Std07 Maths TM

You might also like

Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 256

w

w
.e

rrs

.o
rg

www.errsm.org

www.errsm.org

w
.e

rrs

.o
rg

www.errsm.org

www.errsm.org

w
.e

rrs

.o
rg

www.errsm.org

www.errsm.org

w
.e

rrs

.o
rg

www.errsm.org

www.errsm.org

www.errsm.org

bkbaf bjhF
mikahJ yF vf

mikahJ fj cyF.

.o
rg

1.1 mKf

ma Kndw fhzKgLnghJ Kj eh vf gfis


mogil braghLfis g eF mJ bfhnth. vf e mwhl
th KaJt thjitahf sFwd. eh KG vfis g
mt jhd mogil braghLf g fUnwh. bghGJ
KGf, jKWbaf, jrkf, df kW mLFf nghw
jiyf gF thf fhngh.

vf

rrs

e mwhl th J mnua v Kiwia gagLJnwh. j


Kiw vGJtjF gogjF gagLjgL vf gjokhd vf
myJ jrk vf vW miHfgLwJ. Kiw 0 Kj 9 tius
FpLfis eh gagLJnwh.

1.2 ghit

w
.e

Mwh tF a vf, KGvf, KGf, df kW


jrkf g mt J mogil braghLfshd Tl, fjfis
fwnjh. mtiw nf RUfkhf id Tnth.

a vf

1 I bjhlf vzhf bfhl vylfhj, vQ vfSF


a vf vW bga. midJ a vf fzij N vw My
vGjh Ffyh.

N = "1, 2, 3, 4, 5, ... , vgJ a vf fzkhF.

KG vf

aJl a vfis nrf ilgJ KG vfshF. KG vf


aij Kj vzhf bfhL vylfhj vfshf Uwd.
midJ KG vf fzij W vw My vGjh Ffyh.

W = "0, 1, 2, 3, 4, 5, ... , vgJ KG vf fzkhF.

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 1
KGf
KG vf kW Fiw vf nrj
bjhF KGf vW miHfgLwJ. midJ
KGf
fz Z vw My vGjh
FfgLwJ.

f
bga
fj
nkijahd uhkhD#
jeho, <nuho
wjt.

Z = "... - 2, - 1, 0, 1, 2, ... , midJ KGf


Z = "0, ! 1, ! 2, ... , midJ KGf fzkhF.

fzkhF (myJ)

(i) KGf Tl

.o
rg

1.3 KGf jhd ehF moigil braf:

U KGfis Tl, ilgJ xU KG ( Integer ) MF.


vLJfhlhf,

v)

8 + 4 = 12
6+0 = 6

6 + 5 = 11

10 + ^- 4h = 10 - 4 = 6

rrs

i)
ii)
iii)
iv)

4+0=4

(ii) KGf fj

w
.e

xU KGUJ kbwhU KGit ff ulhtJ KG Tl


vkiwia Kj vQl TlntL.
vLJfhlhf,

i)
ii)
iii)

iv)

5 3 = 5 + 3 Tl vkiw = 5 + ( 3) = 2.
6 ( 2) = 6 +( 2) Tl vkiw = 6 + 2 = 8.
( 8) (5) = ( 8) + ( 5) = 13.
( 20) ( 6) = 20 + 6 = 14.

(iii) KGf bgUf

KG vf fz bgUfyhdJ bjhl TlyhF vd KtF


fwnjh. eh mijg KGf fz bghGJ ffyh.
f :

1. U if KGf bgUfgy xU if KGthF.


2. U Fiw KGf bgUfgy xU if KGthF.
3. xU if KGit xU Fiw KGit bgUf ilgJ xU
Fiw KGthF.
2

www.errsm.org

www.errsm.org

bkbaf bjhF
1)
2)
3)
4)

vLJfhL:
i)
ii)

5 # 8 = 40

0 ( 10) =
9 ( 7)
=
5 ( 10) =
11 6
=

^- 5h # ^- 9h = 45

iii)

^- 15h # 3 =-^15 # 3h =- 45

iv)

12 # ^- 4h =-^12 # 4h =- 48

.o
rg

braghL

i)

rrs

jiu J xU nenfhil tiuf. eLia {a vdFf.


{a nk f. bghGJ nfho J tygfkhf xU moefJ
mj lij + 1 vdFf. mUJ L mnj ir xU mo
efJ mj lij + 2 vd Ff. bjhlahf njngh mnj ir
efJ xbthU moia (+ 3, + 4, + 5, ...) vdFJbfh. bghGJ
L nfho J {aiyF Uf. {aUJ lgf
ghjthW f. lgf xU mo efJ mj lij 1 vdFf.
bjhlahf mnj ir xbthU mo efJ mj lij 2, 3, 4...
vd Ff. bghGJ vnfhL jah. fl vfis bfhL
isahlyh.
vnfho J tygf ghjthW {a nk W xU

KiwF 2 mof j jhl. tygf bjhlahf njngh 3 Kiw

w
.e

jhodh {a UJ vts bjhiy Ugh?

ii)

vnfho J lgf ghjthW { nk f

xU KiwF 3 mof j bjhlahf lgf jhl. bjhlahf


njngh 3 Kiw jhodh {aUJ vts bjhiy Ugh?

braghL

6
5
3

4
24

15

8
40

21

vLJfhL 1.1
( 11) I ( 10) M bgUFf .
:
11 ( 10) = (11 10) = 110
3

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 1
vLJfhL 1.2
( 14) I 9 M bgUFf.
:

( 14) 9 = (14 9) = 126

vLJfhL 1.3

.o
rg

k fhf 15 18.
:

15 18 = 270
vLJfhL 1.4

xU bjhiyfh bgo iy `5200. 25 bjhiyfh bgof


iy vd?

= `5200
= `5200 25
= `130000

rrs

xU bjhiyfh bgo iy
` 25 bjhiyfh bgof iy

g 1.1

1. rahd ilia njbjLf:


i) {aij kw vj xU KG cl bgUf ilgJ

(B) FiwKG

w
.e

(A) ifKG
ii) 152 k

(A) 225
(B) 225
iii) 15 ( 9) 0 k

(C) 1

(D) 0

(C) 325

(D) 425

(A) 15
(B) 9
(C) 0
iv) U Fiw KGf bgUfgy xU
(A) FiwKG

(C) a v

(B) ifKG

(D) KG v

2. nfhol lij uf:

(D) 7

i) xU Fiw KGit {aij bgUf ilgJ _________.


ii) _________ ^- 14h = 70
iii) ^- 72h # _________ = - 360
iv) 0 # ^- 17h = _________.

3. k fhf:
i) 3 # ^- 2h
iv) ^- 316h # 1

ii) ^- 1h # 25
v) ( 16) 0 ( 18)

iii) ^- 21h # ^- 31h


vi) ^- 12h # ^- 11h # 10

www.errsm.org

www.errsm.org

bkbaf bjhF

viii) 5 # 5

vii) ^- 5h # ^- 5h
ix) ^- 3h # ^- 7h # ^- 2h # ^- 1h

x) ^- 1h # ^- 2h # ^- 3h # 4

xi) 7 # ^- 5h # ^9h # ^- 6h

4.

xii) 7 # 9 # 6 # ^- 5h

xiii) 10 16 ( 9)

xiv) 16 ( 8) ( 2)

xv) ( 20) ( 12) 25

xvi) 9 6 ( 10) ( 20)

bgUFf

.o
rg

i) ^- 9h kW 15
ii) ^- 4h kW ^- 4h
iii) 13 kW 14
iv) ^- 25h kW 32
vi) ^- 100h kW 0
5.

v) ^- 1h kW ^- 1h

xU ngdh iy `15. 43 ngdhf iy vd?

20 dhf csd. xbthU dhF 5

rrs

6. xU dhjh

kbgf v xU khzt 15 dhfSF rahd ilajh


mtDila kbgiz fLo?

w
.e

7. nut xbthU ehS `150 rghwh. 10 ehf mt vts


gz rghgh?
8. xU M iy `20. 12 Mf iyia fhf.

(iv) KGf tFj

tFj vgJ bgUf jiy bra vgJ ekF bj.


tFjYFa fis flthW tiuaWfyh.

ifKG
= if v
ifKG
FiwKG
= if v
FiwKG
ifKG
= Fiw v
FiwKG

a) 0 =

10
c) - 3 =
-3

FiwKG
= Fiw v
ifKG

b) 9 =

-3
10
d) -2 =

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 1
{ajh tFj

vij {ajh tFj vgJ mjkwJ.

Vbd {ajh

tFj vgJ tiuaWfglhjJ.

vLJfhL 1.5
250 I 50 M tFf
:

.o
rg

250 I 50 M tFj 250 = 5.


50

vLJfhL 1.6
( 144) I 12 M tFf.
:

( 144) I 12 M tFj - 144 = 12.

12

vLJfhL 1.7

15 # ^- 30h # ^- 60h
.
2 # 10

rrs

k fh

15 # ^- 30h # ^- 60h
= 27000 = 1350.
2 # 10
20

w
.e

vLJfhL 1.8

xU ngUJ 5 k neu 200 bjhiyit flwJ. 1 k neu

flF bjhiy vd?

5 k neu flF bjhiy

= 200 = 40

~ 1 k neu flF bjhiy

= 200 .
5

g 1.2

1. rahd ilia njbjLf :


i) KGf tFjyhdJ ________________ jiy bra MF.

(A) Tl
(B) fj
ii) 369 ............ = 369.

(C) tFj

(D) bgUf

(A) 1
(B) 2
iii) 206 ............ = 1.

(C) 369

(D) 769

(C) 206

(D) 7

(A) 1

(B) 206
6

www.errsm.org

www.errsm.org

bkbaf bjhF

iv) 75 ............ = 1.
(A) 75
2.
i)
iv)
vii)
ix)

(B) 1

(C) 75

(D) 10

kfhf
ii) 50 ' 5
iii ) ^- 36h ' ^- 9h
^- 30h ' 6
v) 12 '6^- 3h + 1 @ vi) 6^- 36h ' 6 @ - 3
^- 49h ' 49
viii) 6^- 7h + ^- 19h@ ' 6^- 10h + ^- 3h@
6
7
3
^
h
^
h
6 - + @ ' 6 - + 2@
67 + 13 @ ' 62 + 8 @ x) [7 + 23] [2 + 3]

i)

^- 1h # ^- 5h # ^- 4h # ^- 6h

.o
rg

3. kfhf
40 # ^- 20h # ^- 12h
ii) 8 # 5 # 4 # 3 # 10 iii)
4#5#6#2

2#3

4 # ^- 6h

4. U vf bgUfgy 105. mtW xU v (21). kbwhU v vd?

1.5 KGf Tl gf

(i) mil g
fl vLJfhLfis ftf:
19 + 23 = 42

2.

- 10 + 4 =- 6

3.

18 + (- 47) =- 29

rrs

1.

w
.e

bghJthf, a,b vgd VnjD uL KGf v a + b xU KG MF.


Mifah KGf Tl mil gig iw br.

(ii) gkhW g

U KGfis vj tirY Tlyh. ntwhf, KGf TlyhdJ

gkhWgig iw br.

8 + ^- 3h = 5 kW ^- 3h + 8 = 5 vd eh bgwyh.

Mifah 8 + ^- 3h = ^- 3h + 8

bghJthf a, b vw VnjD U KGfSF a + b = b + a

Mifah, KGf TlyhdJ gkhW gig iw br.


flit rkkhditah?

i) ^5h + ^- 12h kW ^- 12h + ^5h


ii) ^- 20h + 72 kW 72 + ^- 20h

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 1
(iii) nr g
fl vLJfhil ftf:

5, 4 kW 7 vw KGfis vLJ bfhf.


5 + [( 4) + 7]

= 5 + 3 = 8 kW

[5 + ( 4)] + 7 = 1 + 7 = 8

i) 7 + ^5 + 4h, ^7 + 5h + 4
ii) ^- 5h + 6^- 2h + ^- 4h@,
6^- 5h + ^- 2h@ + ^- 4h

.o
rg

Mifah, 5 + [( 4) + 7] = [5 + ( 4)] + 7

f h g i t
rkkhditah?

bghJthf a, b, c, vw KGfSF a + ^b + ch = ^a + bh + c vd eh
brhy Ko.

Mifah TlyhdJ nr gig iw br.

(iv) Tl rk

vj KGlD {aij TL bghGJ mnj KGit bgwyh.


vLJfhlhf, 5 + 0 = 5.

rrs

bghJthf, VnjD xU KG a F, a + 0 = a . Mifah


{akhdJ KGf Tl rkahF.

KGf fj gf.

w
.e

(i) mil g

i) 17 + ___ = 17
ii) 0 + ___ = 20
iii) 53 + ___ = 53

fl vLJfhLfis ftf

i) 5 - 12 =- 7

ii) ^- 18h - ^- 13h =- 5

nkfl vLJfhLfUJ U KGf fjyhdJ L


xU KG vgJ bjthwJ.

bghJthf a, b vgd VnjD uL KGf v a - b vgJ xU


KG MF.
Mifah fjyhdJ mil gig iw br.

(ii) gkhWg
7 kW 4 vw KGfis vLJ bfhf
7-4 = 3
4 - 7 =- 3 vd fhzy.

www.errsm.org

www.errsm.org

bkbaf bjhF

` 7-4 ! 4-7
bghJthf a kW b vw VnjD U KGfSF
a-b !b-a
Mifah KGf fjyhdJ gkhW ia iw brahJ .

(iii) nr g
7, 4 kW 2 vw KGfis vLJbfhf

.o
rg

7 - (4 - 2) = 7 - 2 = 5
(7 - 4) - 2 = 3 - 2 = 1
` 7 - (4 - 2) ] (7 - 4) - 2

bghJthf, a , b kW c vw VnjD _W KGfSF


a - (b - c) ! (a - b) - c.

(i) mil g

rrs

KGf bgUf gf

Mifah KGf fjyhdJ nr gig iw brahJ.

fltiw ft:

10 ( 5) = 50

w
.e

40 ( 15) = 600

bghJthf a kW b vw vyh KGfSF a b xU KGthF.


Mifah KGfshdJ bgUf mil gig iw br.

(ii) gkhW g

fltiw ft :

5 ( 6) = 30 kW ( 6) 5 = 30

5 ( 6) = ( 6) 5

bghJthf a kW b vw VnjD U KGfSF.


f h g i t
rkkhditah?

ab=ba

Mifah KGf bgUfyhdJ gkhW gig i) 5 ( 7), ( 7) 5


iw br

ii) 9 ( 10), ( 10) 9

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 1
(iii) {ajh bgUf
{akyhj VnjD xU viz {ajh bgUf
ilgJ {akhF.
vLJfhlhf,

i)
0 0 = _____
ii) 100 0 = _____
iii)
0 x = _____

50 = 0
bghJthf {akyhj vj xU KG a F

a0 = 0a=0

(iv) bgUf rk:


vLJfhlhf,
1 # (- 7) = - 7

5#1 = 5

.o
rg

80 = 0

rrs

1 vgJ KGf bgUf rkahF vgij J


fhLwJ.

i) ( 10) 1 = ___
ii) ( 7) ___ = 7
iii) ___ 9
=9

bghJthf VnjD xU KG a F
a # 1 = 1 # a = a vd eh bgwyh.

w
.e

(v) nr g

2, 5, 6 vw KGfis vLJbfhnth.

62 # ^- 5h@ # 6 = - 10 # 6

=- 60 kW

2 # 6^- 5h # 6 @= 2 # ^- 30h
= - 60

UJ 62 # ^- 5h@ # 6 = 2 # 6^- 5h # 6 @

bghJthf VnjD a, b, c, vw KGfSF (a b) c = a (b c).


Mifah, KGf bgUfyhdJ nr gig iw br vd eh

Twyh.

(vi) gL g
12, 9, 7 vw KGfis vLJbfhf.
12 # ^9 + 7h = 12 # 16 = 192

10

www.errsm.org

www.errsm.org

bkbaf bjhF

^12 # 9h + ^12 # 7h = 108 + 84 = 192

UJ 12 # ^9 + 7h
= ^12 # 9h + ^12 # 7h

fhgit rkkhditah?

gL gig iw br

KGf tFj gf
(i) mil g
fl vLJfhLfis ft:
15 ' 5 = 3

(ii)

^- 3h ' 9 = - 3 = - 1

(i)

.o
rg

bghJthf a, b, c vw VnjD _W 1) 4 # ^5 + 6h kW ^4 # 5h + ^4 # 6h
2)3 # ^7 - 8hkW^3 # 7h + ^3 # - 8h
KGfSF a # ^b + ch = ^a # bh + ^a # ch
Mifah KGf bgUfyhdJ 3) 4 # ^- 5h kW ^- 5h # 4

gig iw brahJ

rrs

9
3
7
(iii) 7 ' 4 =
4
nkfl vLJfhLfUJ KGf tFjyhdJ mil

w
.e

(ii) gkhW g:

fl vLJfhil ft:

8 4 = 2 kW
48= 1

2
` 84! 48

nkfl vLJfhoUJ KGfshdJ gkhW ia iw


brahJ .

(iii) nr g
fl vLJfhil ft.
12 ' (6 ' 2) = 12 ' 3 = 4
(12 ' 6) ' 2 = 2 ' 2 = 1
` 12 ' (6 ' 2) ! (12 ' 6) ' 2

nkfl vLJfhoUJ KGfshdJ nr ia iw brahJ.


11

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 1
1.6 df
mKf:
eh K tFf dfis (jFd, jfh d kW fy
df) g mt Tl, fjfis g goUnwh.
df bgUf kW tFjiy g bghGJ ghngh.

.o
rg

ghit :
jF d : xU d gF, bjhFia fhoY mfkhf
Ujh md jFd vwiHfgLwJ.
vJfhL: 3 , 1 , 9 , 5
4 2 10 6

jfhd : xU d bjhF, gFia fhoY mfkhf


Ujh md jfhd vwiHfgLwJ.

rrs

vLJfhL : 5 , 6 , 41 , 51
4 5 30 25

fy d : xU dkhdJ xU a v kW xU jF d

w
.e

nrjjhf Ujh md fy d vwiHfgLwJ.


vLJfhL : 2 3 , 1 4 , 5 1
4 5
7

id bfhf : fy d = a v + jF d

thf

{aF
vjid vf csd.

1F

ilna
vyh KG vfS 1
I gFahf bfhl
d vfshF.

ghit:

df Tl kW fj

vLJfhL (i)
RUFf : 2 + 3
5 5

:
2 + 3 = 2+3 = 5 = 1
5 5
5
5

12

www.errsm.org

www.errsm.org

bkbaf bjhF

vLJfhL (ii)
RUFf : 2 + 5 + 7
3 12 24

2 + 5 + 7 = 2#8+5#2+7#1
24
3 12 24
= 16 + 10 + 7
24

= 33 =1 3
24
8

vLJfhL (iii)
RUFf : 5 1 + 4 3 + 7 5
4
4
8

.o
rg

5 1 + 4 3 + 7 5 = 21 + 19 + 61
4
4
8
4
4
8

rrs

= 42 + 38 + 61 = 141
8

= 17 5
8

w
.e

vLJfhL (iv)
RUFf : 5 - 2
7 7

5 - 2 = 5-2 = 3.
7 7
7
7

vLJfhL (v)

RUFf : 2 2 - 3 1 + 6 3
3
6
4

2 2 - 3 1 + 6 3 = 8 - 19 + 27
3
6
4
3
6
4

= 32 - 38 + 81

= 75 = 6 1

12

12

13

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 1

gl. 1.1

.o
rg

(i) dfis KG vfsh bgUf

gl (1.1) cs glfis ft. Hlgl gFahdJ xU tl

1 gFahF. uL Hlgl gFfS nrJ vts gFia


8
FwJ? 1 + 1 = 2 # 1 = 2 = 1 I FwJ.
8 8
8
8
4
xU jF d myJ jfh dij KG vzh bgUf eh Kj
vGjntL.

gFia mgona

rrs

d bjhFia KG vzh bgUfntL.

bgUfgy jfh dkhf Ujh mij fy dkhf khwyh.

w
.e

xU fy dij xU KG vzh bgUf, Kj fy dij

jfh dkhf kh wF bgUf ntL.

Mifah, 4 # 3 4 = 4 # 25 = 100 = 14 2
7
7
7
7

fLo:

i) 2 # 4

5
iii) 4 # 1
5

fLo :

ii) 8 # 4

5
iv) 13 # 6
11

i) 6 # 7 2

3
2
ii) 3 # 7
9

14

www.errsm.org

www.errsm.org

bkbaf bjhF

(ii) klF myJ gF (OF) vw bra

rrs

.o
rg


glUJ (gl 1.2) xbthU Hlgl gFfS 1 1 gif
3
FwJ.

_W Hlgl gFfS 3 1 gif FwJ
3

gl. 1.2

_W Hlgl gFfis xwhf nrf eh 1 I bgwyh.

w
.e

Mifah 1 gF 3 = 1 # 3 = 1.
3
3

` klF (OF) vgJ bgUfiy FF vd khfyh

nukh

15

rhnyLf

itUwh.

yh,

nukh

itUj

1 gF vifs rhnyLf itUwh.


3
itUF rhnyLf vif ahJ?

rhnyf

yh itUF rhnyLf =

yh

1 # 15 = 5 rhnyLf
3

vLJfhL: 1.9

kfhf : 2 1 1 gF
4
5

:
1 #21
2 1 1 gF =
4
4
5
5
= 1 # 11 = 11
4 5
20
15

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 1
vLJfhL 1.10

60 khztf bfhl xU FG 3 gF khztf ma gof
10
Uwhf. 3 gF khztf r_f ma gof Uwhf.
5

(i) ma gof U khztf vjid ng?

(ii) r_f ma gof U khztf vjid ng ?


:

.o
rg

tFYs bkhj khztf = 60

(i) 60 khztf 3 gF khztf ma gof Uwhf.

10
vdnt, ma gof U khztf vif

= 60 3 gF


(ii) 60 khztf
Uwhf.

10
3
=
# 60 = 18 ng.
10
3 gF khztf r_f ma gof
5

rrs

vdnt, r_f ma gof U khztf vif

= 60 3 gF

5
3
= # 60 = 36 ng.
5

1. bgUFf :
i) 6 # 4
5
v) 2 # 7
3
4
ix) # 14
7

ii) 3 # 3

7
vi) 5 # 8
2
x) 18 # 4
3

w
.e

g 1.3

iv) 15 # 2

10
vii) 11 # 7 viii) 5 # 12
4
6

2. k fhf

i) 28 1 gF

ii) 27 7 klF iii) 64 1 gF

iv) 125 1 gF

v) 216 8 klF vi) 32 4 gF

iii) 4 # 4

vii) 27 3 gF

viii) 100 7 gF

ix) 35 5 gF

x) 100 1 gF

10
2

16

www.errsm.org

www.errsm.org

bkbaf bjhF

3. flitfis bgU bgUfgyid fy dkhf khWf:

i) 5 # 5 1

ii) 3 # 6 3

iii) 8 # 1 1

5
v) 7 # 7 1
2

iv) 6 # 10 5

5
vi) 9 # 9 1
2

.o
rg

4. thR kW R UtU xU RWyhF brwhf. mtfSila


mkh mtfSF xU l j ghof 10 bfhLjDdh. thR
2 gF jiu gagLdh. jKs jiu R gagLdh.
5
thR vts j Fojh?

(iii) xU dij kbwhU djh bgUf


vLJfhL 1.11
fLo 3 1 gF
8
5

3 1 gF = 1 3 = 3
8
5
5
8
40

vLJfhL 1.12
:

rrs

fLo 2 3 .
9
2

2 3 = 1
9
2
3

w
.e

vLJfhL 1.13

yh xU jf 1 gFia 1 k neu gowh.


4
neu mt jf vts gFia gogh?

3 1 k
2

yh xU k neu goF jf gF = 1
4
1
3 k neu mt goF jf ms
2
= 31 # 1
2 4
=7#1
2 4
= 7#1
4#2
=7
8

fLo
i) 1 7
3
5
2
8
ii) #
3 9

~ yh 3 1 k neu jf 7 gFia gogh.


8
2

17

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 1
g1.4
1. fLo :

i) 5 10 gF
5
10

ii) 7 2 gF
3
8

iii) 7 1 gF
4
3

iv) 7 4 gF
9
8

v) 9 4 gF
9
4

vi) 2 1 gF
9
7

ii) 2 # 9
9 10
9
v)
#3
2 3

iii) 3 # 6
8 9
vi) 4 # 12
5
7

2. l to vGJf

i) 2 # 3 2
9
3
7
9

iv)
#
8 14

3. fl dfis bgUFf :
i) 2 # 5 2
5
3

ii) 6 3 # 7
4 10

iv) 5 3 # 3 1
4
2

v) 7 1 # 8 1
4
4

iii) 7 1 # 1
2

.o
rg

4. xU kGJ xU l bgnuh 20 . . XLwJ. mj kJ 2 3


4
l bgnuh vts uij flF?

5. nfhgh xU jfij xbthU ehS 1 3 k neu gowh. mt 7


4
ehf jf KGtij goJ Kowh. jf KGtij gof
mtUF vjid k neu njit?

w
.e

rrs

xU d jiy:

{akw U vf bgUfgy 1 Mf Ujh mj vf


xWbfhW jiy vd miHfgLwJ. Mifah, 3 jiy 5 ,
5
3
5 jiy 3 MF.
3
5

1F mJnt jiy MF.

0F jiy iy.

(iv) xU KG viz xU djh tFj

xU KG viz xU djh tFf mj KG viz mj d

jiyah bgUf ntL.

vLJfhL 1.14
fLo

(i) 6 ' 2
5

(ii) 8 ' 7
9

18

www.errsm.org

www.errsm.org

bkbaf bjhF

:
(i) 6 2 = 6 5 = 15

5
2
7
9
(ii) 8 ' = 8 # = 72
9
7
7
xU KG viz fy djh tFF nghJ fy dijKj
jfhdkhf kha fhz ntL.

63 4
5

:
6 3 4 = 6 19 = 6 5 = 30 = 1 11
5

19

19

19

.o
rg

vLJfhL 1.15
fLo:
i) 6 ' 5 2 ii) 9 ' 3 3
3

(v) xU dij kbwhU djh tFj:

xU dij kbwhU djh tFf Kj dij ulhtJ


d jiyah bgUf ntL.

=1 #7 = 7
5 3
15

fLo:

rrs

eh bghGJ 1 ' 3 I fhngh


5 7
1 ' 3 = 1 # 3 jiy
5 7
5
7

i) 3 ' 4 , ii) 1 ' 4 , iii) 2 3 ' 7


7

w
.e

g1.5

1. fl df jiyia fLo.
i) 5
ii) 4
iii) 10
iv) 9
7
7
9
4
v) 33
vi) 1
vii) 1
viii) 7
2
9
13
5
2. fLo :
i) 5 25
ii) 6 36
iii) 7 14
iv) 1 1 15
3
9
3
4

3. fLo :
(i) 2 ' 1
(ii) 5 ' 6
(iii) 2 3 ' 3
(iv) 3 3 ' 8
5 4
6 7
4 5
2 3
1
4. xU rhuz UilF njitahd J ms 2 l v 47 1
4
4
l J vjid Uilf ijfyh?
5. U lfSF ilna cs bjhiy 47 1 .. xU nt mj
2
bjhiyit flf 1 3 k neu vLJbfhwJ v nt
16
ntf vd?
19

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 1
1.7 jKW vf - mKf:
q ^ 0 , p kW q KG vf v
tiuaWfgLwJ.

p
, xU jKW v vd
q

nf p vgJ bjhF kW q vgJ gF.


7 , - 5 , 2 , 11 , - 3 vgd jKW vf.
3 7 9 - 7 11

.o
rg

xU jKW v gF if vzhf, nkY gF kW

bjhFF 1I ju ntbwj fhu iyba mj jKW v l


to UwJ vd Twyh.

xU jKW v l to iyba mjid l to khwyh.

72 l totF khWf
54

khWKiw: 72 = 72 ' 18 = 4
54
54 ' 18
3

rrs

vLJfhL 1.16

w
.e

72 = 72 ' 2
54
54 ' 2
= 36 = 36 ' 3
27
27 ' 3
= 12 = 12 ' 3
9
9'3
4
=
3
j vLJfho 72 kW 54 t bgU bghJfhu 18 Mf UwJ.
xU jKW viz mjDila l totF khw mjDila gF

kW bjhFia mt bgU bghJfhuah tFf ntL. F


Fiw Fia fUj ntlh.

gF Fiw F Ujh bgU bghJfhuah tFf ntL.

vLJfhL 1.17
(i)

18 (ii)
- 12

-4
- 16

l to vGJf.

i) - 18 , ii) - 12 , iii) 7
51

(i) 18 kW 12 . bgh.t. 6

28

35

vdnt, mjDila l totij bgw -6M tFf ntL.

20

www.errsm.org

www.errsm.org

bkbaf bjhF
18 = 18 ' ^- 6h = - 3
2
- 12
- 12 ' ^- 6h

(ii) 4 kW 16 .bgh.t 4.
vdnt, mjDila l totij bgw 4 M tFf ntL.
- 4 = - 4 ' ^- 4h = 1
4
- 16
- 16 ' ^- 4h

.o
rg

1.8 jKW vfis vnfho Fj:


KGfis vnfho vgo FgJ vgJ cfSF bj.
bghGJ xU vnfhil tiunth.

{aF tygf cs f if KGfshF. {aF


lgf cs f Fiw KGfshF.

rrs

bghGJ jKW vfis vnfho vgo FgJ vgij ghngh.

gl. 1.3

1 vw viz vnfho Ff KgLnth.

w
.e

4

if KGfis vnfho FjJ nghy if jKW vfis
{aF tywkh, Fiw jKW vfis {aF lwkhf
Ffyh

gl. 1.4

- 1 I {aF vj gf Fgh?
4

xU Fiw jKW vzhf Ujh mjid {aF lgfkhf

Ffyh.
KGfis vnfho FFnghJ mLjLJtU KGf rk
ilbtf FfgLwJ vgJ cfSF bj. 1,1 vgit 0 -

UJ rku UF. njngh jKW vf 1 kW - 1 vgit


4
4
1
0 - UJ rku UF.
vw jKW viz vgo FgJ
4

21

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 1
vgJ cfSF bj. J {aF 1F ilgl bjhiy
4 1 gF bjhiy FfgLwJ. Mifah - 1 vgJ 0F 1F
4
ilgl bjhiy 4 1 gF bjhiy FfgLwJ.
3 I vnfho vgo FgJ vgJ ekF bj. J {aF
2
tygfkhf. 1F 2F ilgl gF FfgLwJ. bghGJ

.o
rg

- 3 I vnfho Ff KgLnth. J {aF lwkhf,


2
{aUJ 3 cs mnj bjhiy lwkhf mik.
2
nj nghy - 1 {aF lwkhf UwJ. mnj bjhiy
2
1 tywkhf UwJ.
Mifah, nkny flthW vnfho - 1 I
2
2
FfKo. njnghy kw midJ jKW vfis Ffyh.

U jKW vfSilna cs jKW vf


4 kW 12 MatF ilgl KG vfis Tl uh Udh.

rrs

4 kW 12F ilna rahf 7 KG vf csd vgJ mtUF bj


5 kW 6F ilna VjhtJ KGf Uwdth?

5F 6F ilna vjbthU KG iy.

` U KGvfSilna cs KGf vif Kosjhf

w
.e

UwJ. bghGJ j tif jKW vf vd VgLwJ vgij


eh ghngh.

uh 3 kW 2 F ilgl jKW vfis fhz Udh.


7
3

mt mtiw xnu gFf bfhl jKW vfshf khWwh.

Mifah 3 = 9 kW 2 = 14
7
21
3
21
bghGJ mt 9 1 10 1 11 1 12 1 13 1 14 vdbgWwh.
21 21 21
21 21 21

Mifah

9
21

kW

14 F
21

ilgl

jKW

vf

10 , 11 , 12 , 13 .
21 21 21 21
bghGJ

3 kW 2 MatWF ilnas nkY gy


7
3

jKW vfis fLof Kanth.


22

www.errsm.org

www.errsm.org

bkbaf bjhF

3 = 18 kW 2 = 28 vd eh bgwyh.
7
42
3
42

Mifah, 18 1 19 1 20 1 g 1 28 .
42

42

42

42

vdnt 3 1 19 1 20 1 21 1 g 1 2 .
7

42

42

vdnt 3 kW 2 MatWilna gy jKW vfis fhz Ko.


7
3
U jKW vfSilna Koyh jKW vfis ekh fhz Ko.

.o
rg

42

vLJfhL 1.18

2 kW 4 F ilgl IJ jKW vfis fhf.


5
7

eh Kj bfhLfgl jKW vfis xnu khahd


gFfis bfhlitfshf khWnth.
bghGJ 2 = 2 # 7 = 14 kW 4 = 4 # 5 = 20
5#7

35
7
7#5
35
Mifah eh bgWtJ 14 1 15 1 16 1 17 1 18 1 19 1 20
35
35
35
35
35
35
35

rrs

~ njitahd IJ jKW vf

w
.e

15 , 16 , 17 , 18 , 19
35 35 35 35 35

vLJfhL 1.19

- 5 kW - 8 F ilgl VG jKW vfis fhf.


3
7

eh Kj bfhLfgl jKW vfis xnu khahd


gFfis bfhlitfshf khWnth.

bghGJ- 5 =- 5 # 7 =- 35 kW - 8 =- 8 # 3 =- 24
3

3#7

21
7
7#3
21
Mifah eh bgWtJ - 35 1 - 34 1 - 33 1 - 32 1 - 31 1 - 30
21
21
21
21
21
21

1 - 29 1 - 28 1 - 27 1 - 26 1 - 25 1 - 24
21
21
21
21
21
21

` njitahd VG jKW vf
- 34 , - 33 , - 32 , - 31 , - 30 , - 29 , - 28 .
21
21
21
21
21
21
21

23

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 1
g 1.6

1. rahd ilia njbjLf:


i) 3 xU
8
(A) if jKW v
(C) KG v

(B) Fiw jKW v


(D) if KG
(D) 10
9

(A) 4
12

(D) - 7
14

(C)

iv) midJ dfS

(A) KGv

(B) a v

1
- 12

(C) xiw v (D) jKW v.

(B) 1
12

.o
rg

ii) xU l Fiw jKW viz FLf.


(B) - 7
(C) 10
(A) 4
3
9
-5
iii) fltW vJ l to csJ?

2. ilgl ehF jKW vfis goaL :


ii) 1 kW 4 iii) 7 kW 8
i) - 7 kW - 2
5
3
2
3
4
7

i) - 12
16
iv) - 70
42

ii) - 18
48
v) - 4
8

iii) 21
- 35

4. v nfhL tiuJ fhQ jKW vfis mj nk F.

i) 3
4
iv) 6
5

iii) - 8
3

ii) - 5
8
v) 7
10

5. ltW vit l tot csd?

rrs

3. l tot vGJ.

w
.e

i) 2
3
iv) - 1
7

ii) 4
16
v) - 4
7

iii) 9
6

1.9 jKW vf jhd ehF mogil braf:

KGf Tl, fj, bgUf, tFj cfSF bj.


jnghJ jKW vf jhd ehF mogil brafis
ghngh.

(i) jKW vf Tl
gFf xnu khahf cs jKW vfis TLnth.
24

www.errsm.org

www.errsm.org

bkbaf bjhF

vLJfhL 1.20
9 kW 7 I TLf.
5
5

:
9 + 7 = 9+7
5 5
5

= 16 .
5

gFf ntW khahf cs jKW vfis TLnth.

.o
rg

vLJfhL 1.21
7 + -5
3 ` 4 j

RUFf:

= 28 - 15
12
= 13
12

(3 kW 4 .bgh.k 12)

7 + -5
3 ` 4 j

rrs

vLJfhL 1.22

RUFf: - 3 + 1 - 5 .
4
2 6

w
.e

- 3 + 1 - 5 = (- 3 # 3) + (1 # 6) - (5 # 2) (4,2,6 .bgh. k 12)


12
4
2 6
= - 9 + 6 - 10
12
= - 19 + 6 = - 13
12
12

(ii) jKW vf fj
vLJfhL 1.23
ff: 10 UJ 8 I ff.
3

10 - 8
3
7

= 70 - 24 = 46
21
21

25

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 1
vLJfhL 1.24
RUFf:

6 - - 10 .
35 ` 35 j

:
6 - - 10 = 6 + 10 = 16
35 ` 35 j
35
35

vLJfhL 1.25
7
6
`- 2 35 j - `3 35 j .

.o
rg

RUFf:
:

77 111
7
6
`- 2 35 j - `3 35 j = -35 - 35

= - 77 - 111 = - 188 =- 5 13
35

35

vLJfhL 1.26

35

rrs

5
U jKW vf TLj 1. mt xU v 20 v kbwhU
v ahJ?
U jKW vf TLj = 1
bfhLfgl v + njitahd v = 1

w
.e

5 + njitahd v = 1
20

njitahd v = 1 - 5
20
20
-5
=
20
15
=
= 3
4
20
3
~ njitahd v MF.
4

7 - 5 , ii) 5 - 7 ,
35 35
6 12
iii) 7 - 3 , iv) `3 3 j - `2 1 j ,
3 4
4
4
5
1
v) `4 7 j - `6 4 j

i)

g 1.7

1. rahd ilia njbjLf.


i) 1 + 2 F rkkhdJ
3
3
(A) 2
(B) 3
ii) 4 9 F rkkhdJ
5 5
(A) 1
(B) 3

(C) 1

(D) 4

(C) 1

(D) 7

26

www.errsm.org

www.errsm.org

bkbaf bjhF

iii) 5 1 + 1 10 F rkkhdJ
11
11

(A) 4
(B) 3

(C) 5

(D) 7

iv) uL jKW vf TLj 1. xU v 1 v kbwhU v


2
3
4
3

(A)
(B)
(C)

(D) 1
3
4
4
2

2. TLf :

i) 12 kW 6
5

35 35
iv) `3 3 j - `2 1 j
4
4

iii) - 3 + 6
6
6
4 11
v) 4 + 7
vi) `- 6 j + `- 14 j
5 20
13
26
viii) `- 2 j + 5 + `- 7 j
5
12
10
x) 6 + `- 7 j + `- 9 j
3
6
12
ii) 5 - 7
6

12

iii) 7 - 3
3

v) `4 5 j - `6 1 j
7
4

5. RUFf: :

ii) `3 4 j - `7 3 j
5
10

iii) `- 1 2 j + `- 3 5 j + `6 3 j
11
11
11

iv) `- 3 9 j + `3 2 j + `6 5 j
10
5
20

v) `- 3 4 j + `2 3 j
5
8

vi) `- 1 5 j + `- 2 7 j
12
11

i) `1 2 j + `3 5 j
11
11

vii) `9 6 j + `- 11 2 j + `- 5 7 j
7
3
42

7
5
vi) - kW 7
7
6
ix) 9 , 8 kW 1
4 7
28

.o
rg

i) 7 - 5

ii) 9 + 15

w
.e

4. RUFf: :

iii) 8 kW 6

rrs

4 4
iv) - 7 + 9
8 16
vii) 11 + `- 7 j
13
2
ix) 7 + `- 10 j + `- 7 j
9
18
27

13
13
7
8
v) kW
3
4
viii) 3 kW - 7
6
2

iv) - 7 kW - 5
13
13
vii) 9 kW - 10
7
3
4
7
x) , kW - 8
5
10
15
3. tUtdt TLjiy fLo.
i) - 3 + 7

ii) 7 kW 17

viii) `7 3 j + `- 10 7 j
10
21

6. U jKW vf TLj 17 . mtW xU v 5 , v kbwhU


4
2
viz fLo .
7. vj vQl 5 I Todh 49 . ilF?
6
30
27

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 1
8. xU filfhu xU eh 7 3 ., 2 1 . kW 3 3 . rfiu wh.
4
2
5
mW KGtJ mt w rfiu bkhj msit fLo.

9. uh#h 25 m th Kj eh 1 3 mia, ulhtJ


4
eh4 1 mia gagLdh. jKs m msit
2
fLo.
10. uh 10 Mfis th 3 4 mt jifF, 2 3
5
10
egUF bfhLjh. vjid Mf j UF?

(iii) jKW vf bgUf


.o
rg

U jKW vfis bgUf, mt gFfis, bjhFfis

jjahf bgU a jKW vzhf vGjyh. a jKW viz

mjDila l totF RUfyh.

vLJfhL 1.27

rrs

4
22
` 11 j kW ` -8 j Mat bgUf gyid fLo
:

4
22
` 11 j # ` -8 j
-

=` - 4 j # ` - 22 j = 88
8

88

w
.e

11

=1

vLJfhL 1.28

4
2
`- 2 15 j kW `- 3 49 j Mat bgUf gyid fLo

34
149
4
2
`- 2 15 j # `- 3 49 j = ` -15 j # ` -49 j

= 5066 = 6 656
735

735

vLJfhL 1.29

U jKW vf bgUfgy 2 . mtW xU jKW v 1


2
9
v kbwhU jKW viz fLo.

28

www.errsm.org

www.errsm.org

bkbaf bjhF

.o
rg

U jKW vf bgUfgy = 2
9
bfhLfgl jKW v = 1
2
` bfhLfgl jKW v # njitahd v = 2
9
1 # njitahd v = 2
2
9
2
njitahd v =
#2 =4
9 1
9
` njitahd jKW v 4 MF.
9
xU jKW v bgUf nekhW (myJ jiy).

U jKW vf bgUfgy 1Mf Ujh xU v kw

vQF bgUf nekhW vwiHfgLwJ.


7 # 23 = 1
23
7

i)

rrs

` 7 bgUf nekhW 23 .
23
7

njngh 23 bgUf nekhW 7 .


