: Hc= H / Rc Daha sonra, elektrik retimine tahsis edilen s (He): He= Hm - Hc Bu, Henin kullan labilir s n n girdi e leni inin kar lmas ndan sonra geriye kalan s oldu u anlam na gelir. Bu yzden Elektrik retiminde kasdedilen verimlilik: Re= E/ He Bu verimlili in yukar da sz edilen ikame kazan n verimlili ine ba l oldu una dikkat ediniz. Elektrik retimiyle ba da t r lan zel tketim: Cse= 1 / Re Enerji tasarrufu indeksi (S) tasarruf edilen enerji miktar n ler, nk elektrik retmek iin verimlili i (Rp) olan konvansiyonel bir elektrik santrali kullan lmam t r. S = (E/Rp) [ Hm ( H / Rc) ]

Elektrik ve s retim sreleri

Buhar trbinleri
Teknolojinin birle ik s ve elektrik santralleri (CHP) uygulamalar nda pistonlu motorlar ve yanma trbinleri kullan labilecek bir noktaya gelecek kadar geli mesine ra men, buhar trbinli santraller s ve elektri in birle ik retimi iin kullan lan en yayg n tip olmaya devam etmektedir. Bir buhar birimi, geri bas nl , yo u mal veya birle ik (yo u ma+ karma) buhar trbininden geen a r - s l buhar retimi iin uygun bir kazan iermektedir.

155

E Ek 1

Youmal trbinler
Youmal trbinler genellikle sadece elektrik reten geleneksel enerji santrallerinde kullanlmaktadr. Kazanda retilen yksek basnl, ar-sl buhar genleip souduu bir trbinden geirilir. Buharn genlemesiyle aa kan kinetik enerji, trbin kanatlarn ve alternatr dndrr, bylece elektrik retilir. Eer elektrik retimi maksimize edilecekse, mmkn olan en dk basn ve s tketimine ulalmas beklenir. Dk s tketimi trbini terk eden buhardan kk miktarda kullanlabilir enerji salar ve kalan s genellikle suyun veya havann soutulmas iin harcanr.

Kar basnl elektrik santralleri

Kar basnl elektrik santrallerinde (ekil A1.1), ama elektrik retimini maksimize etmek deil, bir sanayi ileminin veya blgesel stma ann s talebini karlamaktr. Artk buharn enerji ierii ncelikle onun basncna baldr ve basnc deitirerek kar basnl bir trbinin s-enerji orann kontrol etmek mmkndr. Artan kar basn s retimi lehine elektrik retimini drmektedir. Is retiminin artt durumda orta seviyedeki bir basnta trbinden buhar karmak bazen mmkn olabilir.
ekil A1.1 Kar Basnl Elektrik Santralleri

ekil A1.1 Kar Basnl Elektrik Santralleri ekil A1.1 Kar Basnl Elektrik Santralleri
Taze Buhar Elektrik

..

Hava Kazan Duman Yakt Geri Basn Buhar Buhar Trbini

Jeneratr

lenmi Buhar ve/veya Blgesel Istma

Scak suyun gerektii durumlarda, tipik olarak ehrin blgesel stlmas durumunda, trbinlerdeki artk buhar blgesel scak su ana giden su tarafndan snn karld scak kondansatrde younlatrlr. Bir kar basn trbininin toplam elektrik retimi, tamamyla birleik s ve elektrik santrali (CHP) retimi olarak dnlebilir. Kar basn trbinleri, sanayide birleik s ve elektrik santralleri (CHP) retiminde en yaygn olarak kullanlan tiptir. Bunlar her eit kat, gaz ve sv yaktlar iin kullanlabilir. Piyasada mevcut olan byklklerine gre seilen iten yanmal motorlar ve gaz trbinlerinden farkl olarak, buhar trbinleri ile snrlar dahilinde santralinin g talebi iin zel planlamalar yapmak mmkndr. Kar basn buhar trbin birimleri %90lara varan ve bazen bu deeri aan yksek scaklk verimlilii ile karakterize edilmitir. Elektrik retiminin verimlilii genellikle %15 ila %25 aralndadr.

156

Ek 1

Ara buhar almal trbinler

Bir trbindeki artk buhar dk basnta tamamyla younlarsa, kullanlabilir s retilemez. Fakat, orta seviyedeki bir basnta trbinden buhar retilebilir. Birleik s ve elektrik santrallerinde (CHP) ilevsel saylabilmesi iin, youmal buhar trbinlerinin buhar karma becerisinin olmas gerekmektedir. Bu tip birimde, buharn bir ksm balang safhalarnda trbindeki aktan retilirken, dk scaklk ve basnta buharn kalan ksm trbinden geerken tamamyla genleir. Ara buhar almal buhar trbinlerinin scaklk verimlilii kar basnl santrallerdeki kadar yksek deildir, nk artk buharn iindeki btn enerji karlmaz. Bunun bir ksm (%10 ila %20) kondansatrde kaybedilir. Is kararak younlaan buhar santrallerinin elektrik retim verimlilii, retilen snn miktarna baldr. Tamamyla younlaan durumda, kullanlabilir s retilmediinde, verimlilik %40 gibi yksek bir oranda olabilir. Endstriyel uygulamalarda, ara buhar almal trbinler yksek elektrik yklerinin deiken s gerekliliiyle birletii yerlerde kullanlmaktadr. Ara buhar almal trbinler ilem ve blgesel stma iin buhar retimlerinin ayarlanmasnda olduka esnektir. Kart ekilde, geleneksel kar basnl trbinler scaklk yknde kk deiiklikler olduu zamanlarda kullanlrlar. Ara buhar almal trbinler genellikle byk elektrik santrallerinde kullanlmaktadr. Bu zellikle, k aylarnda elektrik ve blgesel stma retilen ve yaz aylarnda tamamyla youma modunda iletilerek sadece elektrik retilen Kuzey Avrupa iin geerli bir durumdur. Youan enerji olarak adlandrlan bu elektrik, birleik s ve elektrik santralleri (CHP) retimi olarak dnlmemektedir.
ekil A1.2 Ara Buhar Almal Buhar Trbini

ekil A1.2 Ara Buhar Almal Buhar Trbini ekil A1.2 Ara Buhar Almal Buhar Trbini
Elektrik

..

Hava Kazan Yakt Duman

Buhar Azaltma stasyonu

Buhar Trbini

Jeneratr

lenmi Is

Kondansatr

Besleme Su Tank

157

E Ek 1

Youan elektrik terimi bazen, retimin kojenerasyonla elektrik ve s retimi iin kullanlan termik enerjinin e zamanl iletmesinin tanmn salayamad zamanlarda, dier evrimlerdeki elektrik retimi iin kullanlmaktadr. zellikle, buhar trbinlerinde, buharn ok kk bir ksm bile younlasa, artk-s miktarna karlk gelen elektrik miktar birleik s ve elektrik santrallerinin (CHP) retimi olarak dnlmemelidir. Buharl elektrik santrallerinde, kar basnl ve youmal birimlerde, genellikle bir miktar buhar s retimi iin trbinden gemeden nce kartlabilir. Bu karma ilemi buhar azaltma santralleri olarak adlandrlan yerlerde yaplmaktadr. Bu yntemle elde edilen s birleik s ve elektrik santrali (CHP) ss deildir, nk buhar trbinlerden gememektedir ve azaltlan buharn termik enerjisi elektrik retimi iin kullanlmamaktadr. nceki iki tip birleik s ve elektrik santrali (CHP) arasndaki ilk karlatrma aadaki sonular ortaya koymutur:
x

Kar basnl trbin, byk miktarlarda dk maliyetli termik enerji salar fakat buna oranla daha az elektrik salamaktadr ve s/g oranndaki byk deiikliklere kolaylkla uyarlanamamaktadr. Ara buhar almal trbin, yk arttka dk enerji verimlilii maliyetlerinde s veya enerji talebine annda , uyarlanabilmektedir. Bu, kondansatre daha fazla buhar gittike retimin birim maliyetinin artt anlamna gelmektedir.

Is geri kazanml gaz trbini

Seri retilen gaz trbinleri byklk olarak birka yz kW tan 100 MWa kadar deimektedir. Tasarm da havaclk motorlarndan tretilen basit trbinlerden karmak aletlere ve trbin kanat dizaynlarna sahip ar i makinelerine kadar eitlilik gstermektedir. Daha gelimi tasarm zellikleri, sistemin verimliliinin daha yksek olmasn salar. Yanmal trbinlerin termal verimlilii %17den %33e kadar deiebilir. Gaz trbinleri bamsz enerji reten birimler olarak kullanlabilir veya buhar birimleriyle ve iten yanmal motorlarla birletirilebilir. Gaz ve sv haldeki yaktlar, yanmann olduu ve yksek basnl havann bulunduu zel odalara enjekte edilir. Scak gaz genleince trbinden geer ve artk gazlar s retimi iin kullanlr. Gaz trbinlerindeki artk gazn scakl 400C ve 600C arasnda deimektedir, bu da geri kazanlan snn scak su, endstriyel ar-sl buhar ve buhar trbininde elektrik retmek iin kullanlan buhar iin iletilmesini mmkn klmaktadr. retilebilen buharn zellikleri dorudan artk gazlarn scaklyla alakaldr. Maksimum ynerge deerleri, tipik bir gaz trbininden direkt geri kazanm iin 480 C ve 65 bardr. Gaz trbinlerinden geri kazanlan snn neredeyse tamamnn kendi artk gaznda younlamas nedeniyle, termik geri kazanm sadece bir tek s deitiriciyle snrldr. Bu iletim basitliine ramen, ierilen gazn hacmi nedeniyle deitiricinin byk olmas gerekmektedir. Artk gaz aknn termik kalitesinin yksek olmas sebebiyle, byk miktarda snn geri kazanmna katkda bulunmaktadr. Kullanc ve makine snrlamalarna ramen, gaz trbinli birleik s ve elektrik santralleri (CHP) ile %75 - %80 arasnda deien toplam termik verimlilie ulamak mmkndr.

158

Ek 1

ekil A1.3. Is GeriIs Geri Kazanml Kazanml Gaz Trbini ekil A1.3

Gaz Trbini
Blgesel Istma ve/veya lenmi Buhar

Ekzoz Gaz

Is Yeniden Kazanm Kazan

Hava

Yakt

Ek Ateleme

Elektrik

Gaz Trbini

Jeneratr

Gaz trbinlerinden artk akn kendine has bir zellii, oksijenin younluunun arlk itibariyle %16 ile %17 civarnda kalmasdr. Bu ateleme sonrasna (hava eklenmeden artk aka (yanmadan sonra) tamamlayc yakt enjekte edilmesi) izin verir. Sonu, artk gazn termik kalitesinin ve s geri kazanmnn daha fazla ykseltilmesidir. Bu yaklamla ulalabilen termik verimlilik %100e yaklamaktadr, nk s geri kazanm kazanndan nce kaybedilen s pratik olarak sfrdr. Fakat, ateleme sonras ile retilen snn birleik s ve elektrik santrallerinde (CHP) retilen s olmad ve hem yakt girdisinin hem de s retiminin sadece s sistemi olarak dnlmesi gerektiine dikkat edilmelidir. Gaz trbinleri s geri kazanm sistemlerinin tm veya bir ksm atlanarak iletilebilir. Bu durumda, artk gazlarda geriye kalan termik enerji s retimi iin kullanlmamaktadr ve atlanan artk gazlara ait elektrik retimi birleik s ve elektrik santrali (CHP) retimi olarak deil younlaan enerji olarak dnlmektedir. Basit bir tek gaz trbini biriminin elektrik retim verimlilii younlaan buhar birimininkinden tipik olarak dktr. Fakat, basit bir gaz trbinli elektrik santralinin kW bana den yapm maliyeti greceli olarak makuldr ve gnmzde younlaan buhar biriminin maliyetinin sadece bir ksmdr. Bu yzden, tek bana gaz trbin birimleri genellikle puant yk durumlarndaki elektrik ihtiyacnn salanmas iin kullanlmaktadr, nk ekonomik olarak kurulabilirler ve hzl bir ekilde iletime geirilebilirler.

Pistonlu iten yanmal motorlar

Birleik s ve elektrik santralleri (CHP) uygulamalarnda kullanlan pistonlu motorlar byklk olarak birka kWdan (genellikle otomobil motorlar) 20MWa kadar deimektedir. ounlukla kojenerasyon iin kullanlan pistonlu motorlar aka iki farkl kategoriye ayrlmaktadr: x x Motorin veya (800 ile 1000 kWn zerindeki byklkler iin) ar fuel-oil kullanlan dizel evrim motorlar. Yakacak gaz (doal gaz, biyogaz, vb.) kullanan drt zamanl gaz motorlar
159

E Ek 1

Bu iki kategori arasndaki temel fark atelemede (drt zamanl motorlarda kvlcm atelemesi vardr), elektrik verimliliinde ve artk gazlara braklan sdadr.

ekil A1.4 ten Yanmal Motorlar ekil A1.4 Pistonlu Pistonlu ten Yanmal Motorlar ekil A1.4 Pistonlu ten Yanmal Motorlar
Ekzoz Gaz

..

Is Yeniden Kazanm Kazan

Elektrik Hava Motor Yakt Blgesel Istma

Jeneratr

Hava

Dizel-evrim pistonlu motorlarn nemli bir zellii elektrik retimindeki yksek verimlilikleridir. Bu, kk ve byk boyutlar Yalama Ya Soutucu %41 arasnda iin srasyla %35 ile Motor Su Soutucu deimektedir. Is, artk gazn, souk suyun, yalaycnn ve ar gl motorlarda kompresrde Dizel-evrim pistonlu motorlarn nemli bir zellii elektrik retimindeki yksek glendirilmi havann iletilmesiyle geri kazanlr. verimlilikleridir. Bu, kk ve byk boyutlar iin srasyla %35 ile %41 arasnda deimektedir. ten yanmal motorlu sistemlerde, geri kazanlan snn bir kalite aral vardr. Isnn %50si yksek scakla suyun, yalaycnn ve sahip olup motorlarda gazlarndan Is, artk gazn, souk ve yksek termal deere ar gl motorun artkkompresrde geri kazanlmaktadr. iletilmesiyle geri ise, yalayclar ve souk su gibi dk termal glendirilmi havann Dk scaklklar kazanlr. deere sahip dier kaynaklarla nitelendirilmektedirler. Byk ve orta boyuttaki jeneratrler, scak ve ok scak su salayabilir, hatta dk basnl buhar vardr. Isnn ten yanmal motorlu sistemlerde, geri kazanlan snn bir kalite aral (6-7 bar) bile retebilirler. Kk dizellerle, ortalama deere sahip 90Cdeki scak su retimi ile %50si yksek scakla ve yksek termal geri kazanm olup motorun artk gazlarndan snrldr. geri kazanlmaktadr. Dk scaklklar ise, yalayclar ve souk su gibi dk termal deere sahip dier kaynaklarla nitelendirilmektedirler. Byk ve orta boyuttaki ten yanmal motorlar scak baz evrimlerle rnein buhar veya gaz trbinleriyle jeneratrler, scak ve ok dier su salayabilir, hatta dk basnl buhar (6-7 bar) bile birletirilebilir, ayrca birok ortalama geri kazanm 90Cdeki scak hastanelerde, retebilirler. Kk dizellerle,deiik uygulamas bulunmaktadr. Bunlar su retimi ile nkleer snrldr.enerji santrallerinde vb. stok kapasiteleriyle olduka poplerdir ve ayrca sradan enerji retiminde de kullanlmaktadrlar. Gaz halindeki ve geleneksel sv yaktlar iten yanmal motorlarda kullanlabilmektedirler. ten yanmal motorlar dier baz evrimlerle rnein buhar veya gaz trbinleriyle birletirilebilir, ayrca birok deiik uygulamas bulunmaktadr. Bunlar hastanelerde, nkleer enerji santrallerinde vb. stok kapasiteleriyle olduka poplerdir ve ayrca sradan enerji retiminde de kullanlmaktadrlar. Gaz halindeki ve geleneksel sv yaktlar iten yanmal motorlarda kullanlabilmektedirler.

