CENTRALNA BANKA

BOSNE I HERCEGOVINE

STI/02/07

ISSN 1840-2593

SPECIJALNE TEME ISTRAIVANJA

CIJENA NOVCA U BOSNI I HERCEGOVINI

mr. Kemal Kozari Dejan Kovaevi

Juli, 2007.

Izdaje: Centralna banka Bosne i Hercegovine Odjeljenje za ekonomska istraivanja, statistiku i publikacije M.Tita 25, 71000 Sarajevo tel. +387 (33) 278 225 faks +387 (33) 278 188 web adresa: www.cbbh.ba email: contact@cbbh.ba

Ureuje: Savjet za ekonomska istraivanja: mr. Kemal Kozari Feriha Imamovi mr. Amir Hadiomeragi prof.dr. Mila Gadi prof.dr. Ljubomir Kovaevi Peter Nicholl mr. Sandra Hlivnjak

Stavovi predstavljeni u ovom radu su stavovi autora i ne moraju direktno predstavljati politiku Centralne banke Bosne i Hercegovine. Kljuni izrazi: cijena novca, kamatna stopa, riziko premija, kreditni rejting JEL: E40, E43, E50

ISSN 1840-2593

Sadraj:

Uvod ................................................................................................................4 1. Uticaj okruenja na cijenu novca .................................................................5 2. Cijena bankarskih resursa.............................................................................6 3. Targetirana stopa prinosa na vlasniki kapital.............................................8 4. Riziko premija..............................................................................................9 Zakljuak.........................................................................................................13 Literatura.........................................................................................................14

Uvod
Finansijski sistem svake zemlje zavisi, prije svega, od stepena razvoja bankarskog sektora, a ekonomski rast svake ekonomije u jasnoj je korelaciji sa aktivnostima komercijalnih banaka, posebno u ekonomijama u kojima komercijalno bankarstvo zauzima visok udio u cijelom finansijskom sektoru. Banke se u teoriji najee definiu kao finansijske institucije, novani zavodi ili kreditne ustanove ija je osnovna djelatnost uzimanje i davanje kredita, odnosno posredovanje izmeu suficitnih i deficitnih transaktora sa asimetrinim finansijskim pozicijama i kao institucije koje obavljaju odreene platne i druge transakcije za raun svojih komitenata. Prikupljanje depozita s jedne strane i davanje kredita uz odreenu kamatu (cijena kredita) s druge strane je moda i najvanija uloga banke kao direktnog posrednika, te najveim dijelom i glavni izvor prihoda banke. Posrednika uloga je jedna od osnovnih uloga, tako da princip meusobnog povjerenja izmeu banke i klijenta sutinski odvaja banku od drugih finansijskih institucija. Pojam banke podrazumijeva i ulogu u makrosistemu nacionalne ekonomije, jer banka iako iskazuje i zastupa interese osnivaa banke, bitno utie i na interes nacionalne ekonomije. Razvoj bankarstva, trinih odnosa, slobodne konkurencije, prisustvo rizika, ali i direktnog uticaja na razvoj svake ekonomije, dodjeljuje banci specifino mjesto i ulogu, te se svaka banka moe posmatrati s mikro i makro stanovitva. Dananji ekonomski odnosi u bilo kojem dijelu svijeta su nezamislivi bez komercijalnih banaka. Razvoj savremenog bankarstva je doveo do situacije da skoro nema privrednog subjekta ili pojedinca koji danas nema kontakt sa bankom. Uloga kredita u bankarskim transakcijama je izuzetno vana, jer oni ine da se proces reporodukcije odvija neometano, te je danas skoro nezamislivo poslovanje poslovnih subjekata bez koritenja kredita.