23
7

ii) ` - 8 j # ` 12 j = 1
12
8

w
.e

` ` - 8 j bgUf nekhW ` 12 j .
12
-8

fhf

1) 7 # 9 , 2) 11 # 24
8

12
12 33
3) `- 1 1 j # `- 7 2 j
4
3

8
12
` 8 j bgUf nekhW ` 12 j
-

(iv) jKW vf tFj

xU jKW viz kbwhU jKW vzh tFf, Kj jKW

viz ulhtJ jKW v bgUf nekhwh bgUf ntL.

vLJfhL 1.30
fLo ` 2 j ' ` - 5 j .
3
10

:
2
5 = 2 ' -1
` 3 j ' `10 j
3 ` 2 j
= 2 # (- 2) = - 4
3
3
29

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 1
vLJfhL 1.31
fLo 4 3 ' 2 3 .
7
8

:
4 3 ' 2 3 = 31 ' 19
7
8
7
8
= 31 # 8 = 248
7 19
133
= 1 115
133

g 1.8
1. rahd ilia njbjLf:
i) 7 13 F rkkhdJ
13
7

2. bgUFf :
i) - 12 kW 6
5
5
iii) - 3 kW 7
9
8
v) - 50 kW 28
7
10

(D) 1

(D) - 8
7

(C) 3

(D) 4

(C) 5

(D) 7

ii) - 7 kW 5
13
13
iv) - 6 kW 44
11
22
vi) - 5 kW - 4
6
15

(B) 2

iv) 4 9 F rkkhdJ
9
36

(A) - 16
(B) 4
9

(C) - 7
8

w
.e

(A) 1

(C) 1

rrs

(A) 7
(B) 13
ii) 7 bgUf nekhW.
8
(B) 8

(A) 7
8
7
4
22
iii)
`
F rkkhdJ
8 j
- 11

.o
rg

3. flt kfis fLo:


i) 9 # - 10 # 15
ii) - 8 # - 5 # - 30
5
4
18
4
6
10
iii) 1 1 # 2 2 # 9 3
iv) - 3 4 # - 2 1 # 9 1
5
5
10
15
5
5

v) 3 # 9 # 10
6 7
4

4. flt kfis fLo:


i) - 4 ' 9
ii) 3 ' ` - 4 j
9
5
10
-4
30

www.errsm.org

www.errsm.org

bkbaf bjhF

iii) ` - 8 j ' 7
35
35

iv) - 9 3 ' 1 3
4
40

5. U jKW vf bgUfgy 6. mtW xU v 14 , kbwhU


3
viz fLo:
21
6. vj vQl 7 I bgUdh 4 ilF?
2

1.10 jrk vf

.o
rg

(i) jKW vfis jrk vfshf Fj

jrk vfis g K tFf f goUf. mtiw g

RUfkhf id Tnth.

vyh jKW vfis jrk vfshf khw Ko.

vLJfhlhf,
1 = 1'8
8
` 1 = 0.125
8

(ii)

3 = 3'4
4

` 3 = 0.75
4

rrs

(i)

w
.e

(iii) 3 1 = 16 = 3.2
5

(iv)

2 = 0.6666g (F 6 Koyhk UgUg


3
tJbfhoUwJ)

jrk vf

jrk vf Tl kW fj
vLJfhL 1.32

TLf 120.4, 2.563, 18.964

120.4

2.563

18.964

141.927

31

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 1
vLJfhL 1.33
63.7 UJ 43.508 I ff.
:
63.700
( ) 43.508
20.192
vLJfhL 1.34

.o
rg

kfhf 27.69 - 14.04 + 35.072 - 10.12.

:
14.04
10.12

62.762
24.16

62.762

24.16

38.602

il: 38.602.

vLJfhL 1.35

27.690
35.072

gh xU ngdhit `177.50F xU bgiy `4.75F kW xU nehL

rrs

jfij `20.60F thdh. mtSila bkhj bry vd?

= `177.50

xU bg iy

= `4.75

w
.e

xU ngdh iy

xU nehLjf iy = `20.60
` gh bkhj bry

= `202.85

1.11 jrk vf bgUf

uh 1 .. gH iy % `23.50 j 2.5 gHfis thdh.


mt brYj ntoa bjhif vts? rakhf mJ `(2.5 23.50) vUF.
2.5 kW 23.5 uL jrk vfshf Uwd. jUz eh U jrk
vfis bgUf ntoa Niy cUthwJ. vdnt eh U jrk vf
bgUfiy ghngh.
bghGJ 1.5 4.3 k fhngh.

43 I 15 M bgUf ekF ilgJ 645.

4.3 kW 1.5 uoY tywJF xU yf


j jrk csJ.
Mifah, bgUf gy uL yff
tyUJ lwkhf j jrk ia itf ntL
(1 + 1 = 2). vdnt 1.5 4.3 = 6.45

i) 2.9 5
ii) 1.9 1.3
iii) 2.2 4.05

32

www.errsm.org

www.errsm.org

bkbaf bjhF

bghGJ 1.43 I 2.1 M bgUf Kj 143 I 21 M bgUf ntL.


bgUfgy jrk ia Ff (2 + 1 = 3) yff tyUJ lwkhf
j itf ntL. vdnt, 1.43 2.1 = 3.003 .

vLJfhL 1.36
xU rJu gf 3.2 br., mjDila Rwsit fLo.

.o
rg

xU rJu midJ gffS rkkhf Uwd.


xbthU gf s = 3.2 cm.
vdnt, rJu Rws = 4 gf

= 4 3.2 = 12.8 br.


vLJfhL 1.37

xU rJu
Rws= 4 gf

xU brtf s 6.3 br. kW mjDila mfy 3.2 br. Mf


UwJ, brtf gu vd ?

rrs

brtf s = 6.3 br.


brtf mfy = 3.2 br.
brtf gu = (s) (mfy)

= 6.3 3.2 = 20.16 br.2

jrk vfis 10, 100 kW 1000 M bgUf

w
.e

3.7 = 37 , 3.72 = 372 kW 3.723 = 3723 vd uh fhwh. Mfnt


100
1000
10
jrk lij bghWJ jrk viz 10 , 100 kW 1000 I gFahf
bfhl d vfshf khw Ko vgij fhwh. bghGJ xU jrk
viz 10, 100, 1000 M bgUf vd fG vgij fhngh.

vLJfhlhf,

3.23 10 = 323 10 = 32.3

100
jrk viz 10 M bgUF nghJ jrk ahdJ tyJ wkhf xU
yf efwJ.

3.23 100 = 323 100 = 323

100
jrk viz 100 M bgUF nghJ jrk
ahdJ tyJ wkhf uL yff efwJ.

3.23 1000 = 323 1000


100

i)

0.7 10

ii) 1.3 100


iii) 76.3 1000

= 3230
33

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 1
g 1.9
1. rahd ilia njbjLf:
i) 0.1 0.1 F rkkhdJ

(A) 0.1
(B) 0.11
ii) 5 100 F rkkhdJ

(A) 0.5
(B) 0.005
iii) 1 1 F rkkhdJ
10 10

(A) 0.01
(B) 0.001
iv) 0.4 5 F rkkhdJ


(D) 0.0001

(C) 0.05

(D) 0.0005

(C) 0.0001

(D) 0.1

(C) 2

(D) 3

.o
rg

(C) 0.01

(A) 1

(B) 0.4

2. fLo :
(i) 0.3 7

(ii) 9 4.5

(iii) 2.85 6

(iv) 20.7 4

(v) 0.05 9

(vi) 212.03 5

(vii) 3 0.86

(viii) 3.5 0.3

(ix) 0.2 51.7

(x) 0.3 3.47

(xi) 1.4 3.2

(xii) 0.5 0.0025

(xiii) 12.4 0.17 (xiv) 1.04 0.03

(v) 32.3 100

rrs

3. fLo :
(i) 1.4 10

(ii) 4.68 10

(iii) 456.7 10

(vi) 171.4 100

(vii) 4.78 100

(iv) 269.08 10

4. s 10.3 br., mfy 5 br. msf cs brtf guig

w
.e

fLo

5. xU Urfu to xU l bgnuh 75.6 . uij flwJ. 10


l bgnuh vts uij mJ flF ?

(ii) jrk vf tFj:

#h mtSila tFgiwia myfhu brtjF totfis


jah brJbfhoUjh. s 1.8br. mss y tzfhj JLf

mtSF njitglJ. mt 7.2 br. sKs tz fhj Jil


thdh. j JoUJ mtSF njitahd vjid fhj
JLf mtsh bgw Ko? mt mij 7.2 br. Mf fUdh mt
1.8
fUaJ rah?

7.2 kW 1.8 uL jrk vfshf Uwd. Mifah jrk vf


tFjiy eh bjJ bfhs ntL.
34

www.errsm.org

www.errsm.org

bkbaf bjhF

vLJfhlhf,

141.5 ' 10 = 14.15


141.5 ' 100 = 1.415

fhf:

141.5 ' 1000 = 0.1415

i) 432.5 10
ii) 432.5 100
iii) 432.5 1000

vLJfhL 1.38
fLo 4.2 3.

:
4.2 3 = 42 ' 3 = 42 # 1

.o
rg

<it bgWtjF 1F gf vjid


{af csdnth mjid yff lwkhf
jrk ahdJ brY.

fhf:

i) 85.8 3
ii) 25.5 5

rrs

10
10 3
= 42 # 1 = 1 # 42
10 # 3
10 # 3
= 1 # 42 = 1 # 14
10
3
10
= 14 = 1.4
10

vLJfhL 1.39

w
.e

fLo 18.5 5.

fhf:

185 I 5 M tFf 37 bgWnwh.

18.5 jrk F tygf xU yf csJ.


vdnt 37 tyJwUJ lwkhf xU yf j
xU jrk ia itf 3.7 ilF.

i) 73.12 4
ii) 34.55 7

xU jrk viz kbwhU jrk vzh tFj

vLJfhL 1.40
fLo 17.6 .
0.4

:
eh bgWtJ 17.6 0.4 = 176 ' 4
10 10

fhf:
i) 9.25
0.5
ii) 36
0.04
iii) 6.5
1.3

= 176 # 10 = 44.
10

35

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 1
vLJfhL 1.41
xU kJ 129.92 bjhiyit 3.2 k neu flwJ. xU k
neu mJ flF bjhiy vts?

:
kJth flfglbjhiy

j bjhiyit flf njitahd neu

= 129.92 ..
= 3.2 k

Mifah, 1 k neu mJ flj bjhiy = 129.92 = 1299.2 = 40.6 ..


g 1.10

1. rahd ilia njbjLf.

i) 0.1 0.1 F rkkhdJ


(A) 1

1 F rkkhdJ
1000
(A) 0.01
(B) 0.001

(C) 0.01

ii)

(C) 1.001

iii) xU M iy %.12.50

thfKo ?

(A) 2

v 50 %ghF vjid Mf

(B) 3

(C) 4

(D) 7

iv) 12.5 F rkkhdJ


2.5

(A) 4
(B) 5

(C) 7

(D) 10

w
.e

(D) 2

(D) 1.01

rrs

(B) 0.1

32

.o
rg

3.2

2. fLo :

(i) 0.6 2

(ii) 0.45 5

(iii) 3.48 3

(iv) 64.8 6

(v) 785.2 4

(vi) 21.28 7

3. fLo :

(i) 6.8 10

(ii) 43.5 10

(iii) 0.9 10

(iv) 44.3 10

(v) 373.48 10

(vi) 0.79 10

4. fLo:

(i) 5.6 100

(ii) 0.7 100

(iii) 0.69 100

(iv) 743.6 100

(v) 43.7 100

(vi) 78.73 100

5. fLo :

(i) 8.9 1000

(ii) 73.3 1000

(iii) 48.73 1000

(iv) 178.9 1000

(v) 0.9 1000

(vi) 0.09 1000

36

www.errsm.org

www.errsm.org
6. fLo :
(i) 9 4.5

(iv) 40.95 5

bkbaf bjhF

(ii) 48 0.3 (iii) 6.25 0.5


(v) 0.7 0.35 (vi) 8.75 0.25

7. xU to2.4 bgnuh 55.2 uij flwJ. l bgnuh


mto vts uij flF?

8. xnu khahd 11 igf bkhj vil 115.5 v 1 ig vil


vd?

9. xU jf iy 40.25 % v 362.25 %ghF vjid jff


thf Ko?

.o
rg

10. xU thfd XLe 3.2 kneu 135.04 . bjhiyit flwh.


mtUila ntfij fLo?

11. U vf bgUfgy 45.36 mtW xU v 3.15 kw viz


fLo?

1.12 mLFf

Ma uhKit ghJ 2560000000000000? ij cdh gof

Kokh? vW nflh

rrs

mKf

ij gof fodkhf csJ Iah. vW mt gyjh.

Na kW r nfhfSF ilnas bjhiy 1,433,500,000,000 .

w
.e

uh#h, j viz cdh gof Kokh? vW Ma nflh.


J Tl gogjF fodkhf csJ Iah vW mt gyjh.
bghGJ nkny bfhLfgl vLJfhLfUJ gof fodkhf

cs vfis vgo gogJ vW fhngh.

mLFf

fl Kiwf bga vfis va totkhf eh vGj Ko.

100 = 101 101 = = 102

1000 = 101 101 101 = 103

njnghy

10 = 101

21 # 21 = 22
21 # 21 # 21 = 23

21 # 21 # 21 # 21 = 24

37

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 1
nkfl vLJfhLfUJ

= a2 [ a tf myJ a mLF 2 F cajgLwJ

a # a
vdgofyh. ]

= a3 [a fd myJ a mLF 3 F cajgLwJ

a # a # a
vdgofyh]

gggggggg gggggggg

.o
rg

a # a # a # a = a4 [a ehF mLFF cajgLwJ myJ a


ehF mLF vd gofyh. ]
a # a # ... m Kiwf = am [a, m mLFF cajgLwJ myJ a
m mLF vd gofyh.

F a mokhd vwiHfgLwJ. m mLF F (myJ) mLF


vwiHfgLwJ ]

rrs

F: a2 kW a3 vgtd a tf kW a fd vw
w bgaf bgWsd.
` mLF Ffis gagL bga vfis va to ekh vGj Ko.

vLJfhL 1.42

w
.e

512 I mLF bjhl TW.


:

eh bgWtJ

512 = 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2 2

Mifah 512 = 29 vd eh brhyyh.

vLJfhL 1.43

vJ bgaJ 25 , 52 ?

25 = 2 # 2 # 2 2 2 = 32

kW 52 = 5 # 5 = 25 vd eh bgwyh.

32 > 25.
` 25 MdJ 52 I l bgaJ.

vLJfhL 1.44
144I gfh fhuf mLFf bgUfyhf TWf.
38

www.errsm.org

www.errsm.org

bkbaf bjhF

:
144 = 2 # 2 # 2 # 2 3 # 3

= 24 # 32
` 144 = 24 # 32


vLJfhL 1.45

(i) 45 (ii) (-4)5 kfis fhf.

.o
rg

:
(i) 45

45 = 4 # 4 # 4 # 4 # 4

= 1024.
(ii) ( 4)5

(4)5 = ( 4) # ( 4) # ( 4) # ( 4) # ( 4)

= 1024.

rrs

g 1.11

1. rahd ilia njbjLf.

i) 102 F rkkhdJ
(A) 100

(B) 100

(C) 10

(D) 10

(C) 10

(D) 10

w
.e

ii) ( 10)2 F rkkhdJ

(A) 100

iii) a a a ..... n KiwfSF rkkhdJ


(A) am

(A) 103

(C) an

(D) am + n

(B) 9

(C) 0

(D) 3

2. flt k fhf :

(B) an

iv) 1033 0 F rkkhdJ

(B) 100

(i) 28
(iv) 123

(ii) 33
(v) 134

(iii) 113
(vi) 010

3. fltiw mLFbjhl mik vGJf :

(i) 7 # 7 # 7 # 7 # 7 7

(ii) 1 # 1 # 1 # 1 # 1

(iii) 10 # 10 # 10 # 10 # 10 # 10

(iv) b # b # b # b # b

(v) 2 # 2 # a # a # a # a

(vi) 1003 1003 1003

39

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 1
4. fltiw mLFbjhl Fpo TW (a mokhd)
(i) 216

(ii) 243

(iii) 625

(iv) 1024

(v) 3125

(vi) 100000

5. fltW bga v vJ:


(i) 45 , 54

(ii) 25 , 52

(iii) 32 , 23

(iv) 56 , 65

(v) 72 , 27

(vi) 47 , 74

6. fltiw mt gfh fhufmL bgUfyhf TWf:


(ii) 384

(iv) 678

(v) 948

(iii) 798

(vi) 640

7. RUFf :
(i) 2 # 105

(ii) 0 # 104

(iv) 24 # 34

(v) 32 # 109

(iii) 52 # 34

(vi) 103 # 0

8. RUFf :
(i) ( 5)3
(iv) ( 4)2 # ( 5)3

.o
rg

(i) 100

(ii) ( 1)10
(v) (6)3 # (7)2

rrs

mLF bjhl f

(iii) ( 3)2 # ( 2)3


(vi) ( 2)7 # ( 2)10

xnu khahd mokhdfis bfhl mLFfis bgUFj

32 # 34

1)

= (3 # 3) # (3 # 3 # 3 3)

w
.e

= 31 # 31 # 31 # 31 # 31 # 31

= 36

2)

( 5)2 # ( 5)3

= [( 5) # ( 5) ] # [( 5) # ( 5) # ( 5)]

= ( 5)1 # ( 5)1 # ( 5)1 # ( 5)1 # ( 5)1

a2 # a5

3)

= ( 5)5
= (a # a) # (a # a # a # a # a)
= a1 # a1 # a1 # a1 # a1 # a1 # a1

= a7

m kW n vw KG vfis
mLfhf, {akw mokhd a

cs U vfis bgUFtJ, U
mLFfis To a mL nghl

i) 25 # 27

ii) 43 # 44

iii) p3 # p5 iv) ^- 4h100 # ^- 4h10

ntL a m # a n = a m + n .
40

www.errsm.org

www.errsm.org

bkbaf bjhF

xnu khahd mokhdfis bfhl mLFf tFj :


i)

7
27 25 = 25

2
= 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2
2#2#2#2#2

= 22
( 5) 4
(- 5) 4 ' (- 5) 3 = - 3
(- 5)

ii)

.o
rg

= (- 5) # (- 5) # (- 5) # (- 5)
(- 5) # (- 5) # (- 5)

= - 5

tUJ bghJthf {akyhj KG a F am ' an = amn, m

mL mLF
fltiw ft :

(i)

(33)2 = 33 33

(ii)

rrs

kW n KG vf nkY m > n.

= 33+3 = 36

(22)3 = 22 22 22
= 22+2+2

w
.e

= 26

bghJthf, UJ {akyhj vj xU KG a F ^a mhn = a mn , m


kW n KG vf.

vLJfhL: 1.46

mLF F mik vGJf. mokhd 3 vd vLJ bfhf.

9999
:

9 9 9 9 = 94 vd eh bgwyh.


Mifah

9 = 3 3 vgJ ekF bj.


94 = (32)4

= 38

41

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 1
g 1.12

1. rahd ilia njbjLf.

i) am ax F rkkhdJ
(A) am x
(B) am + x

(D) a m

ii) 1012 1010 F rkkhdJ



(A) 102
(B) 1

(C) 0

(D) 1010

iii) 1010 102 F rkkhdJ



(A) 105
(B) 108

(C) 1012

(D) 1020

iv) (22)10 F rkkhdJ



(A) 25
(B) 212

(C) 220

(D) 210

.o
rg

(C) am x

mLFbjhl fis gagL mLF bjhl mik vGJf.

2. i) 35 # 33 # 34

ii) a3 # a2 # a7
iii) 7 x # 72 # 73

v) 56 # 52 # 51
3. i) 510 ' 56

w
.e

rrs

iv) 100 # 102 # 105

ii) a6 ' a2

iii) 1010 ' 100


iv) 46 ' 44
v) 33 ' 33
4. i) ^34h3

ii) ^25h4
iii) ^45h2

iv) ^40h10
v) ^52h10

42

www.errsm.org

www.errsm.org

bkbaf bjhF

id bfhf!
1. a vf N = {1, 2, 3, ...}

2. KG vf W = {0, 1, 2, ...}

3. KGf Z = {..., 3, 2, 1, 0, 1, 2, 3, ...}

4. U if KGf bgUfgy xU if KGthF.

5. U Fiw KGf bgUfgy xU if KGthF.

6. xU if KG kW xU Fiw KG Mat bgUfgy xU Fiw


KGthF.

7. U KGf tFjyhdJ xU KGthf Uf ntoa njitiy


myJ mtaiy.

8. d vgJ xU KGgF xU gF MF.

9. bgUfgy 1Mf Uw {akyhj U vf xWbfhW


jiy vd miHfgLwd

10. a a a ... m Kiwf = am (jid a mLF m myJ a m


MtJ mLF vd gofyh)

11. {akw KGf a, b kW KG vf m, n F

w
.e

rrs

.o
rg

i)

am an = am + n

m
ii) a n = a m - n , m > n vDnghJ
a
iii) ^a mhn = a mn

iv) ( 1)n = 1, n xU uil v vDnghJ


( 1)n = 1, n xU xiw v vDnghJ

43

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 2

afj
2.1 afj nfhitf

.o
rg

(i) mKf

eh Mwh tF x + 10, y 9, 3m + 4, 2y 8 nghw vjhd afj


nfhitfis ghUnwh.

rrs

(ii) khf, khf, bfGf

afj nfhitf vgJ f Kakhd lij twJ.


gF afj nfhitf cUthF Kiw, nfhitfis vthW xW
nrgJ, nfhit kfis vgo fhgJ, va rkghLf mikJ
mtiw gJ nghwtiw fWbfhs Uf.

kh

w
.e

btntW v kfis bgwToa X cW kh (myJ cU) vdgL.


khfis a, b, c, x, y, z nghw My vGJfsh Ffyh.
kh

iyahd v k bfhl x cW xU kh vdgL.


vLJfhlhf, 3, - 25, 12 kW 8.9 Mad khf MF.
13

v nfhit

v fj braghLf _ykhf nrJ vGjgl vf v nfhit


myJ v fj nfhit vwiHfgLwJ.

vLJfhlhf, 3 + (4 5), 5 (4 2), (7 9) 5 kW (3 4) (4 5 7)


Mad v nfhitf.
afj nfhit (Algebraic Expression)

khfis, vfis (kh) fj braghLf _ykhf nrJ


vGjgLtJ afj nfhitahF.

44

www.errsm.org

www.errsm.org

afj

vLJfhL 2.1
TW

nfhit

y cl 5 I TLf

y+5

(ii)

n UJ 8 I ff

n8

(iii)

12 I x M bgUFf

12 x

(iv)

p I 3 M tFf

p
3

.o
rg

(i)

cW

xU khahfnth myJ xU khahfnth myJ kh kW khf


bgUf nrifnah X cW vdgL.

3x2 + 6x - 5 vw nfhit, 3x2, 6x kW 5 vgit nfhit


cWf vdgL.
X cW vgJ flthW mikayh.

(i) xU kh

rrs

(ii) xU kh

(iii) xU kh kW kh (khf) bgUfgy


(iv) uL myJ mjF nkgl khf bgUf.

w
.e

4a2 + 7a + 3, vw nfhit 4a2, 7a , 3 vgd cWfshF. bkhj cWf 3.


- 6p2 + 18pq + 9q2 - 7, vw nfhit - 6p2, 18pq, 9q2 , 7 vgd cWfshF.
bkhj cWf 4.

vjid cWf csd?

(i) 88b

(iv) 7x2 y - 4y + 8x - 9

(ii) 33p 2q

(v) 4m2 n + 3mn2

(iii) a2 + 4a - 5

bfG

X cW cs kh myJ fhu bfG vgJ W kbwhU

fhu MF. fhuia bfhL bfhLfgLs kh (myJ fhu)


l bgUdh mnj cW ilF.

6xy, vw cW 6, x kW
y vgd fhufshF.
45

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 2
vLJfhL 2.2
5xy vw cW,
xy bfG 5 MF (v bfG),
5x bfG y MF,
5y bfG x MF.

(i) 3z
(iv) pq

(ii) 8ax

(iii) ab

(v) 1 mn

(vi) - 4 yz

n2 bfG m,

rrs

mn2 bfG 1,

vLJfhL 2.3
mn2 vw cW,

.o
rg

v bfGit fhf.

w
.e

m bfG n2 .

nfhit

10 2y

t.v

11 + yz

yn2 + 10

- 3m2 y + n

y I bfhl
cW

y bfG

yz

46

www.errsm.org

www.errsm.org

afj

g 2.1

1. rahd ilia njbjLf :

(i) - 7xy cs v bfG


(A) - 7

(B) x

(C) y

(D) xy

(C) 1

(D) - 1

(ii) - q cs v bfG

(A) q

(B) - q

(A) 12 + z

.o
rg

(iii) z UJ 12 I fjh
(B) 12z

(C) 12 - z

(iv) n I - 7 M bgUdh

(B) - 7n

(A) 21p

(B) 3p - 7

(C) 3p + 7

(D) - 7
n

(D) 7 - 3p

(C) 7
n
(v) p _W klFl 7I nrjh
(A) 7n

(D) z - 12


2. tUtit cs khfis, khfis fLo
a, 5, - xy, p, - 9.5

w
.e

rrs


3. nHs xbthiw nfhitahf khw

(i) x I l 6 mf

(ii) - m UJ 7 I ff

(iii) 3q cl 11 I TLf

(iv) x _W klifl 10 mf

(v) y IJ klifl 8 Fiw

4. 3y2 - 4yx + 9x2 vw nfhit cs xbthU cWF vbfG


fhf.

5. x I bfhoUF cWig, mj bfGit fhf.


(i) y2 x + y

(iv) 2x2 y - 5xy2 + 7y2

6. y2 I bfhoUF cWig mj bfGit FLf.

(iii) 5 + z + zx

(ii) 3 + x + 3x2 y

(i) 3 - my2

(ii) 6y2 + 8x

(iii) 2x2 y - 9xy2 + 5x2

(iii) mLF


xU kh a I, 5 Kiw bgUFtij a # a # a # a # a = a5 vd vGjyh.
(jid a mLF 5 vd Twyh). nj ngh, b # b # b = b3 (b mLF
3) kW c # c # c # c = c4 (c mLF 4). F a, b, c vgit mokhd MF.
5, 3, 4 vgit mLF MF.
47

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 2
vLJfhL 2.4
(i) - 8a2 vw cW, kh a mLF 2 MF.
(ii) m vw cW, kh m mLF 1 MF.

(iv) xj cWfS, khWgl cWfS

.o
rg

xj mLFfis bfhl xj kh myJ khf bgUf xj


cWf vdgL. btntW mLFfis bfhl btntW khf myJ
khf bgUf khWgl cWf vdgL.

vLJfhL 2.5

(i) x, - 5x, 9x Ma cWf midJ x vw khiana


bfhLsjh, it xj cWf vdgL.

(ii) 4x2 y, - 7yx2 Ma cWf midJ x2 y vw khiana


vLJfhL 2.6

bfhLsjh, it xj cWf vdgL.

rrs

(i) 6x, 6y Mait khWgl cWfshF.

(ii) 3xy2, 5xy, 8x, - 10y Mait khWgl cWfshF.

w
.e

xj cWfis khWgl cWfis FLf.


(i) 13x kW 5x
(iv) 36mn kW - 5nm

(ii) - 7m kW - 3n
(iii) 4x2 z kW - 10zx2

(v) - 8p2 q kW 3pq2

(v) afj nfhit go

8x2 - 6x + 7 vw nfhitia vLJ bfhnth. 8x2, - 6x kW


7 vw 3 cWf csd. 8x2 vw cW, kh x mLF 2 MF. - 6x
vw cW, kh x mLF 1 MF. 7 vw cWig kh myJ j
cW vd Twyh.

7 = 7 # 1 = 7x0 F x mLF 0 MF. nkny TwgLs nfhit


8x2 MdJ fbga mLfhf 2 I bfhLsJ. vdnt, 8x2 - 6x + 7 vw
nfhit go 2 MF.

48

www.errsm.org

www.errsm.org
2

afj
2

F : xU kh go 0 MF.

vLJfhL 2.7

.o
rg

6x y + 2xy + 3y vw nfhitia vLJ bfhnth. 6x y vw


2
cW kh x y mLF 3. (x kW y mLFfis Tl eh bgWtJ
2
mjhtJ 2 + 1 = 3) 2xy vw cW kh xy mLF 2. 3y vw cW kh
y2 mLF 2.
2
2
2

vdnt, 6x y + 2xy + 3y vw nfhit 6x y vw cWghdJ fbga
mLfhf 3 I bfhLsJ. Mfnt , nfhit go 3 MF.

vdnt xnu xU khia bfhl nfhit mj kh f caj
mLF mj nfhit go vdgLwJ. xWF nkgl khfis bfhl
nfhit khf caj mLFf TLbjhif mj nfhit go
vdgLwJ.

(i) 5a2 - 6a + 10 vw nfhit go 2

(ii) 3x2 + 7 + 6xy2 vw nfhit go 3

(iii) m2 n2 + 3mn + 8 vw nfhit go 4

rrs

(vi) xU afj nfhit k

w
.e


xU nfhit khfis bfhlJ vW, xU kh vj kig bgwyh
vW eh mnth. vdnt xbthU kh xU kig bgWnghJ nfhit
xU kig bgWwJ.

vLJfhlhf, xU jf iy x v, 5 jff thdh,
bfhLf ntoa gz 5x MF. 5x vw nfhit kghdJ kh x vLF
kig bghWJ mik.

x = 4 v, 5x = 5 # 4 = 20 .

x = 30 v, 5x = 5 # 30 = 150.


vdnt, xU nfhit kig fhz x bfhLfgl kig ul
ntL.

vLJfhL 2.8

x = 2 v, fhQ nfhitf kig fhf.


(i) x + 5

(ii) 7x - 3

(iii) 20 - 5x2

: x = 2 I tU nfhitf ulh

(i)

(ii)

x + 5 = 2 + 5 = 7
7x 3 = 7 (2) 3

= 14 3 = 11

49

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 2
(iii)

20 5x2 = 20 5 (2)2
= 20 5 (4)
= 20 20 = 0

vLJfhL 2.9
a =- 3 , b = 2 v fl nfhitf kig fhf.

(ii) 9a - 5b

(iii) a2 + 2ab + b2

a =- 3 , b = 2 vd ul

(i)

a+b = 3+2=1

(ii)

9a 5b = 9 ( 3) 5 (2)

.o
rg

(i) a + b

= 27 10 = 37

(iii) a2 + 2ab + b2 = (- 3) 2 + 2 ( 3) (2) + 22


1. p =- 3 v, fl

= 9 12 + 4 = 1

rrs

nfhitf kig fhf.

(i) 6p - 3

(ii)

2p2 - 3p + 2

2. bfhLfgLs kig itJ nfhit

w
.e

kig fhf.
x

10

x- 3

3. kh kig fhf.
x
2x

14

28

42

g 2.2

1. rahd ilia njbjLf

(i) 5m2 + 25mn + 4n2 vw nfhit go


(A) 1

(ii)

(B) 2

(C) 3

(D) 4

p = 40 , q = 20 v (p q) + 8 vw nfhit k
(A) 60

(B) 20

(iii) x y + x y + y vw nfhit go
(A) 1
(B) 2
2

(C) 68

(D) 28

(C) 3

(D) 4

50

www.errsm.org

www.errsm.org

afj

(iv) m = - 4 v 3m + 4 vw nfhit k

(A) 16
(B) 8
(C) - 12

(D) - 8

(v) p = 2, q = 3 v (p + q) - ^ p - qh vw nfhit k

(A) 6
(B) 5
(C) 4
(D) 3
2. flt xj cWfis FLf.
(i) 4x, 6y, 7x

(ii) 2a, 7b, - 3b

(iii) xy, 3x2 y, - 3y2, - 8yx2

(iv) ab, a2 b, a2 b2, 7a2 b

(v) 5pq, - 4p, 3q, p2 q2, 10p, - 4p2, 25pq, 70q, 14p2 q2

.o
rg

3. nfhitf goia FLf.


(i) x2 + yz
(ii) 15y2 - 3
(iv) a2 b2 - 7ab
(v) 1 - 3t + 7t2

4. x = 1 v, tUtdt kig fhf.


(i) 3x - 7
(ii) - x + 9
(iii)

5. a = 5 , b =- 3, v, tUtdt kig fhf.


(i) 3a - 2b
(ii) a2 + b2
(iii) 4a2 + 5b - 3

6x2 y + xy

3x2 - x + 7

rrs

(iii)

2.2 nfhitf Tl kW fj
xj cWf TlY fjY

w
.e


xj cWf, khWgl cWf g eh Kng mUnwh. xj
cWfis kLnk Tl Ko vgJ Tl mogil jJtkhF.

uL myJ mjF nkgl xj cWf Tliy fhz, mt
v bfGfis eh Tl ntL. ijnghW, uL xj cWf
ntWghL fhz, mt v bfGf ntWghil eh fhz ntL.
xj cWf Tl myJ fj fhz uL tKiwf csd. mit,

(i) il Kiw (Horizontal method)

(ii) iy FJ Kiw (Vertical method)

(i) il Kiw : j tKiw midJ cWfis il tir

tirgL, xj cWfis xW gLa d mt Tl myJ


fjiy fhz ntL.

vLJfhL 2.10
TLj fhf : 2x, 5x.
: 2x + 5x = ^2 + 5h # x

= 7 # x = 7x
51

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 2
(ii) iy FJ Kiw : j tKiw, xj cWfis iyFjhf
vG d, eh mt Tl myJ fjiy fhz ntL.

vLJfhL 2.11
TLj fhf : 4a, 7a.
:

+ 7 a

11 a

vLJfhL 2.12
TLj fhf : 7pq, - 4pq , 2pq .
:

il Kiw

iy FJ Kiw

7pq - 4pq + 2pq

= ^7 - 4 + 2h # pq

=5 pq

7 pq

4 pq

+ 2 pq

rrs

.o
rg

4a

5 pq

vLJfhL 2.13

TLj fhf 5x2 y, 7x2 y, - 3x2 y, 4x2 y .


:

w
.e

il Kiw

iy FJ Kiw

5x2 y + 7x2 y - 3x2 y + 4x2 y

=^5 + 7 - 3 + 4h x2 y

+ 7x2 y

= 13x2 y

- 3x2 y

+ 4x2 y

5x2 y

13x2 y

vLJfhL 2.14
7a UJ 3a I ff.
:

il Kiw

iy FJ Kiw

7a - 3a = ^7 - 3h a

7a

= 4 a

+ 3 a (Fpil
(- ) khw)
4a


52

www.errsm.org

www.errsm.org

afj

eh xU vUJ kbwhU viz fFnghJ ulhtJ


v Tl nekhiw Kj vQl Tl ntL. mjhtJ, 6
UJ 4 I ff, 4 Fpilkh (Tl nekhW) 6 - 4 = 2 vd
vGj ntL.

rkkhdJ.

vLJfhL 2.15
9 xy UJ - 2xy I ff.
9 xy

2 xy
(+)

(Fpil khw)

rrs

11 xy
(ii)

(i)

.o
rg

F : xU cWig fF bra vgJ mj ne khiw TL


braYF rkkhdJ cjhuzkhf + 3a I fj vgJ 3aI TLtjF

- 6p2 q2 UJ 8p2 q2 I ff.


- 6p2 q2

w
.e

+ 8p2 q2
()

- 14p2 q2

xj cWfis TLtJ myJ fgJ nghW khWgl cWfis


TLtJ myJ fgJ vgJ ayhJ.

x cl eh 7I TLtjF, x + 7 vd vGJnth. x kW 7 Ma

U cWfS khwhk csd.


J nghynt khWgl cWfshd 4xy kW 5 I To t Tliy
4xy + 5. vd vGJnth. 5pq UJ 6 I fjh 5pq- 6 ilF.

vLJfhL 2.16
TLj fhf : 6a + 3, 4a - 2 .
:

xj cWf

xj cWf
53

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 2
= 6a + 4a + 3 2

(xj cWfis xW nrj)

= 10a + 1
vLJfhL 2.17
RUFf : 6t + 5 + t + 1
xj cWf

xj cWf

.o
rg

= 6t + t + 5 + 1 (xj cWfis xW nrj)


= 7t + 6
vLJfhL 2.18

(xj cWfis xW nrj)


(khWgl cWghd 3z mgona UF)

rrs

5y + 8 + 3z + 4y - 5
= 5y + 4y + 8 - 5 + 3z
= 9y + 3 + 3z

TLj fhf : 5y + 8 + 3z , 4y - 5
:

vLJfhL 2.19

15n2 - 10n + 6n - 6n2 - 3n + 5 vw nfhitia RUFf.

w
.e

xj cWfis xW nrf

15n2 - 6n2 - 10n + 6n - 3n + 5

= ^15 - 6h n2 + ^- 10 + 6 - 3h n + 5

= 9n2 + ^- 7h n + 5

= 9n2 - 7n + 5

vLJfhL 2.20

TLj fhf : 10x2 - 5xy + 2y2, - 4x2 + 4xy + 5y2 , 3x2 - 2xy - 6y2 .
:

10x2 - 5xy + 2y2


- 4x2 + 4xy + 5y2
+ 3x2 - 2xy - 6y2
2

9x - 3xy + y

TLj fhf :

(i) 8m - 7n, 3n - 4m + 5
(ii) a + b, - a + b
(iii) 4a2, - 5a2, - 3a2, 7a2

54

www.errsm.org

www.errsm.org

afj

vLJfhL 2.21
UJ 6a - 3b I ff

- 8a + 9b
:

-^8 - 5h = - 8 + 5,
- 2^m - nh =- 2m + 2n

- 8a + 9b
+ 6a - 3b

()

vf Ffis
gagLJtJ nghynt
afj cWf
FfS ifahsgLwJ

(+)

- 14a + 12b

.o
rg

vLJfhL 2.22

3^5p - q + 3h UJ 2^ p - qh I ff
:

3^5p - q + 3h - 2^ p - qh

= 15p - 3q + 9 - 2p + 2q
= 13p - q + 9

rrs

vLJfhL 2.23

= 15p - 2p - 3q + 2q + 9

a2 - b2 - 3ab UJ a2 + b2 - 3ab I ff
:

il Kiw

iyFJ Kiw

a2 b2 3ab

w
.e

^a2 - b2 - 3abh - ^a2 + b2 - 3abh

a2 + b2 3ab

= a2 - b2 - 3ab - a2 - b2 + 3ab

()

= - b2 - b2

()

(+)

2 b2

= - 2b2

vLJfhL 2.24

A = 5x2 + 7x + 8, B = 4x2 - 7x + 3 v , 2A - B I fhf.

2A = 2^5x2 + 7x + 8h
= 10x2 + 14x + 16

vdnt 2 A B = ^10x2 + 14x + 16h - ^4x2 - 7x + 3h

= 10x2 + 14x + 16 - 4x2 + 7x - 3


= 6x2 + 21x + 13

55

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 2
ff:
(i) (a+b) UJ (ab) I ff
(ii) ( 2x + 8y) UJ
(5
(5x 3y) I ff

vLJfhL 2.25

6b2 I bgWtjF 14b2 UJ vij ff ntL?

.o
rg

14b2

6b2

()
8b2

vLJfhL 2.26

- a2 - b2 + 6ab I bgWtjF 3a2 - 4b2 + 5ab UJ vij ff


ntL?
:

rrs

3a2 - 4b2 + 5ab


- a2 - b2 + 6ab

(+)

(+)

()

w
.e

4a2 - 3b2 - ab

g 2.3

1. rahd ilia njbjLf:

(i) 4x, - 8x kW 7x Mat TLj


(B) 4x

(A) 5x

(ii) 2ab,

(C) 3x

(D) 19x

(C) 2ab

(D) - 14ab

(C) 9ab

(D) 3ab

4ab, - 8ab TLj


(B) - 2ab

(A) 14 ab

(iii) 5ab + bc - 3ab

vgJ

(A) 2ab + bc

(B) 8ab + bc

(iv) 5y - 3y - 4y + y vgJ
2

(A) 9y + 4y

(B) 9y - 4y

(C) y + 2y

(D) y - 2y

(v) A = 3x + 2 , B = 6x - 5 v, A - B vgJ
(A) - 3x + 7

(B) 3x - 7

(C) 7x - 3

(D) 9 x + 7

56

www.errsm.org

www.errsm.org


3. TLf :








rrs

(v) n^5 - mh UJ m^n - 3h I ff


2
(vi) - 10p - 6p2 UJ 9p - 5p I ff

w
.e

7ab, 8ab, - 10ab, - 3ab


s + t, 2s - t, - s + t
3a - 2b, 2p + 3q
2a + 5b + 7, 8a - 3b + 3, - 5a - 7b - 6
6x + 7y + 3, - 8x - y - 7, 4x - 4y + 2
6c - c2 + 3, - 3c - 9, c2 + 4c + 10
6m2n + 4mn 2n2 + 5, n2 nm2 + 3, mn 3n2 2m2n 4

(iii) - 4x2 y2 UJ 7x2 y2 I ff


(iv) xy + 12 UJ 3xy - 4 I ff

(i)
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
(vi)
(vii)

(i) 14a UJ 6a I ff
2
(ii) 6a2 b UJ - a b I ff

6a - 3b + 7a + 5b
8l - 5l2 - 3l + l2
- z2 + 10z2 - 2z + 7z2 - 14z
p - ^ p - qh - q - ^q - ph
3mn - 3m2 + 4nm - 5n2 - 3m2 + 2n2
^4x2 - 5xy + 3y2h - ^3x2 - 2xy - 4y2h

4. ff :

(i)
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
(vi)

.o
rg

2. RUFf:

afj

2
(vii) 5m2 - 9 UJ - 3m + 6m + 3 I ff
2
(viii) 6s - 10 UJ - s + 12s - 6 I ff
2
2
(ix) 6n2 - 4mn - 4m2 UJ 5m + 6mn - 3n I ff

5. (i) 4x2 + 6xy I bgWtjF 3x2 + xy + 3y2 cl vij Tl ntL?

(ii) - 5p + 8q + 20 bgWtjF 4p + 6q + 14 UJ vij ff ntL?

(iii) A = 8x - 3y + 9, B =- y - 9 kW

C = 4x - y - 9 v, A + B - C I fhf.

6. xU Knfhz _W gff 3a + 4b - 2,
v, mj Rws vd?

7. xU brtf gff 3x + 2 kW 5x + 4 v, mj Rwsit


fhf.

8. uh nkrilfhf %gh 4a+3 kW nehLjffhf %gh


8a - 5 bry brwh v, uLF bry br bkhj bjhif
vts?

a - 7 kW 2a - 4b + 3

57

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 2

9. xU f s 10x - 3 mUJ gaghoF 3x + 5 s


btobaLfgLwJ v jKs f s vts?
10. A = p2 + 3p + 5 kW B = 2p2 - 5p - 7 v,

(i) 2A + 3B

11. P = m2 + 8m
fhf.

(ii) A- B
kW

fhf.

Q =- m2 + 3m - 2 v P - Q + 8 k

.o
rg

2.3 U khf bfhl va nfhit


brtfij g f midtU mJf mj gus l # b
MF. F 'l' kW 'b' khfshF. vfSfhd ehF mogil braf,
khfY gwgL. khfis gagL xU y TWfis nfhitfshf
khw eh Kangh.

TW
x kW y TLj

afj nfhit
x+y

fj

a kW bFs ntWghL

bgUf

x kW y bgUfgy

x # y (myJ) xy

tFj

p I q th tFf

p
p ' q (myJ)
q

bra
Tl

w
.e

rrs

a - b ^a > b vh (myJ)
b - a (b > a v)


vjifa fj brafis, fj thaf gagLJtJ vgij
ff, kd itJ bfhs fl mltiz gagL.
Tl

TLj

mfj
Tl
TLtjF
mfkhf

fj

bgUf

tFj

ntWghL

bgUfgy

<

Fiwj
fj
fgjF
Fiwthf

bgUfgLj
klF

tFfgLj
j

vLJfhL 2.27

fltiw afj nfhitfshf vGJf.

1)

m kW n Mat TLgy UklF.

2)

a UklUJ b I Fiwj.
58

www.errsm.org

www.errsm.org

afj

3)

x kW y vw U vf tff TLj.

4)

p kW q bgUfgyiz 7 cl Tl.