160

Ek 1

Kojenerasyonda kombine gaz/buhar evrimi

Gnmzde, kombine evrim tesisleri genellikle birinin ardnda dieri eklinde en azndan iki tip sistemle yaplandrlmaktadr, bylece birinci sistemdeki artk s ikinci sistem tarafndan iletilebilir. Esas itibariyle, bu evrimlerin herhangi bir kombinasyonu mmkndr, fakat en yaygn olan geleneksel buhar sistemi tarafndan izlenen bir gaz trbinli sistemdir.
ekil ekilA1.5 Kojenerasyonda Kombine Gaz/Buhar evrimi A1.5 Kojenerasyonda Kombine Gaz/Buhar evrimi ekil A1.5 Kojenerasyonda Kombine Gaz/Buhar evrimi
Ekzoz Gaz Besleme Su Tank Ekzoz Gaz Besleme Su Pompas Is Yeniden Kazanm Kazan

..

Is Yeniden Kazanm Kazan Hava Yakt

Hava Yakt

Elektrik Elektrik

Elektrik

J
Gaz Trbini Jeneratr Buhar Trbini

J
Jeneratr Gaz Trbini

J
Jeneratr

Blgesel Istma

Bylece, gaz trbinindeki artk gazlardan elde edilen s buhar sistemine termik enerji salar. Yukarda da bahsedildii gibi, bu gazlardaki s ateleme-sonras olarak adlandrlan bir uygulama olan scak gaza ek birincil enerji (yakt) enjekte edilmesiyle ykseltilebilir. Eer buhar s karmakszn tam olarak younlaan bir trse, btn sistem tarafndan retilen elektrik birleik s ve elektrik santralleri (CHP) retimi olarak dnlmez. Fakat, eer buhar sisteminin s karm kabiliyeti varsa, s ilem veya blgesel stma iin geri kazanldnda, gaz trbinli sistemle ve buhar sistemiyle retilen elektrik birleik s ve elektrik santralleri (CHP) enerjisi olarak dnlmektedir. Bu tip bir santral, birincil enerjiyi s ve elektrik enerjisine evirirken yksek termal verimlilie ulaabilir, nk btn sistemde sadece elektrik retimi yapan ou modern buhar ve gaz trbinli sistemlerde ulalan 550C ile 600C civarndaki deiimle karlatrldnda 1000 Cye yakn gerek scaklk deiimi meydana gelmektedir. Byk birimlerle elektrik blmnn termik verimlilii %50lere yaklamakta ve bu deeri geebilmektedir. Bu sistemin yarar dier artlarda kaybolacak artk snn tamamen kullanlma olanadr. Son zamanlarda, kombine gaz/buhar evrimi zellikle sanayinin baz sektrlerinde ve ayrca orta ve orta-kk lekli enerji sektrnde olmak zere geni apta benimsenmitir. Verimli ve kendini kantlam gaz trbinlerinin artan eriilebilirlii bu teknolojinin daha fazla yaygnlatrlmasn tevik edecektir.
161

E Ek 1

Hidroelektrik retimi
Akan suyun bir elektrik jeneratrne bal zel olarak tasarlanm bir trbinden gemesine izin verilerek, akan sudaki enerji elektrie dntrlmektedir. Su, trbinleri desteklemek iin ina edilen rezervuardan alnabilmektedir. Bu santraller genellikle byk retim birimleridir. Kk hidroelektrik santraller nehirlerdeki doal aktan yararlanrlar.

Pompajl biriktirme
Hidroelektrik ayn zamanda bir nehirden veya glden dk seviyelerde su pompalanarak doldurulan zel rezervuarlardan elde edilen aktan retilebilmektedir. Pompajl depolamal santrallerde elektrik (ulusal ebekeden alnan), talebin minimum olduu zamanlarda (genellikle geceleri) suyu rezervuara pompalamak iin, elektrik retiminin snr maliyetinin daha yksek olduu ve elektrik talebinin maksimum olduu zamanlarda ise suyu serbest brakmak iin kullanlmaktadr. Suyu daha yksek rezervuarlara pompalamak iin kullanlan elektrikten daha az miktarda elektrik retilmektedir. Fakat, ayn miktarda elektrii retmek iin daha az verimli termik enerji santralleri kullanmayarak kanlan maliyetlerin pompajl depolama prosedrndeki maliyetleri at durumlarda bu prosedr daha ekonomik olmaktadr. Enerji dengelerinde pompajl depolamal elektrik retiminin dahil edilmesi iin uygulanan yntem Blm 7 Ksm 3de ele alnmtr.

Is pompalar
Is pompalar sy souk kaynaktan daha scak bir kaynaa transfer eden gerelerdir ve bir binann dndaki sy, ieriyi stmak amacyla ieri ekmek iin kullanlmaktadr. Bu gereler genellikle elektrikle altrlmaktadrlar ve stma iin verimli bir yntem salamaktadrlar. Fakat, ok yaygn olarak kullanlmamakla birlikte ulusal enerji ihtiyacna ok kk bir miktar katkda bulunmaktadrlar. Bir s pompasndan retilen s, souk kaynaktan karlan sy ve pompalar altrmak iin kullanlan elektrie edeer sy da iermektedir. Is pompasnn sy doal bir kaynaktan ald durumlarda (rnein evredeki hava veya yeralt suyu) s retimi birincil sy ve ikincil sy iermektedir.

Petrol rn malat
Artma
Ham petrol ve doal gaz birok farkl hidrokarbonun ve kk miktarlarda katknn karmdr. Bu hammaddelerin bileimi kaynaklarna bal olarak byk farkllklar gsterebilmektedir. Petrol rafinerileri, genellikle ilemler dizisinin veya birleimlerinin hammaddelerin (ham petrol) ve retilen rnlerin zelliklerine zg olduu karmak fabrikalardr. Bir rafineri ham petrol alarak farkl damtk maddelere ayrmaktadr, daha sonra bu maddeleri kullanlabilir rnlere dntrmekte ve son olarak nihai bir rnn retilmesi iin harmanlamaktadr. Bu rnler her gn kullanlan yaktlar ve kimyasallardr. Bir rafineride, baz ilemlerden elde edilen rnlerin paralar ayn ileme, yeni ileme, bir nceki ileme sokulmakta veya nihai rnler oluturmak iin dier rnlerle harmanlamaktadr. Bunun bir rnei ekil A1.6da grlmektedir.

162

Ek 1

Ancak, rafineriler yaplandrlmalar, ilemlerin btnletirilmeleri, hammadde, hammadde esneklii, rnler, rn karmlar, birim bykl, tasarm ve kontrol sistemleri gz nnde bulundurulduunda birbirlerinden farkllk gsterir. Ayrca, mal sahibinin stratejisi, piyasa durumu, yer ve rafinerinin ya, tarihsel geliimi, mevcut altyaps ve evre dzenlemelerindeki farkllklar, rafineri kavramlar, tasarmlar ve operasyon eklindeki eitlilikleri salayan dier sebepler arasndadr. evresel performans da rafineriden rafineriye deiebilmektedir.

ekil A1.6

ekil A1.6 Tipik Bir Rafinerinin alma ekli

Olefins

Tipik bir Rafinerinin alma ekli

LPG
Alkilleme nitesi Kartrma nitesi

Motorin

Btanlatrma nitesi

Hafif rn nitesi

C2 Fuel Gaz H2

Benzin Jet Yakt

Ham

Ham Petrol Destilasyon nitesi

Hydrotreater

Nafta Orta Distilasyon Heavy Gas Oil Vakkum Destilasyon nitesi

Katalitik Paralama nitesi

Reformer nitesi Hydrotreater

Mazot

Fuel Oil Madeni Ya Asfalt

-C 4

Hydrotreater

Decant Oil Koklatrma nitesi Koklatrma nitesi Asvalt nitesi Visbreaker nitesi

Olefins

Vaks nitesi H2
Hidrojen ile Paralama nitesi

ne Kok Snger Kok

ok miktarda yakt retimi rafinerilerin en nemli fonksiyonudur ve genellikle biimi ve iletimi belirlemektedir. Bununla birlikte, baz rafineriler petrokimya ve kimya sanayileri iin hammaddeler gibi deerli yakt olmayan rnler retebilmektedir. Buharla ayrtma iin kark nafta, polimer uygulamalar ve aromatiklerin imalat iin geri kazanlan propilen ve btilen bunlara rnektir. Rafinerideki dier zel rnler bitmen, makine ya, parafin ve kok iermektedir. Son yllarda birok lkedeki elektrik kurumlar liberallemitir ve rafinerilere retilen fazla elektrikle kamu an beslemeleri iin izin vermektedirler. Ham petroln rafine edilerek kullanlabilir petrol rnlerine dntrlmesi iki aamaya ve birka destekleme ilemine ayrlabilir. Birinci aama ham petroln tuzunun giderilmesi ve onun ardndan eitli bileenlere veya maddelere damtlmasdr. Rafineri yakt, LPG (propan ve btan), benzin harmanlama bileenleri ve petrokimyasal hammaddeler olarak kullanlmas iin hafif bileenler ve nafta tekrar damtlmaktadr. Bu hafif rn ayrm her rafineride yaplmaktadr. kinci aama retim srasnda gerekleen farkl tr ilemden olumaktadr: damtk maddelerin birletirilmesi, paralanmas ve yeniden ekillenmesi. Bu ilemler ya daha kk molekllere paralanmasyla ya da daha yksek kalitede molekllere dntrlmesiyle hidrokarbon molekllerinin molekler yapsn deitirmektedir.
163

E Ek 1

Bu ilemlerin amac baz damtk maddelerin retim srasnda gerekleen ilemlerin eitli birleimleriyle pazarlanabilir petrol rnlerine dntrlmesidir. Bu ilemler eitli rafineri tiplerini tanmlamaktadr. Bunlardan en basiti sadece kkrtten ayran ve kataliz ile damtma biriminden seilen rnleri iyiletiren hidro-ayrtrmadr. Elde edilen eitli rnlerin miktarlarnn neredeyse tamam ham petroln bileimi ile belirlenmektedir. Eer rn karm artk piyasa gereklerine uymuyorsa, dengeyi eski haline getirmek iin dntrme birimleri eklenmelidir. Piyasa talebi uzun yllar boyunca rafinerileri ar maddeleri daha yksek deerli hafif maddelere dntrmeye zorlamtr. Bu rafineriler yksek vakum altnda damtmayla atmosferik artklar vakumlu gaz yana ve vakumlu artk maddelere ayrmakta ve sonra bu rnlerden birini veya ikisini uygun dntrme birimleriyle beslemektedirler. Bu yzden, dntrme birimlerinin dahil edilmesiyle rn hatalar ham petroln tr gz nnde bulundurulmakszn piyasa gereksinimlerine uymas iin deitirilebilmektedir. Mmkn olan dntrme birimi kombinasyonlar ve says fazladr. En basit dntrme birimi atn yksek scaklklara maruz braklarak atktaki byk hidrokarbon molekllerinin kk molekllere dntrlmesini salayan syla ayrtrmadr. Isyla ayrtrma neredeyse hemen hemen btn beslemelere uygundur, fakat greceli olarak daha az miktarda hafif rn oluturmaktadr. Isyla ayrtrmann gelimi bir tr btn atklarn damtlm svlara ve bir kok rnne dntrld koklaycdr. evrimin derecesini arttrmak ve rnn kalitesini gelitirmek iin, en nemlilerinin sv katalitik ayrtrma ve hidro-paralama olduu farkl katalitik ayrtrma ilemleri gelitirilmitir. Son zamanlarda rafinerilerde ar atklarn tamamen ortadan kaldrlmasn, rafineri kullanm iin temiz sentetik gaza dntrlmesini ve bileik evrim teknikleri araclyla hidrojen, buhar ve elektrik retimini salayan atklarn gaz haline getirilmesi gereklemeye balamtr.

Kmrden Tretilmi Yaktlarn malat

Koklar Yksek scaklk koku
Kok, kmr piroliziyle imal edilmektedir. Kmr pirolizi, oksijensiz bir atmosferde gazlarn, svlarn ve kat atn retilmesi iin (kmrleme veya kok) kmrn stlmasdr. Yksek scaklktaki kmr pirolizi karbonlama olarak adlandrlmaktadr. Karbonlama srasnda birka nemli deiim gereklemektedir. Kmrden 0C ile 150C arasnda nem aa kmaktadr. 400C ile 500C arasndaki scaklklarda buharlaabilen maddenin byk bir ksm gaz olarak aa kmaktadr. 600C den 1300C ye kadar, buharlaan ieriin ok kk bir miktarda ek kayb meydana gelmektedir ve arlk kayb kktr. Kmr stldka, gazlarn serbest kalmas srasnda plastik ve gzenekli bir hale gelmektedir. Katlatnda birok atla ve gzenei olmaktadr. lem srasnda, kmrn 14 ila 24 saat arasnda dolayl olarak 1000 ile 1200Cye stlmasyla gazlarn scakl 1150C ila 1350C ye ulamaktadr. Bu yksek frn ve dkmhane koku retmektedir.

