Professional Documents
Culture Documents
Std07 Maths TM
Std07 Maths TM
Std07 Maths TM
w
.e
rrs
.o
rg
www.errsm.org
www.errsm.org
w
.e
rrs
.o
rg
www.errsm.org
www.errsm.org
w
.e
rrs
.o
rg
www.errsm.org
www.errsm.org
w
.e
rrs
.o
rg
www.errsm.org
www.errsm.org
www.errsm.org
bkbaf bjhF
mikahJ yF vf
mikahJ fj cyF.
.o
rg
1.1 mKf
vf
rrs
1.2 ghit
w
.e
a vf
KG vf
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 1
KGf
KG vf kW Fiw vf nrj
bjhF KGf vW miHfgLwJ. midJ
KGf
fz Z vw My vGjh
FfgLwJ.
f
bga
fj
nkijahd uhkhD#
jeho, <nuho
wjt.
fzkhF (myJ)
(i) KGf Tl
.o
rg
v)
8 + 4 = 12
6+0 = 6
6 + 5 = 11
10 + ^- 4h = 10 - 4 = 6
rrs
i)
ii)
iii)
iv)
4+0=4
(ii) KGf fj
w
.e
i)
ii)
iii)
iv)
5 3 = 5 + 3 Tl vkiw = 5 + ( 3) = 2.
6 ( 2) = 6 +( 2) Tl vkiw = 6 + 2 = 8.
( 8) (5) = ( 8) + ( 5) = 13.
( 20) ( 6) = 20 + 6 = 14.
www.errsm.org
www.errsm.org
bkbaf bjhF
1)
2)
3)
4)
vLJfhL:
i)
ii)
5 # 8 = 40
0 ( 10) =
9 ( 7)
=
5 ( 10) =
11 6
=
^- 5h # ^- 9h = 45
iii)
^- 15h # 3 =-^15 # 3h =- 45
iv)
12 # ^- 4h =-^12 # 4h =- 48
.o
rg
braghL
i)
rrs
w
.e
ii)
braghL
6
5
3
4
24
15
8
40
21
vLJfhL 1.1
( 11) I ( 10) M bgUFf .
:
11 ( 10) = (11 10) = 110
3
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 1
vLJfhL 1.2
( 14) I 9 M bgUFf.
:
vLJfhL 1.3
.o
rg
k fhf 15 18.
:
15 18 = 270
vLJfhL 1.4
= `5200
= `5200 25
= `130000
rrs
xU bjhiyfh bgo iy
` 25 bjhiyfh bgof iy
g 1.1
(B) FiwKG
w
.e
(A) ifKG
ii) 152 k
(A) 225
(B) 225
iii) 15 ( 9) 0 k
(C) 1
(D) 0
(C) 325
(D) 425
(A) 15
(B) 9
(C) 0
iv) U Fiw KGf bgUfgy xU
(A) FiwKG
(C) a v
(B) ifKG
(D) KG v
(D) 7
3. k fhf:
i) 3 # ^- 2h
iv) ^- 316h # 1
ii) ^- 1h # 25
v) ( 16) 0 ( 18)
www.errsm.org
www.errsm.org
bkbaf bjhF
viii) 5 # 5
vii) ^- 5h # ^- 5h
ix) ^- 3h # ^- 7h # ^- 2h # ^- 1h
x) ^- 1h # ^- 2h # ^- 3h # 4
xi) 7 # ^- 5h # ^9h # ^- 6h
4.
xii) 7 # 9 # 6 # ^- 5h
xiii) 10 16 ( 9)
xiv) 16 ( 8) ( 2)
bgUFf
.o
rg
i) ^- 9h kW 15
ii) ^- 4h kW ^- 4h
iii) 13 kW 14
iv) ^- 25h kW 32
vi) ^- 100h kW 0
5.
v) ^- 1h kW ^- 1h
rrs
6. xU dhjh
w
.e
ifKG
= if v
ifKG
FiwKG
= if v
FiwKG
ifKG
= Fiw v
FiwKG
a) 0 =
10
c) - 3 =
-3
FiwKG
= Fiw v
ifKG
b) 9 =
-3
10
d) -2 =
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 1
{ajh tFj
Vbd {ajh
vLJfhL 1.5
250 I 50 M tFf
:
.o
rg
vLJfhL 1.6
( 144) I 12 M tFf.
:
12
vLJfhL 1.7
15 # ^- 30h # ^- 60h
.
2 # 10
rrs
k fh
15 # ^- 30h # ^- 60h
= 27000 = 1350.
2 # 10
20
w
.e
vLJfhL 1.8
= 200 = 40
= 200 .
5
g 1.2
(A) Tl
(B) fj
ii) 369 ............ = 369.
(C) tFj
(D) bgUf
(A) 1
(B) 2
iii) 206 ............ = 1.
(C) 369
(D) 769
(C) 206
(D) 7
(A) 1
(B) 206
6
www.errsm.org
www.errsm.org
bkbaf bjhF
iv) 75 ............ = 1.
(A) 75
2.
i)
iv)
vii)
ix)
(B) 1
(C) 75
(D) 10
kfhf
ii) 50 ' 5
iii ) ^- 36h ' ^- 9h
^- 30h ' 6
v) 12 '6^- 3h + 1 @ vi) 6^- 36h ' 6 @ - 3
^- 49h ' 49
viii) 6^- 7h + ^- 19h@ ' 6^- 10h + ^- 3h@
6
7
3
^
h
^
h
6 - + @ ' 6 - + 2@
67 + 13 @ ' 62 + 8 @ x) [7 + 23] [2 + 3]
i)
^- 1h # ^- 5h # ^- 4h # ^- 6h
.o
rg
3. kfhf
40 # ^- 20h # ^- 12h
ii) 8 # 5 # 4 # 3 # 10 iii)
4#5#6#2
2#3
4 # ^- 6h
1.5 KGf Tl gf
(i) mil g
fl vLJfhLfis ftf:
19 + 23 = 42
2.
- 10 + 4 =- 6
3.
18 + (- 47) =- 29
rrs
1.
w
.e
(ii) gkhW g
gkhWgig iw br.
8 + ^- 3h = 5 kW ^- 3h + 8 = 5 vd eh bgwyh.
Mifah 8 + ^- 3h = ^- 3h + 8
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 1
(iii) nr g
fl vLJfhil ftf:
= 5 + 3 = 8 kW
[5 + ( 4)] + 7 = 1 + 7 = 8
i) 7 + ^5 + 4h, ^7 + 5h + 4
ii) ^- 5h + 6^- 2h + ^- 4h@,
6^- 5h + ^- 2h@ + ^- 4h
.o
rg
Mifah, 5 + [( 4) + 7] = [5 + ( 4)] + 7
f h g i t
rkkhditah?
bghJthf a, b, c, vw KGfSF a + ^b + ch = ^a + bh + c vd eh
brhy Ko.
(iv) Tl rk
rrs
KGf fj gf.
w
.e
(i) mil g
i) 17 + ___ = 17
ii) 0 + ___ = 20
iii) 53 + ___ = 53
fl vLJfhLfis ftf
i) 5 - 12 =- 7
(ii) gkhWg
7 kW 4 vw KGfis vLJ bfhf
7-4 = 3
4 - 7 =- 3 vd fhzy.
www.errsm.org
www.errsm.org
bkbaf bjhF
` 7-4 ! 4-7
bghJthf a kW b vw VnjD U KGfSF
a-b !b-a
Mifah KGf fjyhdJ gkhW ia iw brahJ .
(iii) nr g
7, 4 kW 2 vw KGfis vLJbfhf
.o
rg
7 - (4 - 2) = 7 - 2 = 5
(7 - 4) - 2 = 3 - 2 = 1
` 7 - (4 - 2) ] (7 - 4) - 2
(i) mil g
rrs
KGf bgUf gf
fltiw ft:
10 ( 5) = 50
w
.e
40 ( 15) = 600
(ii) gkhW g
fltiw ft :
5 ( 6) = 30 kW ( 6) 5 = 30
5 ( 6) = ( 6) 5
ab=ba
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 1
(iii) {ajh bgUf
{akyhj VnjD xU viz {ajh bgUf
ilgJ {akhF.
vLJfhlhf,
i)
0 0 = _____
ii) 100 0 = _____
iii)
0 x = _____
50 = 0
bghJthf {akyhj vj xU KG a F
a0 = 0a=0
5#1 = 5
.o
rg
80 = 0
rrs
i) ( 10) 1 = ___
ii) ( 7) ___ = 7
iii) ___ 9
=9
bghJthf VnjD xU KG a F
a # 1 = 1 # a = a vd eh bgwyh.
w
.e
(v) nr g
2, 5, 6 vw KGfis vLJbfhnth.
62 # ^- 5h@ # 6 = - 10 # 6
=- 60 kW
2 # 6^- 5h # 6 @= 2 # ^- 30h
= - 60
UJ 62 # ^- 5h@ # 6 = 2 # 6^- 5h # 6 @
Twyh.
(vi) gL g
12, 9, 7 vw KGfis vLJbfhf.
12 # ^9 + 7h = 12 # 16 = 192
10
www.errsm.org
www.errsm.org
bkbaf bjhF
UJ 12 # ^9 + 7h
= ^12 # 9h + ^12 # 7h
fhgit rkkhditah?
gL gig iw br
KGf tFj gf
(i) mil g
fl vLJfhLfis ft:
15 ' 5 = 3
(ii)
^- 3h ' 9 = - 3 = - 1
(i)
.o
rg
bghJthf a, b, c vw VnjD _W 1) 4 # ^5 + 6h kW ^4 # 5h + ^4 # 6h
2)3 # ^7 - 8hkW^3 # 7h + ^3 # - 8h
KGfSF a # ^b + ch = ^a # bh + ^a # ch
Mifah KGf bgUfyhdJ 3) 4 # ^- 5h kW ^- 5h # 4
gig iw brahJ
rrs
9
3
7
(iii) 7 ' 4 =
4
nkfl vLJfhLfUJ KGf tFjyhdJ mil
w
.e
(ii) gkhW g:
fl vLJfhil ft:
8 4 = 2 kW
48= 1
2
` 84! 48
(iii) nr g
fl vLJfhil ft.
12 ' (6 ' 2) = 12 ' 3 = 4
(12 ' 6) ' 2 = 2 ' 2 = 1
` 12 ' (6 ' 2) ! (12 ' 6) ' 2
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 1
1.6 df
mKf:
eh K tFf dfis (jFd, jfh d kW fy
df) g mt Tl, fjfis g goUnwh.
df bgUf kW tFjiy g bghGJ ghngh.
.o
rg
ghit :
jF d : xU d gF, bjhFia fhoY mfkhf
Ujh md jFd vwiHfgLwJ.
vJfhL: 3 , 1 , 9 , 5
4 2 10 6
rrs
vLJfhL : 5 , 6 , 41 , 51
4 5 30 25
fy d : xU dkhdJ xU a v kW xU jF d
w
.e
id bfhf : fy d = a v + jF d
thf
{aF
vjid vf csd.
1F
ilna
vyh KG vfS 1
I gFahf bfhl
d vfshF.
ghit:
df Tl kW fj
vLJfhL (i)
RUFf : 2 + 3
5 5
:
2 + 3 = 2+3 = 5 = 1
5 5
5
5
12
www.errsm.org
www.errsm.org
bkbaf bjhF
vLJfhL (ii)
RUFf : 2 + 5 + 7
3 12 24
2 + 5 + 7 = 2#8+5#2+7#1
24
3 12 24
= 16 + 10 + 7
24
= 33 =1 3
24
8
vLJfhL (iii)
RUFf : 5 1 + 4 3 + 7 5
4
4
8
.o
rg
5 1 + 4 3 + 7 5 = 21 + 19 + 61
4
4
8
4
4
8
rrs
= 42 + 38 + 61 = 141
8
= 17 5
8
w
.e
vLJfhL (iv)
RUFf : 5 - 2
7 7
5 - 2 = 5-2 = 3.
7 7
7
7
vLJfhL (v)
RUFf : 2 2 - 3 1 + 6 3
3
6
4
2 2 - 3 1 + 6 3 = 8 - 19 + 27
3
6
4
3
6
4
= 32 - 38 + 81
= 75 = 6 1
12
12
13
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 1
gl. 1.1
.o
rg
gFia mgona
rrs
w
.e
Mifah, 4 # 3 4 = 4 # 25 = 100 = 14 2
7
7
7
7
fLo:
i) 2 # 4
5
iii) 4 # 1
5
fLo :
ii) 8 # 4
5
iv) 13 # 6
11
i) 6 # 7 2
3
2
ii) 3 # 7
9
14
www.errsm.org
www.errsm.org
bkbaf bjhF
rrs
.o
rg
glUJ (gl 1.2) xbthU Hlgl gFfS 1 1 gif
3
FwJ.
_W Hlgl gFfS 3 1 gif FwJ
3
gl. 1.2
w
.e
Mifah 1 gF 3 = 1 # 3 = 1.
3
3
nukh
15
rhnyLf
itUwh.
yh,
nukh
itUj
rhnyf
yh itUF rhnyLf =
yh
1 # 15 = 5 rhnyLf
3
vLJfhL: 1.9
kfhf : 2 1 1 gF
4
5
:
1 #21
2 1 1 gF =
4
4
5
5
= 1 # 11 = 11
4 5
20
15
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 1
vLJfhL 1.10
60 khztf bfhl xU FG 3 gF khztf ma gof
10
Uwhf. 3 gF khztf r_f ma gof Uwhf.
5
(i) ma gof U khztf vjid ng?
.o
rg
10
vdnt, ma gof U khztf vif
= 60 3 gF
(ii) 60 khztf
Uwhf.
10
3
=
# 60 = 18 ng.
10
3 gF khztf r_f ma gof
5
rrs
= 60 3 gF
5
3
= # 60 = 36 ng.
5
1. bgUFf :
i) 6 # 4
5
v) 2 # 7
3
4
ix) # 14
7
ii) 3 # 3
7
vi) 5 # 8
2
x) 18 # 4
3
w
.e
g 1.3
iv) 15 # 2
10
vii) 11 # 7 viii) 5 # 12
4
6
2. k fhf
i) 28 1 gF
iv) 125 1 gF
iii) 4 # 4
vii) 27 3 gF
viii) 100 7 gF
ix) 35 5 gF
x) 100 1 gF
10
2
16
www.errsm.org
www.errsm.org
bkbaf bjhF
i) 5 # 5 1
ii) 3 # 6 3
iii) 8 # 1 1
5
v) 7 # 7 1
2
iv) 6 # 10 5
5
vi) 9 # 9 1
2
.o
rg
3 1 gF = 1 3 = 3
8
5
5
8
40
vLJfhL 1.12
:
rrs
fLo 2 3 .
9
2
2 3 = 1
9
2
3
w
.e
vLJfhL 1.13
3 1 k
2
yh xU k neu goF jf gF = 1
4
1
3 k neu mt goF jf ms
2
= 31 # 1
2 4
=7#1
2 4
= 7#1
4#2
=7
8
fLo
i) 1 7
3
5
2
8
ii) #
3 9
17
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 1
g1.4
1. fLo :
i) 5 10 gF
5
10
ii) 7 2 gF
3
8
iii) 7 1 gF
4
3
iv) 7 4 gF
9
8
v) 9 4 gF
9
4
vi) 2 1 gF
9
7
ii) 2 # 9
9 10
9
v)
#3
2 3
iii) 3 # 6
8 9
vi) 4 # 12
5
7
2. l to vGJf
i) 2 # 3 2
9
3
7
9
iv)
#
8 14
3. fl dfis bgUFf :
i) 2 # 5 2
5
3
ii) 6 3 # 7
4 10
iv) 5 3 # 3 1
4
2
v) 7 1 # 8 1
4
4
iii) 7 1 # 1
2
.o
rg
w
.e
rrs
xU d jiy:
0F jiy iy.
vLJfhL 1.14
fLo
(i) 6 ' 2
5
(ii) 8 ' 7
9
18
www.errsm.org
www.errsm.org
bkbaf bjhF
:
(i) 6 2 = 6 5 = 15
5
2
7
9
(ii) 8 ' = 8 # = 72
9
7
7
xU KG viz fy djh tFF nghJ fy dijKj
jfhdkhf kha fhz ntL.
63 4
5
:
6 3 4 = 6 19 = 6 5 = 30 = 1 11
5
19
19
19
.o
rg
vLJfhL 1.15
fLo:
i) 6 ' 5 2 ii) 9 ' 3 3
3
=1 #7 = 7
5 3
15
fLo:
rrs
w
.e
g1.5
1. fl df jiyia fLo.
i) 5
ii) 4
iii) 10
iv) 9
7
7
9
4
v) 33
vi) 1
vii) 1
viii) 7
2
9
13
5
2. fLo :
i) 5 25
ii) 6 36
iii) 7 14
iv) 1 1 15
3
9
3
4
3. fLo :
(i) 2 ' 1
(ii) 5 ' 6
(iii) 2 3 ' 3
(iv) 3 3 ' 8
5 4
6 7
4 5
2 3
1
4. xU rhuz UilF njitahd J ms 2 l v 47 1
4
4
l J vjid Uilf ijfyh?
5. U lfSF ilna cs bjhiy 47 1 .. xU nt mj
2
bjhiyit flf 1 3 k neu vLJbfhwJ v nt
16
ntf vd?
19
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 1
1.7 jKW vf - mKf:
q ^ 0 , p kW q KG vf v
tiuaWfgLwJ.
p
, xU jKW v vd
q
.o
rg
72 l totF khWf
54
khWKiw: 72 = 72 ' 18 = 4
54
54 ' 18
3
rrs
vLJfhL 1.16
w
.e
72 = 72 ' 2
54
54 ' 2
= 36 = 36 ' 3
27
27 ' 3
= 12 = 12 ' 3
9
9'3
4
=
3
j vLJfho 72 kW 54 t bgU bghJfhu 18 Mf UwJ.
xU jKW viz mjDila l totF khw mjDila gF
vLJfhL 1.17
(i)
18 (ii)
- 12
-4
- 16
l to vGJf.
i) - 18 , ii) - 12 , iii) 7
51
(i) 18 kW 12 . bgh.t. 6
28
35
20
www.errsm.org
www.errsm.org
bkbaf bjhF
18 = 18 ' ^- 6h = - 3
2
- 12
- 12 ' ^- 6h
(ii) 4 kW 16 .bgh.t 4.
vdnt, mjDila l totij bgw 4 M tFf ntL.
- 4 = - 4 ' ^- 4h = 1
4
- 16
- 16 ' ^- 4h
.o
rg
rrs
gl. 1.3
w
.e
4
if KGfis vnfho FjJ nghy if jKW vfis
{aF tywkh, Fiw jKW vfis {aF lwkhf
Ffyh
gl. 1.4
- 1 I {aF vj gf Fgh?
4
Ffyh.
KGfis vnfho FFnghJ mLjLJtU KGf rk
ilbtf FfgLwJ vgJ cfSF bj. 1,1 vgit 0 -
21
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 1
vgJ cfSF bj. J {aF 1F ilgl bjhiy
4 1 gF bjhiy FfgLwJ. Mifah - 1 vgJ 0F 1F
4
ilgl bjhiy 4 1 gF bjhiy FfgLwJ.
3 I vnfho vgo FgJ vgJ ekF bj. J {aF
2
tygfkhf. 1F 2F ilgl gF FfgLwJ. bghGJ
.o
rg
rrs
w
.e
Mifah 3 = 9 kW 2 = 14
7
21
3
21
bghGJ mt 9 1 10 1 11 1 12 1 13 1 14 vdbgWwh.
21 21 21
21 21 21
Mifah
9
21
kW
14 F
21
ilgl
jKW
vf
10 , 11 , 12 , 13 .
21 21 21 21
bghGJ
www.errsm.org
www.errsm.org
bkbaf bjhF
3 = 18 kW 2 = 28 vd eh bgwyh.
7
42
3
42
Mifah, 18 1 19 1 20 1 g 1 28 .
42
42
42
42
vdnt 3 1 19 1 20 1 21 1 g 1 2 .
7
42
42
.o
rg
42
vLJfhL 1.18
35
7
7#5
35
Mifah eh bgWtJ 14 1 15 1 16 1 17 1 18 1 19 1 20
35
35
35
35
35
35
35
rrs
~ njitahd IJ jKW vf
w
.e
15 , 16 , 17 , 18 , 19
35 35 35 35 35
vLJfhL 1.19
bghGJ- 5 =- 5 # 7 =- 35 kW - 8 =- 8 # 3 =- 24
3
3#7
21
7
7#3
21
Mifah eh bgWtJ - 35 1 - 34 1 - 33 1 - 32 1 - 31 1 - 30
21
21
21
21
21
21
1 - 29 1 - 28 1 - 27 1 - 26 1 - 25 1 - 24
21
21
21
21
21
21
` njitahd VG jKW vf
- 34 , - 33 , - 32 , - 31 , - 30 , - 29 , - 28 .
21
21
21
21
21
21
21
23
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 1
g 1.6
(A) 4
12
(D) - 7
14
(C)
(A) KGv
(B) a v
1
- 12
(B) 1
12
.o
rg
i) - 12
16
iv) - 70
42
ii) - 18
48
v) - 4
8
iii) 21
- 35
i) 3
4
iv) 6
5
iii) - 8
3
ii) - 5
8
v) 7
10
rrs
3. l tot vGJ.
w
.e
i) 2
3
iv) - 1
7
ii) 4
16
v) - 4
7
iii) 9
6
(i) jKW vf Tl
gFf xnu khahf cs jKW vfis TLnth.
24
www.errsm.org
www.errsm.org
bkbaf bjhF
vLJfhL 1.20
9 kW 7 I TLf.
5
5
:
9 + 7 = 9+7
5 5
5
= 16 .
5
.o
rg
vLJfhL 1.21
7 + -5
3 ` 4 j
RUFf:
= 28 - 15
12
= 13
12
(3 kW 4 .bgh.k 12)
7 + -5
3 ` 4 j
rrs
vLJfhL 1.22
RUFf: - 3 + 1 - 5 .
4
2 6
w
.e
(ii) jKW vf fj
vLJfhL 1.23
ff: 10 UJ 8 I ff.
3
10 - 8
3
7
= 70 - 24 = 46
21
21
25
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 1
vLJfhL 1.24
RUFf:
6 - - 10 .
35 ` 35 j
:
6 - - 10 = 6 + 10 = 16
35 ` 35 j
35
35
vLJfhL 1.25
7
6
`- 2 35 j - `3 35 j .
.o
rg
RUFf:
:
77 111
7
6
`- 2 35 j - `3 35 j = -35 - 35
= - 77 - 111 = - 188 =- 5 13
35
35
vLJfhL 1.26
35
rrs
5
U jKW vf TLj 1. mt xU v 20 v kbwhU
v ahJ?
U jKW vf TLj = 1
bfhLfgl v + njitahd v = 1
w
.e
5 + njitahd v = 1
20
njitahd v = 1 - 5
20
20
-5
=
20
15
=
= 3
4
20
3
~ njitahd v MF.
