Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 65

Ti p s c ma t hi 20 11

1
Chng 1: ng lc hc vt rn

Ch 1.1. Chuyn ng quay ca vt rn quanh mt trc c nh

1. c im ca chuyn ng quay ca vt rn quanh mt trc c nh
C hai c im sau:
- Mi im trn vt vch mt ng trn nm trong mt phng vung gc vi trc quay, c bn
knh bng khong cch t im n trc quay, c tm trn trc quay.
- Mi im ca vt u quay c cng mt gc trong cng mt khong thi gian.
2. Cc i lng ng hc trong chuyn ng quay
a) To gc: (rad)
- Gi P
0
l mt phng c nh,c cha trc quay(mt phng gc), P l mt phng cha trc quay
v gn c nh vi vt rn.
- Gc l gc hp bi P v P
0
, c gi l to gc ca vt.
b) Tc gc: e (rad/s)
L i lng c trng cho mc nhanh hay chm ca chuyn ng quay ca mt vt rn quanh
mt trc
- Tc gc trng bnh:
0
tb
0
t t t
A
e = =
A

- Tc gc tc thi:
'
t 0
d
lim (t)
t dt
A
A
e= = =
A

c) Gia tc gc: (rad/s
2
)
L i lng c trng cho s bin thin ca tc gc
- Gia tc gc trung bnh:
0
tb
0
t t t
ee Ae
= =
A

- Gia tc gc tc thi (gia tc gc):
2
' ''
2
t 0
d d
lim (t) (t)
t dt dt
A
Ae e
= = = = e =
A

3. Cc phng trnh ng hc ca chuyn ng quay
a) Vt rn quay u:
- Tc gc: const e=
- Phng trnh chuyn ng: t
0
e + =
b) Vt rn quay bin i u:
- Gia tc gc: const =
- Tc gc: t
0
+ e = e
- Phng trnh chuyn ng:
2
0 0
t
2
1
t + e + =
- Cng thc c lp vi thi gian: ) ( 2
0
2
0
2
= e e
Phn loi: 2 loi
+ Chuyn ng quay nhanh dn u: 0 . > e

+ Chuyn ng quay chm dn u: 0 . < e
Nu vt quay theo mt chiu nht nh v chn chiu quay lm chiu dng th:
+ > 0: tc gc tng dn l chuyn ng quay nhanh dn u
+ < 0: tc gc gim dn l chuyn ng quay chm dn u
4. Vn tc v gia tc ca cc im trn vt quay

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


2
a) Cng thc lin h gia tc di v tc gc ca mt im chuyn ng trn qu o
trn bn knh r:
r . v e =
b) Khi vt rn quay u th gia tc hng tm l:

2
2
n
. r
r
v
a e = =
c) Khi vt rn quay khng u: gia tc a c 2 thnh phn

t n
a a a + =
+ Gia tc hng tm (php tuyn): c trng cho s thay i hng ca vn tc
2
n
. r a e =
+ Gia tc tip tuyn: c trng cho s thay i ln ca vn tc
= . r a
t

+ Gia tc ton phn c ln:
2
t
2
n
a a a + =
Hay:
2 4 2 2 4 2
r r r a + e = + e =
Vect a hp vi bn knh ni tm quay vi im ang xt mt gc o c xc nh bi:

2
n
t
a
a
tan
e

= = o

Ch 1.2. Phng trnh ng lc hc vt rn. Momen qun tnh

1. Mi lin h gia gia tc gc v momen lc

n
2
i i
i
M m r =


2. Momen qun tnh
a) nh ngha v biu thc:
* nh ngha: Momen qun tnh I i vi mt trc l i lng c trng cho mc qun tnh ca
vt rn trong chuyn ng quay quanh trc y.
* Biu thc:
n
2
i i
i 1
I m r
=
=


* c im: Momen qun tnh ph thuc vo khi lng, s phn b khi lng i vi trc
quay v v tr ca trc quay.
b) Mt s biu thc tnh momen qun tnh ca mt s vt:
(Xt cc vt di y ng cht, khi lng phn b u, trc quay i qua khi tm G)
- Momen qun tnh ca cht im:
2
mr I =
- Momen qun tnh ca thanh cng c tit din nh, chiu di L, khi lng m:
2
mL
12
1
I =
- Momen qun tnh ca vnh trn mng(hay tr rng) c khi lng m, bn knh R:

2
mR I =


- Momen qun tnh ca a trn mng (hay tr c) c khi lng m, bn knh R:
2
mR
2
1
I =

Ti p s c ma t hi 20 11


3
- Momen qun tnh ca qu cu c c khi lng m, bn knh R:
2
mR
5
2
I =
- Momen qun tnh ca qu cu rng c khi lng m, bn knh R:
2
2
I mR
3
=
c) Cng thc Huyghen Sten:
2
( ) G
I I m.d
A
= +
d: l khong cch gia hai trc song song (trc A v trc i qua G)
3. Phng trnh ng lc hc ca vt rn quay quanh mt trc c nh
M I =
Ch 1.3. Momen ng lng. nh lut bo ton momen ng lng

1. Momen ng lng
a) Dng khc ca phng trnh ng lc hc ca vt rn quay quanh mt trc c nh:
dL
M
dt
=
b) Momen ng lng:
Biu thc: L I. = e
2. nh lut bo ton momen ng lng
a) Ni dung: Nu tng cc momen tc dng ln mt vt rn (hay h vt) i vi mt trc bng 0
th tng momen ng lng ca vt rn (hay h vt) i vi mt trc c bo ton.
b) Biu thc: L I. const = e= hay
1 1 2 2
I I e = e
Cc trng hp:
- Vt c momen qun tnh i vi trc quay khng i(I = const) vt khng quay hoc quay u.
- Vt c momen qun tnh i vi trc quay thay i:
- Nu I | e+ vt quay chm dn v dng li
- Nu I + e| vt quay nhanh dn.
3. nh l bin thin momen ng lng
L M. t A = A hay
2 1
L L M. t = A


Ch 1.4. ng nng quay ca vt rn


1. ng nng quay ca vt rn xung quanh mt trc c nh
2
d(q)
1
W I
2
= e
2. nh l bin thin ng nng trong chuyn ng quay
AW

=
2 2
2 1
1 1
I I A
2 2
e e = (A: cng ca cc ngoi lc)
3. ng nng ca vt rn trong chuyn ng song phng (ln khng trt)
W

=
2
1
mv
2
+
2
1
I.
2
e




Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


4
S tng t gia cc i lng di trong chuyn ng thng v cc i lng gc trong chuyn ng
quay

TT
Chuyn ng thng
(chiu chuyn ng khng i)
Chuyn ng quay
(trc quay c nh, chiu quay khng i)
1
To x
m
To gc
rad
2 Tc v m/s Tc gc e rad/s
3
Gia tc a
m/s
2

Gia tc gc
rad/s
2

4 Lc F N Momen lc M Nm
5 Khi lng m kg Momen qun tnh I kgm
2

6 ng lng p = mv kgm/s Momen ng lng L = I e kgm
2
/s
7 ng nng W

=
2
mv
2
J ng nng quay W

=
2
I
2
e
J
Chuyn ng thng u
v = const; a = 0; x = x
0
+ vt
Chuyn ng quay u
e = const; = 0;
0
t = + e
Chuyn ng thng bin i u
a = const
v = v
0
+ at
x = x
0
+ v
0
t +
1
2
at
2

2 2
0 0
v v 2a(x x ) =

Phng trnh ng lc hc
F = ma
Dng khc
dp
F
dt
=
nh lut bo ton ng lng
i i i
p m v =

= const
nh l v ng nng
2 2
d 1 2
1 1
W mv mv A
2 2
A = = (Cng ca ngoi lc)

Chuyn ng quay bin i u
= const
0
t e= e +
2
0
1
t t
2
= + e +
( )
2 2
0 0
2 e e =
Phng trnh ng lc hc
M I =
Dng khc
dL
M
dt
=
nh lut bo ton momen ng lng
i i i
L I = e

= const
nh l v ng nng
2 2
d 1 2
1 1
W I I
2 2
A = e e = A(Cng ca ngoi lc)
Cng thc lin h gia cc i lng gc v i lng di
2
t n
s r ; v r;a r ;a r = = e = = e
C Ch : Cng nh v, a, F, P cc i lng , , M, L e cng l cc i lng vect








Ti p s c ma t hi 20 11


5

Chng 2 Dao ng c

Ch 2.1. i cng v dao ng iu ho

1. Cc nh ngha v dao ng
1.1. Dao ng: Dao ng l chuyn ng qua li ca vt quanh mt v tr cn bng.
1.2. Dao ng tun hon:
a) nh ngha: Dao ng tun hon l dao ng m trng thi dao ng ca vt c lp li nh
c sau nhng khong thi gian bng nhau.
b) Chu k v tn s dao ng:
* Chu k dao ng: l khong thi gian ngn nht sau trng thi dao ng c lp li nh
c(hay l khong thi gian ngn nht vt thc hin xong mt dao ng ton phn).
K hiu: T| | s
* Tn s dao ng: l s ln dao ng m vt thc hin c trong mt n v thi gian.
K hiu: f| | Hz
* Mi quan h chu k v tn s dao ng:

1 t
T
f N
= =
(N l s dao ng ton phn m vt thc hin c trong thi gian t)
1.3. Dao ng iu ho: Dao ng iu ho l dao ng c m t bng mt nh lut dng cosin hay
sin theo thi gian t. Trong A, e, l nhng hng s.
( ) x A.cos t = e +
2. Dao ng iu ho
2.1. Phng trnh dao ng iu ho ( ) x A.cos t = e +
Trong :
- x : li , l di ca vt xo vi v tr cn bng| | cm; m
- A: bin , l di cc i ca vt so vi v tr cn bng| | cm; m , ph thuc cch kch thch.
- e: tn s gc, l i lng trung gian cho php xc nh chu k v tn s dao ng| | rad
- ( ) + et : pha ca dao ng, l i lng trung gian cho php xc nh trng thi dao ng(x,v,a)
ca vt thi im t bt k| | rad
- : pha ban u, l i lng trung gian cho php xc nh trng thi dao ng ca vt thi im
ban u| | rad ; ph thuc vo cch chn gc thi gian.
C Ch : A, e lun dng. : c th m, dng hoc bng 0.
2.2. Chu k v tn s dao ng iu ho
Dao ng iu ho l dao ng tun hon v hm cos l mt hm tun hon c chu k T, tn s f
a) Chu k:
e
t
=
2
T
b) Tn s:
t
e
=
2
f

2.3. Vn tc v gia tc trong dao ng iu ho
a) Vn tc: Vn tc tc thi trong dao ng iu ho c tnh bng o hm bc nht ca li x
theo thi gian t: v = x = - ( ) Asin t e e +

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


6
( ) v Asin t = e e + (cm/s; m/s)
b) Gia tc: Gia tc tc thi trong dao ngiu ho c tnh bng o hm bc nht ca vn tc
theo thi gian hoc o hm bc hai ca li x theo thi gian t: a = v = x = -
2
Acos( t ) e e +

2
a Acos( t ) = e e + (cm/s
2
; m/s
2
)
3. Lc tc dng
Hp lc F

tc dng vo vt khi dao ng iu ho v duy tr dao ng gi l lc ko v hay l lc


hi phc.
a) nh ngha: Lc hi phc l lc tc dng vo vt khi dao ng iu ho v c xu hng a vt
tr v v tr cn bng
b) Biu thc: x m kx ma F
2
e = = =
Hay:
2
F m Acos( t ) = e e +
T biu thc ta thy: lc hi phc lun hng v v tr cn bng ca vt.

c) ln: x m x k F
2
e = =
Ta thy: lc hi phc c ln t l thun vi li
+ Lc hi phc cc i khi x = A, lc vt v tr bin:
2
max
F kA m A = = e
+ Lc hi phc cc tiu khi x = 0, lc vt i qua v tr cn bng: 0 F
min
=
Nhn xt:
+ Lc hi phc lun thay i trong qu trnh dao ng
+ Lc hi phc i chiu khi qua v tr cn bng
+ Lc hi phc bin thin iu ho theo thi gian cng pha vi a, ngc pha vi x.
4. Mi lin h gia chuyn ng trn u v dao ng iu ho
Xt mt cht im M chuyn ng trn u trn mt ng trn tm O, bn knh A nh hnh v.
+ Ti thi im t = 0 : v tr ca cht im l M
0
, xc nh bi gc
+ Ti thi im t : v tr ca cht im l M, xc nh bi gc ( ) + et
+ Hnh chiu ca M xung trc xx l P, c to x:

x = OP = OMcos ( ) + et
Hay: ( ) x A.cos t = e +
Ta thy: hnh chiu P ca cht im M dao ng iu ho quanh im O.