1. Uticaj okruenja na cijenu novca

Samom pojavom novca pojavljuje se stalna borba izmeu onih koji imaju viak sredstava i onih kojima su sredstva potrebna'. Cijena novca je irok pojam, pri emu je cijena kredita samo jedan njen segment koji e biti predmet ove kratke analize koja moe koristiti kako deponentima tako i onima koji svakodnevno pokuavaju da posude novac po najpovoljnijim uslovima. Svaka zemlja razvojem pravnog sistema, pravne sigurnosti, boljeg kreditnog rejtinga, efikasnije supervizije direktno utie na visinu cijene novca i obratno. Ponuda i potranja vikova novca i cijena mobilizacije sredstava koja dalje slue za plasmane onima koji ih trebaju, bitno utiu na visinu kamatnih stopa. Trini mehanizam se pokazao kao vrlo efikasan instrument regulisanja cijene novca u BiH. Monetarna politika sprovodi se po aranmanu valutnog odbora, te zbog toga CBBiH ne obavlja operacije na otvorenom tritu i primjenjuje ograniene instrumente monetarne politike, tj. obavezne rezerve. CBBiH, takoe, ne vri kreditiranje banaka, tako da ne moe direktno uticati na cijenu bankarskih resursa putem regulacije referentne kamatne stope po kojoj centralne banke komercijalnim bankama obezbjeuju dodatna finansijska sredstva, a samim tim ni na kamatne stope na kredite koje odobravaju komercijalne banke. Najvei dio finansijskog posredovanja u BiH obavlja se putem bankarskog sektora, tako da cijenu novca preteno determiniu same komercijalne banke u vidu visine kamatnih stopa na kredite koje banke odobravaju komitentima. Cijena bankarskih kredita, odnosno kamatna stopa na kredite, sadri tri osnovne komponente: 1. cijenu iznajmljenih sredstava kojim se vri finansiranje kredita, 2. targetiranu stopu prinosa na akcionarski kapital 3. kompenzaciju za vjerovatnou nevraanja kredita u roku (riziko premiju). Utvrivanje cijene bankarskih kredita moe se napraviti ili utvrivanjem cijene kredita na nivou analize profitabilnosti poslovanja banke sa svakim klijentom ili dekompozicijom bankarskih usluga. To znai da banka odreenu bankarsku uslugu ralanjuje na njene sastavne dijelove i odreuje cijenu za svaku komponentu

posebno.

Oba

pristupa

mogu

se

povezati

tako

da

istovremeno

postoji

dekomponovanje bankarskih usluga i kompletno sagledavanje svih prihoda i rashoda banke u vezi sa individualnim komitentima. Ova tehnika komercijalnim bankama daje mogunost selektivnog pristupa prema kvalitetnijim klijentima.

2. Cijena bankarskih resursa

Izraunavanje cijene bankarskih resursa ima kljuni znaaj na formiranje cijene bankarskih plasmana i odgovarajue profitabilnosti banke. Sabiranjem svih rashoda banke u vezi sa depozitima i drugim zaduenjima dobijaju se istorijski prosjeni trokovi resursa, pri emu se taj iznos dijeli sa zbirom sredstava koje je banka iznajmila (pribavljeni depoziti plus dobijeni krediti). Na taj nain dobija se prosjena ponderisana cijena bankarskih resursa. Svaki pojedinani izvor bankarskih resursa ima svoju specifinu cijenu. Za transakcione depozite se pretpostavlja da ne nose nikakvu, ili da nose vrlo malu kamatu, ali oni iziskuju relativno znaajne trokove servisiranja. Oroeni depoziti nose niu kamatu u odnosu na instrumente putem kojih se banka zaduuje na tritu novca i kapitala. Najskuplji izvor bankarskih resursa je akcijski kapital. Osnovni nedostatak ovog metoda je u tome to prikazuje trokove resursa koji su vaili u momentu kada je banka formirala potencijal kojim sada raspolae. Meutim, u dinaminoj trinoj ekonomiji stalno dolazi do promjene cijena razliitih izvora sredstava, to je generalno povezano sa kretanjem kamatnih stopa na finansijskom tritu. Osim toga, mjeavina raznih izvora finansiranja koji nose razliite kamatne stope mijenja se u toku poslovanja banke. Zbog toga se pri izraunavanju cijene bankarskih resursa polazi od sadanjih cijena pojedinanih izvora finansiranja i njihove trenutne strukture. Izraunavanjem prosjene ponderisane cijene bankarskih resursa na osnovu tekuih cijena pojedinanih izvora dobija se reprodukciona cijena bankarskih resursa (engl. cost of replacement funds), odnosno cijena koja odraava cijene po kojima bi u sadanjoj situaciji na finansijskom tritu banka mogla da nabavi date kvantume izvora sredstava. Ta cijena predstavlja minimalnu stopu prinosa koju banka mora da ostvari na plasirane aktive. Reprodukciona cijena bankarskih