5)

a kW b bgUf U klif 5 M tFj.

6)

x MdJ y _ U gif l mf.

7)

x vw v ghUJ 3 I Fiwj.

8)

m kW n vw vf TLj UJ mt

.o
rg

bgUf gyid Fiwj.

9)

y kW 6 TLj UJ x 4 klif ff.

10)

a _ xU gFl m TLj U klF.

11)

y I 5M tFJ x cl TLf.

3)

x2 + y2

5)

2ab
5
x -3
2
^ y + 6h - 4x
y
+x
5

2) b - 2a

2^ m + nh

4) 7 + pq

6) 2 y + x

rrs

1)

7)
9)

10) 2` 1 a + mj
3

w
.e

11)

3
8) (m + n) - mn

fltiw afj nfhitfshf vGJf.

(i) a klF b.

(ii) a, b TLjiy 5 M bgUFf.

(iii) uL klF m I n M Fiwj.

(iv) ehF klF x I y M tFj.


(v) IJ klF p I 3 klF q M bgUFf.
g 2.4

1. rahd ilia njbjLf :

(i) 5 klF x, 3 klF y kW 7 TLj


(A) 5^ x + 3y + 7h

(B) 5x + 3y + 7

(C) 5x + 3^ y + 7h

(D) 5x + 3^7yh
59

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 2
(ii) a kW b TLj gh

(A) 1 ^a + bh
(B) 1 a + b
(C) 1 ^a - bh
2
2
2
(iii) x kW y ntWgho 3 klF

(B) 3 - x - y

(A) 3x - y

(C) xy - 3

(D) 1 + a + b
2

(D) 3^ y - xh

(iv) y kW z bgUf UJ 2 Fiw


(D) 2y - z

.o
rg

(v) 6 kW q bgUfYl p ghia Tl


p
6q

(A) + 6q
(B) p +

(C) 1 ^ p + 6qh
2
2
2

(D) 1 ^6p + qh
2

2. kh, kh kW vfj braghLfis


fltiw afj nfhitfshf vGJf :

(i) x kW uL klF y TLj.

(ii) y UJ z I ff.

(iii) x kW y bgUfYl 4 I TLf.

(iv) 3 klF x kW 4 klF y ntWghL.

(v) 10, x kW y TLj.

(vi) p kW q bgUfUJ 5 I ff.

(vii) 12UJ m kW n bgUfiy ff.

cgnahJ

(C) yz - 2

(B) 2 + yz

rrs

(A) 2 - yz

(viii) a kW b TLjiy mj bgUf UJ ff.


(ix) c kW d bgUf 3 klFl v 6 I TLf.

(x) x kW y bgUf 4 klif 3 M tFf.

w
.e

2.4 va nea rkghLf


xU iyia kyUF mt khkh mgghf
mjh. mj iy vilia mt mJ bfhs
Udh . mij ma juhR jil gagLdh.
mt vil 40. nkY iy vil,
cUisH vil nrjJ mt vil vd
fljh.

mjhtJ,

cUis

iy
TLj
vil
+
s

cUisH
vil
15 .

rk
=

kh
.

ky
vil
40 .

u
fi
r .
5

mltiz 2.1
60

www.errsm.org

www.errsm.org

afj

nkflt UJ s kig ma ngh.

15 I U wK f
.
.

.o
rg

rrs


jKsJ iy vilahF.

s + 15 = 40

s + 15 15 = 40 15

w
.e

(mltiz 2.1 UJ)

(15 I UgfUJ vLJl)

s = 25


vdnt iy vil 25..

s + 15 = 40 vw TW xU rkghlhF. mjhtJ xU T U v
nfhitf rkkhf U mij rkghL vnwh.

rkgLj xU Fl vilia kw gfUJ dh, mnj ms
vilia kw gfUJ f ntL.

xU Fl vilia xU gf Todh mnj ms vilia kw
gfY Tl ntL.

ij nghynt UwK rk vil bfhl juhR nghwJ rk ghlhF.
rkgho rkFpL vnghJ l bgUF lwKs nfhit
k (LHS) tywKs nfhit k (RHS) rk vgij j rkFpL

czJwJ.

x + 7 = 15 vw rkghil fUJf

lw csJ x + 7
61

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 2

tyw csJ 15

UwK 7 I ff

x + 7 - 7 = 15 - 7 (7 I ff lwKsJ x Mf FiwwJ)
(kh x jahf fgLwJ)

x = 8

lw n - 3

tyw 10

UwK 3 I nrf

n - 3 + 3 = 10 + 3

n = 13

(kh n jahf fgLwJ)

4m = 28 vw rkghil fUJf

y
= 6 vw rkghil fUJf
2
UwK 2 M bgUFf
y
#2 = 6#2
2
y = 12

w
.e

rrs

m=7

UwK 4 M tFf
4m = 28

4
4

.o
rg

n - 3 = 10 vw rkghil fUJf

xU rkgho rkiy khwhUf, mrkgho xUw vj xU

viz TodhY (fjhY) kWwK mnj viz Tl (ff)


ntL.

nj ngh {akw vfsh UwK bgUf myJ tFf

rkghL rkiyUF. vdnt rkgho fhz, rkgho cs


khia

jahf

bjLf

vfj

braghLfis

nkbfhs

ntosJ.

vLJfhL 2.28
f 3p + 4 = 25
:

3p + 4 - 4 = 25 - 4 (UwK 4 I ff)

3p = 21

3p
= 21
3
3
p=7

(UwK 3 M tFf)

62

www.errsm.org

www.errsm.org

afj

vLJfhL 2.29
f 7m - 5 = 30
:

7m - 5 + 5 = 30 + 5 (UwK 5 I TLf)

7m = 35

7m = 35
(UwK 7 M tFf)
7
7

m=5

rkghoF fhQ bghGJ, xnu vzh bghJthf UwK
Tlnth myJ ffnth brnwh. nj ngh xU viz UwK
Tlnth myJ ffnth brahk eh viz lkhw brayh.

.o
rg

vLJfhL 2.30

f 2a - 12 = 14

rrs


viz lkhw brtJ vgJ (xU gfUJ kbwhU gfF
vLJ brtJ) xnu viz UwK Tlnth myJ ffnth br
braY xnwahF. viz lkhw br bghGJ mj Fia khw
ntL. lkhwF y vLJfhLfis fhngh.

UwK Tl
myJ ff
2a - 12 = 14

lkhWj

2a - 12 = 14

lwKs ( 12) I tyw


lkhW

2a = 14 + 12 (lkhWif 12
vgJ +12 Mf khW)

2a = 26

2a = 26
2
2
(UwK 2 M tFj)

w
.e

2a - 12 + 12 = 14 + 12
(UwK 12 M Tl)

a = 13

2a = 26
2
2
a = 13

(Uw 2 M tFf)

2a = 26

vLJfhL 2.31
f 5x + 3 = 18
: +3 I lwUJ tywF lkhWf

5x = 18 - 3 (lkhWif +3, 3MF)

5x = 15

63

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 2
5x = 15
5
5
x=3

(UwK 5 M tFf)

vLJfhL 2.32
f 2^ x + 4h = 12
: lw cs milfis f UwK 2 M tFf

2^ x + 4h 12
=
2
2
x+4 = 6

x = 6 - 4

x=2

.o
rg

(+4 I tyJwF lkhWbghGJ)

vLJfhL 2.33
f - 3^m - 2h = 18

: lw cs milfis f UwK ^- 3h M tFf


- 3^ m - 2h
= 18
-3
-3

rrs

m - 2 =- 6

m=6+2

(- 2 I tyJwF lkhWbghGJ)

w
.e

m =- 4

vLJfhL 2.34

f (3x + 1 ) 7 = 12

(3x + 1) 7 = 12

3x + 1 7 = 12

3x 6 = 12

3x = 12 + 6

3x =
3

18
3

x = 6

vLJfhL 2.35
f 5x + 3 = 17 - 2x
64

www.errsm.org

www.errsm.org

afj

5x + 3 = 17 - 2x

5x + 2x = 17 - 3

7x = 14

7x = 14
7
7
x=2

vLJfhL 2.36

.o
rg

(+ 3 I tyJwF, - 2x I lJwF lkhWbghGJ)

mLjLJ tU _W KGf TLj 45. mj KGfis fhf.


: Kj KG x vf
&

ulhtJ v = x + 1

_whtJ v = x + 1 + 1 = x + 2

mj TLj = x + ^ x + 1h + ^ x + 2h = 45
3x + 3 = 45

rrs

3x = 42
x = 14
Mfnt m_W KGf, x = 14 , x + 1 = 15 kW x + 2 = 16 .

w
.e

vLJfhL 2.37

X viz 60 cl TLbghGJ ilgJ 75. mj viz fhf.


: fLof ntoa v x vd bfhf.

rkghL,

60 + x = 75

x = 75 60

x = 15

vLJfhL 2.38
X vUJ 20 I ffilgJ 80. mj viz fhf.

: fLof ntoa v x vd bfhf.


rkghL,

x - 20 = 80

x = 80 + 20

x = 100
65

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 2
vLJfhL 2.39

X v g xU gF 63. mj viz fhf.


: fLof ntoa v x vd bfhf.

1 ^ xh = 63
10
1 (x) # 10 = 63 # 10
10
x = 630

.o
rg

rkghL,

vLJfhL 2.40


X viz 4 M tFJ mjDl 6 I Tl ilgJ 10.
viz fhf.

mj

x + 6 = 10
4

rkghL,

: fLof ntoa v x vd bfhf.

x = 10 - 6
4

x =4
4

x #4 = 4#4
4
` x = 16.

w
.e

rrs

vLJfhL 2.41


bjw taJ, nut taijl 3 Fiw. bjw taJ 18 v,
nut taJ vd?
: nut taJ x vf

& bjw taJ = x - 3

bjw taJ 18 tUlf vd bfhLfgLsJ.

&

x - 3 = 18

x = 18 + 3

x = 21

Mjyh nut ta 21 tUlfshF.

66

www.errsm.org

www.errsm.org

afj

g 2.5

1. rahd ilia njbjLf:


(i) p + 3 = 9 v, p vgJ

(A) 12
(B) 6
(ii) 12 x = 8 v, x vgJ

(A) 4
(B) 20
q
(iii)
= 7 v, q vgJ
6

(A) 13
(B) 1
42
(iv) 7(x9) = 35 v, x vgJ

(D) 27

(C) - 4

(D) - 20

(C) 42

(A) 5
(B) - 4
(C) 14
(v) X v _W klF 60 v, mj v

(A) 63
(B) 57
(C) 180
2. f :
(i) x - 5 = 7

(iv) b - 3 =- 5

(vii) 3 - x = 8

(iv) 51 = 17a

(vii) 7x = 42

(viii) 14 n = 10

(ii) 3l = 42

(iii) 36 = 9x

(v) 5x = 45

(vi) 5t = 20

(viii) 10m = 30

(ix) 2x = 1

4. f :

(vi) - x =- 7
(ix) 7 m = 4

(x) 3x = 18

(i) 1 x = 7
2
p
(iv)
= 8
-7

(v) - x = 5

(x) 20 y = 7

3. f :

(i) 2x = 100

(D) 20

(iii) 4 + y =- 2

w
.e

(D) 37

(ii) a + 3 = 10

rrs

(D) 7
6

.o
rg

(C) 3

5. f :

(i) 3x + 1 = 10
(iv) 4a - 5 =- 41
y+3
(vii)
= 14
5
(x) 11m = 42 + 4m
(xiii) 3x - 14 = x - 8

(ii) a = 5
6

(iii) n = 8
3

(v) - x = 2
5

(vi) - m =- 4
3

(ii) 11 + 2x =- 19

(iii) 4z - 3 = 17
(vi) - 4^2 - xh = 12

(v) 3^ x + 2h = 15
(viii) x + 5 = 7
(ix) 6y = 21 - y
3
(xi) - 3x =- 5x + 22 (xii) 6m - 1 = 2m + 1
(xiv) 5x - 2x + 7 = x + 1 (xv) 5t - 3 = 3t - 5
67

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 2
6. U vf Tl gy 33. X v 18 v, kbwhU viz
fhf.
7.
8.
9.
10.

X vQl 12 I Tl ilgJ 25. mj viz fhf.


X vUJ 60 I fjh 48 ilF. mj viz fhf.
X v 5 klF 60 v, mj v vd?
x v 3 klFUJ 6 I fjh 18 ilF mj viz
fhf.

11. mLjLJ tU U vf TLj 75 v mj vf ahit?

.o
rg

12. uh jij mtl 70 %gh bfhLjh. bghGJ mtl 130 %gh


UwJ mgoahdh Kj mtl vts %gh UjJ?
13. 8 tUlfSF K v taJ 27. bghGJ v taJ vd?
f:

(i) y + 18 =- 70

(iv) 2x + 9 = 19

(iii) t - 5 =- 6

(ii) - 300 + x = 100

3
(v) 3x + 4 = 2x + 11

rrs

thf isahlyh

w
.e

VjhtJ xU viz idJ bfhSf vW uh j egfshd


mU, ruah, u Mnahfl Tdh. idj vQl 50 I To
ilF ilia U klfhFkhW Tdh. wF mtfis ghJ
filah ilj ill 48 I To 2 M tFJ tU ilUJ
idj viz fFkhW Tdh. cf midtUF filahf
ilj v 74 jhnd vW uh Tw midtUF Mra.
mU idj v 16, ruah idj v 20, u idj v 7
tiw rghfyhnk!

50 I TLf

x+50

xU viz id bfhf

uL klfhf MFf

2x + 100

48 I TLf

2x + 148

2 M tFf

x + 74

idj viz ff

mU

ruah

16

20

74

68

www.errsm.org

www.errsm.org

afj

id bfhf!

1. afj, fj xU gF MF. fj braghLf, vf kW


My vGJfis cslajhf gF csJ.
2. ntWgl v kfis vLJ bfhsToa xU msoF xU kh myJ

.o
rg

cU vdgL.

3. iyahd v kig bgwToa xU msL kh vdgL.

4. khfis, vfis fj braghLf _ykhf nrJ vGjgL


nfhit afj nfhitahF.

5. gy cWfsh cUthdJ nfhitf vdgL.

6. xj mLFfis bfhl xj kh myJ khf bgUf xj cWf

rrs

vdgL. btntW mLFfis bfhl btntW khf myJ khf


bgUf khWgl cWf vdgL.

7. xU khah Md xU nfhit go vgJ mj kh f caj mLF


MF. xWF nkgl khfsh Md xU nfhitgo vgJ, khfSila

w
.e

mLFf caj TLj MF.

8. rk jiks U nfhitfis bfhl xU TW rkghL vW


miHfgL.

9. xU rkgho tyJgfij, lJgfij lkhw brtjh mj


k khwhJ.

10. kh vj k rkghil iw brwnjh, mj kig mrkgho

vwiHfgLwJ.

69

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3

tha fj
3.1 mKf

.o
rg

eh eKila mwhl ntiyf - e L rika, il myfj,


e mwhl tu bryfis fzLj Mat eik mahknyna
fj bfhiffis gagLJnwh. j bfhifis kf gy
flf, gy ehLf gy Mu fzfhd tUlfshf gy ehLf,
gagL tUwhf. f brid flfiu glif brYdhY
(m) Co il fodhY, fzif gagLna brafis brJ
Kof.

rrs

fzF vgo ts bghJthf Uf Ko? Kj, kjf


fz nfhghLfis maiy, mij UgUnj cUthf
brjhf. fz bkh Mynkh (m) b#kndh (m) ua bkhnah
ilahJ, fzbkh vf MF. eh vf bkh if
njjtfshf Ujh, mJ Kakhd Kofis vLg cjtJ
kL e mwhl gfY cjwJ. eh rhjdkhf bghUfis
thFtjF, xU Fl bjhifF il gLJtjF, kfbjhif
mfig J bfhtjF, rahf nrgjf fzF cjwJ.

w
.e

eh e eilKiw thif gagLj Toa fz mogil


bfhiffis ffyh.

3.2 ghit - j, jrk


j kW jrk tiuaiwfis cikfis id TJ
fl nfhol lfis cj bgoia gagL uf:

1. xnu tifahd U msfis tFj _y xLtJ __________


MF .

2. xl Toa U msfis j ________ vg.

3.

4.

j Kj cWig _________
_______ vW Flyh.

vW, ulh cWig

xnu __________ cila U msfis j xlyh.

5. jYs cWf bghJ fhufis


mtYs _____ RUfyh.

bfhoUjh

6. j U cWfis xnu vzh bgUdhnyh (m)


tFjhnyh ( {aij ju) j _________ UF. mthW
ilF jfis _________ vd Twyh
70

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj

7. j, cWf tir f KakhdJ. (rah/jtwh)

8. j vgJ vfsh MdJ. vdnt mjF myFf njitiy.


(rah/jtwh)

9. jf rkjikia __________. vd Twyh. a, b; c, d


Mait jrk UFkhdh, mtiw a: b: : c: d vd vGjyh.

10. jrk <bwf bgUFbjhif =___________

.o
rg

cj bgo:

1) j

2) cWf

3) KDW, DW

4) myF

5) bghJ fhuf 6) khwhk, rkhdkhd jf

7) r

8) r

9) jrk

10) il vf bgUFbjhif
vLJfhL 3.1

rrs

2:7 vw jF 5 rkhdkhd jfis fhf.

2 vd vGjyh. 2 vw d bjhFia,
7
7
gFia 2, 3, 4, 5, 6 M bgUf,

2 : 7 vgij

2 # 2 = 4 , 2 # 3 = 6 , 2 # 4 = 8
7#2
21 7 # 4 28
14 7 # 3
2 # 5 = 10 , 2 # 6 = 12

7#5
7#6
35
42

w
.e

4 : 14, 6 : 21, 8 : 28, 10 : 35, 12 : 42 vgit 2 : 7 rkhd jfshF.

vLJfhL 3.2

270 : 378I RUFf.


:

270:378 = 270

378
bjhFia, gFia 2 M tFf,

khWKiw :
270,378 I fhugLj,

270 ' 2 = 135


270 = 2 # 3 # 3 # 3 # 5
378 ' 2
189
378
2#3#3#3#7
3 M tFf
5
=
135 ' 3 = 45


7
189 ' 3
63
9 M tFf
71

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3

45 ' 9 = 5
63 ' 9
7
270 : 378 vgJ 5 : 7 vd MwJ.

vLJfhL 3.3
9 khjF, 1tUlF ilnaahd jij fhf.

1 tUl

12 khjf

9 khjF 12 khjF
ilnaahd j = 9 : 12

9 : 12 vgjid 9 vd vGjyh.

= 9'3 = 3
12 ' 3
4

= 3:4

vLJfhL 3.4

12

.o
rg

j xnu tifahd U
msfis kLnk xl
Ko vgjh tUlij
khjF khw ntL.

rrs

60 khztf bfhl xU tF, khzt, khzfSF ilnaahd


j 2:1 v, mtF khzt, khzf vif ahJ?
bkhj khztf = 60

khzt, khzfSilnaahd cs j =
bkhj gF = 2 + 1 = 3

w
.e

2:1

2
khztf vif = 60 3 gF
= 2 # 60 = 40
3
khztf vif = 40

khzf vif = bkhj khztf - khztf vif

= 60 - 40

= 20 [myJ]

khzf vif = 20

khzf vif

= 60 1 gF

= 20

vLJfhL 3.5

24 sKs xU g 3 : 2 : 7 vw j 3 JLfshf
btlgLwJ v, xbthU Jo s vd?
:

g s =

24

72

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj

_W JLf jf =

bkhj gFf =

3:2:7
3 + 2 + 7 = 12

3 # 24 = 6
12

ulh Jo s = 2 # 24 = 4
12

_wh Jo s = 7 # 24 = 14
12
g _W JLf sf 6 , 4 , 14 MF.
Kj Jo s =

.o
rg

vLJfhL 3.6

xU tF cs khzt khzf j 4 : 5 khztf


vif 20 v, khzf vif vd?

khzt, khzf j = 4 : 5

khztf vif = 20

rrs

khzf vif x vf

khzt, khzf vif j 20 : x

4 : 5, 20 : x uL khzt, khzfisna FwJ

w
.e

vdnt 4 : 5 :: 20 : x

<bwf bgUFbjhif =

il vf bgUFbjhif

4#x
5 # 20

j rk, <bwf bgUFbjhif = il vf

bgUFbjhif

4 # x = 5 # 20
x = 5 # 20 = 25
4

khzf vif = 25
vLJfhL 3.7
A : B = 4 : 6, B : C = 18 : 5, v, A : B : C jij fhf.
73

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3
:
A:B= 4 :6

B : C = 18 : 5

_W jfis xl,
Kj j ulhtJ
cWig (f cW),
ulh j Kj
cWig (Kf cW)
rkkhf ntL.

6, 18 ..k = 18

A : B = 12 : 18

.o
rg

B : C = 18 : 5
A : B : C =12 : 18 : 5

bjJ bfhf

jfj: jf j vgJ xU w vzhF. mj

jrk vfsh Mdjy.

njhuha k 1.6180339887498948482gMF. jid ig ( U ) vw nuf


vGjh FLnwh. jf j l bgW jrk vf RH

rrs


jf brtf: brtf s, mfy
msf jf jf j mikUjh,
mbrtfij jf brtf vW Twyh.jf
brtf xU gf 2 mo v mj kbwhU

w
.e

gf ( njhuhakhf) = 2 (1.62) = 3.24 mo MF.

jf JL : xU nfhL Jil

ghffshf

JLf

nghJ,

jfj

U
v

AB = BC v, mJ jf JL MF.
BC
AC

jfj gaghL

74

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj

nahJgh!

1. 1UJ 9 tiuahd vfis gagL jrk gytiw

.o
rg

vGJf. j rk xbthU vQ xU Kiw kLnk l


bgwntL. j rkij mikF vf Xyf vfshf
Uf ntL.

vLJfhL: 1 = 3
2
6

2. fy cnyhf, JjehfK, br 4 : 9 vw j
csd. j fy cnyhf vj cnyhf mf csJ?

3. xU btfy iy, br, jfu, <a Ma cnyhfjh

bragLsJ. mJ 1 gF jfuK, 1 gF <aK, jKs


10
4
gF brghY MdjhF. btfyiy br gF
vd?

3.2 khw

rrs

is

thfd mf
gagLJj

is

w
.e

kufis
btLj

btg
ms mfF

khR
mfF

nkfl TWf vij bjwd? it y khwfis

czJwd.

ewhf gojh
mf rhlh

mf kbg bgwyh.
cl gUkdhF
tF Tr FHgkhF

tF cuf ngdh

nkfl TWfUJ, xU fhu khw VgL bghGJ,


mjndhL bjhlila fhuY khw VgL vgJ bjthwJ. j
khwij eh khw vnwh.
75

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3
fltiw bghUJf:

Maf vif mfkhF

mf ngdhf thdh?

bry mfkhF

Fiwj bjhiy gajh?

ig vil Fiw

jff vif Fiwjh?

neu Fiw

.o
rg

khztf vifmfkhdh?

nkflit xiwbahW rhJ, ms kL khwkilwJ.


UJ, xU bghU ms mfF nghJ (-) mjndhL
bjhlila kbwhU bghU ms mfF (-) . xU bghU ms
Fiw nghJ (.) mjndhL bjhlila kbwhU bghU ms Fiw
(.) vgij mnwh.

rrs

nghGJ fl mltizfis ftf:

10 ngdhf iy (`)

10 # 5 = 50

20

10 # 20 = 200

30

10 # 30 = 300

w
.e

xU ngdh iy(`)

ngdhf vif mfF nghJ mt bkhj iy


mjF jFjthW mfF.
5 rilf iy (`)

xU ril iy (`)

3000

3000 = 600
5

1000

1000 = 200
5

rilf vif Fiw bghGJ, mt iy mjF


jFjthW Fiw.
76

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj

vdnt, xU bghU ms mfF ( ) [Fiw ( )] bghGJ kbwhU


bghU ms xnu j mfjh ( ) [Fiwjh ( )] mit uL
ne j khWwJ vdyh.
nkY y vLJfhLfis ghngh:

i) kG ntfij mfF bghGJ, brwila ntoa lfhd


neu mfFkh (m) Fiwkh?
ii) xU L khztf vif FiwbghGJ, mtfSF

.o
rg

tHfgl rika bghUf cgnahf mf ehfSF tUkh (m)


Fiwkh?
kG ntf mfF nghJ brwila ntoa lfhd
neu Fiw vgJ eh mjnj.
mijnghy, L cs khztf vif FiwbghGJ,
rika bghUf mfkhd ehfSF tU vgJ cik.

vdnt, xU bghU ms mfF ( ) [Fiw ( )] bghGJ mjndhL


bjhlila kbwhU bghU ms Fiw ( ) [mfF ( )] v mit
uL vkhw vnwh.

rrs

flit nekhwyh myJ vkhwyh vd


1.
2.

w
.e

3.

fhf.
bgf vif mt iyfS.
fgf cauK, bfhLfgl neu
mt Hf sfS.
xU Fl uij flf ntfK
vLJbfhS neuK
tlf MufS mt gugsfS
bjhyhsf vif bfhLfgl
ntiyia Kogjfhd ehfS.
xU Kfh cs gil uf vif
thuhu bryfS
mrY to
xU jf tf vif gff
vif

4.
5.

6.
7.
8.

nH bfhLfgLs mltizia ftf:

ngdhf
x
vif
ngdhf iy (`) y

10

20

100

200

350

500

1000

x mfF ( ) bghGJ y mfF ( ) vgij mnwh.

77

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3
ngdhf
jij fhf.

vifF

mt

iyF

ilnaahd

ngdhf vif = x = 2 , 4 , 7 , 10 , 20 MF.


ngdhf iy
y
100 200 350 500 1000

j = 1 = kh
50
ngdhf vifF ngdhf iyF ilnaahd
j xU kh.

x = iyj kh
y

.o
rg

U bghUf nekhw U, mt jf vbghGJ


khahfnt UF.
bghGJ, bfhLfgLs vLJfhil ftf:
x1 = 2

x2 = 10

gaz u (..)

y1 = 10

y2 = 50

vLJbfhl neu (k)

rrs

UJ, gaz neu mfF ( ) bghGJ gaj uK mfF


( ) vgij mJ bfhsyh.
x

X = 1 = 2 = 1
x2
10
5
y1

Y=
= 10 = 1
y2
50
5

X = Y = 1

w
.e

5
nekhw, xU msthdJ xU Fl j khW bghGJ
kbwhU msthdJ mnj j khwkilwJ vgij nkfl vLJ
fhoUJ bjJ bfhsyh.
nH bfhLfgLs khf bjhlig mJ bfhL a kW b I
fL of.
x

10

12

gaz u (..)

120

300

480

600

vLJbfhl neu (k)

F vLJbfhl neuF gaz uF cs jij


fhngh.
vLJ bfhl neu
= 2 = 5 = 10 = 8 = 1 = kh
gaz u
120
300
600
480
60

(i.e.) x = 1 .

y
60
bghGJ a it fL ongh

1 =6
60
a
78

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj

1 6 = 6

60 6 = 360

a = 360
1 = 12
60
b

1 12 = 12

60 12 = 720

b = 720

.o
rg

nH bfhLfgLs mltizia fhf :


x
y

ntf (.. k-1)


vLJbfhl neu (k)

120
4

80
6

60
8

48
10

40
12

F x Fiw (.) bghGJ y mfgij (-) fhzyh


xy

= 80 # 6 = 60 # 8 = 48 # 10 = 40 # 12 = 480
= kh

rrs

= 120 # 4 = 480

xy

U msf v khw U, mt bgUfgy kh MF.


fl vLJfhil ftf.

fl vLJfhil ftf:

x1 = 120

x2 = 60

vLJ bfhl neu (k)

y1 = 4

y2 = 8

w
.e

ntf (.. k-1)

ntf mfF ( )bghGJ, gaz neu Fiw ( ).

x1
= 120 = 2
x2
60
y1

Y=
= 4 = 1 1/Y =2
y2
8
2

X= 1
Y
Mjyh, vkhw bfhLfgl msthdJ xU j khW
bghGJ, kbwhU msthdJ mjF jiy j khW.
bghGJ khf bjhlig mJ, a kW b I fhf :

X=

Mf
vif
ehf
vif

15

60

12

20

79

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3

6a

60

6 10

60

a
xy
b 20
3 20

=
=
=
=

10
60
60
60

.o
rg

xy = 15 # 4 = 5 # 12 = 60
xy = 60 = kh
xy kh vgij mnwh.

1. x kW y nekhw U, fltiw uf:


(i)
1
3
9
15
x
y

x
y

10

2
6

16

(ii)

18

21

y
x
y

50

200

10

w
.e

(ii)

rrs

2. x kW y vkhw U, fltiw uf:


(i)
20
10
40
50
x
8
50

250
4

16

vLJfhL 3.8

16 bgf iy ` 48 v, 4 bgf iyia fhf.


:

4 bgf iyia a vd bfhnth.

bgf vif

iy (`)

x
16
4

y
48
a

bgf vif Fiwjh ( ), mj iy Fiw ( ).


vdnt j U ms ne khw csd.
nekhw, x = kh vgJ eh mjnj
y
16 = 4
48
a
80

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj

16 # a = 48 # 4

a = 48 # 4 = 12
16

ehF bgf iy = ` 12

khWKiw:
4 bgf iyia a vd bfhnth .

bgf vif

iy(`)

16

48

.o
rg

bgf vif Fiw ( ) bghGJ, mj iy FiwwJ


16 = 48
4
a
16 # a = 4 # 48

vLJfhL 3.9

rrs

a = 4 # 48 = 12
16
4 bgf iy = ` 12.

( ). vdnt J nekhw.

w
.e

xU kGJ 360 nyh l uij 4 k neu flwJ.

mnj ntf kGJ brY bghGJ, 6 k 30 lf vts


uij flF .

:
1

6 2 k neu flj uij a vW FLnth.


neu (k)

gaj neu (..)

360

6 1

gazneu mfjh ( ),

30 lf = 30 k
60
1

=
k
2
6 k 30 lf
1
= 6 2 k

gaj uK mfF ( ). vdnt J nekhw .


nekhw, x = kh
y
81

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3
4 = 61 2
360
a

4 # a = 360 # 6 1
2
13

4 # a = 360 #
2
360
13
#

= 585
a=
4#2
6 1 k neu gaj u = 585 ..
2

khWKiw:

.o
rg

6 1 k neu gaj uij a vW FLnth


2

neu (k)

gaj neu (..)

360

61
2




6 12

4 # a = 360 # 13
2
360
13
= 585
a=
#
4
2
k neu gaj u = 585..

w
.e

rrs

4 = 360
61 2
a
4 # a = 360 # 6 1 2

gazneu mfjh ( ), gaj uK mfF ( ). vdnt J


nekhw.

vLJfhL 3.10

7 Mf xU ntiyia 52 ehf brJ Kowd. mnj ntiyia13


Mf vjid ehf brJ Koghf?

fLof ntoa ehf vifia a vW FLnth .

Mf vif

x

7

13

ehf vif
y
52
a

Mf vif mfF ( ) bghGJ, ehf vif


Fiw( ). vdnt J vkhw.
vkhw, xy = kh
82

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj

7 # 52 = 13 # a

13 # a = 7 # 52

a = 7 # 52 = 28
13
vdnt, 13 Mf j ntiyia 28 ehf Koghf.

khWKiw:

fLof ntoa ehf vifia a vW FLnth .

Mf vif
ehf vif

7

52
13
a

.o
rg

Mf vif mfF ( ) bghGJ, ehf vif

7 = a
13
52

7 # 52 = 13 # a

13 # a = 7 # 52

rrs

Fiw( ). vdnt J vkhw.

a = 7 # 52 = 28
13
vdnt, 13 Mf j ntiyia 28 ehf Koghf.

w
.e

vLJfhL 3.11

xbthU gfY 35 tfis bfhl jf bkhj gff

120. mnj br xbthU gfY 24 tfshf Ujh, jf bkhj


gff vtsthf UF?

fLof ntoa gff vifia a

vW

FLnth .

35

120

24

xbthU gfY cs
tf vif

bkhj gff vif

xU gf, tf vif Fiw ( ) bghGJ, jf

gff vif mfwJ ( ). vdnt J vkhw.

83

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3

35 = a
24
120
35 # 120 = a # 24

a # 24 = 35 # 120
a = 35 # 120
24
a = 35 # 5 = 175

g 3.1

.o
rg

xU gf 24 tf UF bghGJ, jf bkhj gff


vif= 175

1. rahd ilia njbjLf :

i) 8 nyh m iy ` 160 v, 18 nyh m iy

(A) ` 480

(B) ` 25

(C) ` 35

(D) ` 50

iii) xU u to 195nyhl uij 3 k neu flwJ.


mnj ntf, mj u to 5 k neu flF u
(A) 195 . .

(B) 325 . .

(C) 390. . (D) 975 . .

iv) 8 Mf xU ntiyia24 ehf brJ Kojhf v, mnj ntiyia


24 Mf brJ Kof vLJbfhS ehf vif

(A) 8 ehf

(D) ` 1280

rrs

(A) ` 75

w
.e

(C) ` 360

ii) 7 khgHf iy ` 35 v, 15 khgHf iy

(B) ` 180

(B) 16 ehf

(C) 12 ehf

(D) 24 ehf

v) 18 Mf xU ntiyia 20 eh brJ Kojhf v, mnj ntiyia


24Mf brJ Kof vLJbfhS ehf vif
(B) 22 ehf

(C) 21 ehf

(D) 15 ehf

(A) 20 ehf

2. 300 egf fyJ bfhS fahz UF 60 nyh fhff


njitgLwJ. 500 eg mj UF tUthf v, vts
fhff njitgL?

3. 1500 khztf bfhl gF 90 Maf njitgLwhf.2000


khztf bfhl gF vjid Maf njit?

4. xU kGJ 45 lf 60 . flwJ. mnj ntf brY


bghGJ, xU k neu mJ vts u flF?

5. xU eg 96 r. gugsit 8 ehf btis mojh. 18 ehf


vts gugsit btis mof Ko?
84

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj

6. 7 bgof vil 36.4 . v, mnj msthd 5 bgof vil


vtsthf UF?

7. 60 . ntf brY xU kJ xU Fl uij 5 k


neu flwJ. mnj uij 40 . ntf brwh, vts
neu flF?

8. xU ntiyia 150 Mf 12 ehf KoJLthf. 120 Mf


mnj ntiyia vjid ehf Koghf?

.o
rg

9. 276 uf cs xU glhs 20 ehfSF njitahd rika

bghUf csJ. mj bghUf 46 ehfSF of ntLbk


vjid uf j glhsij L bry ntL ?

10. xU jf 70

gff csd. xU gf 30 tf

mlgLwJ. Mdh mnj bria xU gf 20 tf vW

mlh, mj jf vjid gff UF?

11. xU uhQt Kfh 800 uf Uwhf. mtfSF 60 ehfSF


nghJkhd kif rhkhf csd. mj KfhF nkY 400 uf

rrs

tJ nrjhf v, vjid ehfSF mj kif rhkhf


nghJkhdjhf UF?

f
fh
f
xU Mij j Toid xU eho fodh, 200 Mijf
oi

w
.e

nt

jf Toid vts neu fL?

Mijf jf Toid fLtiy. mJ w gwitf


foa To myJ kubgh jF.

nH cs dhfis gof. f Jtiu goj gy Kiwfis


nahJ midJ KiwfY tiw brf.

1. xU rfu 3 dhof 48 Kiw RHwJ. 30 ehof mrfu


vjij Kiw RHY?
2. Hgl fiyP 5 lf 100 Hufis cUthFwh. mt
1200 Hufis cUthf vjid lf njitgL?
3. uL FGf 36 isahL uf csd. 5 FGf vjid
isahL uf Ughf?

85

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3
3.3 rjj

.o
rg

KGfh rilf
kW nk
MilfSfhd
jSgo

fil cs sgu gyiff UF 25%, 20% UJ vd


mf?
uhK Mwh tF, fz vj iy Ujh vgij ma
uhK jhah mtUila kL milia ghwhf .
bga: uhK. nf

gUt
nj 1

fhyhL
nj

ghlf

tF & : 6 - m

myF
nj 1

mtUila kL

miu
ML
nj

myF
nj 2

gUt
nj 2

mfgr
kbg

mil bfhLfgLs

My

rrs

fzF kbgfshtJ

2M bkh ghl

17 / 25 , 36 / 50 , 75 / 100 ,

fzF

80 / 100 , 22 / 25, 45 / 50

17

36

75

80

22

45

ma

w
.e

rKf ma
Ma
ifbahg

jiyik Ma
ifbahg
bgnwh
ifbahg

uhK jhahuh kL milia ghjl uhK wj

kbg kW Fiwj kbgiz bjJ bfhs ayiy. Mjyh,


bfhLfgl midJ kbgiz mt bkhj kbg 100 Mf

khWwh. 100I gFahf cila rkhd dfshf khWwh.


myF
nj
1

khj
nj 1

fhyhL
nj

miuahL
nj

68
100

72
100

75
100

80
100

myF
nj
2
88
100

khj
nj
2
90
100

86

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj

bghGJ, mtUila
khwgLsJ.

kbgf

midJ

kbgfSF

Mjyh, mt uhK kbgfis xL Mwh tF uhK


fz gogoahf Knd csh vgij mJ kjh.

j w dij g mnth.

j thJ jDila thJ Fol brwila cjf.


mJ brwila xiw l mfkhd ghij csjh?

.o
rg

rrs

Jtf

w
.e

iy, xnu xU ghij ghij jh csJ.


bkhj a rJuf vif
Hl rJuf vif

Ko

= 100

= 41
Hlhj rJuf vif
= 59
ghijia flF rJuf vif = ____

bghGJ, fhQ mltizia ghUf


j

rjj

100 41
gF

41 : 100

41
100

41%

HlhjgF

100 59
gF

59 : 100

59
100

59%

ghijia
flF gF

100
_____ gF

____ : 100

Hl gF

100

_____ %

87

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3
100 I gFahf bfhl d rjj vdgL

rjjij% vw FpL bfhL Ffyh.

x : y vw vj xU jY, y = 100 v mij rjj vdyh

rjjij gy tifahf Ff:

.o
rg

rjjij gl
tahf FLj

HlgFia tUkhW Flyh :

5 : 100

17 : 100

43 : 100

5
100

17
100

43
100

rjj

5%

17%

43%

g 3.2

1) nH bfhLfgLsij rjjkhf vGJf:

(i) 43%

rrs

(i) 20: 100 (ii) 93


(iii)11 I 100 M tFf (iv) 1
100
100
2) nH bfhLfgLsij jkhf vGJf:
(ii) 75%

(iii) 5%

(iv) 17 1 2 %

(v) 100
100

(v) 33 1 3 %

3) nH bfhLfgLsij dkhf vGJf:


(ii) 12 1 2 %

(iii) 33%

w
.e

(i) 25%

(iv) 70%

(v) 82%

f!

fil 1 25% jSgo bfhLjh, gid iy rjjij fhf.


fil 2 bfhLfgLs jSgo rjjij fhf.
vj fil Fiwj iy wJ?

88

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj

I. d kW jrk vfis rjjkhf khWj

.o
rg

5 = 5%, 1.2 = 1.2%, 175 = 175% vgd eh mjnj.


100
100
100
5 vgij rjjkhf khw:
10
5
10 vw dij rjjkhf flthW khwyh:
50
5
100
10

gFia100Mf khw, bjhFia, gFia 10 M bgUf

5 # 10 = 50 = 50%
10 # 10
100

w
.e

rrs

mjid tUkhW Tl brayh 5 I 100% M bgUf


10
5
` 10 # 100j % = 50%

tl 50%
HlgLsJ

tl 25%
HlgLsJ

tl (i) 50%, (ii) 25% gFia ntW jkhf Hl


Ka bra.

cfSF bjkh?
1 I l Fiwj viz100I l bga viz
rjjkhf Ff aY
120%

1%
2

89

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3
(i) gFia 100 Mf khw aY df
vLJfhL 3.12
3 I rjjkhf khWf
5

:
5 I 20M bgUf 100 ilF

= 100

2) 5 20

= ____

3) 4 25

= ____

.o
rg

3 # 20 = 60 = 60%
5 # 20
100
3 = 60%
5

1) 2 ____

4) 10 _____ = 100
5) 1 _____ = 100

vLJfhL 3.13
6 1 I rjjkhf khWf
4
6 1 = 25
4
4

:
4I 25 M bgUf 100 ilF

rrs

25 # 25 = 625 = 625%
4 # 25
100

(ii) gFia 100Mf khw ayhj df


vLJfhL 3.14

w
.e

4 I rjjkhf khWf
7
: 100% M bgUf

4
400
` 7 # 100j % = 7 %
= 57 1 % = 57.14%
7
vLJfhL 3.15

1 I rjjkhf khWf
3
: 100% M bgUf
1
100
` 3 # 100j % = ` 3 j %
= 33 1 3 %(or) 33.33%

vLJfhL 3.16
250 khztf cs xU g, 55 khztf Tilgij,
75 khztf fhgij, 63 khztf vgij j cstf
bfil Uwd v,
90

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj

(m) Tilgij (M) vgij


U khztf rjj vd?

:
bkhj khztf vif = 250
(m) Tilgij U khztf vif = 55
250- 55 ng Tilgij Uwd vgjid
Flyh.

vd

Tilgij U khztf rjj = ` 55 # 100j %


250
= 22%

.o
rg

55
250

(M) vgij U khztf vif = 63

250- 63 ng vgij Uwd vgjid 63 vd Flyh.

250
vgij U khztf rjj

= ` 63 # 100j %

250

= 126 % = 25.2%
5
Tilgij U khztf = 22%
vgij U khztf = 25.2%

rrs

(iii) jrk vfis rjjkhf khWj


vLJfhL 3.17

w
.e

0.07 I rjjkhf khWf


:

100% M bgUf

(0.07 # 100) % = 7%

khWKiw:

0.07 = 7 = 7%
100

vLJfhL 3.18

0.567 I rjjkhf khWf

100% M bgUf

(0.567 # 100)% = 56.7%

khWKiw: 0.567 = 567 =

567
1000
10 # 100
= 56.7 = 56.7%
100
91

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3
F: xU dij (myJ) xU jrk viz rjjkhf khWtjF
100% M bgUf ntL.

f!

1. cl cs uj 9 gF csJ v, mw uj
10
rjj vd?

2. cl vil 2 gF jirahyhdJ v, cl cs jir
5
rjj vd?
cl vil 2 gF csJ. jir vil kW vil
3
Mat TLj100%I l mfkhfnth (m) Fiwthfnth
UFkh? mgoahdh jiria g vd Tw aY ?

g 3.3
1. rahd ilia njbjLf:

(i) 6.25 =

(ii) 0.0003 =
(A) 3%


(iii)

5 =
20

(B) 6250%

(C) 625%

rrs

(A) 62.5%

.o
rg

(B) 0.3%

(C) 0.03%

(B) 1 %
(C) 0.25%
4
(iv) xU k 20 lf rjj

(A) 25%

w
.e

(A) 33 1 3

(B) 33

(C) 33 2 3

(B) 1
(C) 50
2

2. fhQ dfis rjjkhf khWf
i) 20
ii) 9
iii) 5 1
iv) 2
4
20
50
3

(A) 500

(D) 5%
(D) it vJ iy
(D) 20
v) 5
11

3. fhQ jrk vfis rjjkhf khWf

i) 0.36

(D) 0.0003%

(v) xU %gh 50 igrh rjj.


