ALTERNAT F B R BYME MODEL *

zet

Bu almada, emein nitelii zerine ina edilen alternatif bir byme modeli sunulacaktr. Doann rnlerini veri olarak kabul edersek, uzun dnem bymenin kaynann teknolojik yenilikler reten yaratc zihinsel emek olduunu greceiz. Sadece teknolojiyi reten emek deil, teknolojiyi kullanan emek de ok nemlidir. nk retilen teknolojilerin etkin kullanm iin uygun nitelikte igcnn varl arttr. Eer iktisatlar bu almay, sadece ksa dnem iin bir byme analizi yapm olan ve iinde ok ciddi eksikleri olan Solowun Nobel dll almasna gsterilen sayg ve hogrnn yzde biri kadar sayg ve hogr ile okurlarsa, mantkl, tutarl ve aklayc bir eyler bulabileceklerinden kuku yoktur.

* Ekonomik Byme ve Kresel Ekonomi balkl kitaptan alntdr.

G R
Bu alma, ekonomik byme ve kresel ekonomi (Grak, 2005) balkl kitabn, alternatif bir byme modeli balkl 5. Blmdr. Sz konusu kitapta byme analizi Klasik dnem iktisatlar olan Smith, Ricardo ve Marxn grleriyle balam, Marshall, Keynes, Schumpeter, Harrod-Domar gibi saygn ve tannm 20. Yz Yl iktisatlarnn analizleriyle devam etmi, Neoklasik grler ve ada byme kuramlar ile sona ermiti. Burada ise, var olan byme kuramlarna ek olarak ve bir katkda bulunmak amacyla alternatif bir kuram oluturulmaya allacaktr. Bilindii gibi, emek ile deer retimi arasndaki iliki Klasik dnem iktisatlarnn en ok rabet ettii konularn banda geliyordu. O zamanlarn iktisatlar iin teknolojik yenilikler analizlerde nemli bir yer tutuyor ve isel bir nitelik olarak kabul ediliyordu. Buna ramen, maalesef, emek-teknolojik yenilikler-byme sentezini baaryla yapabilen tatmin edici byme modelleri sunamadlar. Ama en azndan teknolojik yeniliklerin neminin farkndaydlar. 1870lerden sonra, Marjinalist ve Neoklasik doktrinin modelleriyle birlikte dinamik byme analizinin yerini statik denge analizleri almaya balad. Artk iktisadi modellerin hedefi ekonomiyi dengeye getirmenin yollarn ve yntemlerini bulmakt. Schumpeterin teknolojik yeniliklerin nemini vurgulayan abalarn bir tarafa brakacak olursa, Solowun ABDdeki byme ile ilgili nl makalesine kadar iktisadi doktrinler teknolojik yenilik olgusunu ve kavramn unutmutu. Baka bir deyile, 1870lerden 1950lerin ortalarna kadar Neoklasik kkenli iktisatlar teknolojik yeniliin ne olduu ve ne tr etkisi olduunu bilmiyorlard; en azndan iktisadi kuramlarda bilmiyorlard. Solow sayesinde Neoklasik iktisadi doktrin taraftarlar teknolojik yenilikleri ve nemini yeniden kefettiler. Bu durumu, eeini kaybedip, ok zlen birinin, eeini tekrar bulduktan sonra ok sevinmesine benzetmek mmkndr. Bu mthi (!) kefinden dolay Solow, Nobel ekonomi dlyle dllendirildi. Ancak, Solow bu mthi kefinin kaynan aklayamad iin dahiyane (!) bir bulula teknolojik yeniliklerin dsal olduklarn ileri srd. Bir yerlerde, herhangi bir ekilde, ama ekonomik gereklerin dnda bir ortamda teknolojik yenilikler yaplyor ve gkten zembille iner gibi retimde ortaya kp, o byleyici etkisini yapyordu.

2 Tm eksiklerine ramen, Solow sayesinde dinamik bymeye ve teknolojik yeniliklere olan ilgi hzla artt. Daha sonralar emein niteliinin (beeri sermayenin) nemi de yeniden kefedildi. 1980li yllardan beri Solowun dsal olarak kabul ettii teknolojik yenilikleri iselletirmeye alan modeller ortaya kmaya balad. Ancak, Ekonomik Byme ve Kresel Ekonomi (Grak, 2005) balkta kitapta gsterildii gibi, hepsinin ierdii birok hatalar ve eksik yanlar vard. Herkesin veya iktisatlarn ounun etrafnda birleebilecei bir byme modeli henz oluturulamad. Bu durumda, byme analizine yaplacak daha ok katklar var, dncesiyle bu alma yapld. Var olan kuramlarn yetersizlikleri, yeni yaklamlar cazip klan bir etkendi. Bu almada, emein nitelii zerine ina edilen alternatif bir byme modeli sunulacaktr. Uzun dnem bymeyi belirleyen temel etken(ler)in ne olduu aratrlrken karmza nitelikli emek kmaktadr. Daha doru bir ifadeyle, doann rnlerini veri olarak kabul edersek, bymenin yegane kaynann yaratc zihinsel emek olduunu greceiz. Toplumlarn uzun dnem ekonomik bymeleri iin olmazsa olmaz bir nkoul olan teknolojik yenilikler, yaratc zihinsel emein rndrler. Teknolojinin etkin kullanm da ok nemlidir ve burada devreye gene emein nitelii kavram girer. Ancak, nitelikli emei: 1. teknolojiyi reten emek; ve 2. teknolojiyi kullanan emek; olarak iki gruba ayrarak inceleyecek olursak, teknolojiyi reten emein, dier bir deyile, yaratc zihinsel emein n planda olduunu grrz. Bu almada sunulan alternatif byme analizinin birok iktisat tarafndan, zellikle de denge analizini savunan Neoklasik doktrin taraftarlarnca, cazip bulunma olasl yksek deildir. Bir ksm iktisat da; Batl statlarmzn deerli almalar dururken bu almaya m itibar edeceiz, diye dnebilirler. Belki de hakllar. Ama, iktisatlar bu almay, sadece ksa dnem iin bir byme analizi yapm olan ve iinde ok ciddi eksikleri ve hatalar olan Solowun Nobel dll almasna gsterilen sayg ve hogrnn yzde biri kadar sayg ve hogr ile okurlarsa, mantkl, tutarl ve aklayc bir eyler bulabileceklerinden kuku yoktur.

EMEK, TEKNOLOJ K YEN L K, BYME L K S

Klasik iktisatlar dneminde yaplan ekonomik byme analizlerinin, Neoklasik iktisatlar dnemindekilere gre daha basit; ama gerek olgular ve ilikileri anlayabilme asndan ok daha yararl olduklarn grrz. rnein, Neoklasik iktisatlarn 1950li yllarda yeniden kefettii teknolojik yenilikler, Klasik