4
7 - 5 , ii) 5 - 7 ,
35 35
6 12
iii) 7 - 3 , iv) `3 3 j - `2 1 j ,
3 4
4
4
5
1
v) `4 7 j - `6 4 j
i)
g 1.7
(C) 1
(D) 4
(C) 1
(D) 7
26
www.errsm.org
www.errsm.org
bkbaf bjhF
iii) 5 1 + 1 10 F rkkhdJ
11
11
(A) 4
(B) 3
(C) 5
(D) 7
i) 12 kW 6
5
35 35
iv) `3 3 j - `2 1 j
4
4
iii) - 3 + 6
6
6
4 11
v) 4 + 7
vi) `- 6 j + `- 14 j
5 20
13
26
viii) `- 2 j + 5 + `- 7 j
5
12
10
x) 6 + `- 7 j + `- 9 j
3
6
12
ii) 5 - 7
6
12
iii) 7 - 3
3
v) `4 5 j - `6 1 j
7
4
5. RUFf: :
ii) `3 4 j - `7 3 j
5
10
iii) `- 1 2 j + `- 3 5 j + `6 3 j
11
11
11
iv) `- 3 9 j + `3 2 j + `6 5 j
10
5
20
v) `- 3 4 j + `2 3 j
5
8
vi) `- 1 5 j + `- 2 7 j
12
11
i) `1 2 j + `3 5 j
11
11
vii) `9 6 j + `- 11 2 j + `- 5 7 j
7
3
42
7
5
vi) - kW 7
7
6
ix) 9 , 8 kW 1
4 7
28
.o
rg
i) 7 - 5
ii) 9 + 15
w
.e
4. RUFf: :
iii) 8 kW 6
rrs
4 4
iv) - 7 + 9
8 16
vii) 11 + `- 7 j
13
2
ix) 7 + `- 10 j + `- 7 j
9
18
27
13
13
7
8
v) kW
3
4
viii) 3 kW - 7
6
2
iv) - 7 kW - 5
13
13
vii) 9 kW - 10
7
3
4
7
x) , kW - 8
5
10
15
3. tUtdt TLjiy fLo.
i) - 3 + 7
ii) 7 kW 17
viii) `7 3 j + `- 10 7 j
10
21
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 1
8. xU filfhu xU eh 7 3 ., 2 1 . kW 3 3 . rfiu wh.
4
2
5
mW KGtJ mt w rfiu bkhj msit fLo.
.o
rg
vLJfhL 1.27
rrs
4
22
` 11 j kW ` -8 j Mat bgUf gyid fLo
:
4
22
` 11 j # ` -8 j
-
=` - 4 j # ` - 22 j = 88
8
88
w
.e
11
=1
vLJfhL 1.28
4
2
`- 2 15 j kW `- 3 49 j Mat bgUf gyid fLo
34
149
4
2
`- 2 15 j # `- 3 49 j = ` -15 j # ` -49 j
= 5066 = 6 656
735
735
vLJfhL 1.29
28
www.errsm.org
www.errsm.org
bkbaf bjhF
.o
rg
U jKW vf bgUfgy = 2
9
bfhLfgl jKW v = 1
2
` bfhLfgl jKW v # njitahd v = 2
9
1 # njitahd v = 2
2
9
2
njitahd v =
#2 =4
9 1
9
` njitahd jKW v 4 MF.
9
xU jKW v bgUf nekhW (myJ jiy).
i)
rrs
` 7 bgUf nekhW 23 .
23
7
ii) ` - 8 j # ` 12 j = 1
12
8
w
.e
` ` - 8 j bgUf nekhW ` 12 j .
12
-8
fhf
1) 7 # 9 , 2) 11 # 24
8
12
12 33
3) `- 1 1 j # `- 7 2 j
4
3
8
12
` 8 j bgUf nekhW ` 12 j
-
vLJfhL 1.30
fLo ` 2 j ' ` - 5 j .
3
10
:
2
5 = 2 ' -1
` 3 j ' `10 j
3 ` 2 j
= 2 # (- 2) = - 4
3
3
29
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 1
vLJfhL 1.31
fLo 4 3 ' 2 3 .
7
8
:
4 3 ' 2 3 = 31 ' 19
7
8
7
8
= 31 # 8 = 248
7 19
133
= 1 115
133
g 1.8
1. rahd ilia njbjLf:
i) 7 13 F rkkhdJ
13
7
2. bgUFf :
i) - 12 kW 6
5
5
iii) - 3 kW 7
9
8
v) - 50 kW 28
7
10
(D) 1
(D) - 8
7
(C) 3
(D) 4
(C) 5
(D) 7
ii) - 7 kW 5
13
13
iv) - 6 kW 44
11
22
vi) - 5 kW - 4
6
15
(B) 2
iv) 4 9 F rkkhdJ
9
36
(A) - 16
(B) 4
9
(C) - 7
8
w
.e
(A) 1
(C) 1
rrs
(A) 7
(B) 13
ii) 7 bgUf nekhW.
8
(B) 8
(A) 7
8
7
4
22
iii)
`
F rkkhdJ
8 j
- 11
.o
rg
v) 3 # 9 # 10
6 7
4
www.errsm.org
www.errsm.org
bkbaf bjhF
iii) ` - 8 j ' 7
35
35
iv) - 9 3 ' 1 3
4
40
1.10 jrk vf
.o
rg
RUfkhf id Tnth.
vLJfhlhf,
1 = 1'8
8
` 1 = 0.125
8
(ii)
3 = 3'4
4
` 3 = 0.75
4
rrs
(i)
w
.e
(iii) 3 1 = 16 = 3.2
5
(iv)
jrk vf
jrk vf Tl kW fj
vLJfhL 1.32
120.4
2.563
18.964
141.927
31
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 1
vLJfhL 1.33
63.7 UJ 43.508 I ff.
:
63.700
( ) 43.508
20.192
vLJfhL 1.34
.o
rg
:
14.04
10.12
62.762
24.16
62.762
24.16
38.602
il: 38.602.
vLJfhL 1.35
27.690
35.072
rrs
= `177.50
xU bg iy
= `4.75
w
.e
xU ngdh iy
xU nehLjf iy = `20.60
` gh bkhj bry
= `202.85
i) 2.9 5
ii) 1.9 1.3
iii) 2.2 4.05
32
www.errsm.org
www.errsm.org
bkbaf bjhF
vLJfhL 1.36
xU rJu gf 3.2 br., mjDila Rwsit fLo.
.o
rg
xU rJu
Rws= 4 gf
rrs
w
.e
vLJfhlhf,
100
jrk viz 10 M bgUF nghJ jrk ahdJ tyJ wkhf xU
yf efwJ.
100
jrk viz 100 M bgUF nghJ jrk
ahdJ tyJ wkhf uL yff efwJ.
i)
0.7 10
= 3230
33
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 1
g 1.9
1. rahd ilia njbjLf:
i) 0.1 0.1 F rkkhdJ
(A) 0.1
(B) 0.11
ii) 5 100 F rkkhdJ
(A) 0.5
(B) 0.005
iii) 1 1 F rkkhdJ
10 10
(A) 0.01
(B) 0.001
iv) 0.4 5 F rkkhdJ
(D) 0.0001
(C) 0.05
(D) 0.0005
(C) 0.0001
(D) 0.1
(C) 2
(D) 3
.o
rg
(C) 0.01
(A) 1
(B) 0.4
2. fLo :
(i) 0.3 7
(ii) 9 4.5
(iii) 2.85 6
(iv) 20.7 4
(v) 0.05 9
(vi) 212.03 5
(vii) 3 0.86
rrs
3. fLo :
(i) 1.4 10
(ii) 4.68 10
(iii) 456.7 10
(iv) 269.08 10
w
.e
fLo
www.errsm.org
www.errsm.org
bkbaf bjhF
vLJfhlhf,
fhf:
i) 432.5 10
ii) 432.5 100
iii) 432.5 1000
vLJfhL 1.38
fLo 4.2 3.
:
4.2 3 = 42 ' 3 = 42 # 1
.o
rg
fhf:
i) 85.8 3
ii) 25.5 5
rrs
10
10 3
= 42 # 1 = 1 # 42
10 # 3
10 # 3
= 1 # 42 = 1 # 14
10
3
10
= 14 = 1.4
10
vLJfhL 1.39
w
.e
fLo 18.5 5.
fhf:
i) 73.12 4
ii) 34.55 7
vLJfhL 1.40
fLo 17.6 .
0.4
:
eh bgWtJ 17.6 0.4 = 176 ' 4
10 10
fhf:
i) 9.25
0.5
ii) 36
0.04
iii) 6.5
1.3
= 176 # 10 = 44.
10
35
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 1
vLJfhL 1.41
xU kJ 129.92 bjhiyit 3.2 k neu flwJ. xU k
neu mJ flF bjhiy vts?
:
kJth flfglbjhiy
= 129.92 ..
= 3.2 k
1 F rkkhdJ
1000
(A) 0.01
(B) 0.001
(C) 0.01
ii)
(C) 1.001
iii) xU M iy %.12.50
thfKo ?
(A) 2
v 50 %ghF vjid Mf
(B) 3
(C) 4
(D) 7
(C) 7
(D) 10
w
.e
(D) 2
(D) 1.01
rrs
(B) 0.1
32
.o
rg
3.2
2. fLo :
(i) 0.6 2
(ii) 0.45 5
(iii) 3.48 3
(iv) 64.8 6
(v) 785.2 4
(vi) 21.28 7
3. fLo :
(i) 6.8 10
(ii) 43.5 10
(iii) 0.9 10
(iv) 44.3 10
(v) 373.48 10
(vi) 0.79 10
4. fLo:
5. fLo :
36
www.errsm.org
www.errsm.org
6. fLo :
(i) 9 4.5
(iv) 40.95 5
bkbaf bjhF
.o
rg
1.12 mLFf
Kokh? vW nflh
rrs
mKf
w
.e
mLFf
njnghy
10 = 101
21 # 21 = 22
21 # 21 # 21 = 23
21 # 21 # 21 # 21 = 24
37
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 1
nkfl vLJfhLfUJ
a # a
vdgofyh. ]
a # a # a
vdgofyh]
gggggggg gggggggg
.o
rg
rrs
F: a2 kW a3 vgtd a tf kW a fd vw
w bgaf bgWsd.
` mLF Ffis gagL bga vfis va to ekh vGj Ko.
vLJfhL 1.42
w
.e
eh bgWtJ
512 = 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2 2
vLJfhL 1.43
vJ bgaJ 25 , 52 ?
25 = 2 # 2 # 2 2 2 = 32
kW 52 = 5 # 5 = 25 vd eh bgwyh.
32 > 25.
` 25 MdJ 52 I l bgaJ.
vLJfhL 1.44
144I gfh fhuf mLFf bgUfyhf TWf.
38
www.errsm.org
www.errsm.org
bkbaf bjhF
:
144 = 2 # 2 # 2 # 2 3 # 3
= 24 # 32
` 144 = 24 # 32
vLJfhL 1.45
.o
rg
:
(i) 45
45 = 4 # 4 # 4 # 4 # 4
= 1024.
(ii) ( 4)5
(4)5 = ( 4) # ( 4) # ( 4) # ( 4) # ( 4)
= 1024.
rrs
g 1.11
i) 102 F rkkhdJ
(A) 100
(B) 100
(C) 10
(D) 10
(C) 10
(D) 10
w
.e
(A) 100
(A) 103
(C) an
(D) am + n
(B) 9
(C) 0
(D) 3
2. flt k fhf :
(B) an
(B) 100
(i) 28
(iv) 123
(ii) 33
(v) 134
(iii) 113
(vi) 010
(i) 7 # 7 # 7 # 7 # 7 7
(ii) 1 # 1 # 1 # 1 # 1
(iii) 10 # 10 # 10 # 10 # 10 # 10
(iv) b # b # b # b # b
(v) 2 # 2 # a # a # a # a
39
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 1
4. fltiw mLFbjhl Fpo TW (a mokhd)
(i) 216
(ii) 243
(iii) 625
(iv) 1024
(v) 3125
(vi) 100000
(ii) 25 , 52
(iii) 32 , 23
(iv) 56 , 65
(v) 72 , 27
(vi) 47 , 74
(iv) 678
(v) 948
(iii) 798
(vi) 640
7. RUFf :
(i) 2 # 105
(ii) 0 # 104
(iv) 24 # 34
(v) 32 # 109
(iii) 52 # 34
(vi) 103 # 0
8. RUFf :
(i) ( 5)3
(iv) ( 4)2 # ( 5)3
.o
rg
(i) 100
(ii) ( 1)10
(v) (6)3 # (7)2
rrs
mLF bjhl f
32 # 34
1)
= (3 # 3) # (3 # 3 # 3 3)
w
.e
= 31 # 31 # 31 # 31 # 31 # 31
= 36
2)
( 5)2 # ( 5)3
= [( 5) # ( 5) ] # [( 5) # ( 5) # ( 5)]
a2 # a5
3)
= ( 5)5
= (a # a) # (a # a # a # a # a)
= a1 # a1 # a1 # a1 # a1 # a1 # a1
= a7
m kW n vw KG vfis
mLfhf, {akw mokhd a
cs U vfis bgUFtJ, U
mLFfis To a mL nghl
i) 25 # 27
ii) 43 # 44
ntL a m # a n = a m + n .
40
www.errsm.org
www.errsm.org
bkbaf bjhF
7
27 25 = 25
2
= 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2
2#2#2#2#2
= 22
( 5) 4
(- 5) 4 ' (- 5) 3 = - 3
(- 5)
ii)
.o
rg
= (- 5) # (- 5) # (- 5) # (- 5)
(- 5) # (- 5) # (- 5)
= - 5
mL mLF
fltiw ft :
(i)
(33)2 = 33 33
(ii)
rrs
kW n KG vf nkY m > n.
= 33+3 = 36
(22)3 = 22 22 22
= 22+2+2
w
.e
= 26
vLJfhL: 1.46
9999
:
9 9 9 9 = 94 vd eh bgwyh.
Mifah
= 38
41
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 1
g 1.12
i) am ax F rkkhdJ
(A) am x
(B) am + x
(D) a m
(C) 0
(D) 1010
(C) 1012
(D) 1020
(C) 220
(D) 210
.o
rg
(C) am x
2. i) 35 # 33 # 34
ii) a3 # a2 # a7
iii) 7 x # 72 # 73
v) 56 # 52 # 51
3. i) 510 ' 56
w
.e
rrs
ii) a6 ' a2
ii) ^25h4
iii) ^45h2
iv) ^40h10
v) ^52h10
42
www.errsm.org
www.errsm.org
bkbaf bjhF
id bfhf!
1. a vf N = {1, 2, 3, ...}
2. KG vf W = {0, 1, 2, ...}
w
.e
rrs
.o
rg
i)
am an = am + n
m
ii) a n = a m - n , m > n vDnghJ
a
iii) ^a mhn = a mn
43
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 2
afj
2.1 afj nfhitf
.o
rg
(i) mKf
rrs
kh
w
.e
v nfhit
44
www.errsm.org
www.errsm.org
afj
vLJfhL 2.1
TW
nfhit
y cl 5 I TLf
y+5
(ii)
n UJ 8 I ff
n8
(iii)
12 I x M bgUFf
12 x
(iv)
p I 3 M tFf
p
3
.o
rg
(i)
cW
(i) xU kh
rrs
(ii) xU kh
w
.e
(i) 88b
(iv) 7x2 y - 4y + 8x - 9
(ii) 33p 2q
(iii) a2 + 4a - 5
bfG
6xy, vw cW 6, x kW
y vgd fhufshF.
45
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 2
vLJfhL 2.2
5xy vw cW,
xy bfG 5 MF (v bfG),
5x bfG y MF,
5y bfG x MF.
(i) 3z
(iv) pq
(ii) 8ax
(iii) ab
(v) 1 mn
(vi) - 4 yz
n2 bfG m,
rrs
mn2 bfG 1,
vLJfhL 2.3
mn2 vw cW,
.o
rg
v bfGit fhf.
w
.e
m bfG n2 .
nfhit
10 2y
t.v
11 + yz
yn2 + 10
- 3m2 y + n
y I bfhl
cW
y bfG
yz
46
www.errsm.org
www.errsm.org
afj
g 2.1
(A) - 7
(B) x
(C) y
(D) xy
(C) 1
(D) - 1
(ii) - q cs v bfG
(A) q
(B) - q
(A) 12 + z
.o
rg
(iii) z UJ 12 I fjh
(B) 12z
(C) 12 - z
(iv) n I - 7 M bgUdh
(B) - 7n
(A) 21p
(B) 3p - 7
(C) 3p + 7
(D) - 7
n
(D) 7 - 3p
(C) 7
n
(v) p _W klFl 7I nrjh
(A) 7n
(D) z - 12
2. tUtit cs khfis, khfis fLo
a, 5, - xy, p, - 9.5
w
.e
rrs
3. nHs xbthiw nfhitahf khw
(i) x I l 6 mf
(ii) - m UJ 7 I ff
(iii) 3q cl 11 I TLf
(iv) x _W klifl 10 mf
(v) y IJ klifl 8 Fiw
(iii) 5 + z + zx
(ii) 3 + x + 3x2 y
(i) 3 - my2
(ii) 6y2 + 8x
(iii) mLF
xU kh a I, 5 Kiw bgUFtij a # a # a # a # a = a5 vd vGjyh.
(jid a mLF 5 vd Twyh). nj ngh, b # b # b = b3 (b mLF
3) kW c # c # c # c = c4 (c mLF 4). F a, b, c vgit mokhd MF.
5, 3, 4 vgit mLF MF.
47
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 2
vLJfhL 2.4
(i) - 8a2 vw cW, kh a mLF 2 MF.
(ii) m vw cW, kh m mLF 1 MF.
.o
rg
vLJfhL 2.5
rrs
w
.e
(ii) - 7m kW - 3n
(iii) 4x2 z kW - 10zx2
48
www.errsm.org
www.errsm.org
2
afj
2
F : xU kh go 0 MF.
vLJfhL 2.7
.o
rg
rrs
w
.e
xU nfhit khfis bfhlJ vW, xU kh vj kig bgwyh
vW eh mnth. vdnt xbthU kh xU kig bgWnghJ nfhit
xU kig bgWwJ.
vLJfhlhf, xU jf iy x v, 5 jff thdh,
bfhLf ntoa gz 5x MF. 5x vw nfhit kghdJ kh x vLF
kig bghWJ mik.
x = 4 v, 5x = 5 # 4 = 20 .
x = 30 v, 5x = 5 # 30 = 150.
vdnt, xU nfhit kig fhz x bfhLfgl kig ul
ntL.
vLJfhL 2.8
(ii) 7x - 3
(iii) 20 - 5x2
: x = 2 I tU nfhitf ulh
(i)
(ii)
x + 5 = 2 + 5 = 7
7x 3 = 7 (2) 3
= 14 3 = 11
49
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 2
(iii)
20 5x2 = 20 5 (2)2
= 20 5 (4)
= 20 20 = 0
vLJfhL 2.9
a =- 3 , b = 2 v fl nfhitf kig fhf.
(ii) 9a - 5b
(iii) a2 + 2ab + b2
a =- 3 , b = 2 vd ul
(i)
a+b = 3+2=1
(ii)
9a 5b = 9 ( 3) 5 (2)
.o
rg
(i) a + b
= 27 10 = 37
= 9 12 + 4 = 1
rrs
(i) 6p - 3
(ii)
2p2 - 3p + 2
w
.e
kig fhf.
x
10
x- 3
3. kh kig fhf.
x
2x
14
28
42
g 2.2
(ii)
(B) 2
(C) 3
(D) 4
p = 40 , q = 20 v (p q) + 8 vw nfhit k
(A) 60
(B) 20
(iii) x y + x y + y vw nfhit go
(A) 1
(B) 2
2
(C) 68
(D) 28
(C) 3
(D) 4
50
www.errsm.org
www.errsm.org
afj
(iv) m = - 4 v 3m + 4 vw nfhit k
(A) 16
(B) 8
(C) - 12
(D) - 8
(v) p = 2, q = 3 v (p + q) - ^ p - qh vw nfhit k
(A) 6
(B) 5
(C) 4
(D) 3
2. flt xj cWfis FLf.
(i) 4x, 6y, 7x
(v) 5pq, - 4p, 3q, p2 q2, 10p, - 4p2, 25pq, 70q, 14p2 q2
.o
rg
6x2 y + xy
3x2 - x + 7
rrs
(iii)
2.2 nfhitf Tl kW fj
xj cWf TlY fjY
w
.e
xj cWf, khWgl cWf g eh Kng mUnwh. xj
cWfis kLnk Tl Ko vgJ Tl mogil jJtkhF.
uL myJ mjF nkgl xj cWf Tliy fhz, mt
v bfGfis eh Tl ntL. ijnghW, uL xj cWf
ntWghL fhz, mt v bfGf ntWghil eh fhz ntL.
xj cWf Tl myJ fj fhz uL tKiwf csd. mit,
(i) il Kiw (Horizontal method)
(ii) iy FJ Kiw (Vertical method)
vLJfhL 2.10
TLj fhf : 2x, 5x.
: 2x + 5x = ^2 + 5h # x
= 7 # x = 7x
51
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 2
(ii) iy FJ Kiw : j tKiw, xj cWfis iyFjhf
vG d, eh mt Tl myJ fjiy fhz ntL.
vLJfhL 2.11
TLj fhf : 4a, 7a.
:
+ 7 a
11 a
vLJfhL 2.12
TLj fhf : 7pq, - 4pq , 2pq .
:
il Kiw
iy FJ Kiw
= ^7 - 4 + 2h # pq
=5 pq
7 pq
4 pq
+ 2 pq
rrs
.o
rg
4a
5 pq
vLJfhL 2.13
w
.e
il Kiw
iy FJ Kiw
=^5 + 7 - 3 + 4h x2 y
+ 7x2 y
= 13x2 y
- 3x2 y
+ 4x2 y
5x2 y
13x2 y
vLJfhL 2.14
7a UJ 3a I ff.
:
il Kiw
iy FJ Kiw
7a - 3a = ^7 - 3h a
7a
= 4 a
+ 3 a (Fpil
(- ) khw)
4a
52
www.errsm.org
www.errsm.org
afj
rkkhdJ.
vLJfhL 2.15
9 xy UJ - 2xy I ff.
9 xy
2 xy
(+)
(Fpil khw)
rrs
11 xy
(ii)
(i)
.o
rg
w
.e
+ 8p2 q2
()
- 14p2 q2
x cl eh 7I TLtjF, x + 7 vd vGJnth. x kW 7 Ma
vLJfhL 2.16
TLj fhf : 6a + 3, 4a - 2 .
:
xj cWf
xj cWf
53
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 2
= 6a + 4a + 3 2
= 10a + 1
vLJfhL 2.17
RUFf : 6t + 5 + t + 1
xj cWf
xj cWf
.o
rg
rrs
5y + 8 + 3z + 4y - 5
= 5y + 4y + 8 - 5 + 3z
= 9y + 3 + 3z
TLj fhf : 5y + 8 + 3z , 4y - 5
:
vLJfhL 2.19
w
.e
xj cWfis xW nrf
= ^15 - 6h n2 + ^- 10 + 6 - 3h n + 5
= 9n2 + ^- 7h n + 5
= 9n2 - 7n + 5
vLJfhL 2.20
TLj fhf : 10x2 - 5xy + 2y2, - 4x2 + 4xy + 5y2 , 3x2 - 2xy - 6y2 .