(D) 6.25%

ii) 0.03

iii) 0.071

iv) 3.05

v) 0.75

4. xU Fl eh, 35 khztf cs xU tF7khztf tUif


juiy v, tUif juhj khztf rjjij fhf.

5. uh tha 36 khgHf, 5khgHf mGld v, mGa


khgHf rjjij fhf.
92

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj

6. 50 ng bfhl xU tF, 23 ng khzf, kwtf khztf


v, khzt, khzf rjjfis fhf.

7. u, fj 75F 66 kbgfS ma 80F 72 bgWsh


v, vj ghl mf kbg bgWsh?

8. ah khj tUkhd %. 12,000.

mt nrF bjhif %. 1,200.

mt nr, bry Mat rjjij fhf.

.o
rg

II. rjjij dkhfnth (myJ) jrk vzhfnth khWj

i) rjj vgJ 100 I gFahf bfhl d. d FF bghGJ,


RUa to vGj ntL.
vLJfhL 3.19
:

12% =

12 (RUa toF khWf)


100
3
25

rrs

12% I dkhf khWf.

vLJfhL 3.20

233 1 3 % I dkhf khWf.

w
.e

va dfis
cila rjjf

50% = 1

2
1

25% =
4
1
1

33 % =
3
3
nkny FlgLsJ
ngh ntW y dfis
vGJf.


233 1 3 % = 700 %
3
700 = 7
=
3 # 100
3
= 2 13

vLJfhL 3.21

1 % I dkhf khWf
4

1%=
1
= 1
4
4 # 100
400
(ii) rjj vgJ 100 I gFahf bfhl d. j dij jrk
vzhf khw, bjhF cs v jrk ia uL vfSF
lJ wkhf itf ntL.

vLJfhL 3.22
15% I jrk vzhf khWf.
93

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3
:
15% = 15 = 0.15

100

vLJfhL 3.23
25.7% I jrk vzhf khWf.
:
25.7%

25.7
100

.o
rg

= 0.257

fj isahL - (_W Lfis nrj)


j isahil 2 myJ 3 ng isahlyh.

1 : 20

0.05

rrs

5%

xbthU rjjF <lhd rkhd jij jrk viz nH


bfhLfgLsJ ngh jj Lf vGj.

1:3

0.33

w
.e

33 1 %
3


48 Lfis bfhl xU bjhFig cUthf. (16 fLf bfhl 48
Lf) m xbthU _W LfS, rjj, j kW jrkv to
xnu kig bfhoUF.

il FY midtUF rkkhd Lfis nghl.

mt xnu kig mF (rjj, j, jrkv cs) Lfis


flJ nk nehUFkhW nkir itf.
jKs Lfis bfhL isahil L bjhlf.
MLgtUF lwKstlUJ xU il bgw. xnu ks _W
Lf iljh mij nkil nk neh itf. xnu ks _W

Lfis cUthfiy v mij mgona itJbfhsntL.


isahL bjhlU xnu ks midJ _W Lf nrU tiu
isahil bjhlu. mf Lf cilat bt bgwtuhth.

94

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj

rjj kig fhQj

xU tl 50% I gir wY, 25% I t wY uf

50% = 50 = 1 tlij gir w uf.


100

1 tlij t w uf.
4

.o
rg

mnj ngh, 25% = 25 = 25 = 1


100
100
4

bghGJ, rJu 1 gFia gir wY, 1


2
4
gFia t wY uf.

glfY

gir

gF

rkkhf

Uwjh?

tl 50% rJu50% rk my.

rrs

mnj ngh, tl 25% rJu 25% rk my.


bghGJ, `100 50% , `10 50% fL ofyh

`100 50% fhQj

`10- 50% fhQj

50% = 50 = 1

50% = 50 = 1
100
2
100
2
1 of 10 = 1 # 10 = 5
Mfnt, 100 1 = 1 # 100 = 50
2
2
2
2

w
.e

`100 50% = ` 50

`10 50% = ` 5

vLJfhL 3.24

1000 nyh 20% I fhf.

1000 20% =

1000 nyh 20% =

1000 20

100
20 # 1000
100
200 ..

vLJfhL 3.25
200 1 % fhf.
2

95

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3
:

1
2

of 200

100
1
=
# 200
2 # 100
1 # 200 = 1
200

200 1 % = 1

.o
rg

vLJfhL 3.26
40 nyh uh 0.75% fhf.
:
0.75% = 0.75

40 nyh uh 0.75% =

0.75 # 40
100

3 = 0.3
10

rrs

100

40 . 0.75% = 0.3 ..

vLJfhL 3.27

w
.e

70 ng bfhl tF, 60% khztf v, khzt, khzf


vifia fhf.
:

bkhj egf

= 70

khztf vif = 70 60%

60 # 70
100

= 42
khztf vif = 42

khzf vif = b
khj khztf khztf vif

= 70 42
= 28
khzf vif = 28
96

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj

vLJfhL 3.28
2010- , xU efu kf bjhif 1,50,000 mLj Mo, mJ 10%
mfFkhdh, 2011 kf bjhifia fhf.
:

2010 kf bjhif = 1,50,000

mfF kf bjhif =

10 # 1, 50, 000
100

.o
rg

= 15,000

2011 kf bjhif = 150000 + 15000

= 1,65,000

1. rahd ilia vGJf:

(i) 30 % bghJ d
(A) 1
10

(B) 7
10

(C) 3
100

(D) 3
10

rrs

g 3.4

(ii) 1 % bghJ d
2

(A) 1
(B) 1
2
200
(iii) 25% F rkkhd jrk v

(C) 200
100

(D) 100

(B) 25

(C) 0.0025

(D) 2.5

(B) ` 20

(C) ` 30

(D) ` 300

(B) ` 7.50

(C) ` 5

(D) ` 100

w
.e

(A) 0.25

(iv) `300 10%


(A) `10

(v) %. 150 5%

2. nH bfhLfgLs rjjij dkhf khWf:

(A) ` 7

iv) 2.5%
v) 66 2 3 %
iii) 1 %
4
3. nH bfhLfgLs rjjij jrk vzhf khWf:

i) 9%

i) 7%

ii) 75%

ii) 64%

iii) 375%

iv) 0.03%

v) 0.5%

4. kig fhf:

i) 24 75%

ii) `72 33 13 % iii) 80. 45%

iv) 150 72%

v) 50 . 7.5%
97

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3

5. uh jDila tUkhd 25% I thlifahf bfhLwh. mtUila


tUkhd ` 25,000 Mf UF nghJ, mt thlifahf bfhLF
bjhif vd?
6. xU gUt, xU FG 25 nghofis isahLwJ. m 36% bt
bgWwJ. mj FG bt milj nghof vifia
fhf.
7. xU uhk 32,000 kf csd. mtf 40% Mf, 25%
bgf, j cnsh FHijf, Mf kW FHijf
vifia fhf.

.o
rg

8. xU giHa kG iy ` 45,000. mj iy 15% FiwfgLnkahdh,


mj a iy vd?

9. 7,500 kfbjhif bfhl uhk, gojtf


gofhjtf vjid ng?

47% v,

w
.e

rrs

f!
1) 25- 20%, 20 25% rkkh?
2) x
U cz L, gW o bkhj bjhif 1.5% t
tNfgLwJ.
a) t rjjij jrk vzhf khWf.
b) 6 egf bfhl FLg bkhj ` 750 F cz
mUdh t k vd?
c) cztfF mtf brYJ bjhif ahJ?

3.4 yhg kW el


2008 uh & nfh `1,50,000 yhg milwJ.

2009 uh & nfh `25,000 el milwJ.

uh & nfh Kj Mo yhgK mLj Mo elK mila
aYkh?

igf bjhrhiyUJ filF tJ nrU gy iyf.

bjhrhiy


bkhj ahghu

yiw ahghu

igf vnf jahf gLwd?


jahgtf bghUfis neuoahf whfsh?
bghUf filahf ahiu brW mil?
98

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj

iygoa
(x iy)
khgH `10
M `6
thiHgH `3
MuR `5

iygoa
(x iy)
khgH `15
M `8
thiHgH `2
MuR `5

bkhj ahghufil

.o
rg

gHfil


uh#h vw gHfil ahgh, gHfis bkhj ahghu fil th,
j fil wh.


xU Fl eh, mt M, khgH kW thiH gHfis
thFwh. iygoa csJ nghy xbthU gHF 2 iyf
(xbthU filY btntW iyf) csd.


uh#h gHfis bkhj ahghu fil thF iyia mlf iy
vW TWt. mt gHfis fil F iyia gid iy vW
TWt.

rrs


nkny bfhLfgLs iy goUJ M kW khgH
gid iy mjDila mlf iyial mfkhf csJ vgjid
mnwh. j mf bjhifia yhg vW TWt.

w
.e

hgH gid iy =
k

gid iy =

yhg =
=
yhg =

khgH mlfiy + yhg


mlfiy + yhg
gid iy mlfiy

15 10
`5

yhg = gid iy mlf iy

M gid iy > M mlf iy, Mjyh yhg ilF.

yhg

yhg

= gid iy mlfiy
= 8 6
= `2


thiHgHf u mGfToa jik cilaJ. Mfnt mj
filfhu mjid zhfhk f Ugglh. Mjyh, mt thiHgHfis
rW Fiwthd iyF (mlf iyia l Fiwthd iy) wh. mlf
iyUJ Fiwfgl bjhifia el vW TWt.
99

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3
thiHgH mlf iy > thiHgH gid iy
Mfnt, el clhF.
thiHgH gid iy =
thiHgH mlf iy Fiwfgl iy
=

gid iy

mlf iy el

1)

el

32

el

`1

.o
rg

el = mlf iy gid iy

xU bghU gid iy, mlf iyia l mfkhf


UFkhdh, yhg bgWt. yhg = gid iy - mlf
iy

xU bghU mlf iy, F iyia l mfkhf UFkhdh,


el milt. el = mlf iy - gid iy

3)

gid iy = mlfiy + yhg

4)

gid iy = mlfiy - el

rrs

2)

yhg / el rjjij fhz

w
.e

uhnfZ `10,000 F bghUfis th mtiw `11,000 F W `1,000,


yhg milwh. Mdh unkZ `1,00,000 F bghUfis th `1,01,000 F
W `1,000 yhg milwh.
UtU

bjhifia

xnu

bgwhY,

yhg

mtf

UtU rk gyid miljhf

vd Tw Kokh? KoahJ.

Vbd, ah mf yhg 1) gF 100 Mf bfhl xbthU


<osh
vgjid
ma,
dij ___________vW
yhgij KjL bjhifl
TWt.
xl ntL.
1
2) 2 = _________%
vfis rjjkhf vGJ
3) 35% = _________ (d)
bghGJ
xLtJ
RygkhwJ.
Mfnt yhgrjjij fhngh. 4) 0.05 = _________%
5) 1 = ___ %
4
uhnfZ `10,000 KjL br

bghGJ, `1,000 yhg milwh.

100

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj

mjhtJ `10,000 F `1,000 yhg bgWwh.


Mjyh, xbthU `1 F, ilF yhg 1000 MF.
10000
Mfnt `100F, yhg = 1000 # 100
10, 000

yhg % = 10

unkZ `1,00,000 KjL br bghGJ `1,000 yhg milwh.

`1,00,000 `1,000 yhg = 1000


100000
yhg rjj = 1000 # 100 = 1
100000

yhg = 1

.o
rg

mnjnghy, el rjjK fL ofgLwJ.

el
# 100
mlf iy

rrs


nkny TwgLsUJ, unki l uhnfZ mf yhg bgWwh
vgij mnwh.
yhg

Mfnt, yhg rjj =
# 100
mlf iy

el rjj =

w
.e


yhg rjj (myJ) el rjj fhQ nghJ xU bghU mlf
iy jh fzl ntL.

vLJfhL 3.29

xU bkhj ahgh, xU bjhiyfh bgoia `10,000 F th `12,000

F wh. xU bgo yhg/ elij fhf. 5 bgofis gjh


ilF yhg/ elij fhf.

`12,000

xU bjhiyfh bgo mlfiy

`10,000

xU bjhiyfh bgo gid iy =


=

gid iy > m lf iy, Mjyh yhg L

yhg = gid iy mlfiy

= 12000 10000

yhg = `2,000

x
U bjhiyfhbgo gjh ilF yhg

= `2,000

5 bjhiyfhbgofis gjh ilF yhg = 2000 5


101

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3
5 bjhiyfhbgofis gjh ilF yhg = `10,000
vLJfhL 3.30

r# toia `5,000F thdh. uL tUlfSF wF,

`600 FiwJ wh. to gid iy kW el rjjij fhf.


:
to mlfiy = `5000
el = `600

.o
rg

gid iy = mlfiy el

= 5000 600
to gid iy = `4400

el
# 100
mlfiy
= 600 # 100
5000
el rjj =

= 12

el = 12%

rrs

vLJfhL 3.31

xU eg xU giHa toia `1,250F thdh. mjid gLj

w
.e

`250 bry brjh. mt,mjid`1400F wh. mt yhgij myJ


elij fhf.

gLj Md bry = `250

to mlfiy = `1,250

bkhj mlfiy = 1250 + 250 = `1,500


gid iy = `1,400
mlfiy > gid iy, el clhF
el = mlfiy gid iy

= 1500 1400
= 100

el = `100

102

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj
el rjj =

el
# 100
mlfiy

= 100 # 100
1500

= 20
3

= 6 2 (myJ) 6.67
3

el = 6.67

.o
rg

vLJfhL 3.32

xU gH ahgh 8 bgo uhirfis, xU bgo `150 vw j thdh.
m xU bgo uhir mG LwJ. jKs bgofis xU bgo `190 vw
iyF wh. yhg / el rjjij fhf.

xU bgo uhir mlfiy = `150


8 bgof mlfiy = 150 # 8

rrs

= `1200

mGa uhir cs bgof vif = 1


w bgof vif = 8 1
= 7

1 bgo gid iy = `190

w
.e

7 bgof gid iy = 190 7


= `1330

gid iy > mlfiy vdnt, yhg L


yhg = gid iy mlfiy

= 1330 1200

= 130

yhg = `130
yhg rjj =

yhg
# 100
mlfiy

= 130 # 100
1200

= 10.83

yhg = 10.83%
103

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3
vLJfhL 3.33

uh vw filfhu xU ngdhit `50F th `5 elF wh.

mj gid iyia;f fhf.

:
ngdh mlfiy = `50

el = `5

.o
rg

gid iy = mlfiy el

= 50 5
= 45
ngdh gid iy = `45.

vLJfhL 3.34

xU g Hhfhf rhuh, nf brjh. xU nf mlfiy

`55 MF. mt xbthU nfif `11 yhgF wh. 25 nfFfis

rrs

Ujh gid iyia yhg rjjij fhf.

xU nf mlfiy = `55

w nfFf vif = 25

25 nfFf mlfiy = 55 25 = `1375

w
.e

1 nf yhg = `11

25 nfFf yhg = 11 25 = `275

gid iy = mlfiy + yhg

= 1375 + 275
= 1,650

= `1,650

yhg rjj =

yhg
# 100
mlfiy

= 275 # 100
1375

= 20

yhg = 20%

104

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj

g 3.5

1. rahd ilia vGJf

i) xU ig mlfiy `575 Mf, gid iy `625 Mf Ujh


bgwToa yhg

(A) `50

(B) `575

(C) `625

(D) it VJiy

ii) xU bgo mlfiy `155 Mf, gid iy `140 Mf


Ujh VgL el

(A) `155
(B) `140
(C) `15
(D) it VJiy
iii) xU ig gid iy `235 Mf mlfiy `200 Mf Ujh,

(A) yhg `235

(B) el `3

(C) yhg `35

(D) el `200

iv) yhg myJ el rjj vbghGJ __________ nk fzlgL.


(A) mlfiy

(C) yhg

(B) gid iy

(D) el

v) xU eg `250F tha bghUis `25 yhgF wh. mj yhg


rrs

rjj

(A) 25

(B) 10

(C) 250

(D) 225

2. tU mltizia br :
gid iy

yhg

el

144

168

59

38

600

635.45

26599

23237

107.50

100

w
.e

mlfiy

.o
rg

3. mlfiy kW yhg
iyia fLof
i) mlfiy = `450
ii) mlfiy = `760
iii) mlfiy = `980
iv) mlfiy = `430
v) mlfiy = `999.75

/ el bfhLfgLs nghJ, gid


yhg = `80
el = `140
yhg = `47.50
el = `93.25
el = `56.25
105

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3
4. xU il neh `27, 50,000-F thFwh. mt il brtjfhf
`2,50,000I bryLwh. mj il `33,00,000F wh v,
yhg (m) el rjjij fLof.

5. xU filfhu 10 thiHgHfis `100F thFwh. 2 thiHgHf


mG ld. jKs gHfis, xU gH `11 vw iyF wh.

.o
rg

mtUF ilj yhg (m) el rjjij fhf.

6. xU filfhu 100 ngdhfis `250F thFwh. xU ngdh `4F


wh. yhg rjjij fhf.

7. xU fhf ahgh 40nyh btfhaij `360F thFwh. mt xU


nyh `11 vw iyF 36nyhit wh. jKstiw xU nyh `4.50

vw iyF wh. mtUF ilj yhg/ el rjjij fhf.

rrs

VnjD xU bghU bjhrhiy cgah bttUtJ


Kj Efnthiu brwil tiu flF gntW iyfis
fhf

w
.e

f!
cg brnthnu neuoahf wh, EfnthUF rhjfkhf
UFkh? thf.

f brJ ghf

1. nyh `100,`80 cs uL tifahd vizia xU gidahs


3: 2 vw j fyJ mfyitia nyh `101.20F gid

brwh. mtUila yhg myJ el rjjij fhf.

2. rZ xU nfkuhit uhn#l 10% yhgF wh. uhn#Z mjid

#hl 12 % elF wh. #h `4,840F thUjh, mj

nfkuhit rZ vd iyF thdh?

3. jf ahgh xU jfij 5% el fhk, 5% yhg


F nghJ `15 mfkhf ilwJ v, jf mlf
iyia fhf.

106

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj

3.5 jto

jbghGJ `10,000
it bjhif brf.
7 tUlf Ko
`20,000 bgWf.

jbghGJ `10,000
KjL brf. 6

.o
rg

tUlf Ko

`20,000 bgWf.

`10,000 I bghGJ brY 7 MLf Ko `20,000 bgwyh.

`10,000 I bghGJ brY 6 MLf Ko `20,000 bgwyh.

J rhakh? j ntWghLfSF fhuz vd?

2008- t
itbjhifahf brYdh. xU tUlF wF `5,400Mf Ug
bgwh. mt V TLj bjhif bgwh? vts bjhif mtUF mfkhf
iljJ?
nyhnfZ

jh

`5,000I mt j ig

bgUf Kokh?

grhf

bgw

`5,000I

rrs

itJ bfhoUjh, `400I yhgkhf

w
.e

nyhnfZ `5,000ij xU tUl it bjhif brY, tUl W


`5,400 Mf bgwh.


eh fl thF(bfhLF) nghJ bgw (bfhLj) bjhifial
mfbjhifid brYJnth(bgWnth). TLj bjhifia jh to (I)
vd Fnwh.


nkTa f, nyhnfZ `400 I toahf bgwh. fldhf bgWw
(m) mfgLw bjhifia mr vd Fnwh.

f it bjhifahf brYjgl `5,000 mryhF.

mr tol izj bjhif, bkhj bjhif (A) MF.


nkTa f, bkhj bjhif = mr +to

= `5000 + `400 = `5,400.


to bjhifahdJ vnghJ xnu khahf mikkh? rakhf UfhJ.
, tU ffis fhngh.
107

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3

(i) itbjhifahf brYjgL mr `5,000 MdJ

`10,000 Mf caU nghJ, to bjhif caUkh?

(ii) mnj nghW, `5,000 mf tUlfSF it bjhifahf


itfgL nghJ to bjhif caUkh?

M, nkTa U iyfY tobjhif foghf caU.

.o
rg

to
bjhif
mriy
bghWJ,

nkTa
iyf
go,
itbjhiffhd fhyij bghWJ kW to jij bghWJ
khWgL.
to jkhdJ MLnjhW `100 F fzlgL. mjhtJ, MoF

to j 10% Mf Ujh mj xUtUlF `100 F `10 toahf


ilfbgW.
Mfnt to tUtdtiw rhJ csJ vgij mnwh.

mryhf brYjgL (m) bgwgL bjhif (P) fhy ms (bgUghY


tUlfshf mik) (n) kW to j (r)

mr bjhifia bghWJ kLnk mik toahdJ j to vdgL.

rrs

to fzl

mr `100 Mf, to j r Mf Ujh


= 100 # 1 # r
100
2 tUlfSF to = 100 # 2 # r

100
3 tUlfSF to = 100 # 3 # r

100

n tUlfSF to = 100 # n # r
100
Mjyh,
I = Pnr
100
1 tUlF to

w
.e

A = P + I
A = P + Pnr

100
A = P`1 + nr j
100
to = KGbjhif mr

I = A P

108

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj

Pnr vw NuUJ tU
100

Nufis bgwyh

I =

r = 100I

nfhol lij uf
mr

to

5,000

500

KGbjhif

17,500

6,000
12,000

25,000

750

rrs

8,450

12,500

.o
rg

Pn

n = 100I
Pr

P = 100I
rn
F: n vgJ bghJthf tUlf fzlgL. n khjfnyh,
ehfnyh Ujh, mij tUlfshf kh fzlgl ntL.

15,600

vLJfhL 3.35

fk xU tUlF 7 % to j `3,000 nrwh. xU tUl Ko

w
.e

mt bgW j toia, bjhifia fhf.

mr (P) = `3,000

tUlf (n) = 1

to j (r) = 7 %

j to (I) = Pnr
100
= 3000 # 1 # 7
100

I = `210

A = P + I

= 3000 + 210

A = `3,210
109

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3
vLJfhL 3.36

uhfh MoF 11 % to j `5,000 I 2 MLfSF KjL

brwh. ulh Mo Ko mt bgW j toia bjhifia


fhf.

:
mr (P) = `5,000

tUlf (n) = 2 years

to j (r) = 11 %

.o
rg

jto I = Pnr
100
= 5000 # 11 # 2
100

= 1100

I = `1,100

bjhif (A) = P + I

rrs

= 5000 + 1100
A = `6,100

vLJfhL 3.37

`7,500 F 8 % to j xU tUl 6 khjfSfhd jtoia

w
.e

bjhifia fhf.

P = `7,500

n = tUl 6 khjf

= 1 6 tUlf
12

= 1 1 = 3 tUlf
2

r = 8 %

I = Pnr

100

7500 # 3 # 8
2
=
100
= 7500 # 3 # 8
2 # 100

110

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj

= 900
I = `900
12 khjf = 1 tUl

bjhif (A) = P + I

= `8,400

P = `7,500
n = 3 tUl
2

r = 8%

A = P`1 + nr j
100

.o
rg

to = `900, bjhif = `8,400


khW :

= 6 tUl
12
= 1 tUl
2
3 khjf = 3 tUl
12
= 1 tUl
4

6 khjf

= 7500 + 900

rrs

3 #8
e
o
2
= 7500 1 +
100

= 7500 c1 + 3 # 8 m
2 # 100
= 7500` 28 j
25

w
.e

= 300 # 28
= 8400

A = `8400
I = AP

= 8400 7500
= 900

I = `900
to = `900

bjhif = `8,400

vLJfhL 3.38
`6,750F 219 efSF 10 % to j jtoia, bjhifia
fhf.

111

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3
:
P

`6,750

219 ehf

365 ehf = 1 tUl

219 tUl = 3 tUl


365
5

219 ehf = 219 tUl

10 %

Pnr
100
6750 # 3 # 10
5 # 100

.o
rg

405

`405

P+I

6750 + 405

7,155

`7,155

`405, bjhif = `7,155

rrs

to

365
= 3 tUl
5
73 ehf = 73 tUl
365
1
=
tUl
5

vLJfhL 3.39

w
.e

uhF 7-6-2006 mW `4,000I fldhf bgW mij 19-8-2009 mW Ug


brYdh. 5% j to fzlglh mt brYa bjhif vts?

ehf,

= `4,000

= 5%

= 24 (30 6)

iy

= 31

MfL

= 18

bkhj ehf

= 73

= 73 ehf
=
=

73 tUl
365
1 tUl
5

112

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj

A = P`1 + nr j
100

= 4000 c1 + 1 # 5 m
5 # 100
= 4000`1 + 1 j
100
= 4000` 101 j
= 4,040

100

.o
rg

bjhif = `4,040


vLJfhL 3.40


`7,000 mrYF 16 khjf `1,680 jto iljh, to jij
fL o.

P = `7,000

n = 16 khjf

= 16 tUl = 4 tUl

I = `1,680

rrs

12

r = ?

r = 100I

w
.e

Pn
= 100 # 1680
7000 # 4
3
= 100 # 1680 # 3
7000 # 4

= 18

r = 18 %

vLJfhL 3.41


# `10,000I 5% to j it ahf brYJwh. vjid
tUlf `11,000I mt bgWth?

A = `11,000

P = `10,000

r = 5 %

n = ?
113

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3

I = A P

= 11,000 10,000
= 1,000

I = `1000

n = 100 I

.o
rg

Pr
= 100 # 1000
10000 # 5

n = 2 tUlf.
khW Kiw :

A = P`1 + nr j
100

11000 = 10000 `1 + n # 5 j

100

11000 = 1 + n
20
10000
11 = 20 + n
20
10
11 # 20 = 20 + n
10

22 = 20 + n

22 20 = n

n = 2 tUlf

w
.e

rrs

vLJfhL 3.42


xU Fl mryhdJ 8% to j vjid tUlf _W
klfhF vd fhf?

mriy `P vd vLJ bfhnth.

bjhif = _W klF mr

= `3 P

r = 8 %

n = ?

I = A P

= 3P P
= 2P

114

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj

I = ` 2 P

n = 100I

n = 25

tUlf = 25

Pr
100
# 2P
=
P#8

mriy `100 vd bfhnth.

bjhif = 3 # 100

= `300

I = A P

= 300 - 100

.o
rg

khW Kiw :

I = `200.

n = 100I = 100 # 200

rrs

Pr
100 # 8
200

n =
= 25
8
tUlf vif = 25.

vLJfhL 3.43

w
.e


xU Fl bjhifahdJ 8% to j 5 tUlf `10,080 MwJ.
mriy fhf.

A = `10,080

n = 5 tUlf

r = 8 %

P = ?

A = P`1 + nr j
100

10080 = P`1 + 5 # 8 j
100

10080 = P` 7 j
5
5
10080 # = P

7,200 = P

mr = `7,200

115

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3
vLJfhL 3.44

xU Fl mryhdJ 6 tUlf `8,880 Mf 4 tUlf `7,920
Mf khWwJ v mr kW to jij fhf.

6 tUl Ko bjhif = mr + 6 tUl to

= P + I6 = 8880

4 tUlKo bjhif = mr + 4 tUl to

.o
rg

= P + I4 = 7920

I2 = 8880 7920

= 960

2 tUl Ko to = `960

1 tUl Ko to = 960
2

= 480

4 tUl Ko to = 480 # 4

P + I 4 = 7920

P + 1920 = 7920

P = 7920 - 1920

w
.e

rrs

= 1,920

mr = `6,000

r = 100I

P = 6,000

r = 8 %

pn
= 100 # 1920
6000 # 4

g 3.6

1. rahd ilia njbjLf:

i) `1000 F 10 % toj 2 MLfSF jto


(A) `1000

(B) `200

(C) `100

(D) `2000

ii) bjhif = `11,500 kW mr = `11,000 v, to MdJ

(A) `500

(B) `22,500

(C) `11,000

(D) `11,000

116

www.errsm.org

www.errsm.org
iii) 6 khjf =

(A) 1 tUl
2
iv) 292 ehf =

(A) 1 tUl
5

tha fj

(B) 1 tUl
4

(C) 3 tUl
4

(D) 1 tUl

(B) 3 tUl
5

(C) 4 tUl
5

(D) 2 tUl
5

v) P = `14000 kW I = `1000 v, A vgJ


(A) `15000

(B) `13000

(C) `14000

(D) `1000

2. `5,000 F 10% to j 5 tUlf bgwgL jtoia


bjhifia fhf.

3. `1,200 F 12 1 2 % to j 3 MLf bgwgL jtoia


bjhifia fhf.

4. tUlF 10% j to jU xU t nyhnfZ `10,000 it


ahf brYdh. mbjhifia 2 tUl 3 khjfSF wF mt
Ug bgWwh. mt bgw toia fhf.

5. `2,500 I 13 % tUl to j it ahf brYdh, 146 ehf

rrs

bgW bjhifia fhf.

.o
rg

6. `12,000 F 9 % tUl to j 21 nk 1999 UJ 2 MfL 1999 tiu


ilF jtoia, bjhifia fhf.

7. rah `6,000 I xU t brY 5 tUlf Ko `7500 I

w
.e

bgwh v, to jij fhf.

8. 10% tUl to j 2 1 tUlf `250 toahf jU mr


bjhifia fhf.

9. vjid MLf 8 % to j `5,000 khdJ `5,800 Mf khW?

10. xU bjhifahdJ 10 tUlf uo MwJ. to jij fhf.

11. xU bjhifahdJ 12 1 % tUl to j xU Fl tUlf

2
uoghwJ. tUlf vifia fhf.

12. xU Fl bjhifahdJ 6% to j 3 MLf `6,372


MwJ v mriy fhf.

13. xU Fl bjhifahdJ 3 MLf `6,500 Mf 1 1


2
MLf `5,750 Mf khWwJ. mr kW to jij fhf.

117

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 3

2) gJ tUlF wF uhKF `6,00,000 njitgLwJ. xU


t tUlF 20% mjh t uhK vts mryhf
brYjntL?

.o
rg

f!
1) xU mryhdJ 2 tUl 9 klfhf MFbk, mj to
4
j vts?

id bfhf!

1. U msf nekhw UFbk, xU ms mfF nghJ


(Fiw nghJ) mjndhL bjhlila kbwhU ms mfF
(Fiw).

2. U msf vkhw UFbk xU ms mfF


nghJ (Fiw nghJ) mjndhL bjhlila kbwhU ms Fiw
(mfF).

3. nekhw, x U ntW msf j, kbwh mjFfj


msf jF rkkhF.

4. vkhw, x U ntW msf j kbwh mjFfj


msf jF jiyHhF.

5. xU d gF 100 ( m ) xU j ulhtJ cW 100 Mf


U, mij rjj vg.

w
.e

rrs

6. rjjij % vW Ffyh

7. dij (myJ) jrk viz rjjkhf khw, 100 M bgUf


ntL

8. xU bghU thF iyia mlf iy vW TWt.

9. xU bghU F iyia gid iy vW TWt.

118

www.errsm.org

www.errsm.org

tha fj

10. xU bghU gid iy mlf iyia l mfkhf U


yhg ilF.

11. xU bghU mlf iy gid iyia l mfkhf U,


el clhF

12. bkhj mlf iy = mlf iy + gGJghF bry (myJ


nghFtuJ bry).

13. yhg (myJ) el xnu mss bghUfSF jh fzlgl


ntL.

14. yhg = gid iy mlf iy

15. el = mlfiy gid iy

17. el rjj =

yhg
# 100
mlf iy

16. yhg rjj =

el
# 100
mlf iy

rrs

.o
rg

18. gid iy = mlf iy + yhg

19. gid iy = mlf iy - el

20.

j to fzLtjfhd Nu (I) = Pnr


100

21.

A = P + I

w
.e

= P + Pnr
100
= P`1 + nr j
100
22.

23.

24.

25.

I = A P

P = 100I
nr
r = 100I
Pn
n = 100I
Pr

119

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4

msitf

.o
rg

_oa
totfshd brtf, rJu kW brnfhz Knfhz
Mat Rws kW gugs fhQ Kiwfis Mwh tF
fUnwh. _oa totfshd Knfhz, izfu, rhrJu, rtf
kW tl gugs fhQ Kiwfis tF fhngh.

4.1 ghit

Mwh tF eh fwj brtf, rJu kW brnfhz


Knfhz Rws, gugs g F id Tnth.

Rws

w
.e

rrs

xU _oa tot viyia eh xU Kiw RtU nghJ ilF


unk mtot Rws MF.

gl 4.1

brtf Rws = 2 (s) + 2 (mfy)

= 2 [s + mfy]

brtf Rws = 2 (l + b) myFf. F l = s, b = mfy

rJu Rws = 4 xU gf s

= 4 gf

rJu Rws = 4 a myFf. F a vgJ rJu gf

Knfhz Rws = _W gf msf TLj


Knfhz Rws = (a + b + c) myFf
F a, b, c Knfhz gffshF.

120

www.errsm.org

www.errsm.org

msitf

gugs

gl 4.2
brtf gugs = s mfy

.o
rg

xU _oa tot milF l ms mj gugsthF.

brtf gugs = l b rJu myFf


rJu gugs = gf gf

rJu gugs = a a rJu myFf


brnfhz Knfhz gugs

= 1 brnfhzij csla gff bgUfgy

rrs

2
1
= # ^b # hhrJumyFf
2

F b, h vgit brnfhzij csla gffshF.


cf tF cs fUgyif, nkir, rd
Mat Rws kW gugsit fhf.

w
.e

xU jhid vLJ bfhL m gntW


msf bfhl brtf, rJu kW brnfhz
Knfhzfis tiuJ mij fjJ jna
vLJ bfhs. mtiw nkir J itJ
mt Rws, kW gugsit fL of.

vLJfhL 4.1

s 15 , mfy 10 cila brtf tot


y gugs , Rws fhf.

s = 15 , mfy = 10 vd jugLsJ.
brtf gugs = s mfy

gl4.3

=15 10

121

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4

= 150 2

brtf Rws = 2 [s + mfy]
= 2 [15 +10] = 50

brtf gugs = 150 2

brtf Rws = 50

vLJfhL 4.2

.o
rg

80 s cila brtf tot njhl gugs 3200 r.. njhl


mfyij fhf.

s = 80 , gugs = 3200 r. vdjugLsJ.


brtf gugs = s mfy
brtf gugs

mfy =
s
3200
= 80 = 40

vLJfhL 4.3

rrs

` njhl mfy = 40

40 sKila rJutot kid gugs, Rws fhf.

w
.e

rJu tot kid gf = 40


rJu gugs



rJu Rws


rJu gugs

rJu Rws

=
=
=
=
=
=
=

( jugLsJ )

gf gf

40 40
1600 r.
4 gf
4 40 = 160
1600 r.
160

gl 4.4

vLJfhL 4.4

rJu tot njhl gf 50 . njhlij R lUF


`10 j ntnghl MF bryit fhf.

:
rJu tot njhl gf 50 vd bfhLfgLsJ.

122

www.errsm.org

www.errsm.org

msitf

ntnghl MF bkhj bryit fhz njhl Rwsit fL


mij lUF MF bryl bgUdh nghJkhdJ

=
=
=
ntnghl xU lUF MF bry =
` 200 lUF MF bry =
=

4 gf
4 50
200
`10 (bfhLfgLsJ)
`10 200
`2000

.o
rg

rJu tot njhl Rws

vLJfhL 4.5

gf 60 cila rJu tot fhit rk bra rJu lUF ` 2


j MF bryit fhf.

rJu tot fh gf 60 vd bfhLfgLsJ.

rk bra MF bryit fhz, gugsit fL mjid rJu


lUF MF bryl bgUdh nghJkhdJ.
fh gugs = gf gf

60 60 = 3600 r..
`2
`2 3600
`7200

w
.e

rrs

=
xU rJu lUF MF bry =
` 3600 rJu lUF MF bry =
=
vLJfhL 4.6

xU isahLl brnfhzKnfhz to
csJ. brnfhzij jhF gff 50 , 80 . l
bk r rJu lUF `5 j MF bkhj bryit
fhf.

gl 4.5

bk r MF bkhj bryit fhz, isahLl gugsit


fL mij xU rJu lUF MF bryl bgUdh nghJkhdJ.
brnfhzKnfhz isahLl gugs = 1 b h
2
F b, h vgd brnfhzij jhF gffshF.
= 1 # (50 80)
2
= 2000 r.
1 V = 100 2
xU rJu lUF MF bry = `5
` 2000 rJu lUF MF bry = `5 2000 1 bAnl = 100 V (m)
= 10000 r.

= `10000

123

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4
4.2 TL cUtf gugs

brtf, rJu kW brnfhz Knfhz Mat VnjD U
TL cUtf gugsit fhQ Kiwfis gF fhngh.

.o
rg


xU uhkthF gl
fhoago U yf mLjLJ
csd. mj gugs mtUF
bjahJ. xU y 30 gfKila
rJuy. kwJ 50 20 msila
brtf y. nghJ uhkth
itUF
y
bkhj
gugsit fL mtUF cfsh
cjt Kokh?

gl 4.6

rrs

1.5


xU g aF fj kwJF
tsk kybfho tfhof. mtf fj
miwia gl tiuJ mHFgLd. miw
Rt 2 sK 1.5 mfyK cila brtf tot
2
1.5
glij Kj tsk tiujh. mglF mU
gl 4.7
kybfho brnfhz Knfhzij tiujh.
brnfhzij csla gff sf Kiwna 1.5, 2 v mtf
tiuj glf bkhj guig ekh fhz Kokh?
bghGJ eh y TL cUtf gugsfis fhngh.

w
.e

br.

br.

vLJfhL 4.7

bfhLfgLs gl gugsit fhf.

br.

gl 4.8

rJu gugs (1) = 3 br 3 br = 9 br 2

brtf gugs (2) = 10 br 4 br = 40 br 2

br.
br.

br.

bfhLfgl glij gl 4.9 fhoago rJu, brtf U


gFfshf J bfhnth.

` gl bkhj gugs (gl 4.9) = ( 9 + 40 ) br 2


= 49 br 2

br.

gl 4.9

124

www.errsm.org

www.errsm.org

msitf
br.

khWKiw:

br.

br.

br.

bfhLfgl glij gl 4.10 fhoago U


brtffshf J bfhnth.

brtf gugs (1) = 7 br 3 br = 21 br 2


brtf gugs (2) = 7 br 4 br = 28 br 2

br.

= 49 br2
vLJfhL 4.8
fhQ gl gugsit fhf

br.

br.

br.

gl 4.10

.o
rg

` gl bkhj gugs (gl 4.10) = ( 21 + 28 ) br 2

br.

w
.e

br.

glkhdJ brtf, brnfhz


Knfhz vd U gFfis
bfhLsJ.

br.

rrs

gl 4.11

br.

gl 4.12

br.


brtf gu (1) = 5 br. 10 br.
= 50 br. 2

brnfhz Knfhz gu (2) = 1 (7br. 5br.)


2

35

= 2 br. 2 = 17.5 br. 2


` gl bkhj gu = ( 50 + 17.5) br. 2

bkhj gu = 67.5 br. 2

vLJfhL 4.9
60 sKila rJutot kidia m thdh. myF mLj
70 50 msila brtf tot kidia m thdh. UtU xnu
iyF thdhf v yhg miljt ah?

125

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4

gl 4.13

.o
rg

m tha rJutot kid gugs (1) = 60 60 = 3600 2


m tha brtftot kid gugs (2) = 70 50 = 3500 2
F rJu tot kid gugs brtf tot kid gugsit l
mfkhf csJ.
vdnt, yhg miljt m.

w
.e

rrs

rk gugsit bfhl U rJutot jhid vLJ


bfhf. _iyl tahf rJu jhid btl. vjid
brnfhz Knfhzf iljd? mt gugs g
VnjD Tw Kokh? btoa gFfis kbwhU rJu jh
J rahf bghU TJ nehf. vd mJ bfhs
KowJ? To thf.
xnu khahd U brtf tot jhid vLJbfhf.
xU brtf tot jhid _iy l tahf btl. vjid
brnfhz Knfhzf iljd?
mt gugs g VnjD TwKokh? btoa gFfis kbwhU
brtf tot fhj J rahf bghUj. brtfF,
brnfhz KnfhzF ilna cs bjhl vd? thf.

g 4.1

br.

br.

br.

br

br.

br.

br.

br.

br.

br.

br.

br

br.

1. fhQ glf gugsfis fhf.

br.

br.

126

www.errsm.org

www.errsm.org

rJu Xo gugs 1 2 v jiu KGtJ XL gf, vjid XLf


2
njitgL?.
3. brnfhz Knfhz tot yK, brtf tot yK mLjLJsd.
brnfhz Knfhz y brnfhzij csla gff
msf 30 , 40 . brtf tot y s, mfyf Kiwna 20 ,
15. brnfhz Knfhz tot y iy, brtf tot y
iy rkkhdit v vj yij thFtJ wjJ?
4. 50 sKila rJu tot kidia k thdh. mkidF mLJs
60 sK 40 mfyK cila brtf tot kidia u thdh.
Ut tha iy rk v ah yhg miljJ? vts gugs
mf?
5. vjDila gugs mfkhdJ? brnfhzij jhF gff 80,
60 sKila brnfhz Knfhz gugs myJ 50 sKila
rJu gugs.

.o
rg

2. 5 sK 4 mfyK cila jiuF rJu XL gf Uwh. xU

msitf

4.3 Knfhz gu

rrs

brnfhz Knfhz gu vgJ mij


csla brtf gugs ghahF.
brnfhz Knfhz gu

= 1

w
.e

(brnfhzij csla gff


2
bgUfgy)
gl 4.14
(myJ) = 1 b h r.myFf
2
F b, h vgJ brnfhzij csla gffshF.
gF Knfhzf gugs fhQ Kiwfis fhngh.

Knfhz gugs fhz

brtf tot JLjhid vLJ bfhf. mt cfSF


A,B,C kW D vdbgaLf. DC J E vw VnjD xU ia Ff.
AE kW BE I nrf. gl 4.15 (i) fhoago brtf ABCD F mikj
Knfhz ABE ilF.

gl 4.15
127

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4
DE = AF vd UfkhW AB J F vw ia Ff. EF I
nrf. EF = BC vgij ftf. bghGJ EF I h vd AB I b
vd bfhnth.

AE kW BE tahf btl. bghGJ ilF Knfhz (2), (3)


I gl 4.15 (iii) fhoago ABE J rahf bghUj, bghGJ
D ABE gu = D ADE gu + D BCE gu

..... (1)

brtf ABCD gu = D ABE gu + ( D ADE gu +

.o
rg

D BCE gu)

= D ABE gu + D ABE gu ((1) go)


= 2 D ABE gu

mjhtJ 2 D ABE gu = brtf ABCD gu

cau

= 1 (s mfy)

` Knfhz ABE gu
1
= 2 (brtf ABCD gu)

w
.e

rrs

2
mogf
= 1 bh r.myFf
2
gl 4.16
` Knfhz gu = 1 bh r.myFf
2
F b, h vgJ Kiwna Knfhz mogf kW caukhF.

vw
nfhz
Knfhzij fUJf. C UJ
tiuagl brFJ, BA
D vw rwJ.