164

Ek 1

ekil A1.7

ekil A1.7 Kok Frnlarndan Elde Edilen Tipik ktlar

Dier %0.7

Kok Frnlarndan Elde Edilen Tipik ktlar

NH 3 %0.2

Kok %71.8

Su %4.2

Hafif Yalar %1.2

Gaz %16.9

Katranlar %4.8

Sadece uygun plastik zellikleri olan belirli kmrler (rnein bitml kmrler veya yar yumuak kmrler) koka dntrlebilmektedir. Yksek frn verimliliini gelitirebilmek ve kok bataryas mrn uzatabilmek vb. iin eitli kmr tipleri harmanlanabilmektedir. Kok frnlar muhtelif kamaralardan oluan (60 a kadar olabilir.) bataryalar ihtiva eder. . Kok frn kamaralar birbirlerinden stma duvarlar ile ayrlmaktadrlar. Bunlar, yakt tedarii iin gereken belirli saydaki hava delii olan stma borularndan ve kok frn duvarnn yksekliine bal olarak bir veya birden fazla hava girii localarndan olumaktadr. Istma borusu ilemini tanmlayan hava-delii tulasnn ortalama scakl genellikle 11500C ile 13500C arasnda ayarlanmaktadr. Genellikle, temizlenmi kok frn gaz yakt olarak kullanlmaktadr, fakat doal gaz asndan zengin olan dier yksek frn gazlar veya dorudan doruya doal gazlar da yakt olarak kullanlabilir. Kmrleme sreci kmr yklenmesinden hemen sonra balar. Isnmadan sonra ortaya kan uucu gaz ve nem yklenmi kmrn %8i ile %11ini oluturur. Ham kok frn gaz (COG) borular vastas ile toplama sistemine aktarlr. Yksek kalori deerinden tr bu gaz arndrldktan sonra yakt olarak kullanlmaktadr (batarya stmas). Kmr, stma/yakma sistemi ile stlr ve kmrn merkez noktas 10000C ile 11000C scaklna ulancaya kadar kok frnnda kalr. Yksek frn kokunun, demiroksit cevherinin ve eritkenlerin (kireta ve kire) frna yklenmesini uygun klan belirli hacim ve dayankllk koullarn karlamas gerekmektedir. Demir cevherinin indirgenmesi iin s ve karbon salamaktadr. Dkme kok en ok demir ve dier metalleri eritmede kullanlr. Soutma ve ilemeden sonra koklar, ek kullanm amalar iin gerekli olan hacmin elde edilmesi iin elenir. lenme srecinde ayrlm olan kok paralar kmr krntlar olarak adlandrlr ve bunlar genellikle demir ve eliin ilendii kle atlyelerinde kullanlrlar. Kleleme, eritici madde karm iersinde demir cevheri krntlarnn daha byk bir para haline getirilmesi iin bu krntlarn stlmas ilemidir.

165

E Ek 1

Kok frn rnleri

Kok frnlar, kok ve ilemden geirilmemi kok frn gazlar retmektedir. Bu gaz, toz tanecikleri ve dier deerli rnler karlarak saflatrlmtr. rnler katran, hafif yalar (benzen, toluen, ve xylen), amonyak ve kkrt gibi maddeleri kapsamaktadr. Kok-frn gaz hidrojen (hacmen %40 ile %60) ve metan (hacmen %30 ile %40) gazlar ile zengin yksek kalitede bir yakttr. Kok frnlarndan elde edilen rnlerin gerek deeri, yklenen kmre ve stma srecine baldr. Fakat, ekil A1.7de tipik rakamlar gsterilmitir ve bu rakamlar hacim yzdesi ile belirtilmi olup kmr rnn temsil etmektedir.

Dk scaklk koklar (yar-koklar)

Bir araya getirilmi 850Cnin altnda karbonize olan kmr kalntlarna dk scaklk koklar ad verilir. Bunlar genellikle uucu artklar ierirler ve byk lde kat dumansz yaktlar olarak kullanlrlar (patent yaktlar ve briketlere baknz).

Patent yaktlar ve briketler Patent yaktlar

retilmi kat yaktlar genellikle iki farkl rn tipi olarak rapor edilmektedir. Bunlardan biri patent yaktlardr. Bu yakt szde dumansz yakttr ve kk paralardan veya ta kmr tozundan tretilmitir. Hassas bir ekilde blnm olan bu kmr, balayc grevi gren bir madde olmakszn briket haline getirilmek iin sktrlr. Bazen badatrclar petrol veya zift gibi toplu yenilenebilir rnler ve dier yakt rnleri olabilir. Bununla birlikte ilem, briketin oluma esnasnda dk scaklkta stmay veya yakmay da ierebilir. eitli dier patent yaktlar da dk scaklk koklardr.

BKB veya linyit ve turba briketi

Briketler ayn zamanda linyit ve turbadan da retilir. Bunlar linyit briketleri veya BKB (Alman Braunkohlenbriketts) olarak adlandrlr ayrca balayc madde olmadan da retilebilir. Linyit ve turba briketleri rnleri taneciklerinin yksek basnta birletirilmesi genellikle yakttan gelen fazla neme baldr. Genelde patent yaktlarn net kalori deerleri tremi olduklar yaktn kalori deeri ile benzer olup biraz daha yksektir. Baz durumlarda bunun sebebi ihtiya duyulduu zamanlarda balayc maddenin kullanlmasndan kaynaklanmaktadr, fakat genellikle katk maddelerinin ve nemin briket haline getirilmeden nce blnm kk paralardan karlmas sonucu ortaya kmaktadr. Bu yaktlarn imalat iin gerekli girdiler rapor edildiinde, balayc maddelerin (enerji rnleri olmalar durumunda), sktrma ve birletirme ilemlerinde kullanlan s ve elektriin eklenmesi nemlidir.

Demir elik imalatnda yakt retimi ve kullanm

Baz lkelerdeki demir-elik faaliyetleri, kok veya rafineri iletmeleri olmakszn sadece eliin ilenmesi ve tketilmesi ile snrldr. Kok retimi ve demir imalat aamalar ile eliin ilenmesi ve tketilmesini birletiren tesisler btnleik elik tesisleri olarak bilinir.

166

Ek 1

Kokun ilenmesi ve kok frn gaznn, katrann ve petroln retimi yukarda anlatlmtr. Kok, retimden sonra elenir ve kmr krntlar kleleme tesis iletmelerinde kullanlr. Daha sonra, kok yksek frna verilir.

Kleleme tesisleri
Bir kleleme tesisi kk paralara blnm demir cevherini ve rafineriden geri dntrlm atklar ve rafineriye ykleme iin gerekli ilemleri hazrlamaktadr. Kullanlabilir olan demir cevherinin byk bir ounluu rafinerideki kullanm iin gerekli ideal byklnden kk olduu iin kleleme gereklidir. Kmr krntlarnn ve snn eklenmesi ile krntlar yanar ve malzemelerin kk paralara blnm kle ynlarnn birletirilmesine yardmc olur. Ortak olan bu kle ynlar daha sonra paralara blnr ve rafineri yklemesi iin gerekli paralarn seilmesi iin elenir. Kleleme tesislerinde tketilen kmr krntlar yanc yakt olarak hesaba katlr ve bunun demir ve elik sanayisinde tketim olarak rapor edilmesi gerekmektedir.

Yksek frnlar
Yksek frnlar, nemli bir ksm elik haline getirilen demirin imalat iin kullanlrlar. Yksek frna giren malzemeler demir oksit cevheri, erimi metalin kok yatandan gemesi iin ve asiditesini karmak iin akn kolaylatran eriyen maddeler (kireta veya kire) ve cevher ile eriyen maddeleri desteklemek ve erimi demirin ocan alt ksmna gemesini salamak iin s ile ak kalp yaps retmesi iin gerekli olan kok eklindedir. ekil A1.8 bir rafinerinin temel zelliklerini ana hatlar ile gstermektedir. lemin balca kimyas, demir cevherinin (demir oksit) koktan elde edilen karbon ile indirgenmesine dayanr:
Fe2 O3 + 3 CO > 2 Fe + 3 CO2

lem srasnda karbonmonoksitin (CO) tamam karbondioksite (CO2) dnmez, fazla olan yksek frndan yksek frn gazna geer. Yksek frn gaznda karbonmonoksitin oluumu bu gaza (retildii gibi) bir s deeri verir. Istma gaznn scakl frna girer girmez 900Cye ular ve gerekli snn byk bir ksmn salar. Frndaki yaktlarn ksmi yanmas ve yaktlarn stma gazna enjekte edilmesi durumunda geriye kalan sy salar. Yksek frn gaz temizlenir ve stma gazn stmak iin ve imalat alanndaki dier amalar iin kullanlmadan nce kok gaz ile zenginletirilmi olabilir. Istma gaz stclar yksek frnlardan farkldr ve ekil A1.8de gsterilmemitir.

167

E Ek 1

ekil A1.8

ekil A1.8

ekil A1.8 Bir Yksek Frnn Balca zellikleri

..

Bir Yksek Frnn Balca zellikleri

Bir Yksek Frnn Balca zellikleri

Kirli Gaz Ana Borusu

Sarj Silosu

Yksek Frn Gaz Gaz Temizleme

Sarj Konveyr

Dner Oluk

Kzgn Hava fleme Simidi

Su Soutmal Refrakter Astar

Kzgn Hava fleme Destek Stunu Cruf Aktma Delii Cruf Potas Tyer Dkm Delii

Sv Ham Demir Potas

Dier materyaller her tesiste yksek s havasna enjekte edilmez. Enjekte etme ileminin amac kok ihtiyacn azaltmak ve ileme daha fazla karbon salamaktr. Enjekte edilen materyallerin hepsi olmasa da ou, soru kadnda yakt olarak tannr. Materyaller scak hava ile temas edince ksmen oksidize olurlar ve oluan karbon monoksit, koktan gelen ile birlikte tanarak demir oksit azaltlr. Yksek frn yakt kullanmnn raporlanmas demir elik fabrikalarnn verdii sre istatistiklerine dayanr. Yukardaki aklamalarda da anlalaca gibi entegre elik fabrikalar ok byk enerji tketicileridir ve enerji ekonomisinde nemli yer tutarlar. Tketimin rekabete dayal doas maliyetleri drmek iin byk abalar gerektirir. Bunun bir sonucu olarak, ou giriim, yakt ve enerji tketiminin bu el kitabnda aklanan denge tablolarna benzer bilanolarn tutar. Bu, en azndan byk fabrikalarn, kendi sistemleri ile paralellik gsterdii takdirde, her sre iin yakt kullanmlarn raporlayabilecekleri anlamna gelir. deal raporlama artlar altnda, istatistikilerin yksek frnlarda kullanlm farkl trde ve miktarlardaki yaktlarla birlikte retilmi stma gaz iin de rakamlar olacaktr. Fakat, stma gaznn stmas ve yksek frn iin hammadde olarak kullanlan yakt miktarlarnn ayr ayr tanmlanmas olas deildir. Bu bilginin eksikliinde, raporlamada yksek frnda kullanlan btn yksek frn ve kok gazlarnn stma gazn stmas iin olduu varsaylmal ve enerji sektr tketimi olarak dnlmelidir. Btn koklar, kmrler ve petroller yksek frnda dnm iin kullanlan malzemeler olarak ele alnmaldr.
168

Ek 1

Bazen, doal gaz kullanm rapor edilebilir fakat bu gaz baka amalar iin de kullanlm olabilir. Eer doal gaz raporlamas olursa, istatistikinin veri salayan kiiye bavurmas gereklidir. Btn verinin mevcut olduu durumlarda yaktlarn evrimdeki kullanm ile enerji sektrndeki kullanmn ayrt etmek kolay ve pratik olurdu.

Temel oksijen elik(BOS) frnlar

BOS frnlar ve elektrik ark ocaklar, pik demirden ve elik tozlarndan retilen eliin balca vastalardr. BOS frnlar enerji istatistikilerini ilgilendirir nk bu ilem stma gaznn bileenine benzer bir gaz salmaktadr ve genellikle stma gaz ile birlikte toplanr ve bu nedenle de stma gaz retiminin bir paras olarak rapor edilir. BOS frnlar eriyik pik demiri yk ile ve biraz elik tozu ile ilemektedir. Oksijen eriyik yke sokulur ve demir iindeki karbonu (%4 civar) oksitleyerek demiri elik iin gerekli seviyeye indirger (%0.05 civar). retilen karbondioksit ve karbonmonoksit gaz ve toz toplama sistemi ile dar kartlr. Oksitleme ilemi eriyik yk str ve eklenmi elik tozlarnn erimesine yardmc olur. Bu ekilde, elik tozlar ilemin scakln dengede tutar. Karbonun yksek frna ve BOS frnlarndaki ak gz nnde bulundurulduunda, yksek frndaki karbon girdisinin neredeyse tamamnn (%99.5) yksek frn gazna (BOS frnlar dahil olmak zere) tand ortaya kmaktadr.

Doal Gaz
Svlatrlm doal gaz (LNG)
LNG atmosferik basnta sv hale gelen scakla kadar soutulmu (160C civar) doal gazdr. Bu haldeyken normal zamanda kaplad hacminin neredeyse 1/600s kadar hacim kaplamaktadr. Doal gaz svlatrmak gazn uzun mesafelerde tanmasnn maliyetini drmektedir. Son zamanlarda svlatrmadaki fiyat dlerini mteakiben, LNGnin depolanmas ve yeniden gazlatrlmas, svlatrma talepleri uzak gaz kaynaklarnn iletmesini daha ekonomik klmaktadr.

Svlatrma ilemi
Svlatrmadan nce karlan gazn suyu alnr ve asit bileenleri uzaklatrlr. Soutma, gazn birbirini izleyen sv bileenin karlmas ilemi ile birlikte tekrar dolatrlmas gibi bir veya birka ilemle gerekletirilir. Daha ar ve satlabilir gazlar (etan, propan, vb.) ile akkanl az olan gazlar svlatrma aamas srasnda karlrlar. Bunun sonucu olarak LNGnin bileimi genellikle svlatrlmam ve pazarlanabilir doal gazdan metan ynnden daha zengindir (%95). Svlatrma: elektrik ve s gerektiren youn enerjili bir ilemdir. Enerjinin her iki ekli de genellikle svlatrma tesislerinden alnan doal gazdan, yerinde retilmitir.

169

E Ek 1

LNG zinciri ve tama

LNG salama zinciri drt ana aamadan oluur ve bu aamalarn ilki LNGye zg deildir.

Doal gazn retimi. Svlatrma ve depolama. Tama. Depolama ve yeniden gazlatrma.

Svlatrma alannda ve gnderilen lkelerdeki alc terminallerde LNGnin depolanma yntemleri benzerdir ve i ie tanklar planndan oluurlar. teki tank genellikle nikel elikten yaplmtr ve dtaki de karbon elik veya ngerilimli betondan olumaktadr. Bu iki tank termik yaltm malzemesi ile birbirinden ayrlmtr. LNGnin gemi ile tanmas yaltlm tanklar tayan zel ift-omurgal gemiler vastas ile gereklemektedir. En yaygn gemi plannda blmleri gvertenin stnden aka grlebilir olan kresel depo tanklar kullanr. Gemi itici g olarak hem gaz hem de petrol yaktlarn kullanabilir. Depolama ve tama srasnda LNG atmosferik basn altnda tutulur. Gnderilecek yere vardnda LNG kullanma hazrlanmak zere gemiden depolama tanklarna boaltlr. Sv, dorudan doruya yanma ile veya dolayl olarak, stlm svlarla stlan borulardan geerek yeniden gazlatrlr. Gaz nihai kullanm iin doal gaz tama sistemine enjekte edilir. LNG hizmet ve retim talebinin bir parasn karlamak iin veya gaz andaki talep yksek olduunda pik drme de hzl datm iin kullanlabilir. LNGnin nispeten kolay depolanmas zellikle gaz talebinin yksek olduu fakat doal jeolojik oluumlarn yeraltnda doal gazn depolanmas iin uygun olmad bir blgede yararldr.