resursa naziva se i marginalnom cijenom poto predstavlja cijenu dodatne jedinice sredstava u finansijskoj strukturi banke. Poto se izvori bankarskih resursa preteno sastoje iz depozita, pri izraunavanju prosjene cijene bankarskih resursa, prvo je neophodno utvrditi cijenu depozita. Cijena depozita sastoji se iz nekoliko elemenata: 1) kamate koju banka plaa na depozite, 2) trokova akvizicije i servisiranja depozita, 3) premije osiguranja i 4) stope obavezne rezerve. U sadanjoj situaciji u BiH vladaju relativno visoke kamatne stope na depozite koje u posljednjih nekoliko godina biljee blagi porast1 i u znaajnoj mjeri utiu na cijenu bankarskih resursa. Ovakvo kretanje depozitnih stopa je odraz konkurencije meu bankama koje se takmie da privuku tedie, a onda se to odraava na cijenu kredita. Prikupljanje depozita, osim toga, ukljuuje i trokove dobrog marketinga, organizovanje mree poslovnica i razvijanje novih proizvoda, to sve podie cijenu tih resursa. Drugi vaan izvor resursa jesu novani izvori iz inostranstva. Primjena postojeih pravila, u pogledu rone i devizne usklaenosti sredstava i izvora komercijalnih banaka, uslovila je da se banke u BiH u znaajnoj mjeri oslanjanju na finansiranje iz inostranstva. Konkretno, kratka ronost lokalnih depozita ograniava njihovu ulogu u finansiranju rasta obima kreditiranja. Banke imaju portfolije zajmova sa dugom ronou, tako da se moraju oslanjati na strano finansiranje s dugim rokovima kako bi bile u skladu sa zahtjevima za usklaivanje ronosti. Banke u stranom vlasnitvu (a i druge), koje imaju dominantu ulogu na domaem bankarskom tritu, za finansiranje kreditne ekspanzije vre pozajmljivanje sredstava na finansijskim tritima eura. Stoga, globalna kretanja kamata (naroito u euro zoni) imaju direktan uticaj na cijenu novca u BiH. Naime, kako bi obezbijedila cjenovnu stabilnost, ECB je u decembru 2005. godine otpoela primjenu restriktivne monetarne politike kada je poveala referentnu stopu za 25 baznih poena na 2,25%. Do danas ECB je u nekoliko navrata dodatno poveala referentnu kamatnu stopu koja sada iznosi 4%. Kreditni rejting zemlje2 u velikoj mjeri utie na visinu riziko premije u sklopu kamatne stope po kojoj se banke sa domaeg trita mogu zaduivati u inostranstvu. Svako poboljanje kreditnog rejtinga sniava tu premiju i omoguava jeftinije izvore
1 2

Vidjeti tabelu na kraju teksta. Prema agenciji Moodys, Bosna i Hercegovina ima kreditni rejting B2, sa stabilnim izgledima.

bankarskih resursa. Stoga je izetno vano da vlade utiu na poboljanje kreditne sposobnosti, a to u sluaju BiH znai odravanje makroeknomske stabilnosti i rjeavanje problema unutranjeg duga. Visina obavezne rezerve, sa teoretskog stanovita, takoe, direktno utie na vrijednost resursa. Sa veom obaveznom rezervom bankarski resursi poskupljuju, jer su obavezne rezerve sredstva na koja je prinos mali (ili ak u nekim zemljama nula). CBBiH je u nekoliko navrata izvrila poveanje stope obavezne rezerve (koja trenutno iznosi 15%) da bi obuzdala nekontrolisani kreditni rast. Ali efekti tih poveanja nisu bitno uticali na vrijednost resursa, jer je oito da bankarski sistem raspolae sa vrlo visokom likvidnou, jer banke u pravilu dre znatno vie sredstava na svojim raunima (1,15 milijardi KM, na poetku juna 2007. godine).

3. Targetirana stopa prinosa na vlasniki kapital

Sljedei bitan element cijene bankarskih plasmana predstavlja targetirana (ciljana) stopa prinosa na vlasniki kapital banke (prije izdvajanja poreza). Targetirana stopa prinosa na akiconarski kapital dobija se kada se razlika izmeu prihoda od kredita i rashoda od kredita podijeli alociranim akcionarskim kapitalom. U prihode od kredita ulaze kamate i provizije koje naplauje banka, a pod rashodima kredita podrazumijeva se cijena depozita i zaduenja banke i svi trokovi koje banka ima u vezi sa procesiranjem, servisiranjem i naplatom kredita. Jedna od motivacija za dolazak stranih banaka u BiH jeste upravo mogunost za vee prinose na kapital. U poetku svojih operacija u BiH strane banke ne postavljaju previsoke ciljane prinose, ali nakon poetne ekspanzije oekuje se da ostvare vee prinose u skladu sa iskustvom matine banke koje imaju od svojih podrunica u zemljama regiona Srednje i Istone Evrope. Modernizacija banaka, bolje upravljanje, manji fiksni trokovi i uvoenje novih proizvoda omoguavaju bankama da smanje svoje trokove i na taj nain da utiu na vei povrat i to su pozitivni elementi koji doprinose efikasnijem finansijskom posredovanju. Ipak, postavljanjem preambicioznih ciljnih iznosa za povrat na kapital, banke mogu potcijeniti kreditni rizik tako to odreuju stope rezervisanja za gubitke kod kreditiranja koja su na preniskom nivou, to potencijalno moe ugroziti stabilnost bankarskog sektora u BiH.