3 iktisatlarn hemen hemen hepsinin analizlerinde zaten vard. Dier bir deyile, teknolojik yenilikler iseldi. Ayn eyi rahatlkla Neoklasik iktisatlarn ok uzun aradan sonra yeniden kefettikleri, beeri sermaye yani emein nitelii, hakknda da syleyebiliriz. Adam Smith yaklak 225 yl nce yaynlanan eserinde daha o zamanlarda igcnn eitiminin retim iin neminden sz ediyor ve henz sosyal devlet kavram ortada yokken, fakir aile ocuklar iin parasz eitim verilmesini neriyordu. Teknolojik yeniliklerin ise isel bir nitelii olduuna inanlmasna karn byme ile ilikisi gerektii gibi alglanamyor, uzun dnem srdrlebilir byme iin nasl bir etkisi olduunun henz farkna varlamyordu. ktisat biliminin 1870li yllardan balayarak bilimselletirilmesi (!), ve fen bilimlerinde olduu gibi evrensel (!) yasalarnn oluturulmas abalaryla birlikte bir yandan kullanlan matematiksel modeller srekli gelitirilirken, dier yandan da hzla gereklerden uzaklalm, sanal bir dnyadaki ilikiler n plana karlmt. Artk modern iktisatlar iin ne tarihsel bir sre, ne kurumlar, ne de kltrel altyap nem tamyor; ama robotlaan insanlarn (homo economicus) dnyasnda mekanik ilikiler inceleniyor, hibir zaman var olmam ve hibir zaman var olmayacak sanal bir dengeye nasl ulalabileceinin hesaplar yaplyordu. Sonuta Neoklasik ideoloji evrensel adan olmasa bile kresel adan byk baarlar elde etti ve en yaygn kabul gren doktrin oldu. Bu arada 1936dan sonra ortaya Keynes adl bir iktisat km ve Neoklasik doktrinin temel talarn biraz yerinden oynatmt. Ama sonuta Keynes de Neoklasiklerin denge kavramna kar gelmiyor, hatta optimum dengeye nasl ulalmas gerektii konusunda fikirler ne sryordu. Denge hedef olduu iin aslnda Keynesin bir byme kuram zaten yoktu. Mutlaka byme ile bir ilikisi kurulacaksa, bu ancak denge konumuna gelinceye kadar olabilirdi. Peki ya sonras inde teknolojik yeniliklere ve beeri sermaye ile balantsna yer vermeyen bir kuram, brakn evrensel olmay, acaba sadece kresel geerli bir kuram olmay ne kadar hak ediyor olabilir? Aslnda Keynesin grlerini, o zamanki Neoklasik doktrinin deiik bir versiyonu olarak deerlendirmek herhalde daha doru olurdu. nk denge vard; ama teknolojik yenilikler yoktu, ii vard; ama beeri sermaye yoktu. Emek-teknolojik yenilikler-byme ilikisi ise hi yoktu. Neoklasik doktrine ynelik eletirileri kuramsal adan haklyd; ama uygulama asndan ne srd bir yenilik yoktu nk devlet zaten eskiden beri yle veya byle bir ekilde ekonomiye mdahale ediyordu. Yani, gnmzde kullanlan ekliyle istihdam ve retimi arttrmaya ynelik Keynesyen politikalar, zaten daha Keynesin kitab baslmadan nce ABD ve Avrupada uygulanyordu. Keynesyen

4 uygulamalarn altn a olduu ileri srlen 19451973 yllar arasnda ise isizlik sorunu yerine ii bulamama sorunu yaygnd ve bu nedenle Avrupa, Avustralya, Yeni Zelanda gibi lkeler ii ithal etmeye balamlard. Aslnda Keynese hakszlk yapmamak iin, Keynes ve Keynesyenler diye ayrm yaparak, yola kmak daha doru gibi grnyor. nk birok adan aralarnda byk farkllklar var. Yukarda belirtildii gibi, Keynesin kitabnn basmndan ok nce de uygulanmakta olan Keynesyen politikalar vard. Keynes, Neoklasik denge kuramna nemli katklarda bulundu; ama uygulamalar asndan ayn eyi iddia etmek pek doru deil gibi grnyor. zetle; Keynesi ve Keynesyenleri, buna her tr Neo-, New-, Post- ve dier Keynesyenler dhil, ayr ayr incelemek ve deerlendirmek gerekir. Neoklasik iktisada gelince; znde ayn doktrinden beslenmekle birlikte bata Solow olmak zere byme kuramna, ister teknolojik yenilik ister beeri sermaye isterse baka bir adan olsun, Neoklasik yandalar en byk darbeleri vurdular. Solowun ABDdeki bymeyle ilgili aratrmasna kadar, Neoklasikler bymeden ziyade konjonktrel dalgalar ve denge durumuna younlamlard. 1870li yllardan 1950li yllara kadar yaklak 80 yl boyunca retim fonksiyonunun sadece iki retim faktrnden (sermaye,K ve emek, L) etkilendii varsaylrken, Solow sayesinde teknolojik yenilikler (A) ve daha sonralar beeri sermaye (H) de retim faktrleri arasna girdi. Geri L ve Hyi ayr faktrler gibi gstermenin yan sra, Ann aslnda Lden kaynaklandnn ve K dhil tm rnlerde cisimleerek ortaya ktnn, aralarnda organik bir ba olduunun ak bir ekilde belirtilmemesi birok analitik hatalarn da yaplmasna neden oluyordu. Ama sonuta retim fonksiyonu artk Y=f(K,L) eklinde yazlmyordu. 1980li yllardan itibaren ise hem emein niteliinin (beeri sermayenin) birikimi hem de teknolojik yenilikler iselletirilmeye alld. Bu konuda epey yol alnmasna karn daha yaplmas gereken ok ey var gibi grnyor.

BYMEN N KAYNAI: N TEL KL EMEK

Bu almann temel amac; yaratc zihinsel emek ve teknolojik yenilikler zerine kurulu basit; fakat farkl bir byme modeli sunarak katkda bulunmaktr. Bu almada doann rnleri (hammaddeler) ve sahip olduklar kullanm deerleri (faydalar) veri olarak alnmaktadr. Bu veri deerlere yaplan her katknn (eklenen her katma-deerin), dolaysyla bymenin ve lkelerin zenginliinin temel ve kesintisiz kayna emek, daha somut olarak nitelikli emektir. Emein rettii teknolojinin yardmyla, doann bizlere sunduu girdiler deiime uratlarak, retim ara-gereleri, retimin ara mallar veya tketim mallar olarak piyasaya sunulurlar. Dier bir deyile, zihinsel emek tarafndan

5 retilen teknolojiler ya retim girdilerinin, ya da tketime sunulan mallarn retiminde kullanlr. retimde kullanlan teknoloji retim ara-gereleri tarafndan ierilir ve bu ara-gereler emein verimliliini arttrmak iin kullanlrlar. Dolaysyla retim ara-gereleri, bazlarnn tanmna gre sermaye, retken deildir. Bu blmdeki modellerde emein verimliliini ve bymeye katksn daha iyi anlamak iin, emek kavram drt balk altnda incelenecektir: 1. 2. 3. 4. Bedensel emek (Lb). Yaratc zihinsel emek (Ly). Teknolojiyi kullanan nitelikli emek (Lk). Lb, Ly ve Lky ieren nitelikli emek (Ln veya sadece L).

Bedensel emek (Lb) tutmak, yrmek, imek, evirmek gibi sadece basit bedensel davranlar kapsar. Bu tr davranlarn benzeri davranlar dier canllarda da vardr ve yaam devam ettirmek iin gerekli eylemleri/davranlar ierir. Canllar genel anlamda igdsel olarak, yaam iin gerekli olan davranlar sergileyebilirler. Ancak, her trl bedensel hareketin komuta merkezi beyin olduu iin, zihinsel eylemin katks olmadan salt bedensel emekle ne beslenmek ne de barnmak mmkndr. Basit komutlar iin bile, beynin komut vermesi gerekir. Dolaysyla var olmann her aamasnda zihinsel eylemin katks vardr. Burada bedensel emek derken kast edilen ey sadece fiziksel organlarn koordinasyonundan ibarettir. Yaratc veya retken emek (Ly) ise, insan beyninin igdlere dayal verdii basit yaamsal komutlarn tesindeki oluumlarn kaynadr. Modern toplumlarda Ly, yani yaratc emek, genellikle Ar-Ge sektrlerinde alan ve teknolojik yenilikleri bulma amacyla istihdam edilen kiilerin emeidir. Kendilerine ayrlan fonlarla ya yeni rnler bulma ya da veri rnleri daha ucuza retecek yntemler bulma araylar iindedirler. ou zaman eitimli olmakla birlikte, baz bulu sahiplerinin greceli daha az eitimle de yaratc olabildikleri bilinen bir gerektir. Yaam standardnn art iin gerekli olan tm bilgiler, yaratc veya retken emek tarafndan retilir. Bireylerin ve toplumlarn verimliliini, dolaysyla zenginliini arttran teknolojik yenilikler, bu teknolojik yeniliklerin kayna ise yaratc emektir. Teknolojiyi kullanan nitelikli emek (Lk): Teknolojiyi reten kiilerle, uygulamada kullanan kiiler genellikle ayn kiiler deillerdir. Teknolojik yeniliklerden optimum fayday salayabilmek iin, onlar etkin kullanabilecek nitelikli igcne ihtiya vardr. Baka bir deyile, teknolojilerden salanan faydann miktar, sahip olunan igcnn nitelik dzeyi ile doru orantldr. Eer uak veya otomobil sektrnde istihdam edecek niteliklere sahip igc yoksa,