:
9x - 3xy + y
TLj fhf :
(i) 8m - 7n, 3n - 4m + 5
(ii) a + b, - a + b
(iii) 4a2, - 5a2, - 3a2, 7a2
54
www.errsm.org
www.errsm.org
afj
vLJfhL 2.21
UJ 6a - 3b I ff
- 8a + 9b
:
-^8 - 5h = - 8 + 5,
- 2^m - nh =- 2m + 2n
- 8a + 9b
+ 6a - 3b
()
vf Ffis
gagLJtJ nghynt
afj cWf
FfS ifahsgLwJ
(+)
- 14a + 12b
.o
rg
vLJfhL 2.22
3^5p - q + 3h UJ 2^ p - qh I ff
:
3^5p - q + 3h - 2^ p - qh
= 15p - 3q + 9 - 2p + 2q
= 13p - q + 9
rrs
vLJfhL 2.23
= 15p - 2p - 3q + 2q + 9
a2 - b2 - 3ab UJ a2 + b2 - 3ab I ff
:
il Kiw
iyFJ Kiw
a2 b2 3ab
w
.e
a2 + b2 3ab
= a2 - b2 - 3ab - a2 - b2 + 3ab
()
= - b2 - b2
()
(+)
2 b2
= - 2b2
vLJfhL 2.24
2A = 2^5x2 + 7x + 8h
= 10x2 + 14x + 16
55
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 2
ff:
(i) (a+b) UJ (ab) I ff
(ii) ( 2x + 8y) UJ
(5
(5x 3y) I ff
vLJfhL 2.25
.o
rg
14b2
6b2
()
8b2
vLJfhL 2.26
rrs
(+)
(+)
()
w
.e
4a2 - 3b2 - ab
g 2.3
(A) 5x
(ii) 2ab,
(C) 3x
(D) 19x
(C) 2ab
(D) - 14ab
(C) 9ab
(D) 3ab
(A) 14 ab
vgJ
(A) 2ab + bc
(B) 8ab + bc
(iv) 5y - 3y - 4y + y vgJ
2
(A) 9y + 4y
(B) 9y - 4y
(C) y + 2y
(D) y - 2y
(v) A = 3x + 2 , B = 6x - 5 v, A - B vgJ
(A) - 3x + 7
(B) 3x - 7
(C) 7x - 3
(D) 9 x + 7
56
www.errsm.org
www.errsm.org
3. TLf :
rrs
w
.e
(i)
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
(vi)
(vii)
(i) 14a UJ 6a I ff
2
(ii) 6a2 b UJ - a b I ff
6a - 3b + 7a + 5b
8l - 5l2 - 3l + l2
- z2 + 10z2 - 2z + 7z2 - 14z
p - ^ p - qh - q - ^q - ph
3mn - 3m2 + 4nm - 5n2 - 3m2 + 2n2
^4x2 - 5xy + 3y2h - ^3x2 - 2xy - 4y2h
4. ff :
(i)
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
(vi)
.o
rg
2. RUFf:
afj
2
(vii) 5m2 - 9 UJ - 3m + 6m + 3 I ff
2
(viii) 6s - 10 UJ - s + 12s - 6 I ff
2
2
(ix) 6n2 - 4mn - 4m2 UJ 5m + 6mn - 3n I ff
(iii) A = 8x - 3y + 9, B =- y - 9 kW
C = 4x - y - 9 v, A + B - C I fhf.
6. xU Knfhz _W gff 3a + 4b - 2,
v, mj Rws vd?
a - 7 kW 2a - 4b + 3
57
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 2
(i) 2A + 3B
11. P = m2 + 8m
fhf.
(ii) A- B
kW
fhf.
Q =- m2 + 3m - 2 v P - Q + 8 k
.o
rg
TW
x kW y TLj
afj nfhit
x+y
fj
a kW bFs ntWghL
bgUf
x kW y bgUfgy
x # y (myJ) xy
tFj
p I q th tFf
p
p ' q (myJ)
q
bra
Tl
w
.e
rrs
a - b ^a > b vh (myJ)
b - a (b > a v)
vjifa fj brafis, fj thaf gagLJtJ vgij
ff, kd itJ bfhs fl mltiz gagL.
Tl
TLj
mfj
Tl
TLtjF
mfkhf
fj
bgUf
tFj
ntWghL
bgUfgy
<
Fiwj
fj
fgjF
Fiwthf
bgUfgLj
klF
tFfgLj
j
vLJfhL 2.27
1)
2)
a UklUJ b I Fiwj.
58
www.errsm.org
www.errsm.org
afj
3)
x kW y vw U vf tff TLj.
4)
p kW q bgUfgyiz 7 cl Tl.
5)
6)
7)
x vw v ghUJ 3 I Fiwj.
8)
m kW n vw vf TLj UJ mt
.o
rg
9)
10)
11)
y I 5M tFJ x cl TLf.
3)
x2 + y2
5)
2ab
5
x -3
2
^ y + 6h - 4x
y
+x
5
2) b - 2a
2^ m + nh
4) 7 + pq
6) 2 y + x
rrs
1)
7)
9)
10) 2` 1 a + mj
3
w
.e
11)
3
8) (m + n) - mn
(i) a klF b.
(B) 5x + 3y + 7
(C) 5x + 3^ y + 7h
(D) 5x + 3^7yh
59
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 2
(ii) a kW b TLj gh
(A) 1 ^a + bh
(B) 1 a + b
(C) 1 ^a - bh
2
2
2
(iii) x kW y ntWgho 3 klF
(B) 3 - x - y
(A) 3x - y
(C) xy - 3
(D) 1 + a + b
2
(D) 3^ y - xh
(D) 2y - z
.o
rg
(D) 1 ^6p + qh
2
(ii) y UJ z I ff.
cgnahJ
(C) yz - 2
(B) 2 + yz
rrs
(A) 2 - yz
w
.e
xU iyia kyUF mt khkh mgghf
mjh. mj iy vilia mt mJ bfhs
Udh . mij ma juhR jil gagLdh.
mt vil 40. nkY iy vil,
cUisH vil nrjJ mt vil vd
fljh.
mjhtJ,
cUis
iy
TLj
vil
+
s
cUisH
vil
15 .
rk
=
kh
.
ky
vil
40 .
u
fi
r .
5
mltiz 2.1
60
www.errsm.org
www.errsm.org
afj
15 I U wK f
.
.
.o
rg
rrs
jKsJ iy vilahF.
s + 15 = 40
s + 15 15 = 40 15
w
.e
s = 25
vdnt iy vil 25..
s + 15 = 40 vw TW xU rkghlhF. mjhtJ xU T U v
nfhitf rkkhf U mij rkghL vnwh.
rkgLj xU Fl vilia kw gfUJ dh, mnj ms
vilia kw gfUJ f ntL.
xU Fl vilia xU gf Todh mnj ms vilia kw
gfY Tl ntL.
ij nghynt UwK rk vil bfhl juhR nghwJ rk ghlhF.
rkgho rkFpL vnghJ l bgUF lwKs nfhit
k (LHS) tywKs nfhit k (RHS) rk vgij j rkFpL
czJwJ.
x + 7 = 15 vw rkghil fUJf
lw csJ x + 7
61
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 2
tyw csJ 15
UwK 7 I ff
x + 7 - 7 = 15 - 7 (7 I ff lwKsJ x Mf FiwwJ)
(kh x jahf fgLwJ)
x = 8
lw n - 3
tyw 10
UwK 3 I nrf
n - 3 + 3 = 10 + 3
n = 13
4m = 28 vw rkghil fUJf
y
= 6 vw rkghil fUJf
2
UwK 2 M bgUFf
y
#2 = 6#2
2
y = 12
w
.e
rrs
m=7
UwK 4 M tFf
4m = 28
4
4
.o
rg
n - 3 = 10 vw rkghil fUJf
jahf
bjLf
vfj
braghLfis
nkbfhs
ntosJ.
vLJfhL 2.28
f 3p + 4 = 25
:
3p + 4 - 4 = 25 - 4 (UwK 4 I ff)
3p = 21
3p
= 21
3
3
p=7
(UwK 3 M tFf)
62
www.errsm.org
www.errsm.org
afj
vLJfhL 2.29
f 7m - 5 = 30
:
7m - 5 + 5 = 30 + 5 (UwK 5 I TLf)
7m = 35
7m = 35
(UwK 7 M tFf)
7
7
m=5
rkghoF fhQ bghGJ, xnu vzh bghJthf UwK
Tlnth myJ ffnth brnwh. nj ngh xU viz UwK
Tlnth myJ ffnth brahk eh viz lkhw brayh.
.o
rg
vLJfhL 2.30
f 2a - 12 = 14
rrs
viz lkhw brtJ vgJ (xU gfUJ kbwhU gfF
vLJ brtJ) xnu viz UwK Tlnth myJ ffnth br
braY xnwahF. viz lkhw br bghGJ mj Fia khw
ntL. lkhwF y vLJfhLfis fhngh.
UwK Tl
myJ ff
2a - 12 = 14
lkhWj
2a - 12 = 14
2a = 14 + 12 (lkhWif 12
vgJ +12 Mf khW)
2a = 26
2a = 26
2
2
(UwK 2 M tFj)
w
.e
2a - 12 + 12 = 14 + 12
(UwK 12 M Tl)
a = 13
2a = 26
2
2
a = 13
(Uw 2 M tFf)
2a = 26
vLJfhL 2.31
f 5x + 3 = 18
: +3 I lwUJ tywF lkhWf
5x = 15
63
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 2
5x = 15
5
5
x=3
(UwK 5 M tFf)
vLJfhL 2.32
f 2^ x + 4h = 12
: lw cs milfis f UwK 2 M tFf
2^ x + 4h 12
=
2
2
x+4 = 6
x = 6 - 4
x=2
.o
rg
vLJfhL 2.33
f - 3^m - 2h = 18
rrs
m - 2 =- 6
m=6+2
(- 2 I tyJwF lkhWbghGJ)
w
.e
m =- 4
vLJfhL 2.34
f (3x + 1 ) 7 = 12
(3x + 1) 7 = 12
3x + 1 7 = 12
3x 6 = 12
3x = 12 + 6
3x =
3
18
3
x = 6
vLJfhL 2.35
f 5x + 3 = 17 - 2x
64
www.errsm.org
www.errsm.org
afj
5x + 3 = 17 - 2x
5x + 2x = 17 - 3
7x = 14
7x = 14
7
7
x=2
vLJfhL 2.36
.o
rg
ulhtJ v = x + 1
_whtJ v = x + 1 + 1 = x + 2
mj TLj = x + ^ x + 1h + ^ x + 2h = 45
3x + 3 = 45
rrs
3x = 42
x = 14
Mfnt m_W KGf, x = 14 , x + 1 = 15 kW x + 2 = 16 .
w
.e
vLJfhL 2.37
rkghL,
60 + x = 75
x = 75 60
x = 15
vLJfhL 2.38
X vUJ 20 I ffilgJ 80. mj viz fhf.
x - 20 = 80
x = 80 + 20
x = 100
65
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 2
vLJfhL 2.39
1 ^ xh = 63
10
1 (x) # 10 = 63 # 10
10
x = 630
.o
rg
rkghL,
vLJfhL 2.40
X viz 4 M tFJ mjDl 6 I Tl ilgJ 10.
viz fhf.
mj
x + 6 = 10
4
rkghL,
x = 10 - 6
4
x =4
4
x #4 = 4#4
4
` x = 16.
w
.e
rrs
vLJfhL 2.41
bjw taJ, nut taijl 3 Fiw. bjw taJ 18 v,
nut taJ vd?
: nut taJ x vf
&
x - 3 = 18
x = 18 + 3
x = 21
66
www.errsm.org
www.errsm.org
afj
g 2.5
(A) 12
(B) 6
(ii) 12 x = 8 v, x vgJ
(A) 4
(B) 20
q
(iii)
= 7 v, q vgJ
6
(A) 13
(B) 1
42
(iv) 7(x9) = 35 v, x vgJ
(D) 27
(C) - 4
(D) - 20
(C) 42
(A) 5
(B) - 4
(C) 14
(v) X v _W klF 60 v, mj v
(A) 63
(B) 57
(C) 180
2. f :
(i) x - 5 = 7
(iv) b - 3 =- 5
(vii) 3 - x = 8
(iv) 51 = 17a
(vii) 7x = 42
(viii) 14 n = 10
(ii) 3l = 42
(iii) 36 = 9x
(v) 5x = 45
(vi) 5t = 20
(viii) 10m = 30
(ix) 2x = 1
4. f :
(vi) - x =- 7
(ix) 7 m = 4
(x) 3x = 18
(i) 1 x = 7
2
p
(iv)
= 8
-7
(v) - x = 5
(x) 20 y = 7
3. f :
(i) 2x = 100
(D) 20
(iii) 4 + y =- 2
w
.e
(D) 37
(ii) a + 3 = 10
rrs
(D) 7
6
.o
rg
(C) 3
5. f :
(i) 3x + 1 = 10
(iv) 4a - 5 =- 41
y+3
(vii)
= 14
5
(x) 11m = 42 + 4m
(xiii) 3x - 14 = x - 8
(ii) a = 5
6
(iii) n = 8
3
(v) - x = 2
5
(vi) - m =- 4
3
(ii) 11 + 2x =- 19
(iii) 4z - 3 = 17
(vi) - 4^2 - xh = 12
(v) 3^ x + 2h = 15
(viii) x + 5 = 7
(ix) 6y = 21 - y
3
(xi) - 3x =- 5x + 22 (xii) 6m - 1 = 2m + 1
(xiv) 5x - 2x + 7 = x + 1 (xv) 5t - 3 = 3t - 5
67
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 2
6. U vf Tl gy 33. X v 18 v, kbwhU viz
fhf.
7.
8.
9.
10.
.o
rg
(i) y + 18 =- 70
(iv) 2x + 9 = 19
(iii) t - 5 =- 6
3
(v) 3x + 4 = 2x + 11
rrs
thf isahlyh
w
.e
50 I TLf
x+50
xU viz id bfhf
uL klfhf MFf
2x + 100
48 I TLf
2x + 148
2 M tFf
x + 74
idj viz ff
mU
ruah
16
20
74
68
www.errsm.org
www.errsm.org
afj
id bfhf!
.o
rg
cU vdgL.
rrs
w
.e
vwiHfgLwJ.
69
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
tha fj
3.1 mKf
.o
rg
rrs
w
.e
3.
4.
j Kj cWig _________
_______ vW Flyh.
bfhoUjh
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
.o
rg
cj bgo:
1) j
2) cWf
3) KDW, DW
4) myF
7) r
8) r
9) jrk
10) il vf bgUFbjhif
vLJfhL 3.1
rrs
2 vd vGjyh. 2 vw d bjhFia,
7
7
gFia 2, 3, 4, 5, 6 M bgUf,
2 : 7 vgij
2 # 2 = 4 , 2 # 3 = 6 , 2 # 4 = 8
7#2
21 7 # 4 28
14 7 # 3
2 # 5 = 10 , 2 # 6 = 12
7#5
7#6
35
42
w
.e
vLJfhL 3.2
270:378 = 270
378
bjhFia, gFia 2 M tFf,
khWKiw :
270,378 I fhugLj,
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
45 ' 9 = 5
63 ' 9
7
270 : 378 vgJ 5 : 7 vd MwJ.
vLJfhL 3.3
9 khjF, 1tUlF ilnaahd jij fhf.
1 tUl
12 khjf
9 khjF 12 khjF
ilnaahd j = 9 : 12
9 : 12 vgjid 9 vd vGjyh.
= 9'3 = 3
12 ' 3
4
= 3:4
vLJfhL 3.4
12
.o
rg
j xnu tifahd U
msfis kLnk xl
Ko vgjh tUlij
khjF khw ntL.
rrs
khzt, khzfSilnaahd cs j =
bkhj gF = 2 + 1 = 3
w
.e
2:1
2
khztf vif = 60 3 gF
= 2 # 60 = 40
3
khztf vif = 40
= 60 - 40
= 20 [myJ]
khzf vif = 20
khzf vif
= 60 1 gF
= 20
vLJfhL 3.5
24 sKs xU g 3 : 2 : 7 vw j 3 JLfshf
btlgLwJ v, xbthU Jo s vd?
:
g s =
24
72
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
_W JLf jf =
bkhj gFf =
3:2:7
3 + 2 + 7 = 12
3 # 24 = 6
12
ulh Jo s = 2 # 24 = 4
12
_wh Jo s = 7 # 24 = 14
12
g _W JLf sf 6 , 4 , 14 MF.
Kj Jo s =
.o
rg
vLJfhL 3.6
khzt, khzf j = 4 : 5
khztf vif = 20
rrs
khzf vif x vf
w
.e
vdnt 4 : 5 :: 20 : x
<bwf bgUFbjhif =
il vf bgUFbjhif
4#x
5 # 20
bgUFbjhif
4 # x = 5 # 20
x = 5 # 20 = 25
4
khzf vif = 25
vLJfhL 3.7
A : B = 4 : 6, B : C = 18 : 5, v, A : B : C jij fhf.
73
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
:
A:B= 4 :6
B : C = 18 : 5
_W jfis xl,
Kj j ulhtJ
cWig (f cW),
ulh j Kj
cWig (Kf cW)
rkkhf ntL.
6, 18 ..k = 18
A : B = 12 : 18
.o
rg
B : C = 18 : 5
A : B : C =12 : 18 : 5
bjJ bfhf
rrs
jf brtf: brtf s, mfy
msf jf jf j mikUjh,
mbrtfij jf brtf vW Twyh.jf
brtf xU gf 2 mo v mj kbwhU
w
.e
jf JL : xU nfhL Jil
ghffshf
JLf
nghJ,
jfj
U
v
AB = BC v, mJ jf JL MF.
BC
AC
jfj gaghL
74
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
nahJgh!
.o
rg
3.2 khw
rrs
is
thfd mf
gagLJj
is
w
.e
kufis
btLj
btg
ms mfF
khR
mfF
czJwd.
ewhf gojh
mf rhlh
mf kbg bgwyh.
cl gUkdhF
tF Tr FHgkhF
tF cuf ngdh
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
fltiw bghUJf:
mf ngdhf thdh?
bry mfkhF
ig vil Fiw
neu Fiw
.o
rg
khztf vifmfkhdh?
UJ, xU bghU ms mfF nghJ (-) mjndhL
bjhlila kbwhU bghU ms mfF (-) . xU bghU ms
Fiw nghJ (.) mjndhL bjhlila kbwhU bghU ms Fiw
(.) vgij mnwh.
rrs
10 ngdhf iy (`)
10 # 5 = 50
20
10 # 20 = 200
30
10 # 30 = 300
w
.e
xU ngdh iy(`)
xU ril iy (`)
3000
3000 = 600
5
1000
1000 = 200
5
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
.o
rg
rrs
w
.e
3.
fhf.
bgf vif mt iyfS.
fgf cauK, bfhLfgl neu
mt Hf sfS.
xU Fl uij flf ntfK
vLJbfhS neuK
tlf MufS mt gugsfS
bjhyhsf vif bfhLfgl
ntiyia Kogjfhd ehfS.
xU Kfh cs gil uf vif
thuhu bryfS
mrY to
xU jf tf vif gff
vif
4.
5.
6.
7.
8.
ngdhf
x
vif
ngdhf iy (`) y
10
20
100
200
350
500
1000
77
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
ngdhf
jij fhf.
vifF
mt
iyF
ilnaahd
x = iyj kh
y
.o
rg
x2 = 10
gaz u (..)
y1 = 10
y2 = 50
rrs
X = Y = 1
w
.e
5
nekhw, xU msthdJ xU Fl j khW bghGJ
kbwhU msthdJ mnj j khwkilwJ vgij nkfl vLJ
fhoUJ bjJ bfhsyh.
nH bfhLfgLs khf bjhlig mJ bfhL a kW b I
fL of.
x
10
12
gaz u (..)
120
300
480
600
(i.e.) x = 1 .
y
60
bghGJ a it fL ongh
1 =6
60
a
78
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
1 6 = 6
60 6 = 360
a = 360
1 = 12
60
b
1 12 = 12
60 12 = 720
b = 720
.o
rg
120
4
80
6
60
8
48
10
40
12
xy
= 80 # 6 = 60 # 8 = 48 # 10 = 40 # 12 = 480
= kh
rrs
= 120 # 4 = 480
xy
fl vLJfhil ftf:
x1 = 120
x2 = 60
y1 = 4
y2 = 8
w
.e
x1
= 120 = 2
x2
60
y1
Y=
= 4 = 1 1/Y =2
y2
8
2
X= 1
Y
Mjyh, vkhw bfhLfgl msthdJ xU j khW
bghGJ, kbwhU msthdJ mjF jiy j khW.
bghGJ khf bjhlig mJ, a kW b I fhf :
X=
Mf
vif
ehf
vif
15
60
12
20
79
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
6a
60
6 10
60
a
xy
b 20
3 20
=
=
=
=
10
60
60
60
.o
rg
xy = 15 # 4 = 5 # 12 = 60
xy = 60 = kh
xy kh vgij mnwh.
x
y
10
2
6
16
(ii)
18
21
y
x
y
50
200
10
w
.e
(ii)
rrs
250
4
16
vLJfhL 3.8
bgf vif
iy (`)
x
16
4
y
48
a
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
16 # a = 48 # 4
a = 48 # 4 = 12
16
ehF bgf iy = ` 12
khWKiw:
4 bgf iyia a vd bfhnth .
bgf vif
iy(`)
16
48
.o
rg
vLJfhL 3.9
rrs
a = 4 # 48 = 12
16
4 bgf iy = ` 12.
( ). vdnt J nekhw.
w
.e
:
1
360
6 1
gazneu mfjh ( ),
30 lf = 30 k
60
1
=
k
2
6 k 30 lf
1
= 6 2 k
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
4 = 61 2
360
a
4 # a = 360 # 6 1
2
13
4 # a = 360 #
2
360
13
#
= 585
a=
4#2
6 1 k neu gaj u = 585 ..
2
khWKiw:
.o
rg
neu (k)
360
61
2
6 12
4 # a = 360 # 13
2
360
13
= 585
a=
#
4
2
k neu gaj u = 585..
w
.e
rrs
4 = 360
61 2
a
4 # a = 360 # 6 1 2
vLJfhL 3.10
Mf vif
x
7
13
ehf vif
y
52
a
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
7 # 52 = 13 # a
13 # a = 7 # 52
a = 7 # 52 = 28
13
vdnt, 13 Mf j ntiyia 28 ehf Koghf.
khWKiw:
Mf vif
ehf vif
7
52
13
a
.o
rg
7 = a
13
52
7 # 52 = 13 # a
13 # a = 7 # 52
rrs
a = 7 # 52 = 28
13
vdnt, 13 Mf j ntiyia 28 ehf Koghf.
w
.e
vLJfhL 3.11
vW
FLnth .
35
120
24
xbthU gfY cs
tf vif
83
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
35 = a
24
120
35 # 120 = a # 24
a # 24 = 35 # 120
a = 35 # 120
24
a = 35 # 5 = 175
g 3.1
.o
rg
(A) ` 480
(B) ` 25
(C) ` 35
(D) ` 50
(B) 325 . .
(A) 8 ehf
(D) ` 1280
rrs
(A) ` 75
w
.e
(C) ` 360
(B) ` 180
(B) 16 ehf
(C) 12 ehf
(D) 24 ehf
(C) 21 ehf
(D) 15 ehf
(A) 20 ehf
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
.o
rg
10. xU jf 70
gff csd. xU gf 30 tf
rrs
f
fh
f
xU Mij j Toid xU eho fodh, 200 Mijf
oi
w
.e
nt
85
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
3.3 rjj
.o
rg
KGfh rilf
kW nk
MilfSfhd
jSgo
gUt
nj 1
fhyhL
nj
ghlf
tF & : 6 - m
myF
nj 1
mtUila kL
miu
ML
nj
myF
nj 2
gUt
nj 2
mfgr
kbg
mil bfhLfgLs
My
rrs
fzF kbgfshtJ
2M bkh ghl
17 / 25 , 36 / 50 , 75 / 100 ,
fzF
80 / 100 , 22 / 25, 45 / 50
17
36
75
80
22
45
ma
w
.e
rKf ma
Ma
ifbahg
jiyik Ma
ifbahg
bgnwh
ifbahg
khj
nj 1
fhyhL
nj
miuahL
nj
68
100
72
100
75
100
80
100
myF
nj
2
88
100
khj
nj
2
90
100
86
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
bghGJ, mtUila
khwgLsJ.
kbgf
midJ
kbgfSF
j w dij g mnth.