Sktrlm doal gaz

Sktrlm doal gaz (CNG) yol tat aralar iin temiz yakt olarak kullanlmaktadr. Doal gaz yksek bir basnca kadar sktrlr (220 atm) ve aralarda kullanlmak zere zel olarak dizayn edilmi kaplarda depolanr. Bu kaplarn dizayn ve denetimi zenle yaplmaktadr, nk bu kaplar sadece yksek basnca deil ayn zamanda kazadan kaynaklanan hasarlara ve yangna kar da dayanmak zorundadrlar. CNG kaplarnn kk yol aralarndaki donanm ve denetim maliyetlerinin geleneksel yaktlarla karlatrldnda nadiren ekonomik olduu grlmektedir. Fakat, CNGnin kamusal tat aralarndaki kullanm genellikle ekonomiktir. CNGnin gemi ile tanmas konusunda planlar yaplmaktadr. Yksek basn depolamasnn yaratt zor dizayn problemlerine ramen bu tr bir tama gazn ekonomik olarak svlatrlma yntemiyle iletilmesi iin ok kk olan, sktrlm doal gaz kaynaklarnn iletilmesine olanak salar. CNG kabnn bir avantaj da gidilecek yerdeki doal gaz ana dorudan doruya ykn boaltabilmesidir. LNGden farkl olarak depolama tanklarna ihtiya duyulmamaktadr.

170

Ek 1

Doal gazn depolanmas

Doal gaz stoklar arz ve talebin hzl deitii zamanlarda talebi karlamada nemli rol oynar. Souk havalarda gaz talebi byk lde artar ve bu talebin bir ksmn depolama alanlarndan karlamak en st noktadaki talebi karlamak iin retim ve tama sistemleri kurmaktan ok daha ekonomiktir. Gaz depolamas gittike yksek talebin olduu zamanlarda ani arz fiyat artlarndan korunmak iin ticari bir ara olarak kullanlmaktadr. Gaz depolama faaliyetleri kendi zelliklerini belirleyen iki temel kategoriye blnmektedir: mevsimlik veya peak. Ayn zamanda stratejik amalar iin de hizmet eden mevsimlik depolama alanlar yksek talep dnemlerinde piyasaya yavaa srlebilmesi iin talebin dk olduu zamanlarnda byk miktarlardaki gaz ynaklarn depolayabilmelidir. Peak tesisler daha kk miktarlarda gaz depolarlar fakat bunlar talepteki byk dalgay karlayabilmek iin tama ana hzl bir giri salayabilmelidirler. Doal gazn gaz halinde depolanmas iin byk hacimlerde kapatlmas gerekmektedir, bu durumda en belirgin seenek uygun zelliklere sahip olan yeraltndaki jeolojik oluumlardr. Aka, yeraltndaki bir boluk doal gaz tutabilmeli fakat ayn zamanda gazn istenen oranda salnmasn mmkn klabilmelidir. Kullanmda olan ana tr depolama mevcuttur.

Tkenmi petrol ve gaz sahalar

Bunlar doal olarak gaz ihtiva etmeye yatkn olduklar iin ve gazn girii ile geri ekme donanmlar mevcut olduundan iyi seimlerdir. Genellikle en ucuz seeneklerdir fakat her zaman gaz yksek oranlarda veremeyebilirler.

Akiferler
Bunlar uygun jeolojik zelliklere sahip olmalar koulu ile depolama rezervuarlar olarak kullanlabilirler. Geirgen sedimenter tabaka, geirgen olmayan tka kaya ile rtl olmaldr.

Tuz boluklar
Tuz birikintilerindeki boluklar doal olabilecei gibi su enjekte edilmesi ve tuzlu suyun karlmas ile de elde edilebilir. Bunlar genellikle tkenmi petrol ve gaz sahalar rezervuarlar ile akiferlerden daha kktrler, fakat geri ekmede iyi hz oranlar salarlar ve pik-drme gereksinimleri iin elverilidirler. Boluktaki gaz miktar iki paraya blnr; geri kazanlabilir gaz ve yastk (cushion) gaz. Yastk (veya temel) gaz: basnc ve ilenebilirlilii korumak iin olmas gereken hacim miktardr. Boluun ileme sresi boyunca geri ekilemez. Boru hattndaki petrol veya gaza benzer. Geri kazanlabilir (veya ileyen) gaz ise yastk (cushion) gaza ek olarak tutulan gazdr.

171

E Ek 1

Isl deerler
Doal gazn sl deeri bileimine gre deimektedir, dier bir deyile kendisini oluturan gaz miktarlarndan ne kadar ierdii ile ilgilidir. Gazn bileimi karld petrol veya gaz sahasna ve sat ncesi ilemlere baldr. Baz gaz bileenleri hibir sl deeri olmayan hareketsiz gazlar olabilir (rnein karbondioksit veya nitrojen). Genelde, svlatrlm doal gazn metan ierii gaz halindeki doal gazn metan ieriinden daha fazladr. Bunun sebebi ise, svlatrma srasnda ar yakt veya hareketsiz gazlarn karlmasdr. Doal gazdaki metan ierii arttka kalori deeri metrekp bana megajul (MJ) cinsinden azalr, fakat kilogram bana MJ cinsinden gsterildiinde artar. Doal gazn kalori deerini lmeden veya dorudan doruya gaz analizlerinden hesaplamadan ortaya koymak mmkn deildir. Genelde, ithalat, ihracat veya ulusal ebekelere giri noktalarndaki ticari szlemelerde verilen kalori deeri ulusal istatistikte kullanlmaldr. eitli ithalat girilerinin deiken kalori deerlerinin ortalamalar Doal Gaz Anketinde mevcuttur. Doal gazn kalori deeri genellikle ulusal gaz sanayii tarafndan veya sat szlemelerinde standart olarak belirlenmi zel scaklk ve basn artlarnda llen metrekp bana MJ olarak ifade edilir. Isl deerin lld scaklk ve basn artlarn bilmenin nemi Doal Gaz Anketinde belirtmektedir. Kar amal gaz ticaretinde gaz halindeki doal gazn kalori deerini kg bana MJ cinsinden veya ton bana gigajule (GJ) cinsinden bulmak olaan ddr. Fakat, referans olmas asndan, saf metann 25Cdeki kalori deeri 55.52 GJ/tondur. Bu nedenle gzlemlenen deerler bundan daha dk olacaktr. Buna karlk LNGnin kalori deeri svlatrlm gazn metrekp bana MJ veya ton bana GJ olarak ifade edilir. LNGnin metrekp ile yeniden gazlatrlm LNGnin metrekpnn oran LNGnin bileimine bal olmakla birlikte yaklak olarak 1:600dr. LNGnin younluu bileime bal olarak metrekp bana 0.44 ile 0.47 ton arasndadr. Yeniden gazlatrlm LNGnin kalori deeri 37.6 MJ/m3 ile 41.9 MJ/m3 arasnda deimektedir.

172

Yakt zellikleri

Yakt Ek 2 zellikleri

Ek 2

Kat Fosil Yaktlar ve Tretilmi Gazlar

Kmrler

Kat Fosil Yaktlar ve Tretilmi Gazlar

Kmrler
Kmrlerin birok eidi bulunmaktadr. eitli kullanmlar iin uygunluklarn belirleyen fiziksel ve kimyasal zelliklerine gre ayrlabilirler. Kmr balca karbondan olumaktadr (Tablo A2.1e baknz). Kmr ayrca ayrma scaklna kadar stldnda buharlaabilen maddeler retmektedir. Buna ek olarak, kmr nem ve kl oluturan mineral madde iermektedir. Ayrca kmrde karbon, hidrojen, nitrojen, slfr ve oksijen de bulunmaktadr. Bu elementlerin birleimi ve buharlaabilen madde, kl ve suyun oranlar kmrden kmre deimektedir. Kok zelliklerini ve enerji deerini kontrol eden ve kmr dnya piyasalarnda deerli bir maden yapan kmrn sabit karbon ierii ile ilikili buharlaabilen maddesidir. Sabit karbon ierii genellikle kmrn enerji ieriini etkilemektedir. Yksek sabit karbon ierii kmrn yksek enerji ierii anlamna gelmektedir.
Tablo A2.1 Kmrn ematik Bir Bileimi

Tablo A2.1

Kmrn ematik Bir Bileimi

Kmr ierii Kmr ierii

Kmr Kmr olmayan maddeler olmayan maddeler Nem

Nem
Sabit karbon karbon Sabit

Kl

Kl

Buharlaabilen madde

Buharlaabilen madde

x x

Buharlaabilen madde standart stma testinde gaz olarak braklan havayla kurutulmu kmr rneinin orandr. Buharlaabilen madde termik kmr iin pozitif bir zelliktir fakat kok kmr iin negatif bir zellik olabilmektedir. Kl kmrdeki tm organik maddelerin tam olarak yanmasndan ve kmrde bulunan minerallerin ayrtrlmasndan sonra kalan atktr. Kl ierii fazla olduka, kmrn kalitesi dmektedir. Yksek kl ierii dk bir sl deer (veya kmrdeki ton bana den enerji ierii) ve artan nakliyat masraf anlamna gelmektedir. hra edilen kmrlerin ou kl miktarn azaltmak ve tutarl bir kaliteyi salamak iin ykanmaktadr. Nem ierii kmrde bulunan mevcut su miktarn ifade etmektedir. Nakliyat masraflar nem ierii ile dorudan artmaktadr. Fazla nem hazrlama tesislerinde zenginletirmeden sonra uzaklatrlabilmektedir, fakat bu ileme masraflarn da arttrmaktadr. Slfr ierii nihai kullanclarn iletme ve bakm masraflarn arttrmaktadr. Yksek miktarlardaki slfr hem elik reticileri hem de g santralleri iin paslanmaya ve slfr dioksit emisyonuna sebep olmaktadr. Dk slfrl kmr emisyon dzenlemelerine uyulmas iin deslfrizasyon (kkrtten arndrma) donanm gereksiz yapmaktadr.

173

E Ek 2

Gney yarmkre kmrleri genellikle Kuzey yarmkre kmrlerine gre dk slfr ieriine sahiptir.

Aada tartlan sralamada, yksek karbonlama dzeyine sahip kmrler dk nem ve buharlaabilen madde seviyelerine sahiptir. Ayrca yksek karbonlama dzeyine sahip kmrler daha yksek sabit karbon ve enerji ieriine sahip olma eilimindedirler. tlebilirlik, vitrinit yansma ve maden eritme kab kabarma says gibi dier kmr zellikleri de kmrn kalitesine deer bierken nemlidir. Genellikle, iyi kalite kmrler daha iyi kok zelliklerine sahiptir. Kok kmrleri termal kmrlere gre daha az miktardadr ve fiyatlar daha yksektir.

Kmrlerin snflamas
Kmr kaynaklarnn geni alanlara yaylm ve ticaretinin yaygn olmas nedeniyle, kmrlerin snflamas iin birok ulusal sistem nerilmitir. eitli ulusal snflama sistemleri, ayn jeolojik yaa ve karbonlama dzeyine sahip olan ithal edilmi kmrleri karlatrmak ve her lkenin kmr kaynaklarn kategorize edebilmek iin ne kadar yararl olduunu kantlamaktadr. Karbonlama dzeyi bir mineralin oluumundaki kmrleme miktarn veya deiimini lmektedir. Kmr deiiminde linyitten (kahverengi kmr) az bitml kmre, bitml kmre ve son olarak da antrasite olmak zere birbirini takip eden ve srekli olan safhalara maruz kalmaktadr. Kmr scaklk ve basn arttka, su ierii azaldka ve karbon ierii arttka bu karbonlama dzeylerinden geerek deimektedir. Az bitml kmr, bitml kmr ve antrasit toplu olarak siyah kmr olarak bilinmektedir. Linyit ve az bitml kmrler gibi karbonlama dzeyi dk kmrler tipik olarak donuk, topraa benzer bir grnm olan daha yumuak ve kolay dalabilir malzemelerdir. Yksek nem dzeyi ve dk karbon ierii ve bu yzden dk enerji ierii ile karakterize edilmilerdir. Karbonlama dzeyi yksek kmrler tipik olarak sert ve daha gldr ve genellikle siyah cams bir parlakla sahiptir (parlak kmrler). Artan karbonlama dzeyi karbondaki ve enerji ieriindeki art ve kmrn nem ieriindeki d beraberinde getirmektedir. Antrasit karbonlama dzeyi skalasnn en stndedir ve daha yksek karbon ve enerji ieriine ve daha dk seviyede neme sahiptir. Dnya apnda btn kmrlere tam olarak uygulanabilir ve dnya kmr sanayii tarafndan kabul edilebilir basit tek bir snflandrmann gelitirilmesi henz zlmemi bir sorundur. Uluslararas Standartlar Organizasyonu (ISO), dnya apnda tm karbonlama dzeylerindeki kmr kaynaklarnn snflandrlmas iin kullanl bir temel salamak amacyla u anda basit ve ayn zamanda yeterli anahtar parametreye dayal bir ISO snflandrma sisteminin gelitirilmesi iin giriimde bulunmaktadr. Tablo 5.1den retilmi Tablo A2.2da kat yaktlar ve retilen gazlar arasnda birincil kmr rnleri ve tretilmi yaktlar hakknda detayl bir inceleme verilmektedir. rnlerin tamam Ek Szlkte tanmlanmaktadr.