Knfhz gugs vd?

cau

ABC

mogf

gl 4.17

fhj ko Kiw

Knfhz toyhd JLjhid vLJbfhf. mj cfSF


A, B, C vd bgaLf. mogf AB I b vW FJauij h vW fUJf.

AC kW BC ikafis fhf. mtiw Kiwna D kW E


vf. nkY C UJ AB F xU brFJ nfhLJL tiuf. mJ
DE I F vw lY AB I G vw lY rF. bghGJ CF = FG
vgij ftf.
128

www.errsm.org

www.errsm.org

msitf

gl 4.18

.o
rg

DE tahf btl, ilF Knfhz DCE I CF tahf btodh


U brnfhz Knfhzf ilF. mtiw gl 4.18 (iii) fhoago
ehfu ABED UwK nrf.
(i) MtJ gl gugs = (iii) MtJ gl gugs

mjhtJ Knfhz gu = cUthfgl brtf gu


1
= b # ( 2 h) r. myFf [CF + FG = h]

= 1 b h r. myFf

vLJfhL 4.10

w
.e

br.

rrs

fhQ glf gugsit fhf.

br.

br.

br.

gl 4.19

(i) mogf = 5 br., cau = 4 br. vd jugLsJ.


1

Knfhz PQR gugs = 2 b h

= 1 5 4
2

= 10 r.br. (myJ) br. 2


(ii) mogf = 7 br., cau = 6 br. vd jugLsJ.
1

Knfhz ABC gugs = 2 b h


1

= 2 7 6
= 21 r.br. (myJ) br. 2
129

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4
vLJfhL 4.11
40 cau bfhl xU Knfhz tot njhl gugs 800 r..
mj mogf sij fhf.

:
Knfhztot njhl gugs = 800 r. (jugLsJ)
1bh
= 800
2
1 # b # 40
= 800 ( a h = 40)
2

20 b = 800
b = 40

` mogf s 40 .

g 4.2

rrs

(iii)

br.

br.

(iv)

fhQ msfSF Knfhz gugsit fhf.


(i) mogf = 6 br., cau = 8 br.
(ii) mogf = 3 ,
cau = 2
(iii) mogf = 4.2 ,
cau = 5

3. fhQ Knfhz gugs kW cau msfis bfhL


mj mogf sij fhf.
(i) gugs = 40 2 ,
cau = 8
(ii) gugs = 210 br. 2 , cau = 21 br.
(iii) gugs = 82.5 2 , cau = 10

(ii)

w
.e


2.


br.

(i)

br

br

br.

br.

1. fhQ Knfhzf gugsfis fhf.


br.

.o
rg

4. fhQ Knfhz gugs kW mogf msfis


bfhL mj cau fhf :
(i) gugs = 180 2 ,
mogf = 20
(ii) gugs = 62.5 2 , mogf = 25
(iii) gugs = 20 br. 2 , mogf = 5 br.


5. xU njhlkhdJ Knfhz to csJ. mj mogf 26 , cau
28 . njhlij rkbra rJu lUF `5 j MF bkhj
bryitfhf.
130

www.errsm.org

www.errsm.org

msitf

4.4 ehfu gu

gl 4.20

gl (iv) ehfuky.

rrs

ehfu tiff

nkfl gl
gl (i), (ii), (iii) Mait ehfukhF

.o
rg

ehF nfhLJLfsh milgL cUt ehfu MF. uL


nfhL JLf xiwbahW FWfhf bto bfhshJ.

fl glkhdJ ehfu gy tiffis fhLwJ.

w
.e

ehfu

izfu

rh
rJu

midJ nfhzfS
90 Mf Ujh

brtf

rtf

U rkgf
rtf

rJu
midJ gffS
rkkhf Ujh

gl 4.21
131

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4
ehfu gugs
ABCD vw ehfu _iy l AC I tiuf. mJ ehfuij ABC kW
ADC vd ulhf wJ. bghJ mogf ACF
FJnfhL BE kW DF I tiuf.
ehfu ABCD gugs

= 3 ABC gugs + 3 ADC gugs


= [ 1 # AC # h1 ] + [ 1 # AC # h2 ]

.o
rg

2
2
1
= # AC # (h1 + h2)
2
gl 4.22
1
= # d # (h1 + h2) r. myFf.
2
F d vgJ _iyl AC- sij, h1, h2 vgJ
vgfUJ _iylF tiuagl FJnfho sij
FF.
` ehfu gugs = 1 # d # (h1 + h2) r. myFf.
2

br

br

gl fhos ehfu PQRS


gugs fhf.

br

rrs

vLJfhL 4.12

w
.e

d = 20 , h1 = 7 br., h2 = 10 br. vd

jugLsJ.

ehfu PQRS gugs

= 1 # d # ^h1 + h2h

2
1
= 2 # 20 # ^7 + 10h = 10 # 17

= 170 br. 2

gl 4.23

` ehfu PQRS gugs = 170 br. 2.

vLJfhL 4.13

xU L kidahdJ ehfuto csJ.


mj xU _iyl s 200 . ehfu
U v cf _iylUJ 60, 50
bjhiy csd v ehfu gugs
ahJ?

gl 4.24

132

www.errsm.org

www.errsm.org

msitf

:
d = 200 , h1 = 50 , h2 = 60 vd jugLsJ.
1
ehfu ABCD gugs = 2 # d # ^h1 + h2h
1
= 2 # 200 # ^50 + 60h
= 100 # 110

\ ehfu gugs = 11000 2

vLJfhL 4.14

.o
rg


xU ehfu gugs 525 r.. mj U cfUJ _iylF
tiuagL brF sf 15, 20 v _iyl sbkd?

gugs = 525 r., h1 = 15 , h2 = 20 vd jugLsJ.


bghGJ,

ehfu gugs
1 # d # ^h1 + h2h

2
1 # d # ^15 + 20h

2
1 # d # 35

2

= 525 r.

= 525
= 525

rrs

= 525

525 # 2
1050
= 35 = 30
35

d =
` _iyl s = 30 .

w
.e

vLJfhL 4.15
400 br. 2 gugs bfhl ehfu PQRS xU _iyl s
PR = 25 br.. Q UJ PR F tiuagL brFJnfho s 15 br.
v S UJ PR F tiuagL brFJ nfho sbkd?

:
d = 25 br., h1 = 15 br., gugs = 400 br. 2 vd jugLsJ.
ehfu PQRS gugs = 400 br. 2
1 d (SL + QM) = 400 F SL = h , QM = h
1
2
2
1 # d # ^h1 + h2h
= 400
2
1 # 25 # ^15 + h2h
= 400
2
400 # 2
15 + h2 = 25 = 16 # 2 = 32
h2 = 32 15 = 17

` S UJ PR F tiuagL brF s 17 br.

gl 4.25

133

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4
g 4.3
.

br

.
br

.
br


1. glUJ, ehfu
ABCD gugsit fhf.

2. bfhLfgLs

3. xU ehfu _iyl 25 br.. v cf UJ _iyl


nkyikj brF sf 5 br., 7 br. v ehfu gugs
ahJ?

bfhL

4. xU ehfu gugs 54 br.2.mj U cUJ

msfis

.o
rg

_iyl kW cau
ehfu gugsit fhf.
(i) d = 15 br., h1 = 5 br., h2 = 4 br.
(ii) d = 10 br., h1 = 8.4 br., h2 = 6.2 br.
(iii) d = 7.2 br., h1 = 6 br., h2 = 8 br.

_iy lF tiuagL brF sf 4 br., 5 br. v


_iyl sbkd?

5. xU L kidahdJ ehfu to csJ. mj xU _iyl


s 250 . ehfu U v cf _iylUJ 70 , 80

rrs

bjhiy csd. L kid gugs ahJ?

w
.e

4.5 izfu gugs

rJu, brtf, Knfhz Ma rkjs cUtfis ju gntW rkjs


cUtfis e mwhl th ghUnwh. kw rkjs cUtfis
g cfSF bjkh?
izfu vgJ rkjs cUtf xwhF.
izfuij

g,

fltiw

gF
thngh.

izfu toYs y gugsit vthW fhgJ?

izfuij mj gugsF rkkhd brtfkhf khw Kokh?

izfuij mj gugsF rkkhd U Knfhzfshf khw


Kokh?

izfu tiuaiw
ehF bjdFfis vLJ bfhs. mtiw ir th
o bfhL brtf tUkhW izf (ghf gl 4.26 (i))

134

www.errsm.org

www.errsm.org

msitf

gl 4.26

.o
rg

mogf AB I iyahf itJ bfhL D Kidia bkJthf tyw


js, gl 4.26 (ii) fhoa totij bgwyh.
nghJ fltF gyf :

tot iz gffis bgWsjh? xWbfhW izahd


gff vit?

rrs

F AB DC izahdit. nkY AD
BC izahdit. iz vgij Ff||
vw Fpil gagLJnwh.
mjhtJ
AB || DC kW AD || BC. (ij AB F iz DC
kW AD F iz BC vd gofyh).

gl 4.27

w
.e

vdnt, xU ehfu, U vbu gff


izahf Ujh mij izfu vd miHfyh ( gl 4.27 ).

izfu gugs

tiugljh gl 4.28 (i) bfhLJsgo izfu xiw tiua.

gl 4.28
c D UJ mogf AB F xU brFJ nfhL tiuf. mJ AB
bjhL lij E vf.
bghGJ, Knfhz AED I jahf btobaLJ mij kWw,
gl 4.28 (iii) fhoago nrf.

vd tot ilJsJ? brtfkh?
izfu gu bghGJ ilJs brtf gu rkkh?
135

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4
M. izfu gu = cUthfgl brtf gu

h cau

b (= x + y, mogf )

b (= x + y, mogf )

.o
rg

gl 4.29
cUthfgl brtf s izfu mogfF,
brtf mfy izfu cauF rkkhF vgij eh mJ
bfhsyh.
` izfu gugs = brtf gugs
= s mfy
= mogf cau
izfu gugs = bh rJu myFf

F b vgJ izfu mogfij h vgJ cauij


FwJ

w
.e

rrs

` izfu gugs
vgJ mogf (b) kW cau izfu
(h) Mat bgUf gydhF. vgff izahF.
vbu nfhzf rkkhF
F:
izfu
vj vbu gff rkkhF.
gfij
mogfkhf _iylf sf rkky
fUjyh.
v
cUJ _iylf xiwbahW
mgfF
tiuagL
Urk TL.
brFJ bjhiy mj cau
( FJau ) MF.

ABI mogfkhf bfhL izfu

(i)

br.

gl bfhLfgl msfSF

br
.

vLJfhL 4.16

br

gugs fhf.

(ii)

ADI mogfkhf bfhL


izfu gugs fhf.

br.

gl 4.30

:
izfu gugs = mogf cau

136

www.errsm.org

www.errsm.org

msitf

(i) ABI mogfkhf bfhL, izfu gugs


= mogf AB cau DE
= 6 br 4 br = 24 br 2
(ii) ADI mogfkhf bfhL, izfu gugs
= mogf AD cau FB
= 5 br. 4.8 br. = 24 br.2

.o
rg

F: F, bfhLfgl
izfu ABI mogfkhf
bfhL fzlgl izfu
gugs,
ADI
mogfkhf
bfhL fzlgl izfu
gugs rkkhF.
` vdnt , i zf u

gl 4.31 I bfhL

izfu gugsF,
Knfhz gugsF
cs bjhlig fhf.

VnjD xU gfij mogfkhf


bfhL, mjnfw cauij
bfhL gugsit fzlyh.

rrs

vLJfhL 4.17
mogf 9 br., FJau

5 br. cila izfu x


gugsit fhf.

gl 4.31

w
.e

b = 9 br., h = 5 br. vd jugLsJ


izfu gugs = b h

= 95

\ izfu gugs = 45 br. 2

vLJfhL 4.18

X izfu gugs 480 br. 2, mogf 24 br. bfhl


izfu FJau vd?

gugs = 480 br. 2, mogf b = 24 br. vd jugLsJ.


izfu gugs = 480

b h = 480
24 h = 480
h = 480 = 20 br.

24
` izfu FJau = 20 br..
137

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4
vLJfhL 4.19


X izfu gugs 56 br. 2. mj FJau 7 br. v
izfu mogf vd?

izfu gugs = 56

b h = 56

b 7 = 56

.o
rg

gugs = 56 br. 2, FJau h = 7 br. vd jugLsJ.

56

PQRS

vw
izfu,
U
gff sf 9 br. kW 5 br..
mogf PQ it bghWJ mj FJau
4 br. (glij ghf) v

vLJfhL 4.20

br.

br.

b = 7 = 8 br..
` izfu mogf = 8 br..

(i) izfu gugs ahJ?

br.

gl 4.32

rrs

(ii) mogf PS I bghWJ mj FJau fhf.


:

(i) izfu gugs = b h

w
.e

= 9 4

= 36 br. 2
(ii)

mogf PS ( b ) = 5 br., v,

b h = 36

gugs = 36

5 h = 36

h = 36 = 7.2 br..

5
` mogf PS I bghWJ FJau 7.2 br..

J thf:

Rws rkkhf csthW gntW izfufis tiua.

mj izfuf midJ xnu gugsit bfhoUFkh?

138

www.errsm.org

www.errsm.org

msitf

g 4.4

1. rahd ilia njbjLf:

i) gugs 300 br. 2, mogf 15 br. bfhl izfu FJau


(B) 15 br.

(C) 20 br.

(D) 30 br.

ii) gugs 800 br. 2, FJau 20 br. bfhl izfu mogf

(A) 20 br.

(B) 30 br.

(C) 40 br.

(D) 50 br.

(B) 400 br. 2

(C) 500 br. 2

2. fhQ izfuf gugsfis fhf:


br.

(D) 600 br. 2


br.

br.

(A) 300 br. 2

br.

.o
rg

iii) mogf 20 br., FJau 30 br. bfhl izfu gugs

(A) 10 br.

br.

3. izfuf mogfK, FJauK jugLsd. mt


gugsfis fhf :
(i) b = 14 br., h = 18 br.
(ii) b = 15 br., h = 12 br.
(iii) b = 23 br., h = 10.5 br.
(iv) b = 8.3 br., h = 7 br.

4. xU izfu mogfK, mjnfw FJauK Kiwna 14 br.,
8 br. v izfu gus ahJ?

5. xU isahLl izfu to csJ. mj mogf 324
kw FJau 75 v isahLl gugs vd?

6. gugs 324 r.br., mogf 27 br. bfhl izfu FJau
fhf.

w
.e

rrs

br

4.6 rhrJu


midJ gffS rkkhf UF X izfu
rhrJu vdgL.

rh rJu mogf b myF vW, mjnfw
FJau h myF vW bfhnth.


rh rJu X izfu vgjh izfuF
gagLa mnj Nuij jF gagLjyh.
` rh rJu gugs = b h r. myFf

gl 4.33

139

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4
rhrJu,

(i) vyh gffS rk


(ii) vbu gff izahF.
(iii) rh rJu _iyl mj rh rJuij U
Knfhzfshf F
(iv) rh rJu _iylf xiwbahW brFjhf
Urk TL.

.o
rg

rh rJu gugsit _iy lf mogil fhz:


rh rJu ABCD , AB || DC kW BC || AD

nkY, AB = BC = CD = DA
_iylf d1 ( AC ) kW d2 ( BD ) vf.
rhrJu _iylf xiwbahW brFjhf
Urk TLtjh
AC = BD kW BD = AC

gl 4.34

rh rJu ABCD gugs

= D ABC gugs + D ADC gugs

rrs

= 8 1 # AC # OB B + 8 1 # AC # OD B
2
2
1
=
# AC # ^OB + ODh

w
.e

2
1 # AC # BD
2
1 # d1 # d2
r. myFf
2
1 6 d1 # d2 @
r. myFf
2
1 (_iylf bgUfgy) r. myFf
2

` rhrJu gugs =

f kW thf
rJu xU rhrJu MF. Mdh rhrJu xU rJu my.

vLJfhL 4.21
mogf ms 15 br., FJau 10 br. bfhl rhrJu gugs fhf
:
mogf = 15 br., FJau = 10 br. vd jugLsJ.
rh rJu gugs = mogf # FJau

= 15 br. # 10 br.
\ rh rJu gugs = 150 br. 2
140

www.errsm.org

www.errsm.org

msitf

vLJfhL 4.22
xU njhl rhrJu to csJ. mj _iylf 18 , 25 .
njhl gugs fhf.

:
d1 = 18 ,

d2 = 25 vd jugLsJ.

rh rJu gugs = 1 # d1 # d2

` njhl gugs = 225 2

vLJfhL 4.23

.o
rg

2
1
= 2 # 18 # 25


rh rJu x gugs 150 r.br.. mj xU _iyl 20 br..
kbwhU _iyl msit fhf.

gugs = 150 r.br., xU _iyl d1 = 20 br. vd jugLsJ.

rh rJu gugs = 150


1 # d1 # d2
= 150
2
1 # 20 # d2
= 150
2
10 # d2 = 150

rrs

d2 = 15 br.

w
.e

` kbwhU _iyl ms = 15 br..

vLJfhL 4.24

xU tayhdJ rhrJu to csJ. ta _iyl msf 50,


60. mj taiy rkbra rJu lUF `2 j MF bryit fhf.

d1 = 50 , d2 = 60 vd jugLsJ.

ta gugs = 1 # d1 # d2
2
1
= # 50 # 60 r.
2
= 1500 r.

1 r. rkbra MF bry = `2

` 1500 r. rk bra MF bry = `2 1500


= `3000
141

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4

gl 4.35

.o
rg

xU brtftot jhid vLj bfhs. mj gff


ikaf fL gl 4.35 fhoago nrf

Hl gF EFGH xU rhrJukhF. jkhf Hlgl Knfhzfis


btobaLJ rhrJu tUkhW xW nrf.
bghGJ cUtha

w
.e

rrs

rhrJuK, K ilJ rhrJu EFGH xnu khahf Ugij fhzyh.


(gl 4.36 ghf)

gl 4.36

` brtf gugs

rh rJu gugs

= U rhrJu gugs
=
=
=

rh rJu gugs

1 [brtf gugs]
2
1 6 AB # BC @
2
1 6 HF # EG @ [ see Fig. 4.35 ]
2
1 ^d1 # d2h r. myFf.
2

g 4.5
1. rahd ilia njbjLf:
i) rhrJu gugs
(A) d1 # d2
(B) 3 (d1 # d2)
(C) 1 (d1 # d2)
4
2

(D) 1 (d1 # d2)


4

142

www.errsm.org

www.errsm.org

ii) rhrJu
_iylf
UrkTL

(A) 30

xiwbahW

(B) 45

(C) 60

vj

nfhz

(D) 90

iii) _iy lf 10 br., 12 br. bfhl xU rhrJu gugs

msitf

(A) 30 br. 2

(B) 60 br. 2

(C) 120 br. 2

(D) 240 br. 2

2. rh rJuf _iyl msf bfhLfgLsd. mt


gugsfis fhf.
ii) 13 br., 18.2 br.
iv) 20 br., 12 br.

.o
rg

i) 15 br., 12 br.
iii) 74 br., 14.5 br.

3. xU rhrJu xU gf ms 8 br., FJau 12 br.. rh rJu


gugs fhf.

4. rhrJu x gugs 4000 r.. mj xU _iyl 100 . kbwhU


_iy l ms fhf.

5. xU ta rhrJu to csJ. mj _iyl msf 70 , 80 .


mj taiy rk bra rJu lUF `3 j MF bryit fhf.

rrs

4.7 rtf

w
.e


xU nrho vgff xWbfhW
izahf mikJs ehfu rtf vdgL.
izgffSF ilna cs bjhiy
rtf cau MF. gl 4.37 AD, BC
izawit. Mdh AB || DC.

gl 4.37

rtf izaw gff rkkhdh


(AD = BC ), mrtfij Urkgf rtf vnwh.
+ A = + B ; + C = + D

AC = BD

+ A + + D = 180 ; + B + + C = 180
gl 4.38

rtf gugs

ABCD vw rtf AB, DC Mait izgffshF.


mt sf Kiwna a, b vf. U iz gffSF ilna cs
bjhiyit h vngh. _iyl BD MdJ rtfij ABD, BCD vw U
Knfhzfshf wJ.

143

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4
rtf gugs

= D ABD gugs + D BCD gugs

= 1 # AB # h + 1 # DC # h

.o
rg

2
2

= 1 # h6 AB + DC @
2
1

=
# h 6 a + b @ r. myFf
2
gl 4.39
1
` rtf gugs = 2 # cau # (izgff TLj) r. myFf

vLJfhL 4.25

xU rtf izgff msf 12 br., 8 br.


mtilna cs brFJ bjhiy 10 br.. rtf gugs fhf.

h = 10 br., a = 12 br., b = 8 br. vd jugLsJ.

1
rtf gugs = 2 # h^a + bh
1
= 2 # 10 # ^12 + 8h = 5 # ^20h

rrs

\ rtf gugs = 100 r. br.


vLJfhL 4.26

w
.e

xU rtf gugs 100 r.br., izgff s 15 br.,

10 br. v izgffSF ilna cs bjhiyit fhf.

a = 15 br., b = 10 br., gugs = 100 r.br. vd jugLsJ.


rtf gugs
1 h^ a + bh

2
1 # h # ^15 + 10h

2
h # 25

= 100
= 100
= 100
= 200
200

h = 25 = 8

` izgffSF ilna cs bjhiy = 8 br..

vLJfhL 4.27


xU rtf gugs 102 r.br. , brFJ bjhiy 12 br..
rtf izgff xU gf s 8 br. v kbwhU gf
sbkd?
144

www.errsm.org

www.errsm.org

msitf

:
gugs = 102 br. 2, h = 12 br., a = 8 br. vd jugLsJ.
rtf gugs = 102
1 h^ a + bh
= 102
2
1 # 12 # ^8 + bh = 102
2

6 (8 + b) = 102
& b = 17 8 = 9

8 + b = 17

.o
rg

` izgff kbwhU gf s = 9 br.


fhj ko Kiw:

w
.e

rrs

mil jh VnjD xU ms ABCD vw rtf tiuJ, mij


jna bto vLJ bfhs. DC MdJ AB J bghUJkhW eL
kof EF ilF.

gl 4.40

EF MdJ rtfij gl 4.40 (ii) csgo U gFfshf wJ.


EFF brFjhf

DUJ

DGI tiua. ilF _W

gFfis jjahf btobaLf.


gl 4.40 (iii) fhoa go tir gLj brtf ilF. mj s
1
AB + CD = a + b kW mfy = 1 (rtf cau) = 2 h
2

145

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4
` rt gugs = brtf gugs (gl 4.40 (iii) fhoago)

= s # mfy

1
= ^a + bh` 2 hj

= 2 h^a + bh r. myFf

g 4.6
1. rahd ilia njbjLf:
i) rtf gugs ____________ r. myFf
1

(A) h^a + bh
(B) 2 h (a + b)
(C) h^a - bh
(D) 1 h (a b)
2
ii) U rkgf rtf v rtf

(A) izaw gff rk (B) izahd gff rk

(C) cau = mogf


(D) izgff = izaw gff
iii) xU rtf izgff TLj 18 br., FJau 15 br.
v mj gugs

(A) 105 br. 2


(B) 115 br. 2
(C) 125 br. 2
(D) 135 br. 2
iv) izgff TLj 20 br. Mf bfhl rtf gugs
80 br. 2 v mj FJau.

(A) 2 br.
(B) 4 br.
(C) 6 br.
(D) 8 br.
rtff izgffSF ilna cs bjhiyfS ( cau),
izgffS nH jugLsd. mt gugsfis fhf:
i) cau = 10 br., izgff = 4 br. , 6 br.
ii) cau = 11 br., izgff = 7.5 br. , 4.5 br.
iii) cau = 14 br., izgff = 8 br. , 3.5 br.

2.

w
.e

rrs

.o
rg

3. xU rtf gugs 88 br.2, brFJ bjhiy (cau) 8 br..


rtf izgff xU gf s 10 br. v kbwhU
gf sij fhf.

4. xU njhlkhdJ rtf to csJ. mj izgff


40 , 3 0 . izgffSF ilna cs bjhiy 25 . njhl
gugs fhf.

5. xU rtf gugs 960 br.2. mj izgff 40 br.,

60 br. v mtilna cs bjhiyit fhf.

4.8 tl


e mwhl thif rfuf, ehzaf, tisaf, uhrj
uhoz, fbgh tLf (CD) nghw gy bghUfis ghUnwh.

mit vj tot csd?

tl tot, tl tot, tltot.


146

www.errsm.org

www.errsm.org

msitf

M, tl tot jh. fj mij


tl vd TWnwh. bghGJ tl
tiutjF Ka brnth.
VnjD
xU
sKila
id
vLJbfhL gl fhoago mj
xU Kidia O vw bghUj.
kWKid bg (myJ rhF fo)
bghU bjh VglhjthW GJ A vw
itf.

efU

iyahd

gl 4.41

.o
rg

bjh Vglhk A UJ bgiy ef bfhnl tu.


kWKiw bg A tUnghJ eftij Wl, bghGJ bgyh
VgLjgl ghijia ftf.
bgyh VgLjgl ghijahdJ tlkh? nenfhlh?
`tl

tl ghff

M, bfhLfgl rkjs J, xU iyahd UJ rku


efU ghij xU tl vdgL.

w
.e

rrs

iyahd tl ika vdgL. iyahd F, efU


F ilna cs khwhj u Mu vdgL.
mjhtJ tl ikaij xU Kidahf
tl nkYs VnjD xU ia kbwhU
Kidahf bfhl nfhLJL Mu MF.
Mu r vd FfgL.
tl nkYs VnjD U fis
l
nrF nfhLJL eh vdgL.
eh
tl ika tahf brY eh
l vdgL. l d vd FfgL.
gl 4.42
f skhd eh lkhF. ( mjhtJ d = 2r )
tlij U rkghffshf l wJ. xbthU ghfK miutl
vdgL.

f:

xU tl vjid
lfis
bfhoUF.

xU tl csMuf
xnu msthdit

tl g:
clg nkbfhS xUt tlghij UKiw XLwh. mt
Xoa bkhj uij cfsh fzl Kokh?
ghijahdJ tl totkhf Ugjh mj uij msf eh l
147

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4
msitia ( msnfh) gagLj KoahJ.
eh vd brayh?
xU %gh ehzaij vLJ bfhs.
ehzaij xU jh itJ mij R viy
nfhL tiuJ, wF ehzaij jhUJ
vLJl. viy nfho, gl 4.44
fhoago A vw ia Ff.

gl 4.43

snk ehza gahF.

.o
rg

xU id vLJ xU Kidia A
itf. viy nfho J yhdJ rahf
bghUJkhW mikf, yhdJ kWKiw Ait
bjhLnghJ id fjf. mJ jh
kWKidahF.

gl 4.44

rrs

vdnt, tlij xU Kiw R tU u


tl g vdgL. g C vd FfgL.
mjhtJ tl Rwsnt gahF.

w
.e

rh_o myJ tltotkhd VnjD xU bghUis vLJ


bfhL mj gia fhz. Kojh tl gF,
tl lFKs bjhlig fL of.

xU tl gF, lF ilna cs bjhl


3.5 br., 7 br., 5 br., 10.5 br. Mu bfhl ehF tlfis

(Ma Jiz bfhL) tiua. lij msnfh bfhL, gia


Jizl gl 4.45 fhoago fhz.
g

14 br.

7 br.
l

gl 4.45

148

www.errsm.org

www.errsm.org

msitf

mtiw mltiz 4.1 L, gF lFKs


jij fzl.
Mu

l
(d )

g
(C)

C
j ` d j

3.5 br.

7 br.

22 br.

22
7 = 3.14

7 br.

14 br.

44 br.

44 = 22
14
7 = 3.14

5 br.

10 br.

----

----

10.5 br.

21 br.

----

.o
rg

tl

----

mltiz 4.1

rrs

nkfl mltizUJ vd bjJ bfhlh?


C
j ` d j njhuhakhf rkkhf csjh?
M!
C
& C = ^3.14h d
d = 3.14
vdnt, tl gahdJ l _W klifl vnghJ
mfkhF vd Twyhkh?
M!

w
.e

C
vyh tifY d k xU khahF. j khia r vw
22
nuf vGjh Fnwh (ij ig vd gof). j njhuha k 7
myJ 3.14 MF. vdnt,
C r &
C = rd myFf
d =

F d vgJ tl lkhF.
tl l Mu UklfhF vd ekF bj. mjhtJ d = 2r .

vdnt, nkfl NuUJ, C = rd = r^2r h & C = 2rr myFf.

r kig gntW fj mPf fzLsd.


22
ghnyhaf : r = 3
nuff: r = 7 myJ 3.14
Mbko : 3 1 < r < 3 10
Maglh : r = 62838 myJ 3.1416
2000
7
71
22
bghGJ r =
(m) 3.14 vw kig gagLJnth.
7
149

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4
vLJfhL 4.28
21 br.. lkhf bfhl tl Rws fhf.
:
l jugLsjh,

tl Rws = rd
22
= 7 # 21

vLJfhL 4.29

.o
rg

= 66 br..

F r = 22
7

3.5 Mukhf bfhl tl Rwsit fhf.


:
Mu jugLsjh,

tl Rws = 2rr

rrs

22
= 2 # 7 # 3.5
= 2 22 0.5
= 22

vLJfhL 4.30

88 br. sKs xU f xU tlkhf tisfgLwJ. tl Mu


fhf.

w
.e

tl Rws = f s
2rr = 88
2 # 22 # r = 88
7
88 # 7
r = 2 # 22 = 14 br.

f s = 88 br.

` tl Mu 14 br. MF.

vLJfhL 4.31

xU to rfu l 63 br.. mJ 20 RWf Rdh flF


bjhiyit fhf.

:
rfu xU KG RW Rdh,

xU KG R flF bjhiy = rfu Rws


` rfu Rws = rd myFf
150

www.errsm.org

www.errsm.org

msitf
22

= 7 # 63
= 198 br.
xU KG RW Rdh flF bjhiy = 198 br.

` 20 KG RW Rdh flF bjhiy = 20 198

.o
rg

= 3960 br.
= 39 60 br. [100 br. = 1 ]
vLJfhL 4.32
8800 br.. bjhiy flf nkhlh to rfu 50 RWf
RWwJ. mrfu Mu vd?

flF bjhiy = RWf vif # Rws


flF bjhiy
Rws =
RWf vif

8800
50

2rr =

i.e., 2rr = 176

rrs

2 # 22 # r = 176
7
176 # 7
r = 2 # 22

r = 28 br.

w
.e

` rfu Mu = 28 br..

vLJfhL 4.33

khLto rfu Mu 70 br. mJ 132 bjhiy fljh rfu


vjid KGRWf RUF?

r = 70 br., flj bjhiy = 132 vd jugLsJ.

` to rfu Rws = 2rr

22
= 2 # 7 # 70
= 440 br.

flj bjhiy = RWf vif # Rws

flj bjhiy
Rws
= 132
440 br.

` RWf vif =

151

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4
= 13200 br. (1 = 100 br., 132 = 13200 br.)

440 br.

= 30

` RWf vif = 30.

vLJfhL 4.34

.o
rg

xU ta bt Rws 44 . ta bt ika mofgLs


Kid JfW bfhL xU gRkhL flgLsJ. tabt KGtJ
gRkhL nka Kokhdh gRkhL flgLs J f sbkd?

Jf s = tl Mu

Rws = 44 (jugLsJ)
mjhtJ, 2rr = 44

2 # 22 # r = 44
7
44 # 7
` r = 2 # 22 = 7

gl 4.46

rrs

` gRkhL flgLs Jf s 7 .

vLJfhL 4.35

tl tot njhl Mu 56 . mnjhlF ntnghl lUF


`10 j MF bry vts?

w
.e

nt s = tl tot njhl Rws


njhl Rws = 2rr

= 2 # 22 # 56 = 352

7
nt s = 352

1 nt nghl MF bry = `10

` 352 nt nghl MF bry = `10 # 352

= `3520

` ntnghl MF bkhj bry `3520.

vLJfhL 4.36
xU tltot fhF ntnghl xU lUF `5 j MF bry
`1100. fh Mubkd?

152

www.errsm.org

www.errsm.org

msitf

:
ntnghl MF bry = Rws # j



.o
rg

` Rws = ntnghl MF bry


j
1100
mjhtJ 2rr = 5
2rr = 220
` 2 # 22 # r = 220
7
220 # 7
r = 2 # 22

= 35

` fh Mu = 35 .

braghL - tltot toa gyif


rJu toyhd gyifia vLJ bfhL m tl
tiua.

tl Rws Mfis mof (glij ghf)

rrs

ug ng cjl gyjkhd lf, ehf,


Muf Matiw mikJ mt bjhlig
xl.

g 4.7

1. rahd ilia njbjLf:

i) tl ikaij, tl nkYs VnjD xU ia nrF


nfhL Jo bga

w
.e

(A) l

(B) Mu

(C) eh

(D) xWiy

ii) tl nkYs VnjD U fis nrF nfhLJo bga


(A) l

(B) Mu

(C) eh

(D) xWiy

iii) tl ika tahf brY eh bga


(A) l

(B) Mu

(C) eh

(D) xWiy

iv) tl l 1 v mj Mu

(A) 100 br.

(B) 50 br.

(C) 20 br.

(D) 10 br.

v) 14 br. Mukhf bfhl tl Rws


(A) 22 br.

(B) 44 br.

(C) 66 br.

(D) 88 br.

153

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4
2. tU mltiz nfhol lfis uf.
Mu ( r )

l ( d )

Rws (c)

(i)

35 br.

-----

-----

(ii)

-----

56 br.

-----

(iii)

-----

-----

30.8 br.

3. fl l msf bfhl tlf Rws fhf.:


(ii) 84 br.

(iii) 119 br.

(iv) 147 br.

.o
rg

(i) 35 br.

4. fl Mu msf bfhl tlf Rws fhf.


(i) 12.6 br.

(ii) 63 br.

(iii) 1.4

(iv) 4.2

5. fl Rwsfis bfhl tlf Mufis fhf.


(i) 110 br.

(ii) 132 br.

(iii) 4.4

(iv) 11

6. to rfu l 2.1 . mJ 100 RWf Rdh flF


bjhiyit fhf.
7. tl tot fh l 98 . fhit R nt mikf lUF
`4 j MF bryit fhf.

rrs

8. xU kG rfu 66 bjhiy flf 20 RWf Rdh


mrfu l fhf.
9. xU to rfu Mu 35 br. mJ 81.4 bjhiy flf rfu
vjid Kiw RUF?

w
.e

tl gugs

fltiw fUJf.

70 Mu bfhl xU tl toyhd taiy

trh rk brwh. mij rkbra mtUF


MF bry vd?

tl gah
milgL gF
tlgFahF.

1.5 Mukhf bfhl tltot nkir nkghf njJ, gsgsghf


khw MF bry vts?
bryfis vgo fLogJ?
j bryfis fLof, vij cik fla ntL?
gugsthmyJ Rwsth?
gugs, gugs, gugs.

M, ij nghw neuf eh tlgF gugsit fhgJ


mtakhwJ.
Jtiu, nenfhLfsh Md Knfhzf, ehfuf Mat
gugsfis fhQ Kiwfis bjJ bfhnlh. Mdh tl vgJ kw
js cUtfis ngh myhk tisnfhLfsh MdJ.
154

www.errsm.org

www.errsm.org

msitf

vdnt tlij nenfhLfsh Md cUtkhf kh, gugs fhz eh


ntbwhU a tia fhz ntosJ.
xU sfgl milia (Chart) vLJbfhL tl tiuf. tlij
fjJ jahf vLJ bfhf. tlgF gh msit HLf. wF gl

gl 4.48

.o
rg

4.48 fhoago tlij 8 fshf J, jahf btobaLf.

rrs

btobaLfgl fis flthW tir gLj.

w
.e

gl 4.49

nghJ ilUF cUtbkd?



j 8 fS njhuhakhf xU izfuij mikJsd.

ijnghy tlgFia 64 fshf J, btobaLJ,
tirgLj, xU brtf miktij fhzyh (ghf gl 4.50).

gl 4.50
j brtf mfybkd?
tl Mu brtf mfykhwJ.

155

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4
mfy b = r

mjhtJ

..... (1)

j brtf sbkd?
bkhj tl gFia 64 fshf gjh brtf xbthU
sK 32 fis bfhljhwJ. vdnt brtf s 32 f
skhF. j 32 f s tlg ghahF.
1
` s l = 2 [tl Rws]
1
= 2 62rr @ = rr
` l = rr

..... (2)

.o
rg

tl gugs = brtf gugs (gl 4.50 UJ)

= l # b

= (rr) # r

((1), (2) UJ)

= rr2 r. myFf
2
` tl gugs = rr r. myFf

vLJfhL 4.37

rrs

14 br. lkhf bfhl tl gugs fhf.


l d = 14 br.
d
14
vdnt,
Mu r = 2 = 2 = 7 br.
2
tl gugs = rr

22
= 7 # 7 # 7

w
.e

= 154 r. br.
` tl gugs = 154 r. br.

vLJfhL 4.38

ta mofgLs fil 3.5 s bfhl J fW bfhL


ML flgLsJ. ML nkaToa mfgr gF gugsit fhf.

tl Mu = J f s
7
` Mu r = 3.5 = 2

MLnka Toa mfgr gF

gugs = rr2 r. myFf

gl 4.51

156

www.errsm.org

www.errsm.org

msitf

= 22 # 7 # 7

7
2 2
= 77 = 38.5 r. myFf
2
` ML nkaToa mfgr gF gugs 38.5 r. myFf.

vLJfhL 4.39
tl tot fh Rws 176 . fh gugs fhf.
Rws
2rr
2 # 22 # r
7
r

= 176 (jugLsJ)
= 176
= 176
= 176 # 7

44
` r = 28

.o
rg

2
fh gugs = rr
= 22 # 28 # 28
7
= 22 # 4 # 28

rrs

= 2464 r..
vLJfhL 4.40

w
.e

xU bt f tisfgL rJukhf khW nghJ, mjdh milgL


gF gugs 12 r.br.. mnj btf tlkhf tisfgLwJ v
tl gugs vd?

rJu gf a vf.

rJu gugs = 121 r. br.. (jugLsJ)

a2 = 121 & a = 11 br.

rJu Rws = 4a myFf

(11 # 11 = 121)

= 4 # 11 br.

= 44 br.

f s = rJu Rws

= 44 br.
fahdJ tlkhf tisfgLwJ.

tl Rws = f s
` tl Rws = 44 br.
2rr = 44
157

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4
` 2 # 22 # r = 44
7
44 # 7
r = 44

r = 7 br.

` tl gugs = rr2
= 22 7 br. 7 br.
7

tl gugs = 154 br.2.

.o
rg

vLJfhL 4.41
tltot kidia xUt gJ Kiw RWwh. mt flj bkhj
bjhiy 352 vd fzlgLwJ. kid gugs fhf.

rrs

10 Kiw R flF bjhiy = 352


352
U Kiw R flF bjhiy = 10 = 35.2
x
tl tot kid Rws = xU Kiw R flF bjhiy
` Rws = 35.2

2rr = 35.2

22
2#
# r = 35.2

7
35.2 # 7
r =

44

w
.e

= 0.8 # 7
= 5.6
2
tl tot kid gugs = rr

22

= 7 # 5.6 # 5.6
= 22 # 0.8 # 5.6
= 98.56 r.
` tl tot kid gugs = 98.56 r.

vLJfhL 4.42
37 br. sK, 29 br. mfyK cila brtf tot fahdJ tl
totkhf kh mikfgLwJ. tl Mu kW gugsit fhf.
:

f s = brtf fws

= 2 [ s + mfy]
= 2 [37 br. + 29 br.] = 2 # 66 br.
= 132 br..
158

www.errsm.org

www.errsm.org

msitf

fahdJ tlkhf khwgLwJ vgjh,


tl Rws = f s

` tl Rws = 132

2rr = 132

2 # 22 # r = 132
7
132 # 7
r = 44
= 21

` tl Mu = 21 br.

2
tl gugs = rr

22
= 7 # 21 # 21 = 22 # 3 # 21
` tl gugs = 1386 r. br..

g 4.8

1. fhQ l msf bfl tlf gugsfis fhf.


(i) 7 br. (ii) 10.5 br. (iii) 4.9
(iv) 6.3 ( r = 22 vd bfhf)
7

2. fhQMu msf bfhl tlf gugsfis fhf
(i) 1.2 br. (ii) 14 br. (iii) 4.2
(iv) 5.6 ( r = 22 vd bfhf)
7

3. tl tot kid l 28 . kidia rkbra xU r. lUF `3
j MF bryit fhf.

rrs

.o
rg

4. bt cs xU fil ML xW 7 sKs fwh


flgLwJ. mJ nk mfgr gF gugsit fhf.

5. xU tlK, xU rJuK 88 I Rwsthf bfhLsd. vJ mf


gugsit bfhoUF?

6. xU rfu 2200 bjhiyit flf 100 RWf RWwJ. rfu


gugsit fhf.

w
.e

7. xU f 28 br. MuJl tl to csJ. fahdJ tisfgL


rJukhf khwgLwJ. rJu Rws tl Rws rk v
rJu gugs fhf.

8. tltot kid gugs 3850 r. . kid Muijfhf. mjF


ntnghl lUF `10 j MF bryit fhf.

4.9 ghijt gugs



e mwhl thif eilg nkbfhS lfshf fh,
isahLl, r Fs Ra gF nghwit csd.

fh cs ghijia tiugl _y cfsh tiua Kokh?


159

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4

it nghw ghijf gugsit fhzKo vwJ Mdj
kilJlh?

brtf tot r Fs cs ghijia, nghnlh nu
Hglij Rs gFia bjhl gLj Kokh?

it nghw vLJfhLfis cfsh f Kowjh?

gF

Matiw fhQ Kiwfis mJ bfhnth.

.o
rg

brtf ghij gugs


tl ghij gugs

brtf ghij gugs


(m) brtfij R btw mik uhd ghij

brtf tot folij fUJf.


mij R xU uhd gh mikfgLwJ.
gh gugsit vthW fhgJ?

rrs

uhd gh folK nrJ nkY


xU brtf totij clhF. ij bt
brtf vngh. folij cbrtf
vngh.
fol s, mfyf Kiwna l , b
vf.

fol

gl 4.52

w
.e

` c brtf gu = l b r. myFf.

gh mfyij w vngh.

bt
vd?

s,

mfyf

gl 4.53

btbrtf s (L) = w + l + w = ^l + 2wh myFf

btbrtf mfy (B) = w + b + w = ^b + 2wh myFf

brtf

` bt brtf gugs = L # B

= ^l + 2wh^b + 2wh r.myFf
bghGJ, gh gugs vd?

rahf brhtbjwh, gh gugs vgJ U brtffSF


ilna cs ghijahF.
` gh gugs = (folK, gh nrj gugs)

(fol gugs)

160

www.errsm.org

www.errsm.org

msitf

bghJthf,
ghij gugs = (bt brtf gugs) (c brtf gugs)
mjhtJ, ghij gugs = (l + 2w) (b + 2w) lb.

vLJfhL 4.43
bt brtf gugs 360 r., c brtf gugs 280 r..
uhd ghij U brtffSF il csJ. ghij gugs vd?