.o
rg
rrs
Jtf
w
.e
Ko
= 100
= 41
Hlhj rJuf vif
= 59
ghijia flF rJuf vif = ____
rjj
100 41
gF
41 : 100
41
100
41%
HlhjgF
100 59
gF
59 : 100
59
100
59%
ghijia
flF gF
100
_____ gF
____ : 100
Hl gF
100
_____ %
87
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
100 I gFahf bfhl d rjj vdgL
rjjij% vw FpL bfhL Ffyh.
x : y vw vj xU jY, y = 100 v mij rjj vdyh
rjjij gy tifahf Ff:
.o
rg
rjjij gl
tahf FLj
5 : 100
17 : 100
43 : 100
5
100
17
100
43
100
rjj
5%
17%
43%
g 3.2
(i) 43%
rrs
(iii) 5%
(iv) 17 1 2 %
(v) 100
100
(v) 33 1 3 %
(iii) 33%
w
.e
(i) 25%
(iv) 70%
(v) 82%
f!
88
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
.o
rg
5 # 10 = 50 = 50%
10 # 10
100
w
.e
rrs
tl 50%
HlgLsJ
tl 25%
HlgLsJ
cfSF bjkh?
1 I l Fiwj viz100I l bga viz
rjjkhf Ff aY
120%
1%
2
89
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
(i) gFia 100 Mf khw aY df
vLJfhL 3.12
3 I rjjkhf khWf
5
:
5 I 20M bgUf 100 ilF
= 100
2) 5 20
= ____
3) 4 25
= ____
.o
rg
3 # 20 = 60 = 60%
5 # 20
100
3 = 60%
5
1) 2 ____
4) 10 _____ = 100
5) 1 _____ = 100
vLJfhL 3.13
6 1 I rjjkhf khWf
4
6 1 = 25
4
4
:
4I 25 M bgUf 100 ilF
rrs
25 # 25 = 625 = 625%
4 # 25
100
w
.e
4 I rjjkhf khWf
7
: 100% M bgUf
4
400
` 7 # 100j % = 7 %
= 57 1 % = 57.14%
7
vLJfhL 3.15
1 I rjjkhf khWf
3
: 100% M bgUf
1
100
` 3 # 100j % = ` 3 j %
= 33 1 3 %(or) 33.33%
vLJfhL 3.16
250 khztf cs xU g, 55 khztf Tilgij,
75 khztf fhgij, 63 khztf vgij j cstf
bfil Uwd v,
90
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
:
bkhj khztf vif = 250
(m) Tilgij U khztf vif = 55
250- 55 ng Tilgij Uwd vgjid
Flyh.
vd
.o
rg
55
250
250
vgij U khztf rjj
= ` 63 # 100j %
250
= 126 % = 25.2%
5
Tilgij U khztf = 22%
vgij U khztf = 25.2%
rrs
w
.e
100% M bgUf
(0.07 # 100) % = 7%
khWKiw:
0.07 = 7 = 7%
100
vLJfhL 3.18
100% M bgUf
567
1000
10 # 100
= 56.7 = 56.7%
100
91
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
F: xU dij (myJ) xU jrk viz rjjkhf khWtjF
100% M bgUf ntL.
f!
1. cl cs uj 9 gF csJ v, mw uj
10
rjj vd?
2. cl vil 2 gF jirahyhdJ v, cl cs jir
5
rjj vd?
cl vil 2 gF csJ. jir vil kW vil
3
Mat TLj100%I l mfkhfnth (m) Fiwthfnth
UFkh? mgoahdh jiria g vd Tw aY ?
g 3.3
1. rahd ilia njbjLf:
(i) 6.25 =
(ii) 0.0003 =
(A) 3%
(iii)
5 =
20
(B) 6250%
(C) 625%
rrs
(A) 62.5%
.o
rg
(B) 0.3%
(C) 0.03%
(B) 1 %
(C) 0.25%
4
(iv) xU k 20 lf rjj
(A) 25%
w
.e
(A) 33 1 3
(B) 33
(C) 33 2 3
(B) 1
(C) 50
2
2. fhQ dfis rjjkhf khWf
i) 20
ii) 9
iii) 5 1
iv) 2
4
20
50
3
(A) 500
(D) 5%
(D) it vJ iy
(D) 20
v) 5
11
i) 0.36
(D) 0.0003%
(D) 6.25%
ii) 0.03
iii) 0.071
iv) 3.05
v) 0.75
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
.o
rg
12% =
rrs
vLJfhL 3.20
w
.e
va dfis
cila rjjf
50% = 1
2
1
25% =
4
1
1
33 % =
3
3
nkny FlgLsJ
ngh ntW y dfis
vGJf.
233 1 3 % = 700 %
3
700 = 7
=
3 # 100
3
= 2 13
vLJfhL 3.21
1 % I dkhf khWf
4
1%=
1
= 1
4
4 # 100
400
(ii) rjj vgJ 100 I gFahf bfhl d. j dij jrk
vzhf khw, bjhF cs v jrk ia uL vfSF
lJ wkhf itf ntL.
vLJfhL 3.22
15% I jrk vzhf khWf.
93
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
:
15% = 15 = 0.15
100
vLJfhL 3.23
25.7% I jrk vzhf khWf.
:
25.7%
25.7
100
.o
rg
= 0.257
1 : 20
0.05
rrs
5%
1:3
0.33
w
.e
33 1 %
3
48 Lfis bfhl xU bjhFig cUthf. (16 fLf bfhl 48
Lf) m xbthU _W LfS, rjj, j kW jrkv to
xnu kig bfhoUF.
94
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
1 tlij t w uf.
4
.o
rg
glfY
gir
gF
rkkhf
Uwjh?
rrs
50% = 50 = 1
50% = 50 = 1
100
2
100
2
1 of 10 = 1 # 10 = 5
Mfnt, 100 1 = 1 # 100 = 50
2
2
2
2
w
.e
`100 50% = ` 50
`10 50% = ` 5
vLJfhL 3.24
1000 20% =
1000 20
100
20 # 1000
100
200 ..
vLJfhL 3.25
200 1 % fhf.
2
95
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
:
1
2
of 200
100
1
=
# 200
2 # 100
1 # 200 = 1
200
200 1 % = 1
.o
rg
vLJfhL 3.26
40 nyh uh 0.75% fhf.
:
0.75% = 0.75
40 nyh uh 0.75% =
0.75 # 40
100
3 = 0.3
10
rrs
100
40 . 0.75% = 0.3 ..
vLJfhL 3.27
w
.e
bkhj egf
= 70
60 # 70
100
= 42
khztf vif = 42
khzf vif = b
khj khztf khztf vif
= 70 42
= 28
khzf vif = 28
96
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
vLJfhL 3.28
2010- , xU efu kf bjhif 1,50,000 mLj Mo, mJ 10%
mfFkhdh, 2011 kf bjhifia fhf.
:
mfF kf bjhif =
10 # 1, 50, 000
100
.o
rg
= 15,000
= 1,65,000
(i) 30 % bghJ d
(A) 1
10
(B) 7
10
(C) 3
100
(D) 3
10
rrs
g 3.4
(ii) 1 % bghJ d
2
(A) 1
(B) 1
2
200
(iii) 25% F rkkhd jrk v
(C) 200
100
(D) 100
(B) 25
(C) 0.0025
(D) 2.5
(B) ` 20
(C) ` 30
(D) ` 300
(B) ` 7.50
(C) ` 5
(D) ` 100
w
.e
(A) 0.25
(A) `10
(v) %. 150 5%
(A) ` 7
iv) 2.5%
v) 66 2 3 %
iii) 1 %
4
3. nH bfhLfgLs rjjij jrk vzhf khWf:
i) 9%
i) 7%
ii) 75%
ii) 64%
iii) 375%
iv) 0.03%
v) 0.5%
4. kig fhf:
i) 24 75%
v) 50 . 7.5%
97
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
.o
rg
47% v,
w
.e
rrs
f!
1) 25- 20%, 20 25% rkkh?
2) x
U cz L, gW o bkhj bjhif 1.5% t
tNfgLwJ.
a) t rjjij jrk vzhf khWf.
b) 6 egf bfhl FLg bkhj ` 750 F cz
mUdh t k vd?
c) cztfF mtf brYJ bjhif ahJ?
3.4 yhg kW el
2008 uh & nfh `1,50,000 yhg milwJ.
2009 uh & nfh `25,000 el milwJ.
uh & nfh Kj Mo yhgK mLj Mo elK mila
aYkh?
igf bjhrhiyUJ filF tJ nrU gy iyf.
bjhrhiy
bkhj ahghu
yiw ahghu
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
iygoa
(x iy)
khgH `10
M `6
thiHgH `3
MuR `5
iygoa
(x iy)
khgH `15
M `8
thiHgH `2
MuR `5
bkhj ahghufil
.o
rg
gHfil
uh#h vw gHfil ahgh, gHfis bkhj ahghu fil th,
j fil wh.
xU Fl eh, mt M, khgH kW thiH gHfis
thFwh. iygoa csJ nghy xbthU gHF 2 iyf
(xbthU filY btntW iyf) csd.
uh#h gHfis bkhj ahghu fil thF iyia mlf iy
vW TWt. mt gHfis fil F iyia gid iy vW
TWt.
rrs
nkny bfhLfgLs iy goUJ M kW khgH
gid iy mjDila mlf iyial mfkhf csJ vgjid
mnwh. j mf bjhifia yhg vW TWt.
w
.e
hgH gid iy =
k
gid iy =
yhg =
=
yhg =
15 10
`5
yhg
yhg
= gid iy mlfiy
= 8 6
= `2
thiHgHf u mGfToa jik cilaJ. Mfnt mj
filfhu mjid zhfhk f Ugglh. Mjyh, mt thiHgHfis
rW Fiwthd iyF (mlf iyia l Fiwthd iy) wh. mlf
iyUJ Fiwfgl bjhifia el vW TWt.
99
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
thiHgH mlf iy > thiHgH gid iy
Mfnt, el clhF.
thiHgH gid iy =
thiHgH mlf iy Fiwfgl iy
=
gid iy
mlf iy el
1)
el
32
el
`1
.o
rg
el = mlf iy gid iy
3)
4)
gid iy = mlfiy - el
rrs
2)
w
.e
bjhifia
xnu
bgwhY,
yhg
mtf
vd Tw Kokh? KoahJ.
100
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
yhg % = 10
yhg = 1
.o
rg
el
# 100
mlf iy
rrs
nkny TwgLsUJ, unki l uhnfZ mf yhg bgWwh
vgij mnwh.
yhg
Mfnt, yhg rjj =
# 100
mlf iy
el rjj =
w
.e
yhg rjj (myJ) el rjj fhQ nghJ xU bghU mlf
iy jh fzl ntL.
vLJfhL 3.29
`12,000
`10,000
= 12000 10000
yhg = `2,000
x
U bjhiyfhbgo gjh ilF yhg
= `2,000
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
5 bjhiyfhbgofis gjh ilF yhg = `10,000
vLJfhL 3.30
.o
rg
gid iy = mlfiy el
= 5000 600
to gid iy = `4400
el
# 100
mlfiy
= 600 # 100
5000
el rjj =
= 12
el = 12%
rrs
vLJfhL 3.31
w
.e
to mlfiy = `1,250
= 1500 1400
= 100
el = `100
102
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
el rjj =
el
# 100
mlfiy
= 100 # 100
1500
= 20
3
= 6 2 (myJ) 6.67
3
el = 6.67
.o
rg
vLJfhL 3.32
xU gH ahgh 8 bgo uhirfis, xU bgo `150 vw j thdh.
m xU bgo uhir mG LwJ. jKs bgofis xU bgo `190 vw
iyF wh. yhg / el rjjij fhf.
rrs
= `1200
w
.e
= 1330 1200
= 130
yhg = `130
yhg rjj =
yhg
# 100
mlfiy
= 130 # 100
1200
= 10.83
yhg = 10.83%
103
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
vLJfhL 3.33
:
ngdh mlfiy = `50
el = `5
.o
rg
gid iy = mlfiy el
= 50 5
= 45
ngdh gid iy = `45.
vLJfhL 3.34
rrs
xU nf mlfiy = `55
w nfFf vif = 25
w
.e
1 nf yhg = `11
= 1375 + 275
= 1,650
= `1,650
yhg rjj =
yhg
# 100
mlfiy
= 275 # 100
1375
= 20
yhg = 20%
104
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
g 3.5
(A) `50
(B) `575
(C) `625
(D) it VJiy
(A) `155
(B) `140
(C) `15
(D) it VJiy
iii) xU ig gid iy `235 Mf mlfiy `200 Mf Ujh,
(B) el `3
(D) el `200
(A) mlfiy
(C) yhg
(B) gid iy
(D) el
rrs
rjj
(A) 25
(B) 10
(C) 250
(D) 225
2. tU mltizia br :
gid iy
yhg
el
144
168
59
38
600
635.45
26599
23237
107.50
100
w
.e
mlfiy
.o
rg
3. mlfiy kW yhg
iyia fLof
i) mlfiy = `450
ii) mlfiy = `760
iii) mlfiy = `980
iv) mlfiy = `430
v) mlfiy = `999.75
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
4. xU il neh `27, 50,000-F thFwh. mt il brtjfhf
`2,50,000I bryLwh. mj il `33,00,000F wh v,
yhg (m) el rjjij fLof.
.o
rg
rrs
w
.e
f!
cg brnthnu neuoahf wh, EfnthUF rhjfkhf
UFkh? thf.
f brJ ghf
106
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
3.5 jto
jbghGJ `10,000
it bjhif brf.
7 tUlf Ko
`20,000 bgWf.
jbghGJ `10,000
KjL brf. 6
.o
rg
tUlf Ko
`20,000 bgWf.
2008- t
itbjhifahf brYdh. xU tUlF wF `5,400Mf Ug
bgwh. mt V TLj bjhif bgwh? vts bjhif mtUF mfkhf
iljJ?
nyhnfZ
jh
`5,000I mt j ig
bgUf Kokh?
grhf
bgw
`5,000I
rrs
w
.e
eh fl thF(bfhLF) nghJ bgw (bfhLj) bjhifial
mfbjhifid brYJnth(bgWnth). TLj bjhifia jh to (I)
vd Fnwh.
nkTa f, nyhnfZ `400 I toahf bgwh. fldhf bgWw
(m) mfgLw bjhifia mr vd Fnwh.
to bjhifahdJ vnghJ xnu khahf mikkh? rakhf UfhJ.
, tU ffis fhngh.
107
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
.o
rg
to
bjhif
mriy
bghWJ,
nkTa
iyf
go,
itbjhiffhd fhyij bghWJ kW to jij bghWJ
khWgL.
to jkhdJ MLnjhW `100 F fzlgL. mjhtJ, MoF
rrs
to fzl
w
.e
A = P + I
A = P + Pnr
100
A = P`1 + nr j
100
to = KGbjhif mr
I = A P
108
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
Pnr vw NuUJ tU
100
Nufis bgwyh
I =
r = 100I
nfhol lij uf
mr
to
5,000
500
KGbjhif
17,500
6,000
12,000
25,000
750
rrs
8,450
12,500
.o
rg
Pn
n = 100I
Pr
P = 100I
rn
F: n vgJ bghJthf tUlf fzlgL. n khjfnyh,
ehfnyh Ujh, mij tUlfshf kh fzlgl ntL.
15,600
vLJfhL 3.35
w
.e
mr (P) = `3,000
tUlf (n) = 1
to j (r) = 7 %
j to (I) = Pnr
100
= 3000 # 1 # 7
100
I = `210
A = P + I
= 3000 + 210
A = `3,210
109
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
vLJfhL 3.36
:
mr (P) = `5,000
to j (r) = 11 %
.o
rg
jto I = Pnr
100
= 5000 # 11 # 2
100
= 1100
I = `1,100
bjhif (A) = P + I
rrs
= 5000 + 1100
A = `6,100
vLJfhL 3.37
w
.e
bjhifia fhf.
P = `7,500
n = tUl 6 khjf
= 1 6 tUlf
12
= 1 1 = 3 tUlf
2
r = 8 %
I = Pnr
100
7500 # 3 # 8
2
=
100
= 7500 # 3 # 8
2 # 100
110
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
= 900
I = `900
12 khjf = 1 tUl
bjhif (A) = P + I
= `8,400
P = `7,500
n = 3 tUl
2
r = 8%
A = P`1 + nr j
100
.o
rg
= 6 tUl
12
= 1 tUl
2
3 khjf = 3 tUl
12
= 1 tUl
4
6 khjf
= 7500 + 900
rrs
3 #8
e
o
2
= 7500 1 +
100
= 7500 c1 + 3 # 8 m
2 # 100
= 7500` 28 j
25
w
.e
= 300 # 28
= 8400
A = `8400
I = AP
= 8400 7500
= 900
I = `900
to = `900
bjhif = `8,400
vLJfhL 3.38
`6,750F 219 efSF 10 % to j jtoia, bjhifia
fhf.
111
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
:
P
`6,750
219 ehf
10 %
Pnr
100
6750 # 3 # 10
5 # 100
.o
rg
405
`405
P+I
6750 + 405
7,155
`7,155
rrs
to
365
= 3 tUl
5
73 ehf = 73 tUl
365
1
=
tUl
5
vLJfhL 3.39
w
.e
ehf,
= `4,000
= 5%
= 24 (30 6)
iy
= 31
MfL
= 18
bkhj ehf
= 73
= 73 ehf
=
=
73 tUl
365
1 tUl
5
112
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
A = P`1 + nr j
100
= 4000 c1 + 1 # 5 m
5 # 100
= 4000`1 + 1 j
100
= 4000` 101 j
= 4,040
100
.o
rg
bjhif = `4,040
vLJfhL 3.40
`7,000 mrYF 16 khjf `1,680 jto iljh, to jij
fL o.
P = `7,000
n = 16 khjf
= 16 tUl = 4 tUl
I = `1,680
rrs
12
r = ?
r = 100I
w
.e
Pn
= 100 # 1680
7000 # 4
3
= 100 # 1680 # 3
7000 # 4
= 18
r = 18 %
vLJfhL 3.41
# `10,000I 5% to j it ahf brYJwh. vjid
tUlf `11,000I mt bgWth?
A = `11,000
P = `10,000
r = 5 %
n = ?
113
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
I = A P
= 11,000 10,000
= 1,000
I = `1000
n = 100 I
.o
rg
Pr
= 100 # 1000
10000 # 5
n = 2 tUlf.
khW Kiw :
A = P`1 + nr j
100
11000 = 10000 `1 + n # 5 j
100
11000 = 1 + n
20
10000
11 = 20 + n
20
10
11 # 20 = 20 + n
10
22 = 20 + n
22 20 = n
n = 2 tUlf
w
.e
rrs
vLJfhL 3.42
xU Fl mryhdJ 8% to j vjid tUlf _W
klfhF vd fhf?
bjhif = _W klF mr
= `3 P
r = 8 %
n = ?
I = A P
= 3P P
= 2P
114
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
I = ` 2 P
n = 100I
n = 25
tUlf = 25
Pr
100
# 2P
=
P#8
bjhif = 3 # 100
= `300
I = A P
= 300 - 100
.o
rg
khW Kiw :
I = `200.
rrs
Pr
100 # 8
200
n =
= 25
8
tUlf vif = 25.
vLJfhL 3.43
w
.e
xU Fl bjhifahdJ 8% to j 5 tUlf `10,080 MwJ.
mriy fhf.
A = `10,080
n = 5 tUlf
r = 8 %
P = ?
A = P`1 + nr j
100
10080 = P`1 + 5 # 8 j
100
10080 = P` 7 j
5
5
10080 # = P
7,200 = P
mr = `7,200
115
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
vLJfhL 3.44
xU Fl mryhdJ 6 tUlf `8,880 Mf 4 tUlf `7,920
Mf khWwJ v mr kW to jij fhf.
= P + I6 = 8880
.o
rg
= P + I4 = 7920
I2 = 8880 7920
= 960
2 tUl Ko to = `960
1 tUl Ko to = 960
2
= 480
4 tUl Ko to = 480 # 4
P + I 4 = 7920
P + 1920 = 7920
P = 7920 - 1920
w
.e
rrs
= 1,920
mr = `6,000
r = 100I
P = 6,000
r = 8 %
pn
= 100 # 1920
6000 # 4
g 3.6
(A) `1000
(B) `200
(C) `100
(D) `2000
(A) `500
(B) `22,500
(C) `11,000
(D) `11,000
116
www.errsm.org
www.errsm.org
iii) 6 khjf =
(A) 1 tUl
2
iv) 292 ehf =
(A) 1 tUl
5
tha fj
(B) 1 tUl
4
(C) 3 tUl
4
(D) 1 tUl
(B) 3 tUl
5
(C) 4 tUl
5
(D) 2 tUl
5
(A) `15000
(B) `13000
(C) `14000
(D) `1000
rrs
.o
rg
w
.e
2
uoghwJ. tUlf vifia fhf.
117
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 3
.o
rg
f!
1) xU mryhdJ 2 tUl 9 klfhf MFbk, mj to
4
j vts?
id bfhf!
w
.e
rrs
6. rjjij % vW Ffyh
118
www.errsm.org
www.errsm.org
tha fj
17. el rjj =
yhg
# 100
mlf iy
el
# 100
mlf iy
rrs
.o
rg
20.
21.
A = P + I
w
.e
= P + Pnr
100
= P`1 + nr j
100
22.
23.
24.
25.
I = A P
P = 100I
nr
r = 100I
Pn
n = 100I
Pr
119
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
msitf
.o
rg
_oa
totfshd brtf, rJu kW brnfhz Knfhz
Mat Rws kW gugs fhQ Kiwfis Mwh tF
fUnwh. _oa totfshd Knfhz, izfu, rhrJu, rtf
kW tl gugs fhQ Kiwfis tF fhngh.
4.1 ghit
Rws
w
.e
rrs
gl 4.1
= 2 [s + mfy]
rJu Rws = 4 xU gf s
= 4 gf
120
www.errsm.org
www.errsm.org
msitf
gugs
gl 4.2
brtf gugs = s mfy
.o
rg
rrs
2
1
= # ^b # hhrJumyFf
2
w
.e
vLJfhL 4.1
s = 15 , mfy = 10 vd jugLsJ.
brtf gugs = s mfy
gl4.3
=15 10
121
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
= 150 2
brtf Rws = 2 [s + mfy]
= 2 [15 +10] = 50
brtf Rws = 50
vLJfhL 4.2
.o
rg
vLJfhL 4.3
rrs
` njhl mfy = 40
w
.e
rJu gugs
rJu Rws
rJu gugs
rJu Rws
=
=
=
=
=
=
=
( jugLsJ )
gf gf
40 40
1600 r.
4 gf
4 40 = 160
1600 r.
160
gl 4.4
vLJfhL 4.4
:
rJu tot njhl gf 50 vd bfhLfgLsJ.
122
www.errsm.org
www.errsm.org
msitf
=
=
=
ntnghl xU lUF MF bry =
` 200 lUF MF bry =
=
4 gf
4 50
200
`10 (bfhLfgLsJ)
`10 200
`2000
.o
rg
vLJfhL 4.5
60 60 = 3600 r..
`2
`2 3600
`7200
w
.e
rrs
=
xU rJu lUF MF bry =
` 3600 rJu lUF MF bry =
=
vLJfhL 4.6
xU isahLl brnfhzKnfhz to
csJ. brnfhzij jhF gff 50 , 80 . l
bk r rJu lUF `5 j MF bkhj bryit
fhf.
gl 4.5
= `10000
123
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
4.2 TL cUtf gugs
brtf, rJu kW brnfhz Knfhz Mat VnjD U
TL cUtf gugsit fhQ Kiwfis gF fhngh.