174

Ek 2

Tablo TabloA2.2 Kat Birincil ve Tretilmive Tretilmi Kmr rnleri A2.2 Kat Birincil Kmr rnleri
Kok kmr Kok kmr Dier bitml kmrler ve Dier bitml kmrler ve antrasit antrasit Alt bitml kmr Alt bitml kmr Linyit/kahverengi kmr Linyit/kahverengi kmr Turba Turba KATI FOSL YAKITLAR KATI FOSL YAKITLAR

BRNCL KMR BRNCL KMR RNLER RNLER

Patent yaktlar Patent yaktlar Kok-frn koku Kok-frn koku Gaz koku Gaz koku Briket TRETLM YAKITLAR TRETLM YAKITLAR Briket

Gazhane gaz Gazhane gaz Kok-frn gaz Kok-frn gaz Yksek frn gaz Yksek frn gaz

MAL EDLM GAZLAR MAL EDLM GAZLAR

Oksijenli elik frn gaz Oksijenli elik frn gaz

Ham Petrol ve rnleri Ham Petrol ve rnleri

Ham petrol Ham petrol
Ham petroln kimyasal bileimi hidrokarbon olarak adlandrlan hidrojen ve karbon bileiklerinden olumaktadr. Ham petroln birok eidi bulunmaktadr, nk ham petrol bulunduu ortama bal olarak geni bir yelpazedeki hidrokarbonlar iermektedir. Ham petroln iindeki hidrokarbonlar en hafifinden en arna kadar deimektedir ve ham petrollerin her birinin bu zellikleri deerini belirlemektedir. Birok ar hidrokarbon ve daha az miktarda hafif hidrokarbon ieren bir ham petrol ar bir ham petrol olarak dnlmektedir, ayn zamanda tam tersinin geerli olduu
175

E Ek 2

durumlarda da hafif petrol olarak adlandrlmaktadr. Ar ham petrole rnek Meksika Maya Petroldr, Nijerya Bonny Light ise hafif olarak dnlmektedir. Ham petroln bileimi bulunduu yere bal olduundan, genellikle petrole geldii blgenin veya yerin ad verilmektedir. Ayrca bir rezervuardan, araziden veya blgeden retilen ham petrol genellikle ham ak anlamnda kullanlmaktadr. Hidrokarbonlardan baka, ham petrol ilk defa yzeye geldiinde bazs andrc olabilen tuz ve slfr ierebilmektedir. Slfr de ileme ve kalite asndan istenmeyen bir zelliktir ve ortadan kaldrlmas gerekebilir. Ham petroldeki slfr konsantrasyonu %0.05 den %5 e kadar deiebilmektedir genellikle ham petroln younluunun fazla olmas slfr ieriinin fazla olduu anlamna gelmektedir. Dk slfrl ham petroller sklkla tatl ham petrol olarak, yksek slfrl eitler ise eki ham petrol olarak adlandrlmaktadr. Slfr deslfrizasyon (kkrtten arndrma) ile ortadan kaldrlabilmektedir. Ham petrol deerlendirebilmek iin, birka zellik analiz edilmektedir: x x x x x x x zafi younluk (Blm 4, Ksm 3e baknz) ham petroldeki hafif ve ar paralarn gstergesidir. Akkanlk veya petroln ak direnci. Akkanlk noktas veya bir petroln akkan halde kalabildii en dk scaklk (F veya C) (hala sv olarak davrand anlamna gelmektedir). Su ierii Slfr ierii (yukarya baknz) Parafin ve asfalten ierii (parafinin yzde olarak ktlesi) Kirliliin ve ar metallerin mevcut olmas

Petroln fiyatlandrlmas byk lde yukardaki zelliklere baldr, nk bu zellikler ilemeyi ve rn sonucunu etkileyecektir. Bu yzden, ham petroln fiyatn etkileyecek olan sadece randman deil, ayn zamanda rafine edilmesi iin gereken ilemenin karmakldr.

Doal gaz svlar (NGL)

Doal gaz svlar, rezervuar scaklklarnda ve basnlarnda gaz halinde olan, fakat younlama ve sourma ile geri kazanlabilen sv hidrokarbon karmlardr. Doal gaz svlar buhar basnlarna gre snflandrlabilmektedir. Bu svdan kaan bir buhar tarafndan sarfedilen basntr molekllerin gaz haline girme eilimlerini rakamla belirtmektedir. Dk buhar basncna sahip olan bir doal gaz svs kondensat (youn), orta seviyede buhar basncna sahip olan doal benzin ve yksek seviyede buhar basncna sahip olan doal gaz svs ise likit petrol gazdr. Likit petrol gaz (LPG) bu yzden normal scaklk ve basnta gaz halindedir ve propan ve btan iermektedir. Doal benzin pentan plus ve ar hidrokarbonlar iermektedir; normal scaklk ve basnta sv haldedir. Doal gaz svlar propan, btan, pentan, heksan ve heptan iermekte, fakat metan ve etan iermemektedir, nk bu hidrokarbonlar svlamalar iin soutmaya ihtiya duymaktadrlar. Bu terim yaygn olarak NGL ksaltmasyla kullanlmaktadr.

176

Ek 2

Dier rafineri girdileri

Ham petrol ve NGLden baka, petrol rnlerinin retilmesi iin eitli girdiler kullanlmaktadr. Bu girdilerin arasnda rafineri hammaddeleri saylabilmektedir rafineride ilenmi bitmemi petrol, rnein katranl kumlardan ve kmr svlatrmasndan sentetik olarak retilmi ham petrol ve balca yakt zelliklerini gelitirmek harmanlanan dier harmanlama bileenleri. Bu dier rafineri girdileri eitli kkenlerden gelmektedir ve kalite asndan ok farkl olabilmektedirler.

Petrol rnleri
Bir rafinerinin en nemli fonksiyonu piyasada istenen petrol rnlerini mmkn olan en ekonomik ekilde retmektir. Petrol rnleri bu yzden ham petroln ikincil bir formudur. Damtma ilemi, ham petrol eitli maddelere ayrma amac olan ham petroln girdii ilk rafineri ilemidir. Bir damtma biriminde ham petrol stlmakta, eitli rnler elde edilmekte ve farkl scaklklarda yeniden kazanlmaktadr. Hafif rnler, LPG, nafta ve benzin, dk scaklklarda yeniden kazanlabilmekteyken jet yakt, gaz ya ve benzin/mazot orta scaklklarda kazanlabilmektedir. kinci grubun orta damtlm rnler olarak adlandrlmas da bu yzdendir. Fuel oil gibi ar maddeler ok yksek scaklklar gerektirmektedirler.
Tablo A2.3 Birincil ve kincil ve rnleri Tablo A2.3 Birincil Petrolkincil Petrol rnleri
BRNCL PETROL RNLER KNCL RNLER RAFNER GRDLER Ham petrol Doal gaz svlar Dier hidrokarbonlar Katklar/ harmanlama bileenleri Rafineri hammaddeleri Rafineri gaz Ulatrma dizeli Etan Istma ve dier gaz yalar Svlatrlm petrol gazlar Atk yakt: dk slfr ierikli Nafta Atk yakt: yksek slfr ierikli Uak benzini White spirit + SBP Benzin tipi jet yakt Yalar Kurunsuz benzin Bitmen Kurunlu benzin Parafin mumu Gaz ya tipi jet yakt Petrol koku Dier gaz yalar Dier rnler

KNCL PETROL RNLER

Sadece bu rnler gerekli zelliklere sahip olmadklar iin deil, tekrar rafine edilmeleri rnleri ekonomik adan gelitirecei iin, damtma biriminin rnlerindeki farkl maddelerin genellikle tekrar rafine edilmesi gerekmektedir. Piyasann her geen gn yksek deerli hafif rnlere olan talebi artmaktadr ve baz rafine ilemleri yksek randmanl hafif rnler retmeyi amalamaktadr, rnein katalitik paralama gibi evrim ilemleri.

177

E Ek 2

Aada balca petrol rn kategorilerinden bazlar ve bunlarn kullanmlar anlatlmaktadr: x Likit petrol gazlar (LPG) hem enerji hem de enerji d amalar iin kullanlmaktadr. Yakt olarak enerji iin kullanmlar bakmndan, genellikle stma ve yemek piirme iin, tarmsal amalar iin, iten yanmal motorlarda kullanmak iin karayolu ulatrma sektrnde artarak kullanlmaktadr. Enerji d kullanmlar bakmndan, buharl paralama gibi petrokimyasal ilemlerde hammadde olarak kullanlmaktadr. x Benzin balca otomobillerde ve hafif yk tayan kamyonlarda kullanlmaktadr. Benzine olan talep son yllarda otomobile olan taleple paralel olarak ok hzl bir ekilde artmtr. Fakat, evre konusundaki endieler benzinin bileiminin gelitirilmesi gerekliliini ortaya karmtr. rnein, benzinin oktan saysn arttrmak iin kullanlan kurun birok lkede kullanmdan kalkmtr ve yaktn ate alp yanmasn kolaylatran dier katk maddeleri ve oksijenleyiciler eklenmitir. Bu katk maddeleri ve oksijenleyiciler btan, aromatikler, alkol ve eterdir. Ayrca, kirlilii azaltmak iin biyoyaktlar (rnein, tarmsal bitkilerden biyoktletan veya etanolden retilen metanol) benzinle harmanlanmak veya onun yerine kullanlmak iin gelitirilmektedir. x Motorin/mazot, ulatrma mazotunu, stma gaz ve dier gaz yalarn kapsamaktadr. Ulatrma mazotu dizel motor ile alan otobslerde, kamyonlarda, otomobillerde ve dier endstriyel makinelerde dizel motorunu glendirmek iin kullanlmaktadr. Istma gaz konutlarn ve ticari binalarn stmas iin olduu gibi endstriyel kazanlar da stmak iin kullanlmaktadr. Gaz ya, fuel oil den daha az olmasna ramen enerji retimi iin kullanlmaktadr. Mazot ve stma gaz arasndaki en nemli fark yaktn slfr ieriidir - evresel amalar iin ulatrma mazotunun slfr ierii stma gaznnkinden ok dktr. x Fuel oil enerji retimi yapan kamu kurulular tarafndan elektrik ve s retmek iin, sanayi kullanclar tarafndan sy ilemek iin ve ticari sektr tarafndan binalarna stma yakt salamak iin kullanlmaktadr. Enerji retimi iin fuel oil talebi, evresel endieler ve petrolden uzaklamann gereklilii nemli olmaya baladndan son otuz yldr olduka hzl bir ekilde dmtr. Ayrca fuel oil uluslararas ihrakiye iin gemilerde kullanlan en nemli yakttr.

Enerji d petrol rnleri

Petrol rnleri yalnzca yakt (enerji) amacyla kullanlmamakta, ayn zamanda birok rn farkl sektrlerde hammadde olarak kullanlabilmektedir. Yakt d amalar iin kullanlan petrol rnlerine baz rnekler: x Petrokimya sanayisi iin LPG (Likit petrol gazlar), benzin x Verniklerde ve boyalarda zc olarak white spirit x Motorlar ve makineler iin yalayclar x Yollarn inaat iin bitmen x Mumlar, cilalar ve kibritler iin parafin x Elektrot imalat, karbon, grafit ve kimyasal retimi iin petrol koku Tablo 4.1den retilen Tablo A2.3 birincil ve ikincil rnler olarak ayrlm kapsaml bir liste vermektedir. Bu rnlerin tamam Ek Szlkte tanmlanmtr.

178

Ek 2

Doal Gaz
Doal gaz balca metan (CH4) dan veya en basit hidrokarbon zincirinden olumaktadr. Renksiz, kokusuz, tatsz ve havadan daha hafiftir. 107.2C nin stndeki herhangi bir scaklkta gaz halinde bulunmaktadr ve 0.6 olan zgl arl havann zgl arlndan daha azdr. Doal gazn kalitesi ve bileimi rezervuara, karld arazi veya oluumuna bal olarak deimektedir. Doal gaz retildiinde, CO2, helyum, hidrojen slfit, nitrojen, su buhar ve andrc ve toksik olabilen kirleticiler gibi birok dier bileeni iermektedir. Doal gazn ticari olarak kullanabilmesinden nce, istenmeyen bileenlerden arndrmak iin bir ileme tabii tutulmas gerekmektedir. Fakat, gazn ierdii bu miktarlarn bazen ok kk olduundan bu arndrma ilemi btn katk maddelerini ortadan kaldramayabilir. Doal gazn deeri byk lde gazn saflna ve hacim bana den karbon atomu saysna bal olan enerji ieriiyle belirlenmektedir.Yksek sl deere sahip bir doal gazn rnei Cezayirin en byk gaz sahas olan Hassi-RMel (yaklak 42 000 kJ/m3) iken, Hollandadaki Groningen sahas dk sl deere sahip bir sahaya rnektir (yaklak 35 000 kJ/m3). Eer doal gaz atmosferik basnta -160Cnin altndaki bir scakla kadar soutulursa, svlatrlm doal gaz (LNG) olarak adlandrlan svya younlamaktadr. LNGnin doal gaza gre balca avantaj hacminin gaznkinden 600 kat daha az olmasdr. Ayrca, LNG ayn hacimdeki suyun sadece %45i arlndadr. LNGnin hacim ve arlk avantajlar depolanmasn ve retim alanlarndan tketim alanlarna tanmasn mmkn klmaktadr. Doal gaz, saf metann kolay tutuabilir, kolayca ve neredeyse tamamen yanabilir olmas ve hava kirleticileri dar ok az vermesi nedeniyle temiz bir yakt olarak dnlmektedir. Ayrca, doal gazda kkrt bulunmamaktadr, bu yzden slfr dioksit (SO2) retilmemektedir. Nitrojen oksit (NOx) ve CO2 emisyonlar dier fosil yaktlarndan daha azdr.

Biyoyaktlar
Yakacak odun
Yakacak odun genellikle ktkler halinde kesilerek kullanmdan nce ayrlan yuvarlak odunlar anlamna gelmektedir. Dier ekillerdeki yakacak odunlar aada ayrca ele alnmtr ve odun tala ve odun paralar iermektedir. Btn odunlar, klsz ve nemsiz olarak lldnde yaklak %50 orannda karbon, %44 orannda oksijen ve %6 orannda hidrojen iermektedir. Odunda genellikle %1 orannda kl bulunmaktadr ve bu trden tre ok fazla deimemektedir. Bu yzden, odunun gerek s deerini karbon ve hidrojen ierii belirlediinden, nemsiz olan herhangi bir tip kmrn bir kilogram yaklak olarak ayn miktarda s salamaktadr.