Kt lun:
a) Khi mt cht im chuyn ng u trn (O, A) vi tc gc e, th chuyn ng ca hnh
chiu ca cht im xung mt trc bt k i qua tm O, nm trong mt phng qu o l mt dao ng
iu ho.
b) Ngc li, mt dao ng iu ho bt k, c th coi nh hnh chiu ca mt chuyn ng trn
u xung mt ng thng nm trong mt phng qu o, ng trn bn knh bng bin A, tc
gc e bng tn s gc ca dao ng iu ho.

c) Biu din dao ng iu ho bng vct quay: C th biu din mt dao ng iu ho c phng
trnh: ( ) x A.cos t = e + bng mt vect quay A
+ Gc vect ti O
A

+ di: A ~ A
+ ( A, Ox

) =


4. Cc cng thc c lp vi thi gian
M
M
0
x

x
P

O
et

+
x

A


O
y
x

+

Ti p s c ma t hi 20 11


7
a) Mi quan h gia li x v vn tc v :

1
A
v
A
x
2 2
2
2
2
=
e
+ ; | | E: elip
Hoc:
2
2
2 2
v
x A
e
+ = hay
2 2 2 2
v (A x ) = e hay
2 2
2 2
max
x v
1
A v
+ =
b) Mi quan h gia li x v gia tc a :

x a
2
e =
C Ch :
- a.x < 0; x | | A ; A + e
- V khi dao ng x bin i a bin i chuyn ng ca vt l bin i khng u.

c) Mi quan h gia vn tc v v gia tc a :

1
A
a
A
v
2
2
2
= |
.
|

\
|
e
+ |
.
|

\
|
e
; | | E: elip
Hay 1
v
a
v
v
2
max
2
2
2
max
2
=
e
+ hay
2 2 2 2
max
a (v v ) = e hay 1
a
a
v
v
2
max
2
2
max
2
= +

Bin :
2 2
2
2 4
v a
A = +
e e

5. th trong dao ng iu ho
a) th theo thi gian:
- th ca li (x), vn tc(v), gia tc(a) theo thi gian t: c dng hnh sin
b) th theo li x:
- th ca v theo x: th c dng elip (E)
- th ca a theo x: th c dng l on thng
c) th theo vn tc v:
- th ca a theo v: th c dng elip (E)
6. lch pha trong dao ng iu ho
Ta c: ( ) x A.cos t = e + =
x
Acos( t ) e +
( ) v Asin t = e e + =
max v
Acos( t ) v .cos( t )
2
t
e e + + = e +

2
a Acos( t ) = e e + =
2
max a
Acos( t ) a cos( t ) e e + + t = e +

x v a
2
t
= = t

Kt kun:
- Vn tc v vung pha vi c x v v (v sm pha hn x mt gc t/2; v tr pha hn a mt gc t/2)
- Li x ngc pha vi gia tc a (a sm pha mt gc t so vi x)

Ch 2.2. Con lc l xo
1. nh ngha con lc l xo:
Con lc l xo l mt h thng gm mt l xo c cng k, khi lng khng ng k
(l tng) mt u c nh v mt u gn vt nng c khi lng m.
k
m

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


8
2. Phng trnh ng lc hc ca vt dao ng iu ho trong CLLX:

0 x x
2 ' '
= e + (*)

Trong ton hc phng trnh (*) c gi l phng trnh vi phn bc 2 c nghim:
( ) x A.cos t = e +
4. Tn s gc:
m
k
= e
5. Chu k v tn s dao ng:
* Chu k dao ng:
k
m
2 T t =

* Tn s dao ng:
m
k
2
1
f
t
=
C Ch : Trong cc cng thc trn m (kg); k (N/m)
6. ng nng, th nng v c nng:
a) ng nng: W

=
2
1
mv
2

W

=
2
1
m
2
e A
2
sin
2
( et + ) =
2
1
kA
2
sin
2
( et + ) = W
0
sin
2
( et + )
= W
0
(
1 cos(2 t 2 )
2
e +
) =
0
W
2
+
0
W
2
cos(2et + 2 +t)
b) Th nng: W
t
=
2
1
kx
2

W
t
=
2
1
m
2
e A
2
cos
2
( et + ) =
2
1
kA
2
cos
2
( et + ) = W
0
cos
2
( et + )
= W
0
(
1 cos(2 t 2 )
2
+ e +
) =
0
W
2
+
0
W
2
cos(2et + 2)
c) C nng: C nng bng tng ng nng v th nng.
W = W

+ W
t
=
2
1
m
2
e A
2
=
2
1
kA
2
= const.
W =
2
1
mv
2

+
2
1
kx
2
=
2
1
kA
2
=
2
1
m
2
e A
2

=
2
1
m
2
max
v

W = W
max
= W
tmax
= const
W = 2m
2
t f
2
A
2
=
2
2
T
m 2 t
A
2

d) Cc kt lun:
- Con lc l xo dao ng iu ho vi tn s f, chu k T, tn s gc e th ng nng v th nng
bin thin tun hon vi tn s f = 2f, chu k T = T/2, tn s gc
,
e = 2e.
- ng nng v th nng bin thin tun hon cng bin , cng tn s nhng lch pha nhau gc
t( hay ngc pha nhau).



Ti p s c ma t hi 20 11


9
- Trong qa trnh dao ng iu ho c s bin i qua li gia ng nng v th nng, mi khi
ng nng gim th th nng tng v ngc li nhng tng ca chng tc l c nng c bo
ton, khng i theo thi gian v t l thun vi bnh phng bin dao ng.
- Khong thi gian ngn nht gia hai ln ng nng bng th nng l
'
min
T T
t
2 4
A = = .
- C nng ca vt = ng nng khi qua v tr cn bng = th nng v tr bin.
7. Ghp l xo:
Cho hai l xo l tng c cng ln lt l k
1
v k
2
. Gi k l cng ca h hai l xo.
a) Ghp ni tip:
1 2
1 1 1
k k k
= +
2 1
2 1
k k
k k
k
+
=

b) Ghp song song:
2 1
k k k + =

c) Ghp c vt xen gia:
2 1
k k k + =
8. Ct l xo:
Cho mt l xo l tng c chiu di t nhin
0
, cng l k
0
. Ct l xo thnh n phn, c chiu
di ln lt l
1 2 n
, ,..., . cng tng ng l k
1
, k
2
,, k
n
. Ta c h thc sau:


0 0 1 1 2 2 n n
k k k ... k = = = =

Ch 2.3. Con lc n (con lc ton hc). Con lc vt l

I. Con lc n
1. nh ngha con lc n:
Con lc n l mt h thng gm mt si dy khng gin khi lng
khng ng k c chiu di mt u gn c nh, u cn li treo vt nng
c khi lng m kch thc khng ng k coi nh cht im.
2. Phng trnh ng lc hc (phng trnh vi phn): khi
0
10 s o
0 s s
2 ' '
= e +
3. Phng trnh dao ng ca con lc n
- Phng trnh theo cung: ( )
0
s S cos t = e +
- Phng trnh theo gc: ( )
0
cos t o = o e +
- Mi quan h S
0
v
0
o : S
0
=
0
o
4. Tn s gc. Chu k v tn s dao ng ca con lc n
* Tn s gc:
g
e=


* Chu k dao ng: T 2
g
= t



* Tn s dao ng:
1 g
f
2
=
t


5. Nng lng dao ng iu ho ca con lc n
5.1. Trng hp tng qut: vi gc o bt k
m
l
o
M
l
o
O
+
T


n
P


t
P


s
C

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


10
a) ng nng: W

=
2
mv
2


b) Th nng: W
t
= mgh = mg (1 - cos o) v h = (1 - cos o)

c) C nng: W = W

+ W
t
=
2
mv
2
+ mg (1 - cos o) = ( )
2
max max
1 1
mv mg 1 cos
2 2
= o
5.2. Trng hp dao ng iu ho:
a) ng nng:
W

=
2
mv
2
m v = s = -
0
S e sin( et + )
( )
2 2 2 2
d 0
1 1
W mv m S sin t
2 2
= = e e +
b) Th nng:
* Nu gc nh (
0
10 s o ), ta c: 1 - coso =
2
sin . 2
2
o
~
2
2
o


2
t
1
W mg
2
= o ( o: rad)
* M:
s
sin o ~ o =


2 2 2
t
1 mg 1
W s m s
2 2
= = e



* M: s = S
0
cos( + et ) ( )
2 2
t 0
1
W m S cos t
2
= e e +
c) C nng:

W = W

+ W
t
=
2
2
mv 1 mg
s
2 2
+

= ( ) ( )
2 2 2 2
0
1
m S sin t cos t
2
( e e + + e +

=
2 2
0
1
m S
2
e


2 2 2 2
0 0 0
1 mg 1 1
W S m S mg const
2 2 2
= = e = o =


d) Cc kt lun:
- Con lc n dao ng iu ho vi tn s f, chu k T, tn s gc e th ng nng v th nng
bin thin tun hon vi tn s f = 2f, chu k T = T/2, tn s gc
,
e = 2e.
- ng nng v th nng bin thin tun hon cng bin , cng tn s nhng lch pha nhau gc
t( hay ngc pha nhau).
- Trong qa trnh dao ng iu ho c s bin i qua li gia ng nng v th nng, mi khi
ng nng gim th th nng tng v ngc li nhng tng ca chng tc l c nng c bo
ton, khng i theo thi gian v t l thun vi bnh phng bin dao ng.
- Khong thi gian ngn nht gia hai ln ng nng bng th nng l
'
min
T T
t
2 4
A = = .
- C nng ca vt = ng nng khi qua v tr cn bng = th nng v tr bin.

6. Lc hi phc (lc ko v)

g
F m s =


7. Cc cng thc c lp vi thi gian

Ti p s c ma t hi 20 11


11
a) Mi quan h gia s v v:
2
2 2
0 2
v
S s = +
e

b) Mi quan h gia s v a:
2
a s = e
c) Mi quan h gia a v v:
2 2
2
0 2 4
v a
S = +
e e

II. Con lc vt l
1. nh ngha: Con lc vt l l mt vt rn quay c quanh mt trc nm ngang c nh.
2. Phng trnh ng lc hc ca con lc vt l trong dao ng iu ho

''
mgd
0
I
o + o = ; t
mgd
I
e=

'' 2
0 o + e o = (*)
Phng trnh dao ng ca con lc vt l l nghim ca phng trnh (*):
( )
0
cos t o = o e +
3. Chu k v tn s dao ng ca con lc vt l
a) Chu k:
2 I
T 2
mgd
t
= = t
e

b) Tn s:
1 mgd
f
2 I
=
t


Trong : m: l khi lng ca vt rn
d : khong cch t khi tm(G) n trc quay
I : l momen qun tnh ca vt rn i vi trc quay.