.o
rg
xU uhkthF gl
fhoago U yf mLjLJ
csd. mj gugs mtUF
bjahJ. xU y 30 gfKila
rJuy. kwJ 50 20 msila
brtf y. nghJ uhkth
itUF
y
bkhj
gugsit fL mtUF cfsh
cjt Kokh?
gl 4.6
rrs
1.5
xU g aF fj kwJF
tsk kybfho tfhof. mtf fj
miwia gl tiuJ mHFgLd. miw
Rt 2 sK 1.5 mfyK cila brtf tot
2
1.5
glij Kj tsk tiujh. mglF mU
gl 4.7
kybfho brnfhz Knfhzij tiujh.
brnfhzij csla gff sf Kiwna 1.5, 2 v mtf
tiuj glf bkhj guig ekh fhz Kokh?
bghGJ eh y TL cUtf gugsfis fhngh.
w
.e
br.
br.
vLJfhL 4.7
br.
gl 4.8
br.
br.
br.
br.
gl 4.9
124
www.errsm.org
www.errsm.org
msitf
br.
khWKiw:
br.
br.
br.
br.
= 49 br2
vLJfhL 4.8
fhQ gl gugsit fhf
br.
br.
br.
gl 4.10
.o
rg
br.
w
.e
br.
br.
rrs
gl 4.11
br.
gl 4.12
br.
brtf gu (1) = 5 br. 10 br.
= 50 br. 2
35
vLJfhL 4.9
60 sKila rJutot kidia m thdh. myF mLj
70 50 msila brtf tot kidia m thdh. UtU xnu
iyF thdhf v yhg miljt ah?
125
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
gl 4.13
.o
rg
w
.e
rrs
g 4.1
br.
br.
br.
br
br.
br.
br.
br.
br.
br.
br.
br
br.
br.
br.
126
www.errsm.org
www.errsm.org
.o
rg
msitf
4.3 Knfhz gu
rrs
= 1
w
.e
gl 4.15
127
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
DE = AF vd UfkhW AB J F vw ia Ff. EF I
nrf. EF = BC vgij ftf. bghGJ EF I h vd AB I b
vd bfhnth.
..... (1)
.o
rg
D BCE gu)
cau
= 1 (s mfy)
` Knfhz ABE gu
1
= 2 (brtf ABCD gu)
w
.e
rrs
2
mogf
= 1 bh r.myFf
2
gl 4.16
` Knfhz gu = 1 bh r.myFf
2
F b, h vgJ Kiwna Knfhz mogf kW caukhF.
vw
nfhz
Knfhzij fUJf. C UJ
tiuagl brFJ, BA
D vw rwJ.
cau
ABC
mogf
gl 4.17
fhj ko Kiw
www.errsm.org
www.errsm.org
msitf
gl 4.18
.o
rg
= 1 b h r. myFf
vLJfhL 4.10
w
.e
br.
rrs
br.
br.
br.
gl 4.19
= 1 5 4
2
= 2 7 6
= 21 r.br. (myJ) br. 2
129
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
vLJfhL 4.11
40 cau bfhl xU Knfhz tot njhl gugs 800 r..
mj mogf sij fhf.
:
Knfhztot njhl gugs = 800 r. (jugLsJ)
1bh
= 800
2
1 # b # 40
= 800 ( a h = 40)
2
20 b = 800
b = 40
` mogf s 40 .
g 4.2
rrs
(iii)
br.
br.
(iv)
(ii)
w
.e
2.
br.
(i)
br
br
br.
br.
.o
rg
5. xU njhlkhdJ Knfhz to csJ. mj mogf 26 , cau
28 . njhlij rkbra rJu lUF `5 j MF bkhj
bryitfhf.
130
www.errsm.org
www.errsm.org
msitf
4.4 ehfu gu
gl 4.20
gl (iv) ehfuky.
rrs
ehfu tiff
nkfl gl
gl (i), (ii), (iii) Mait ehfukhF
.o
rg
w
.e
ehfu
izfu
rh
rJu
midJ nfhzfS
90 Mf Ujh
brtf
rtf
U rkgf
rtf
rJu
midJ gffS
rkkhf Ujh
gl 4.21
131
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
ehfu gugs
ABCD vw ehfu _iy l AC I tiuf. mJ ehfuij ABC kW
ADC vd ulhf wJ. bghJ mogf ACF
FJnfhL BE kW DF I tiuf.
ehfu ABCD gugs
.o
rg
2
2
1
= # AC # (h1 + h2)
2
gl 4.22
1
= # d # (h1 + h2) r. myFf.
2
F d vgJ _iyl AC- sij, h1, h2 vgJ
vgfUJ _iylF tiuagl FJnfho sij
FF.
` ehfu gugs = 1 # d # (h1 + h2) r. myFf.
2
br
br
br
rrs
vLJfhL 4.12
w
.e
d = 20 , h1 = 7 br., h2 = 10 br. vd
jugLsJ.
= 1 # d # ^h1 + h2h
2
1
= 2 # 20 # ^7 + 10h = 10 # 17
= 170 br. 2
gl 4.23
vLJfhL 4.13
gl 4.24
132
www.errsm.org
www.errsm.org
msitf
:
d = 200 , h1 = 50 , h2 = 60 vd jugLsJ.
1
ehfu ABCD gugs = 2 # d # ^h1 + h2h
1
= 2 # 200 # ^50 + 60h
= 100 # 110
vLJfhL 4.14
.o
rg
xU ehfu gugs 525 r.. mj U cfUJ _iylF
tiuagL brF sf 15, 20 v _iyl sbkd?
ehfu gugs
1 # d # ^h1 + h2h
2
1 # d # ^15 + 20h
2
1 # d # 35
2
= 525 r.
= 525
= 525
rrs
= 525
525 # 2
1050
= 35 = 30
35
d =
` _iyl s = 30 .
w
.e
vLJfhL 4.15
400 br. 2 gugs bfhl ehfu PQRS xU _iyl s
PR = 25 br.. Q UJ PR F tiuagL brFJnfho s 15 br.
v S UJ PR F tiuagL brFJ nfho sbkd?
:
d = 25 br., h1 = 15 br., gugs = 400 br. 2 vd jugLsJ.
ehfu PQRS gugs = 400 br. 2
1 d (SL + QM) = 400 F SL = h , QM = h
1
2
2
1 # d # ^h1 + h2h
= 400
2
1 # 25 # ^15 + h2h
= 400
2
400 # 2
15 + h2 = 25 = 16 # 2 = 32
h2 = 32 15 = 17
gl 4.25
133
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
g 4.3
.
br
.
br
.
br
1. glUJ, ehfu
ABCD gugsit fhf.
2. bfhLfgLs
bfhL
msfis
.o
rg
_iyl kW cau
ehfu gugsit fhf.
(i) d = 15 br., h1 = 5 br., h2 = 4 br.
(ii) d = 10 br., h1 = 8.4 br., h2 = 6.2 br.
(iii) d = 7.2 br., h1 = 6 br., h2 = 8 br.
rrs
w
.e
g,
fltiw
gF
thngh.
izfu tiuaiw
ehF bjdFfis vLJ bfhs. mtiw ir th
o bfhL brtf tUkhW izf (ghf gl 4.26 (i))
134
www.errsm.org
www.errsm.org
msitf
gl 4.26
.o
rg
rrs
F AB DC izahdit. nkY AD
BC izahdit. iz vgij Ff||
vw Fpil gagLJnwh.
mjhtJ
AB || DC kW AD || BC. (ij AB F iz DC
kW AD F iz BC vd gofyh).
gl 4.27
w
.e
izfu gugs
gl 4.28
c D UJ mogf AB F xU brFJ nfhL tiuf. mJ AB
bjhL lij E vf.
bghGJ, Knfhz AED I jahf btobaLJ mij kWw,
gl 4.28 (iii) fhoago nrf.
vd tot ilJsJ? brtfkh?
izfu gu bghGJ ilJs brtf gu rkkh?
135
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
M. izfu gu = cUthfgl brtf gu
h cau
b (= x + y, mogf )
b (= x + y, mogf )
.o
rg
gl 4.29
cUthfgl brtf s izfu mogfF,
brtf mfy izfu cauF rkkhF vgij eh mJ
bfhsyh.
` izfu gugs = brtf gugs
= s mfy
= mogf cau
izfu gugs = bh rJu myFf
w
.e
rrs
` izfu gugs
vgJ mogf (b) kW cau izfu
(h) Mat bgUf gydhF. vgff izahF.
vbu nfhzf rkkhF
F:
izfu
vj vbu gff rkkhF.
gfij
mogfkhf _iylf sf rkky
fUjyh.
v
cUJ _iylf xiwbahW
mgfF
tiuagL
Urk TL.
brFJ bjhiy mj cau
( FJau ) MF.
(i)
br.
gl bfhLfgl msfSF
br
.
vLJfhL 4.16
br
gugs fhf.
(ii)
br.
gl 4.30
:
izfu gugs = mogf cau
136
www.errsm.org
www.errsm.org
msitf
.o
rg
F: F, bfhLfgl
izfu ABI mogfkhf
bfhL fzlgl izfu
gugs,
ADI
mogfkhf
bfhL fzlgl izfu
gugs rkkhF.
` vdnt , i zf u
gl 4.31 I bfhL
izfu gugsF,
Knfhz gugsF
cs bjhlig fhf.
rrs
vLJfhL 4.17
mogf 9 br., FJau
gl 4.31
w
.e
= 95
vLJfhL 4.18
b h = 480
24 h = 480
h = 480 = 20 br.
24
` izfu FJau = 20 br..
137
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
vLJfhL 4.19
X izfu gugs 56 br. 2. mj FJau 7 br. v
izfu mogf vd?
izfu gugs = 56
b h = 56
b 7 = 56
.o
rg
56
PQRS
vw
izfu,
U
gff sf 9 br. kW 5 br..
mogf PQ it bghWJ mj FJau
4 br. (glij ghf) v
vLJfhL 4.20
br.
br.
b = 7 = 8 br..
` izfu mogf = 8 br..
br.
gl 4.32
rrs
w
.e
= 9 4
= 36 br. 2
(ii)
mogf PS ( b ) = 5 br., v,
b h = 36
gugs = 36
5 h = 36
h = 36 = 7.2 br..
5
` mogf PS I bghWJ FJau 7.2 br..
J thf:
138
www.errsm.org
www.errsm.org
msitf
g 4.4
(B) 15 br.
(C) 20 br.
(D) 30 br.
(A) 20 br.
(B) 30 br.
(C) 40 br.
(D) 50 br.
br.
br.
.o
rg
(A) 10 br.
br.
w
.e
rrs
br
4.6 rhrJu
midJ gffS rkkhf UF X izfu
rhrJu vdgL.
rh rJu mogf b myF vW, mjnfw
FJau h myF vW bfhnth.
rh rJu X izfu vgjh izfuF
gagLa mnj Nuij jF gagLjyh.
` rh rJu gugs = b h r. myFf
gl 4.33
139
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
rhrJu,
.o
rg
nkY, AB = BC = CD = DA
_iylf d1 ( AC ) kW d2 ( BD ) vf.
rhrJu _iylf xiwbahW brFjhf
Urk TLtjh
AC = BD kW BD = AC
gl 4.34
rrs
= 8 1 # AC # OB B + 8 1 # AC # OD B
2
2
1
=
# AC # ^OB + ODh
w
.e
2
1 # AC # BD
2
1 # d1 # d2
r. myFf
2
1 6 d1 # d2 @
r. myFf
2
1 (_iylf bgUfgy) r. myFf
2
` rhrJu gugs =
f kW thf
rJu xU rhrJu MF. Mdh rhrJu xU rJu my.
vLJfhL 4.21
mogf ms 15 br., FJau 10 br. bfhl rhrJu gugs fhf
:
mogf = 15 br., FJau = 10 br. vd jugLsJ.
rh rJu gugs = mogf # FJau
= 15 br. # 10 br.
\ rh rJu gugs = 150 br. 2
140
www.errsm.org
www.errsm.org
msitf
vLJfhL 4.22
xU njhl rhrJu to csJ. mj _iylf 18 , 25 .
njhl gugs fhf.
:
d1 = 18 ,
d2 = 25 vd jugLsJ.
rh rJu gugs = 1 # d1 # d2
vLJfhL 4.23
.o
rg
2
1
= 2 # 18 # 25
rh rJu x gugs 150 r.br.. mj xU _iyl 20 br..
kbwhU _iyl msit fhf.
rrs
d2 = 15 br.
w
.e
vLJfhL 4.24
d1 = 50 , d2 = 60 vd jugLsJ.
ta gugs = 1 # d1 # d2
2
1
= # 50 # 60 r.
2
= 1500 r.
1 r. rkbra MF bry = `2
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
gl 4.35
.o
rg
w
.e
rrs
gl 4.36
` brtf gugs
rh rJu gugs
= U rhrJu gugs
=
=
=
rh rJu gugs
1 [brtf gugs]
2
1 6 AB # BC @
2
1 6 HF # EG @ [ see Fig. 4.35 ]
2
1 ^d1 # d2h r. myFf.
2
g 4.5
1. rahd ilia njbjLf:
i) rhrJu gugs
(A) d1 # d2
(B) 3 (d1 # d2)
(C) 1 (d1 # d2)
4
2
142
www.errsm.org
www.errsm.org
ii) rhrJu
_iylf
UrkTL
(A) 30
xiwbahW
(B) 45
(C) 60
vj
nfhz
(D) 90
msitf
(A) 30 br. 2
(B) 60 br. 2
.o
rg
i) 15 br., 12 br.
iii) 74 br., 14.5 br.
rrs
4.7 rtf
w
.e
xU nrho vgff xWbfhW
izahf mikJs ehfu rtf vdgL.
izgffSF ilna cs bjhiy
rtf cau MF. gl 4.37 AD, BC
izawit. Mdh AB || DC.
gl 4.37
AC = BD
+ A + + D = 180 ; + B + + C = 180
gl 4.38
rtf gugs
143
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
rtf gugs
= 1 # AB # h + 1 # DC # h
.o
rg
2
2
= 1 # h6 AB + DC @
2
1
=
# h 6 a + b @ r. myFf
2
gl 4.39
1
` rtf gugs = 2 # cau # (izgff TLj) r. myFf
vLJfhL 4.25
1
rtf gugs = 2 # h^a + bh
1
= 2 # 10 # ^12 + 8h = 5 # ^20h
rrs
w
.e
rtf gugs
1 h^ a + bh
2
1 # h # ^15 + 10h
2
h # 25
= 100
= 100
= 100
= 200
200
h = 25 = 8
vLJfhL 4.27
xU rtf gugs 102 r.br. , brFJ bjhiy 12 br..
rtf izgff xU gf s 8 br. v kbwhU gf
sbkd?
144
www.errsm.org
www.errsm.org
msitf
:
gugs = 102 br. 2, h = 12 br., a = 8 br. vd jugLsJ.
rtf gugs = 102
1 h^ a + bh
= 102
2
1 # 12 # ^8 + bh = 102
2
6 (8 + b) = 102
& b = 17 8 = 9
8 + b = 17
.o
rg
w
.e
rrs
gl 4.40
DUJ
145
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
` rt gugs = brtf gugs (gl 4.40 (iii) fhoago)
= s # mfy
1
= ^a + bh` 2 hj
= 2 h^a + bh r. myFf
g 4.6
1. rahd ilia njbjLf:
i) rtf gugs ____________ r. myFf
1
(A) h^a + bh
(B) 2 h (a + b)
(C) h^a - bh
(D) 1 h (a b)
2
ii) U rkgf rtf v rtf
(A) izaw gff rk (B) izahd gff rk
(A) 2 br.
(B) 4 br.
(C) 6 br.
(D) 8 br.
rtff izgffSF ilna cs bjhiyfS ( cau),
izgffS nH jugLsd. mt gugsfis fhf:
i) cau = 10 br., izgff = 4 br. , 6 br.
ii) cau = 11 br., izgff = 7.5 br. , 4.5 br.
iii) cau = 14 br., izgff = 8 br. , 3.5 br.
2.
w
.e
rrs
.o
rg
4.8 tl
e mwhl thif rfuf, ehzaf, tisaf, uhrj
uhoz, fbgh tLf (CD) nghw gy bghUfis ghUnwh.
www.errsm.org
www.errsm.org
msitf
efU
iyahd
gl 4.41
.o
rg
tl ghff
w
.e
rrs
f:
xU tl vjid
lfis
bfhoUF.
xU tl csMuf
xnu msthdit
tl g:
clg nkbfhS xUt tlghij UKiw XLwh. mt
Xoa bkhj uij cfsh fzl Kokh?
ghijahdJ tl totkhf Ugjh mj uij msf eh l
147
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
msitia ( msnfh) gagLj KoahJ.
eh vd brayh?
xU %gh ehzaij vLJ bfhs.
ehzaij xU jh itJ mij R viy
nfhL tiuJ, wF ehzaij jhUJ
vLJl. viy nfho, gl 4.44
fhoago A vw ia Ff.
gl 4.43
.o
rg
xU id vLJ xU Kidia A
itf. viy nfho J yhdJ rahf
bghUJkhW mikf, yhdJ kWKiw Ait
bjhLnghJ id fjf. mJ jh
kWKidahF.
gl 4.44
rrs
w
.e
14 br.
7 br.
l
gl 4.45
148
www.errsm.org
www.errsm.org
msitf
l
(d )
g
(C)
C
j ` d j
3.5 br.
7 br.
22 br.
22
7 = 3.14
7 br.
14 br.
44 br.
44 = 22
14
7 = 3.14
5 br.
10 br.
----
----
10.5 br.
21 br.
----
.o
rg
tl
----
mltiz 4.1
rrs
w
.e
C
vyh tifY d k xU khahF. j khia r vw
22
nuf vGjh Fnwh (ij ig vd gof). j njhuha k 7
myJ 3.14 MF. vdnt,
C r &
C = rd myFf
d =
F d vgJ tl lkhF.
tl l Mu UklfhF vd ekF bj. mjhtJ d = 2r .
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
vLJfhL 4.28
21 br.. lkhf bfhl tl Rws fhf.
:
l jugLsjh,
tl Rws = rd
22
= 7 # 21
vLJfhL 4.29
.o
rg
= 66 br..
F r = 22
7
rrs
22
= 2 # 7 # 3.5
= 2 22 0.5
= 22
vLJfhL 4.30
w
.e
tl Rws = f s
2rr = 88
2 # 22 # r = 88
7
88 # 7
r = 2 # 22 = 14 br.
f s = 88 br.
` tl Mu 14 br. MF.
vLJfhL 4.31
:
rfu xU KG RW Rdh,
www.errsm.org
www.errsm.org
msitf
22
= 7 # 63
= 198 br.
xU KG RW Rdh flF bjhiy = 198 br.
.o
rg
= 3960 br.
= 39 60 br. [100 br. = 1 ]
vLJfhL 4.32
8800 br.. bjhiy flf nkhlh to rfu 50 RWf
RWwJ. mrfu Mu vd?
8800
50
2rr =
rrs
2 # 22 # r = 176
7
176 # 7
r = 2 # 22
r = 28 br.
w
.e
` rfu Mu = 28 br..
vLJfhL 4.33
22
= 2 # 7 # 70
= 440 br.
flj bjhiy
Rws
= 132
440 br.
` RWf vif =
151
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
= 13200 br. (1 = 100 br., 132 = 13200 br.)
440 br.
= 30
vLJfhL 4.34
.o
rg
Jf s = tl Mu
Rws = 44 (jugLsJ)
mjhtJ, 2rr = 44
2 # 22 # r = 44
7
44 # 7
` r = 2 # 22 = 7
gl 4.46
rrs
` gRkhL flgLs Jf s 7 .
vLJfhL 4.35
w
.e
= 2 # 22 # 56 = 352
7
nt s = 352
= `3520
vLJfhL 4.36
xU tltot fhF ntnghl xU lUF `5 j MF bry
`1100. fh Mubkd?
152
www.errsm.org
www.errsm.org
msitf
:
ntnghl MF bry = Rws # j
.o
rg
= 35
` fh Mu = 35 .
rrs
g 4.7
w
.e
(A) l
(B) Mu
(C) eh
(D) xWiy
(B) Mu
(C) eh
(D) xWiy
(B) Mu
(C) eh
(D) xWiy
iv) tl l 1 v mj Mu
(B) 50 br.
(C) 20 br.
(D) 10 br.
(A) 22 br.
(B) 44 br.
(C) 66 br.
(D) 88 br.
153
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
2. tU mltiz nfhol lfis uf.
Mu ( r )
l ( d )
Rws (c)
(i)
35 br.
-----
-----
(ii)
-----
56 br.
-----
(iii)
-----
-----
30.8 br.
.o
rg
(i) 35 br.
(ii) 63 br.
(iii) 1.4
(iv) 4.2
(iii) 4.4
(iv) 11
rrs
w
.e
tl gugs
fltiw fUJf.
tl gah
milgL gF
tlgFahF.
www.errsm.org
www.errsm.org
msitf
gl 4.48
.o
rg
rrs
w
.e
gl 4.49
gl 4.50
j brtf mfybkd?
tl Mu brtf mfykhwJ.
155
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
mfy b = r
mjhtJ
..... (1)
j brtf sbkd?
bkhj tl gFia 64 fshf gjh brtf xbthU
sK 32 fis bfhljhwJ. vdnt brtf s 32 f
skhF. j 32 f s tlg ghahF.
1
` s l = 2 [tl Rws]
1
= 2 62rr @ = rr
` l = rr
..... (2)
.o
rg
= l # b
= (rr) # r
= rr2 r. myFf
2
` tl gugs = rr r. myFf
vLJfhL 4.37
rrs
w
.e
= 154 r. br.
` tl gugs = 154 r. br.
vLJfhL 4.38
tl Mu = J f s
7
` Mu r = 3.5 = 2
MLnka Toa mfgr gF
gugs = rr2 r. myFf
gl 4.51
156
www.errsm.org
www.errsm.org
msitf
= 22 # 7 # 7
7
2 2
= 77 = 38.5 r. myFf
2
` ML nkaToa mfgr gF gugs 38.5 r. myFf.
vLJfhL 4.39
tl tot fh Rws 176 . fh gugs fhf.
Rws
2rr
2 # 22 # r
7
r
= 176 (jugLsJ)
= 176
= 176
= 176 # 7
44
` r = 28
.o
rg
2
fh gugs = rr
= 22 # 28 # 28
7
= 22 # 4 # 28
rrs
= 2464 r..
vLJfhL 4.40
w
.e
rJu gf a vf.
(11 # 11 = 121)
= 4 # 11 br.
= 44 br.
f s = rJu Rws
= 44 br.
fahdJ tlkhf tisfgLwJ.
tl Rws = f s
` tl Rws = 44 br.
2rr = 44
157
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
` 2 # 22 # r = 44
7
44 # 7
r = 44
r = 7 br.
` tl gugs = rr2
= 22 7 br. 7 br.
7
tl gugs = 154 br.2.
.o
rg
vLJfhL 4.41
tltot kidia xUt gJ Kiw RWwh. mt flj bkhj
bjhiy 352 vd fzlgLwJ. kid gugs fhf.
rrs
w
.e
= 0.8 # 7
= 5.6
2
tl tot kid gugs = rr
22
= 7 # 5.6 # 5.6
= 22 # 0.8 # 5.6
= 98.56 r.
` tl tot kid gugs = 98.56 r.
vLJfhL 4.42
37 br. sK, 29 br. mfyK cila brtf tot fahdJ tl
totkhf kh mikfgLwJ. tl Mu kW gugsit fhf.
:
f s = brtf fws
= 2 [ s + mfy]
= 2 [37 br. + 29 br.] = 2 # 66 br.
= 132 br..