179

E Ek 2

Odunun s deeri veya sl deeri yaygn olarak ekilde ifade edilmektedir. x A) Kilogram x B) Kat metrekp x C)stif edilmi metrekp (stere) B) ve C) odunun younluu ve paketlemenin younluu ile A) ya bal olduundan A) daha temel bir l birimidir. Bir kilogram odunda nem olmasnn s deerinde iki etkisi bulunmaktadr. Ktleyi bir kilogramda sabit tutarken nem miktarn arttrmak mevcut olan odun liflerinin miktarn ve bu yzden de snn kaynan azaltmaktadr. Ayrca, su, atein ssn emip tamakta ve bunun sonucunda kullanm amalar iin olan snn miktarn azaltmaktadr. Is deerleri bu yzden nem miktarndan olduka etkilenmektedir. Yeil, yeni kesilmi odun yaklak 8.2 MJ/kglik bir s deerine sahipken, kuru odun (%10 ile %20 arasnda nem miktar) yaklak 16 MJ/kglik bir s deerine sahiptir. Tam olarak kurutulmu odun (frnda kurutulmu) yaklak 18 MJ/kglik s deerine sahiptir.
ekil A2.1 ekilA2.1 Yakacak Odunun Isl Deerleri Isl Deerleri Yakacak Odunun
18

16

IS Deer (M1/Kg)

14

12

10

Nem ieriini ifade etmenin iki yolu vardr ve %60 de genellikle yzde%100 ifade ikisi ile %80 %20 %40 %0 edilmektedir:
Nem erii

x Nem ierii, kuru =Islak Erisi (slak arlk - kuru arlk)/kuru arlk Kuru Erisi x Nem ierii, slak = (slak arlk - kuru arlk)/slak arlk Nem ieriini ifade etmenin iki yolu vardr ve ikisi de genellikle yzde ile ifade edilmektedir: ekil A2.1 belirli bir nem ierii aral iin her iki ekilde ifade edilen sl deerleri vermektedir. x Nem ierii, kuru = (slak arlk - kuru arlk)/kuru arlk x Yaklak Nem ierii, slak = (slak arlk - kuru arlk)/slak arlk %15 lik nem ieriinin stndeki deerlerde, iki l trnn arasndaki fark belirgin hale gelmektedir. Bu yzden, odun iin bir sl deer seerken, hem nem ieriini ekil de hangi biimdenem ierii aral iin nemlidir. hem A2.1 belirli bir ifade edildiini bilmek her iki ekilde ifade edilen sl deerleri vermektedir. Kat metrekp bana veya stere bana den s deeri hesaplanrken, nem ierii kadar Yaklak younluununda belirtilmesi gereklidir. odunun %15 lik nem ieriinin stndeki deerlerde, iki l trnn arasndaki fark belirgin hale gelmektedir. Bu yzden, odun iin bir sl deer seerken, hem nem ieriini hem de hangi biimde ifade edildiini bilmek nemlidir. Kat metrekp bana veya stere bana den s deeri hesaplanrken, nem ierii kadar odunun younluununda belirtilmesi gereklidir.
180

Ek 2

Dier biimlerde yakacak odun ve odun atklar

Odun tala ve odun paralarndan oluan yaktlar daha dzgn ve kolay kontrol edilebilir yanma koullar saladklar iin byk kazan tesisatlarndaki kullanmlar gittike yaygnlamaktadr. Odun dorama mekanizmalar gazlatrma iin odunun hazrlanmasnda ve gazlatrlm yaktn datm iin kullanlmaktadr. Odun paralarndan oluan yakt linyin balayclarn eklenmesiyle odun talandan imal edilmektedir.malat srasndaki nem oran dktr (~%10). Talalar ve paralar iin nem ierii ve s deerleri genellikle retici tarafndan belirtilmektedir. Birok sanayi ve ticari koullarnda odun at ortaya kabilmektedir ve ticareti nadiren yaplmakla birlikte yerinde kullanlmaktadr. Raporlama yapan iletmeler kullanlan miktar tahmin edebilmekte veya ortaya koyabilmekte ya da ondan elde edilen sy belirleyebilmektedir. Odun at iin zel bir durum siyah likrn retimi ve kullanmdr. Ekinlerin kalntlarndan ortaya kan atklar yaktlarn nemli kaynaklarndandr ve saman yakma kazanlar gibi onlar kullanabilecek ekilde tasarlanm zel fabrikalarda kullanlabilmektedirler.

Sv biyoyaktlar
Sv biyoyaktlar Szlkte detaylandrlmtr.

Gaz biyoyaktlar
Gaz biyoyaktlar Szlkte detaylandrlmtr.

181

EkEk 3 3 Birimler ve Dntrme

Birimler ve Dntrme Karlklar Karlklar
Giri Giri
Yakt ve enerji miktarlarn ifade etmek iin kullanlan en yaygn birimler hacim, ktle ve enerji ile ilgili olanlardr. Kullanlan gerek birimler lkeye ve blgesel imkanlara gre deiebilmektedir ve lkedeki tarihsel uygulamalar yanstmaktadr, bazen deien yakt arz koullarna uyarlanmaktadrlar. Bu ekte ncelikle kullanlan eitli birimleri ve birbirleriyle olan ilikileri tanmlanacaktr. Daha sonra yaygn olarak kullanlan yaktlarn sl deerleri iin referans aralklar salanacaktr.

Birimler ve Karlkl likileri Birimler ve Karlkl likileri

Hemen hemen btn yakt ve enerji miktarlarn kapsayan uluslararas olarak kabul edilmi birimler metrekp, ton (metrik ton) ve joule dr. Bunlar Uluslaras lm Sisteminde (SI) bulunan metreden, kilogramdan ve saniyeden tretilmitir ve bilim, teknoloji ve ticaret iin uluslararas bir temel olarak hizmet etmektedir.Ancak, yllar boyunca dier birimler kullanlmtr ve aadaki ksmlarda ilikileri listelenecektir.

Ondalk Sistem nekleri Ondalk Sistem nekleri

Aadaki tablo, enerji istatistiklerinde yaygn olarak kullanlan ast ve st kat neklerini vermektedir. neklerin tam olarak, verildii gibi kullanlmasna dikkat ediniz. zellikle, kk harfle yazlm neklerin hibir zaman byk harflerle yazlmamas gerekmektedir. rnein, x kilowatt ifade eden bir rakamn x kW olarak yazlmas gerekmektedir. Hibir zaman x KW olarak yazlmamaldr.
Tablo Yaygn Olarak Kullanlan st ve st Kat Tablo A3.1 A3.1 Yaygn Olarak Kullanlan Ast veAst Kat nekleri nekleri
st katlar st katlar deka (da) 1 10 deka (da) hekto (h) 2 10 hekto (h) kilo (k) 3 10 kilo (k) mega (M) 6 10 mega (M) giga (G) 9 10 giga (G) tera (T) 12 10 tera (T) peta (P) 15 10 peta (P) eksa (E) 18 10 eksa (E) Ast katlar Ast katlar -1 10 desi (d) -1 10 desi (d) -2 10 santi (c) -2 10 santi (c) -3 10 mili (m) -3 10 mili (m) -6 10 mikro () -6 10 mikro () -9 10 nano (n) -9 10 nano (n) -12 10 piko (p) -12 10 piko (p) -15 10 femto (f) -15 10 femto (f) -18 10 atto (a) -18 10 atto (a)

Tablo A3.1 Yaygn Olarak Kullanlan Ast ve st Kat nekleri

10 10 10 10 10 10 10 10

1 2 3 6 9

12 15 18

183

E Ek 3

Dntrme Karlklar Dntrme Karlklar Dntrme Karlklar Dntrme Karlklar

Hacim, ktle enerji iin elektronik birim dntrcs IEA internet Hacim, ktle ve ve enerji iin elektronik birim dntrcs IEA internet sitesinde,www.iea.org adresinde sunulmaktadr. Siteye girdiinizde www.iea.org sitesinde, www.iea.org adresinde sunulmaktadr. Siteye girdiinizde www.iea.org statistiklere(Statistics) daha sonra Birim Dntrcsne (Unit (Statistics) statistiklere (Statistics) ve ve daha sonra Birim Dntrcsne (Unit (Unit (Statistics) (Unit Converter) basarak talimatlar takip ediniz. Converter) basarak talimatlar takip ediniz. Converter) Converter)

Hacim birimleri Hacim birimleri Hacim birimleri Hacim birimleri

Uzunluk birimi hacim biriminin temelini oluturmaktadr (metre, santimetre, vb.) Esas olarak galon ve litre sv lm standartdr fakat imdi resmi olarak metrekp cinsinden tanmlanmaktadr. Stere ve cord sadece odun kmr lmlerinde kullanlmaktadr ve srasyla 1 metrekp ve 128 feet kp istif edilmi odun kmrn temsil etmektedir. Her bir birimde odunun gerek hacmi, istiflenmenin younluu ve kullanlan odun paralarnn ekli nemli lde deiebileceinden ereti olarak tanmlanmtr.
Tablo A3.2 Hacim Birimleri Birimleri Arasndaki Dntrme Karlklar Tablo A3.2 HacimArasndaki Dntrme Karlklar
A.B.D. A.B.D. galonu galonu (gal) (gal) ABD galon (gal) ABD galon (gal) UK galon (gal) UK galon (gal) Varil (bbl) Varil (bbl) 3 Foot kp (ft (ft3) Foot kp ) Litre (lt)(lt) Litre 3 Metrekp (m(m3) Metrekp ) 11 1.201 1.201 42.0 42.0 7.48 7.48 0.2642 0.2642 264.2 264.2 B.K. galonu B.K. galonu (gal) (gal) bbl bbl ft ft3
3

lt lt

m m3

0.8327 0.8327 11 34.97 34.97 6.229 6.229 0.220 0.220 220.0 220.0

0.02381 0.02381 0.02859 0.02859 11 0.1781 0.1781 0.0063 0.0063 6.289 6.289

0.1337 0.1337 0.1605 0.1605 5.615 5.615 11 0.0353 0.0353 35.3147 35.3147

3.785 3.785 0.0038 0.0038 4.546 4.546 0.0045 0.0045 159.0 159.0 0.159 0.159 28.3 28.3 0.0283 0.0283 11 0.001 0.001 1000.0 11 1000.0

Ktle Birimleri Ktle Birimleri Ktle Birimleri Ktle Birimleri

Ktlenin SI birimi kilogramdr (kg), 1000 kga eit olan ton (metrik ton) yaygn olarak enerji istatistiklerinde en kk birim olarak kullanlmaktadr. lkelerin birou iin, ulusal rn dengeleri ktle olarak ifade edilen rnlerin sunumlarnda birim olarak kiloton (1000 ton)u kullanacaktr.

Tablo A3.3

Tablo A3.3 Ktle Birimleri Arasndaki Dntrme Karlklar

kg Kilogram (kg) Kilogram (kg) Ton (t) Ton (t) Uzun ton (lt) Uzun ton (lt) Ksa ton (st) Ksa ton (st) Pound (lb) Pound (lb) 1 t lt

Ktle Birimleri Arasndaki Dntrme Karlklar

kg 1 t lt
-4

st

st
-3

lb

lb

1000 1000 1016 1016 907.2 907.2 0.454 0.454

0.001 9.84x10 1.102x10 2.2046 -4 -3 0.001 9.84x10 1.102x10 2.2046 1 0.984 1.1023 2204.6 1 0.984 1.1023 2204.6 1.016 1 1.120 2240.0 1.016 1 1.120 2240.0 0.9072 0.893 1 2000.0 0.9072 0.893 1 2000.0 -4 -4 -4 4.54x10 4.46x10 5.0x10 1 -4 -4 -4 4.54x10 4.46x10 5.0x10 1

184

Ek 3

Enerji birimleri Enerji birimleri Enerji birimleri

Enerjinin SI birimi joule (J)dur. Enerji iin kullanlan birok dier birim enerji miktarlarnn ksmen tarihsel sebeplerden ksmen birim olarak jouleun kullanld kk miktarlarda allmam ondalk neklerin kullanmn gerektirdiinden pratik olarak ifade edilmesi iin kullanlmaktadr. Sonu olarak, uluslararas organizasyonlar ulusal yakt arzlarn ve kullanmdaki ilgili rnleri tanmlamak iin uygun miktardaki enerji iin birimleri kullanmaktadr. Tarihsel olarak ton edeer kmr kullanlmaktayd, fakat petroln yukar trmanyla bunun yerini 41.868 gigajoule olarak tanmlanan ton edeer petrol (tep) almtr. Birok ulusal bilano bu birimi kullanmaktadr, fakat Uluslararas Standartlar Organizasyonu (ISO)nun tavsiyeleriyle terajoule artarak kullanlmaktadr. Kullanlan kalorinin birok tanm bulunmaktadr. Burada verilen kalori ve joule arasndaki dntrme karl 4.1868 joule olarak tanmlanan Uluslararas Buhar Tablosu (IT) deeridir. Benzer ekilde, ngiliz s birimi (Btu) iin uluslararas olarak kabul edilmi deer 1 055.06 joule dur. Btu quad (1015 Btu) ve therm (105 Btu)in temelidir.
Tablo A3.4 Enerji Birimleri Arasndaki Dntrme Karlklar

Tablo A3.4

Enerji Birimleri Arasndaki Dntrme Karlklar

TJ TJ Gkal Gkal Mtep Mtep
-5

MBtu MBtu

GWhGWh

-5 Terajoule (TJ) (TJ) 1 238.8 2.388x10 Terajoule 1 238.8 2.388x10 947.8 947.8 0.2778 -3 0.2778 -3 7 -3 -3 Gigakalori 4.1868x10 1 10 107 3.968 Gigakalori 4.1868x10 1 3.968 1.163x10 1.163x10 -4 7 7 -4 7 7 Mtep* 4.1868x10 1 Mtep* 4.1868x10 10 10 1 3.968x10 3.968x10 11630 -4 11630 -3 -8 -3 -8 -4 Milyon Btu Btu 1.0551x10 2.52x10 1 Milyon 1.0551x10 0.252 0.252 2.52x10 1 2.931x10 2.931x10 (MBtu) (MBtu) -5 -5 Gigawatt-saat 3.6 3.6 860 860 8.6x10 3412 3412 1 Gigawatt-saat 8.6x10 1 (GWh) (GWh) * milyon ton edeer petrolpetrol * milyon ton edeer

Tipik IslIsl Deerler Tipik Deerler Tipik Isl Deerler

Kmrler Kmrler Kmrler
Tablo A3.5
Tablo A3.5 Ta Kmr Tiplerine Gre Isl Deer Aralklar
Ta kmr Ta kmr Brt Isl Deer (kullanlan) Brt Isl Deer (kullanlan) MJ/kg 29.65-30.35 MJ/kg 27.80-30.80 29.65-30.35 27.80-30.80 23.85-26.75 23.85-26.75 Net Isl Deer (kullanlan) Net Isl Deer (kullanlan) MJ/kg 28.95-30.35 MJ/kg 26.60-29.80 28.95-30.35 26.60-29.80 22.60-25.50 22.60-25.50

Ta Kmr Tiplerine Gre Isl Deer Aralklar

Karbon erii Karbon erii kg/t 778-782 kg/t 674-771 778-782 674-771 590-657 590-657 Nem erii Nem erii % 10-12 % 7-9 10-12 7-9 13-18 13-18

Antrasit Kok Antrasit kmr Kok Dier kmr bitml Dier bitml

Karbon erii Karbon (kullanlan) erii (dmmf)*kg/t (kullanlan) 920-980 (dmmf)*kg/t 845-920 920-980 845-920 810-845 810-845

185

E Ek 3

Koklar
Tablo A3.6 Tiplerine Gre Isl Deerler Isl Deerler Tablo A3.6 Kok Kok Tiplerine Gre
Kok tipi Brt Isl Deer (kullanlan) MJ/kg Net Isl Deer (kullanlan) MJ/kg Karbon erii (kullanlan) kg/t 820 853 710 875 Nem erii (kullanlan) % 8-12 1-2 15 1-2 Karbon erii (kullanlan) (dmmf)*kg /t 965-970 856 900 890

Metalurjik kok 27.90 27.45 Gaz koku 28.35 27.91 Dk sl kok 26.30 25.40 Petrol koku 30.5-35.8 30.0-35.3 (yeil) *dmmf: kuru, mineral madde iermeyen

Kmrden tretilmi gazlar

Tablo A3.7 Kmrden Tretilmi Gazlar in Tipik Isl Deerler Tablo A3.7 Kmrden Tretilmi Gazlar in Tipik Isl Deerler
Gaz tipi Brt Isl Deer (kullanlan) MG/kg 19.01 2.89 Net Isl Deer (kullanlan) MG/kg 16.90 2.89 Net Isl Deer (kullanlan) MG/kg 37.54 2.24 Karbon erii (kullanlan) % 464 179

Kok gaz Yksek frn gaz

Petrol rnleri
Tablo A3.8 Seilmi Petrol rnleri in Tipik Isl Deerler Tablo A3.8 Seilmi Petrol rnleri in Tipik Isl Deerler
rn Younluk kg/m 366.3 507.6 572.7 522.2 690.6 716.8 740.7 802.6 802.6 843.9 925.1 963.4
3

Ton bana den litre 2730 1970 1746 1915 1448 1395 1350 1246 1246 1185 1081 1038

Etan Propan Btan (2) LPG Nafta Uak benzini (3) Benzin Uak trbin yakt Dier kerosen Gaz/mazot Fuel oil, dk slfrl Fuel oil, yksek slfrl

Brt Isl Deer (GJ/T) 51.90 50.32 49.51 50.08 47.73 47.40 47.10 46.23 46.23 45.66 44.40 43.76

Net Isl Deer (1) (GJ/t) 47.51 46.33 45.72 46.15 45.34 45.03 44.75 43.92 43.92 43.38 42.18 41.57

(1) Nafta ve daha ar yaktlar iin, net sl deerler brtn % 95i olarak kabul edilmitir. (2) Ktlece %70i propan ve % 30 u btan olan bir karm kabul eder. (3) 91 ve 95 oktan motor benzinleri iin bir ortalama

186

Ek 3

Doal gaz gaz Doal gaz Doal Doal gaz 3

Doal gaz Metan iin sl deerler 55.52 MJ/kg (brt) (37.652 MJ/m ) ve 50.03 MJ/kg (net) (33.939
MJ/m3)dir. Fakat, salanan doal gaz metana ek olarak baka gazlar iermektedir (genellikle etan ve propan). Ar gazlarn metrekp bana den sl deeri arttrmas nedeniyle, brt sl deerler deiebilmektedir 37.5 ve 40.5 MJ/m3 arasnda.