6 uak veya otomobil retemezsiniz. Dolaysyla, teknolojik yenilikleri reten yaratc zihinsel emek ok nemlidir ama onlar (etkin) kullanacak nitelikli emein varl da retim ve toplumsal refah iin ok nemlidir. Genel anlamda nitelikli emek (Ln): Hibir toplumda niteliksiz ve sadece bedensel eylem yapabilen emek (Lb) olamayacan daha nce vurgulamtk. Gerek yaamda her bireyin az veya ok nitelii vardr. Bu nedenle emein geleneksel tarzda niteliksiz emek (L) ve beeri sermaye (H) eklinde snflandrlmas yanltr. Dolaysyla burada bu yanl yaplmayacak ve gerekli grlen istisnai durumlar dnda emek L veya Ln olarak simgelendiinde hem bedensel hem yaratc hem de uygulayc emei simgeleyecektir. Emein genel nitelik dzeyini1 (Ln): belirleyen ve retkenliini etkileyen drt temel etken vardr2. 1- Bireyin doal becerileri / yetenekleri: 2- Toplumsal genel bilgi dzeyi: 3- Resmi-gayr resmi eitim: 4- Deneyim (yaparak renme). Bu etkenlerin her birinin dzeyi arttka, emein nitelii de artacaktr. alabilen her bireyin mutlaka belli bir miktar nitelii vardr. Yani, yukarda sz edilen drt temel faktrden az veya ok payna deni almtr. En azndan ailesinden veya evresinden ald herhangi bir eyin retimine ynelik gayrresmi bir eitimi vardr. Modern toplumlarda ise bu ok daha net bir ekilde grlr. rnein AB ve ABD gibi corafyalarda yaayan insanlarn neredeyse tamam en az 12 yllk eitim alrlar. Bu insanlarn hepsi az veya ok niteliklidir. Dolaysyla nitelikli-niteliksiz igc ayrm yerine bireylerin nitelik farkllklarndan sz etmek daha doru olacaktr. Emein nitelik dzeyi ile lkenin genel eitim ve bilgi birikim dzeyi arasnda ok yakn iliki vardr. Emein bireysel veya toplumsal dzeyi ne kadar yksekse, bireysel veya toplumsal refah dzeyinin de o oranda yksek olmas beklenir. Birey olarak insan ne kadar zeki ve becerikli olursa olsun, eer toplumsal gelimilik dzeyi ve ald eitim ada dzeyde deilse, verimlilii de ada dzeyde olamaz. Dolaysyla bireyin emeinin nitelii ve verimlilii, iinde yaad toplumun genel bilgi-beceri dzeyi ve birikimiyle yakndan ilikilidir. Zihinsel emek her trl deer retiminin ve refahn kaynadr; ama zihinsel emein iinde

1
2

alann genel bilgi, beceri, deneyim dzeyi (beeri sermaye). Emein niteliinin geliiminde kurumsal ve kltrel altyapnn katks ok byktr ama bu almada bunlar olmas gereken ada dzeyde olduklar varsaylmaktadr.

7 bulunduu anki retkenlii iin toplumsal bilgi/teknoloji dzeyi ve altyaps ile eitimin nemi de ok byktr. ou kez gz ard edilen "deneyim" in de, deer retimine ok byk katklar vardr. nk katma deer retebilen tek varlk olan insann hayat okulunda bir ii yaparak rendii kazanmlar (deneyimler), genel bilgi ve beceri dzeyinin, dolaysyla retkenliinin artmasnda ok nemli bir etkendir. Hatta pek ok kez deneyim yoluyla kazanlan bilgi ve becerilerin, resmi eitimle kazanlan bilgi ve becerilerden daha yararl olduuna ahit oluruz. Deneyim, baz modellerde karlatmz yaparak-renme ile ayn anlama gelir. rnein Lucasn nc modelindeki yaparak-renme ile bir retim aracnn kullanlmas iin gerekli beceriler kazanlr. Yaparak-renme ibanda geen sre ve bireysel becerilerle orantl olarak artar. Varsayalm 6 ay sonunda igc veri teknolojinin olanaklar erevesinde verimliliini en st dzeye karacak teknik becerileri kazanm olsun. Birey artk o ii en az maliyetle ve en ok kt retecek kadar uzmanlamtr. Veri teknoloji ile alrken, deneyim arttka verimlilik de artar ve deneyim arttka yeni teknolojiler retebilme becerisi de artar. Deneyim, genellikle ihmal edilen sektr olan, hizmetler retiminde de en az fiziksel mallarn retiminde olduu kadar nemlidir. rnein stratejik konularla ilgili kararlarda, deneyimli kiilerin dnceleri ve eletirileri ok nemlidir. nk deneyimli kiilerin daha doru kararlar verme olasl, daha yksektir ve verilecek kararlar retimin yapsn ve firmalarn geleceini etkileyebilir. Benzer ekilde deneyimli bir doktor veya retmen veya polis memurunun iinde ok daha verimli olaca beklenir.

Emein nitelii llebilir mi?

retim ve retim art (byme) iin bu kadar kritik bir neme sahip bir etken olan zihinsel emek (Ly) veya emein nitelii (Ln) llebilir mi? llebilirse, nasl bir yntemle llr? lm sonular, gerei tam olarak yanstabilir mi? Birok iktisat lm konusunu ok nemser. Hatta bir ey llemiyorsa bilimsel deildir, tarznda dnenlerin says hi de kmsenmeyecek miktardadr. lme arzusu son derece mantkl bir arzudur; ama sosyal bilimlerde kesin lm yapma beklentisi hi de aklc bir beklenti deildir. Yukarda uzun dnem bymenin kaynann zihinsel emek olduunu ileri srerken, emein niteliini belirleyen drt etkenden sz ettik. Bunlardan hi birinin dzeyini herhangi bir yntemle kesin sonu alacak ekilde lebilmek, mmkn deildir.

8 Teker teker anmsayacak olursak; birinci etken olan doal yetenekler her kiide farkl zellikte ve dzeydedir. Kimi sporcu olarak, kimi de sanat olarak farkl alanlarda becerilere sahiptir. stelik, sporcu veya sanat yeteneklerine sahip kiilerin de, kendi aralarnda farkl dzeylerde yetenekleri vardr ve bunlar kesin bir sonu verebilecek ekilde lmek, ne imdiye kadar mmkn olmutur ne de yakn gelecekte byle bir ey mmkn grnmektedir. lkelerin genel bilgi dzeyleri de birbirlerinden ok farkldr. sve ile Gana veya Pakistan kyaslanacak olursa, aralarnda genel bilgi birikimi asndan byk farklar olduunu grrz. sve, en az 200 yldan beri bilimsel ve teknolojik gelimelere yakn ilgi duymakta ve zamann gerektirdii altyapy oluturmaya almaktadr. svein dnya standartlarnda retim yapabilen, kresel olarak rekabet gcne sahip, ileri teknoloji kullanan eitli firmalar varken Gana veya Pakistana ait kresel rekabet gc olan firmalar varsa bile, saylar ok azdr. Dolaysyla svete ve Ganada doup byyen kiiler, daha balangta ok farkl bir evre ve gelimilik dzeyi ile karlamaktadr. Birisi evresinde en son teknolojik yenilikleri grme ve bunlar renme ansna sahipken, dieri ada teknolojik yeniliklerin ounun farknda bile olmadan yaamn srdrmektedir. Bu farkllklar kesin sonu veren bir yntemle lebilmenin ve kyaslama yapabilmenin olana yoktur. Resmi-gayr resmi eitim: Baz aratrmaclar, beeri sermaye birikiminin eitimde geen okul yllar ile llebilecei kansndadrlar. Elbette okul yllar says bir lt olabilir; ama kusursuz bir lt deildir. svete ilkrenim esnasnda geen 9 yllk zaman diliminde alnan eitim ile Zairede ayn srede alnan eitim arasnda byk farklar vardr. stelik bu farklar sadece lkeler arasnda deil, lke iindeki okullar iin de geerlidir. A blgesinde 9 ylda alnan eitim ile B blgesinde ayn srede alnan eitim arasnda nitelik asndan nemli farklar olabildiini gzlemliyoruz. Dolaysyla resmi eitim yllar says veya kyaslamas hibir zaman kesin dorular ieren sonular vermez. Gayr resmi eitimde durum daha farkl olmad gibi, ortada saylacak yllar olmad iin doruluu kesin herhangi bir salkl sonuca ulaabilme olasl resmi eitim yllar kstasna gre daha azdr. Deneyim: Bundan ncekilerden farkl bir durum yoktur. Kiilerin deneyimlerini lebilecek ve doruluu kesin olan hibir yntem yoktur. Herkesin kendi bilgi ve beceri dzeyine gre deneyim zenginlikleri de farkl olacaktr. Btn bu gerekler nda soruyu tekrarlamak gerekir: Uzun dnem bymenin kayna olan emein nitelii, sonular ve doruluu kuku brakmayan bir yntemle llebilir mi? Bu soruya evet diyebilmek iin ok saf veya iyimser