:
= (360 280)
= 80
` ghij gugs = 80 2
vLJfhL 4.44

.o
rg

ghij gugs = (btbrtf gugs) (c brtf gugs)

xU brtf tot fol s 20 ,mfy 10 . folij R


btwkhf 1 mfKs ghij mikfgLsJ. ghij gugs fhf.

rrs

:
c brtf
( bfhLfgLsJ)

mfy, w

w
.e

l = 20
b = 10

gugs = l b
gugs = 20 10

btbrtf

= 200 2

=1

L = l + 2w

= 20 + 2 = 22

B = b + 2w

= 10 + 2 = 12
gugs = (l + 2w) (b + 2w)
gugs = 22 # 12
= 264 2

vLJfhL 4.45

xU g cs fiy Tl
s 45 , mfy 27 . fiy TlijR
btwkhf 3 mfyKs jhthu csJ.
jhthu gugs vd? mjhthu
XL gf 1 r. lUF `100 j MF bry
fhf.

ghij gugs = (bt brtf gugs) (c brtf gugs)


= ( 264 200 ) 2 = 64 2

` ghij gugs = 64 2

gl 4.54

161

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4
:
c brtf
( bfhLfgLsJ)
b
gugs

mfy,

= 45
= 27
= 45 # 27

w = 3
L = l + 2w

= 45 + 6 = 51
B = b + 2w
= 27 + 6 = 33
gugs = 51 # 33

= 1215 2

.o
rg

btbrtf

= 1683 2

(i) jhthu gugs = (btbrtf gugs)


(c brtf gugs)
= (1683 1215) 2

= 468 2

` jhthu gugs = 468 2 (myJ) 468 r..


1 r. lUF XLgf MF bry = `100

rrs

(ii)

468 r. lUF XLgf MF bry = `100 # 468


= `46,800

w
.e

` jhthu XL gf MF bry = `46,800

(M) brtf cw mik uhd ghij


brtf tot ikjhd eL xU rFs csJ. mr
Fsij R jiu mikf uhd mfyKs ghij csJ.

ghij gugs, jiu mikf


1 r. myFF MF jK bjjh
jiu mikf MF bryit
ekh fhz aY.

r Fs

F, brtftot ikjhd
bt brtfkhF. j s l ,
mfy b .

jiu

r FsF btwKs ghij ntagLwJ v nta


MF bryit vgo fhgJ ?

gl 4.55

162

www.errsm.org

www.errsm.org

msitf

` ikjhd gugs (bt brtf) = l b myFf.


w vgJ ghij mfybk (jiu), r Fs s, mfybkd?

r Fs s = l - w - w
= l - 2w

r Fs mfy = b - w - w

= lb (l 2w) (b 2w)

.o
rg

= b - 2w
` r Fs gugs (c brtf) = ^l - 2wh^b - 2wh r. myFf
jiu gugs = ikjhd gugs r Fs gugs
bghJthf,
ghij gugs = (btbrtf gugs) (c brtf gugs)

vLJfhL 4.46

rrs

miw cwkhf uhd t tz


ghij 0.5 mfy rgLwJ. t
tz ghij gugs fhf..

bt brtf
( bfhLfgLsJ)

=8
=5
=8# 5
= 40 2

b
gugs

gl 4.56

c brtf

w
.e
l

8 sK, 5 mfyK bfhl xU

mfy, w = 0.5

L = l - 2w


= (8 1) = 7

B = b - 2w

= (5 1) = 4
gugs = 7 4

= 28 2

ghij gugs = (bt brtf gugs)

= (40 28) 2

(c brtf gugs)

= 12 2
` t tz ghij gugs = 12 2

163

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4
vLJfhL 4.47
xU jiu msf 3 # 2 . jiu midJ
gffUJ 0.25 mfy bfhl uhd gil xW btobaLfgLwJ.
jKs jiu gugs fhf. nkY, btobaLfgl gil
gugs vd?

:
btbrtf
(jiuUJ uhd
gil
btobaLgjF K)

.o
rg

mfy, w = 0.25
L = l - 2w = (3 0.5)



B

gugs

= 2.5
= b - 2w = (2 0.5)
= 1.5
= 2.5 # 1.5

l = 3
b = 2
gugs
= 3 # 2

=62

c brtf
( jiu UJ
uhd gil btovLj wF)

= 3.75 2

rrs

jiuUJ uhd gil btobaLj wF mj gugs = 3.75 2

w
.e

btobaLfgl uhd gil gugs = (jiu gugs)


(jKs gF gugs)
= (6 3.75) 2
= 2.25 2

F: c brtf s, mfyf
bfhLfglh, bt brtf s, mfyf
w vgJ uhd
Kiwna l + 2w , b + 2w MF. F
ghij mfykhF.
mfyf

bt
brtf
s,
bfhLfglh, c brtf s, mfyf
Kiwna l - 2w , b - 2w MF.

` btobaLfgl gil gugs = 2.25 2

g 4.9

gl 4.57

1. 60 # 40 mss isahL ikjhd midJ gffS 3


gLj gLwJ. gLjgl gF gugs vd?

164

www.errsm.org

www.errsm.org

msitf

2. brtf to cs xU g isahL l s 80 , mfy


60 . mij R 2 mfy uhd bk ghij mikfgLwJ.
bk ghij xU rJu lUF `20 j mikf MF bryit
fhf.

3. brtf totKs xU njhl msf 30 # 20 . njhlij


R btw 1.5 mfy xU uhd ghij rJu lUF `10
j mikfgLwJ. bkhj bry vts?

4. 50 br. sK 30 br. mfyK bfhl xU tiugljh gl xW


tiuagLwJ. mj midJ gffY 2.5 br. mfy Xu
lgLwJ. Xu lgl gF gugs fhf.

5. brtf tot tunt miw s 10 . mfy 7 . RtUJ


cwkhf 1 midJ gffY lgL miw eL jiu
nghlgLwJ. jiu gugs fhf. nkY, jiugh
_lglhj gF gugs fhf.

6. rlf bghUjgl xU H gl btw s, mfyf Kiwna


80 br., 50 br. MF. mfy 3 br. bfhl rlf Hglij
RY csd. Hgl bja Toa gF gugs vd?

rrs

tlghij
bghJika tlf

.o
rg

xU rkjs xU ia bghJ ikakhf bfhL


btntW Mu msf tiuaggl tlf bghJika

w
.e

tlf vdgLwd.

tlghij


tl tot fh eil gfhf uhd mfy
bfhl ghij xW nghl goUF.

gl 4.58

mghij gugsit cfsh fLof Kokh?


Ko. U bghJika tlfSF ilgl gugsnt
ghij gugsthF. gl 4.59 O MdJ uL
tlfSF bghJ ika MF. bttl Mu R, c tl
Mu r vf.

gl 4.59

Hlgl gF tltiya myJ tlghij
vnwh. mjhtJ, uL bghJika tlfSF ilgl gF
tlghijahF.
tlghij mfy, w = R r myFf

mjhtJ w = R r & R = w + r myFf
r = R w myFf.

165

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4
tlghij gugs = ( bttl gugs) - ( c tl gugs)
= rR2 - rr2
= r^ R2 - r2h r. myFf
` tlghij gugs = r^ R2 - r2h r. myFf
= r^ R + r h^ R - r h r. myFf
vLJfhL 4.48

.o
rg

mLUF gl U bghJika tlfis fhLwJ. bttl


Mu 14 br., c tlMu 7 br. v,
(i) bttl gugs fhf.
(ii) ctl gugs fhf.
(iii) U tlfSF il cs Hl gF
gugs fhf.
gl 4.60

:
R = 14

r = 7
2
2
gugs = rr
gugs = rR
22
22
= 7 # 14 # 14 = 7 # 7 # 7
= 22 # 28 = 22 # 7

rrs

ii) ctl

i) bttl

= 616 br.2

= 154 br.2

w
.e

iii) Hl gF gugs
= (bt tl gugs) (c tl gugs)

= (616 154) br.2 =

462 br.2

vLJfhL 4.49

5 br. MuKs tltot jhUJ, 3 br. MuKs bghJika tl

btobaLfgLwJ. jKs jh gugs fhf. ( r = 3.14 vd bfhf.)

:
R = 5 br., r = 3 br. vd jugLsJ.
jKs jh gugs = r^ R2 - r2h
= 3.14 (52 32)

= 3.14 (25 9)
= 3.14 16
= 50.24 br.2
166

www.errsm.org

www.errsm.org

msitf

khWKiw:
bttl

R
gugs


ctl

= 5 br.
= rR2 r.myFf
= 3.14 # 5 # 5
= 3.14 # 25
= 78.5 br.2

r
gugs


= 3 br.
= rr2 r.myFf
= 3.14 # 3 # 3
= 3.14 # 9
= 28.26 br.2

.o
rg

jKs jh gugs = ( bttl gugs) - ( ctl gugs)

vLJfhL 4.50
tltot

njhl


= (78.5 28.26) br.2
= 50.24 br.2
` jKs jh gugs = 50.24 br.2

gugs

5002. Mu 12 bfhl tlgF kLnk

w
.e

rrs

ghR
wbfhl
fUahdJ
njhl
ika
bghUjgLsJ.
njhl KGikF fUahdJ ghRkh?
( r = 3.14 vd bfhf)

gl 4.60

njhl gugs = 500 2 vd jugLsJ.

fUahdJ, ghR gF gugs

= 3.14 # 12 # 12

= 3.14 # 144

= 452 .16 2

njhl gugsit l ghR gF gugs Fiwthf

2
= rr

Ugjh fUahdJ njhl KGikF ghrhJ.

vLJfhL 4.51

50 Mukhf bfhl tl tot fh btw 2 mfy


rkuhd tlghij mikfgLwJ. mghijia rkbra xU rJu
lUF `5 j MF bryit fhf ( r = 3.14 vd bfhf).

167

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4
:
r = 50 , w = 2 , R = r + w = 50 + 2 = 52
tlghij gugs = r^ R + r h^ R - r h

= 3.14 # ^52 + 50h^52 - 50h


= 3.14 # 102 # 2
gl 4.61

= 640.56 2

.o
rg

= 3.14 # 204
1 rJu ghijia rkgLj MF bry = `5

640.56 rJu ghijia rkgLj MF bry = `5 # 640.56


= `3202.80

` tlghijia rk bra MF bry = `3202.80

g 4.10

rrs

1. tltotKs ijauF x mogf Mu 50 . bghJ


ikaUJ 20 uF fiyPf fia nkbfhs
tl tiya itfgLsJ. ghitahfSF xJfgl l
( r = 3.14 vd bfhf).
gugs fhf.

w
.e

2. 30 Mu bfhl tl tabt viyUJ cwkhf 3


mfy tlghij mikfgLwJ. tl ghij gugs fhf.
( r = 3.14 vd bfhf)

3. tl tiya cnyhf c tl Mu 7 br., bt tl Mu 10.5


br.. xU rJu l cnyhfJF `5 j brythdh, 25 tiya bra
MF bryit fhf.

4. 3 Mu bfhl tltot ziw R 1.5 mfy bfhl uhd


nkil mikfgLwJ. nkil gugs fhf. ( r = 3.14 vd
bfhf)
5. 56 MuKila tltot fh btw 2.5 mfyKila
uhd tlghij mikfgLwJ. ghijia rk bra r. lUF `5
j MF bryit fhf. ( r = 3.14 vd bfhf)

168

www.errsm.org

www.errsm.org

msitf

id bfhf!

mogf

gugs

Nu

.o
rg

cau

gl

1 mogf cau
2

1 b h r. myFf
2

1 _iyl
2
(vgfUJ
_iylF
tiuagL
brFJ uf
TLj)

1 d (h + h )
1
2
2
r. myFf

mogf mjnfw
FJau

bh r. myFf

w
.e

ehfu

rrs

Knfhz

izfu

1 _iylf
2
bgUf gy

1 d d
1
2
2
r. myFf

rhrJu

169

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 4

1 cau
2
izgff
TLj

1 h (a + b)
2
r. myFf

tl Rws =
2 r Mu

2 r r myFf

.o
rg

rtf

tl gugs =

r r2 r. myFf

r Mu Mu

tl

rrs

i) brtfghij

w
.e

gugs

ii) tlghij

gugs =
bttl gugs
- ctl gugs

bt brtf
gugs c brtf
gugs

r (R 2 r2)
r. myFf
(myJ)
r (R + r) (R r)
r. myFf

tl ghij

170

www.errsm.org

www.errsm.org

toa

.o
rg

toa vgJ fj xU MF. J toa cUtf


gntWgl gfis bjJ bfhs gagLwJ. nuf bkh ``toa
vgjF `` msL vw bghUshF. toayhdJ bghUf cUt
, ms, iy kW w toa gfisg bjJ bfhs cjwJ.
bt, folfiy, tiufiy kW bgha Ma Jiwf toa
gF bgUks cgnahf csJ.

5.1. ghit
toa mogil TWf:

KtFf toa (toa) mogil TWf ytiw eh


goUnwh. mtiw nghJ id Tnth.

w
.e

rrs

Tikahd xU bgyh itfgL xU milahs rhjhuzkhf


vd FfgLwJ xU F s,
mfy jok VJiy Mdh iy csJ.
A, B, C, D ... vw My bga vGJfsh
FfgLwJ. gl A, B, C, D vgd
f

nfhL

gl 5.1
nfhL vgJ xU efU
ghijahF. bg Kidia xU jh itJ efJ bghGJ clhF
ghij xU nfhL MF. nfhoF s
cL Mdh mfy ilahJ. nfhL
AB-I AB vW vGjyh. xU nfhoid
l, m, n, vw My vGJfsh
Ffyh. eh mij nfhL l, nfhL m,
gl 5.2
nfhL n vW gofyh. xU nfhL
uL gffY Koyhk brYtjh mjF Kof ilahJ.

xU fUF Jtf cL
Jtfia iyahd vdyh.

Mdh

Ko

F OA vgJ f mij OA vd vGjyh. mjhtJ


f O UJ s A tahf brwJ.

ilahJ.

gl 5.3

171

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 5
nfhLJL
AB vgJ xU nenfhL vf. mj nenfho J C,D vw fis
vLJbfhf. AB xU gF CD MF. CD I xU nfhLJL vd Twyh
jid CD vW vGJt. xU nfhLJoF uL
gl 5.4
Kof csd.

js
js vgJ vyh gffY Koyhk brY xU rkgughF.

.o
rg

nkir nkgu, fUgyif, Rtf Mait jsF cjhuzfshF.

5.2. rkjik

rk jik vgJ toa TWf KakhdJ. J bghJthf


aif fhzgLwJ kW e mwhl thifY cgnahf csJ.
tiufiy, cgahsf , tiugljahghsf folJiwahsf, kW
gy rk jikf fUij cgnahfgLJwhf. njTL, f,

w
.e

rrs

ku iyf, ifFil, ghuf rk totij bfhLsd.

gl 5.5

xU bghU U miughff xnwhblhW cUt kW ms


rahf bghUdh mJ rk jik vd TwgLwJ. eh xU glij
uL ghahf koF bghGJ uL miugF-lJ gh kW tyJ
gh xnwhblhW bghUdh mglid
rk jik bfhlJ vd Twyh

cjhuzkhf xU Mis U rkghffshf


btodh, mU ghffS rkuhf UF.

Muh cs
jh{khAh rk jik
bgWs idd

gl 5.6

172

www.errsm.org

www.errsm.org

toa

gl 5.7

.o
rg


tzJ rk jikF kW xU vLJfhlhF.
tzJ cl eLnt xU nfhL tiujh, mj UghfK rkkhf
njhW.

gytifahd rk jikf csd.


jikfis g fhngh.

1. rk nfhL myJ rk mR
2. Mo rk jik

3. RH rk jik

1. rk nfhL

mtW fl rk

rrs

gl 5.8 l nfhL glij uL rkghffshf wJ.


glij mjnfhLl kojh xU gFahdJ kbwhU gFl rahf
xnwhblhW bghUJ. j lnfhil rk nfhL vnwh.

w
.e

bfhLfgl gl css nfhlhdJ U rk gFfshf J lJgh


tyJghnahL rahf bghUJkhmnfhL
rknfhL myJ rk mR vdgL.

braghL 1:

xU brtf totjhis vLJbfhf.


mjjhis sth xUKiw kof m
xU gh kbwhU ghnahL rahf bghUJkhW
itJ sth kof ig njf
bghGJ J kWgo mfyth kof.

gl 5.8

j
fhj
ko
UJ
f
brtfF uL rknfhLf csd vgij mayh.

gl 5.9
thf :izfu rk jikia bgWsjh?

173

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 5
braghL 2:
0

totfbgo cs uL Knfhz tot fU 30 , 60 , 90 .


vw Knfhztotij vLJ bfhf. njnghw kbwhU
Knfhztot fUia vLJbfhf. mtiw gl 5.10-
csthW gf itJ `gl tot itf.

jgl

mj

_iylij

.o
rg

tot vjid rknfhLfis bfhLsJ?


xU

rk

nfhlhf

bfhLsJ vgij f bjJ bfhsyh.

gl 5.10

braghL 3:

rkgf Knfhz

rrs

bfhLfgl xGF gynfhzf rk jikia fhj ko


Kiwgo fLoJ rknfhil lnfho _y fhf.

rJu

w
.e

gl 5.11

xGF
Infhz

xGF
mWnfhz

nkTa fhj kof _y

(i) rkgf KnfhzF _W rknfhLf.

(ii) rJuF ehF rknfhLf

(iii) xGF

InfhzF
rknfhLf.

IJ

xU gynfhz, xGF
gynfhz v mt
mWnfhzF
MW vyh gffS rkkhf
(iv) xGF
vyh
nfhzfS
rknfhLf
csd
vgij
rkkhf Uf.
mayh.

xbthU
xGF
gynfhzfS
vjid
bfhLsnjh mjid rknfhLfis bfhLsd.

gffis

174

www.errsm.org

www.errsm.org

toa

xGF gy nfhzfis fL kof

.o
rg

tl gy rk
nfhLfis bfhLsJ.

rk jik bgyhj totfS, cUtfS cL.

xGfw cUt
gl 5.12

mrkgf Knfhz

My vGjf
rknfhLf
yhj vGJfis
goaLf.

rrs

nkny cs glfSF rknfhLf ilahJ. mglfis rk


jikawit vd Twyh.
bghU ug vgJ Mo ug

Moia bghWj rk jik

w
.e

eh fzho ghF bghGJ fzho cw


eKila ugig fhnwh. j ug fzho
vbuhgh clhwJ. MoF Kdh eh vts
u Unwhnkh mnj u MoF cw eKila
ug mnj u UF.
gl 5.13
nkny cs gl rkjs Moia eLnfho nk
itjh gl miugF rkjs Mo tiuyhf kw
miugFia vbuhf brwJ. ntWj brhyntLkhdh
eh rkjs Moia vjnfho itnwhnkh mjnfhL mglij U
rkghffshf wJ. mit xj msY nfho xU gf mnfho
ugig mnj u mLj gf bfhLsJ. Mfnt J Mo
rk jik vdgLwJ.
eh Mo vbuhig Muh bghGJ lJ tyJ khwfis gl
ftfyh.

vLJfhL 5.1
bfhLfgLs gl Moia bghWj
rk jik vbuhig fhLwJ.
175

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 5
g 5.1

1. rahd ilia njbjLf.

i) Urkgf KnfhzF
(A) rknfhLf ilahJ
(C) _W rknfhLf

iv) rhrJuF

(A) rknfhLf ilahJ

(C) uL rknfhLf

(B) ehF rkfnfhLf


(D) MW rknfhLf

.o
rg

(B) rknfhLf ilahJ


(D) gy rknfhLf

v) mrkgf KnfhzF

(A) rknfhLf ilahJ

(C) xU rknfhL

(B) _W rknfhLf
(D) gy rknfhLf

2. fl glf vit rknfhLfis bfhLsd? mit


vjid rknfhLfis bfhLsd?

iii) brtfF

(A) uL rknfhLf

(C) ehF rknfhLf

(B) ehF rknfhLf


(D) gyrknfhLf

rrs

ii) izfuF

(A) uL rknfhLf

(C) rknfhLf ilahJ

w
.e

(B) xU rknfhL
(D) gy rknfhLf

3. nH bfhLfgl glfSF nfhol nenfhL Mork


nfhL v Mork jikia gagL kbwhU gFia tiuf.

176

www.errsm.org

www.errsm.org

toa

4. fl mltizia uf:
cUt

rknfhLf
vif

khgl

rkgf Knfhz
rJu
brtf
Urkgf Knfhz

5. fl vifs rknfhLfis bfhl Knfhz


bgafis vGJf
(i) xU rknfhL.
(ii) _W rknfhL.
(iii) rknfhLf ilahJ.
6. My bga vGJf
(i) xU iy FJnfhil bghWJ xU rknfhil cila
vGJfis.
(ii) xU ilnfhil bghWJ xU rknfhil cila
vGJfis.
iyFJ
nfhil
bghWJ
U
(iii) ilnfhil
rknfhLfis cila vGJfis goaLf.

rrs

.o
rg

rhrJu

w
.e

5.3 RH rk jik

tU glfUJ eh ikaij (O-it) itJ 90 myJ 180 F


RHW bghGJ ekF ilF cUtfis fhzyh.

vGJ H

90 RH
gl. 5.14

rJu

90 RH
gl 5.15

180 RH

180 RH

177

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 5

brtf

180 RH

90 RH
gl. 5.16

.o
rg


xU rJuij 90 F RHa wF mnj totKs rJu ilF .
Mdh xU brtfij 180F RHa wFjh mnj totKs brtf
ilwJ. j totfis 360F Fiwthf RHW bghGJ mnj tot
ilgij RH rk jik vW brhnwh.

RHnfhz

rrs

braghL 4:


xU Fl ia bghWJ vj Fiwj nfhz ms xU totij
RHdh mnj tot ilwnjh mj nfhzij RH nfhz vW
mj ia RHika vW TWnwh.

w
.e

uL miljhfis vLJ xU rkgf Knfhzij xbthU


milY tiuJ bto bfhs.
Knfhzf uL rt rkkhf
UfntL. xU miljh xU
tl tiuJ fofhu RW irF
vir 0 ghifUJ 360 ghif
tiu Ff. bghGJ Knfhzij
kbwhU Knfhz J rahf
bghUj brJ tl tot miljh
ika Knfhz ikaf tna
xU F^ia bghUj. nkny cs
Knfhz nH cs KnfhzJl
rahf L xU Kiw bghUJ tiu
RHw.
Knfhzij 120 RHa wF mJ L nHs Knfhz
rahf bghUJtij fhzyh .

kWgo ulhtJ Kiw nkny cs Knfhz nH cs


KnfhzJl bghUJ tiu RHw. bghGJ f nkny cs
Knfhz 240 jdJ MugiyUJ RH milJsij fhzyh.
nkny cs Knfhzij _whtJ Kiw nH cs KfnfhzJl
bghUj bra. bghGJ nkny cs Knfhz xU KGRW 360

178

www.errsm.org

www.errsm.org

toa

60 RH

rkgf
Knfhz

gl 5.17

120 RH

rrs

mWnfhz RH nfhz

.o
rg

Mug iyia milJsij fhzyh. nkfl brafUJ f


rkgf Knfhz RHnfhz 120 vd mayh.

mWnfhz

gl 5.18

nkny cs glf 5.15 UJ 5.18 tiu

w
.e

60 RH

ekF rJu, brtf, rkgf Knfhz kW mWnfhz Maitf


0
0
0
0
Kiwna 90 , 180 , 120 , 60 RH xj totf ilJsd.

Mfnt
0
(i) rJu RH nfhz 90
0
(ii) brtf RH nfhz 180
0
(iii) rkgf Knfhz RH nfhz120
0

(iv) mWnfhz RH nfhz 60

RH rk tir


RH rk tir vgJ xU tot vjid Kiwf xU KGR mnj
totij ngh csnjh mj vif RH rk tir vdgL. xU
0
bghU RHnfhz x v mj
RH rk tir = 360
0
x
gl 5.15 UJ 5.18 tiu.
179

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 5
RH rk tir
0

360 = 4
0
90
0
360 = 2
0
180
0
360 = 3
120

(i) rJuF
(ii) brtfF
(iii) rkgf KnfhzF

360 = 6.
0
60

.o
rg

(iv) mWnfhzF
vLJfhL 5.2

rk nfhLf yhj totf RH rk jik bfhljhf


Ufyh.

90

w
.e

rrs

f fhj fhwho brJ ghUfsh? gl cs fhj


fhwho rk jik csJ ngh njhWwJ. Mdh m rk
nfhil fhz KoahJ. glij kojh uL gh rahf bghUjhJ.
UD f mij mj ikaia itJ 90 RHF RHW nghJ
fhj fhwho mnj khahfnt njhwkF. fhwho RH rk tir
bgWsJ. vW eh Twyh.

90

90
0

xU KGR ehF iyf Kiwna 90 , 180 270 kW 360f


RHW bghGJ fhwho mnjkh njhwkwJ. j fhuzkhf fhwho
ehF RH rk tiria bgWsJ vW Twyh.

braghL 5:

gl fhoathW miljh myJ fhj Knfhzij bto


bfhs. mij gyif J itJ tiugl Cia mj
xU c bghUj bghG mj Knfhz cia
0
90 F xbthU Kiw RH mJj iyia tjil
0
tiu RHw. UJ f xbthU 90 F tU
glf ii UJ v ilgij fhzyh.
180

www.errsm.org

www.errsm.org

toa

(ii)

(iii)

.o
rg

(i)

(v)

(iv)
0

rrs

mj Knfhz mj iyia 360 F wF tjilwJ. Mfnt


0
0
j Knfhz RHnfhz 360 mj RH rk tir 3600 = 1 .
360

g 5.2

1. rahd ilia njbjLf:

i) rkgf Knfhz RHnfhz

w
.e

(A) 60
0

(B) 4

(D) 180

(C) 6

(D) 1.

(B) 3

(C) 4

(D) 5

iv) S vw vG RHnfhz

(A) 90

(C) 120

iii) xU bghU RHnfhz 72 v mj RH rk tir

(A) 1

ii) rJu RH rk tir

(A) 2

(B) 90

(B) 180
0

(C) 270
0

(D) 360

v) V vw vG RH rk tir xW v mj RHnfhz

(A) 60
0

(B) 90
0

(C) 180
0

(D) 360

181

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 5

2. tU glf bfhLJs RH ikaij itJ RHW bghGJ


xU a iyF tJsd. mj cUt vjnfhz RH
milJsJ vgij gnrhf.

(iii)

(iv)

3. tU glf RH ika 0 v mj RHnfhz kW


RH rk tiria fLof .

(i)

(iii)

(iv)

4. xU tlrfu vL Mufhfis bfhLsJ. mj


RHnfhz kW RH rk tir vd?

w
.e

rrs

(ii)

(ii)

.o
rg

(i)

5.3 nfhz

xU

bghJthd

UJ

uL

ff

brY bghGJ nfhz clhwJ. + AOB- O vgJ


bghJ c, OA kWOB vgd uL iff.

nfhzf tiff

gl 5.19

(i) FWnfhz
xU nfhz ms 0 I l mfkhf 90 I
0

l Fiwthf csJ v mJ FWnfhz MF.


cjhuz : 15 , 30 , 60 , 75 , gl -5.20 + AOB =
0

30 vgJ FWnfhz.
0

gl 5.20
182

www.errsm.org

www.errsm.org

toa

(ii) brnfhz
0

nfhz ms 90 v mJ brnfhz vdgL.


0

gl 5.21- + AOB = 90 vgJ brnfhz.


gl 5.21

(iii) nfhz
0

.o
rg

0
xU nfhz ms 90 I l mfkhf 180 I
l Fiwthf csJ v mJ nfhz MF

vLJfhL: 100 , 110 , 120 , 140 gl 5.22


0
+ AOB = 110 vgJ nfhz.
0

(iv) nenfhz

gl 5.23

rrs

xU nfhz iff, vffshf cUthF


nghJ nenfhL clhwJ. thW clhF nfhz
0
nenfhz kW mj k 180 gl 5.23 + AOB =
0
180 vgJ nenfhz.

gl 5.22

(v) tisnfhz

w
.e

nfhz ms 1800 I l mfkhf3600 I


l Fiwthf cs nfhz tisnfhz.
gl5.24 - + AOB = 220vgJ Unfhz

gl 5.24

(vi) KGnfhz

gl 5.25 OP kW OQ xU KGtl
0
mjhtJ 360 VgLJ nfhzij KGnfhz
vg.

gl 5.25

bjhlila nfhzf

(i) unfhzf
0

uL nfhzf TLj 90 v mj
uL nfhzfS unfhzf MF. xbthU
nfhzK kbwhUnfhz unfhz MF.
0

30

unfhz

60 MF.

unfhz 300 .

kW 60
gl 5.26

183

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 5
(ii) if u nfhzf
0

uL nfhzf TLj 180


v mj uL nfhzfS if
unfhz MF. xbthU nfhzK
kbwhU nfhz if u nfhz
0
MF. 120 if unfhz 60
0
60 if unfhz 120 .

.o
rg

tU
nrhonfhzf if
unfhzf myJ
unfhzf vJ
vgij fL of
0

w
.e

btLnfhLf

() 60 if unfhz____
(d) 90 if unfhz____

(c) 65 kW 115
0

(M) 30 unfhz____

rrs

(<) 95 kW 85

(M) 70 kW 110
() 40 kW50

(m) 85 unfhz____

(m) 80 kW 10

gl 5.27

jf mLJs
f

My vGJ X

FWF rhiyf

gl 5.28

gl 5.28 - uL nfhLf l1 kW l2 I fhf. uL nfhLfS


P vw tna brwJ. l1 kW l2 vw nfhLf P vw
btLwd. uL nfhLfSF xU bghJ Ujh mit btL
nfhLf vdgL. P vgJ btobfhS .

184

www.errsm.org

www.errsm.org

toa

btL nfhLf cs nfhzf


U
nfhLf
xU

btobfhS
nghJ
nfhzf
cUthwd.

.o
rg

gl 5.29- UnfhLf
AB kW CD O vw
btLwd. + COA, + AOD, + DOB,
gl 5.30
gl 5.29
+ BOC vw nfhzf cUthwd.
j ehF nfhzf Unfhzf
FWnfhzfshf kw U nfhzf nfhzfshf UF.
Mdh gl 5.30- U btL nfhLf xWbfhW brFjhf
csjh ehF nfhzfS brnfhzfshf csd.

mLJs nfhzf

uL nfhzf bghJ cia xU


bghJifia bfhoUjh mit mLJs
nfhzf vW miHfgLwd.

rrs

gl -5.31 + BAC kW + CAD vgd mLJs


nfhzf. (mjhtJ . + x kW + y) mnfhzf AC vw
bghJifia A vw bghJ cia bfhLsd.
Unfhzf + BAC kW + CAD vgd AC vw
bghJifF gfF xwhf mikJsd.

w
.e

+ ROP kW + QOP
vgd
mLJs
nfhzf my V?

gl 5.31

tU glij ghf

jfij nkny cs gl
csgo J ghf. U
nfhzfS
mLJs
nfhzfsh?

(i) xU nfho jhd mLJs nfhzf

xU nenfho J xU f tiugL bghGJ


U nfhzf clhwd. mU nfhzfS
nfho J clhF mLJs nfhzf vdgL.

gl 5.32

185

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 5
gl 5.32 AB vw nfho J f OC wJ + BOC kW
+ COA vgd AB vw nfho J VgL mLJs nfhzf MF. F
O vgJ bghJ c vW OC vgJ, bghJthd if vW TwgLwJ. OA
kW OB vw ifff OC vw bghJ ifF vbu gf mikJsd.
xU nfho J cs U nfhzf mLJs nfhzf v mit
bghJ cia bghJ ifia kw uL iff xWbfhW bghJ ifF
vbu gffY UF.

.o
rg

(ii) xU nfho J clhF mLJs nfhzf TLj 180

gl 5.33

gl5.34

gl. 5.33 + AOB = 180 vgJ nenfhz.

rrs

gl 5.34 AB vw nfho J f OC wJ. + AOC kW + COB


0
vgd mLJs nfhzf + AOB vgJ nenfhz vdnt mj k 180
+ AOC + + COB = 180

UJ xU nfho J clhF mLJs nfhzf TLj


180 vW mayh

w
.e

F 1: xU nrho mLJs nfhzf bghJtw if vbu ffshF.

F 2: uL mLJs ifu nfhzf xU ne nfhzij


clhFwd.

1, 2 vW Fl nfhzf mLJs nfhzfsh?


mit mLJs nfhzf iy v ilia bjgLJf..

186

www.errsm.org

www.errsm.org

toa

ngdh jh ngdh
xU nrho nea nfhzij
VgLJwJ.

.o
rg

fhf btL gyif cs


f gyif xU nrho nea
nfhzfis VgLJwJ
thf:

(i)

uL mLjLj FWnfhzf xU nrho nenfhzij


cUthFkh?

(ii)

uL mLjLj nfhzf xU nrho nenfhzij


cUthFkh?

(iii) uL mLjLj brnfhzf xU nrho nenfhzij


cUthFkh?

rrs

(iv) mLjLj xU FWnfhzK, xU nfhzK xU nrho


nenfhzij cUthFkh?

(iii) xU clhF nfhz

w
.e

gl 5.35 O ehF nfhzf


0
clhwd. mj ehF nfhzf TLj 360 .
mjhtJ + 1 + + 2 + + 3 + + 4 = 360

gl 5.35

(iv) Fbj nfhzf

AB, CD vw ne nfhLfOvw
bto bfhlh + AOC + BOD vw xU nrho
Fbj nfhzfis + DOA + COB vw kbwhU
nrho Fbj nfhzfis clhFwd.

gl 5.36

tU e mwhl thif
cs vLJfhL bghUf
Fbj nfhzfSF vLJfhlhF.

187

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 5
6:

UgJngh l kW
vw UnfhLfis
P vw btLkhW tiuf.
+ 2, + 3 , + 4 vgdtiw gl 5.37 csthW Ff.

braghL

gl

5.37

m,
+ 1,

xF jh bfhL mjglij tiua. mj glij _y gl


J itJ + 1 I mj gl bghUJkhW, + 2 I mj gl bghUJkhW
itf.
F^ia l kW m btL P bghUj. mjglij
180 F RHw. kWgo mjnfhLf bghUJ wdth?

RHWbghGJ
gl 5.37

+ 1, + 3 j iyfis kh bfhwJ. nj ngh

.o
rg

ilwJ

+ 2, + 4 Mad

khbfhtij fhf. (nfhLf iy khwhk bragoUwJ.)

rrs

vdnt + 1 = + 3 kW + 2 = + 4.
UJ uL nfhLf bto bfhS nghJ
VgL Fbj nfhzf rk vW mayh.
bghGJ toa fUJgo ij %ngh.

w
.e

AB, CD nfhLf O vw btobfhS


bghGJ + 1, + 2, + 3 + 4 cUthwd.
bghGJ + 1 = 180 - + 2 " (i)
0

(Vbd

nfho
0
nfhzf TLj 180 )

clhF

mLJs

+ 3 = 180 - + 2 " (ii)


0

gl 5.38

(Vbd nfho J clhF mLJs nfhzf TLj180 ).


0

(i) kW (ii) UJ

+ 1 = + 3 kW J ngh + 2 = + 4 vd %fyh.

vLJfhL 5.3
bfhLJs gl tUtdtiw milahs fhf

(m) uL nrho mLJs nfhzf.


(M) uL nrho Fbj nfhzf.

188

www.errsm.org

www.errsm.org

toa

:
(m) uL nrho mLJs nfhzf
(i) +EOA, +COE Vbd OE vgJ + EOA kW +COE F bghJthdJ
(ii) + COA, + BOC Vbd OC vgJ + COA kW + BOC F bghJthdJ
(M) uL nrho Fbj nfhzf

ii) + COA, + DOB.

.o
rg

i) + BOC, + AOD

vLJfhL 5.4

bfhLJs glUJ x kig fhf

:
+ BCD + + DCA = 180

(Vbd + BCA = 180 vgJ nenfhz)

45 + x = 180

x = 180 45

rrs

= 135
` x k 135 .
0

vLJfhL 5.5

w
.e

bfhLJs glUJ x kig fhf.

+ AOD + + DOB = 180

(Vbd + AOB = 180 vgJ nenfhz)

100 + x = 180

x = 180 - 100

= 80

` x - k 80 .
0

vLJfhL 5.6
bfhLJs glUJ x - kig fhf.

:

+ POR + + ROQ = 180
0

( Vbd + POQ = 180 vgJ nenfhz)
0

189

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 5

x + 2x = 180

3x = 180
0
x = 180
3
0
= 60

` x k 60

vLJfhL 5.7

.o
rg

bfhLJs glUJ x kig fhf.

:
+ BCD + + DCA = 180

(Vbd + BCA = 180 vgJ nenfhz)


0

3x + x = 180

4x = 180

x = 180
4
0
= 45

` x k 45

rrs

vLJfhL 5.8

w
.e

bfhLJs glUJ x kig fhf.

+ BCD + + DCE + + ECA = 180

(Vbd + BCA = 180 vgJ nenfhz)

x + 70 = 180

x = 180 - 70

40 + x + 30 = 180

= 110

` x k 110 .
0

vLJfhL 5.9
bfhLJs glUJ x kig fhf.

:
+ BCD + + DCE + + ECA = 180 (Vbd + BCA=180 vgJnenfhz).
0

190

www.errsm.org

www.errsm.org

toa
0

x + 20 + x + x + 40 = 180

3x + 60 = 180

3x = 180 - 60

3x = 120

0
x = 120 = 40
3
0
` x k 40

.o
rg

vLJfhL 5.10

bfhLJs glUJ x kig fhf.

+ BOC + + COA + + AOD + + DOE + + EOB = 360

(Vbd xU VgL nfhz ms 360 )

2x + 4x + 3x + x + 2x = 360

12x = 360
x = 360
12
= 30

w
.e

rrs

` x k 30

vLJfhL 5.11

bfhLJs glUJ x kig fhf.

+ BOD + + DOE + + EOA = 180

(Vbd + AOB = 180 vgJ nenfhz)

2x + x + x = 180

4x = 180

x = 180
4

= 45

` x k45

191

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 5
g 5.3

1. rahd ilia njbjLf:

i) uL nfhLf btobfhS nghJ VgL bghJ


vif

(B) 180

iii) gl + COA vgJ

(A) 80

(B) 90

(C) 100

(D) 95

iv) gl + BOC vgJ

(A) 80

(B) 90

(C) 100

(D) 120

(C) 270
0

(D) 360

.o
rg

v) gl CD vgJ ABF brFJnfhL


v + BCE k.

(A) 45

(B) 35

(C) 40

(D) 50

2. tU glfUJ mLJs nfhzfis vGJf

(A) 90

w
.e

(D) ehF

ii) xU nfho J clhF mLJs nfhzf TLj

(B) uL (C) _W

rrs

(A) xW

3. gl cs Fbj nfhzfis fhf.

4. bfhLfgoUgJ + A v + B I fhf?

(i) 30

(ii) 80

(iii) 70
(iv) 60
(v) 45
0

192

www.errsm.org

www.errsm.org

toa

5. gl AB, CD btL nfhLf, + DOB = 35 v


kw nfhzf msfis vGJf.

6. fl glfUJ x kig fhf.

(iv)

(ii)

(i)

.o
rg

(v)

7. fl gl AB, CD vw UnfhLf O vw
btL nghJ x , y kfis fhf.

8. xU nfho jhd uL mLJs nfhzf 4x


kW 3x + 5 v x kig fhf.

iznfhLf

(vi)

rrs

(iii)

w
.e

nkiria ghf.
nkirnkgF ABCD xU rkjsgu, nkgF y fis,
n f h L J L f i s
fhzKowjh? M.
A B , B C v w
nfhLJLf B vw
btLwd vj nfhL
JLf A, C kW D
btLwd? nfhLJLf
AD, CD btobfhwdth?

nfhLJLf AB, BC
gl 5.39
btobfhwdth?
nfhLJLf AB, CD ia vts u odhY xiwbahW
btobfhshk Ujh mnfhLf iznfhLf MF. AD, BC
vgd kbwhU nrho iznfhLf.

AB, CD vgd U iznfhLf v eh tiw AB || CD vd


vGjyh.
193

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 5

nH bfhLfgLsit
iznfhLfSF vLJfhLf

msnfh f
izahdJ.

l1, l2 vgd l3 F

rd
FWF ff
izahdit.

izahdJ

.o
rg

U nenfhLf iznfhLf v mit


xWbfhW vjY bto bfhshJ.

bfhLJsgl 5.40 U iznfhLfSF


ilgl brFJ u vyh lfY rkkhf
UF.

gl 5.40

FWF bto

rrs

uL myJ mjF nkgl nfhLfis


btntW f btL nenfhL FWF
bto vW TwgLwJ. bfhLJs nfhLf
iz nfhLfshf Ufyh. iznfhLfshf
yhkY Ufyh.

w
.e

FWF btoah VgL nfhzf bgaf.

gl 5.41

(ii)

(i)

nkny cs gl FWF
btofhd xU fUij
jUwJ. f xU rhiy
uL myJ mjF
nkgl
rhiyfis,
u n t n f h L
(bjhlto ghij) gy
nfhLfis btLtij
g h U f .

gl 5.41 (i) - AB, CD vw xU nrho nfhLf XY vw FWFbtoah


btLnghJ U nfhLf M kW N vw Kiwna btLwJ. M
kW N vw fis btL f vnwh.
gl 5.41 (ii)- xU FWFbto UnfhLfis btL nghJ 1 UJ
8 tiu FfgLs nfhzf w bgafis bfhLsd. eh
mnfhzfis F fhzyh.
1. cnfhzf
gl 5.41 (ii)- vyh nfhzfS MN vw nfhLJil xU
ifahf itJsd. cnfhzf vd TwgLgit AB kW CD F
il mikJs nfhz MF. gl 5.41 (ii) - + 3, + 4, + 5, + 6 vgd
cnfhzf.
194

www.errsm.org

www.errsm.org

toa

2. xW l nfhzf cnfhzf
xU FWFbto U nfhLfis btL nghJ ehF cnfhzf
clhwd. mj cnfhzf FWFbto vgff mikj
jjahd nea nfhzf xWl nfhzf cnfhzf MF.
gl 5.41 (ii) - + 3 kW + 5, + 4
nfhzf cnfhzf.

kW + 6

vgd xWl

3. btnfhzf

.o
rg

MN vw nfhLJil xU ifahf bfhshk cs vyh nfhzfS


btnfhzf vdgL. + 1, + 2, + 7, + 8 vgd gl 5.41 (ii)
btnfhzf MF.