4. Riziko premija
Svi korisnici kredita ne plaaju istu kamatnu stopu, jer banka mora da uzme u obzir i visinu individualnog kreditnog rizika kod svakog zajmotraioca. U tom smislu banka tei da formira jedinstvenu bazinu kamatnu stopu (primarnu kamatnu stopu) na koju dodaje stopu premije rizika za konkretne traioce kredita. Na visinu kreditnog rizika utie i ronost kredita (to je dui rok na koji se kredit uzima, vei je rizik da zajmoprimac ne bude u mogunosti da vrati kredit) i garancije po osnovu kredita (kolaterali i sl.). Kod kredita sa fleksibilnom kamatnom stopom ugovara se bazina (ili primarna) kamatna stopa na koju se dodaje stopa koja odraava poveani kreditni rizik. Bazina kamatna stopa se ponovo kalkulie u odreenim unaprijed dogovorenim vremenskim intervalima. Na kraju svakog intervala vri se korekcija bazine kamatne stope za promjene trinih kamatnih stopa, na koju se dodaje stopa koja odraava individualni kreditni rizik. U domaem bankarskom sektoru kao bazine kamatne stope obino se primjenjuju referentne trine kamatnih stope euro zone, kao to su EONIA3 ili EURIBOR. Generalno, snienje kreditnog rizika vezanog za kredite komercijalnih banaka omogueno je poboljanjem opte poslovne klime u BiH i efikasnijim funkcionisanjem sudskog sistema. Sa unaprijeenom poslovnom klimom trita postaju bolje regulisana, a klijenti banaka mogu imati normalnije uslove za rad u formalnoj ekonomiji, te su izloeni manjim rizicima od poslovnog neuspjeha. Drava izgrauje institucije i zakone koji omoguavaju fer trinu utakmicu i onda banke mogu lako prepoznati poslovne potencijale svojih klijenata. Isto tako, efikasan sudski sistem omoguava brzo rjeavanje sporova i neometanu naplatu potraivanja. Na primjer, u Sarajevu je 26. jula 2006. otvoren Aukcijski centar, koji omoguava uspostavljanje efikasnih mehanizama za prodaju zaloga u izvrnom postupku i unovenje steajne imovine. Njegova namjena je skladitenje i uvanje zaloga, odravanje aukcija, direktna prodaja i druge prodaje zaloga i steajne imovine.

EONIA (Euro Overnight Index Average) predstavlja efektivnu prekononu kamatnu stopu koja se rauna kao ponderisani prosjek kamatnih stopa po kojima se realizuju neosigurane kreditne transakcije na meubankarskom novanom tritu euro zone od strane odabrane grupe banaka.

Medijacija kao novi nain rjeavanja sudskih sporova dogovorom zainteresiranih stranaka, takoe, pospjeuje efikasnost sistema, smanjuje trokove i direktno utie na brzinu opticaja novca. i potencijalnim gubicima. Uspostavljanje kreditnog registra u okviru CBBiH, bankama je omogueno lake i preciznije procjenjivanje kreditnog rizika vezanog za pojedinane komitente, a samim tim i sniavanje riziko premije u okviru kamatne stope na pojedinane kredite. Kreditni registar se sastoji od registra pravnih lica (otpoeo sa radom u aprilu 2006. godine) i registra fizikih lica (uveden poetkom 2007. godine). Pored podataka o zaduenjima privrednih subjekata kod komercijalnih banaka, prua podatke i o njihovim zaduenjima kod lizing kua, mikrokreditnih organizacija, tedno-kreditnih zadruga, osiguravajuih kompanija, ali i drugih pojedinanih davaoca kredita koji nisu obuhvaeni navedenim grupacijama. U okviru registra fizikih lica, osim zaduenja po osnovu kredita, akreditiva, garancija i okvirnih kredita, mogue je dobiti i podatke o kartinom poslovanju za sve vrste bankarskih kartica (debitne, kreditne, kartice s odgoenim plaanjem). Grafikon: Jaz izmeu kamata na kredite i izvore finansiranja (u %)
16 14 12 10 8 6 4 2 0
01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12

Upravo ovi elementi direktno utiu na smanjenje riziko

premije i smanjivanje kamate za zajmoprimce, jer banke kalkuliu sa manjim rizicima

2002.

2003.

2004.

2005.

2006.