Ch 2.4. Cc loi dao ng
1. H dao ng
H dao ng gm vt dao ng v vt tc dng lc ko v ln vt dao ng.
2. Cc loi dao ng
2.1. Dao ng t do
a) nh ngha: Dao ng t do l dao ng m chu k (tn s) ch ph thuc vo cc c tnh ca
h m khng ph thuc vo cc yu t bn ngoi.
b) c im:
- Dao ng t do xy ra ch di tc dng ca ni lc
- Dao ng t do hay cn c gi l dao ng ring, dao ng vi tn s gc ring
0
e .
c) iu kin con lc dao ng t do l:
Cc lc ma st phi rt nh, c th b qua. Khi y con lc l xo v con lc n s dao ng mi
mi vi chu k ring.
+ Con lc l xo: dao ng vi chu k ring
k
m
2 T t = ( T ch ph thuc m v k)

+ Con lc n: dao ng vi chu k ring: T 2
g
= t


C Ch : Con lc n ch c th th coi l dao ng t do nu khng i v tr ( cho g = const, T ch
ph thuc )
2.2. Dao ng tt dn
a) nh ngha: Dao ng tt dn l dao ng c bin gim dn theo thi gian.

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


12
b) Nguyn nhn: Do lc cn v ma st ca mi trng
- Dao ng tt dn cng nhanh nu mi trng cng nht v ngc li.
- Tn s dao ng cng nh (chu k dao ng cng ln) th dao ng tt cng chm.
c) Dao ng tt dn chm:
- Dao ng iu ho vi tn s gc ring
0
e nu chu thm tc dng ca lc cn nh th c gi
l dao ng tt dn chm.

- Dao ng tt dn chm coi gn ng l dng sin vi tn s gc ring
0
e nhng bin gim dn v 0
+ Con lc l xo dao ng ng tt dn chm: chu k
m
T 2
k
= t
+ Con lc n dao ng tt dn chm: chu k T 2
g
= t


- Dao ng tt dn c th coi l dao ng t do nu coi mi trng to nn lc cn cng thuc v
h dao ng.
d) Dao ng tt dn c li v c hi:
+ C li: ch to b gim xc t, xe my,
+ C hi: ng h qu lc, chic vng,
2.3. Dao ng cng bc
a) nh ngha: Dao ng cng bc l dao ng do tc dng ca ngoi lc bin thin iu ho
theo thi gian c dng ( )
0
F F cos t = O + ; 2 f O = t
f l tn s ca ngoi lc (hay tn s cng bc)
b) c im:
Khi tc dng vo vt mt ngoi lc F bin thin iu ho theo thi gian ( )
0
F F cos t = O + th vt
chuyn ng theo 2 giai on:
* Giai on chuyn tip:
- Dao ng ca h cha n nh
- Bin tng dn, bin sau ln hn bin trc
* Giai on n nh:
- Dao ng n nh, bin khng i
- Giai on n nh ko di n khi ngoi lc ngng tc dng
- Dao ng trong giai on ny c gi l dao ng cng bc
* L thuyt v thc nghim chng t rng:
- Dao ng cng bc l iu ho (c dng sin)
- Tn s gc ca dao ng cng bc ( e) bng tn s gc ( O) ca ngoi lc: e= O.
- Bin ca dao ng cng bc t l thun vi bin ca ngoi lc (F
0
) v ph thuc vo O.
2.4. Dao ng duy tr
a) nh ngha: Dao ng duy tr l dao ng c bin khng thay i theo thi gian.
Dao ng duy tr cn c gi l s t dao ng
b) Nguyn tc duy tr dao ng:
duy tr dao ng phi tc dng vo h(con lc) mt lc tun hon vi tn s ring. Lc ny nh
khng lm bin i tn s ring ca h.
Cch cung cp: sau mi chu k lc ny cung cp mt nng lng ng bng phn nng lng
tiu hao v nhit.
c) ng dng: duy tr dao ng trong con lc ng h (ng h c dy ct)
C Ch : Dao ng ca con lc ng h c gi l s t dao ng
3. Hin tng cng hng c hc
a) nh ngha: Cng hng l hin tng bin dao ng cng bc tng nhanh t ngt n
mt gi tr cc i khi tn s ca lc cng bc bng tn s ring ca h.

Ti p s c ma t hi 20 11


13
b) iu kin xy ra:
0
e= e hay
0
O = e . Khi : f = f
0
; T = T
0
.
c) c im:
- Vi cng mt ngoi lc tc dng: nu ma st gim th gi tr cc i ca bin tng
- Lc cn cng nh (A
max
) cng ln cng hng r cng hng nhn
- Lc cn cng ln (A
max
) cng nh cng hng khng r cng hkhoongtu
d) ng dng:
- Ch to tn s k, ln dy n,.....


Ch 2.5. lch pha. Tng hp dao ng

1. lch pha ca hai dao ng
Xt hai dao ng iu ho cng tn s, c phng trnh:
( )
1 1 1
x A cos t = e + v ( )
2 2 2
x A c os t = e +
lch pha gia hai dao ng x
1
v x
2
cng mt thi im l:

1 2
= A
* Cc trng hp:

Trng hp lch pha Kt lun
1 Nu
1 2
: 0 > > A
dao ng x
2
sm pha hn dao ng x
1
2 Nu
1 2
: 0 < < A
dao ng x
2
tr pha hn dao ng x
1

3 Nu k2 A = t hai dao ng cng pha(ng pha)
4 Nu (2k 1) A = + t hai dao ng ngc pha
5 Nu (2k 1)
2
t
A = +
hai dao ng vung pha

(Trong : k e )

2. Tng hp dao ng
2.1. Bi ton 1: Mt vt thc hin ng thi hai dao ng iu ho cng phng, cng tn s c phng
trnh: ( )
1 1 1
x A cos t = e + v ( )
2 2 2
x A c os t = e + . Tm phng trnh dao ng tng hp ?
Gii:
- Dao ng c phng trnh: ( )
1 1 1
x A cos t = e +
1
A
- Dao ng c phng trnh: ( )
2 2 2
x A cos t = e +
2
A
- Dao ng tng hp: x = x
1
+ x
2
= Acos( + et ) A : A =
1
A +
2
A
* Bin dao ng tng hp: ( )
1 2 2 1
2
2
2
1
cos A A 2 A A A + + =

Hay:
2 2
1 2 1 2
A A A 2A A cos = + + A
Bin dao ng tng hp khng ph thuc vo tn s(f) m ch ph thuc vo A
1
, A
2
v A.

* Pha ban u ca dao ng tng hp:
1 1 2 2
1 1 2 2
A sin A sin
tan
A cos A cos
+
=
+


* Mt s trng hp c bit:

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


14
- Trng hp 1: Nu ) Z k ( 2 k e t = A Hai dao ng x
1
, x
2
cng pha
( ) 1 2
A A ||



1 2 max
1 2
A A A A
( )
= + =

= =


- Trng hp 2: Nu ) Z k ( ) 1 k 2 ( e t + = A Hai dao ng x
1
, x
2
ngc pha
( ) 1 2
A A |+



( ) ( )
1 2 min
1 1 2 2 1 2
A A A A
A A ; A A
= =

= > = <


- Trng hp 3: Nu ) Z k (
2
) 1 k 2 ( e
t
+ = A Hai dao ng x
1
, x
2
vung pha
( ) 1 2
A A



2 2
1 2
A A A = +
: v hnh, p dng cng thc tnh.
- Trng hp 4: Nu A
1
= A
2


1
1 2
A 2A cos
2
2
A
=


Tng hp lng gic: x = x
1
+ x
2
= A
1
( ) ( )
1 2
cos t cos t ( e + + e +



2 1 1 2
1
2A cos cos t
2 2
+ | | | |
= e +
| |
\ . \ .

Bin dao ng tng hp:
2 1
1
A 2A cos
2
| |
=
|
\ .


c bit: Nu
0
2
120
3
t
A = =
1 2
A A A = =
C Ch :
2 1 2 1
A A A A A + s s

2.2. Bi ton 2: Mt vt thc hin ng thi n dao ng iu ho cng phng, cng tn s x
1
, x
2
, .....x
n
.
Tm phng trnh dao ng tng hp.
Gii:
* Cch 1: Tng hp theo phng php gin vect Fresnel
Ch :
- Tng hp 2 dao ng mt
- Tng hp 2 dao ng cng phng trc, vung gc,...
* Cch 2: Phng php hnh chiu
- Biu din cc dao ng iu ho bng cc vect trn h trc to Oxy
x = x
1
+ x
2
+ .... + x
n

1 2 n
A A A ... A = + + +


x 1x 2x nx
y 1y 2y ny
A A A ... A
A A A ... A
= + + +

= + + +


- Bin dao ng tng hp:
2 2
x y
A A A = +
- Pha ban u ca dao ng tng hp c xc nh:
y
x
A
tan
A
=

Ti p s c ma t hi 20 11


15

Chng 3 Sng c


Ch 3.1. i cng v sng c

1. Hin tng sng trong c hc
Th nghim: Cho mi S chm vo mt nc ti O, kch thch cho cn
rung dao ng, sau mt thi gian ngn, mu nt chai M cng dao
ng. Vy, dao ng t O truyn qua nc ti M. Ta ni, c sng
trn mt nc v O l ngun sng.
C Ch : Nt chai ti M ch dao ng nhp nh ti ch, khng truyn
i theo sng.
2. nh ngha v phn loi sng c hc
2.1. nh ngha: Sng c hc l dao ng c lan truyn trong mt mi trng n hi.
2.2. Phn loi:
Cn c vo mi quan h gia phng dao ng ca phn t mi trng v phng truyn sng, sng
c hc phn ra lm hai loi l sng ngang v sng dc.
a) Sng ngang: l sng m phn t mi trng dao ng theo phng vung gc vi phng truyn
sng.
* V d: Sng trn mt cht lng
* Mi trng truyn sng ngang: Sng ngang truyn trong mi trng c lc n hi xut hin khi
b bin dng lch. Sng ngang truyn trong cht rn v sng trn mt cht lng l mt trng hp ring.
b) Sng dc: l sng m cc phn t dao dng dc theo phng truyn sng.
* V d: Sng m truyn trong cht kh
* Mi trng truyn sng dc: Sng dc truyn trong cc mi trng c lc n hi xut hin khi b
bin dng nn, dn. Nh vy, sng dc truyn c trong cht rn, lng, kh.
C Ch : Sng c khng truyn c trong chn khng.
3. Nhng i lng c trng ca chuyn ng sng
3.1. Chu k, tn s sng (T, f): Mi phn t trong mi trng dao ng cng chu k v tn s bng chu
k v tn s ca ngun sng, gi l chu k v tn s ca sng.
T
s
= T
ngun
; f
s
= f
ngun

3.2. Bin sng (A): Bin sng ti mt im trong khng gian chnh l bin dao ng ca mt
phn t mi trng ti im .
Thc t: cng ra xa tm dao ng th bin cng gim.
3.3. Bc sng ( ):
* Cch 1: Bc sng l khong cch gia hai im gn nhau nht trn cng phng truyn sng
dao ng cng pha.
* Cch 2: Bc sng l qung ng m sng truyn c trong thi gian mt chu k dao ng
ca sng.
v
v.T
f
= =
3.4. Tc truyn sng (v):
Tc truyn sng l tc truyn pha dao ng, c o bng thng s gia qung ng m
sng truyn c trong mt n v thi gian.
s
v
t
A
=
A

Trong : s A l qung ng m sng truyn c trong thi gian t A .
- Tc truyn sng ph thuc vo bn cht ca mi trng nh: n hi, mt vt cht,
nhit ,...
M
S
O

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


16
- i vi mt mi trng nht nh th vn tc c gi tr khng i: v = const.
v f
T

= =
3.5. Nng lng sng (W):
- Qu trnh truyn sng l qu trnh truyn nng lng.
a) Sng thng: sng truyn theo mt phng( v d: sng truyn trn si dy n hi l tng)
W const = A const =
b) Sng phng: sng truyn trn mt phng(v d: sng truyn mt mt nc)
Gn sng l nhng vng trn ng tm nng lng sng t ngun tri u trn ton b vng
trn . Ta c:
O M M N N
W 2 R .W 2 R .W = t = t
2
N M M
2
N M N
R W A
W R A
= =
Vy:
1 1
W ; A
R R

c) Sng cu: Sng truyn trong khng gian (v d: sng m pht ra t mt ngun im)
Mt sng c dng l mt cu nng lng sng t ngun tri u trn ton b mt cu.
Ta c:
2 2
O M M N N
W 4 R .W 4 R .W = t = t
2 2
N M M
2 2
N M N
R W A
W R A
= =
Vy:
2
1 1
W ; A
R R

4. phng trnh sng
a) Phng trnh sng:
Gi s phng trnh dao ng sng ti ngun O c dng:

O
u Acos t = e
Phng trnh dao ng ti M, cch O mt on l x c dng:

M M M
x t x
u (t) A cos (t ) A cos 2 ( )
v T
= e = t

hay
M M
x
u A cos( t 2 ) = e t


b) Mt s tnh cht ca sng suy ra t phng trnh sng:
- Tnh tun hon theo thi gian:
Xt mt phn t sng ti im M trn ng truyn sng c to x = d, ta c:

M M
d
u (t) A cos( t 2 ) = e t


Chuyn ng ca phn t ti M l mt dao ng tun hon theo thi gian vi chu k T.
- Tnh tun hon theo khng gian:
Xt tt c cc phn t sng ti mt thi im xc nh t = t
0
, ta c:

0 0
x
u(x, t ) Acos( t 2 ) = e t


Vy, u bin thin tun hon theo to x trong khng gian vi chu k l .