158
www.errsm.org
www.errsm.org
msitf
` tl Rws = 132
2rr = 132
2 # 22 # r = 132
7
132 # 7
r = 44
= 21
` tl Mu = 21 br.
2
tl gugs = rr
22
= 7 # 21 # 21 = 22 # 3 # 21
` tl gugs = 1386 r. br..
g 4.8
rrs
.o
rg
w
.e
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
it nghw ghijf gugsit fhzKo vwJ Mdj
kilJlh?
brtf tot r Fs cs ghijia, nghnlh nu
Hglij Rs gFia bjhl gLj Kokh?
gF
.o
rg
rrs
fol
gl 4.52
w
.e
` c brtf gu = l b r. myFf.
gh mfyij w vngh.
bt
vd?
s,
mfyf
gl 4.53
brtf
` bt brtf gugs = L # B
= ^l + 2wh^b + 2wh r.myFf
bghGJ, gh gugs vd?
(fol gugs)
160
www.errsm.org
www.errsm.org
msitf
bghJthf,
ghij gugs = (bt brtf gugs) (c brtf gugs)
mjhtJ, ghij gugs = (l + 2w) (b + 2w) lb.
vLJfhL 4.43
bt brtf gugs 360 r., c brtf gugs 280 r..
uhd ghij U brtffSF il csJ. ghij gugs vd?
:
= (360 280)
= 80
` ghij gugs = 80 2
vLJfhL 4.44
.o
rg
rrs
:
c brtf
( bfhLfgLsJ)
mfy, w
w
.e
l = 20
b = 10
gugs = l b
gugs = 20 10
btbrtf
= 200 2
=1
L = l + 2w
= 20 + 2 = 22
B = b + 2w
= 10 + 2 = 12
gugs = (l + 2w) (b + 2w)
gugs = 22 # 12
= 264 2
vLJfhL 4.45
xU g cs fiy Tl
s 45 , mfy 27 . fiy TlijR
btwkhf 3 mfyKs jhthu csJ.
jhthu gugs vd? mjhthu
XL gf 1 r. lUF `100 j MF bry
fhf.
` ghij gugs = 64 2
gl 4.54
161
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
:
c brtf
( bfhLfgLsJ)
b
gugs
mfy,
= 45
= 27
= 45 # 27
w = 3
L = l + 2w
= 45 + 6 = 51
B = b + 2w
= 27 + 6 = 33
gugs = 51 # 33
= 1215 2
.o
rg
btbrtf
= 1683 2
= 468 2
rrs
(ii)
w
.e
r Fs
F, brtftot ikjhd
bt brtfkhF. j s l ,
mfy b .
jiu
gl 4.55
162
www.errsm.org
www.errsm.org
msitf
= lb (l 2w) (b 2w)
.o
rg
= b - 2w
` r Fs gugs (c brtf) = ^l - 2wh^b - 2wh r. myFf
jiu gugs = ikjhd gugs r Fs gugs
bghJthf,
ghij gugs = (btbrtf gugs) (c brtf gugs)
vLJfhL 4.46
rrs
bt brtf
( bfhLfgLsJ)
=8
=5
=8# 5
= 40 2
b
gugs
gl 4.56
c brtf
w
.e
l
mfy, w = 0.5
L = l - 2w
= (8 1) = 7
B = b - 2w
= (5 1) = 4
gugs = 7 4
= 28 2
= (40 28) 2
(c brtf gugs)
= 12 2
` t tz ghij gugs = 12 2
163
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
vLJfhL 4.47
xU jiu msf 3 # 2 . jiu midJ
gffUJ 0.25 mfy bfhl uhd gil xW btobaLfgLwJ.
jKs jiu gugs fhf. nkY, btobaLfgl gil
gugs vd?
:
btbrtf
(jiuUJ uhd
gil
btobaLgjF K)
.o
rg
mfy, w = 0.25
L = l - 2w = (3 0.5)
B
gugs
= 2.5
= b - 2w = (2 0.5)
= 1.5
= 2.5 # 1.5
l = 3
b = 2
gugs
= 3 # 2
=62
c brtf
( jiu UJ
uhd gil btovLj wF)
= 3.75 2
rrs
w
.e
F: c brtf s, mfyf
bfhLfglh, bt brtf s, mfyf
w vgJ uhd
Kiwna l + 2w , b + 2w MF. F
ghij mfykhF.
mfyf
bt
brtf
s,
bfhLfglh, c brtf s, mfyf
Kiwna l - 2w , b - 2w MF.
g 4.9
gl 4.57
164
www.errsm.org
www.errsm.org
msitf
rrs
tlghij
bghJika tlf
.o
rg
w
.e
tlf vdgLwd.
tlghij
tl tot fh eil gfhf uhd mfy
bfhl ghij xW nghl goUF.
gl 4.58
Ko. U bghJika tlfSF ilgl gugsnt
ghij gugsthF. gl 4.59 O MdJ uL
tlfSF bghJ ika MF. bttl Mu R, c tl
Mu r vf.
gl 4.59
Hlgl gF tltiya myJ tlghij
vnwh. mjhtJ, uL bghJika tlfSF ilgl gF
tlghijahF.
tlghij mfy, w = R r myFf
mjhtJ w = R r & R = w + r myFf
r = R w myFf.
165
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
tlghij gugs = ( bttl gugs) - ( c tl gugs)
= rR2 - rr2
= r^ R2 - r2h r. myFf
` tlghij gugs = r^ R2 - r2h r. myFf
= r^ R + r h^ R - r h r. myFf
vLJfhL 4.48
.o
rg
:
R = 14
r = 7
2
2
gugs = rr
gugs = rR
22
22
= 7 # 14 # 14 = 7 # 7 # 7
= 22 # 28 = 22 # 7
rrs
ii) ctl
i) bttl
= 616 br.2
= 154 br.2
w
.e
iii) Hl gF gugs
= (bt tl gugs) (c tl gugs)
462 br.2
vLJfhL 4.49
:
R = 5 br., r = 3 br. vd jugLsJ.
jKs jh gugs = r^ R2 - r2h
= 3.14 (52 32)
= 3.14 (25 9)
= 3.14 16
= 50.24 br.2
166
www.errsm.org
www.errsm.org
msitf
khWKiw:
bttl
R
gugs
ctl
= 5 br.
= rR2 r.myFf
= 3.14 # 5 # 5
= 3.14 # 25
= 78.5 br.2
r
gugs
= 3 br.
= rr2 r.myFf
= 3.14 # 3 # 3
= 3.14 # 9
= 28.26 br.2
.o
rg
vLJfhL 4.50
tltot
njhl
= (78.5 28.26) br.2
= 50.24 br.2
` jKs jh gugs = 50.24 br.2
gugs
w
.e
rrs
ghR
wbfhl
fUahdJ
njhl
ika
bghUjgLsJ.
njhl KGikF fUahdJ ghRkh?
( r = 3.14 vd bfhf)
gl 4.60
= 3.14 # 12 # 12
= 3.14 # 144
= 452 .16 2
2
= rr
vLJfhL 4.51
167
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
:
r = 50 , w = 2 , R = r + w = 50 + 2 = 52
tlghij gugs = r^ R + r h^ R - r h
= 640.56 2
.o
rg
= 3.14 # 204
1 rJu ghijia rkgLj MF bry = `5
g 4.10
rrs
w
.e
168
www.errsm.org
www.errsm.org
msitf
id bfhf!
mogf
gugs
Nu
.o
rg
cau
gl
1 mogf cau
2
1 b h r. myFf
2
1 _iyl
2
(vgfUJ
_iylF
tiuagL
brFJ uf
TLj)
1 d (h + h )
1
2
2
r. myFf
mogf mjnfw
FJau
bh r. myFf
w
.e
ehfu
rrs
Knfhz
izfu
1 _iylf
2
bgUf gy
1 d d
1
2
2
r. myFf
rhrJu
169
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 4
1 cau
2
izgff
TLj
1 h (a + b)
2
r. myFf
tl Rws =
2 r Mu
2 r r myFf
.o
rg
rtf
tl gugs =
r r2 r. myFf
r Mu Mu
tl
rrs
i) brtfghij
w
.e
gugs
ii) tlghij
gugs =
bttl gugs
- ctl gugs
bt brtf
gugs c brtf
gugs
r (R 2 r2)
r. myFf
(myJ)
r (R + r) (R r)
r. myFf
tl ghij
170
www.errsm.org
www.errsm.org
toa
.o
rg
5.1. ghit
toa mogil TWf:
w
.e
rrs
nfhL
gl 5.1
nfhL vgJ xU efU
ghijahF. bg Kidia xU jh itJ efJ bghGJ clhF
ghij xU nfhL MF. nfhoF s
cL Mdh mfy ilahJ. nfhL
AB-I AB vW vGjyh. xU nfhoid
l, m, n, vw My vGJfsh
Ffyh. eh mij nfhL l, nfhL m,
gl 5.2
nfhL n vW gofyh. xU nfhL
uL gffY Koyhk brYtjh mjF Kof ilahJ.
xU fUF Jtf cL
Jtfia iyahd vdyh.
Mdh
Ko
ilahJ.
gl 5.3
171
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 5
nfhLJL
AB vgJ xU nenfhL vf. mj nenfho J C,D vw fis
vLJbfhf. AB xU gF CD MF. CD I xU nfhLJL vd Twyh
jid CD vW vGJt. xU nfhLJoF uL
gl 5.4
Kof csd.
js
js vgJ vyh gffY Koyhk brY xU rkgughF.
.o
rg
5.2. rkjik
w
.e
rrs
gl 5.5
Muh cs
jh{khAh rk jik
bgWs idd
gl 5.6
172
www.errsm.org
www.errsm.org
toa
gl 5.7
.o
rg
tzJ rk jikF kW xU vLJfhlhF.
tzJ cl eLnt xU nfhL tiujh, mj UghfK rkkhf
njhW.
1. rk nfhL myJ rk mR
2. Mo rk jik
3. RH rk jik
1. rk nfhL
mtW fl rk
rrs
w
.e
braghL 1:
gl 5.8
j
fhj
ko
UJ
f
brtfF uL rknfhLf csd vgij mayh.
gl 5.9
thf :izfu rk jikia bgWsjh?
173
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 5
braghL 2:
0
jgl
mj
_iylij
.o
rg
rk
nfhlhf
gl 5.10
braghL 3:
rkgf Knfhz
rrs
rJu
w
.e
gl 5.11
xGF
Infhz
xGF
mWnfhz
(iii) xGF
InfhzF
rknfhLf.
IJ
xU gynfhz, xGF
gynfhz v mt
mWnfhzF
MW vyh gffS rkkhf
(iv) xGF
vyh
nfhzfS
rknfhLf
csd
vgij
rkkhf Uf.
mayh.
xbthU
xGF
gynfhzfS
vjid
bfhLsnjh mjid rknfhLfis bfhLsd.
gffis
174
www.errsm.org
www.errsm.org
toa
.o
rg
tl gy rk
nfhLfis bfhLsJ.
xGfw cUt
gl 5.12
mrkgf Knfhz
My vGjf
rknfhLf
yhj vGJfis
goaLf.
rrs
w
.e
vLJfhL 5.1
bfhLfgLs gl Moia bghWj
rk jik vbuhig fhLwJ.
175
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 5
g 5.1
i) Urkgf KnfhzF
(A) rknfhLf ilahJ
(C) _W rknfhLf
iv) rhrJuF
(A) rknfhLf ilahJ
(C) uL rknfhLf
.o
rg
v) mrkgf KnfhzF
(A) rknfhLf ilahJ
(C) xU rknfhL
(B) _W rknfhLf
(D) gy rknfhLf
iii) brtfF
(A) uL rknfhLf
(C) ehF rknfhLf
rrs
ii) izfuF
(A) uL rknfhLf
(C) rknfhLf ilahJ
w
.e
(B) xU rknfhL
(D) gy rknfhLf
176
www.errsm.org
www.errsm.org
toa
4. fl mltizia uf:
cUt
rknfhLf
vif
khgl
rkgf Knfhz
rJu
brtf
Urkgf Knfhz
rrs
.o
rg
rhrJu
w
.e
5.3 RH rk jik
vGJ H
90 RH
gl. 5.14
rJu
90 RH
gl 5.15
180 RH
180 RH
177
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 5
brtf
180 RH
90 RH
gl. 5.16
.o
rg
xU rJuij 90 F RHa wF mnj totKs rJu ilF .
Mdh xU brtfij 180F RHa wFjh mnj totKs brtf
ilwJ. j totfis 360F Fiwthf RHW bghGJ mnj tot
ilgij RH rk jik vW brhnwh.
RHnfhz
rrs
braghL 4:
xU Fl ia bghWJ vj Fiwj nfhz ms xU totij
RHdh mnj tot ilwnjh mj nfhzij RH nfhz vW
mj ia RHika vW TWnwh.
w
.e
178
www.errsm.org
www.errsm.org
toa
60 RH
rkgf
Knfhz
gl 5.17
120 RH
rrs
mWnfhz RH nfhz
.o
rg
mWnfhz
gl 5.18
w
.e
60 RH
Mfnt
0
(i) rJu RH nfhz 90
0
(ii) brtf RH nfhz 180
0
(iii) rkgf Knfhz RH nfhz120
0
RH rk tir
RH rk tir vgJ xU tot vjid Kiwf xU KGR mnj
totij ngh csnjh mj vif RH rk tir vdgL. xU
0
bghU RHnfhz x v mj
RH rk tir = 360
0
x
gl 5.15 UJ 5.18 tiu.
179
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 5
RH rk tir
0
360 = 4
0
90
0
360 = 2
0
180
0
360 = 3
120
(i) rJuF
(ii) brtfF
(iii) rkgf KnfhzF
360 = 6.
0
60
.o
rg
(iv) mWnfhzF
vLJfhL 5.2
90
w
.e
rrs
90
90
0
braghL 5:
www.errsm.org
www.errsm.org
toa
(ii)
(iii)
.o
rg
(i)
(v)
(iv)
0
rrs
g 5.2
w
.e
(A) 60
0
(B) 4
(D) 180
(C) 6
(D) 1.
(B) 3
(C) 4
(D) 5
iv) S vw vG RHnfhz
(A) 90
(C) 120
(A) 1
(A) 2
(B) 90
(B) 180
0
(C) 270
0
(D) 360
v) V vw vG RH rk tir xW v mj RHnfhz
(A) 60
0
(B) 90
0
(C) 180
0
(D) 360
181
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 5
(iii)
(iv)
(i)
(iii)
(iv)
w
.e
rrs
(ii)
(ii)
.o
rg
(i)
5.3 nfhz
xU
bghJthd
UJ
uL
ff
nfhzf tiff
gl 5.19
(i) FWnfhz
xU nfhz ms 0 I l mfkhf 90 I
0
30 vgJ FWnfhz.
0
gl 5.20
182
www.errsm.org
www.errsm.org
toa
(ii) brnfhz
0
(iii) nfhz
0
.o
rg
0
xU nfhz ms 90 I l mfkhf 180 I
l Fiwthf csJ v mJ nfhz MF
(iv) nenfhz
gl 5.23
rrs
gl 5.22
(v) tisnfhz
w
.e
gl 5.24
(vi) KGnfhz
gl 5.25 OP kW OQ xU KGtl
0
mjhtJ 360 VgLJ nfhzij KGnfhz
vg.
gl 5.25
bjhlila nfhzf
(i) unfhzf
0
uL nfhzf TLj 90 v mj
uL nfhzfS unfhzf MF. xbthU
nfhzK kbwhUnfhz unfhz MF.
0
30
unfhz
60 MF.
unfhz 300 .
kW 60
gl 5.26
183
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 5
(ii) if u nfhzf
0
.o
rg
tU
nrhonfhzf if
unfhzf myJ
unfhzf vJ
vgij fL of
0
w
.e
btLnfhLf
() 60 if unfhz____
(d) 90 if unfhz____
(c) 65 kW 115
0
(M) 30 unfhz____
rrs
(<) 95 kW 85
(M) 70 kW 110
() 40 kW50
(m) 85 unfhz____
(m) 80 kW 10
gl 5.27
jf mLJs
f
My vGJ X
FWF rhiyf
gl 5.28
184
www.errsm.org
www.errsm.org
toa
btobfhS
nghJ
nfhzf
cUthwd.
.o
rg
gl 5.29- UnfhLf
AB kW CD O vw
btLwd. + COA, + AOD, + DOB,
gl 5.30
gl 5.29
+ BOC vw nfhzf cUthwd.
j ehF nfhzf Unfhzf
FWnfhzfshf kw U nfhzf nfhzfshf UF.
Mdh gl 5.30- U btL nfhLf xWbfhW brFjhf
csjh ehF nfhzfS brnfhzfshf csd.
mLJs nfhzf
rrs
w
.e
+ ROP kW + QOP
vgd
mLJs
nfhzf my V?
gl 5.31
tU glij ghf
jfij nkny cs gl
csgo J ghf. U
nfhzfS
mLJs
nfhzfsh?
gl 5.32
185
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 5
gl 5.32 AB vw nfho J f OC wJ + BOC kW
+ COA vgd AB vw nfho J VgL mLJs nfhzf MF. F
O vgJ bghJ c vW OC vgJ, bghJthd if vW TwgLwJ. OA
kW OB vw ifff OC vw bghJ ifF vbu gf mikJsd.
xU nfho J cs U nfhzf mLJs nfhzf v mit
bghJ cia bghJ ifia kw uL iff xWbfhW bghJ ifF
vbu gffY UF.
.o
rg
gl 5.33
gl5.34
rrs
w
.e
186
www.errsm.org
www.errsm.org
toa
ngdh jh ngdh
xU nrho nea nfhzij
VgLJwJ.
.o
rg
(i)
(ii)
rrs
w
.e
gl 5.35
AB, CD vw ne nfhLfOvw
bto bfhlh + AOC + BOD vw xU nrho
Fbj nfhzfis + DOA + COB vw kbwhU
nrho Fbj nfhzfis clhFwd.
gl 5.36
tU e mwhl thif
cs vLJfhL bghUf
Fbj nfhzfSF vLJfhlhF.
187
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 5
6:
UgJngh l kW
vw UnfhLfis
P vw btLkhW tiuf.
+ 2, + 3 , + 4 vgdtiw gl 5.37 csthW Ff.
braghL
gl
5.37
m,
+ 1,
RHWbghGJ
gl 5.37
.o
rg
ilwJ
+ 2, + 4 Mad
rrs
vdnt + 1 = + 3 kW + 2 = + 4.
UJ uL nfhLf bto bfhS nghJ
VgL Fbj nfhzf rk vW mayh.
bghGJ toa fUJgo ij %ngh.
w
.e
(Vbd
nfho
0
nfhzf TLj 180 )
clhF
mLJs
gl 5.38
(i) kW (ii) UJ
+ 1 = + 3 kW J ngh + 2 = + 4 vd %fyh.
vLJfhL 5.3
bfhLJs gl tUtdtiw milahs fhf
188
www.errsm.org
www.errsm.org
toa
:
(m) uL nrho mLJs nfhzf
(i) +EOA, +COE Vbd OE vgJ + EOA kW +COE F bghJthdJ
(ii) + COA, + BOC Vbd OC vgJ + COA kW + BOC F bghJthdJ
(M) uL nrho Fbj nfhzf
.o
rg
i) + BOC, + AOD
vLJfhL 5.4
:
+ BCD + + DCA = 180
45 + x = 180
x = 180 45
rrs
= 135
` x k 135 .
0
vLJfhL 5.5
w
.e
100 + x = 180
x = 180 - 100
= 80
` x - k 80 .
0
vLJfhL 5.6
bfhLJs glUJ x - kig fhf.
:
+ POR + + ROQ = 180
0
( Vbd + POQ = 180 vgJ nenfhz)
0
189
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 5
x + 2x = 180
3x = 180
0
x = 180
3
0
= 60
` x k 60
vLJfhL 5.7
.o
rg
:
+ BCD + + DCA = 180
3x + x = 180
4x = 180
x = 180
4
0
= 45
` x k 45
rrs
vLJfhL 5.8
w
.e
x + 70 = 180
x = 180 - 70
40 + x + 30 = 180
= 110
` x k 110 .
0
vLJfhL 5.9
bfhLJs glUJ x kig fhf.
:
+ BCD + + DCE + + ECA = 180 (Vbd + BCA=180 vgJnenfhz).
0
190
www.errsm.org
www.errsm.org
toa
0
x + 20 + x + x + 40 = 180
3x + 60 = 180
3x = 180 - 60
3x = 120
0
x = 120 = 40
3
0
` x k 40
.o
rg
vLJfhL 5.10
2x + 4x + 3x + x + 2x = 360
12x = 360
x = 360
12
= 30
w
.e
rrs
` x k 30
vLJfhL 5.11
2x + x + x = 180
4x = 180
x = 180
4
= 45
` x k45
191
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 5
g 5.3
(B) 180
(A) 80
(B) 90
(C) 100
(D) 95
(A) 80
(B) 90
(C) 100
(D) 120
(C) 270
0
(D) 360
.o
rg
(A) 45
(B) 35
(C) 40
(D) 50
(A) 90
w
.e
(D) ehF
(B) uL (C) _W
rrs
(A) xW
4. bfhLfgoUgJ + A v + B I fhf?
(i) 30
(ii) 80
(iii) 70
(iv) 60
(v) 45
0
192
www.errsm.org
www.errsm.org
toa
(iv)
(ii)
(i)
.o
rg
(v)
7. fl gl AB, CD vw UnfhLf O vw
btL nghJ x , y kfis fhf.
iznfhLf
(vi)
rrs
(iii)
w
.e
nkiria ghf.
nkirnkgF ABCD xU rkjsgu, nkgF y fis,
n f h L J L f i s
fhzKowjh? M.
A B , B C v w
nfhLJLf B vw
btLwd vj nfhL
JLf A, C kW D
btLwd? nfhLJLf
AD, CD btobfhwdth?
nfhLJLf AB, BC
gl 5.39
btobfhwdth?
nfhLJLf AB, CD ia vts u odhY xiwbahW
btobfhshk Ujh mnfhLf iznfhLf MF. AD, BC
vgd kbwhU nrho iznfhLf.
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 5
nH bfhLfgLsit
iznfhLfSF vLJfhLf
msnfh f
izahdJ.
l1, l2 vgd l3 F
rd
FWF ff
izahdit.
izahdJ
.o
rg
gl 5.40
FWF bto
rrs
w
.e
gl 5.41
(ii)
(i)
nkny cs gl FWF
btofhd xU fUij
jUwJ. f xU rhiy
uL myJ mjF
nkgl
rhiyfis,
u n t n f h L
(bjhlto ghij) gy
nfhLfis btLtij
g h U f .
www.errsm.org
www.errsm.org
toa
2. xW l nfhzf cnfhzf
xU FWFbto U nfhLfis btL nghJ ehF cnfhzf
clhwd. mj cnfhzf FWFbto vgff mikj
jjahd nea nfhzf xWl nfhzf cnfhzf MF.
gl 5.41 (ii) - + 3 kW + 5, + 4
nfhzf cnfhzf.
kW + 6
vgd xWl
3. btnfhzf
.o
rg
rrs
5. xj nfhzf
vgd xW l
w
.e
M btnfhzf
m cnfhzf
uL nrho xjnfhzf
+ 1 kW + 5; + 2 kW+ 6
+ 3 kW + 7; + 4 kW + 8
+ 3 kW + 5 ; + 4 kW + 6
c xU nfho xW l btnfhzf
+ 1 kW + 7 ; + 2kW + 8
+ 3 kW+ 6 ; + 4 kW + 5
195
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 5
nH cs nfhzf
bgafis vGjf.
m) uL cnfhzf
________________
M) uL btnfhzf
.o
rg
_____________
gl (i) l, m vw
nenfhLf FWF bto
p. gl (ii) l, m nfhLf
p- btodhY, p vgJ
FWF bto my VbdW
cfsh brhyKokh?