9 olmak gerekir. En iyimser grle, baz olaslklar ve eilimleri lmek mmkn olabilir.

retken faktrler ve retim faktrleri (girdileri)

Geleneksel kuramlarda ve modellerde iki retim faktr vardr; emek (L) ve sermaye (K). 1950lerden sonra bunlara iki faktr daha eklendi; teknolojik yenilikler (A), ve beeri sermaye (H). Yaknda bu faktrlere bir de kurumlar eklenirse hi amamak gerekir. Burada daha farkl bir tanmla karlaacaz. retimin iki retken girdisi ama retimde kullanlan birok retim girdileri vardr. retken girdiler: 1. Emek (L) (bedensel ve zihinsel). 2. Doa (tm ekolojik sistem). retim faktrleri (girdiler): Burada sz edilen retim faktrleri denge kuramlarndaki faktrlerden nemli bir farkllk arz etmektedir; retimin tm girdileri retim faktrleridir. rnein, emek ve sermaye (-mallar) yan sra, tm hammaddeler, enerji, bina, ara-gere, ksacas retim iin gerekli olan her trl girdi, retim faktrdr. Geleneksel kuramlarda varsaylann aksine, emek tarafndan ve emein verimliliini arttrmak amacyla retilmi olan sermaye (-mallar), retken bir faktr olmayp, retimin girdilerinden biridir. retimin girdileri yle sralayabiliriz: 1. Emek. 2. Hammaddeler. 3. Ara mallar (yar mamul mallar). 4. Enerji, su, gibi girdiler. 5. Sermaye mallar (makineler, ara-gere). 6. Danmanlk hizmetleri. 7. retim sonras pazarlama-sat. 8. Nakliyat-sigorta. 9. Ynetim. 10. retim iin gerekli dier btn girdiler. retim faktrlerini (girdilerini) daha genel olarak yle de sralayabiliriz: 1. Emek (L). 2. Dier girdiler (Xi).

10 retken faktrler ve deer retimi: ki tane retken olan retim faktr vardr; doa ve emek. retken iki faktrden biri olan doa, hibir dsal etkene gerek duymadan da insanlarn hizmetine kullanm deeri (fayda) ieren rnler sunabilir. Bu rnler meyvesebze gibi dorudan tketilebilecek rnler olduu gibi, emek tarafndan deiime uratlan retimin temel girdileri olan hammaddeler de olabilirler. Ancak doann bu retkenlii evre koullaryla yakndan ilikilidir ve doa, genellikle rnlerini dorudan tketime hazr rnler olarak sunmaz. ada tketim mallar olabilmeleri iin doann rnlerinin emek tarafndan ilenip, faydal rnler haline dntrlmeleri gerekir. Sadece ve sadece emek sayesinde, doada bulunan varlklar deiim deeri tayan rnlere dnebilirler. Harcanan emek, doann rnn, diyelim ki elmay, sadece aacndan toplayp pazaryerine tayan basit emek olabilecei gibi, onlar dnme uratan, ham maddeden bitmi rne, veya retim ara-gerelerine dntren emek de olabilir. rnein iskemle, aa eklinde ham madde iken emek tarafndan dnme uramakta ve deiim deeri tayan faydal bir rn olarak karmza kmaktadr. Doann yasas gerei hibir ey yoktan varolmadna ve varken yok olamayacana gre, doann rnleri zihinsel ve fiziksel emek sayesinde deiik faydalar (kullanm deerleri olan) rnlere dnmektedirler. Dier bir deyile, doa bize temel girdileri sunmakta, emek ise onlara deer katarak dnme uratmakta ve isteklerimizi-gereksinimlerimizi karlamaya yarayan eitli rnlere dntrmektedir. Doann rnlerini veri olarak alrsak, retilen her trl kullanm veya deiim deerinin kayna emektir. Bu mantk erevesinde, aada nce basit bir emek odakl byme modeli oluturulmaya allacaktr. Bu basit model, gnmz karmak retim ilikilerini birebir aklama amac stlenmemekle birlikte, daha sonra sunulacak ve gerek ilikileri daha iyi yansttna inanlan, daha gelimi bir modelin ncs olarak dnlerek hazrlanmtr. Dolaysyla model amacna hizmet etmektedir. nk bu modelde gsterilmek istenen ey deiim deeri reten ve bymeyi salayan teknolojik yeniliklerin kaynann emek, daha somut ifade edecek olursak zihinsel emek olduunu gstermektir. Bu nedenle modeli incelerken bu amalar erevesinde deerlendirilmesi gerekir. Modelin baz temel varsaymlar: 1. Uzun dnem bymenin kayna teknolojik yenilikler, teknolojik yeniliklerin kayna ise yaratc zihinsel-emektir (Ly).

11 2. ki retken faktrden doa, retim iin gerekli girdileri salarken, emek bunlar faydal rn haline dntrr.

3. Ln veya sadece L belli niteliklere (beeri sermayeye) sahip ortalama igcn temsil eder. 4. gcnn (Lnin) iinde bulunduu ortamn genel bilgi ve gelimilik dzeyi, igcnn genel nitelik dzeyinin (Ln), dolaysyla igcnn verimliliinin belirleyicisidir. Ln simgesi hem bedensel emei hem yeni teknolojiler reten yaratc zihinsel emei (Ly) hem de teknolojiyi kullanan nitelikli emei (Lk) kapsar.

5. Trkiyedeki ortalama igcnn nitelii LnTR, ABdeki ise LnAB ile gsterilecek olursa, aradaki nitelik farkndan dolay LnAB > LnTR olacaktr. Veya ksaca LAB > LTR. 6. Saysal olarak eit igcne sahip olan iki retici veya toplum (TR,AB) olduunu varsayalm. Gnde harcanan bedensel emek-zaman miktar her ikisinde de ayn olsun (LbTR=LbAB). Bu durumda her iki lkede cretlerin de eit olmas gerekir (wTR=wAB). Ancak, lkeler arasnda emein nitelik farkllklar dikkate alndnda durum deiecektir. Varsaym gerei, AB reticisi daha nitelikli emek birikimine sahip olsun (LnAB > LnTR). Bu durumda doal olarak ABde emek, TRye kyasla daha verimli, cret dzeyi daha yksek olacaktr (wAB > wTR). ABdeki emein nitelik dzeyinin TRye kyasla daha yksek olmas, ABnin bilgi birikimi, igcnn ortalama eitim yl ve teknolojik gelimilik dzeyi ile kurumsal altyapsnn TRye gre daha gelimi olduu anlamna gelmektedir.