5. Vn tc dao ng ca phn t mi trng

'
dd
x
v u Asin t 2
| |
= = e e t
|

\ .

- Tc dao ng ca phn t mi trng cc i:
dd
max
2
v A A
T
t
= e =

C Ch : Tc dao ng ca phn t mi trng khc vi tc truyn sng.
6. lch pha

Ti p s c ma t hi 20 11


17
a) Tng qut: Gi s phng trnh dao ng ti ngun c dng
O
u Acos t = e
Xt 2 im M, N trn mt cht lng cch ngun O ln lt l d
1
, d
2
. Phng trnh dao ng ti M,
N ln lt l
M 1
2
u Acos t d
t | |
= e
|

\ .
;
N 2
2
u Acos t d
t | |
= e
|

\ .
. lch pha gia hai im M, N ti
cng mt thi im: ( )
1 2
2
d d
t
A =


b) c bit: Nu hai im M, N nm trn cng phng truyn sng

2 2 f 2 d
d d
v T v
t t t
A = = =


Vi d = MN: l khong cch gia hai im M, N.
Cc trng hp:
- Nu hai im M, N dao ng cng pha: 2k A = t d k = ; (k = 1,2,3,....)
- Nu hai im M, N dao ng ngc pha: ( ) 2k 1 A = + t ( ) d 2k 1
2

= + ; (k = 0,1,2,...)
- Nu hai im M, N dao ng vung pha: ( ) 2k 1
2
t
A = + ( ) d 2k 1
4

= + ; (k = 0,1,2,...)
c) Xt dao ng ti mt im M: Tnh lch pha gia hai thi im t
1
, t
2
?
( ) ( )
2 1 2 1
2
t t t t
T
t
A = e =
Ch 3.2. Giao thoa sng c. Nhiu x sng

1. Hin tng giao thoa sng c hc
Dng mt thit b to ra hai ngun dao ng cng tn s v
cng pha trn mt nc.
Kt qu: trn mt nc ti vng hai sng chng ln nhau xut
hin hai nhm ng cong xen k: mt nhm gm cc ng dao
ng vi bin cc i (gn li) v nhm kia gm cc ng dao
ng vi bin cc tiu (gn khng dao ng), c 1 ng thng l
ng trung trc ca S
1
S
2
.
C Ch :
- Hnh nh quan st: c 1 ng thng, cn li l cc ng hypebol nhn S
1
, S
2
lm tiu im.
- Nu hai ngun S
1
, S
2
dao ng cng pha: ng trung trc ca AB dao ng cc i
- Nu hai ngun S
1
, S
2
dao ng ngc pha: ng trung trc ca AB dao ng cc tiu.
2. nh ngha: Hin tng hai sng kt hp, khi gp nhau ti nhng im xc nh, lun lun hoc tng
cng nhau, hoc lm yu nhau c gi l s giao thoa ca sng.
3. iu kin c giao thoa: phi c ngun sng kt hp
iu kin hai ngun A v B l ngun kt hp l:
- Cng tn s f (cng chu k T)
- lch pha khng i (hoc cng pha)
C Ch : Khng nht thit phi cng bin .
4. L thuyt v giao thoa sng trn mt nc
Xt hai ngun S
1
, S
2
dao ng cng phng, cng bin , cng tn
s v cng pha, c phng trnh
1 2
u u Acos t = = e
Xt ti mt im M trn mt nc, cch S
1
, S
2
ln lt l d
1
, d
2



S
1 S
2
S
1
S
2

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


18
- Phng trnh dao ng ti M do ngun S
1
truyn n:
1
1M
d
u Acos( t 2 ) = e t


- Phng trnh dao ng ti M do ngun S
2
truyn n:
2
2M
d
u Acos( t 2 ) = e t


- Phng trnh dao ng tng hp ti M: u
M
= u
1M
+ u
2M


( )
1 2
M M
d d
u A cos t
( +
= e t
(



- Bin dao ng tng hp:
( )
1 2
M
d d
A 2A cos
t
=


a) Ti M dao ng cc i:
- Ti M dao ng cc i khi u
1M
v u
2M
dao ng cng pha
- Bin ti M: (A
M
)
max
= 2A
- Hiu ng i:
1 2
d d k = (k e )
b) Ti M dao ng cc tiu:
- Ti M dao ng cc tiu khi u
1M
v u
2M
dao ng ngc pha
- Bin ti M: (A
M
)
min
= 0
- Hiu ng i:
1 2
d d (2k 1)
2

= + (k e ) hay
1 2
d d (k 0, 5) = +
5. ng dng
- Nhn ra c hin tng giao thoa khng nh c tnh cht sng.
- C th xc nh c cc i lng v, f.
C Ch : Xt cc im nm trn ng ni S
1
, S
2

- Khong cch gia hai im dao ng cc i (cc tiu) gn nhau nht bng:
2


- Khong cch gia mt im cc i v mt im cc tiu gn nhau nht bng:
4

.
6. S nhiu x ca sng
Hin tng sng khi gp vt cn th i lch khi phng truyn thng ca sng v i vng qua vt
cn gi l s nhiu x ca sng.

Ch 3.3. s Phn x sng. Sng dng


I. S phn x sng
1. Phn x ca sng trn vt cn c nh
Khi gp vt cn c nh: sng phn x v sng ti c cng bin ,
cng tn s, cng bc sng nhng ngc pha nhau.
- lch pha gia sng ti v sng phn x ti im vt cn c
nh l: ( ) 2k 1 A = + t
- Li : u
px
= -u
t
S
1
d
2
d
1
M

S
2
A
P
A
P

Ti p s c ma t hi 20 11


19
2. Phn x ca sng trn vt cn t do
Khi gp vt cn t do: sng phn x v sng ti c cng bin ,
cng tn s, cng bc sng v cng pha nhau
- lch pha gia sng ti v sng phn x ti im vt cn t do
l: 2k A = t
- Li : u
px
= u
t


II. Sng dng
1. nh ngha: Sng dng l sng c cc nt v bng c nh trong khng gian.
2. Gii thch
2.1. Gii thch nh tnh
Sng dng l do s giao thoa ca sng ti v sng phn x trn cng mt phng truyn sng
- S to thnh im bng: Ti mt im M c sng ti v sng phn x dao ng cng pha
chng tng cng ln nhau to thnh im bng (bin 2A).
- S to thnh im bng: Ti mt im M c sng ti v sng phn x dao ng ngc pha
nhau chng trit tiu ln nhau to thnh im nt (bin bng 0): khng dao ng.
2.2. Gii thch nh lng
Chn: gc to ti B, chiu dng ca trc to t B n A.
Gi s phng trnh dao ng ti B do sng ti t A truyn n c dng:

B
u Acos t = e
- Phng trnh dao ng ti M do sng ti t A truyn n:

1M
x
u Acos( t 2 ) = e + t


- Phng trnh sng phn x ti B: v u B c nh(B l nt) nn u
B
+
'
B
u = 0

'
B
u Acos t Acos( t ) = e = e t
- Phng trnh dao ng tai M do sng phn x t B truyn n:

2M
x
u Acos( t 2 ) = e t t


- Phng trnh dao ng tng hp ti M: u
M
= u
1M
+ u
2M



M
2 x
u 2Acos( ) cos( t )
2 2
t t t
= + e


- Bin dao ng tng hp:
M
2 x
A 2A cos
2
t t | |
= +
|

\ .

a) im bng:
- Ti M l bng sng khi sng ti v sng phn x ti dao ng cng pha
- Bin : (A
M
)
max
= 2A
- V tr ca cc im bng so vi gc to O(u B):

b
x (2k 1)
4

= + ; (k = 0,1,2,...)
b) im nt:
- Ti M l nt sng khi sng ti v sng phn x ti dao ng ngc pha
- Bin : (A
M
)
min
= 0
- V tr ca cc im nt so vi gc to O(u B):

n
x k
2

= ; (k = 1,2,...)
A
P
A
P
A
B
M
x
O
x
S. ti
S. px

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


20
3. iu kin c sng dng trn dy
Gi l chiu di ca dy
a) Trng hp 1: Nu si dy c hai u c nh (2 u l 2 nt)
k
2

= ; (keN
*
)
Trong : k l s b sng = s bng sng = s mi sng
b) Trng hp 2: Nu si dy c mt u c nh (nt) v mt u t do (bng)
k
2 4

= + ; (keN)

Trong : k l s b sng nguyn (mt b nguyn c 2 nt hai u)
Hoc: m
4

= , vi m = 1, 3, 5,..., (2k+1).
4. ng dng
- xc nh tc truyn sng trn dy, tc m trong ct kh
- Th nghim o c , bit tn s f f v =
C Ch :
- Khong cch gia hai nt sng hay hai bng sng gn nhau nht l
2


- Khong cch gia mt bng v mt nt gn nhau nht l
4


- B rng mt bng sng l : L = 4A
- Trong khi sng ti v sng phn x vn truyn i theo hai chiu khc nhau, nhng sng tng hp
dng ti ch, n khng truyn i trong khng gian Gi l sng dng.
- Khong thi gian ngn nht gia hai ln si dy dui thng l
T
2
.
- Mi quan h gia tc truyn sng trn dy v lc cng dy: v
t
=


( t : l lc cng dy;
0
m
=

: mt khi lng ca dy di , khi lng m)



- Nu dy l kim loi (st) c kch bi nam chm in (Nam chm c nui bi dng in xoay
chiu c tn s f
d
) th tn s dao ng ca dy l: f = 2f
d
.
- mt thi im nht nh: mi im trn dy dao ng cng pha vi nhau.
- Sng dng khng truyn nng lng.

Ch 3.4. Sng m. Hiu ng p ple
I. Sng m
1. Ngun m. Cm gic m
a) Ngun m: Ngun m l nhng vt dao ng pht ra m.
b) Cm gic v m:
- Sng m truyn qua khng kh, lt vo tai, gp mng nh, tc dng ln mng nh mt p sut bin
thin, lm cho mng nh dao ng. Dao ng ca mng nh li c truyn n cc u dy thn kinh
thnh gic, lm cho ta c cm gic v m.
- Cm gic v m ph thuc vo ngun m v tai ngi nghe.
2. nh ngha v phn loi sng m
a) nh ngha: Sng m l nhng dao ng c truyn trong cc mi trng kh, lng, rn.

Ti p s c ma t hi 20 11


21
- Trong cht kh, lng: sng m l sng dc
- Trong cht rn: sng m gm c sng ngang v sng dc.
b) Phn loi: 3 loi
- m thanh: l nhng m m tai ngi c th cm nhn c (nghe thy): 16 Hz s f s20.000 Hz.
- H m: l nhng m tai ngi khng nghe c: f < 16 Hz.
- Siu m: l nhng m m tai ngi khng nghe c: f > 20.000 Hz.
2. Mi trng truyn m. Tc m
a) Mi trng truyn m:
- Sng m truyn c trong cc mi trng vt cht n hi nh: rn, lng, kh.
- Sng m khng truyn c trong chn khng.
b) Tc truyn m:
- Tc truyn m ph thuc vo n hi, mt ca mi trng.