TabloA3.9 Ktle Ktle veya Hacimden Isya Katsaylar (Brt Isl Deer) Deer) Isl Deer) Tablo A3.9 A3.9 Ktle veya Hacimden Isya Dntrme Katsaylar (Brt Isl (Brt Tablo veya Hacimden Isya Dntrme Dntrme Katsaylar
LNG MJ m* kg
3 3 40.00 * m

GAZ GAZ LNG Norve NorveHollandaHollanda Rusya Rusya Cezayir Cezayir Btu MJ Btu MJ Btu MJ Btu MJ Btu MJ Btu MJ Btu MJ Btu MJ Btu MJ Btu
37912 40.00 51560 54.40 42.51 37912 52.62 51560 40290 42.51 49870 52.62 35.40 40290 45.19 49870 33550 35.40 45.19 45.19 37.83 33550 42830 45.19 35855 37.83 54.52 42830 39.17 35855 20.56 54.52 37125 39.17 47920 20.56 37125 47920

54.40 kg

* 15 Cde. * 15 Cde.

TabloA3.10 Standart MetrekpMetrekp (SmMetrekp (m3) Arasndaki Dntrme Karlklar Tablo A3.10 Standart (Sm3) ve Normal 3) ve Normal Metrekp (m3) Arasndaki Dntrme Karlklar
Standart m Standart m * 3 Normal m3 ** Standart m *
* 15 Cde.ve 760 mm civada llm 1 Sm
3 3

Normal m Normal m 0.948 1 0.948 1

Standart m 1 1.055 1
3

Normal m **

1.055

** 0 Cde.ve 760 mm civada llm 1 m 3 * 15 Cde.ve 760 mm civada llm 1 Sm

Tablo A3.11 LNG Standart Birimleri Arasndaki ve Normal Metrekp Tablo A3.10 ve Doal GazMetrekp (Sm3)Dntrme Karlklar

** 0 Cde.ve 760 mm civada llm 1 m

Tablo A3.11

. .

(m3) Arasnda Dntrme Karlklar 3 LNG Standart m * LNG ve Doal LNG Birimleri Arasndaki Dntrme Karlklar Gaz 3
(metrik ton) (m ) 1 0.948 (metrik ton) 0.45 1 -4 -3 7.35x10 1.626x10

LNG (metrik ton) 3 LNG (m ) 3 Standart m *

LNG

LNG 3 (m )

LNG (metrik ton) 3 LNG (m ) 3 * 1 Sm = 40 MJ. 3 Standart m *

1 0.45 -4 7.35x10

0.948 1 -3 1.626x10

1360 615 1

Standart m *

1360 615 1

Tablo A3.12 Doal Gaz in Brt ve Net Isl Deer Karlatrmas 3 * 1 Sm = 40 MJ.

Tablo A3.12Deer Doal Gaz in Brt ve Net Isl Deer Karlatrmas *NCV = Net Isl
**GCV = Brt Isl Deer

1 NCV* = 0.9 GCV**

1 NCV* = 0.9 GCV**

*NCV = Net Isl Deer **GCV = Brt Isl Deer

187

Szlk
Yaktlarn Tanm
Alt bitml kmr: Brt sl deeri 17 435 kJ/kg (4 165 kcal/kg) ile 23 865 kJ/kg (5 700 kcal/kg) arasnda olan %31den fazla buharlaabilen madde ieren ve herhangi kuru mineral maddesi iermeyen bir araya toplanmam kmrler. Antrasit: Ta kmrne baknz. Atklar:
x

Endstriyel atk: Elektrik ve/veya s retimi iin dorudan yaklan, yenilenemeyen endstriyel kkenli atklar. Kullanlan yaktn miktar net sl deer olarak rapor edilmelidir. Yenilenebilir endstriyel atklar kat biyoktle, biyogaz ve/veya sv biyoyakt kategorilerinde rapor edilmelidir. Kentsel kat atk (yenilenebilirler): Konutlar, sanayi, hastaneler ve zel fabrikalarda yaklan biyolojik olarak ayrabilen maddeleri ieren nc sektrlerin rettii atklar. Kullanlan yaktn miktar net sl deer cinsinden rapor edilmelidir. Kentsel kat atk (yenilenemeyenler): Konutlar, sanayi, hastaneler ve zel fabrikalarda yaklan biyolojik olarak ayramayan maddeleri ieren nc sektrlerin rettii atklar. Kullanlan yaktn miktar net sl deer cinsinden rapor edilmelidir.

Benzin tipi jet yakt (nafta tipi jet yakt veya JP4): Bu, uak trbinlerinde
kullanlmak zere, 100C ile 250Cde damtlm, btn hafif hidrokarbon petrolleri ierir. Gazya, benzin veya naftann aromatik ierii %25i gemeyecek ve buhar basnc 13.7kPa ile 20.6kPa arasnda olacak ekilde kartrlmasyla elde edilir.

Benzin: Motor benzinine veya benzin tr jet yaktna baknz. Bitmen: Bitmen kat, yar kat veya akkan olmayan, koloidal yapya sahip, rengi kahverengi ile siyah arasnda, ham petroln damtlmasndan arta kalanlardan, petrol artklarnn vakum damtma ile atmosferik damtlmasndan elde edilen bir hidrokarbondur. Bitmen, genellikle asfalt olarak da adlandrlr ve temel olarak yol yapmnda ve at yapm maddesi olarak kullanlr. Bu kategori svlatrlm ve azaltlm bitmeni ierir. Biyogaz: Temel olarak oksijensiz yaayanlarn biyoktle sindirimiyle retilen metan ve
karbon dioksitten oluan bir gazdr. Aadakileri ierir: x x x Atklarla doldurulmu arazinin sindirimiyle oluan arazi doldurma gaz. Lam amurunun oksijensiz fermantasyonundan oluan lam amuru gaz. Hayvan gbrelerinin oksijensiz fermantasyonundan ve mezbahalarn atklarndan, bira tesislerinden ve dier tarm sanayilerinden oluan dier biyogazlar.

189

S Szlk

Biyoyaktlar: Biyoyaktlar biyoetanol, biyodizeli, biyometanol, biyometileteri ve

biyopetrol kapsar. Sv biyoyaktlar temel olarak biyodizel ve biyoetanol/ETBEdir ve ulam yaktlar olarak kullanlr. Bunlar, yeni veya kullanlm sebze yandan yaplabilir ve petrol bazl yaktlar ile kartrlabilir veya onlarn yerine konulabilir. Doal bitki hammaddesi soyay, ayieini ve kolza tohumunun yan ierir. Baz koullar altnda, kullanlm sebze yalar, ilem iin hammadde olarak kullanlabilir.

BKB (Braunkohlenbriketts) (turba briketlerini ierir): Linyitten retilen bir bileik yakttr. Linyit/kahverengi kmr paralar halinde ezilir, kurutulur ve yksek basn altnda balayc eklenmeden eit ekilde briketler halinde ekle sokulur. Bu kategori Alman retimi linyit tozunu ierir. Buhar kmr: Ta kmrne baknz. Dier petrol rnleri: Yukarda zel olarak belirtilmeyen tm rnler, rnein katran ve slfr. Bu kategori ayrca rafinerilerde retilen aromatikleri ( rnein, BTX veya benzen, toluen ve ksilen) ve olefinleri (rnein, propilen) de iermektedir. Dier bitml kmrler ve antrasit: Ta kmrne baknz. Dier gaz yalar: Gaz yalar damtlm petrol rnlerini iermektedir ve hava
tamacl dndaki damtlmaktadr. sektrlerde kullanlmaktadr. 150C ile 300C arasnda

Dier hidrokarbonlar: Bu kategori katranl kumlardan ve kaya petrolnden elde edilen sentetik ham petrolleri, kmr svlatrmasndan elde edilen svlar, doal gazn benzine dntrlmesinden elde edilen sv rnleri, hidrojen ve emlsiyon yaplm petrolleri iermektedir (rnein, orimulsion) Doal gaz: Sv veya gaz halinde bulunan, balca metandan oluan ve yer alt
madenlerinde oluan gazlar iermektedir. Hem sadece gaz halindeki hidrokarbonlar reten sahalardan meydana gelen petrolle ilikisi olmayan gazlar hem de kmr madenlerinden elde edilen metann yannda ham petrolle birlikte retilen gazlar iermektedir.

Doal gaz svlar (NGL): NGL, ayrma tesislerinde veya gaz ileme tesislerinde doal gazdan yeniden elde edilen sv veya svlatrlm hidrokarbonlardr. NGL, etan, propan, btan (normal veya izo-), (izo)pentan ve pentan artlar iermektedir (bazen benzin veya kondensat anlamna gelmektedir). Etan: Doal gaz ve rafineri gaz akmndan karlan, doal halinde gaz olan dz-zincir bir hidrokarbondur (C2H6). Fuel-oil: Bu, geri kalan btn (ar) akaryaktlar (harmanlama ile elde edilenler dahil) kapsar. Kinematik viskozite 80Cde 10 cStnin zerindedir. Alevlenme noktas her zaman 50Cnin zerindedir ve younluk her zaman 0.90 kg/ltden fazladr.
x
x

Dk slfr ierii: slfr ierii %1den dk olan ar fuel-oil. Yksek slfr ierii: slfr ierii %1 veya daha fazla olan ar fuel-oil.

Gaz koku: Gaz ilerinde, ehir gaz retiminde kullanlan ta kmrnn yan rndr. Gaz kok, snma amal kullanlr.

190

Szlk

Gazhane gaz: Ana amac gazn retimi, tanmas ve datm olan kamu veya zel santrallerde retilen yapay doal gaz dahil btn tipteki gazlar kapsar. retim sras altnda rapor edilen karbonlama (kok frnlar tarafndan retilen ve gaz ilerine aktarlan gaz dahil), petrol rnlerinin zenginletirme yaplarak veya yaplmayarak tamamen gazlamas (LPG, artk akaryakt, vb.), doal gazn ayrlmas ve Dier kaynaklardan sras altnda rapor edilen gazlarn ve/veya havann slah edilmesi ve basit karm ile retilen gaz ierir. Gazya (kerosen) tipi jet yakt: Bu, uak trbinlerinde kullanlan damtlm rndr.
150C ile 300C arasnda gazya ile ayn damtma zelliklerine ve alevlenme noktasna sahiptir (genellikle 250Cnin zerinde deildir). Buna ek olarak, Uluslararas Hava Ulam Kurumu (IATA) tarafndan tespit edilen baz belirleyici zellikleri vardr (donma noktas gibi). Bu kategori gazya harmanlama bileenlerini ierir.

Gazya/mazot (damtlm fuel-oil): Gazya/mazot(dizel) temelinde 180C ile

380C arasnda orta derece damtlm rndr. Kullanma gre birka derece mevcuttur: x
x

Ulam mazotu(dizel): kara yolunda dizel aralarda kullanlr (arabalar, kamyonlar, vb.), genellikle dk slfr ieriine sahiptir. Istma ve dier gaz yalar: Endstriyel ve ticari kullanm iin hafif stma petrolleri Deniz ve ray tamaclnda kullanlan dizel Petrokimyasal hammadde olarak kullanlan 380C ile 540C arasnda damtlm ar gazya dahil dier gazyalar.

Gelgit/dalga/deniz enerjisi: Gelgit veya dalga hareketinden elde edilen ve elektrik retimi iin kullanlan mekanik enerji. Gne enerjisi: Scak su retimi ve elektrik retimi iin kullanlan gne
aadakilerden retilmektedir. Yerel scak su veya yzme havuzlarnn mevsimsel stmas iin zellikle termosifon tipi dz levha toplayclar. x Fotovoltaik hcreler. x Gne sl elektrik santraller. Not: Konutlarn ve dier binalarn dorudan stma, soutma ve aydnlatmas iin pasif gne enerjisi dahil deildir. x

Ham petrol: Ham petrol, doal kkeninde hidrokarbonlar ve slfr gibi ilgili kirliliklerin
karmndan oluan bir mineral petroldr. Normal yzey scaklnda ve basncnda sv fazda bulunur ve fiziksel zellikleri (younluk, viskozite, vb.) ok deikendir. Bu kategori ilikili veya ilikisiz gazdan elde edilen arazi veya iletme youumunu ierir, ticari ham petrol akm ile kaynamtr.

Hidroelektrik: Suyun potansiyel ve kinetik enerjisi hidroelektrik santrallerinde elektrie

evrilir. Pompajl depolama dahil edilmelidir. Detayl santral boyutlar net pompajl depolama olarak rapor edilmelidir.

Jeotermal enerji: Dnyann kabuundan yaylan ve s olarak kullanlan, genellikle scak su veya buhar eklindeki enerjidir. Bundan uygun alanlarda yararlanlr:

191

S Szlk

x x

Blge stmasnda, tarmda, vb. dorudan s elde etme amal. Parlamadan sonra, kuru buhar veya yksek entalpili tuzlu su kullanarak elektrik elde etmede.

Kahverengi kmr: Linyite baknz. Kat biyoktle: Is ve elektrik retimi iin yakt olarak kullanlan biyolojik kkenli organik, fosil olmayan maddeleri kapsamaktadr.
x x

Odun kmr: Odun ve dier bitkisel malzemelerin pirolizinden ve ykc

damtmadan oluan kat at kapsamaktadr.