DURAAN EKONOM DE RET M, T CARET VE BLM

ncelikle bymenin olmad, retim sonrasnda mal takasnn yapld duraan bir ekonomiyi inceleyeceiz. Ama, retimde sadece bedensel emein kullanld bir ortamda retim gerekleirken harcanan bedensel emek (Lb) ltne gre, mal dei-tokuunu (ticaret) ve hem bireysel hem de toplumsal tketim dzeyini (refah) incelemektir. Takip eden blmlerde nitelikli emek modele dhil edilecek ve retimdeki arta (bymeye) katks incelenecektir. Modelin yaps, byme ile birlikte gelir dalmn da incelememize olanak salamaktadr. Varsaymlar: Deiim deeri reten iki retici ve tketici var (Leyla, L ve Maria, M).

12 Sadece iki mal retiliyor3 ve tketiliyor; X1 ve X2. Tketim zevkleri ayn. Birikim yok. Tm retim ayn gn tketiliyor. Para yok. Dei-toku (ticaret) mal takas eklinde. retimde sadece bedensel emek (Lb) kullanlyor. Yaratc zihinsel emek (Ly) henz devreye girmedii iin, ne teknoloji (A) retilmekte ne de teknolojiyi bnyesinde ieren ara-gereler (sermaye mallar) retilmektedir. Dolaysyla nitelikli igcne (Lk) gereksinim duyulmamaktadr. retim fonksiyonu: Q = f (LbL, LbM) LbL, Leylann, LbM ise Mariann bedensel emeini simgelemektedir. Leyla ve Maria balangta, "ayn zellikleri" olan bedensel emee sahiptirler (LbL=LbM). Her biri gnde 10 saat alarak iki farkl rn retmektedir (X1 ve X2). Leyla gnde 4 birim X1, Maria ise 2 birim X2 retmekte, her ikisinin zevkleri ve tercihleri ayn olduundan, her akam 5 saatlik alma deeri karl dei-toku (2 X1 = 1 X2) yapmaktadr. Buna gre: Leylann retimi 4 X1 10 saat / gn Mariann retimi 2 X2 10 saat / gn T L M Toplam retim Q = q + q = 4 X1 + 2 X2 = 20 saat/gn Leyla'nn tketimi CL= 2 X1 + 1 X2 Maria'nn tketimi CM = 2 X1 + 1 X2 Toplam tketim CtL,M = 4 X1 + 2 X2

(1) (2) (3) (4)

Hem Leyla hem de Maria eit miktarda bedensel emek harcamakta ve bunun karl olarak eit miktarda tketim yapmaktadrlar. Ticaret dil bir ekilde olmakta, toplumdaki herkes eit fayda salamaktadr. Yaratc zihinsel emein (Ly) hibir teknolojik yenilik sunmad, retim kapasitesinin ve zevklerin veri olduu byle bir konumda, bireylerin refahnn ve ekonominin bymesi sz konusu olamaz. Var olan dzen, sadece o an var olan retim ve deiim ilikilerini srdrmeye elverilidir. Denge vardr; ama byme yoktur. Byme olmas iin retimin ve tketimin artmas gerekir. retimin artmas iin zihinsel emein yaratclk becerisine, dier bir deyile teknolojik yeniliklere, gereksinim vardr. Ya veri rn daha az emek-zamanda retecek yeni bir

Bu basit modelde iki reticinin Smithin modelinde olduu gibi avclar olduklarn ve rnlerinin de bedensel emek harcayarak yakaladklar avlar olduklarn varsayabiliriz.

13 retim yntemi bulunmal, ya da tamamen yeni bir rn ve retim yntemi bulunmaldr. Aadaki modellerde yeni bir retim yntemi ile veri rnn retilen miktarnn arttn varsayacaz.

TAKAS EKONOM S VE BYME: 1-A

Teknolojik-verimlilik4 art: Veri rn / yeni retim yntemi lave varsaymlar: Leyla zihinsel becerisini kullanarak, retimde harcad emeinin niteliini, dolaysyla verimliliini arttryor. Zihinsel becerilerin artmasnn nedeni Leylann ald eitim olabilecei gibi, kendi yetenek veya deneyimleri de olabilir. Leylann emei artk salt Lb deil, fakat Ln olacaktr. Yaratc zihinsel emeini (Ly) kullanarak Leyla teknolojik bir bulu yapm ve kendisinin alt birim zaman bana olan verimliliini arttrmtr.5 Yeni teknolojinin retilmesi yan sra, kullanm iin de yeni beceriler (n) gerekir. nk yeni teknolojiyi kullanabilmek iin Lnin niteliinin artmas gerekir. Ekonomik etkinlik (EE) ve teknik etkinlik (TE) optimum seviyededir. Arz-talep dengesizlii yok. Her ek arz tketilir, ama bunun iin takas oranlarnn deimesi gerekir. Leyla, zihinsel emeini (Ly) kullanarak gelitirdii teknoloji sayesinde sahip olduu retim arac ile gnlk retimini 4 X1'den 8 X1'e arttrr. Balangta Leylann emeinin nitelii olmadna gre LnL,t =0 iken yeni durumda: LnL,t+1 > LnL,t Ve Leylann retimi: qLt+1 > qLt Maria iin ise deien bir durum yoktur. LbM,t+1 = LbM,t Ve Mariann retimi: qMt+1 = qMt

4
5

Makro (teknolojik) verimlilik olgusunu hatrlamak iin Bak. Blm-2. nsanolu onbinlerce hatta yzbinlerce yl hibir resmi veya meslek eitimi almadan zihinsel emeklerini kullanarak niteliklerini, dolaysyla verimlilii arttrm, yeni teknolojiler ve rnler retmitir.

14 Yeni retim fonksiyonu: Q = f (LnL; LbM) (5)

Leylann yaratc zihinsel emeinin (Ly) rn olan teknoloji (A), gene emek tarafndan retilmi olan retim aracnda cisimlemekte ve emein birim zamanda verimliliini arttrmaya yaramaktadr6. Zevkler ve alma saatleri deimediine, dei-toku yapacak nc bir kii olmadna ve tm retim tketileceine gre yeni retim ve tketim ilikileri yle olacaktr: Leylann retimi 8 X1 10 saat / gn Mariann retimi 2 X2 10 saat / gn L M Toplam retim Qt+1 = q t+1 + q t+1 = 8 X1+2 X2 = 20 saat/gn

(6)

Harcanan emek-zaman ilkesine dayanan takas anlayna gre dil dei-toku sonucu aadaki tketim deerleri elde edilir: Leyla'nn tketimi Maria'nn tketimi Toplam tketim C Lt+1 = 4 X1 + 1 X2 M C t+1 = 4 X1 + 1 X2 L,M C t+1 = 8 X1 + 2 X2 (7) (8) (9)

Balang durumunda olduu gibi, her iki retici de gnde 10 saat almaya devam ediyor; fakat Leyla'nn yaratc zihinsel emeinin rn olan yeni teknoloji sayesinde hem toplam retim artyor; Qt+1 > Qt hem de kiisel tketim. C Lt+1 > C Lt Ve C Mt+1 > C Mt Ancak bu tr dil dei-tokuun pek de dil olmayan bir yan var. Toplumsal zenginlii arttran Leylann zihinsel emei olmasna karn, verimlilik artna hibir katks olmayan Maria da yeni teknolojinin nimetinden yararlanmakta ve tketimi artmaktadr. Bu durum emek zaman yaklamna gre gerekleen bir ticaretin aslnda hi dil olmadnn bir kantdr. (10)

Teknoloji, retim ara-gerelerinin (sermaye mallarnn) deil, emein verimliliini arttrr. retim aragereleri salt bu amala retilirler.