4. xWl nfhzf btnfhzf

xU FWF bto U nfhLfis btL nghJ ehF btnfhzf


clhwd. mj btnfhzf FWFbto vgff mikj
jjahd nea nfhzf xWl nfhzf bt nfhzf MF.

gl. 5.41 (ii), + 1 kW + 7, + 2 kW + 8


btnfhzf.

rrs

5. xj nfhzf

vgd xW l

xU nrho nfhzf FWF bto xU gf xU


btnfhzij xU cnfhzij VgL, Mdh uL
nfhzfS nrJ nenfhzij VgLjhk UF nfhzf xj
nfhzf vdgL.

w
.e

gl 5.41 (ii) - xj nfhzf nrhof + 1 kW + 5, + 2 kW


+ 6, + 3 kW + 7, + 4 kW + 8 vgd.

+ 6 kW + 7 vgd FWFbto xnu gf UD + 6 . vgJ


cnfhz Mdh + 7 vgJ btnfhz + 6 kW + 7 vgd xjnfhzf
iy Vbd mnfhzf nrJ nea nfhzfis VgLsd
vgij ftf. bghGJ eh nfhzfis mltiz gLJnth.
+ 3, + 4,+ 5,+ 6

M btnfhzf

+ 1,+ 2,+ 7,+ 8

m cnfhzf

uL nrho xjnfhzf

+ 1 kW + 5; + 2 kW+ 6
+ 3 kW + 7; + 4 kW + 8

< xU nfho xW l cnfhzf

+ 3 kW + 5 ; + 4 kW + 6

c xU nfho xW l btnfhzf

+ 1 kW + 7 ; + 2kW + 8

cnfhz nrhof FWF bto xnu


gf mikj xU nrho cnfhzf.

+ 3 kW+ 6 ; + 4 kW + 5

195

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 5

nH cs nfhzf
bgafis vGjf.

m) uL cnfhzf
________________
M) uL btnfhzf

.o
rg

_____________

gl (i) l, m vw
nenfhLf FWF bto
p. gl (ii) l, m nfhLf
p- btodhY, p vgJ
FWF bto my VbdW
cfsh brhyKokh?

) xU nrho cnfhzf
_______________
<) xU nrho xj nfhzf

_____________

xU FWF bto btLnghJ iznfhLf gf


braghL 7:

w
.e

rrs

xU btisjhis vLJ bfhf. l kW m vw nfhLfis joj


tzjh tiuf. t vw FWF btoia l kW m vw nfhoF tiuf.
+ 1 kW + 2 vgij gl 5.42 csthW Ff .

gl 5.42

tiuj gl J xFjhis itf l, m kW t vw


nfhLfis bjthf tiua. xFjhis l m I cl bghUJkhW t
tahf efj l m.

vLj gl cs + 1 tiuj gl cs + 2 cl bghUUgij


fhzyh. mnj kh nH cs isfis nj Kiw tiuJ efJ
bra Kiw mayh.

(i) + 1 = + 2

(ii) + 3 = + 4

(iii) + 5 = + 6

(iv) + 7 = + 8

UJ f U iznfhLfis xU FWFbto btL nghJ clhF.


(m) uL nrho xj nfhzf rk
(M) xU nrho xW l nfhzf rk
() FWF bto xnu gf mikj xU nrho cnfhzf
0
TLj if u nfhz MF.
(mjhtJ 180 )
196

www.errsm.org

www.errsm.org

toa

.o
rg

iznfhLfis btLkhW xU FWF bto tiuf. nkTa


_W TWfis, nfhzf msfis msJ rghf.

l1, l2 U nfhLf t vgJ

FWFbto
+ 1 = + 2 Mf Uwjh?

rrs

nfhLf a || b, c vgJ
nfhLf l || m, t vgJ
xU FWF bto, + x = ? xU FWF bto, + y = ?

w
.e

nfhLf l || m, t vgJ xU
FWF bto, + z = ?

nfhLf l || m, t vgJ
xU FWF bto, + x = ?

F - tot xj nfhzfis FwJ.

Z - tot xWl nfhzfis FwJ.

197

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 5

iz
nfhLfsh vd
rghf. z
vw vGij ghf.
nfhzf rk
vgjh ilnfhLf
izahdit.

.o
rg

xU jh xU nrho iznfhLf tUkhW


kof. kWgo fhj FWF bto
tUkhW kof. wF koj gff
fis njJ wF f. f
xU nrho iznfhLfis FWF
btoia
fhzyh.
nfhzf
msfis msJ iznfhLfis xU
FWF bto btLtjh clhF
gfis rghf.

vLJfhL 5.12

bfhLJs gl +CGH kW +BFE fhf.

:
+FGC

rrs

gl AB || CD, EH vgJ FWF bto

60 (bfhLfgLsJ )
+ CGH = 180 + FGC

w
.e

(Vbd +CGH and +FGC vgd xU nfho jhd mLJs


nfhzf)
= 180 60
= 120

+ EFA = 60 (Vbd +EFA kW +FGC vgd


xjnfhf)

+ EFA + + BFE = 180 (Vbd xU nfho jhd mLJs


nfhzf TLj 180)

60 + x = 180
x = 180 60
= 120
` x = + BFE = 120

y = + CGH = 120

198

www.errsm.org

www.errsm.org

toa

vLJfhL 5.13
bfhLJs gl +CGF kW +DGF fhf

:
bfhLJs gl AB || CD, EH vgJ FWF bto.
+ GFB = 70

(bfhLfgLsJ)

a + b = 180

70 + b = 180

(Vbd xU nfho jhd mLJs


nfhzf TLj 180)

+ CGF + + DGF = 180

.o
rg


+ FGC = a = 70 (Vbd +GFB kW

+CGF vgd xWl cnfhzf)

b = 180 70

= 110
+ CGF = a = 70

+ DGF = b = 110

rrs

vLJfhL 5.14

w
.e

bfhLJs gl + BFE = 100,


+ CGF = 80 v

i) + EFA, ii) + DGF,

iii) + GFB, iv) + AFG, v) + HGD vgdtiw fhf

+ BFE = 100 kW + CGF = 80 (bfhLfgLsJ)

i)

+ EFA = + 80

(xjnfhzf)

ii)

+ DGF = 100

(Vbd xjnfhzf rk)

iii)

+ GFB = 80

(Vbd xWl cnfhzf rk)

iv)
+ AFG = 100

v)

+ HGD = 80

(Vbd xjnfhzf + CGH kW


+ AFG rk)
(Vbd xj nfhzf rk)
199

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 5
vLJfhL 5.15
gl, AB || CD, + AFG = 120 v

(i) + DGF
(ii) + GFB

(iii) + CGF Matiw fhf.

:
bfhLJs gl AB || CD kW EH vgJ FWFbto
+ AFG = 120

(bfhLfgLsJ)

.o
rg

(i)

+ AFG = + DGF = 120 (Vbd xWl



cnfhzf rk)


(ii)

DGF = 120

+
+ AFG + + GFB = 180 (Vbd xU nfho jhd

mLJs nfhzf TLj 180)

120 + + GFB = 180

+ GFB = 180 120

rrs

= 60

(iii)

+ AFG + + CGF = 180

120 + + CGF = 180 (Vbd xU nfho jhd

w
.e

` + GFB = 60

mLJs nfhzf TLj 180)

+ CGF = 180 120

= 60

`+ CGF

= 60

vLJfhL 5.16

gl l || m v x msit fhf

gl l || m

+ 3 = x (Vbd xWl cnfhzf rk)

3x + x = 180 (Vbd xU nfho jhd mLJs


nfhzf TLj 180)

4x = 180
0

x = 180 = 45
4

200

www.errsm.org

www.errsm.org

toa

g 5.4

1. rahd ilia njbjLf

i) xU FWF bto U nfhLfis btL nghJ VgL nfhzf


vif.
(A) 4
(B) 6
(C) 8
(D) 12

ii) xU FWF bto VnjD U nfhLfis btLnghJ mj U


nfhLf
(B) izawit

.o
rg

(A) izahdit

(C) izahfnth myJ izawitahfnth Ufyh


(D) brFjhdit

iii) U iz nfhLfis xU FWFbto btLnghJ FWF bto


xnu gf mikj cnfhzf TLj.

(A) 90
(B) 180
(C) 270
(D) 360
iv) bfhLJs gl

rrs

+ BQR + QRC vgd

w
.e

(A) Fbj nfhzf


(B) btnfhzf
(C) xWl c nfhzf
(D) xj nfhzf
v)


2. bfhLJs glUJ nH bfhLJs


TWfSF rahd gig vKJf.
(i) l || m v + 1=+ 5.
(ii) + 4 = + 6 v l || m.
(iii) + 4 + + 5 = 180 v l || m.

bfhLJs gl+ SRD = 110


v + BQP k
(A) 110
(B) 100
(C) 80
(D) 70


3.



glUJ njitahd nfhzf bgafis vGJf.


(i) + AMN Fbj nfhz
(ii) + CNQ xW l nfhz
(iii) + BMP xj nfhz
(iv) + BMN xj nfhz

201

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 5

4.


bfhLJs glUJ tUtdtiw fhf.


(i) uL nrho xj nfhzf
(ii) xU nrho xW l cnfhzf.
(iii) FWF bto xnu gf mikj xU nrho
cnfhzf
(iv) Fbj nfhzfis fLof.

5. tU glf l || m v x msit fhf

6. l || m kW +1 = 70 v +2, +3, +4, +5, +6, +7


kW +8 msfis fhf

7. nH bfhLfgl glfUJ l || m vgJ rah?


fhuz jUf.

w
.e

rrs

.o
rg

8. gl l || m v + 1 kW + 2 msfis
fhf.

Knfhz: ghit

Knfhz vgJ _W nfhLJLfis


bfhLs _oa rkjs totkhF.
gl 5.43 AB, BC kW CA vw nfhLJLf
_oa totij cUthsd. J Knfhz MF.
jid D ABC vW Ffyh. j Knfhzij
D ABC myJ D BCA myJ D CAB vd bgalyh.

gl 5.43

202

www.errsm.org

www.errsm.org

toa

nfhLJLf clha Knfhz Knfhz _W


gffshF. gl 5.43 - AB , BCkW CA vgd Knfhz _W
gffshF.
Knfhz
_W
nfhLJLf
VnjD
uL
nfhLJLf btLw ia Knfhz c vnwh.
gl 5.43- A,B kW C vgd Knfhz _W cf MF.

.o
rg

uL nfhLJLf btLnghJ xU nfhz clhwJ.


gl 5.43- AB kW BC B btLwJ kW nfhzij c
VgLJwJ.
j nfhzij eh nfhz B myJ + B myJ+ ABC vd gofyh.
Mfnt KnfhzkhdJ + A, + B,+ C vw _W nfhzfis bfhLsJ.
gl 5.43 - D ABC F
AB, BC, CA

nfhzf :

+ CAB, + ABC,+ BCA

cf :

A, B, C

rrs

gff :

cf A, B, C- vgff Kiwna BC, CA, AB vgd.

gff BC, CA, ABF vnu cs nfhzf Kiwna + A, + B, + C.

w
.e

Knfhz vgJ _W nfhLJLfisbfhLs _oa


rkjs totkhF. J _W cfis, _W gffis, _W
nfhzfis bfhLsJ.

Knfhzf tiff
gff mogil

rkgf Knfhz Knfhz vyh gffS rk.

U rkgf Knfhz uL gff rk.


mrk gf Knfhz gff rkkwit.

nfhz mogil
brnfhz
Knfhz
vgJ
Knfhz
xU
brnfhzkhf kw U nfhzf FWnfhzkhf UF.

nfhz

nfhz Knfhz vgJ Knfhz xU nfhz nfhzkhf


kw U nfhzf FWnfhzkhf UF.
FWnfhz Knfhz vgJ Knfhz _W nfhzfS
FWnfhzkhf UF.
203

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 5
xU Knfhz uL gff TLj _whtJ gfijl
mfkhf UF.

Knfhz nfhzf TLj g


braghL 8

rrs

ABC vw Knfhzij btl. A


vw cia BC vw gf
gl 5.44 (ii) csgo kof cf B
kW C I gl 5.44 (iii) csgo kof.

7 br.., 5 br..,
13 br.. vw msf
xU Knfhzij
mikFkh?

.o
rg

ABC vw VjhtJ xU Knfhzij


xU jh tiuJ, nfhzf 1, 2 kW 3
vgij uL gffY jh gl 5.44
(i) csgo Ff.

gl. 5.44
bghGJ f + 1, + 2 kW + 3 nenfho Ugij fhzyh.
UJ
+ 1 + + 2 + + 3 = 180

w
.e

+ A + + B + + C = 180

vgij mayh. xU Knfhz _W nfhzf TLj 180

MF.

braghL 9

gl 5.45 (i) csgo xU


Knfhz
tiuf.
mj
_W
nfhzfis bto vLf. mtiw
gl 5.45 (ii) csgo kh itf.
bghGJ f _W nfhzfS
nrJ xU nfhzij cUthsij
mayh. nfhz nenfhz MF.
Mjyh mj mj ms 180 MF.

gl. 5.45

f.
1.

2.

xU Knfhz _W nfhzf 60 F Fiwthf Ujh


Knfhz ilFkh?
xU Knfhz uL nfhzf brnfhzkhf Ujh
Knfhz ilFkh?
204

www.errsm.org

www.errsm.org

toa

Knfhz btnfhzgf
braghL 10

gl. 5.46

.o
rg

Knfhz ABC I tiuJ mij xU gfkhf gl 5.46 (i) csgo


l. C vw nfhz ACD VgLtij fhzyh.

+ BCA vgJ + ACD mLJs nfhz MF. Knfhz


kw uL nfhzf + A kW + B I Knfhz uL vgf
cnfhzf vd Twyh.

bghGJ + A kW + B - I bto (myJ ef tiuJ) gl 5.46 (ii)-


fhosgo mLjjLJ itf.
f mj uL JLfS nrJ + ACD KGtJ bghUJtij
ftfyh.

rrs

UJ Knfhz btnfhz mj
cnfhzf TLjYF rk vgij mayh.

vgf

uL

Knfhz btnfhzF mj uL cnfhzfSF


ilna cs bjhl Knfhz btnfhz g MF.

w
.e

ABC vw Knfhz tiuJ gl 5.46 (i) csgo


gff xwhd BC I l. C vw + ACD
clhwJ. bghGJ nfhzkhia vLJ + ACD, + A
kW + B msf. + A + + B I fLoJ + ACB I msJ
mjDl xLghf f + ACD = + A + B vgij
mfsh?

vLJfhL 5.17

bfhLJs glUJ x- kig fhf.

:
+ CAB + + ABC ++ BCA = 180 (Vbd Knfhz
40 + x + x
40 + 2x
2x
2x
x

=
=
=
=
=

_W nfhzf TLj 180)

180
180
180 40
140
140 = 70
2

x- k = 70.
205

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 5
vLJfhL 5.18
Knfhz uL nfhzf 40 kW 60
v _whtJ nfhzij fhf.

:
180
( Vbd Knfhz _W
180
nfhzf TLj 180)
180
180 100
80
80

.o
rg

+ RPQ + + PQR ++ QRP =


x + 40 + 60 =

x + 100 =

x =
=
` _whtJ nfhz x =
vLJfhL 5.19

bfhLfgl glUJ + A- msit fhf.

+ CAB + + ABC + + BCA = 180 (Knfhz _W


2x + 120 + x = 180 nfhzf TLj 180)

3x + 120 = 180

3x = 180 120

3x = 60

x = 60
3
= 20

` + A = 2x = 2 20 = 40

w
.e

rrs

vLJfhL 5.20

bfhLJs glUJ x- kig fhf.

gl btnfhz = + ABD = 110.


uL vgf cnfhzf TLj = + BCA + + CAB

= x + 50


x + 50 = 110 (Vbd uL vgf cnfhzf
TLj btnfhzF rk)


x = 110 50
= 60

` x k 60.

206

www.errsm.org

www.errsm.org

toa

vLJfhL 5.21
bfhLJs glUJ x, y kfisfhf

:
bfhLJs gl,

+ DCA = 130 (btnfhz)


50 + x = 130 (vbd xU Knfhz
btnfhz mj vgf uL
cnfhzf TLjYF rk.)

x = 130 50

= 80
D ABC

.o
rg

+ A + + B + + C = 180 (Vbd Knfhz _W



nfhzf TLj 180)

50 + x + y = 180

50 + 80 + y = 180

130 + y = 180

rrs

y = 180 130

= 50

w
.e

` x - k = 80, y- k = 50.

kbwhU t:

+ ACB + + DCA = 180 (Vbd xU nfho J clhF


y + 130 = 180 mLJs gff TLj 180)
y = 180 130

= 50
D ABC

+ A + + B + + C = 180 (Vbd Knfhz _W


50 + x + y = 180 nfhzf TLj 180)

50 + x + 50 = 180

100 + x = 180

x = 180 100

= 80

207

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 5
vLJfhL 5.22

Knfhz _W nfhzf 3x + 5, x + 20, x + 25 v xbthU


nfhz msit fhf.

Knfhz _W nfhzf TLj =

3x + 5 + x + 20 + x + 25 = 180

5x + 50 = 180
5x = 180 50

5x = 130

x = 130

.o
rg

180

= 26

3x + 5 = (3 26) + 5 = 78 + 5 = 83

x + 20 = 26 + 20 = 46

x + 25 = 26 + 25 = 51

rrs

` Knfhz _W nfhzf msf 83, 46kW 51.

g 5.5

1. rahd ilia njbjLf.

i) xU Knfhz _W nfhzf TLj


(A) 90
(B) 180
(C) 270

w
.e

(D) 360

ii) xU Knfhz _W nfhzf rk v xbthU nfhz


ms
0
0
0
0
(A) 30
(B) 45
(C) 60
(D) 90

iii) fltW vJ Knfhz nfhzfshf Uf Ko.


0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
(A) 50 , 30 , 105 (B) 36 , 44 , 90 (C) 70 , 30 , 80 (D) 45 , 45 80

iv) Knfhz uL nfhzf 40 kW 60 v _whtJ nfhz.


0
0
0
0
(A) 20
(B) 40
(C) 60
(D) 80

v) T ABC BC I D tiu l + ABC = 50 , + ACD = 105 v+ BAC


ms

(A) 75
(C) 40

(B) 15
(D) 55

208

www.errsm.org

www.errsm.org

2.


toa

tUtdtW vit Knfhzf vW TWf.


0
0
0
(i) + A = 25
+ B = 35
+ C = 120
0
0
0
(ii) + P = 90 + Q = 30
+ R = 50
0
0
0
(iii) + X = 40 + Y = 70
+ Z = 80

3. Knfhz uL nfhzf bfhLfgLsd. _whtJ


nfhzij fhf.
0
0
0
0
0
0
0
0
(i) 75 , 45 (ii) 80 , 30 (iii) 40 , 90 (iv) 45 , 85

4. tU glfUJ x kig fhf:

w
.e

5. tU glfUJ x kW y - kfis fhf:

rrs

.o
rg

6. Knfhz _W nfhzf x + 5, x + 10 kW x + 15 v x I
fhf.
209

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 5

id bfhf!
1. xU bghU uL miughff totY msY rahf
bghUJtJ rk jik vW TwgLwJ.

2. xU nfhL bfhLJs gl mikig Urk gFfshf wJ. lJ


gh tyJ ghnahL rahf bghUJkh mtot rkuhf csJ
vdyh. mnfhL rknfhL myJ rk mR vdgL.

3. xbthU xGF gy nfhzfS vjid gffis bfhLsnjh


mjid rknfhLfis bfhLsd.

4. y bghUfSF glfSF rknfhLf ilahJ.

5. totfis 360F Fiwthf RHWbghGJ mnj tot ilgij RH


rk jik vW brhnwh.

6. xU tot mj ikaij itJ vjid Kiwf xU KGR mnj


totij ngh csnjh mj vif RH rk tir vdgL.

7. rk nfhLf yhj totf RH rk jik bfhljhf


Ufyh

8. uL nfhzf bghJ cia, bghJifia bfhoUjh


mit mLJs nfhzf vW miHfgLwd.

9. xU nfho J clhF mLJs nfhzf TLj 180.

rrs

.o
rg

10. uL nfhLf btobfhS nghJ VgL Fbj nfhzf


rk.

11. xU clhF nfhz ms 360 MF.

12. U nenfhLf iznfhLf


vjfY bto bfhshJ.

13. uL myJ mjJ nkgl nfhLfis btntW f btL


nenfhL FWFbto vdgLwJ.

mit

xWbfhW

w
.e

14. U iznfhLfis xU FWFbto btLnghJ clhF,

(m) U nrho nfhzf rk.


(M) xU nrho xW l nfhzf rk.
() FWF bto xnu gf mikj cnfhzf TLj
ifunfhzf.

15. xU Knfhz _W nfhzf TLj 180 MF.

16. xU Knfhz btnfhz mj vgf uL cnfhzf


TLjYF rk.

210

www.errsm.org

www.errsm.org

brKiw toa

brKiw toa
6.1 mKf
gFahdJ mKiw toa Vbfdnt goJ mj fUJfis

.o
rg

J bfhs nkY mtiw cW brJ bfhs khztfSF cjwJ.


nk tFf mKiw toa %f UF fUJf mogil
mit bgWtjF gF nkY cjwJ. cWahf, midJ khztfS
tiuj Mtkhf bragL ghlfUJfis vjhf fW bfhthf.

eh K tF nenfhLf, iznfhLf, brFJ nfhLf tiutJ

kW nfhzf mikgJ Matiw bjJ bfhnlh.

eh j tF, xU nfhLJo ikaFJ nfhL tiuj, nfhz


Urkbto tiuj Matiw msnfh kW ftuhaij gagL

rrs

y nfhzfis mikj kW Knfhzf tiuj Matiw


bjJ bfhs nghnwh.

w
.e

ghit

bfhLfgl glfUJ nfhzf, iznfhLf kW brFJ


nfhLf Mat fUid id Tj.
fl

mltiz

bfhLfgLs

glfUJ

f,

nfhLJLf, nfhzf, iznfhLf, brFJ nfhLf Matiw

flnth.

gl

t.
v

gl UJ flagl
f nfhLf nfhzf

A, B,
1

C kW
D

AB,
BC,
CD,
AD

1 - +BAD
( + A)
2 - +DCB
( + C)
3 - +DBA
4 - +CBD

kW
BD

iz
nfhLf

brFJ
nfhLf

AB || DC
BC || AD

AB = AD
AB = BC
BC = CD
CD = AD

211

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 6

t.
v

brFJ
nfhLf

.o
rg

gl

gl UJ flagl
iz
f nfhLf nfhzf
nfhLf

rrs

6.2 bfhLfgl nfhLJo ikaFJ nfhL :


(i) braghL : fhjjh koj.

xU fhj jh J AB vw nfhLJL
tiuf.

w
.e

nfhLJo Kid B MdJ A J

mikkhW jhid kof. jh nk XY vw


ko nfhil VgLJf.

fhjij f. fhjko nfhL XY MdJ ,


AB nfhLJoid btL ia O vd
Ff.

O
Y

212

www.errsm.org

www.errsm.org

brKiw toa

zz

msJ ghj OA = OB vd, ko nfhL XY MdJ AB nfhLJoF


brFjhf UgJ bja tUwJ.

zz

ko nfhL XY MdJ, AB nfho ikaFJ nfhL MF.


xU nfhLJo ikaFJ nfhL vgJ mnfhLJo
ika tiuagL brFJ nfhL MF.

go 1 :

go 2 : A

bfhLfgl
mss
AB nfhLJL tiuf.

.o
rg

(i) bfhLfgl nfhLJoF ikaFJ nfhL tiuj :

w
.e

rrs

I ikakhf bfhL
AB s ghF
nk MuKs f, AB
nfhoF nkY, G
mikkhW tiuf.

go 3 : B

I ikakhf bfhL
mnj MuKs uL
tlf
tiuf.
mit
Kija
tl
fis P kW Q f
btLwd.

213

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 6

go 4 : PQ

MdJ
AB
ikaFJnfhL MF.

PQ

.o
rg

I nr. PQ MdJ
AB I O btLwJ
vf.

rrs

ikaFJ nfhL PQ J VnjD xU ia Ff.


mahdJ, A kW B MatUJ rk u csJ
vgij rghf.

w
.e

xU nfhLJo
ikaFJ nfhlhdJ
mnfho rk mR MF.

f:

bfhLfgl xU nfhLJoF
xF nkgl ikaFJ
nfhLf Uf Kokh?

vLJfhL 6.1

AB = 8 br. mss nfhLJoF ikaFJ nfhL tiuf.

go 1 : AB = 8 br. mss

nfhLJL tiuf.

8 br.

go 2 : A

I
ikakhf
bfhL AB s
ghF nk MuKs
t l f , A B
nfhoF nkY, G
mikkhW tiuf.
214

www.errsm.org

www.errsm.org

brKiw toa

go 3 : B I ikakhf bfhL tiuagL mnj MuKs tlf


Kija fis X kW Y f btLkhW tiuf.

go 4 : XY I nrf. mJ nfhLJL AB I O btLwJ.


XY MdJ AB ikaFJ nfhL MF.

1. PQ = 6.5 br. I lkhf bfhl xU tl tiuf.


2. 12 br. mss xU nfhLJL tiuf. jid ftuhaij
gagL ehF rkghffshf f. msJ rghf.

.o
rg

3. bfhLfgl nfhLJL ACF ikaFJ nfhL tiuf.


mikaFJ nfhL bfhLfgl nfhoid O btLwJ
vf. O vw UJ rk u B kW D fis
ikaFJ nfho J Ff. A, B, C kW D Ma
fis tirahf nrf. mthW nrfgl nenfhLf
midJ rk s ciladth vgij rghf.

f!
nkfl tiuj OA = OB = OC = OD vW UFkhW B kW
D fis ikaFJ nfho J Ff. A, B, C kW D
fis tirahf nrf. wF

rrs

1. nrfgl nfhLf rk s ciladth?


2. _iy nfhzf brnfhzfshf UFkh?
3. cUt bga Tw Kokh?

w
.e

6.3 nfhz U rk bto :

(ii) braghL : jh koj .

z xU fhjjhid vLJ mj J O
vw iaF. O I Kidahf
bfhL + AOB nfhzij clhF
OA kW OB ffis tiuf.

z OA kW OB ff x J xW
gokhW O vw tahf jhid
koJ xU ko nfhoid VgLj.

215

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 6
zz jhid j wF UF ko
nfhoid OC vf. msJ ghj + AOC
kW + BOC Ma nfhzf rkkhf csd.
zz Mifah, jh ko nfhL OC MdJ
bfhLfgl nfhzij U rkghffshf
wJ .
zz j ko nfhL + AOB rknfhL MF.

.o
rg

zz j rknfhL + AOB nfhz Urk bto MF.


bfhLfgl xU nfhz, nfhz Urk bto vgJ
mnfhzij U rk ghffshf F rk nfhL MF.

(ii) msnfh kW ghifkhia gagL bfhLfgl


nfhz, nfhz Urk bto tiuj :

go 1 : O vw bfhLfgl

w
.e

rrs

mss nfhzij tiuf.

go 2 : O

I ikakhf bfhL
VnjD
xU
MuKs
tlyhdJ, nfhz
ffis A kW B vw
f btLkhW tiuf.

go 3 : A I ikakhf bfhL, AB
s ghF nk MuKs
tliy
nfhz
cwkhf tiuf.

216

www.errsm.org

www.errsm.org

brKiw toa

go 4 : B

I ikakhf bfhL,
mnj MuKs tl
Kija tliy C
btLkhW tiuf.

rrs

I nrf. OC MdJ
bfhLfgl nfhz
nfhz Urk bto MF.

.o
rg

go 5 : OC

w
.e

OC vw nfhz U rk bto J, VnjD xU ia


Ff. mahdJ nfhz ff OA kW OB
MatUJ rk u csJ vgij rghf .

vLJfhL 6.2

+ AOB = 80 mss nfhz tiuJ mj Urk btoia mikf.

ghif khia gagL


O vw + AOB = 80
mss nfhz mikf.

go 1 :

go 2 : O

I ikakhf bfhL
VnjD xU MuKs tl
OA kW OB tiw Kiwna
X,Y f btLkhW tiuf.

go 3 : X

I ikakhf bfhL
XY s ghF
nk MuKs tliy
nfhz cwkhf tiuf.

217

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 6

go 4 : YI

ikakhf bfhL mnj MuKs tl Kija


tliy C btLkhW tiuf. OC I nrf. OC MdJ
bfhLfgl nfhz 80 nfhz Urk bto MF.

120 mss nfhz tiuJ mjid ehF


rkghffshf f.

g 6.1

.o
rg

1. AB = 7br. mss nfhLJL tiuJ mj ikaFJ


nfhoid tiua.
2. XY = 8.5 br. mss nfhLJL tiuJ mj rk mid
fhz.
3. AB = 10 br. mss nfhLJoF ikaFJ nfhL tiuf.
4. 70 mss nfhz tiuJ mj Urkbtoia tiuf.
5. 110 mss nfhz tiuJ mj Urkbtoia tiuf.
6. brnfhz tiuJ mjid msnfh kW ftuhaij gagL U
rkghfkhFf.

rrs

1. CI ikakhf bfhL 4 br. MuKs xU tl tiuf.


VnjD xU eh AB tiuf. ABF ikaFJ nfhL tiuJ,
mJ tl ika tahf brwjh vgij nrhjid brf.

w
.e

2. xU tl rk s cs VnjD uL ehfSF
ikaFJ nfhLf tiuf. (i) mitf vF rwd?
(ii) ehf tl ikaUJ rk bjhiy csjh vgij
rgh.
3. xnu nfho mikahj _W fis Ff. m
fSF rk bjhiy mik xU ia fhf.

F : midJ fis tirahf nr. xU Knfhz ilwJ.


xbthU gfF ikaFJ nfhLf tiuf. mnfhLf f Fj
f UJ. rk bjhiy mik xU rwJ.
RWtl ika vd miHfgLwJ.

6.4 msnfh kW ftuhaij gagL


nfhzfis mikj :

60, 30, 120, 90

(i) 60 nfhz mikj :

go 1 :

nenfhL l I tiuJ mj
J O vw ia F.

218

www.errsm.org

www.errsm.org

brKiw toa

go 2 : O I ikakhf bfhL

VnjD MuKs xU
tl, nenfhil A
btLkhW tiuf.

go 3 : A

I ikakhf bfhL
mnj MuKs tl
Kija tliy B
btLkhW tiuf.
+ AOB = 60MF.

rrs

OI ikakhf bfhL VnjD


MuKs xU tl tiuf. tl
g VnjD xU AI F. AI
ikakhf OAI Mukhf bfhL
xU tl tiuf. mJ tlij B
btLwJ. BI ikakhf bfhL
mnj MuKs tl tlij
C btLkhW tiuf. thwhf
tlf bjhlJ tiuf. fil
tl A tahf brwJ.
thwhd f A, B, C, D, E kW
F midij tirahf nrf.
ABCDE xU xGF mWnfhz MF.
nkfh glUJ eh mtJ,

.o
rg

go 4 : OB I nrf.

w
.e

(i) tlgahdJ ika 60 nfhzij VgLJ


rk sKs MW tl fshf fgLwJ.
vj xU tlY MuF rkkhd eh ika
60 nfhzij clhF.
(ii) xU ia Rs bkhj nfhz 360.
MW

rkgf

Knfhzfis

(iii) xGF mWnfhzkhdJ


cslsJ.

(ii) 30 nfhz mikj :

Kj 60 nfhz mikJ, wF mjid U rkghfkhf J, 30 nfhz bgWf.

go 1: 60 nfhz tiuf.

(nkfh tiuj csthW)

go 2: A I ikakhf bfhL AB
s ghF nk MuKs
tliy + AOB cwkhf
tiuf.
219

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 6
mnj Muij vLJ
bfhL B I ikakhf
itJ
tiuagL
tl yhdJ Kija
tliy C btLkhW
tiuf. OC I nrf.
+ AOC MdJ 30 MF.

.o
rg

go 3:

15 nfhzij vthW mikgh?

(iii) 120 nfhz mikj :

go 1 : l

vw nfho J
O vw ia F.

go 2 : OI

mnj MuK , A I
ikakhf
itJ
tiuagL kWbkhW
tl
yhdJ
Kijaiy B

w
.e

go 3 :

rrs

ikakhf itJ
VnjD xU MuKs
tl
tiuf.
mJ nenfhL l I A
btlL.

btLkhW tiuf.

go 4 : BI

ikakhf
bfhL,
mnj
MuKs
kWbkhU
tl
Kj
C
tliy
btLkhW tiuf.

go 5 : OCI nr.
+ AOC = 120MF.

220

www.errsm.org

www.errsm.org

brKiw toa

(iv) 90 nfhz mikj :


90 nfhz mikgjF, nenfhL nfhz 180 I eh U
rkghffshf f nghnwh.

go 1 :

nenfhL l J O
vw ia F.

go 2 : O

.o
rg

I ikakhf itJ
VnjD
xU
Mu
cila
tlf
nfhL l I A kW B
f btLkhW
tiuf.
bghGJ
+AOB = 180.

go 3 : A

kW B tiw
i k a f s h f

w
.e

rrs

bfhL,
AB

s ghF nk
MuKs tlf
C
xiwbahW
btLkhW tiuf. .

go 4 : OC I nr.

+ AOC = 90 MF.

f:

1. 60 mss nfhz tiuJ

mj u nfhzF nfhz
Urkbto tiuf.
2. brnfhzij Krk nfhzfshf
f.
3. fhQ mss nfhzfis
mikf:

bfhLfgl nfho nk cs
VnjD xU mjF
brFJ nfhL tiua, _iy kl

22, 75, 105, 135, 150

fU KiwF khwhf f
Kiwia nkbfhsyh.

g 6.2
1. fh mss nfhzfis msnfh kW ftuhaij gagL
tiuf.
(i) 60
(ii) 30
(iii) 120
(iv) 90
221

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 6
6.5 Knfhzf mikj
gff kW nfhzf mogil mikj Knfhzf gy
tifghLfis eh Kija tF mJnsh. bghGJ Knfhzf
tiffis mt y gfis id Tnth.

rkgf Knfhz

Urkgf
Knfhz

gl

.o
rg

Knfhz
bga

_W gffS
rk.

VjhtJ uL
gffrk.

t.v

mrkgf
Knfhz

FWnfhz
Knfhz

_W nfhzfS
FWnfhzf.
(90 F Fiw).

nfhz
Knfhz

VnjD xU nfhz
nfhz. (90 I
l mf ).

rrs

w
.e

Knfhzf tiff
nfhzf mogil
gff mogil

Knfhzf tiff

gff rkiy.

VnjD xU nfhz
brnfhz. (90).

brnfhz
Knfhz

Knfhz y gf :

1. xU Knfhz vj uL gff TLjY _whtJ


gfijl mfkhf UF.

2. xU Knfhz _W nfhzf TLj 180.


222

www.errsm.org

www.errsm.org

brKiw toa


Knfhz tiutjF njitgL _W msf FiwjJ xU
gf msthtJ foghf bfhLfgl ntL. bfhLfgl msfis
bfhL fl jf Knfhzfis mikngh.

(i) _W gff (SSS).

(ii) uL gffS mtiw csla nfhzK (SAS).

(iii) uL nfhzfS mtiw csla gfK (ASA).

.o
rg

(i) _W gff bfhLfgoUF nghJ Knfhz mikj :


(SSS ak)

vLJfhL 6.3

bfhLfgl AB = 4 br., BC = 6 br. kW AC = 5 br. msfis


bfhl Knfhz ABC I mikf.
cj gl

BC = 6 br.

AC = 5 br..

5b

r.

4b

AB = 4 br.

rrs

r.

bfhLfgl msf

w
.e

6 br.

br

br

br.

tiujYfhd gof

go 1 :

BC = 6 br. mss nfhLJL tiuf.

go 2 : B

I ikakhf bfhL 4 br. MuKs tliy BC


nfhoF nkw tiuf.

go 3 :

C I ikakhf itJ 5 br. MuKs tl Kija tl


iy A btLkhW tiuf.

go 4 :

A,B fis izf kW A,C tiw nrf.

ABC MdJ njitahd Knfhz MF.

223

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 6
ghifkhia gagL Knfhz vyh
nfhzfis msJ, mt TLjiy fhf.

br

br

2b
r.

.o
rg

xU khzt PQ = 2 br., QR = 6 br. kW


PR = 3 br. vw bfhLfgl msfis bfhL
xU Knfhz tiua Kajh. (cjgl
csthW) mt Kj QR = 6 br. nfhLJil cj gl
tiujh. wF PI ikakhf itJ 2 br. MuKs
P
tliy, R I ikakhf itJ 3 br. MuKs
3
br
tliy tiujh. mitf P ia
.
bgWtjfhf xiwbahW btobfhsiy.
(1) fhuz vd?
6 br.
Q
(2) j rhghd Knfhz g ahJ?

rrs

6 br.

w
.e

xU Knfhz vj U gff TLj _whtJ gfijl


vbghGJ mfkhf UF.
xU Knfhz _W nfhzfSF nfhz U
rk btof tiuf. mit midJ xnu tahf
brY vgij rghf. ctl ika vd
miHfgLwJ.

(ii) uL gffS mtiw csla nfhzK bfhLfgoUF

nghJ Knfhz mikj (SAS ak) :

vLJfhL 6.4

bfhLfgl msf PQ = 4 br., QR = 6.5 br. kW + PQR = 60


cs Knfhz PQR I mikf.

cj gl
P

4b

r.

bfhLfgl msf
PQ = 4 br.
QR = 6.5 br.

60

+ PQR = 60

6.5 br.

224

www.errsm.org

www.errsm.org

br.

tiujYfhd gof :

.o
rg

br
.

brKiw toa

go 1 : QR = 6.5 br. mss nfhLJL tiuf.


ne nfhL tiuf.

go 3 : Q

go 2 : Q vw QR cl 600 nfhzij clhF QX vw


I ikakhf bfhL , 4 br. MuKs tl QX I P
btLkhW tiuf.

rrs

go 4 : P, R tiw nrf.

PQR njitahd Knfhz MF.

w
.e

XY = 6 br., YZ = 6 br. + XYZ = 70 msf cs


Knfhz tiuf. Knfhz rkkhd gffSF
vnus nfhzfis msJ gh. mtJ vd?

(iii) uL nfhzfS mtiw csla xU gfK


bfhLfgoUF nghJ Knfhz mikj. (ASA ak)

vLJfhL 6.5

XY = 6 br. + ZXY = 30 kW + XYZ = 100 msf cs Knfhz


XYZ tiuf. _whtJ nfhz ms 50 csjh vd nrhf.
cj gl

bfhLfgl msf

XY = 6 br.
+ ZXY = 30
+ XYZ = 100
go 1 : XY = 6br. mss nfhLJL tiuf.

30

6 br.

100

225

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 6

go 2 : X vw XY cl
30 nfhzij VgLJ
XP vw xU f tiuf.

go 3 : Y

XY cl 100
nfhzij
clhF
kbwhU f YQ I tiuf.
XP kW YQ ff Z
btLwd.
br.

go 4 : XYZ njitahd Knfhz

.o
rg

MF.
_whtJ nfhz ms 50 MF. (mjhtJ + Z = 50).

PQ = 7 br. + Q = 70 kW + R = 40 vw msf cs
Knfhz PQR tiuf.

F : Knfhz _W nfhzf TLj 180 vw gig


gagLJf.

g 6.3

I. nH bfhLfgl msfis bfhl Knfhzfis tiuf.

rrs

1. bfhLfgl msf PQ = 6 br. , QR = 7 br. , PR = 5 br. cs3 PQR tiuf.


2. 7 br. gf cs rkgf Knfhz tiuf. ghifkhia gagL
Knfhz xbthU nfhzij msf. mitf rkkhditah?

w
.e

3. DE = 4.5br. , EF = 5.5br. kW DF = 4.5 br. mss Knfhz DEF


tiuf. J vtif Knfhz vd ma Kowjh? j bgaiu vGJf.
II. nH bfhLfgl msfis bfhl Knfhzfis tiuf.
4. bfhLfgl msf YZ = 7br. ,ZX = 5 br. kW + Z = 50cs
3 XYZtiu.
bfhLfgl msf PQ = 6br. , PR =9 br. kW + P = 100 cs
3 PQR tiuf.

5.

6. bfhLfgl msf AB = 6 br. , BC = 8 br. kW + B = 90 cs


3 ABC tiuf. AC sij msf.

III. nH bfhLfgl msfis bfhl Knfhzfis tiuf.


7. + X = 50 , + Y = 70 kW XY = 5 br. msf cs 3 XYZ tiuf.
8. + A = 120, + B = 30 kW AB = 7 br. msf cs 3 ABC tiuf
9. bfhLfgl msf + L = 40, + M = 40 kW LM = 6 br. cs
3 LMN tiuf. + L kW + M Ma nfhzfSF vnus gff
sid msJ vGJf. mitf rkkhditah?

226

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj

tufis ifahSj
mKf

.o
rg


tufis ifahSj vgJ a xU gFahF. a
vw brh nll vw y brhUJ tjjhF. a vgJ
ma rhj vf (science of numbers). mj vf F tufis
vfnshL nrJ xlgLwJ. mjhtJ

(i) tF cs khztf kbgf

(ii) xU uhk Fl taJs FHijf vil

(iii) xU tUl xU Fl l bgj kiH ms

a, tufis nrfj, tifgLJj gFgh brj

kW t _y jftfis bgWtjF a gagLwJ.


njitahd jftfis jUw, vrhto mikj vj xU
jft bjhF tu MF.

rrs

bjhFfglhj tuf

w
.e


xU tF cs khztf xU fjnj bgw kbgfis
nrfngh. bjhF MF. Mug iy cs j bjhFig mnj to
tHdh mit bjhFfglhj tuf MF.

bjhFfglhj tu vgJ brKiwgLjglhj kW tifgLjglhj
tu MF.

bjhFfgl tuf


y rkaf bjhFfglhj tuf bjhF vif
bgajhf mnj iy ekF vjj bria btgLjhj jhf
Ufyh. tuf f bgajhf UFnghbjyh eh mtiw
fUJsthW tifgL d gFjh bra ntoUwJ.

tuf, FGf myJ f gLjgoUjh mit bjhFfgl
tuf MF.

tufis nrfj

Mug iy MF
bjhlilajhf UfntL.

nrffgl

tuf

njitF

227

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 7
Kj iy tu

vLJfhlhf, VHh tF Ma U. ndh
vgt khztfis gRWyh miHJbry
lLwh. mt khztf Ugnfg

(i) mtf bry ntoa l


(ii) isahl ntoa isahL
(iii) mtfSF njitahd cz

k i y t h
uhkfUJ
tU khztf
ghJ m w
bfhltf
tu tifia
mf

.o
rg


Matiw g nfwh.

itaidF mt tufis khztflUJ neilahf
nrfjh. jkhf tuf nrfgij Kj iy tu vnwh.