Odun, odun atklar, dier kat atklar: zellikle yetitirilen enerji rnleri
(st, kavak vb.), endstriyel ilemlerden (zellikle odun/kat sanayisi) retilen veya ormandan ve tarm alanlarndan (yakacak odun, aa kabuu, odun tala vb.) dorudan salanan odunsu maddeleri olduu kadar saman, fndk kabuklar, ezilmi zm atklar, kmes hayvanlar pleri gibi atklar da kapsamaktadr.

Katk Maddeleri/Oksijenleyiciler: Katk maddeleri, yakt zelliklerini deitirmek iin,

bir rne eklenen veya bir rn ile kartrlan, hidrokarbon olmayan bileiklerdir (oktan, setan, soukluk zellikleri, vb.): x x x Alkoller (metanol, etanol) gibi oksijenler, MTBE (metil ncl btil eter) gibi eterler, ETBE (etil ncl btil eter), TAME (ncl amil metil eter). Esterler (rnein; kolza veya dimetilester, vb.). Kimyasal bileikler (tetrametil kurun, tetraetil kurun ve deterjanlar gibi).

Not: Bu kategoride belirtilen etanol miktarlar, yakt kullanm iin yazlm miktarlarla ilikilendirilmelidir.

Kok Frn gaz: Kat yakt karbonlamasnn yan rn olarak elde edilir ve gazlatrma
ilemleri gaz ileri ve belediyeye ait gaz santralleri ile balantl olmayan kok reticileri ve demir ve elik santralleri tarafndan yrtlr. Yakt miktar brt sl deer olarak rapor edilmelidir.

Kok Frn koku: Kmrn karbonlamasndan elde edilen kat rndr, temel olarak yksek scaklktaki kok kmr; nem oran dktr ve uucu bir maddedir. Kok, temel olarak demir ve elik sanayisinde enerji kayna ve kimyasal etmen olarak kullanlr. Kok krntlar ve dkme kok bu kategoriye dahildir. Yar-kok, kmrn dk scaklkta karbonlamasndan elde edilen kat rn, bu kategoriye dahil edilmelidir. Yar-kok, yerli yakt olarak veya evrim santrallerinin kendisinde kullanlr. Bu balk, koku, kok krntlarn ve linyitten/kahverengi kmrden yaplan yar-koku ierir. Kok kmr: Ta kmrne baknz. Kurunlu motor benzini: Motor benzinine baknz. Kurunsuz benzin: Benzine baknz. Linyit/kahverengi kmr: Brt s deeri 17 435 kJ/kgdan (4 165 kcal/kg) az olan ve uucu madde miktar %31den fazla olan ym olmayan kmrlerdir. retilen ve yaklan yal ist ve katran kumu dorudan bu kategoriye rapor edilmelidir. Dier dnm ilemleri iin girdi olarak kullanlan yal ist ve katran kumu da bu kategoriye rapor edilmelidir. Bu, dnm ileminde tketilen yal ist ve katran kumunun bir ksmn ierir. Mazot: Gaz/mazota baknz.
192

Szlk

Motor

benzini: Motor benzini 35C ile 215C arasnda damtlm hafif hidrokarbonlarn karmndan oluur. Kara bazl kvlcm ateleme motorlarnda yakt olarak kullanlr. Motor benzini katk maddeleri, oksijenler ve TEL (Tetraetil kurun) ve TML (tetrametil kurun) gibi kurun bileikleri dahil oktan zenginletiriciler ierebilir. Motor benzini iki gruba ayrlabilir:
x

Kurunsuz motor benzini: oktan derecesini zenginletirmek iin kurun bileiklerinin eklenmedii motor benzinidir. Az miktarda organik kurun ierebilir. Kurunlu motor benzini: oktan derecesini zenginletirmek iin TEL (tetraetil kurun) ve/veya TML (tetrametil kurun) eklenmi motor benzinidir. Bu kategori motor benzini harmanlanm bileikleri ierir (katk maddeleri/oksijenler hari), rnek; alkiletler, izomerat, reformat, tamamlanm motor benzini olarak tasarlanm ayrlm benzin.

Nafta: Nafta petrokimya sanayisi iin kullanlan bir hammaddedir (rnein, etilen veya
aromatiklerin retimi). Nafta, 30C ve 210C damtma aralnda veya bu araln bir ksmnda bulunan malzemeleri iermektedir. Harmanlama iin ithal edilen nafta, nafta ithalat olarak rapor edilmektedir, rnler aras transferler satrnda nafta iin eksi girdi ve ilgili nihai rn iin art girdi olarak gsterilmektedir.

Odun kmr: Kat biyoktleye baknz. Odun/ odun atklar/ dier kat atklar: Kat biyoktleye baknz. Oksijenli elik frn gaz: Oksijenli frnda eliin retiminin yan rn olarak ve frnda braklarak elde edilmektedir. Gaz ayn zamanda dntrc gaz, basit oksijenli elik veya LD gaz olarak bilinmektedir. Yaktn miktar brt sl deer olarak rapor edilmelidir. Orimulsiyon: Su ve doal bitmenden oluan bir petrol rn. Parafin mumu: Bunlar doymu alifatik hidrokarbonlardr. Bunlar, kayganlatrc
yalarn balmumu ayrtrlrken elde edilen artklardr. Derecesine gre fazla veya az ince kristalli bir yapya sahiptirler. Ana zellikleri yledir: renksiz, kokusuz, yarsaydam ve erime noktas 45C nin stnde.

Patent yakt: Balayc etmenlerin eklenmesiyle ta kmr krntlarnn ekillendirilmesinden retilen bir yakt bileimi. retilen patent yaktn miktarnn balayc etmenin eklenmesi sebebiyle evrim ileminde tketilen kmr miktarndan biraz daha fazla olduuna dikkat ediniz. Petrol koku: Petrol koku siyah kat bir rn olup balca petrolden tretilmi
hammaddelerin paralanmas ve karbonlatrlmasyla, kaynan vakumlanmasyla elde edilen ve gecikmeli koklama veya sv koklama gibi ilemlerde kullanlan, katran ve ziftin bir yan rndr. Balca karbondan (90% ile %95) olumaktadr ve dk kl ieriine sahiptir. elik sanayisi iin, stma amalar iin, elektrot retimi iin ve kimyasallarn retimi iin kok frnlarnda hammadde olarak kullanlmaktadr. Kalite asndan en nemli olan iki rn yeil kok ve kavrulmu kok dur. Bu kategori ayn zamanda rafine ilemi srasnda katalizrde kelen katalizr koku nu da iermektedir; bu kok tr yeniden kazanlabilir deildir ve genellikle rafineri yakt olarak kullanlmaktadr.

Petroll (katranl) kumlar: Linyit/kahverengi kmre baknz.

193

S Szlk

Rafineri gaz (svlamam): Rafineri gaz, rafinerilerde petrol rnlerine muamele veya ham petroln damtlmas srasnda elde edilen balca hidrojen, metan, etan ve olefinleri ieren younlatrlamaz gazlarn karmn iermektedir. Bu ayn zamanda petrokimya sanayisinden geri dnen gazlar iermektedir. Rafineri hammaddeleri: Rafineri hammaddesi harmanlama hari ileri ilemler iin ynlendirilmi ilenmi petroldr. leri ileme ile, bir ya da daha fazla bileene ve/veya nihai rne dntrlmektedir. Tanm ayrca petrokimya sanayisinden arndrma sanayisine geri dnleri de kapsamaktadr (rnein, benzin pirolizi, C4 paralar, gaz ya ve fuel oil paralar). Rzgar enerjisi: Rzgar trbinlerinde elektrik retimi iin kullanlan rzgarn kinetik
enerjisi.

Sktrlm doal gaz (CNG): CNG, zel olarak tasarlanm yksek basnl yakt
tanklarna sahip aralarda kullanlan doal gazdr. CNGnin temiz yanma zellikleri sayesinde, motor benzini veya mazota gre darya daha az eksoz ve sera gaz verir. CNG sklkla, hafif i yapan yolcu arabalar ve pikap kamyonlarda, orta arlkta i yapan datm kamyonlarnda, ve transit ve okul otobslerinde kullanlr.

Svlatrlm doal gaz (LNG): Yaklak -160Cye soutulan doal gaz, atmosferik basn altnda LNG denilen sv ekline younlar. LNG kokusuz, renksiz ve zehirsizdir, andrc deildir. petrol gaz (LPG): LPG rafineri ilemlerinden, ham petrol dengelemesinden ve doal gaz ileme santrallerinden tretilen hafif parafinli hidrokarbonlardr. Temel olarak propan (C3H8) ve btan (C4H10) veya ikisinin bir birleiminden oluurlar. Bunlar propilen, butilen, izobtan ve izobutilen de ierebilir. LPG, normalde, aktarma ve depolama iin basn altnda svlatrlr. Siyah Likr: Bu, kat yapm sanayiinde, aacn hamurlatrlmas srasnda oluan geri
dntrlm yan rndr. Bu ilemde, sonradan kadn iindeki lifleri oluturacak olan aacn iindeki linyin, sellozdan ayrlr. Siyah likr, linyinden kalanlar ile, su ve linyin karmnda kullanlan kimyasallarn birleimidir ve yeniden elde etme kazannda yaklr. Kazan buhar ve elektrik retir ve ilem boyunca geri dnm iin inorganik kimyasallar yeniden elde eder.

Svlatrlm

Ta kmr: Ta kmr, brt sl deeri 23 865 kJ/kgdan (5 700 kcal/kg) byk olan ama nem baznda rastgele yansma oran en az 0.6 olan kmr ifade eder. Ta kmr aadakileri kapsar: (i) Kok kmr: Yksek frn ykn destekleyebilecek uygunlukta kokun retimine izin veren miktarda kmrdr. Aada verilen kmr snflama kodlar bu kategoriye den kmrleri kapsar:
x x x x
x

Uluslararas snflama kodlar 323, 333, 334, 423, 433, 435, 523, 533, (BM, Cenevre, 1956) 534, 535, 623, 633, 634, 723, 733, 823. ABD snflamas, Snf II, Grup 2 Orta Uucu Bitmen ngiltere snflamas, Snflar 202, 203, 204, 301, 302 400, 500, 600. Polonya snflamas, Snflar 33, 34, 35.1, 35.2, 36, 37. Avustralya snflamas, Snflar 4A, 4B, 5.

(ii) Dier bitmen kmr ve antrasit (buhar kmr): stim kazan kmr buhar kartmada ve alan stma amal kullanlr ve kok kmrne dahil edilmeyen btn antrasit kmrleri ve bitmen kmrleri ierir.
194

Szlk

Turba briketleri: BKBye baknz. Turba: Yanc, yumuak, gzenekli veya sktrlm, kolay kesilebilen, rengi ak kahverengiden koyu kahverengiye kadar deiebilen yksek su ierikli (ham durumda %90 lara kadar) bitkisel kkenli, fosilli ve tabakal birikimlerdir. Sadece enerji amalar iin kullanlan turba rapor edilmelidir. Uak benzini: Bu, zellikle uu piston makinesi iin, oktan says makineye uyumlu ekilde hazrlanan, donma noktas -60C ve dalma aral genellikle 30C ile 180C arasnda olan benzindir. White spirit ve zel kaynama noktalar olan zcler (SBP): White spirit ve zel
kaynama noktalar olan zcler nafta/parafin aralnda damtlarak arndrlm, damtlm ara rnlerdir. Aadaki gibi ikiye ayrlmaktadr: x

Endstriyel zc (SBP): 30C ile 200C arasnda damtlm hafif petroller.

Sanayil zclerinin damtma aralndaki deerlere bal olarak 7 veya 8 derecesi bulunmaktadr. Dereceler %5lik ve %90lk hacim damtma noktalar arasndaki scaklk farkna gre tanmlanmaktadr. White spirit: Alevlenme noktas 30Cnin zerinde olan endstriyel zcdr. Damtma aral 135 C ile 200 C arasndadr.

Yalayclar: Yalayclar, damtma yan rnlerinden retilen hidrokarbonlardr, temel

olarak temas halindeki yzeyler arasndaki srtnmeyi azaltmak iin kullanlrlar. Bu kategori mil yandan silindir yana kadar btn tamamlanm yalayclar, motor yalarn ve btn derecelerdeki ya bazl trdeki yalayclar dahil makine ya olarak kullanlanlar ierir.

Yal ist: Linyit/kahverengi kmre baknz. Yapay doal gaz: Bu hidrokarbon fosil yaktnn kimyasal olarak dntrlmesiyle retilen yksek sl deere sahip bir gazdr. Kimyasal ve fiziksel olarak doal gazn yerine geebilmektedir ve genellikle doal gaz ebekesinden datlmaktadr. Yapay doal gazn imalat iin ana ham maddeler: kmr, petrol ve petroll katmanlar. Yapay doal gaz dier retilen gazlardan yksek s deeri (8 000 kcal/m3 n stnde) ve yksek metan ierii (%85 in stnde) ile ayrlmaktadr. Kmre dayanan yaktlardan baka yaktlarn birleiminden oluan yapay doal gaz Dier Kaynaklardan ksmnda olmaldr. Yaktlarn miktar brt sl deer cinsinden rapor edilmelidir. Yksek frn gaz: Yksek frnlarn ilemesinin yan rn olarak elde edilir; frn brakarak yeniden elde edilir ve ksmen bitki endstrisinde ve ksmen dier elik sanayisi ilemlerinde veya enerji tesislerinde yakc olarak kullanlr. Yakt miktar brt sl deer olarak rapor edilmelidir.

Ksaltmalarn Listesi
Bos bbl b/d btu CHP CNG CO temel oksijen elik varil gnlk varil ngiliz s birimi birleik s ve elektrik (santrali) sktrlm doal gaz karbon monoksit
195

S Szlk

CO2 COG CV GCV GJ GJ/t J kWh LNG LPG

karbon dioksit kok frn gaz sl deer brt sl deer gigajoule ton bana gigajoule joule kilowatt saat svlatrlm doal gaz svlatrlm petrol gaz; atmosferik basnta ve normal s altnda gaz halinde bulunan propan, btan ve izomerlerini iermektedir. milyon ngiliz s birimi metrekp megajoule / metrekp milyon metrekp ana (kamu) g reticisi kentsel kat atk milyon ton edeer petrol megawatt

MBtu m3 MJ/m3 Mm3 MPP MSW Mtep MW

NCV NGL NOx PV tek TJ tep TBEA

net sl deer doal gaz svlar nitrojen oksitler fotovoltaik ton edeer kmr terajoule ton edeer petrol toplam birincil enerji arz

UNFCCC Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi UNIPEDE Uluslararas Elektrik Enerjisi reticileri ve Datclar Birlii (2002 ylnda Eurelectric ile birlemitir. imdi ise EEIG (European Grouping of Electricity Undertaking) adn almtr.)

196