Aktivna kamatna stopa

Pasivna kamatna stopa

Izvor: IFS

10

Usljed naglaene konkurencije u bankarskom sektoru i efikasnijeg bankarskog sistema, visina riziko premije znaajno pada. Jaz izmeu cijena izvora i bankarskih plasmana je sve manji (vidi grafikon), a jedan od bitnih razloga je smanjenje riziko premije, pored kontinuirane borbe za vei trini udio. Cijena kredita, odnosno kamatna stopa na kredite, rauna se tako to se na prosjenu ponderisanu cijenu bankarskih resursa dodaje targetirana stopa prinosa na alocirani akcijski kapital i odgovarajua premija rizika za individualni kreditni rizik zajmotrailaca i konkretni tip kredita.

11

Tabela: Kamatne stope na kredite i depozite banaka

Kamatne stope na kratkoro~ne Kamatne stope na dugoro~ne Kamatne stope na depozite po kredite kredite vi|enju Godina Mjesec Privatnim preduze}ima i udru`enjima
3

Kamatne stope na oro~ene i {tedne depozite Privatnim preduze}ima i udru`enjima

9

Stanovni{tvu
4

Privatnim preduze}ima i udru`enjima

5

Stanovni{tvu
6

Privatnim preduze}ima i udru`enjima

7

Stanovni{tvu
8

Stanovni{tvu
10

2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2005.

2006.

12. 12. 12. 12. 12. 10. 11. 12. 01. 02. 03. 04. 05. 06. 07. 08. 09. 10. 11. 12.

12,07 10,54 9,92 9,03 7,66 9,18 9,04 9,03 8,56 8,44 8,31 8,09 8,30 8,20 7,93 7,65 7,73 7,68 7,62 7,66

9,78 9,32 9,99 9,76 9,37 9,32 9,83 9,98 10,09 9,71 9,64 9,52 9,30 9,34 9,06 9,44 9,46 9,55

10,59 9,18 8,23 7,69 7,39 7,59 7,90 7,69 8,35 8,05 7,63 8,07 8,29 7,84 8,02 8,34 8,12 7,99 7,88 7,39

10,78 9,91 9,38 10,27 10,08 9,91 9,89 9,99 10,23 10,04 9,84 9,37 9,32 9,56 9,59 9,43 9,66 9,34

0,54 0,45 0,37 0,43 0,43 0,45 0,39 0,37 0,36 0,39 0,37 0,37 0,40 0,35 0,35 0,36 0,36 0,37

1,44 0,96 0,77 0,63 0,49 0,58 0,63 0,63 0,55 0,53 0,54 0,62 0,45 0,44 0,40 0,41 0,41 0,48 0,49 0,49

2,42 3,41 3,75 3,31 3,71 3,41 4,08 3,64 3,30 2,99 4,11 3,94 4,28 3,82 3,97 3,83 4,25 3,75

4,38 3,40 4,02 3,63 3,48 3,73 3,40 3,63 3,69 3,72 3,73 3,66 3,66 3,62 4,04 3,70 3,83 3,61 3,58 3,48

12

Zakljuak
Izuzetno je vano da komercijalne banke kalkuliu sa svim faktorima koji utiu na cijenu novca (visina kamatne stope) te da su potencijalnim zajmoprimaocima ti izraunati iznosi poznati. Obaveza komercijalnih banaka da od 1. jula 2007. prikazuju efektivnu kamatnu stopu sa svim elementima koji utiu na cijenu novca, pomoi e veoj transparentnosti na finansijskom tritu. Odgovornost komercijalnih banaka da upozna potencijalne zajmoprimaoce o otplatnom planu, indeksaciji kredita, pravoj cijeni novca pomoi e da se neusklaenost asimetrinih potreba na finansijskom tritu smanji na najmanju moguu mjeru. Drava, iako nema direktnu ulogu u regulaciji, to je svakako dobro, ipak moe indirektno uticati na sigurnije okruenje i svakako na neke od elemenata trinog formiranja novca u BiH efikasnijim sudstvom, provoenjem reformi, efiksnijim zakonskim okvirima (npr. Zakon o bankama, Zakon o lizingu, Zakon o mikrokeditnim organizacijama).

13

Literatura:
1. irovi, Milutin " Bankarstvo",Vedes, Beograd, 2001. 2. International Monetary Fund, "Bosnia and Herzegovina - Financial System Stability Assessment", Monetary and Financial Systems and European Departments, September 28, 2006. 3. Udruenje banaka Bosne i Hercegovine, "BH bankar", Bilten br. 4, 4. oktobar 2006. 4. Centralna banka BiH, "Godinji izvjetaj CBBiH za 2006."

14