) xU nrho cnfhzf
_______________
<) xU nrho xj nfhzf
_____________
w
.e
rrs
gl 5.42
(i) + 1 = + 2
(ii) + 3 = + 4
(iii) + 5 = + 6
(iv) + 7 = + 8
www.errsm.org
www.errsm.org
toa
.o
rg
FWFbto
+ 1 = + 2 Mf Uwjh?
rrs
nfhLf a || b, c vgJ
nfhLf l || m, t vgJ
xU FWF bto, + x = ? xU FWF bto, + y = ?
w
.e
nfhLf l || m, t vgJ xU
FWF bto, + z = ?
nfhLf l || m, t vgJ
xU FWF bto, + x = ?
197
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 5
iz
nfhLfsh vd
rghf. z
vw vGij ghf.
nfhzf rk
vgjh ilnfhLf
izahdit.
.o
rg
vLJfhL 5.12
:
+FGC
rrs
60 (bfhLfgLsJ )
+ CGH = 180 + FGC
w
.e
60 + x = 180
x = 180 60
= 120
` x = + BFE = 120
y = + CGH = 120
198
www.errsm.org
www.errsm.org
toa
vLJfhL 5.13
bfhLJs gl +CGF kW +DGF fhf
:
bfhLJs gl AB || CD, EH vgJ FWF bto.
+ GFB = 70
(bfhLfgLsJ)
a + b = 180
70 + b = 180
.o
rg
+ FGC = a = 70 (Vbd +GFB kW
+CGF vgd xWl cnfhzf)
b = 180 70
= 110
+ CGF = a = 70
+ DGF = b = 110
rrs
vLJfhL 5.14
w
.e
i)
+ EFA = + 80
(xjnfhzf)
ii)
+ DGF = 100
iii)
+ GFB = 80
iv)
+ AFG = 100
v)
+ HGD = 80
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 5
vLJfhL 5.15
gl, AB || CD, + AFG = 120 v
(i) + DGF
(ii) + GFB
:
bfhLJs gl AB || CD kW EH vgJ FWFbto
+ AFG = 120
(bfhLfgLsJ)
.o
rg
(i)
(ii)
DGF = 120
+
+ AFG + + GFB = 180 (Vbd xU nfho jhd
mLJs nfhzf TLj 180)
120 + + GFB = 180
rrs
= 60
(iii)
w
.e
` + GFB = 60
= 60
`+ CGF
= 60
vLJfhL 5.16
gl l || m v x msit fhf
gl l || m
4x = 180
0
x = 180 = 45
4
200
www.errsm.org
www.errsm.org
toa
g 5.4
.o
rg
(A) izahdit
rrs
w
.e
3.
201
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 5
4.
w
.e
rrs
.o
rg
8. gl l || m v + 1 kW + 2 msfis
fhf.
Knfhz: ghit
gl 5.43
202
www.errsm.org
www.errsm.org
toa
.o
rg
nfhzf :
cf :
A, B, C
rrs
gff :
w
.e
Knfhzf tiff
gff mogil
nfhz mogil
brnfhz
Knfhz
vgJ
Knfhz
xU
brnfhzkhf kw U nfhzf FWnfhzkhf UF.
nfhz
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 5
xU Knfhz uL gff TLj _whtJ gfijl
mfkhf UF.
rrs
7 br.., 5 br..,
13 br.. vw msf
xU Knfhzij
mikFkh?
.o
rg
gl. 5.44
bghGJ f + 1, + 2 kW + 3 nenfho Ugij fhzyh.
UJ
+ 1 + + 2 + + 3 = 180
w
.e
+ A + + B + + C = 180
MF.
braghL 9
gl. 5.45
f.
1.
2.
www.errsm.org
www.errsm.org
toa
Knfhz btnfhzgf
braghL 10
gl. 5.46
.o
rg
rrs
UJ Knfhz btnfhz mj
cnfhzf TLjYF rk vgij mayh.
vgf
uL
w
.e
vLJfhL 5.17
:
+ CAB + + ABC ++ BCA = 180 (Vbd Knfhz
40 + x + x
40 + 2x
2x
2x
x
=
=
=
=
=
180
180
180 40
140
140 = 70
2
x- k = 70.
205
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 5
vLJfhL 5.18
Knfhz uL nfhzf 40 kW 60
v _whtJ nfhzij fhf.
:
180
( Vbd Knfhz _W
180
nfhzf TLj 180)
180
180 100
80
80
.o
rg
w
.e
rrs
vLJfhL 5.20
= x + 50
x + 50 = 110 (Vbd uL vgf cnfhzf
TLj btnfhzF rk)
x = 110 50
= 60
` x k 60.
206
www.errsm.org
www.errsm.org
toa
vLJfhL 5.21
bfhLJs glUJ x, y kfisfhf
:
bfhLJs gl,
x = 130 50
= 80
D ABC
.o
rg
50 + x + y = 180
50 + 80 + y = 180
130 + y = 180
rrs
y = 180 130
= 50
w
.e
` x - k = 80, y- k = 50.
kbwhU t:
= 50
D ABC
50 + x + 50 = 180
100 + x = 180
x = 180 100
= 80
207
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 5
vLJfhL 5.22
3x + 5 + x + 20 + x + 25 = 180
5x + 50 = 180
5x = 180 50
5x = 130
x = 130
.o
rg
180
= 26
3x + 5 = (3 26) + 5 = 78 + 5 = 83
x + 20 = 26 + 20 = 46
x + 25 = 26 + 25 = 51
rrs
g 5.5
w
.e
(D) 360
(A) 75
(C) 40
(B) 15
(D) 55
208
www.errsm.org
www.errsm.org
2.
toa
w
.e
rrs
.o
rg
6. Knfhz _W nfhzf x + 5, x + 10 kW x + 15 v x I
fhf.
209
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 5
id bfhf!
1. xU bghU uL miughff totY msY rahf
bghUJtJ rk jik vW TwgLwJ.
rrs
.o
rg
mit
xWbfhW
w
.e
210
www.errsm.org
www.errsm.org
brKiw toa
brKiw toa
6.1 mKf
gFahdJ mKiw toa Vbfdnt goJ mj fUJfis
.o
rg
rrs
w
.e
ghit
mltiz
bfhLfgLs
glfUJ
f,
flnth.
gl
t.
v
gl UJ flagl
f nfhLf nfhzf
A, B,
1
C kW
D
AB,
BC,
CD,
AD
1 - +BAD
( + A)
2 - +DCB
( + C)
3 - +DBA
4 - +CBD
kW
BD
iz
nfhLf
brFJ
nfhLf
AB || DC
BC || AD
AB = AD
AB = BC
BC = CD
CD = AD
211
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 6
t.
v
brFJ
nfhLf
.o
rg
gl
gl UJ flagl
iz
f nfhLf nfhzf
nfhLf
rrs
xU fhj jh J AB vw nfhLJL
tiuf.
w
.e
O
Y
212
www.errsm.org
www.errsm.org
brKiw toa
zz
zz
go 1 :
go 2 : A
bfhLfgl
mss
AB nfhLJL tiuf.
.o
rg
w
.e
rrs
I ikakhf bfhL
AB s ghF
nk MuKs f, AB
nfhoF nkY, G
mikkhW tiuf.
go 3 : B
I ikakhf bfhL
mnj MuKs uL
tlf
tiuf.
mit
Kija
tl
fis P kW Q f
btLwd.
213
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 6
go 4 : PQ
MdJ
AB
ikaFJnfhL MF.
PQ
.o
rg
I nr. PQ MdJ
AB I O btLwJ
vf.
rrs
w
.e
xU nfhLJo
ikaFJ nfhlhdJ
mnfho rk mR MF.
f:
bfhLfgl xU nfhLJoF
xF nkgl ikaFJ
nfhLf Uf Kokh?
vLJfhL 6.1
go 1 : AB = 8 br. mss
nfhLJL tiuf.
8 br.
go 2 : A
I
ikakhf
bfhL AB s
ghF nk MuKs
t l f , A B
nfhoF nkY, G
mikkhW tiuf.
214
www.errsm.org
www.errsm.org
brKiw toa
.o
rg
f!
nkfl tiuj OA = OB = OC = OD vW UFkhW B kW
D fis ikaFJ nfho J Ff. A, B, C kW D
fis tirahf nrf. wF
rrs
w
.e
z xU fhjjhid vLJ mj J O
vw iaF. O I Kidahf
bfhL + AOB nfhzij clhF
OA kW OB ffis tiuf.
z OA kW OB ff x J xW
gokhW O vw tahf jhid
koJ xU ko nfhoid VgLj.
215
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 6
zz jhid j wF UF ko
nfhoid OC vf. msJ ghj + AOC
kW + BOC Ma nfhzf rkkhf csd.
zz Mifah, jh ko nfhL OC MdJ
bfhLfgl nfhzij U rkghffshf
wJ .
zz j ko nfhL + AOB rknfhL MF.
.o
rg
go 1 : O vw bfhLfgl
w
.e
rrs
go 2 : O
I ikakhf bfhL
VnjD
xU
MuKs
tlyhdJ, nfhz
ffis A kW B vw
f btLkhW tiuf.
go 3 : A I ikakhf bfhL, AB
s ghF nk MuKs
tliy
nfhz
cwkhf tiuf.
216
www.errsm.org
www.errsm.org
brKiw toa
go 4 : B
I ikakhf bfhL,
mnj MuKs tl
Kija tliy C
btLkhW tiuf.
rrs
I nrf. OC MdJ
bfhLfgl nfhz
nfhz Urk bto MF.
.o
rg
go 5 : OC
w
.e
vLJfhL 6.2
go 1 :
go 2 : O
I ikakhf bfhL
VnjD xU MuKs tl
OA kW OB tiw Kiwna
X,Y f btLkhW tiuf.
go 3 : X
I ikakhf bfhL
XY s ghF
nk MuKs tliy
nfhz cwkhf tiuf.
217
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 6
go 4 : YI
g 6.1
.o
rg
rrs
w
.e
2. xU tl rk s cs VnjD uL ehfSF
ikaFJ nfhLf tiuf. (i) mitf vF rwd?
(ii) ehf tl ikaUJ rk bjhiy csjh vgij
rgh.
3. xnu nfho mikahj _W fis Ff. m
fSF rk bjhiy mik xU ia fhf.
go 1 :
nenfhL l I tiuJ mj
J O vw ia F.
218
www.errsm.org
www.errsm.org
brKiw toa
go 2 : O I ikakhf bfhL
VnjD MuKs xU
tl, nenfhil A
btLkhW tiuf.
go 3 : A
I ikakhf bfhL
mnj MuKs tl
Kija tliy B
btLkhW tiuf.
+ AOB = 60MF.
rrs
.o
rg
go 4 : OB I nrf.
w
.e
rkgf
Knfhzfis
go 1: 60 nfhz tiuf.
go 2: A I ikakhf bfhL AB
s ghF nk MuKs
tliy + AOB cwkhf
tiuf.
219
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 6
mnj Muij vLJ
bfhL B I ikakhf
itJ
tiuagL
tl yhdJ Kija
tliy C btLkhW
tiuf. OC I nrf.
+ AOC MdJ 30 MF.
.o
rg
go 3:
go 1 : l
vw nfho J
O vw ia F.
go 2 : OI
mnj MuK , A I
ikakhf
itJ
tiuagL kWbkhW
tl
yhdJ
Kijaiy B
w
.e
go 3 :
rrs
ikakhf itJ
VnjD xU MuKs
tl
tiuf.
mJ nenfhL l I A
btlL.
btLkhW tiuf.
go 4 : BI
ikakhf
bfhL,
mnj
MuKs
kWbkhU
tl
Kj
C
tliy
btLkhW tiuf.
go 5 : OCI nr.
+ AOC = 120MF.
220
www.errsm.org
www.errsm.org
brKiw toa
go 1 :
nenfhL l J O
vw ia F.
go 2 : O
.o
rg
I ikakhf itJ
VnjD
xU
Mu
cila
tlf
nfhL l I A kW B
f btLkhW
tiuf.
bghGJ
+AOB = 180.
go 3 : A
kW B tiw
i k a f s h f
w
.e
rrs
bfhL,
AB
s ghF nk
MuKs tlf
C
xiwbahW
btLkhW tiuf. .
go 4 : OC I nr.
+ AOC = 90 MF.
f:
mj u nfhzF nfhz
Urkbto tiuf.
2. brnfhzij Krk nfhzfshf
f.
3. fhQ mss nfhzfis
mikf:
bfhLfgl nfho nk cs
VnjD xU mjF
brFJ nfhL tiua, _iy kl
fU KiwF khwhf f
Kiwia nkbfhsyh.
g 6.2
1. fh mss nfhzfis msnfh kW ftuhaij gagL
tiuf.
(i) 60
(ii) 30
(iii) 120
(iv) 90
221
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 6
6.5 Knfhzf mikj
gff kW nfhzf mogil mikj Knfhzf gy
tifghLfis eh Kija tF mJnsh. bghGJ Knfhzf
tiffis mt y gfis id Tnth.
rkgf Knfhz
Urkgf
Knfhz
gl
.o
rg
Knfhz
bga
_W gffS
rk.
VjhtJ uL
gffrk.
t.v
mrkgf
Knfhz
FWnfhz
Knfhz
_W nfhzfS
FWnfhzf.
(90 F Fiw).
nfhz
Knfhz
VnjD xU nfhz
nfhz. (90 I
l mf ).
rrs
w
.e
Knfhzf tiff
nfhzf mogil
gff mogil
Knfhzf tiff
gff rkiy.
VnjD xU nfhz
brnfhz. (90).
brnfhz
Knfhz
Knfhz y gf :
www.errsm.org
www.errsm.org
brKiw toa
Knfhz tiutjF njitgL _W msf FiwjJ xU
gf msthtJ foghf bfhLfgl ntL. bfhLfgl msfis
bfhL fl jf Knfhzfis mikngh.
.o
rg
vLJfhL 6.3
BC = 6 br.
AC = 5 br..
5b
r.
4b
AB = 4 br.
rrs
r.
bfhLfgl msf
w
.e
6 br.
br
br
br.
tiujYfhd gof
go 1 :
go 2 : B
go 3 :
go 4 :
223
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 6
ghifkhia gagL Knfhz vyh
nfhzfis msJ, mt TLjiy fhf.
br
br
2b
r.
.o
rg
rrs
6 br.
w
.e
vLJfhL 6.4
cj gl
P
4b
r.
bfhLfgl msf
PQ = 4 br.
QR = 6.5 br.
60
+ PQR = 60
6.5 br.
224
www.errsm.org
www.errsm.org
br.
tiujYfhd gof :
.o
rg
br
.
brKiw toa
go 3 : Q
rrs
go 4 : P, R tiw nrf.
w
.e
vLJfhL 6.5
bfhLfgl msf
XY = 6 br.
+ ZXY = 30
+ XYZ = 100
go 1 : XY = 6br. mss nfhLJL tiuf.
30
6 br.
100
225
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 6
go 2 : X vw XY cl
30 nfhzij VgLJ
XP vw xU f tiuf.
go 3 : Y
XY cl 100
nfhzij
clhF
kbwhU f YQ I tiuf.
XP kW YQ ff Z
btLwd.
br.
.o
rg
MF.
_whtJ nfhz ms 50 MF. (mjhtJ + Z = 50).
PQ = 7 br. + Q = 70 kW + R = 40 vw msf cs
Knfhz PQR tiuf.
g 6.3
rrs
w
.e
5.
226
www.errsm.org
www.errsm.org
tufis ifahSj
tufis ifahSj
mKf
.o
rg
tufis ifahSj vgJ a xU gFahF. a
vw brh nll vw y brhUJ tjjhF. a vgJ
ma rhj vf (science of numbers). mj vf F tufis
vfnshL nrJ xlgLwJ. mjhtJ
rrs
bjhFfglhj tuf
w
.e
xU tF cs khztf xU fjnj bgw kbgfis
nrfngh. bjhF MF. Mug iy cs j bjhFig mnj to
tHdh mit bjhFfglhj tuf MF.
bjhFfglhj tu vgJ brKiwgLjglhj kW tifgLjglhj
tu MF.
bjhFfgl tuf
y rkaf bjhFfglhj tuf bjhF vif
bgajhf mnj iy ekF vjj bria btgLjhj jhf
Ufyh. tuf f bgajhf UFnghbjyh eh mtiw
fUJsthW tifgL d gFjh bra ntoUwJ.
tuf, FGf myJ f gLjgoUjh mit bjhFfgl
tuf MF.
tufis nrfj
Mug iy MF
bjhlilajhf UfntL.
nrffgl
tuf
njitF
227
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 7
Kj iy tu
vLJfhlhf, VHh tF Ma U. ndh
vgt khztfis gRWyh miHJbry
lLwh. mt khztf Ugnfg
k i y t h
uhkfUJ
tU khztf
ghJ m w
bfhltf
tu tifia
mf
.o
rg
Matiw g nfwh.
itaidF mt tufis khztflUJ neilahf
nrfjh. jkhf tuf nrfgij Kj iy tu vnwh.
7.1
izajs, brjh, ju gif, bjhiyfh _y brY
l jg btg iyga tufis VHh tF Ma U ndh
nrfjh. j bt tufis ulh iy tu vnwh.
kh
aiy bghWjtiu msl ToaJ kh vdgL.
mit Fl viyF v k bfhoUF.
rrs
(i) taJ, (ii) tUkhd, (iii) cau kW (iv) vil vgd khfSfhd
y vLJfhLfshF.
w
.e
fbt
eh g khztf cauij msngh. 140br.. vw cau
gyKiw tUtjF th cL. eh mj cau vjid jlit tUwJ vW
fzLnth. j 140 br.lnu fbt MF.
xU Fl k L L vjid jlitf tUwnjh mj
vif mj k fbt MF.
xU Fl tu fbga kF fa kF cs
ahrij R vnwh.
vLJfhL 7.1
xU tFgiw cs 20
bfhLfgLsd.
120, 122, 127, 112, 129, 118, 130, 132, 120, 115
124, 128, 120, 134, 126, 110, 132, 121, 127, 118.
F fa k 110 br.. kW fbga k 134 br..
R = fbga k - fa k
= 134 110 = 24
228
www.errsm.org
www.errsm.org
tufis ifahSj
kW ilbtf
f vif fbgajhfnth myJ fajhfnth Uf
TlhJ. f vif bghJthf IUJ gJF Ufyh.
.o
rg
viyf
tF 110 - 115 110 vgJ viy kW 115 vgJ nk viy
vd miHfgL.
ilbt mfy
xU ilbt nk viyF viyF ilna cs
ahr milbt ms myJ mfy vW miHfgLwJ.
nkTa vLJ fhL 7.1 ilbt ms (mfy) 115 - 110 = 5.
eh ilbtia mfjh vifia Fiwfyh.
uLjkhd ilbtf csd. mit
(i) nk viy nrJbfhsgl tot
(ii) nk viy nrJbfhsglhj tot
rrs
w
.e
j ilbt viy nk viy ilbt
nrJbfhsgLwJ. vLJfhlhf Kj ilbt 110 - 114
cauf 110 br.- 114 br.- nrfgLwJ. ulhtJ ilbt
115 - 119 cauf 115 br. kW 119 br. nrfgLwJ. thW kw
ilbtfis vGjyh.
ilbt nrJbfhsgLwJ.
nenfhL Ff
IJ nenfhL Ffis Ff nto Ujh eh Kj ehF
nenfhL Fia tiuJ IjhtJ nenfhL Fia FWfhf Ff.
Mfnt
vgJ IJ nenfhL Ff bjhF MF.
229
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 7
V kig IJ nenfhL Ff bjhF xiw tiuJ, uL
nenfhL Ffis F bfhLJs go |||| || Ff.
fgoa
.o
rg
_W
ufis
bfhl
mltiz
_y
tuf
jugLsd. mltiz Kj u v,
ulh u
nenfhL Ff kW _wh u fbt vw _W
jiyfis
bfhl
mltizia
fgoa
vnwh.
(mltiz 7.3 I ghf)
khf k ilbt Ujh mj fbtfis
mjj ilbtF vnu Fjh ekF fgut ilF. midJ
fbtfis To, TLjiy bkhjF neuhf fbtuYF Hhf
Ff ntL. TLjyhdJ bfhLfgl tuf bkhj vifF
rkkhf UF. nkny Ta Kiw mikF mltizia tufis
mltizgLJj vnwh.
bghGJ vLJfhL 7.1 cs tufis mltizgLjyh.
nenfhL
FpLf
fbt
110 - 114
||
rrs
ilbtf
|||
120 - 124
|||| |
125 - 129
||||
130 - 134
||||
bkhj
20
w
.e
115 - 119
mltiz 7.1
fbt
110 - 115
||
115 - 120
|||
120 - 125
|||| |
125 - 130
||||
130 - 135
||||
bkhj
20
ilbtf
mltiz 7.2
230
www.errsm.org
www.errsm.org
tufis ifahSj
5, 1, 3, 4, 2, 1, 3, 5, 4, 2
1, 5, 1, 3, 2, 1, 5, 3, 3, 2.
:
.o
rg
nkny cs tufUJ, eh 1, 2, 3, 4 kW 5 vw vf L
L tUtij fhzyh. Mjyh 1, 2, 3, 4 kW 5 vw vfis v vw
u xw xwhf vGj.
bghGJ vfis xw xwhfgoJ, mj vQF neuhf,
nenfhL Ff vw u xU nenfhL Fia Lf. nj Kiw
fil v tU tiu Ff. 1, 2, 3, 4 kW 5 vw vfSF vuhf cs
nenfhL Ffis To, TLjiy fbt u Ff. midJ
fbtfis To, TLjiy bkhjF vuhf vGj.
fbt
5
4
5
2
4
20
nenfhLFf
||||
||||
||||
||
||||
bkhj
rrs
v
1
2
3
4
5
w
.e
mltiz 7.3
bfhLJs tufSF fgut mikF bghGJ, eh ftd
bfhs ntoait
(i) njitahd fis njbjLf. mit f ajhfnth
mJ f bgajhfnth UfTlhJ.
(ii) njitahd ilbtfis (myJ ilbt
mfy) njbjLf
(iii) f ilbt k mfJ bfhnl
mtilna ilbt yhkY mikf ntL.
xU fjnj VHh tF 30 khztf vLj kbgf nH
bfhLfgLsd. mj tufSF fgoaiy jahf.
25, 67, 78, 43, 21, 17, 49, 54, 76, 92, 20, 45, 86, 37, 35
60, 71, 49, 75, 49, 32, 67, 15, 82, 95, 76, 41, 36, 71, 62
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 7
mf kbg 95.
R = f bga k f a k
= 95 15
= 80
9 fis mj ilbt 10 UFkhW njbjLf 10 - 20,
20 - 30,g ,90 - 100- F fgoa nH bfhLfgLsJ.
fbt
2
3
4
5
2
4
6
2
2
30
.o
rg
nenfhLFf
||
|||
||||
||||
||
||||
|||| |
||
||
bkhj
ilbtf
10 - 20
20 - 30
30 - 40
40 - 50
50 - 60
60 - 70
70 - 80
80 - 90
90 - 100
rrs
mltiz 7.4
w
.e
bjhlahd bjhFfgl fbt goaYF viyfis
fLoj
tf
(i) Kj nk viyF ulhtJ viyF
cs ahrij fLof.
vLJfhL 7.4
xU Fl bjhiyfh ffis ghF kf taJ nH
bfhLfgLsJ. mjF fgoaiy jahf.
ilbt
taJ
egf
vif
10 -19
20 -29
30 - 39
40 - 49
50 - 59
60 - 69
45
60
87
52
25
12
232
www.errsm.org
www.errsm.org
tufis ifahSj
:
j mltiz ilbtf ilna ilbtf csd.