15

Takas ekonomisinde byme fonksiyonu

Leylann zihinsel emeinin rn olan ve teknolojik yenilii ieren retim aracn retebilmek iin doann veri olan girdilerinden birinin (hammaddenin), biim olarak deiime uramas gerekir. Varsaym gerei retim girdileri sadece doann hammaddesi ve alann kendi emek-zaman olduundan yeni retim aracnn retilmesi zihinsel emein becerisine bal olacaktr. Dolaysyla bymenin (g) kayna Leylann emeinin nitelii (Ln), daha somut olarak ise yaratc zihinsel emeidir (Ly), cet. par.: g = f (Ln) veya g =f (L) (11)

Varsaym gerei efektif talep sknts olmadndan, retilen her ey tketilmekte ama takas oranlar deimektedir. Marxist yaklama gre dil kabul edilen bu yeni takas oranlarnn sakncal bir taraf vardr. retim artna neden olan Leyla ile retim artna hibir katks olmayan Maria bymeden Leyla ile ayn oranda yararlanmaktadrlar. Bir anlamda Leylann retkenlii cezalandrlmakta, Mariann duraanl ise dllendirilmektedir.

TAKAS EKONOM S VE BYME: 1-B

Ek rn iin Maria dnda yeni bir pazar olsayd Yukarda ki rnekte deiimin ve tketimin sadece iki kiiden oluan toplumda gerekletiini varsaymtk. imdi nc kiilerle ticaretin mmkn olduunu, "yeni" teknoloji sayesinde salanan retim artnn nc kiilere satldn, Leyla ile Maria arasndaki takas oranlarnn ve tketim eiliminin deimediini varsayalm. Leyla "yeni" teknoloji sayesinde elde ettii ek 4 adet X1 mal nc bir kiiye vererek karlnda 3 adet X3 mal takas ediyor olsun. Bu durumda Leyla'nn ve Leyla ile Maria'dan oluan toplumun toplam refah artacak; ama Maria'nn refah dzeyi ayn kalacaktr. Varsaym gerei ek rn iin efektif talep sknts yok ve EE ile TE optimum seviyede olduundan: Leylann retimi Mariann retimi 8 X1 2 X2 (12) (13) CMt+1 = 2 X1 + 1 X2

Toplam retim Qt+1 = qLt+1 + qMt+1 = 8 X1 + 2 X2 = 20 saat/gn Maria'nn tketimi

16 nc kiiyle yaplan ticaret sonucu Leyla'nn tketimi Toplam tketim Dier bir deyile; Qt+1 > Qt CLt+1 > CLt Fakat: CMt+1 = CMt Bu durumda zihinsel emeinin yaratcyla bireysel ve toplumsal zenginliin artmasn (bymeyi) salayan Leylann tketim dzeyi artarken, toplumsal refah artna hibir katks olmayan Mariann tketimi ayn kalmaktadr. Byme sonucunda Marxist adan dil olmayan bu ticari iliki hem etik adan hem de yeni teknolojilerin geliimini tevik asndan daha aklc ve adaletli grnmektedir. Gerek ekonomik ilikilerde de zaten durum byledir. CLt+1 = 2 X1 + 1 X2 + 3 X3 CL,Mt+1 = 4 X1 + 2 X2 + 3 X3 (14) (15)

Bymenin snr
Varsaym gerei ek rn iin efektif talep sknts yok, demitik. Ancak, bilinen rnler iin pazarlar gnn birinde mutlaka doyuma ulaacak ve byme sona erecektir. Nfus artnn bymeye katks olabilir; ama bu katk da snrldr ve uzun dnem istikrarl byme iin yeterli deildir. Yani veri teknoloji ile bymenin bir snr vardr. Bymenin srdrlebilir olmas iin yeni rnler ve retim yntemleri olmazsa olmaz bir kouldur.

TAKAS EKONOM S VE BYME-2

Teknolojik-verimlilik art2: Yeni rn/yeni retim yntemi Yukarda ki rnekte, bilinen rnn retiminde, verimlilikteki art sonucu takas ilikilerinin nasl etkilendiini basit bir model erevesinde grdk. imdi Leyla'nn yaratc zihinsel emeini kullanarak retimini arttrd X1 rnn yan sra X4 olarak tanmladmz tamamen yeni bir rn, yeni bir retim yntemi (teknoloji)" ile rettiini varsayalm. retim-takas ilikilerini nce gene Leyla ve Maria arasnda inceleyelim.

17 nceki modellerde olduu gibi efektif talep yetersizlii yok ve EE ile TE optimum seviyede. retim fonksiyonu: Q = f (LnL; LbM) (16)

Yeni rnden (X4) 10 adet retiliyor, tmnn i pazarda tketildiini ve hi artk mal kalmadn varsayarsak, toplam retim artacak ama Model1:a da olduu gibi, takas sonucu verimlilii hi artmayan, ekonomik bymeye ve toplumsal refah artna hi katks olmayan Maria krl kacaktr. Leylann retimi Mariann retimi Toplam retim 4 X1 + 10 X4 2 X2 QTt+1 = 4 X1+10 X4 + 2 X2 (17)

Harcanan emek-zaman ilkesine dayanan takas anlayna gre dil dei-toku sonucu: Leyla'nn tketimi Maria'nn tketimi Toplam tketim C Lt+1 C Mt+1 C L,M
t+1

= 2 X1 + 5 X4

+ 1 X2

(18) (19) (20)

= 2 X1 + 5 X4 + 1 X2 = 4 X1 + 10 X4 + 2 X2

Yeni rn iin yeni pazar bulunursa

Yeni rnn tmnn toplum dndaki nc ahslar tarafndan satn alnmas durumunda ise, Model1:b de olduu gibi retim artarken sadece Leyla'nn durumunda bir iyileme olacak, Maria'nn durumu ise deimeyecektir. rnekle aklayacak olursak; Leylann yeni rn olan X4 nc bir tarafla takasta kullandn ve 5 X4 vererek karlnda 6 X5 aldn varsayalm. Bu durumda yeni retim-tketim ilikileri yle oluacaktr. Leylann retimi Mariann retimi Toplam retim Takas sonucu: Leyla'nn tketimi Maria'nn tketimi Toplam tketim zetleyecek olursak; Qt+1 > Qt (25) C Lt+1 C Mt+1 C L,M
t+1

4 X1 + 10 X4 2 X2 Qt+1 = 4 X1 + 10 X4 + 2 X2 (21)

= 2 X1 + 1 X2 + 5X4 + 6 X5 = 2 X1 + 1 X2 = 4 X1 + 2 X2 + 5X4 + 6 X5

(22) (23) (24)

18 C L,M
t+1

> C L,Mt

(26) (27)

C Lt+1 > C Lt fakat; C Mt+1 = C Mt

(28)

Yukardaki verilere gre varlacak sonu bellidir; ekonomilerin uzun dnem srekli byyebilmelerinin nedeni, insanlarn tamamen yeni rnler ve retim yntemleri yaratma becerileri yan sra, insanlarn tketim arzularnn da bir st snrnn olmamasdr. Yukarda grdmz modeldeki rnekler bize verimlilik artlarnn kaynann teknolojik yenilikler, teknolojik yeniliklerin kaynann ise insann yaratc zihinsel emei olduunu gstermektedir. retken bilgi olarak da tanmladmz yeni teknolojiler arttka bireysel ve toplumsal zenginlik de artmaktadr. nsanlarn zihinsel becerilerinin ve yaratclklarnn henz bilinen bir st snr olmadna gre imdilik uzun dnem bymenin devamnn nnde hibir engel grnmediini syleyebiliriz. evre koullarnn olumsuz ynde deiimi nedeniyle doann salad girdilerin miktarnn azalmas veya kullanlamayacak duruma gelmesi, elbette bymenin de sonunu getirebilir. Ama gerekli nlemlerin zamannda alnmas sonucu, byle bir duruma gelinmeyecei rasyonel ve mantkl bir beklenti gibi grnmektedir. Petrol ve kmr gibi enerji kaynaklarnn azalmasnn da uzun dnemde bir sorun oluturmamas gerekir. nk yaratc zihinsel emek, bu tr tkenen veya tkenmekte olan kaynaklarn yerine "yeni" kaynaklar bulabilecek veya yaratabilecek kapasitededir. rnein, yakn bir gelecekte imdi kullanlan fosil yaktlarn yerini ksmen de olsa hidrojen enerjisinin alaca ngrlmektedir. Sonu olarak, doann rnlerini veri olarak alacak olursak, gemite, imdi ve gelecekte yaratlan tm deerlerin (zenginliin) kayna, yeni teknolojileri reten ve kullanan emektir, diyebiliriz.