- Tc truyn m cn ph thuc vo nhit : v T(K)
- Ni chung tc truyn m trong cht rn ln hn trong cht lng, v trong cht lng ln hn
trong cht kh.

r kk
v v v > >


3. Nng lng m
Sng m mang nng lng, nng lng sng m t l thun vi bnh phng bin sng.
a) Cng m: I
2
W / m (


Cng m ti mt im l lng nng lng c sng m truyn i trong mt n v thi gian
qua mt n v din tch t vung gc vi phng truyn m ti im .

2
W P P
I
S.t S 4 d
= = =
t

b) Mc cng m: L| | B: ben
- Mc cng m l i lng gy ra cm gic l m ny to gp my ln m kia.
- Mc cng m L l lga thp phn ca t s cng I ca m, v cng I
0
ca m chun:

0
I
I
lg ) B ( L =
- n v mc cng m l Ben (k hiu: B)
- Trong thc t ngi ta thng dng n v xiben (dB): 1B = 10dB

0
I
I
lg 10 ) dB ( L =
4. Cc c trng sinh l ca m: cao, to, m sc.
4.1. cao ca m
- cao ph thuc vo tn s ca m (f)
- m c tn s ln: m nghe cao(thanh, bng), m c tn s nh: m nghe thp(trm)
- Hai m c cng tn s th c cng cao v ngc li
- Dy n:
+ m pht ra nghe cao(thanh): phi tng tn s lm cng dy n
+ m pht ra nghe thp(trm): phi gim tn s lm trng dy n
- Thng: n pht ra m cao, nam pht ra m trm(chn n lm pht thanh vin)
- Trong m nhc: cc nt nhc xp theo th t f tng dn (m cao dn): , r, mi, pha, son, la, si.
- Ting ni con ngi c tn s trong khong t 200 Hz n 1000 Hz.
4.2. to
- Cng m cng ln, cho ta cm gic nghe thy m cng to. Tuy nhin to ca m khng t
l thun vi cng m.

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


22
- Cm gic nghe m to hay nh khng nhng ph thuc vo cng m m cn ph thuc
vo tn s ca m(mc cng m). Vi cng mt cng m, tai nghe c m c tn s cao to
hn m c tn s thp.
- Tai con ngi c th nghe c m c cng nh nht bng 10
-12
W/m
2
ng vi m chun c
tn s 1000 Hz(gi l cng m chun I
0
= 10
-12
W/m
2
)
- Tai con ngi c th nghe c m c cng ln nht bng 10 W/m
2

4.3. m sc
- m sc l sc thi ca m gip ta phn bit c ging ni ca ngi ny i vi ngi khc,
phn bit c nt nhc m do nhc c no pht ra.
- m sc ph thuc vo th dao ng m
5. Gii hn nghe ca tai ngi
a) Ngng nghe: m thanh gy c cm gic m i vi tai th mc cng m phi ln
hn mt gi tr cc tiu no gi l ngng nghe.
- Ngng nghe thay i theo tn s m
V d: tn s t 1000 Hz n 1500 Hz th ngng nghe vo khong 0 dB, tn s 50 Hz th 50 dB.

b) Ngng au: Gi tr cc i ca cng m m tai ta c th chu ng c gi l ngng au.
- Ngng au hu nh khng ph thuc vo tn s m.
- Ngng au ng vi mc cng m l L
max
= 130 dB
c) Min nghe c: l min nm gia ngng nghe v ngng au.
- Mc cng m: | | L 0;130 (dB) e
6. Ngun nhc m. Hp cng hng
a) Ngun nhc m:
* Dy n hai u c nh:
- Trn dy n c sng dng khi:
v
n n
2 2f

= =
nv
f
2
=


+ Khi n = 1
1
v
f
2
=

: m pht ra c gi l m c bn
+ Khi n = 2
2 1
v
f 2f = =

: m pht ra c gi l ho m bc 2
+ Khi n = 3
3 1
3v
f 3f
2
= =

: m pht ra c gi l ho m bc 3
+ Khi n = k
k 1
kv
f kf
2
= =

: m pht ra c gi l ho m bc k
- Nh vy: mi dy n c ko cng bng mt lc c nh ng thi pht ra m c bn v mt
s ho m bc cao hn, c tn s l mt s nguyn ln tn s ca m c bn.

* ng so: ng so c mt u kn v mt u h
- Trong ng so c sng dng nu chiu di ca ng so tho mn:

v
m m
4 4f

= =
mv
f
4
=


+ Khi m = 1
1
v
f
4
=

: m pht ra c gi l m c bn
+ Khi m = 3
3 1
3v
f 3f
4
= =

: m pht ra c gi l ho m bc 3,.....
- Nh vy: ng so c mt u kn, mt u h ch c th pht ra cc ho m bc l.
- Chiu di ca ng so cng ln m pht ra tn s cng nh m nghe cng trm.
C Ch : Nu ng so h hai u, trong ng so c sng dng th cn iu kin:

Ti p s c ma t hi 20 11


23
n
2 2

= + hay ( )
n 1
2

= + ( n l s b sng nguyn)
b) Hp cng hng:
- m thanh do cc ngun m trc tip pht ra thng c cng m rt nh. Mun m to hn,
phi dng ngun m kch thch cho mt khi khng kh cha trong mt vt rng dao ng cng
hng n pht ra m c cng ln. Vt rng ny gi l hp cng hng. V d: Bu n ghi ta.
- Hp cng hng c tc dng lm tng cng m, vn gi nguyn cao v to ra m sc
ring c trng cho mi loi n.
7. Nhc m. Tp m
a) Nhc m:
- Nhc m l m c tn s hon ton xc nh.
- Gy ra cho tai cm gic m i, d chu nh bi ht, bn nhc,...
- th dao ng m l ng cong tun hon.
b) Tp m:
- Tp m l m khng c tn s xc nh, v l hn hp ca nhiu m c tn s v bin khc nhau.
- Gy ra cho tai cm gic c ch, kh chu cho tai ngi,...
- th dao ng m l ng cong khng tun hon.

II. Hiu ng p ple
1. nh ngha: S thay i tn s sng do ngun sng chuyn ng tng i so vi my thu c gi l
hiu ng p-ple.
2. Cng thc xc nh tn s sng:
f l tn s sng m do mt ngun m pht ra

'
f l tn s sng m do my thu thu c
v l tc truyn m trong mi trng
v
S
l tc chuyn ng ca ngun m
v
M
l tc chuyn ng ca my thu


' M
s
v v
f f
v v



C Ch : Li gn th tn s tng v ngc li.


















Gi

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


24
Chng 4 Dao ng v sng in t


Ch 4.1. Mch dao ng LC. Dao ng in t
I. Mch dao ng
1. nh ngha: Mt cun cm c t cm L mc ni tip vi mt t in c in dung C thnh mt
mch in kn gi l mch dao ng (hay khung dao ng)
- Nu in tr ca mch rt nh, coi nh bng khng mch dao ng l tng.
2. Phng trnh vi phn bc hai:
'' 2
q q 0 + e =
3. Tn s gc ring, chu k v tn s dao ng ring:
* Tn s gc ring:
1
LC
e=
* Chu k dao ng ring: T 2 LC = t
* Tn s dao ng ring:
1
f
2 LC
=
t

4. in tch tc thi trn t in:
0 q
q q cos( t ) = e + ; q
0
l in tch cc i trn t.
5. in p tc thi gia hai bn t in:
C
0
C q 0 u
q q
u cos( t ) U cos( t )
C C
= = e + = e +
6. in p tc thi gia hai u cun cm:

C C
L C 0 u 0 u
u u U cos( t ) U cos( t ) = = e + = e + + t

L
L 0 u
u U cos( t ) = e +
7. Cng dng in tc thi:
'
0 q 0 q
i q q sin( t ) I cos( t )
2
t
= = e e + = e + +

0 i
i I cos( t ) = e +
8. Cm ng t:
0 q
B B cos( t )
2
t
= e + + hay
0 B
B B cos( t ) = e +
C Ch :
0
0 0
q
I q
LC
= e = ;
0
0
q
U
C
=
9. Nguyn tc hot ng ca mch dao ng: da trn hin tng t cm.
II. Dao ng in t
1. Dao ng in t: Bin thin ca in trng v t trng trong mch dao ng c gi l dao
ng in t.
- Nu khng c tc ng in hoc t vi bn ngoi, th dao ng ny gi l dao ng in t t do.
2. Nng lng in t trong mch dao ng:
a) Nng lng in trng tp trung t in (W
C
):
2 2
2 0
C
q q
W cos ( t )
2C 2C
= = e +
b) Nng lng t trng tp trung cun cm (W
L
):

2 2 2 2
2 2 0 0
L
L q q Li
W sin ( t ) sin ( t )
2 2 2C
e
= = e + = e +

c) Nng lng in t ton phn ca mch dao ng LC:
2 2 2 2 2
C L
q Li Cu Li qu Li
W W W
2C 2 2 2 2 2
= + = + = + = +
C
L
+
-
q
E


i

Ti p s c ma t hi 20 11


25
2 2 2
0 0 0 0 0
q CU q U LI
W const
2C 2 2 2
= = = = =
d) Kt lun:
- Mch dao ng thc hin dao ng in t t do vi tn s f, chu k T, tn s gc e th nng
lng in trng v nng lng t trng bin thin tun hon vi tn s f = 2f, chu k T = T/2,
tn s gc
,
e = 2e.
- Nng lng in trng v nng lng t trng bin thin tun hon cng bin , cng tn s
nhng lch pha nhau gc t( hay ngc pha nhau).
- Trong qa trnh dao ng in t t do c s bin i qua li gia nng lng in trng v
nng lng t trng, mi khi nng lng in trng gim th nng lng t trng tng v
ngc li nhng tng ca chng tc l nng lng in t trng c bo ton, khng i theo
thi gian.
- Khong thi gian ngn nht gia hai ln m W
L
= W
C
l
'
min
T T
t
2 4
A = = .
3. Dao ng in t tt dn
V trong mch dao ng lun c in tr R nng lng dao ng gim dn bin q
0
, U
0
,
I
0
, B
0
gim dn theo thi gian gi l dao ng in t tt dn.
c im: nu in tr R cng ln th dao ng in t tt dn cnh nhanh v ngc li.
4. Dao n in t duy tr. H t dao ng
Mun duy tr dao ng ta phi b v ng phn nng lng b tiu hao trong mi chu k.
lm vic ny ngi ta dung tranzito iu khin vic b nng lng cho ph hp
Mch dao ng iu ho c s dng tranzito to thnh h t dao ng
5. Dao ng in t cng bc. S cng hng
a) Dao ng in t cng bc: Mc mch dao ng LC v tn s gc ring
0
e ni tip vi mt
ngun in ngoi, l ngun in xoay chiu c in p
0
u U cos t = e . Lc ny, dng in trong mch
LC bin thin theo tn s gc e ca ngun in xoay chiu cha khng th dao ng theo tn s ring
0
e qu trnh ny gi l dao ng in t cng bc.
b) S cng hng:
Gi nguyn bin ca u, iu chnh e khi e =
0
e th bin dao ng in(I
0
) trong
khung t cc i hin tng ny gi l s cng hng.
Gi tr cc i ca bin cng hng ph thuc vo in tr thun R:
- Nu R nh (I
0
)max cng hng nhn
- Nu R ln (I
0
)min cng hng t
6. S tng t gia dao ng in t v dao ng c

i lng c i lng in
x q
v i
m L
k C
-1

F u

R
W
t
W
C

W

W
L





Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


26
Dao ng c Dao ng in
'' 2
x x 0 + e =
'' 2
q q 0 + e =
k
m
e=
1
LC
e=
( ) x Acos t = e + ( )
0
q q cos t = e +
( )
'
v x Asin t = = e e + ( )
'
0
i q q sin t = = e e +
2 2 2
1 1 1
W kx mv kA
2 2 2
= + =
2 2
2 0
q 1 q 1 1
W Li
2 C 2 2 C
= + =
2
2 2
2
v
A x = +
e