7.1

bjhlahd tufis nrfJ bjhFj


izajs, brjh, ju gif, bjhiyfh _y brY
l jg btg iyga tufis VHh tF Ma U ndh
nrfjh. j bt tufis ulh iy tu vnwh.
kh

aiy bghWjtiu msl ToaJ kh vdgL.

mit Fl viyF v k bfhoUF.

rrs

(i) taJ, (ii) tUkhd, (iii) cau kW (iv) vil vgd khfSfhd
y vLJfhLfshF.

w
.e

fbt

eh g khztf cauij msngh. 140br.. vw cau
gyKiw tUtjF th cL. eh mj cau vjid jlit tUwJ vW
fzLnth. j 140 br.lnu fbt MF.

xU Fl k L L vjid jlitf tUwnjh mj
vif mj k fbt MF.


xU Fl tu fbga kF fa kF cs
ahrij R vnwh.

vLJfhL 7.1


xU tFgiw cs 20
bfhLfgLsd.

khztf cauf (br.) nH

120, 122, 127, 112, 129, 118, 130, 132, 120, 115
124, 128, 120, 134, 126, 110, 132, 121, 127, 118.
F fa k 110 br.. kW fbga k 134 br..

R = fbga k - fa k

= 134 110 = 24

228

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj

kW ilbtf

nkTa vLJfhL 7.1 eh 5 fis vLJbfhnth.


110 - 115, 115, -120, 120 - 125, 125 - 130, 130 - 135 xbthU it
ilbtf vW Twyh. ilbtf rkkhf Uf ntL.


f vif fbgajhfnth myJ fajhfnth Uf
TlhJ. f vif bghJthf IUJ gJF Ufyh.

.o
rg

viyf

tF 110 - 115 110 vgJ viy kW 115 vgJ nk viy
vd miHfgL.

ilbt mfy


xU ilbt nk viyF viyF ilna cs
ahr milbt ms myJ mfy vW miHfgLwJ.
nkTa vLJ fhL 7.1 ilbt ms (mfy) 115 - 110 = 5.
eh ilbtia mfjh vifia Fiwfyh.

uLjkhd ilbtf csd. mit
(i) nk viy nrJbfhsgl tot
(ii) nk viy nrJbfhsglhj tot

rrs

(i) nk viy nrJ bfhsgl tot

w
.e


j ilbt viy nk viy ilbt
nrJbfhsgLwJ. vLJfhlhf Kj ilbt 110 - 114
cauf 110 br.- 114 br.- nrfgLwJ. ulhtJ ilbt
115 - 119 cauf 115 br. kW 119 br. nrfgLwJ. thW kw
ilbtfis vGjyh.

(ii) nk viy nrJ bfhsglhj tot


nkny cs vLJfhL 7.1 Kj ilbt 110 - 115
110 br.l nrJ 115 br.l nrfglhkY UF. ulhtJ
ilbt 115 br. nrJ kW 120 br. I nrfglhkY UF.
Vbd 115 br. uL ilbtfY csJ. J nghw Niy
115 br. vj ilbt viyahf 115 br. mikwnjh mj

ilbt nrJbfhsgLwJ.

nenfhL Ff

nkny cs vLJfhL 7.1 110 - 115 vw ilbt cauf


110 br., 112 br. mikwJ. eh bghGJ
vw nenfhL Fia Ff
ntL.


IJ nenfhL Ffis Ff nto Ujh eh Kj ehF
nenfhL Fia tiuJ IjhtJ nenfhL Fia FWfhf Ff.
Mfnt
vgJ IJ nenfhL Ff bjhF MF.

229

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 7

V kig IJ nenfhL Ff bjhF xiw tiuJ, uL
nenfhL Ffis F bfhLJs go |||| || Ff.

fgoa

nk viy nrJbfhsgl tot

.o
rg


_W
ufis
bfhl
mltiz
_y
tuf
jugLsd. mltiz Kj u v,
ulh u
nenfhL Ff kW _wh u fbt vw _W
jiyfis
bfhl
mltizia
fgoa
vnwh.
(mltiz 7.3 I ghf)

khf k ilbt Ujh mj fbtfis
mjj ilbtF vnu Fjh ekF fgut ilF. midJ
fbtfis To, TLjiy bkhjF neuhf fbtuYF Hhf
Ff ntL. TLjyhdJ bfhLfgl tuf bkhj vifF
rkkhf UF. nkny Ta Kiw mikF mltizia tufis
mltizgLJj vnwh.
bghGJ vLJfhL 7.1 cs tufis mltizgLjyh.
nenfhL
FpLf

fbt

110 - 114

||

rrs

ilbtf

|||

120 - 124

|||| |

125 - 129

||||

130 - 134

||||

bkhj

20

w
.e

115 - 119

mltiz 7.1

nk viy nrJbfhsglhj tot


nenfhL Ff

fbt

110 - 115

||

115 - 120

|||

120 - 125

|||| |

125 - 130

||||

130 - 135

||||

bkhj

20

ilbtf

mltiz 7.2
230

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj

bjhFfglhj tufSF fgoa


vLJfhL 7.2

nH bfhLfgl tufSF f goaiy jahf


5, 1, 3, 4, 2, 1, 3, 5, 4, 2

1, 5, 1, 3, 2, 1, 5, 3, 3, 2.
:

.o
rg


nkny cs tufUJ, eh 1, 2, 3, 4 kW 5 vw vf L
L tUtij fhzyh. Mjyh 1, 2, 3, 4 kW 5 vw vfis v vw
u xw xwhf vGj.


bghGJ vfis xw xwhfgoJ, mj vQF neuhf,
nenfhL Ff vw u xU nenfhL Fia Lf. nj Kiw
fil v tU tiu Ff. 1, 2, 3, 4 kW 5 vw vfSF vuhf cs
nenfhL Ffis To, TLjiy fbt u Ff. midJ
fbtfis To, TLjiy bkhjF vuhf vGj.
fbt
5
4
5
2
4
20

nenfhLFf
||||
||||
||||
||
||||
bkhj

rrs

v
1
2
3
4
5

w
.e

mltiz 7.3

bfhLJs tufSF fgut mikF bghGJ, eh ftd
bfhs ntoait
(i) njitahd fis njbjLf. mit f ajhfnth
mJ f bgajhfnth UfTlhJ.
(ii) njitahd ilbtfis (myJ ilbt
mfy) njbjLf
(iii) f ilbt k mfJ bfhnl
mtilna ilbt yhkY mikf ntL.

bjhFfgl tufSF fgoa


vLJfhL 7.3


xU fjnj VHh tF 30 khztf vLj kbgf nH
bfhLfgLsd. mj tufSF fgoaiy jahf.

25, 67, 78, 43, 21, 17, 49, 54, 76, 92, 20, 45, 86, 37, 35
60, 71, 49, 75, 49, 32, 67, 15, 82, 95, 76, 41, 36, 71, 62

Fiwj kbg 15.


231

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 7
mf kbg 95.

R = f bga k f a k

= 95 15
= 80
9 fis mj ilbt 10 UFkhW njbjLf 10 - 20,
20 - 30,g ,90 - 100- F fgoa nH bfhLfgLsJ.

fbt
2
3
4
5
2
4
6
2
2
30

.o
rg

nenfhLFf
||
|||
||||
||||
||
||||
|||| |
||
||
bkhj

ilbtf
10 - 20
20 - 30
30 - 40
40 - 50
50 - 60
60 - 70
70 - 80
80 - 90
90 - 100

rrs

mltiz 7.4

7.2 bjhlahd bjhFfgl fbt goa

(ii) mj ahrij 2 M tFf mj ilia x vdbfhf.


(iii) vyh ilbt cs viyUJ x Iff.
(iv) vyh ilbtY cs nk viy x I Tl.

w
.e


bjhlahd bjhFfgl fbt goaYF viyfis
fLoj
tf

(i) Kj nk viyF ulhtJ viyF
cs ahrij fLof.

bghGJ ilF xUa viy cikahd viyahF.

vLJfhL 7.4


xU Fl bjhiyfh ffis ghF kf taJ nH
bfhLfgLsJ. mjF fgoaiy jahf.

ilbt
taJ
egf
vif

10 -19

20 -29

30 - 39

40 - 49

50 - 59

60 - 69

45

60

87

52

25

12

232

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj

:

j mltiz ilbtf ilna ilbtf csd.
Mfnt eh fis kh (exclusive method- ) vGbfhnth.

Kj nk viyF ulh viyF cs
ahr
=
20 19 = 1
ahrij 2 M tFf.

x = 1 = 0.5
2

bghGJ 0.5I viyUJ fJ kW 0.5I nk viy
nrf. bghGJ ekF bjhlahd bjhFfgl fbt goaiy
cikahd viyUJ bgwyh.

.o
rg

ilbtf (taJ)

fbt
(egf vif)

9.5 - 19.5

45
60

19.5 - 29.5

87

29.5 - 39.5

52

39.5 - 49.5

25

rrs

49.5 - 59.5

12

59.5 - 69.5

w
.e

mltiz 7.5

g 7.1

1. rahd ilia njbjLf



i) bfhLJs tuf fbga kF fa kF
cs ahr
(A) fbt

(B) viy (C ) ilbt

(D) R

ii) khztf nj tha kbgf 65, 97, 78, 49, 23, 48, 59, 98 v
tuf R
(A) 90

(B) 74

(C) 73

(D) 75

(C) 20

(D) 21

iii) Kj 20 a vf R

(A) 18

(B) 19

iv) ilbt 20 - 30 viy

(A) 30

(M) 20

(C) 25

(D) 10

v) ilbt 50 - 60 nk viy

(A) 50

(B) 60

(C) 10

(D) 55

233

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 7
2. nH bfhLfgl tufSF fgoaiy jahf.

10, 15, 13, 12, 14, 11, 11, 12, 13, 15

11, 13, 12, 15, 13, 12, 14, 14, 15, 11

3. xU ef kUJtkid 26 nehahf Ujd. mtfSF


bfhLfgl khiuf nH bfhLfgLsd. mj tufSF
fgoaiy jahf.

2, 4, 3, 1, 2, 2, 2, 4, 3, 5, 2, 1, 1, 2

4, 5, 1, 2, 5, 4, 3, 3, 2, 1, 5, 4.

4. 25 thuf bjhlfgl xU t nr jf fzF


tu nH bfhLfgLsJ. j tufSF f goaiy
jahf.

.o
rg

15, 25, 22, 20, 18, 15, 23, 17, 19, 12, 21, 26, 30

19, 17, 14, 20, 21, 24, 21, 16, 22, 20, 17, 14

5. 20 egf vil (nyh uh) nH bfhLfgLsJ.


42, 45, 51, 55, 49, 62, 41, 52, 48, 64

52, 42, 49, 50, 47, 53, 59, 60, 46, 54

rrs

f goaiy bfhLJs ilbtfis itJ mikf


40 - 45, 45 - 50, 50 - 55, 55 - 60 kW 60 - 65.
6. 30
khztf
fjnj
bfhLfgLsJ.

tha

kbgf

45, 35, 60, 41, 8, 28, 31, 39, 55, 72, 22, 75, 57, 33, 51

76, 30, 49, 19, 13, 40, 88, 95, 62, 17, 67, 50, 66, 73, 70

w
.e

nH

fgoaiy jahf.

7. bfhLJs tufSF bjhlahd bjhFfgl fbt


goaiy jahf.
24 - 26

27 - 29

30 - 32

33 - 35

36 - 38

10

14

ilbt
21 - 23
(vil nyh uh)
fbt
2
(khztf
vif)

8. tU tuf xU njh cs kuf cauij Fwd.


bjhlahd bjhFfgl fbt goaiy jahf.
ilbt
(cau l)
fbt
(kuf
vif)

2 -4

5-7

8 - 10

11 - 13

14 - 16

29

41

36

27

12

234

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj

7.3 bjhFfglhj tufSF ruhr, iliyas, KfL


TLruhr

rrs

62 + 84 + 92 + 98 + 74 = 410.

.o
rg


eh ruhr vw thijia mwhl thif cgnahfgLJnwh.

dK ruhrahf 5 kneu j gofhf bryLwh.

nk khj brid ruhrahf 40 o bra btg UwJ.

nkTa thaf ekF vd brhwd?

dK ruhrahf 5 kneu gowh. y ehf Fiwj
neuK kw ehf mf neuK gowh.

brid ruhrahf 40 o bra btg vgJ nk khj
brid btgiy y rkaf 40 o bra[&F Fiwthfnth kw
rkaf 40 o bra[&F mfkhfnth UjJ vgij FwJ.

ruhr vgJ bfhLJs tuf mf kF Fiwj kF
ilgl kghF.

nuh vgt gntW ghlf fl kbgfis vLJsh.
62, 84, 92, 98, 74.

mtDila ruhr kbgiz fL of

eh Kj gntW ghlf kbgfis Tl.
wF mij bkhj ghlf vifah tFf. (mjhtJ 5M)
nuh bgw ruhr kbg = 410 = 82.
5

j k mtDila go mt vLj bt bghJ iyia
bjJ bfhs cjwJ.

mjhtJ ruhr myJ TLruhr vgJ nH tiuaWfgLsJ.
kf TLbjhif

ruhr = kf vif

w
.e

vLJfhL 7.5


fha 3 ehf Kiwna 4 kneu 5 kneu kW 3 kneu
gowh. mt ruhrahf vjid kneu dK gowh.

goj neu TLj


goj ehf vif

= 4 + 5 + 3 k
3
12
=
3
= 4 kneu (xU ehisF).
go ruhrneu =


UJ fha ruhrahf xU ehisF 4 kneu goUwh
vW brhyyh.
235

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 7
vLJfhL 7.6

MW FLgf khjtUkhd Kiwna ` 3500, ` 2700, ` 3000, ` 2800,


` 3900, ` 2100 tUkhd ruhria fhf.

:
MW FLgf bkhj tUkhd
FLgf vif
= ` 3500 + 2700 + 3000 + 2800 + 3900 + 2100
6
18000
= `
6

= ` 3,000.
vLJfhL 7.7

.o
rg

khjtUkhd ruhr =

5 ngdhf ruhriy ` 75. 5 ngdhf bkhjiy vd?


:

5 ngdhf bkhjiy
ngdhf vif
5 ngdhf bkhjiy = ruhr # ngdhf vif
ruhr =

rrs

= ` 75 # 5
= ` 375

iliy

w
.e

11 khztfis bfhl FG cauf nH bfhLfgLsd.


106, 110, 123, 125, 115, 120, 112, 115, 110, 120, 115.

clg Ma U bfsj khztfis U FGfshf f Uwh.


U FGfY khztf vif rkkhf Uf ntL. mthW
F nghJ xU FG cs khztf cauf xU Fl cauij l
mfkhf (mf) mLj FG cs khztf cauf mFl
cauij l Fiwthf Uf ntL.


bghGJ U bfsj, khztfis mtf cauf thahf (Fiwj
cauUJ m cau tiu) fitwh.

106, 110, 110, 112, 115, 115,115, 120, 120, 123, 125

bfhLJs tuf iliy k 115. Vbd j k (cau)


5 khztfis bfhl U (rk) FGfshf wJ. j kig iliy
ms vdTwyh. U bfsj eL cs khztid isahLF eLiyahf
itf khwh.

236

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj


tufis VWtir myJ wFtir tirgLJbghGJ
ilF ika k iliy MF.
bfhLJs tuf iliyia fhf.

40, 50, 30, 60, 80, 70

bfhLJs tuf VWtir : 30, 40, 50, 60, 70, 80.

rrs

vLJfhL 7.8

.o
rg

bfhLfgl vif 6 vgJ uilgil v Mfnt _whtJ


kW ehfhtJ cW iliy cWghF. j uL cWf ruhr
iliy MF.
(mjhtJ) iliy = 50 + 60 = 110 = 55.
2
2

(i) bfhLfgl tuf vif
xiwgilahf Ujh eL cs
cDila gF,
tu iliy MF.
oF ilna cs

(ii) bfhLfgl tuf vif uij
fzL
uilgilahf Ujh uL eL
iliyia fhf.
tuf TLruhrna iliy
MF.

fl tuSF iliyia fhf.

tufis VWtir vGJf.

w
.e

3, 4, 5, 3, 6, 7, 2.

2, 3, 3, 4, 5, 6, 7

bfhLfgl tuf vif 7.


iliy ms MF.

J xiwgil Mfnt 4 vgJ

vLJfhL 7.9

12, 14, 25, 23, 18, 17, 24, 20 vw tuf iliyia fhf.
:

bfhLj tufis VWtir vGJf.

12, 14, 17, 18, 20, 23, 24, 25.

bfhLfgl tuf vif 8.


J uilgil v MF.

Mfnt iliy vgJ U eL tuf


18 kW 20 TLruhr MF.

iliy = 18 + 20 = 38 = 19
2
2

beLrhiy cs kr
nfhL il iyahF.

237

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 7
vLJfhL 7.10
Kj 5 gfhvf iliyia fhf.

Kj 5 gfhvf 2, 3, 5, 7, 11
bfhLfgl tuf bkhj vif 5. J xiwgil v
MF. vdnt _whtJ v iliy MF.

mjhtJ 5 vgJ iliy MF.

fl vLJfhil ftf

.o
rg

KfL

Maj Milaf cikahs U. uhft vgt. j fil 40
br.. mss rilfns mf ms gidahtjhf TWwh.


F fil cikahs ftd btntW msf cs
gidahF rilf vif mikJsJ. mt TWgo
40 br.. mss rilfns mf ms gidahwJ. gntW msf
mf ms gidahF rilf msthd 40 br.. ms vgJ gy
msf KfL vdgL.

rrs


bfhLfgLs tuf mf vif fhzgL tu
mt KfL vdgL.

mf tuf KfL


tuf ms mfkhF nghJ mtiw vGJtJ vQtJ
vajy jifa jUzf eh tufis mltizgLj ntL.

w
.e

vLJfhL 7.11

xU fh gJ ngho Kj fl nghof bt f
tUkhW.

1, 3, 2, 5, 1, 4, 6, 2, 5, 2, 2, 2, 4, 1, 2, 3, 2, 3, 2,
1, 1, 2, 3, 2, 6, 4, 3, 2, 1, 1, 4, 2, 1, 5, 3, 4, 2, 1, 2. tF KfL fhf.
:

bt f
vif
1
2
3
4
5
6

nenfhL
Ff
|||| ||||
|||| |||| ||||
|||| ||
||||
|||
||
bkhj

Mlf
vif
9
14
7
5
3
2
40

mltiz 7.6
238

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj


bghGJ eh iuthf 2 vgJ KfL vdyh. Vbd 2 vgJ mf
vif tJsJ. mf Mlf bt f bgwgLsd.

vLJfhL 7.12

nH bfhLfgl tuF Kfil fhf.

3, 3, 4, 5, 3, 6, 7

:
3 vgJ mf Kiw tJsJ. vdnt tu KfL 3 MF.

vLJfhL 7.13

tU tufSF KfL fhf.

2, 2, 2, 3, 3, 4, 5,5, 5, 6,6, 8

.o
rg

kW 5 jyh _W Kiw
tJsd. Mfnt tufSF 2 kW 5
Ma uLnk KfLfshF

vLJfhL 7.14

tU tufSF KfL fhf.

rrs

cfSila
l
thfdf
Kfil fhf.

90, 40, 68, 94, 50, 60.

w
.e


F vj vQ mf vif
tuiy. Mfnt j tuF KfL ilahJ.

vLJfhL 7.15
20 FLgf cs FHijf vif
1, 2, 2, 1, 2, 1, 3, 1, 1, 3

1, 3, 1, 1, 1, 2, 1, 1, 2, 1. KfL fhf.

FHijf
vif
1
2
3

neFpL
nfhL
|||| |||| ||
||||
|||
bkhj

f
Kfil fhf.

FLgf
vif
12
5
3
20

mltiz 7.7

12 FLgf 1 FHijna csJ. Mfnt KfL 1.

239

www.errsm.org

www.errsm.org
maha 7
g 7.2

1. rahd ilia njbjLf

i) 1, 3, 5, 7 kW 9 TLruhr

(B) 7

(C) 3

ii) 5 khztf ruhr kbg 40 v mtf bkhj kbg


(A) 20

(B) 200

(C) 8

iii) 30,50, 40, 10, 20 iliy

(A) 40
(B) 20 () 30 (<) 10
iv) 2, 4, 6, 8, 10, 12 iliy

(A) 6
(B) 8
v) 3, 4, 7, 4, 3, 2, 4 KfL
(A) 3

(B) 4

(C) 7

(D) 14

(C) 7

(D) 2

2. gJ khztf fj kbgf

(D) 4

(D) 9

.o
rg

(A) 5

56, 48, 58, 60, 54, 76, 84, 92, 82, 98. v,

rrs

R kW TLruhria fhf.
3. 5 egf vil

72 ., 48 ., 51 ., 69 ., 67 . v mtf ruhr vilia


fhf.
4. uL ghuf 30 l kW 50 l gh jjahf csJ.
uL ghufY ghiy rkkhf glh uL ghuf
bfhss vd?

5. xU Fl thu efu mfgr btgiy 34.8C, 38.5C,


33.4C, 34.7C, 35.8C, 32.8C, 34.3C Mf UjJ. mj thu ruhr
btgiyia fhf.

w
.e

6. xU bf FG 10 khztf ruhr vil 65.5 .. mj


gJ khztf bkhj vil vd?

7. tU tuf iliyia fhf.



6, 14, 5, 13, 11, 7, 8

8. 7 rhny fof vil(uh) tUkhW

131, 132, 125, 127, 130, 129, 133 t iliyasit fhf.


9. xU kilahs 5 isahLf 60, 100, 78, 54, 49 vW vLj


XlfSfhd iliyasit fhf.

10. Kj VG a vf iliyasit fhf.


240

www.errsm.org

www.errsm.org

tufis ifahSj

11. VG khztf d bryfhf tha gz nH bfhLfgLsJ.


` 42, ` 22, ` 40, ` 28, ` 23, ` 26, ` 43.t iliyasit fhf.

.o
rg

12. tU tuF KfL fhf: 3, 4, 3, 5, 3, 6, 3, 8, 4.


13. xU gizUJ nrffgl 12 Kilf tU vilfis
bfhLsd.

32 ,40 , 27 , 32 , 38 , 45 ,

40 , 32 , 39 , 40 , 30 , 31 ,
tu Kfil fhf.
14. tU tuF KfL fhf: 4, 6, 8, 10, 12, 14
15. tU tuF KfL fhf.

12, 14, 12, 16, 15, 13, 14, 18, 19, 12, 14, 15, 16, 15, 16, 16,

15, 17, 13, 16, 16, 15, 13, 15, 17, 15, 14, 15, 13, 15, 14.

id bfhf!

njitahd jftfis jUw, vrh to mikj vj xU


jft bjhF tu MF.

rrs

1.

2. brglhj tu vgJ brKiw gLjglhj kW


tifgLjglhj tu MF.

w
.e

3. tufis FGf myJ tFf gLjgoUjh mit


bjhFfgl tuf MF.
4. xU Fl k L L vjid jlitf tUwnjh
mj vif mj k fbt MF.
5. R = fbga k - fa k

6. xU ilbt nk viyF viyF ilna


cs ahr milbt ms myJ mfy
vwiHfgLwJ.

7. ruhr vgJ bfhLJs tuf mf kF Fiwj


kF ilgl kghF.
8. ruhr =

kf TLbjhif

kf vif

9. tufis VWtir myJ wF tir tirgLJ bghGJ


ilF ika kig iliy vnwh.
10. bfhLfgLs tuf mf vif fhzgL
tu mt KfL vdgL.
241

www.errsm.org

www.errsm.org
ilf

ilf
maha 1
g 1.1

g 1.2

g 1.3

A
10
2
20

iii)
iii)
ix)
iii)

C
4
2
400

iv) A
iv) 1
x) 6

ii)
ii)
viii)
ii)

rrs

1. i) C
2. i) 5
vii) 1
3. i) 20
4. 5

B
0
316 v) 0
vi)
24 xi) 1890 xii)
10800
800 v) 1
vi)
7. `1500

1320
1890

.o
rg

1. i) D
ii) B
iii) C
iv)
2. i) 0
ii) 5
iii) 5
iv)
3. i) 6
ii) 25
iii) 651
iv)
vii) 25
viii) 25
ix) 42
x)
xiii) 1440 xiv) 256
xv) 6000 xvi)
4. i) 135
ii) 16
iii) 182
iv)
5. ` 645
6. 75 kbg

0
8. `240

v) 6

vi) 9

v) 14
3

vi) 20

v) 288

vi) 16

ii) 9
7

iii) 2

iv) 3

viii) 10

ix) 8

x) 24

ii) 63

iii) 16

iv) 25

vii) 9

viii) 70

ix) 25

x) 50

iii) 9 3
5

iv) 64 2
7

v) 52 1
2

vi) 85 1
2

iv) 7
18
iv) 9
16
iv) 20 1
8

v) 1

vi) 2
63
vi) 48
35

w
.e

1. i) 24
5
77
vii)

4
2. i) 14

ii) 19 4
5

3. i) 26 1
4
4. 4 l.

g 1.4
1. i) 1

2. i) 22
27
3. i) 2 4
15
4. 55 .

iii)
ii) 7
12
ii) 1
iii)
5
ii) 4 29 iii)
40
5. 12 1 k
4

7
12
1
4
7 1
2

v) 9
2
v) 59 13
16

242

www.errsm.org

www.errsm.org
ilf
g 1.5
ii) 9
4
5
vii) 13
viii)
7
2. i) 1
ii) 1
15
54
8
35
3. i)
ii)

5
36
4. 21 Uilf

iii) 7
10

ii) C

iiii) B

iii) - 3
5

iv) - 5
3

rrs

5. i, iv, v

ii) 7 , 6 , 5 , 4
6 6 6 6

iii) 48 , 47 , 46 , 45
28 28 28 28
ii) - 3
8

g 1.7

vi) 9

iv) D

2. i) - 20 , - 19 , - 18 , - 17
15
15
15
15

3. i) - 3
4

v) 2
33

iii) 1
iv) 1
6
12
7
iii) 4
iv) 1 11
12
16
5. 40 ./k

g 1.6
1. i) A

iv) 4
9

.o
rg

1. i) 7
5

v) - 1
2

ii) C

iii) D

iv) D

2. i) 18
5

ii) 24
13

iii) 2

iv) - 12
13

viii) 3

ix) 24
7

x) - 13
30

ii) 4

iii) - 9
44

iv) - 5
16

viii) - 41
60

ix) - 1
27

x) 1
12

ii) 1
4

iii) 19
12

iv) 3
2

v) - 43
28

ii) 3 1
2

iii) 1 7
11

iv) 5 3
4

v) 1 17 vi) 4 7
40
132

w
.e

1. i) C

vii) - 43
21
3. i) 1

vii) - 69
26

4. i) 2
35

5. i) 4 7
11

v) 13
3

vi) 19
42

v) 23
20

vi) 1

vii) 6 41 viii) 3 7
42
210
6. 7
4

7. 4
5

8. 13 17 ..
20

9. 18 3 .. 10. 3 9 ..
4
10
243

www.errsm.org

www.errsm.org
ilf
g 1.8
1. i) C

ii) B

iii) A

iv) A

2. i) - 72
25

ii) - 35
169

iii) - 7
24

iv) - 12
11

3. i) - 15
4

ii) 5

iii) 26 98 iv) 66 44
125
375

4. i) 16
81

ii) - 3
2

iii) - 8
7

iv) 9 3
43

5. 9
7

6. 3
2

vi) 2
9
v) 45
28

.o
rg

v) 20

g 1.9
ii) C

iii) A

iv) C

2. i) 2.1

ii) 40.5

iii) 17.1

iv) 82.8

v) 0.45

vi) 1060.15

ix) 10.34

x) 1.041 xi) 4.48

xii) 0.00125

vii) 2.58

viii) 1.05

xiii) 2.108

xiv) 0.0312

3. i) 14

ii) 46.8

iii) 4567

iv) 2960.8 v) 3230

rrs

vi) 478

1. i) C

vi) 17140

4. 51.5 br. 2 5. 756 ..


g 1.10

ii) B

iii) C

iv) B

2. i) 0.3

ii) 0.09

iii) 1.16

iv) 10.8

v) 196.3

3. i) 0.68

ii) 4.35

iii) 0.09

iv) 4.43

v) 37.348 vi) 0.079

4. i) 0.056

ii) 0.007

iii) 0.0069 iv) 7.436

w
.e

1. i) A

v) 0.437

ii) 0.0733

iii) 0.04873

iv) 0.1789

v) 0.0009

vi) 0.00009

5. i) 0.0089

iv) 8.19

v) 2

vi) 0.7873

6. i) 2

ii) 160

7. 23 .

8. 10.5 . 9. ` 9

10. 42.2 ./k

1. i) A

ii) A

iii) C

iv) C

2. i) 256

ii) 27

iii) 1331

iv) 1728

v) 28561 vi) 0

3. i) 76

ii) 15

iii) 106

iv) b5

v) 22a4

vi) (1003)3

4. i) 23 33

ii) 35

iii) 54

iv) 210

v) 55

vi) 105

5. i) 45

ii) 25

iii) 32

iv) 56

v) 27

vi) 47

iii) 12.5

vi) 3.04

vi) 35
11. 14.4

g 1.11

244

www.errsm.org

www.errsm.org
ilf
6. i) 52 22

ii) 27 31 iii) 21 31 1331

v) 22 3 79

vi) 27 51

7. i) 200000

iii) 2025

ii) 0

iv) 2 1 3 1 1131

iv) 1296

v) 9000000000

vi) 0

8. i) 125

ii) 1

iii) 72

iv) 2000 v) 10584 vi) 131072

1. i) B

ii) A

iii) C

iv) C

2. i) 312

ii) a12

iii) 75 + x

iv) 107

v) 59

3. i) 54

ii) a4

iii) 1010

iv) 42

v) 30 = 1

4. i) 312

ii) 220

iii) 220

iv) 1

v) 520

.o
rg

g 1.12

g 2.1
1. (i) A

(ii) D

(iii) D

(iv) B

(v) C

rrs

2. kh: 5, 9.5; kh: a, xy, p.


3. (i) x + 6

maha - 2

(ii) m 7 (iii) 3q + 11 (iv) 3x + 10

4. 3, 4, 9

(v) 5y 8

5. (i) y2 x, bfG = y2. (ii) x, bfG = 1.

w
.e

(iii) 3x, bfG = 3. (iv) 5xy2, bfG = 5y2.


6. (i) my2, bfG = m. (ii) 6y2, bfG = 6.
(iii) 9xy2, bfG = 9x.
g 2.2

(ii) D

2. (i) 4x, 7x

(ii) 7b, 3b (iii) 3x2y, 8yx2

1. (i) B

(iii) D

(iv) D

(v) A
(iv) a2b, 7a2b

(v) 5pq, 25pq ; 3q, 70q ; p2q2, 14 p2 q2


(ii) 2

(iii) 3

4. (i) 10

(ii) 10

(iii) 11

5. (i) 21

(ii) 34

(iii) 82

(ii) B

(iii) A

3. (i) 2

(iv) 4

(v) 2

(iv) D

(v) A

g 2.3
1. (i) C

2. (i) 13a + 2b (ii) 5l 4l2 (iii) 16z2 16z

245

www.errsm.org

www.errsm.org
ilf
(iv) p q

(v) 7mn 6m2 3n2

(vi) x2 3xy + 7y2

3. (i) 2ab

(ii) 2s + t (iii) 3a 2b + 2p + 3q

(iv) 5a 5b + 4 (v) 2x + 2y 2
(vi) 7c + 4 (vii) 3m2n + 5mn 4n2 + 4
(iii) 11x2y2

(iv) 2xy + 16

(v) 5n 2mn + 3m

(vi) 5p 15p2

(vii) 8m2 6m 12

(viii) s2 6s 4

(ix) 9n2 10mn 9m2

5. (i) x2 + 5xy 3y2

(ii) 9p 2q 6

6. 6a 6

7. 16x + 12

8. 12a 2
(ii) p2 + 8p + 12

9. 7x 8 l

g 2.4

10. (i) 8p2 9p 11

11. 2m2 + 5m + 10

(iii) 4x 3y + 9

.o
rg

(ii) 7a2b

4. (i) 8a

1. (i) B

(ii) A

(iii) D

(iv) C

2. (i) x + 2y

(ii) y z

(iii) xy + 4

(v) A

(v) 10 + x + y

(viii) ab (a + b)

(vi) pq 5

(vii) 12 mn

(ix) 3cd + 6

w
.e

g 2.5

rrs

(iv) 3x 4y (v 3x > 4y) myJ 4y 3x (v 4y > 3x)


(x)

1. (i) B

(ii) A

(iii) C

2. (i) x = 12

(ii) a = 7

(iii) y = 6 (iv) b = 2 (v) x = 5

(vi) x = 7

(vii) x = 5

3. (i) x = 50

(ii) l = 14

(vi) t = 4 (vii) x = 6

4. (i) x = 14

(iv) C

4xy
3
(v) D

(viii) n = 4 (ix) m = 11 (x) y = 27


(iii) x = 4

(iv) a = 3

(v) x = 9

(viii) m = 3 (ix) x = - 1 (x) x = 6


2

(ii) a = 30

(iii) n = 24 (iv) p = 56 (v) x = 10

(ii) x = 15

(iii) z = 5

(vi) m = 12
5. (i) x = 3
(vi) x = 5

(vii) y = 67

(xi) x = 11 (xii) m = 1
6. 15

7. 13

11. 37

12. 60

(viii) x = 6

(iv) a = 9 (v) x = 3
(ix) y = 3

(x) m = 6

(xiii) x = 3 (xiv) x = 3 (xv) t = 1


8. 108

9. 12

10. 8

13. 35

246

www.errsm.org

www.errsm.org
ilf
maha - 3
g 3.1
(ii) ` 75

(iii) 325 . (iv) 8 (v) 15

2. 100 .

3. 120 Maf

4. 80 .

5. 216 r..

6. 26 .

7. 7.5 k

8. 15 ehf

9. 156 uf

.o
rg

1. (i) ` 360

10. 105 gff 11. 40 ehf


g 3.2
1. (i) 20%

(ii) 93%

(iii) 11%

(iv) 1%

(v) 100%

3. (i) 25
100

(ii) 25
200

2. (i) 43 : 100 (ii) 75 : 100 (iii) 5 : 100 (iv) 35:200 (v) 100 : 300
(iii) 33
100

100

rrs

g 3.3

(iv) 70

(v) 82

100

1. (i) 625%

(ii) 0.03% (iii) 25% (iv) 33 1

2. (i) 100%

(ii) 18%

(iii) 5.25% (iv) 66.67% (v) 45.45%

3. (i) 36%

(ii) 3%

(iii) 7.1% (iv) 305% (v) 75%

(v) 50

w
.e

4. 20%

5. 13.89%

6. khzf 46%; khztf 54

7. mt ma mf kbg bgwh.

8. nr 10%; bry 90%


g 3.4

1. (i) 3

(ii) 1

(iii) 0.25

(iv) ` 30

200
(ii) 3
4

3. (i) 0.07

(ii) 0.64

(iii) 3.75

4. (i) 18

(ii) ` 24

(iii) 36 (iv) 108

10
2. (i) 9
100

(iii)

1 (iv) 1
400
40

5. ` 6250

6. 9 nghof

8. ` 38250

9. 3975 gofhjtf

(v) ` 7.50
(v) 2
3

(iv) 0.0003 (v) 0.005


(v) 3.75 .

7. 12,800Mf; 11,200 FHijf

247

www.errsm.org

www.errsm.org
ilf
g 3.5
1. (i) 50

(ii) 15

(iv) mlf iy (v)

(iii) yhg ` 35
10

2. yhg = ` 24, el = ` 21;


yhg = ` 35.45, el = ` 3362, el = ` 7.50
(ii) ` 620

(iv) ` 336.75

(v) ` 943.50

4. 10%

5. 12%

6. 60% 7. 15%

g 3.6
1. (i) ` 200
tUl

(ii) ` 500
(v) ` 15,000

5. ` 2,630

3. ` 450; ` 1,650

6. ` 216; ` 12,216

4
5

4. ` 2,250

7. 5%

8. ` 1,000

11. 8 tUlf

rrs

9. 2 tUlf 10. 10%


12. ` 5,400

(iii) tUl (iv)

2. ` 2,500; ` 7,500

(iii) ` 1027.50

.o
rg

3. (i) ` 530

13. ` 5,000; 10%

maha - 4

w
.e

g 4.1

1. (i) 175 br. 2 (ii) 365 br. 2 (iii) 750 br. 2 (iv) 106 br. 2
2. 40 XLf

3. Knfhz tot y

4. kF yhg 100 r.
5. rJu gugs.

g 4.2

1. (i) 9 br. 2 (ii) 26 br. 2 (iii) 150 br. 2


2. (i) 24 br. 2 (ii) 3 2

(iv) 30 br. 2

(iii) 10.5 2

3. (i) 10

(ii) 20 br. (iii) 16.5

4. (i) 18

(ii) 5

(iii) 8 br.

5. bkhj bry ` 1,820

248

www.errsm.org

www.errsm.org
ilf
g 4.3
1. 117 br. 2
2. (i) 67.5 br. 2 (ii) 73 br. 2 (iii) 50.4 br. 2
3. 150 br. 2 4. 12 br.

5. 18750 2

g 4.4
(ii) C

(iii) D

.o
rg

1. (i) C

2. (i) 45 br. 2 (ii) 48 br. 2

(iii) 12 br. 2

3. (i) 252 br. 2 (ii) 180 br. 2

(iii) 241.5 br. 2

4. 112 br. 2

5. 24300 m2

6. 12 br.

(ii) D

(iii) B

2. (i) 90 br. 2 (ii) 118.3 br. 2

(iv) 120 br. 2

4. 80 br. 5. ` 8400

g 4.6

(ii) A

(iii) D

(iv) D

w
.e

1. (i) B

(iii) 536.5 br. 2

rrs

3. 96 br. 2

g 4.5
1. (i) C

(iv) 58.1 br. 2

2. (i) 50 br. 2 (ii) 66 br. 2 (iii) 80.5 br. 2


3. 12 br.

4. 875 2

5. 19.2 br.

g 4.7
1. (i) B

(ii) C

(iii) A

(iv) B

(v) D

2. (i) d = 70 br. , c = 220 br.


(ii) r = 28 br. , c = 176 br.

(iii) r = 4.9 br. , d = 9.8 br.


3. (i) 110 br. (ii) 264 br. (iii) 374 br. (iv) 462 br.
4. (i) 79.2 br. (ii) 396 br. (iii) 8.8 (iv) 26.4
5. (i) 17.5 br. (ii) 21 br. (iii) 0.7 (iv) 1.75
6. 660

7. ` 1232

8. 1.05 9. 37

249

www.errsm.org

www.errsm.org
ilf
g 4.8
1. (i) 38.5 br. 2

(ii) 86.625 br. 2

(iii) 18.865 2

(iv) 31. 185 2

2. (i) 4.525 br. 2

(ii) 616 br. 2

(iii) 55.44 2

(iv) 98.56 2

4. 154 2

5. tl

6. 38.5 2

7. 1936 br. 2 8. r = 35, ` 2200

.o
rg

3. ` 1848

g 4.9
1. 636 2

2. ` 1152

3. ` 1590

4. 375 br. 2

5. 40 2, 30 2

6. 3256 br. 2

1. 6594 2

2. 536.94 2

3. ` 24,062.50

4. 35.325 2

5. ` 4494

rrs

maha - 5
g 5.1
1. (i) B

g 4.10

(ii) C

(iii) A

(iv) B

(v) A

w
.e

2. (i) rkgf Knfhz - 3 rk nfhLf; (ii) rhrJu - 4 rk nfhLf


5. (i) Urkgf Knfhz (ii) rkgf Knfhz (iii)mrkgf Knfhz
g 5.2

(ii) B

(iii) D

2. (i) 90

(ii) 90

(iii) 180

3. (i) 90, 4

(ii) 72, 5 (iii) 180, 2

(iv) 360, 1

(ii) B

(v) D

1. (i) C

(iv) B

(v) D
(iv) 180

4. 45, 8

g 5.3
1. (i) A

(iii) C

(iv) D

2. (i) + DOC, + COB; + COB, + BOA


(ii) + QOX, + XOP; + POY, + YOQ; + YOQ, + QOX; + XOP, + POY

250

www.errsm.org

www.errsm.org
ilf
3. + POR, + QOS; + SOP, + ROQ
4. (i) 150

(ii) 100

(iii) 110

(iv) 120

(v) 135

6. (i) 80

(ii) 110

(iii) 20

(iv) 80

(v) 36

(vi) 45

.o
rg

5. + BOC = 145; + AOD = 145; + COA = 35.

7. y = 120; x = 60

g 5.4
1. (i) C

(ii) C

(iii) B

(iv) C

(v) D

(ii) xW l cnfhzf

rrs

2. (i) xj nfhzf

8. x = 25

(iii) FWF bto xnu gf mikj xU nrho cnfhzf TLj.


3. (i) + PMB (ii) + PMB (iii) + DNM (iv) + DNQ

w
.e

4. (i) + 1, + 5; + 4, + 8; + 2, + 6; + 3, + 7

(ii) + 4, + 6; + 3, + 5

(iii) + 3, + 6; + 4, + 5

(iv) + 1, + 3; + 2, + 4; + 5, + 7; + 6, + 8

5. (i) 30

(iii) 95

(ii) 50

(iv) 130

6. + 1 = 70, + 2 = 110, + 3 = 70, + 4 = 110

+ 5 = 70, + 6 = 110, + 7 = 70, + 8 = 110

7. (i) l vgJ m F iz my. (FWF bto xnu gf mikj


cnfhzf TLj 180 iy).
(ii) l vgJ m F iz my. (x = 75 FWF bto xnu gf
mikj cnfhzf TLj 180 iy).
(iii) l vgJ m F iz (y = 60 xj nfhzf rk)
(iv) l vgJ m F iz (x = 110 xW l nfhzf rk)
8. +1 = 44 , +2 = 136

251

www.errsm.org

www.errsm.org
ilf
g 5.5
1. (i) B

(ii) C

(iii) C

(iv) D

(v) D

2. (i) + A = 25, + B = 35, + C = 120


3. (i) 60

(ii) 70

(iii) 50

(iv) 50

4. (i) 70

(ii) 60

(iii) 40

(iv) 30

(vi) 60, 60, 60

5. (i) y = 60, x = 70

(ii) y = 80, x = 50

(iii) y = 70, x = 110

(iv) x = 60, y = 90

(v) y = 90, x = 45

(vi) x = 60, y = 50

.o
rg

(v) 65, 65

6. x = 50.

maha - 7
g 7.1
(ii) D

g 7.2
1. (i) A

(iii) B

(iv) B

rrs

1. (i) D

(ii) B

(iii) C

(iv) C

(v) B

(v) B

2. R 50; TL ruhr. = 70.8

4. 40 l 5. 34.9C

6. 655.0 .

7. 8

w
.e

3. 61.4 ..

13.

32 uh 40 uh

9. 60 10. 4

14. KfL iy

11. ` 28

15. 15

12. 3

8. 130 uh

252

www.errsm.org

You might also like