REEL EKONOM DE BYME

Yukardaki byme modellerinde parann kullanlmad ve deiimin takas esasna dayand ekonomide retim ve paylam incelemitik. Takas sistemi gerek ekonomik ilikileri yanstmamakla birlikte byme olgusunu aklamaya yardmc olaca dncesiyle ele alnp incelenmiti. Modellerin amacna hizmet ettiini ve maksadn hsl olduunu ileri srmek herhalde yanl olmaz.

19 Bu blmde retim-byme ilikileri, daha gereki bir ereveye oturtulmaya allacaktr. Elbette baz genelletirici ve soyut varsaymlar yaplacak, baz sanal ekonomik ilikiler kurulacaktr; ama bunlarn mmkn olduunca ayaklar yere basan trden olmasna, yani ekonomik ilikileri mmkn olduunca geree yakn incelemeye allacaktr. Ekonomik byme ve kresel ekonomi balkl kitabn 2. Blmnde temel kavramlar tartlrken, byme (verimlilik art) iki balk altnda incelemiti: 1. Ksa dnem byme (veri teknoloji ile). 1-a) EE ve/veya TE art. 1-b) Yeni pazarlar iin retim. 2. Uzun dnem byme (teknolojik yenilikler ile). 2-a) Veri rn, yeni retim yntemi. 2-b) Yeni rn, yeni retim yntemi. Aadaki alt blmlerde de ayn kategoriler erevesinde byme olgusu parann kullanld ekonomide de incelenecektir.

1- Ksa dnem byme: Teknoloji veri

1-a) EE ve/veya TE art. Ksa dnem ile ilgili en nemli varsaym, veri teknoloji ile retim yaplmas, yani teknolojik yeniliklerin olmamasdr. Byle bir ortamda byme ancak ve ancak eer ekonomik etkinlik (EE) ve/veya teknik etkinlik (TE) alarndan bir yetersizlik varsa, dier bir deyile retim EE ve/veya TE adan en st dzeyde deilse, bu dzeye getirilene kadar retim artabilir. En st dzeye gelindikten sonra ise byme olmaz, ekonomi denge konumundadr. ekil-1de gsterildii gibi ekonominin en st dzeyde retimi gerekletirdii ve hibir adan eksik istihdamn olmad bir ortamda, retim Y1 Y2 erisi zerinde bir noktada olmaldr. Eer retim X noktasnda ise, retim EE veya TE ya da her ikisi asndan en st dzeyde deildir. X noktasndan Y1 Y2 erisine ulaana kadar oklarn gsterdii ynde retim artabilir (byme olur). Ama daha sonra byme olmaz, olamaz. nk piyasa doyuma ulamtr, cet. par.

20 ekil-1 Veri teknoloji ile ksa dnem byme

Y2 x

Y1

Bu duruma zg varsaymlar: Teknoloji (T) veri. retim iin sadece veri teknolojiyi kullanabilecek dzeyde nitelikli emek (Lk) gerekli. retim fonksiyonu: Q = f (Lk, Xi) (29)

Xi , enerji, hammadde, kira, pazarlama, sermaye mallar, vb., retim iin gerekli tm girdileri simgelemektedir, emek hari. Ksa dnem byme7 ncelikle EE ve/veya TEnin bir fonksiyonudur. g = f (EE, TE) 1-b) Yeni yatrmlar ekil-1 veri rn iin yeni pazarlar bulunmas durumunu da aklayc olarak kullanlabilir. retim ve byme fonksiyonlarn gsteren eitlikler (29) ve 31) bu durumda da geerli olacaktr. retim fonksiyonu (29)da gsterildii gibidir, nk retimi arttrmak (bymek) iin veri teknolojiyi kullanan nitelikteki emek ve retimin girdilerinde art yeterlidir. EE ve TEnin optimum dzeyde olmas durumunda, byme yeni yatrmlarn bir fonksiyonudur g = f (I) (31) (30)

Bymeden kastedilen, retilen katma deerdeki (kr+cret) arttr.

21 Bu durum, hi yabancs olmadmz ve Solowun teknolojik yenilikleri yeniden kefettii 1956-57 yllarna kadar yaygn olan geleneksel iktisadi anlay yanstmaktadr. Piyasalar doyuma ulaana kadar yatrm yaplr ve retim artar. Ama eninde sonunda piyasalar doyuma ulaacak ve retim art (byme) sona erecektir. Yatrmlar, emein nitelik dzeyinin, (Ln) ve beklenen kr orannn, (rE) bir fonksiyonudur. I = f (Ln, rE) (32)

2- Uzun dnem byme: Teknolojik yenilikler ile.

imdiye kadar retimde kullanlan teknolojinin (T) ve varolan teknolojiyi kullanan emein niteliinin veri olduunu varsaydk. Burada ise yaratc niteliklere sahip nitelikli emein (Ly) devreye gireceini ve yeni teknolojiler retip, retim art (byme) salayacan varsayacaz. Dolaysyla byme, teknolojik yenilikler ve emein niteliindeki (Ln) artlar sonucu gereklemi olacaktr. Varsaymlar: Yaratc zihinsel emek (Ly) yeni teknolojiler (A) retir. Emein genel nitelik dzeyi (Ln) eitim ile artar. dil rekabet koullar. EE ve TE optimum. Talep yetersizlii sorunu yok (S=D).

imdi, deiik nitelikteki teknolojik yeniliklerin, deiik katklarn inceleyeceiz. 2-a) Veri rn, yeni retim yntemi. Verimlilik art salayan yeniliklerin bir ksm veri bir rn daha az maliyetle retmekten geer. rnein, ayn niteliklere sahip bir rnn tm reticiler tarafndan 10 TL girdi maliyetiyle retildiini varsayalm. Rekabeti ortamda reticiler rakiplerine kar fiyat avantaj salamak iin retim maliyetlerini drmeye alacaklardr. Bunu yapmayan, gelimelerin gerisinde kalan reticiler ise rekabet nedeniyle piyasadan silinirler. ok saydaki reticilerden birinin teknolojik bir yenilik sayesinde birim adet retim maliyetini drdn varsayalm. Bu birim maliyet d, aadaki gelimelerden biri nedeniyle olabilir.

22 a- Girdiler veridir; ama kt artar. b- kt, girdilerden daha hzl artar. c- Girdiler azalrken, kt artar. d- kt ayn kalrken, girdiler azalr. retim maliyetini dren reticinin elinde seenek vardr. 1. Sat fiyatn drerek rakiplerine kar avantaj salamak. 2. Fiyat ayn tutarak krn ykseltmek. 3. Yukardaki iki tercihin bir kombinasyonunu yapp, uygulamak. Ancak, rekabet asndan nemli bir avantaj salamakla birlikte veri rn maliyet drc yeni bir yntemle reterek bymenin bir st snr vardr. Eninde sonunda bir gn mutlaka piyasalar doyuma ulaacak, kr oranlar azalacak ve byme sona erecektir retim fonksiyonu: Q = f (Ly , Lk, Lb, Xi, A) Veya ksaca: Q = f (Ln , Xi, A) (34) (33)

Ln, yeni teknolojiyi kullanabilecek nitelikte emek dzeyini simgelemektedir. Hatrlanaca gibi teknolojik yenilik, Ly tarafndan verimlilii arttrmak amacyla retilmektedir ve retimin ara-gereleri iinde ihtiva edilir. retim fonksiyonunda tek retken faktr vardr; Ln veya sadece L. Teknolojik yenilikler (A), retimde kullanlan girdiler (Xi) tarafndan isellemi durumdadr ve yaratc zihinsel emek (Ly), eitim, teknoloji birikimi (T) dzeyi ve Ar-Ge yatrmlarnn (IAr-Ge ) fonksiyonudur: A = f (Ly, T, IAr-Ge ) (35)

retimde kullanlan ara-gerelerin hi ypranmad/anmad varsaym altnda byme fonksiyonu: g = f (IA) IA = f (Ln, rE) (36) (37)