2
2 2
0 2
i
q q = +
e

max
v A = e
0 0
I q = e

Ch 4.2. in t trng. Sng in t
I. in t trng
1. Lin h gia in trng bin thin v t trng bin thin
a) Hai gi thuyt ca Macxoen:
- Gi thuyt 1: T trng bin thin.
Khi mt t trng bin thin theo thi gian, n sinh ra mt in trng xoy tc l mt in
trng m cc ng sc in bao quanh cc ng sc t.
- Gi thuyt 2: in trng bin thin.
Khi mt in trng bin thin theo thi gian, n sinh ra mt t trng c cc ng sc t bao
quanh cc ng sc ca in trng.
b) in trng xoy: c cc ng sc in l ng cong khp kn.
2. Dng in dn v dng in dch
a) Dng in dn: l dng chuyn ri c hng ca cc ht mang in.
b) Dng in dch: l khi nim ch s bin thin ca in trng gia hai bn t in.
3. in t trng
- Mi bin thin theo thi gian ca t trng u sinh ra trong khng gian xung quanh mt in
trng xoy bin thin theo thi gian v ngc li, mi bin thin theo thi gian ca in trng cng
sinh ra mt t trng bin thin theo thi gian trong khng gian xung quanh.
- in trng hoc t trng khng th tn ti c lp vi nhau, m lin kt cht ch vi nhau,
cng c th chuyn ho ln nhau.
- in trng v t trng l hai mt th hin khc nhau ca mt loi trng duy nht gi l in
t trng.
- in t trng l dng vt cht tn ti khch quan trong t nhin.
C Ch :
- Mi trng tn ti xung quanh dng in khng i l t trng.
- Mi trng tn ti xung quanh dng in xoay chiu l in t trng.
- Mi trng tn ti xung quanh in tch im ng yn l in trng tnh.
- Mi trng tn ti xung quanh in tch im dao ng iu ho l trng in t.
II. Sng in t

1. nh ngha: Qu trnh lan truyn in t trng c gi l sng in t.
2. Tnh cht v tnh cht ca sng in t
a) c im:
- Tc lan truyn ca sng in t trong chn khng bng tc nh sng, c = 300 000 km/s.

Ti p s c ma t hi 20 11


27
- Sng in t l sng ngang. Trong qu trnh truyn sng ( E B

) Ox

. C E

v B

u bin
thin tun hon theo khng gian v thi gian v lun cng pha nhau.
Trong chn khng, sng in t c bc sng:
c
cT
f
= = (T, f: chu k, tn s ca dao ng in
t)
- Sng in t truyn c c trong chn khng (khc bit vi sng c)
b) Tnh cht ca sng in t:
- Qu trnh truyn sng in t l qu trnh truyn nng lng (W t l thun vi f
4
)
- Tun theo cc quy lut: truyn thng, phn x, khc x.
- Tun theo cc quy lut: giao thoa, nhiu x.
3. Ngun pht sng in t (chn t)
Bt c vt th no to ra mt in trng hay t trng bin thin c gi l ngun pht sng
in t
V d: tia la in, dy dn in xoay chiu, cu dao ng ngt mch in,...

Ch 4.3: Truyn thng bng sng in t
1. Mch dao ng h. Anten
a) Mch dao ng kn v mch dao ng h:
- Mch dao ng kn: in t trng hu nh khng bc x ra ngoi khng gian xung quanh.
- Mch dao ng h: t mch dao ng kn, ta tng khong cch gia hai bn t in, tng
khong cch gia cc vng dy in trng bin thin v t trng bin thin bc x nhiu vo
khng gian gi l mch dao ng h.
b) Anten: Anten chnh l mt dng mch dao ng h, l mt cng c hu hiu bc x sng
in t.
2. Nguyn tc truyn thng bng sng in t
2.1. Nguyn tc chung:
truyn cc thng tin nh m thanh, hnh nh,... n nhng ni xa, u p dng mt quy trnh
chung l:
* Nguyn tc pht:
- Bin cc m thanh(hnh nh,...) dao ng in c tn s thp, gi l tn hiu m tn(th tn).
- Dng sng in t c tn s cao(cao tn) mang cc tn hiu m tn i xa qua anten pht.
* Nguyn tc thu:
- Dng my thu vi anten thu chn v thu ly sng in t cao tn.
- Tch tn hiu ra khi sng cao tn ri dng loa nghe m thanh, hoc dng mn hnh xem.
2.2. S khi ca mt h thng pht thanh v thu thanh dng sng in t:
a) H thng pht thanh:
O ng ni: bin m thanh thnh dao ng in m tn
O Dao ng cao tn: to ra dao ng in t tn s cao(c MHz)
O Bin iu: trn dao ng m thanh vi dct dct bin iu
O Khuch i cao tn: khuch i dct bin iu a ra anten pht
O Anten pht: pht x sng cao tn bin iu ra khng gian
b) H thng thu thanh:
O Anten thu: cm ng vi nhiu sng in t
O Chn sng: chn lc sng mun thu nh cng hng
O Tch sng: tch sng m tn ra khi sng cao tn bin iu
O Khuch i m tn: khuch i m tn ri a ra loa ti lp m thanh
O Loa: chuyn dao ng in thnh dao ng m
2.3. Nguyn tc thu sng in t:
a) Nguyn tc pht sng in t:
2
1
3 4 5
1 2 3 4
5

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


28
pht sng in t: mc my pht dao ng iu ho v mt Anten pht.
i pht (i truyn hnh, i truyn thanh) pht ra sng in t c tn s f,

c bc sng l =
f
c
( c = 3.10
8
m/s)
b) Nguyn tc thu sng in t:
Mc Anten thu v mt mch dao ng hay mch chn sng (c tn s ring f
0
thay i c).

LC 2
1
f
0
t
= (c th C hoc L thay i f
0
thay i)
c) my thu bt c sng in t truyn n:
iu chnh mch dao ng ca my thu cng hng vi tn s chn, khi :
f
0
= f vi

= =
t
c
f
LC 2
1

C Ch : Nguyn tc hot ng ca mch dao ng my thu l da trn hin tng cng hng.
3. S truyn sng v tuyn quanh Tri t
S truyn sng in t trong thng tin quanh Tri t c c im rt khc nhau, thu thuc vo
- di bc sng
- iu kin mi trng mt t
- bu kh quyn, c bit l tng in li.
a) Tng in li: Tng in li l tng kh quyn, cc phn t kh b in ho do cc tia Mt
Tri hoc cc tia v tr. N c kh nng dn in, nn c th phn x sng in t.
Tng in li cch mt t khong 80 n 800 km.
b) Phn loi sng v tuyn
Tn sng Bc sng (m)
Sng di > 3000
Sng trung 3000 200
Sng ngn 1 200 50
Sng ngn 2 50 10
Sng cc ngn 10 0,01

c) c tnh v phm vi s dng:

Loi sng c tnh Phm vi s dng
Sng di
t b nc hp th
Dng trong thng tin di nc
Sng trung
Ban ngy: tng in li hp th mnh.
Ban m: tng in li phn x tt.
S dng truyn thng tin vo ban
m
Sng ngn
B tng inli phn x v mt t, mt t
phn x ln th hai, tng in li phn x
ln th ba,
Mt i pht sng ngn vi cng
sut ln c th truyn sng i
khp mi ni trn mt t.
Sng cc ngn
Nng lng ln nht, truyn thng khng
b tng in li hp th hay phn x.
Dng trong v tuyn truyn hnh.
Dng trong thng tin v tr

- Sng di, sng trung v sng ngn hay c dng trong truyn thanh, truyn hnh trn mt t.
4. Truyn thng bng cp
Ngoi vic s dng sng in t truyn trong khng gian(khng dng dy dn: cn gi l v
tuyn), ngi ta cn s dng nhiu loi dy dn truyn sng in t nh: truyn hnh cp, internet
cp,... u im: hn ch mt mt nng lng, hn ch gy nhim mi trng, cht lng truyn thng
cao,...

Ti p s c ma t hi 20 11


29
Chng 5 Dng in xoay chiu


Ch 5.1. i cng v dng in xoay chiu

1. in p v cng dng in xoay chiu
1.1. in p xoay chiu
a) nh ngha: in p xoay chiu l in p bin thin iu ho theo thi gian

0 u
u U cos( t ) = e +
Vi: u l in p tc thi; U
0
l in p cc i;
u
l pha ban u ca in p.
b) Cch to: C nhiu cch
* Cch n gin l: Cho mt khung dy quay u quanh mt trc nm trong mt phng ca
khung v vung gc vi ng sc ca mt t trng u c vect cm ng t B.
* Gi N l s vng dy ca khung, S l din tch mi vng dy, e l tc gc ca khung, B l
cm ng t ca t trng u. T thng u qua khung l
NBScos t u = e
* Sut in ng cm ng xut hin trn khung: e = -
'
u
t sin NBS e e e =
Hay:
0 e
e E cos( t ) = e +
Vi:
0
E NBS = e l sut in ng cc i;
e
: pha ban u ca sut in ng.
C Ch :
- T thng cc i qua 1 vng dy:
1max
BS u =
- T thng cc i qua c khung dy:
max
NBS u =
- n v ca t thng l V-be(Wb)
c) Nguyn tc to ra dng in xoay chiu: da trn hin tng cm ng in t.
1.2. Cng dng in xoay chiu
a) nh ngha: Dng in xoay chiu l dng in c cng tc thi bin thin theo mt hm
sin(hoc cosin) ca thi gian.

0 i
i I cos( t ) = e +
Vi: i l cng dng in tc thi; I
0
l cng dng in cc i;
i
: pha ban u ca i.
b) Cch to: Nu ta mc hai u khung dy trn vi mt mch ngoi th trong mch xut hin
dng in xoay chiu.
C Ch :
- Dng in xoay chiu c gi tr thay i theo thi gian
- Dng in xoay chiu c chiu thay i theo thi gian
- Trong 1 chu k dng in i chiu 2 ln
- Trong mt giy dng in i chiu 2f ln (f l tn s ca dng in xoay chiu)
c) Tc dng ca dng in:
- Tc dng nhit
- Tc dng ho hc
- Tc dng t (ni bt nht)
- Tc dng sinh l,..
1.3. lch pha gia u v i
lch pha gia u v i l ph thuc vo tnh cht ca mch in, c xc nh:

i u
=
- Nu > 0 in p u sm pha hn cng dng in i
- Nu < 0 in p u tr pha hn cng dng in i

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


30
- Nu = 0 u v i cng pha (ng pha)
1.4. Cng dng in hiu dng v in p hiu dng
a) nh ngha: Cng hiu dng ca mt dng in xoay chiu bng cng ca dng in
khng i no m khi i qua cng mt in tr, trong cng mt thi gian th to ra cng mt nhit
lng nh dng in xoay chiu.