Mfnt eh fis kh (exclusive method- ) vGbfhnth.
Kj nk viyF ulh viyF cs
ahr
=
20 19 = 1
ahrij 2 M tFf.
x = 1 = 0.5
2
bghGJ 0.5I viyUJ fJ kW 0.5I nk viy
nrf. bghGJ ekF bjhlahd bjhFfgl fbt goaiy
cikahd viyUJ bgwyh.
.o
rg
ilbtf (taJ)
fbt
(egf vif)
9.5 - 19.5
45
60
19.5 - 29.5
87
29.5 - 39.5
52
39.5 - 49.5
25
rrs
49.5 - 59.5
12
59.5 - 69.5
w
.e
mltiz 7.5
g 7.1
(D) R
ii) khztf nj tha kbgf 65, 97, 78, 49, 23, 48, 59, 98 v
tuf R
(A) 90
(B) 74
(C) 73
(D) 75
(C) 20
(D) 21
iii) Kj 20 a vf R
(A) 18
(B) 19
(A) 30
(M) 20
(C) 25
(D) 10
v) ilbt 50 - 60 nk viy
(A) 50
(B) 60
(C) 10
(D) 55
233
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 7
2. nH bfhLfgl tufSF fgoaiy jahf.
2, 4, 3, 1, 2, 2, 2, 4, 3, 5, 2, 1, 1, 2
4, 5, 1, 2, 5, 4, 3, 3, 2, 1, 5, 4.
.o
rg
15, 25, 22, 20, 18, 15, 23, 17, 19, 12, 21, 26, 30
19, 17, 14, 20, 21, 24, 21, 16, 22, 20, 17, 14
rrs
tha
kbgf
45, 35, 60, 41, 8, 28, 31, 39, 55, 72, 22, 75, 57, 33, 51
76, 30, 49, 19, 13, 40, 88, 95, 62, 17, 67, 50, 66, 73, 70
w
.e
nH
fgoaiy jahf.
27 - 29
30 - 32
33 - 35
36 - 38
10
14
ilbt
21 - 23
(vil nyh uh)
fbt
2
(khztf
vif)
2 -4
5-7
8 - 10
11 - 13
14 - 16
29
41
36
27
12
234
www.errsm.org
www.errsm.org
tufis ifahSj
TLruhr
rrs
62 + 84 + 92 + 98 + 74 = 410.
.o
rg
eh ruhr vw thijia mwhl thif cgnahfgLJnwh.
dK ruhrahf 5 kneu j gofhf bryLwh.
nk khj brid ruhrahf 40 o bra btg UwJ.
nkTa thaf ekF vd brhwd?
dK ruhrahf 5 kneu gowh. y ehf Fiwj
neuK kw ehf mf neuK gowh.
brid ruhrahf 40 o bra btg vgJ nk khj
brid btgiy y rkaf 40 o bra[&F Fiwthfnth kw
rkaf 40 o bra[&F mfkhfnth UjJ vgij FwJ.
ruhr vgJ bfhLJs tuf mf kF Fiwj kF
ilgl kghF.
nuh vgt gntW ghlf fl kbgfis vLJsh.
62, 84, 92, 98, 74.
mtDila ruhr kbgiz fL of
eh Kj gntW ghlf kbgfis Tl.
wF mij bkhj ghlf vifah tFf. (mjhtJ 5M)
nuh bgw ruhr kbg = 410 = 82.
5
j k mtDila go mt vLj bt bghJ iyia
bjJ bfhs cjwJ.
mjhtJ ruhr myJ TLruhr vgJ nH tiuaWfgLsJ.
kf TLbjhif
ruhr = kf vif
w
.e
vLJfhL 7.5
fha 3 ehf Kiwna 4 kneu 5 kneu kW 3 kneu
gowh. mt ruhrahf vjid kneu dK gowh.
UJ fha ruhrahf xU ehisF 4 kneu goUwh
vW brhyyh.
235
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 7
vLJfhL 7.6
:
MW FLgf bkhj tUkhd
FLgf vif
= ` 3500 + 2700 + 3000 + 2800 + 3900 + 2100
6
18000
= `
6
= ` 3,000.
vLJfhL 7.7
.o
rg
khjtUkhd ruhr =
5 ngdhf bkhjiy
ngdhf vif
5 ngdhf bkhjiy = ruhr # ngdhf vif
ruhr =
rrs
= ` 75 # 5
= ` 375
iliy
w
.e
106, 110, 123, 125, 115, 120, 112, 115, 110, 120, 115.
bghGJ U bfsj, khztfis mtf cauf thahf (Fiwj
cauUJ m cau tiu) fitwh.
106, 110, 110, 112, 115, 115,115, 120, 120, 123, 125
236
www.errsm.org
www.errsm.org
tufis ifahSj
tufis VWtir myJ wFtir tirgLJbghGJ
ilF ika k iliy MF.
bfhLJs tuf iliyia fhf.
rrs
vLJfhL 7.8
.o
rg
w
.e
3, 4, 5, 3, 6, 7, 2.
2, 3, 3, 4, 5, 6, 7
vLJfhL 7.9
12, 14, 25, 23, 18, 17, 24, 20 vw tuf iliyia fhf.
:
iliy = 18 + 20 = 38 = 19
2
2
beLrhiy cs kr
nfhL il iyahF.
237
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 7
vLJfhL 7.10
Kj 5 gfhvf iliyia fhf.
Kj 5 gfhvf 2, 3, 5, 7, 11
bfhLfgl tuf bkhj vif 5. J xiwgil v
MF. vdnt _whtJ v iliy MF.
mjhtJ 5 vgJ iliy MF.
fl vLJfhil ftf
.o
rg
KfL
Maj Milaf cikahs U. uhft vgt. j fil 40
br.. mss rilfns mf ms gidahtjhf TWwh.
F fil cikahs ftd btntW msf cs
gidahF rilf vif mikJsJ. mt TWgo
40 br.. mss rilfns mf ms gidahwJ. gntW msf
mf ms gidahF rilf msthd 40 br.. ms vgJ gy
msf KfL vdgL.
rrs
bfhLfgLs tuf mf vif fhzgL tu
mt KfL vdgL.
mf tuf KfL
tuf ms mfkhF nghJ mtiw vGJtJ vQtJ
vajy jifa jUzf eh tufis mltizgLj ntL.
w
.e
vLJfhL 7.11
xU fh gJ ngho Kj fl nghof bt f
tUkhW.
1, 3, 2, 5, 1, 4, 6, 2, 5, 2, 2, 2, 4, 1, 2, 3, 2, 3, 2,
1, 1, 2, 3, 2, 6, 4, 3, 2, 1, 1, 4, 2, 1, 5, 3, 4, 2, 1, 2. tF KfL fhf.
:
bt f
vif
1
2
3
4
5
6
nenfhL
Ff
|||| ||||
|||| |||| ||||
|||| ||
||||
|||
||
bkhj
Mlf
vif
9
14
7
5
3
2
40
mltiz 7.6
238
www.errsm.org
www.errsm.org
tufis ifahSj
bghGJ eh iuthf 2 vgJ KfL vdyh. Vbd 2 vgJ mf
vif tJsJ. mf Mlf bt f bgwgLsd.
vLJfhL 7.12
3, 3, 4, 5, 3, 6, 7
:
3 vgJ mf Kiw tJsJ. vdnt tu KfL 3 MF.
vLJfhL 7.13
2, 2, 2, 3, 3, 4, 5,5, 5, 6,6, 8
.o
rg
kW 5 jyh _W Kiw
tJsd. Mfnt tufSF 2 kW 5
Ma uLnk KfLfshF
vLJfhL 7.14
rrs
cfSila
l
thfdf
Kfil fhf.
w
.e
F vj vQ mf vif
tuiy. Mfnt j tuF KfL ilahJ.
vLJfhL 7.15
20 FLgf cs FHijf vif
1, 2, 2, 1, 2, 1, 3, 1, 1, 3
1, 3, 1, 1, 1, 2, 1, 1, 2, 1. KfL fhf.
FHijf
vif
1
2
3
neFpL
nfhL
|||| |||| ||
||||
|||
bkhj
f
Kfil fhf.
FLgf
vif
12
5
3
20
mltiz 7.7
239
www.errsm.org
www.errsm.org
maha 7
g 7.2
i) 1, 3, 5, 7 kW 9 TLruhr
(B) 7
(C) 3
(A) 20
(B) 200
(C) 8
(A) 40
(B) 20 () 30 (<) 10
iv) 2, 4, 6, 8, 10, 12 iliy
(A) 6
(B) 8
v) 3, 4, 7, 4, 3, 2, 4 KfL
(A) 3
(B) 4
(C) 7
(D) 14
(C) 7
(D) 2
2. gJ khztf fj kbgf
(D) 4
(D) 9
.o
rg
(A) 5
56, 48, 58, 60, 54, 76, 84, 92, 82, 98. v,
rrs
R kW TLruhria fhf.
3. 5 egf vil
w
.e
www.errsm.org
www.errsm.org
tufis ifahSj
.o
rg
id bfhf!
rrs
1.
w
.e
kf TLbjhif
kf vif
www.errsm.org
www.errsm.org
ilf
ilf
maha 1
g 1.1
g 1.2
g 1.3
A
10
2
20
iii)
iii)
ix)
iii)
C
4
2
400
iv) A
iv) 1
x) 6
ii)
ii)
viii)
ii)
rrs
1. i) C
2. i) 5
vii) 1
3. i) 20
4. 5
B
0
316 v) 0
vi)
24 xi) 1890 xii)
10800
800 v) 1
vi)
7. `1500
1320
1890
.o
rg
1. i) D
ii) B
iii) C
iv)
2. i) 0
ii) 5
iii) 5
iv)
3. i) 6
ii) 25
iii) 651
iv)
vii) 25
viii) 25
ix) 42
x)
xiii) 1440 xiv) 256
xv) 6000 xvi)
4. i) 135
ii) 16
iii) 182
iv)
5. ` 645
6. 75 kbg
0
8. `240
v) 6
vi) 9
v) 14
3
vi) 20
v) 288
vi) 16
ii) 9
7
iii) 2
iv) 3
viii) 10
ix) 8
x) 24
ii) 63
iii) 16
iv) 25
vii) 9
viii) 70
ix) 25
x) 50
iii) 9 3
5
iv) 64 2
7
v) 52 1
2
vi) 85 1
2
iv) 7
18
iv) 9
16
iv) 20 1
8
v) 1
vi) 2
63
vi) 48
35
w
.e
1. i) 24
5
77
vii)
4
2. i) 14
ii) 19 4
5
3. i) 26 1
4
4. 4 l.
g 1.4
1. i) 1
2. i) 22
27
3. i) 2 4
15
4. 55 .
iii)
ii) 7
12
ii) 1
iii)
5
ii) 4 29 iii)
40
5. 12 1 k
4
7
12
1
4
7 1
2
v) 9
2
v) 59 13
16
242
www.errsm.org
www.errsm.org
ilf
g 1.5
ii) 9
4
5
vii) 13
viii)
7
2. i) 1
ii) 1
15
54
8
35
3. i)
ii)
5
36
4. 21 Uilf
iii) 7
10
ii) C
iiii) B
iii) - 3
5
iv) - 5
3
rrs
5. i, iv, v
ii) 7 , 6 , 5 , 4
6 6 6 6
iii) 48 , 47 , 46 , 45
28 28 28 28
ii) - 3
8
g 1.7
vi) 9
iv) D
2. i) - 20 , - 19 , - 18 , - 17
15
15
15
15
3. i) - 3
4
v) 2
33
iii) 1
iv) 1
6
12
7
iii) 4
iv) 1 11
12
16
5. 40 ./k
g 1.6
1. i) A
iv) 4
9
.o
rg
1. i) 7
5
v) - 1
2
ii) C
iii) D
iv) D
2. i) 18
5
ii) 24
13
iii) 2
iv) - 12
13
viii) 3
ix) 24
7
x) - 13
30
ii) 4
iii) - 9
44
iv) - 5
16
viii) - 41
60
ix) - 1
27
x) 1
12
ii) 1
4
iii) 19
12
iv) 3
2
v) - 43
28
ii) 3 1
2
iii) 1 7
11
iv) 5 3
4
v) 1 17 vi) 4 7
40
132
w
.e
1. i) C
vii) - 43
21
3. i) 1
vii) - 69
26
4. i) 2
35
5. i) 4 7
11
v) 13
3
vi) 19
42
v) 23
20
vi) 1
vii) 6 41 viii) 3 7
42
210
6. 7
4
7. 4
5
8. 13 17 ..
20
9. 18 3 .. 10. 3 9 ..
4
10
243
www.errsm.org
www.errsm.org
ilf
g 1.8
1. i) C
ii) B
iii) A
iv) A
2. i) - 72
25
ii) - 35
169
iii) - 7
24
iv) - 12
11
3. i) - 15
4
ii) 5
iii) 26 98 iv) 66 44
125
375
4. i) 16
81
ii) - 3
2
iii) - 8
7
iv) 9 3
43
5. 9
7
6. 3
2
vi) 2
9
v) 45
28
.o
rg
v) 20
g 1.9
ii) C
iii) A
iv) C
2. i) 2.1
ii) 40.5
iii) 17.1
iv) 82.8
v) 0.45
vi) 1060.15
ix) 10.34
xii) 0.00125
vii) 2.58
viii) 1.05
xiii) 2.108
xiv) 0.0312
3. i) 14
ii) 46.8
iii) 4567
rrs
vi) 478
1. i) C
vi) 17140
ii) B
iii) C
iv) B
2. i) 0.3
ii) 0.09
iii) 1.16
iv) 10.8
v) 196.3
3. i) 0.68
ii) 4.35
iii) 0.09
iv) 4.43
4. i) 0.056
ii) 0.007
w
.e
1. i) A
v) 0.437
ii) 0.0733
iii) 0.04873
iv) 0.1789
v) 0.0009
vi) 0.00009
5. i) 0.0089
iv) 8.19
v) 2
vi) 0.7873
6. i) 2
ii) 160
7. 23 .
8. 10.5 . 9. ` 9
1. i) A
ii) A
iii) C
iv) C
2. i) 256
ii) 27
iii) 1331
iv) 1728
v) 28561 vi) 0
3. i) 76
ii) 15
iii) 106
iv) b5
v) 22a4
vi) (1003)3
4. i) 23 33
ii) 35
iii) 54
iv) 210
v) 55
vi) 105
5. i) 45
ii) 25
iii) 32
iv) 56
v) 27
vi) 47
iii) 12.5
vi) 3.04
vi) 35
11. 14.4
g 1.11
244
www.errsm.org
www.errsm.org
ilf
6. i) 52 22
v) 22 3 79
vi) 27 51
7. i) 200000
iii) 2025
ii) 0
iv) 2 1 3 1 1131
iv) 1296
v) 9000000000
vi) 0
8. i) 125
ii) 1
iii) 72
1. i) B
ii) A
iii) C
iv) C
2. i) 312
ii) a12
iii) 75 + x
iv) 107
v) 59
3. i) 54
ii) a4
iii) 1010
iv) 42
v) 30 = 1
4. i) 312
ii) 220
iii) 220
iv) 1
v) 520
.o
rg
g 1.12
g 2.1
1. (i) A
(ii) D
(iii) D
(iv) B
(v) C
rrs
maha - 2
4. 3, 4, 9
(v) 5y 8
w
.e
(ii) D
2. (i) 4x, 7x
1. (i) B
(iii) D
(iv) D
(v) A
(iv) a2b, 7a2b
(iii) 3
4. (i) 10
(ii) 10
(iii) 11
5. (i) 21
(ii) 34
(iii) 82
(ii) B
(iii) A
3. (i) 2
(iv) 4
(v) 2
(iv) D
(v) A
g 2.3
1. (i) C
245
www.errsm.org
www.errsm.org
ilf
(iv) p q
3. (i) 2ab
(ii) 2s + t (iii) 3a 2b + 2p + 3q
(iv) 5a 5b + 4 (v) 2x + 2y 2
(vi) 7c + 4 (vii) 3m2n + 5mn 4n2 + 4
(iii) 11x2y2
(iv) 2xy + 16
(v) 5n 2mn + 3m
(vi) 5p 15p2
(vii) 8m2 6m 12
(viii) s2 6s 4
(ii) 9p 2q 6
6. 6a 6
7. 16x + 12
8. 12a 2
(ii) p2 + 8p + 12
9. 7x 8 l
g 2.4
11. 2m2 + 5m + 10
(iii) 4x 3y + 9
.o
rg
(ii) 7a2b
4. (i) 8a
1. (i) B
(ii) A
(iii) D
(iv) C
2. (i) x + 2y
(ii) y z
(iii) xy + 4
(v) A
(v) 10 + x + y
(viii) ab (a + b)
(vi) pq 5
(vii) 12 mn
(ix) 3cd + 6
w
.e
g 2.5
rrs
1. (i) B
(ii) A
(iii) C
2. (i) x = 12
(ii) a = 7
(vi) x = 7
(vii) x = 5
3. (i) x = 50
(ii) l = 14
(vi) t = 4 (vii) x = 6
4. (i) x = 14
(iv) C
4xy
3
(v) D
(iv) a = 3
(v) x = 9
(ii) a = 30
(ii) x = 15
(iii) z = 5
(vi) m = 12
5. (i) x = 3
(vi) x = 5
(vii) y = 67
(xi) x = 11 (xii) m = 1
6. 15
7. 13
11. 37
12. 60
(viii) x = 6
(iv) a = 9 (v) x = 3
(ix) y = 3
(x) m = 6
9. 12
10. 8
13. 35
246
www.errsm.org
www.errsm.org
ilf
maha - 3
g 3.1
(ii) ` 75
2. 100 .
3. 120 Maf
4. 80 .
5. 216 r..
6. 26 .
7. 7.5 k
8. 15 ehf
9. 156 uf
.o
rg
1. (i) ` 360
(ii) 93%
(iii) 11%
(iv) 1%
(v) 100%
3. (i) 25
100
(ii) 25
200
2. (i) 43 : 100 (ii) 75 : 100 (iii) 5 : 100 (iv) 35:200 (v) 100 : 300
(iii) 33
100
100
rrs
g 3.3
(iv) 70
(v) 82
100
1. (i) 625%
2. (i) 100%
(ii) 18%
3. (i) 36%
(ii) 3%
(v) 50
w
.e
4. 20%
5. 13.89%
7. mt ma mf kbg bgwh.
1. (i) 3
(ii) 1
(iii) 0.25
(iv) ` 30
200
(ii) 3
4
3. (i) 0.07
(ii) 0.64
(iii) 3.75
4. (i) 18
(ii) ` 24
10
2. (i) 9
100
(iii)
1 (iv) 1
400
40
5. ` 6250
6. 9 nghof
8. ` 38250
9. 3975 gofhjtf
(v) ` 7.50
(v) 2
3
247
www.errsm.org
www.errsm.org
ilf
g 3.5
1. (i) 50
(ii) 15
(iii) yhg ` 35
10
(iv) ` 336.75
(v) ` 943.50
4. 10%
5. 12%
6. 60% 7. 15%
g 3.6
1. (i) ` 200
tUl
(ii) ` 500
(v) ` 15,000
5. ` 2,630
3. ` 450; ` 1,650
6. ` 216; ` 12,216
4
5
4. ` 2,250
7. 5%
8. ` 1,000
11. 8 tUlf
rrs
2. ` 2,500; ` 7,500
(iii) ` 1027.50
.o
rg
3. (i) ` 530
maha - 4
w
.e
g 4.1
1. (i) 175 br. 2 (ii) 365 br. 2 (iii) 750 br. 2 (iv) 106 br. 2
2. 40 XLf
3. Knfhz tot y
4. kF yhg 100 r.
5. rJu gugs.
g 4.2
(iv) 30 br. 2
(iii) 10.5 2
3. (i) 10
4. (i) 18
(ii) 5
(iii) 8 br.
248
www.errsm.org
www.errsm.org
ilf
g 4.3
1. 117 br. 2
2. (i) 67.5 br. 2 (ii) 73 br. 2 (iii) 50.4 br. 2
3. 150 br. 2 4. 12 br.
5. 18750 2
g 4.4
(ii) C
(iii) D
.o
rg
1. (i) C
(iii) 12 br. 2
4. 112 br. 2
5. 24300 m2
6. 12 br.
(ii) D
(iii) B
4. 80 br. 5. ` 8400
g 4.6
(ii) A
(iii) D
(iv) D
w
.e
1. (i) B
rrs
3. 96 br. 2
g 4.5
1. (i) C
4. 875 2
5. 19.2 br.
g 4.7
1. (i) B
(ii) C
(iii) A
(iv) B
(v) D
7. ` 1232
8. 1.05 9. 37
249
www.errsm.org
www.errsm.org
ilf
g 4.8
1. (i) 38.5 br. 2
(iii) 18.865 2
(iii) 55.44 2
(iv) 98.56 2
4. 154 2
5. tl
6. 38.5 2
.o
rg
3. ` 1848
g 4.9
1. 636 2
2. ` 1152
3. ` 1590
4. 375 br. 2
5. 40 2, 30 2
6. 3256 br. 2
1. 6594 2
2. 536.94 2
3. ` 24,062.50
4. 35.325 2
5. ` 4494
rrs
maha - 5
g 5.1
1. (i) B
g 4.10
(ii) C
(iii) A
(iv) B
(v) A
w
.e
(ii) B
(iii) D
2. (i) 90
(ii) 90
(iii) 180
3. (i) 90, 4
(iv) 360, 1
(ii) B
(v) D
1. (i) C
(iv) B
(v) D
(iv) 180
4. 45, 8
g 5.3
1. (i) A
(iii) C
(iv) D
250
www.errsm.org
www.errsm.org
ilf
3. + POR, + QOS; + SOP, + ROQ
4. (i) 150
(ii) 100
(iii) 110
(iv) 120
(v) 135
6. (i) 80
(ii) 110
(iii) 20
(iv) 80
(v) 36
(vi) 45
.o
rg
7. y = 120; x = 60
g 5.4
1. (i) C
(ii) C
(iii) B
(iv) C
(v) D
(ii) xW l cnfhzf
rrs
2. (i) xj nfhzf
8. x = 25
w
.e
4. (i) + 1, + 5; + 4, + 8; + 2, + 6; + 3, + 7
(ii) + 4, + 6; + 3, + 5
(iii) + 3, + 6; + 4, + 5
(iv) + 1, + 3; + 2, + 4; + 5, + 7; + 6, + 8
5. (i) 30
(iii) 95
(ii) 50
(iv) 130
251
www.errsm.org
www.errsm.org
ilf
g 5.5
1. (i) B
(ii) C
(iii) C
(iv) D
(v) D
(ii) 70
(iii) 50
(iv) 50
4. (i) 70
(ii) 60
(iii) 40
(iv) 30
5. (i) y = 60, x = 70
(ii) y = 80, x = 50
(iv) x = 60, y = 90
(v) y = 90, x = 45
(vi) x = 60, y = 50
.o
rg
(v) 65, 65
6. x = 50.
maha - 7
g 7.1
(ii) D
g 7.2
1. (i) A
(iii) B
(iv) B
rrs
1. (i) D
(ii) B
(iii) C
(iv) C
(v) B
(v) B
4. 40 l 5. 34.9C
6. 655.0 .
7. 8
w
.e
3. 61.4 ..
13.
32 uh 40 uh
9. 60 10. 4
14. KfL iy
11. ` 28
15. 15
12. 3
8. 130 uh
252
www.errsm.org