IA, teknolojik yenilik nedeniyle gereken yeni yatrm, Ln yeni teknolojiyi kullanabilmek iin gerekli emei, rE ise beklenen kr orann simgelemektedir. Eski (veri) L, nitelii artmadan yeni teknolojileri etkin bir ekilde kullanamaz. Bu

23 nedenle, byme olabilmesi iin, yeni yatrmn yan sra emein niteliinin de artmas gerekir. retimde kullanlan ara-gerelerin ypranan/anan ksmlarnn yenilenmesi iin yaplan yatrmlar (Id) da gz nne alndnda byme fonksiyonu aadaki gibi olacaktr. g = f (IA, Id) (38)

ekil:2de grld gibi, teknolojik yeniliklerin, sadece maliyetleri drd bir ortamda, fiyatn da decei varsayldnda, talep bir miktar artacaktr. Ama fiyatn dmesinin yaratt talep art sonucu gerekleen byme de bir gn sona erecektir. nk piyasa doyuma ulaacaktr. ekil: 2 Bymenin snr ve kr oran (teknoloji veri) r
Bymenin snr

g*

2-b) Yeni rn, yeni retim yntemi. Uzun dnem byme, bazen kesintilere urasa bile, henz bir st snr olmayan dinamik bir sretir. nk, ne insanlarn tketim eiliminin bir st snr vardr, ne de yaratc zihinsel emein yeni rnler ve yeni retim yntemleri retebilme becerisinin . Byle bir ortamda piyasalar hibir zaman bymeyi sona erdirecek doyuma ulamaz ve kr oranlar teknolojik yeniliklerle birlikte ini-kl bir seyir izler. imdi, EE ve TEnin optimum olduu bir ortamda, yeni rnlerin bymeye nasl bir etki yapacan inceleyelim. S=D varsaym devam etmektedir. retim fonksiyonu: Q = f (Ln , Xi, A) (39)

retimde kullanlan ara-gerelerin hi ypranmad/anmad varsaym altnda byme fonksiyonu: g = f (IA) IA = f (Ln, rE) (40) (41)

24 retimde kullanlan ara-gerelerin ypranan/anan ksmlarnn yenilenmesi iin yaplan yatrmlar (Id) da gz nne alndnda byme fonksiyonu eitlik (38) deki gibi olacaktr. g = f (IA, Id) (38)

ekil: 3de grld gibi srekli teknolojik yenilikler sonucu kr oran hibir zaman sfrlanmayacak; ama teknolojik yeniliklerle birlikte ini-kl bir seyir izleyecektir. Baka bir deyile, yeni rn ve retim yntemlerinin kt ilk dnemlerde retici tekel konumunda olacak ve piyasa ortalamasnn zerinde kr oran elde edebilecektir. Zaman iinde rakipleri aray kapatacak ve rekabet nedeniyle kr oran azalacaktr. Ancak yeni teknolojik dalgalar yeniden kr oranlarnn artmasna neden olacak ve bu sre devam edecektir. Dolaysyla kr oranlar hibir zaman sfrlanmayacak; ama deiik zamanlarda deiik oranlarda gerekleecektir.

ekil: 3 Kr orannn varsaymsal seyri

Kr Oran

Zaman

zetleyecek olursak; talep olduu srece zihinsel emein rn olan teknolojik yenilikler piyasaya kacak, toplam retim ve tketim artacak, uzun dnem byme kesintisiz ama dalgal olarak sregelecektir.

Byme-yeniden (ksa-uzun dnem birarada)

Yukardaki modellerde, nce teknolojik yeniliklerin olmad ksa dnem, ardndan da teknolojik yeniliklerin olduu orta ve uzun dnem bymeyi ayr ayr inceledik. Gerek ilikilerde ekonomik kararlar verilirken, ekonomik modellerde olduu gibi kararlar verilmiyor, elbette. reticiler ou zaman uzun dnemi dnerek retimle ilgili kararlar verilirken, sk sk ksa dnem iin de ok kritik kararlar vermek, nlemler almak zorunda kalabilirler. Sonu itibariyle uzun dnem denen sre ksa dnemlerin birleiminden oluuyor. Bu nedenle, hem ksa hem de uzun

25 dnemi kapsayacak trde bir retim ve byme fonksiyonu olabilir mi? sorusu hemen aklmza geliyor. ster ksa ister uzun dnem olsun, retimin girdileri veya geleneksel deyile retim faktrleri her dnem iin ayndr. Q = f (Ln , Xi) (42)

Byme fonksiyonu ise daha farkl olacaktr. nk teknolojik yeniliklerin yapld ve kullanld dnemle, olmad dnemin bir arada ele alnmas gerekir. g = f (EE, TE, I) I = f (IA, Id, L, rE) (43) (44)

I, hem teknolojik yenilik nedeniyle yaplan yeni yatrmlar, IA, hem de amortisman yatrmlarn Id simgelerken, L, retim iin gerekli dzeyde nitelikli emei, rE ise beklenen kr orann simgelemektedir. Talebin bymedeki rol Tabii burada talebin, piyasalar doyuma ulamadka arz tketecek ekilde artyor olduu varsaym ok nemlidir. nk talep, her zaman retim artyla ayn oranda artmaz. Kimi zaman talep, arzn nnde gider, kimi zaman da arz talebin nnde. Talebi etkileyen bir ok etken vardr. Bunlarn balcalarn yle sralamak mmkndr: 1. 2. 3. 4. 5. rnn fiyat. Tketicilerin satn-alma gc (gelir dzeyi). Zevkler ve tercihler. Rakip rnlerin fiyatlar. Kamu harcamalar.

Talebin bykl ve esneklii, byme iin elbette ok nemlidir. Ancak, yeni rnler sunan teknolojik yenilikler olmadan uzun dnem byme iin talep tek bana yeterli bir unsur deildir. Veri bir teknoloji ile veri bir rn retildiini varsayalm. Zaman iinde artan oranda piyasalar doyuma ulaacak, talep azalacak ve sonunda sadece amortisman amal talep kalacaktr. Bu durum bir anlamda duraan denge durumudur. Sadece maliyet drc yenilikler olduunu varsayalm. Gene eninde sonunda piyasalar doyuma ulaacak, duraan denge oluacaktr. Grld gibi, her iki durumda da talep tek bana, uzun dnem bymeyi srdrmeye yeterli olmayacaktr.

26 Bu almada temel ama uzun dnem bymenin kaynan gstermek olduundan, talebin bymeye etkisi ok nemli olmakla birlikte bu etki imdilik ayrntl olarak ele alnmayacaktr.

SONU
Bu almann gsterdiklerine gre, doann girdilerinin (hammaddelerin) veri ve arznn istikrarl olduu varsaymyla, deeri arttran tek etken olarak emek karmza kmaktadr. retimin fiziksel girdilerini (hammaddeleri) bize doa sunmakta, insanolu bunlar emei ve kulland ara-gerele ileyerek faydal rnlere dntrmektedir. retimde kullanlan her trl ara-gere de benzer ekilde dnme uram ve igcnn retkenliini arttrmaya yarayan retilmi rnlerdir. Dolaysyla, hem deeri yaratan, hem de byme iin gerekli teknolojileri reten unsur, igcnn emeidir; daha dorusu igcnn nitelikli emeidir. Emein nitelik dzeyi ise lkelerin tarihsel sre iinde elde ettikleri teknolojik gelimilik dzeyi ve aldklar eitimle orantldr. Teknolojik yeniliklerin ve gelimilik dzeyinin artmas ise ancak zihinsel emein yaratc becerileri sayesinde gerekleir.

KAYNAK
Grak, H. 2005 Ekonomik byme ve kresel ekonomi Ekin Kitabevi, Bursa.