2
I
I
0
=

b) Sut in ng v in p hiu dng:

* Sut in ng hiu dng:
2
E
E
0
=

* in p hiu dng:
2
U
U
0
=
C Ch : S ch ca cc dng c o nh vnk, ampe k cho bit cc gi tr hiu dng.
2. Cc phn t ca mch in
2.1. in tr
a) Tc dng ca in tr: in tr cho c dng in mt chiu v xoay chiu i qua v c tc dng
cn tr dng in.
b) in tr thun R ca mt vt dn c dng hnh tr:
R
S
=


Vi: l in tr sut ca vt dn( m O ); l chiu di vt dn(m); S: din tch tit din ngang(m
2
).
c) Bin tr: in tr c gi tr thay i c gi l bin tr.
d) Ghp in tr thnh b:
- Ghp ni tip(R
1
ntR
2
):
b 1 2
R R R = +

- Ghp song song(R
1
ssR
2
):
b 1 2
1 1 1
R R R
= +
2.2. Cun dy
a) H s t cm ( t cm): L
i vi ng dy hnh tr: di , c N vng dy, t thm bn trong lng ng dy l , th tch
ca ng dy l V. Ta c:
2
7
N
L 4 .10 .V

| |
= t
|
\ .


b) Cun dy thun cm: c t cm L (H: Henry)
+ i vi dng in khng i (mt chiu c cng khng i): cun thun cm coi nh dy
dn, khng cn tr dng in khng i.
+ i vi dng in xoay chiu: cun thun cm cho dng in xoay chiu i qua v c tc dng
cn tr dng in xoay chiu, i lng c trng cho s cn tr gi l cm khng (Z
L
): L Z
L
e =


Hay: Z
L
= 2tfL

c) Cun dy khng thun cm: c t cm L v in tr thun r

Ti p s c ma t hi 20 11


31
- Cn tr c dng in khng i v xoay chiu
- i vi dng in khng i:
U
r
I
=
- i vi dng in xoay chiu:
2 2
L
U
Z r Z
I
= = +

d) nh lut m cho on mch in xoay chiu ch c cun dy thun cm
- Biu thc nh lut m:
fL 2
U
Z
U
I
L :
t
= =
+ Nu tng f Z
L
tng I gim: dng in qua cun dy kh khn
+ Nu gim f Z
L
gim I tng: dng in qua cun dy d dng
+ Nu f = 0 Z
L
= 0 I rt ln cun thun cm khng cn tr dng in khng i.
- in p gia 2 u cun thun cm(u
L
) lun sm pha gc
2
t
so vi cng dng in(i):

2
i u
L
t
+ =
e) Ghp cun thun cm thnh b:
- Hai cun cm ghp ni tip (L
1
ntL
2
):
nt 1 2
L L L = + ;
1 2
Lnt L L
Z Z Z = +
- Hai cun cm ghp song song (L
1
ssL
2
):
ss 1 2
1 1 1
L L L
= + ;
1 2
Lss L L
1 1 1
Z Z Z
= +
2.3. T in
a) in dung ca t in:
- in dung l i lng c trng cho kh nng tch in ca t in
- T in c in dung C (F: Fara)
- in dung ca t in phng:
S
C
4 kd
c
=
t

Trong : c l hng s in mi, S: din tch phn i din gia hai bn t in, d: khong cch
gia hai bn t, k = 9.10
9
(Nm
2
/C
2
).
b) Tc dng ca t in:
- i vi dng in khng i: t ngn khng cho i qua
- i vi dng in xoay chiu: cho dng in xoay chiu i qua nhng cn tr dng in xoay
chiu, i lng c trng cho s cn tr gi l dung khng( Z
C
):

C
1
Z
C
e
= Hay:
C
1
Z
2 fC
=
t


c) nh lut m cho on mch in xoay chiu ch c t in
- Biu thc nh lut m: fC 2 . U
Z
U
I
C
t = =
+ Nu tng f Z
C
gim I tng: dng in qua t d dng
+ Nu gim f Z
C
tng I gim: dng in qua t kh khn
+ Nu f = 0 Z
C
= I = 0: dng in mt chiu khng qua t.
- in p gia hai u t in(u
C
) lun tr pha gc
2
t
so vi cng dng in(i):

2
i u
C
t
=
d) Ghp t in thnh b:
- Hai t C
1
v C
2
ghp song song:
ss 1 2
C C C = + ;
1 2
Css C C
1 1 1
Z Z Z
= +

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


32
- Hai t C
1
v C
2
ghp ni tip:
nt 1 2
1 1 1
C C C
= + ;
1 2
Cnt C C
Z Z Z = +
2.4. Bng n
Trn bng n thng ghi (aV bW) Cho bit: U
m
= a(V) v P
m
= b(W)
Tnh c:
+ Cng dng in nh mc:
a
b
U
P
I
dm
dm
dm
= =

+ in tr ca bng n:
2 2
dm
d
dm
U a
R
P b
= =
2.5. Cc dng c o
a) Vn k:
- Cch mc: mc song song vi on mch cn o
- Thng cho in tr ca vn k rt ln khng lm nh hng ti mch cn o (R
V
~ )
- S ch ca vn k cho bit gi tr hiu dng: U
b) Ampe k:
- Cch mc: mc ampe k ni tip vi on mch cn o
- Thng cho in tr ca ampe k rt nh khng lm nh hng n mch in (R
A
~ 0)
- S ch ca ampe k cho bit gi tr hiu dng: I
2.6. Kho K, chuyn mch K
Cho in tr R
K
= 0 khng nh hng n mch in
a) Kho K:
- K ng: b phn t X (ni tt) mch R nt C
- K m: ly phn t X Mach R,C, X ni tip.
b) Chuyn mch K:
- K (1): mch gm (X nt Y)
- K (2): mch gm (X nt Z)

Ch 5.2. Mch R, L, C mc ni tip ni tip

1. Quan h v pha gia hiu in th cng v dng in
* on mch ch c in tr thun R: in p gia hai u in tr lun cng pha vi cng
dng in. Ta c:
R
u i
= ) t sin( U u ); t sin( I i
i R 0 R i 0
+ e = + e =

R
u
i
R
=
* on mch ch c cun dy thun cm: in p gia hai u cun dy thun cm lun sm
pha hn so vi cng dng in gc t/2. Ta c:
2
i u
L
t
+ =
)
2
t sin( U u ); t sin( I i
i L 0 L i 0
t
+ + e = + e =
* on mch ch c t in: in p gia hai u t in lun tr pha so vi cng dng in
gc t/2. Ta c:
2
i u
C
t
=
)
2
t sin( U u ); t sin( I i
i C 0 c i 0
t
+ e = + e =
N
C
R
B A
K
X
M
(1)
B
A K
Y
X
Z
(2)

Ti p s c ma t hi 20 11


33
2. Tng tr ca mch: ( )
2
C L
2
Z Z R Z + = hay
2
2
C
1
L R Z
|
.
|

\
|
e
e + =
3. nh lut m:
Z
U
I ;
Z
U
I
0
0
= =
4. lch pha gia u v i:
L C L C
R
Z Z U U
tan
R U

= = (
2 2
t t
s s )
5. in p:
- in p tc thi: u = u
R
+ u
L
+ u
C
=
0
U cos( t ) e +
- in p dng vect:
R L C
U U U U = + +


- Bin in p:
( )
2
2
0 0R 0L 0C
U U U U = +
- in p hiu dng: ( )
2
2
R L C
U U U U = +
6. Hin tng cng hng in
a) iu kin xy ra hin tng cng hng:

C L
Z Z = hay 1 LC
2
= e hay
1
LC
e=
b) Khi xy ra hin tng cng hng th:
- Tng tr: Z
min
= R
- Cng dng in hiu dng:
R
U
I
max
=
- Cng sut tiu th:
2 2
0
max
U U
P
R 2R
= =
- H s cng sut: 1 cos = = 0
u i
= : u, i cng pha
- in p hiu dng: U
L
= U
C
= 0
- in p hiu dng trn in tr: U U
max R
=
C Ch :
- xy ra hin tng cng hng in th ta phi iu chnh mt trong cc i lng: L, C, f
I
max
, P
max
, U
Rmax
,
max
(cos ) , Z
min
, u v i cng pha, iu chnh C U
Lmax,
L U
cmax
,...
- iu chnh R khng bao gi xy ra cng hng
- Khi ang xy ra hin tng cng hng nu thay i L, C hoc f th: Z| , I + , P+ , cos + ,
U
R
+ , U
L
= U
C

- Nu on mch thiu phn t no th cho gi tr ca cc phn t bng 0.
Ch 5.3. Cng sut ca dng in xoay chiu

1. Cng sut ca dng in xoay chiu
t vo hai u on mch mt in p xoay chiu c biu thc
0 u
u U cos( t ) = e + th cng
dng in chy trong mch c dng
0 i
i I c os( t ) = e + . Cng sut tiu th trn on mch l:

2
2 0 0
U I U
P UIcos cos cos
2 R
= = =
C Ch : Cng sut trn l cng sut trung bnh trong mt chu k.
2. H s cng sut:
a) Tng qut: i lng cos c gi l h s cng sut ca on mch in xoay chiu
0 cos 1 s s

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


34
* Trng hp cos = 1: = 0
- on mch cha ch c R hoc RLC ni tip khi c cng hng
- Cng sut lc ny ln nht:
max max
P UI =
* Trng hp cos = 0:
2
t
=
- on mch cha: ch c L, C hoc c L v C
- Cng sut nh nht: 0 P
min
=
- Mch c cha C, L hoc L v C khng tiu th in nng.
* Trng hp: 1 cos 0 < < : 0
2
< <
t
hoc
2
0
t
< <
- on mch cha RL, RC hoc RLC ni tip (Z
L
= Z
C
)
b) Mch R, L, C ni tip:
- in nng ch tiu th trn in tr R. Khi cng sut tiu th in trn on mch bng cng
sut to nhit trn in tr R:
2
P UI cos RI = =
- H s cng sut:
R
U R
cos
Z U
= =
c) Cch tng h s cng sut
- Trong mch in xoay chiu bt k, ta c:

2 '
P UI cos RI P = = +
Trong : P l cng sut tiu th, P l cng sut in nng chuyn thnh dng nng lng khc
nh c nng, ho nng, ..., RI
2
l cng sut in nng chuyn thnh nhit.
- tng P gim (RI
2
) gim I tng cos

- Trong cc mch in dn dng, cng nghip (V d: qut, t lnh,...) ngi ta lm tng cos
bng cch dng cc thit b c thm t in nhm tng dung khng, sao cho cos > 0,85.


Ch 5.4. Cc loi my in



1. My pht in xoay chiu mt pha (My dao in mt pha)
a) Nguyn tc hot ng: da trn hin tng cm ng in t
b) Cu to: gm hai phn chnh l phn cm v phn ng
- Phn cm: to ra t trng
- Phn ng: l phn to ra dng in
- Phn cm, phn ng c th ng yn hoc chuyn ng:
+ b phn ng yn gi l Stato
+ b phn chuyn ng gi l rto
- Ngoi ra cn s dng b gp in(vnh khuyn v chi qut) ly in ra
c) Tn s dng in xoay chiu do my dao in pht ra l:

60
np
f =
Trong : n l s vng quay ca rto/pht; p l s cp cc (bc nam)
C Ch : Nu cho n l s vng/giy th dng cng thc:
np f =


2. My pht in xoay chiu ba pha (My dao in ba pha)

Ti p s c ma t hi 20 11


35
My pht in xoay chiu ba pha to ra dng in xoay chiu ba pha
a) Dng in xoay chiu 3 pha:
Dng in xoay chiu ba pha l h thng ba dng in xoay chiu, gy ra bi ba sut in ng
xoay chiu c cng tn s, cng bin nhng lch pha nhau tng i mt l
2
3
t
.
- Biu thc ca cc sut in ng cm ng:
1 0
2 0
3 0
e E cos t
2
e E cos t
3
2
e E cos t
3
= e
t | |
= e
|
\ .
t | |
= e +
|
\ .

- H thng dng in xoay chiu ba pha tng ng:
1 0 2 0 3 0
2 2
i I cos t;i I cos t ;i I cos t
3 3
t t | | | |
= e = e = e +
| |
\ . \ .

b) Cu to: tng t my pht in xoay chiu mt pha
- Phn cm (Rto): l nam chm in
- Phn ng (Stato): gm ba cun dy ging nhau nhng t lch nhau 120
0
trn mt vng trn.
c) Nguyn tc hot ng: da trn hin tng cm ng in t.
d) Cch mc dy vi dng in xoay chiu ba pha:
Gi: - U
p
l in p pha: l in p gia 1 dy pha v 1 dy trung ho
- U
d
l in p dy: l in p gia hai dy pha vi nhau.
- Xt trng hp ti mc i xng(tc l cc ti ging nhau)
* Cch mc hnh sao:
- My pht mc hnh sao:
d p
U 3U =
- Ti mc hnh sao:
d p
I I =
- Cng dng in dy trung ho: i = i
1
+ i
2
+ i
3
= 0
* Cch mc hnh tam gic:
- My pht mc hnh tam gic:
d p
U U =
- Ti mc hnh tam gic:
d p
I 3I =
d) u im ca dng in xoay chiu 3 pha so vi dng in xoay chiu 1 pha:
- Tu vo cch u dy: tit kim c dy dn
- To ra c t trng quay d dng.
3. ng c khng ng b ba pha
a) Nguyn tc hot ng: Bin in nng thnh c nng da trn hin tng cm ng in t v
c s dng t trng quay.
b) Cch to ra t trng quay bng dng in xoay chiu ba pha:
- Cho dng in xoay chiu 3 pha vo ba cun dy ging nhau, t lch nhau 120
0
trn mt vng trn.
- Cm ng t do dng in xoay chiu ba pha tao ra l
1 0 2 0 3 0
2 2
B B cos t; B B cos t ; B B cos t
3 3
t t | | | |
= e = e = e +
| |
\ . \ .


- Bn trong 3 cun dy (ti O) s c mt t trng quay c ln khng i.
- Vect cm ng t tng hp B:
1 2 3
B B B B = + +


+ Gc: ti tm O
+ Phng, chiu: thay i lin tc
+ ln: B = 1,5B
0

N
S
A
1
A
3
A
2
B
3
B
1
B
2
A
1
A
3
A
2
O


1 B

2 B

3 B

(1)
(2)
(3)
O

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


36

c) Cu to: Gm hai phn chnh
- Stato: gm 3 cun dy ging nhau qun trn li st, t lch nhau 120
0
trn mt vng trn
to ra t trng quay.
- Rto: dng hnh tr, c tc dng ging nh cun dy qun trn li thp (rto lng sc)
d) Hiu sut ca ng c khng ng b:
i
P
H
P
=
Trong : P
i
l cng sut c(c ch), P l cng sut ton phn.
e) u im ca ng c khng ng b ba pha:
- Cu to n gin, d ch to,
- S dng tin li v khng cn dng: b gp in
- C th i chiu quay ng c d dng: thay i 2 trong 3 dy pha a vo ng c.
- C cng hiu sut ln hn ng c mt chiu, xoay chiu mt pha.
C Ch :
- Tn s quay ca t trng( B

) bng tn s ca dng in xoay chiu > tn s quay ca rto.


- Gi
o
e l tc gc ca t trng quay, e l tc gc ca rto:
o
e< e
4. My bin p. S truyn ti in nng i xa
4.1. My bin th(My bin p)
a) nh ngha: My bin p l thit b dng bin i in p ca dng in xoay chiu m
khng lm thay i tn s ca n.
b) Cu to: Gm hai b phn chnh
- Li thp(st): Lm t nhiu l thp mng(k thut in: tn silc,..)
ghp st cch in vi nhau gim hao ph dng in Phuc gy ra.
- Cun dy: gm hai cun s cp v th cp c lm bng ng
qun trn li thp.
+ Cun dy s cp: l cun c ni vi ngun in xoay
chiu, gm N
1
vng dy
+ Cun dy th cp: l cun c ni vi ti tiu th, gm N
2

vng dy.

- K hiu my bin p (MBA):


c) Nguyn tc hot ng: da trn hin tng cm ng in t.
d) S bin i in p v cng dng in qua my bin p:
* Ch khng ti (kho K m): Nu b qua in tr cc dy qun th U
1
= E
1
; U
2
= E
2

1 1 1
2 2 2
E U N
E U N
= =
- Nu : N
2
> N
1
U
2
> U
1
: My tng p
- Nu : N
2
< N
1
U
2
< U
1
: My h p
* Ch c ti (kho K ng):
- Hiu sut ca my bin th:
1
2
P
P
H =
Trong : P
1
= U
1
I
1
cos
1
l cng sut u vo; P
2
= U
2
I
2
cos
2
l cng sut u ra.
- Mi quan h gia cng dng in v in p:
Nu b qua mi hao ph trong my bin th, coi my bin th l l tng, ta c: H = 1
Ngi ta chng minh c rng: cos
1
= cos
2
. Ta c:
U
1
U
2
N
2 N
1
R
K
~
A
1
V
1
V
2
A
2

Ti p s c ma t hi 20 11


37

1
2
2
1
U
U
I
I
=

Nhn xt: Qua my bin p, in p tng bao nhiu ln th cng dng in gim i by nhiu
ln v ngc li.
e) ng dng: Truyn ti in nng, nu chy kim loi, hn in,...
4.2. Truyn ti in nng i xa
Gi: P l cng sut ti nh my cn truyn i (P = const); U l hiu in th ni pht.
a) Cng sut hao ph trn ng dy ti in (Do hiu ng Jun Lenx)
- Cng sut hao ph:
2
2
2 2
P R
P I R
U cos
A = =


- R l in trn ng dy: R
S
=

(dn in bng 2 dy, : tng chiu di ca 2 dy)



* Nhn xt: Trong thc t cn gim cng sut hao ph, ngi ta thng dng bin php tng in
p U bng cch s dng my tng p.
- gim cng sut hao ph n ln th phi tng U ln n ln.

b) gim th trn ng dy: R . I U U U
'
= = A
Vi
'
U l hiu in th ni tiu th
c) Hiu sut tryn ti in nng:
* Theo cng sut:
P
P P
P
P
H
'
A
= =

* Theo in p:
'
U U U
H
U U
A
= =

d) Mi lin h gia U v H: ( ) const U H 1
2
=




Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


38

Chng 6 Sng nh sng


Ch 6.1. tn sc nh sng

1. Th nghim tn sc nh sng
- Th nghim tn sc nh sng do Newton thc hin
vo nm 1672
- Th nghim: dng mt chm nh sng trng hp,
song song chiu ti lng knh
- Kt qu: chm sng b tch ra thnh nhiu chm
sng c mu sc khc nhau nh mu cu vng, tia lch t
nht, tia tm lch nhiu nht.
Di mu nh mu cu vng( n tm, gm by
mu chnh: , cam, vng, lc, lam, chm, tm) gi l
quang ph ca nh sng trng.
2. nh ngha hin tng tn sc: Hin tng mt chm sng hn tp(vd: nh sng trng,..) khi i qua
lng knh b tch ra thnh nhng chm sng c mu sc khc nhau gi l hin tng tn sc nh sng.
3. Nguyn nhn
- Chit sut ca lng knh c gi tr khc nhau i vi nh sng n sc khc nhau
- Chit ca cht lm lng knh l khc nhau i vi cc nh sng n sc khc nhau: chit sut
i vi nh sng l nh nht, i vi nh sng tm l ln nht
n
tm
> n
chm
> n
lam
> n
lc
> n
vng
> n
cam
> n


- Chit sut ca mi trng ph thuc vo bc sng ca nh sng:

2
B
n A = +


Trong : A, B l nhng hng s ph thuc vo bn cht ca mi trng
4. ng dng
- gii thch cc hin tng trong t nhin nh: cu vng, cc qung,
- ng dng trong my quang ph.
5. nh sng n sc v nh sng trng
a) nh sng n sc:
* nh ngha: nh sng n sc l nh sng khng b tn sc khi i qua lng knh
* Tnh cht:
- mi nh sng n sc c mt mu nht nh gi l mu n sc, VD: , vng, tm,
- mi nh sng n sc c mt tn chu k v tn s nht nh
- Trong chn khng mi nh sng n sc c mt bc sng xc nh
- i lng c trng nht ca nh sng n sc l tn s (chu k).
b) nh sng trng:
* nh ngha: nh sng trng l tp hp ca v s nh sng n sc c mu bin thin lin tc t
n tm.
* Tnh cht:
- nh sng trng b tn sc khi i qua lng knh
- nh sng trng c bc sng nm trong gii hn: 0, 38 m 0, 76 m s s

c) Cc vng nh sng: Bc sng ca nh sng nhn thy trong chn khng

Mt Tri
G
F
A
B C
P
M
F

Da cam
Vng
Lc
Lam
Chm
Tm

Ti p s c ma t hi 20 11


39

Mu
Bc sng ( ) m
0,640 0,760
Da cam 0,590 0,650
Vng 0,570 0,600
Lc 0,500 0,575
Lam 0,450 0,510
Chm 0,430 0,460
Tm 0,380 0,440

d) Khi truyn nh sng t khng kh(chn khng) vo mi trng c chit sut n:
Khi nh sng truyn t khng kh vo mi trng trong sut c chit sut n th chu k v tn s
dao ng khng i, c tc gim v bc sng gim v ngc li.
- Trong khng kh(chn khng):
f
c
= ; c = 3.10
8
m/s; f l tn s ca nh sng
- Trong mi trng trong sut c chit sut n:

f
v
n
= ;
Vi
n
c
v = : l tc nh sng trong mi trng c chit sut n.
Suy ra:
n
n

=
C Ch :
- Hin tng tn sc nh sng xy ra vi mi mi trng vt cht, tr chn khng; xy ra gia hai
mi trng khc nhau.

Ch 6.2. Giao thoa nh sng. Nhiu x

1. Th nghim giao thoa nh sng
* Kt qu th nghim:
- Th nghim vi nh sng n sc: h thng cc vch sng v ti xen k nhau mt cch u n
- Th nghim vi nh sng trng: h thng gm mt vn sng trng chnh gia, hai bn l
nhng gii mu nh mu cu vng, tm trong ngoi.
2. nh ngha: Hin tng giao thoa nh sng l hin tng hai chm sng khi chng ln nhau s to ra
nhng ch chng tng cng ln nhau, v nhng ch chng trit tiu ln nhau to ra nhng vn sng,
vn ti xen kl nhau c gi l nhng vn giao thoa.
3. Gii thch
- Ta ch c th gii thch c hin tng giao thoa nu coi nh sng c tnh cht sng
- iu kin c giao thoa: hai ngun S
1
, S
2
phi l hai ngun kt hp (cng tn s, lch pha
khng i)
a) Th nghim vi nh sng n sc:
- S to thnh vn sng: ti v tr hai sng nh sng gp nhau cng pha, chng tng cng ln
nhau, ti to thnh vn sng.
- S to thnh vn ti: ti v tr hai sng nh sng gp nhau ngc pha, chng trit tiu ln nhau,
ti to thnh vn ti.
b) Th nghim vi nh sng trng:
Khi th nghim vi nh sng trng ta thu c nhiu h vn n sc
- Ti v tr chnh gia: ti c v s vn sng trng nhau nn to thnh vn sng trng

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


40

- V khong cch gia cc vn mu l ln nht, khong cch gia cc vn mu tm l nh nht
nn hai bn c nhng gii mu nh mu cu vng, tm trong v ngoi.
4. ng dng
- Gii thch cc hin tng trong t nhin nh: mu sc sc s ca bong bng x phng, cc vng
du m trn mt nc, a CD,..
- o bc sng ca nh sng.
5. Cc cng thc c bn:
a) Khong vn:
* nh ngha: khong vn l khong cch gia hai vn
sng hoc hai vn ti cnh nhau(lin tip, gn nhau nht)
* Biu thc:
a
D
i

=
b) Hiu quang trnh(hiu quang l): l hiu ng i ca nh sng t hai ngun S
1
, S
2
ti mt
im M trn mn E.

D
ax
d d
1 2
= = o
c) V tr vn sng, vn ti(so vi gc to O):
* Cng thc xc nh v tr vn sng:
a
D
k x
S

= hay ki x
S
=
k = 0: vn sng trung tm, x
SO
= 0
k = 1: vn sng bc 1, x
S1
= i
k = 2: vn sng bc 2, x
S2
= 2i,...

* Cng thc xc nh v tr vn ti:
a
D
)
2
1
k ( x
t

+ = hay i )
2
1
k ( x
t
+ =
k = 0; -1: vn ti th nht, x
t1
= 0,5i
k = 1, -2: vn ti th hai, x
t2
= 1,5i
k = 2, -3: vn ti th ba, x
t3
= 2,5i,
d) B rng quang ph:
* nh ngha: B rng quang ph l khong cch t vn sng n vn sng tm cng bc v
nm cng bn.
* Biu thc b rng quang ph bc k: ) (
a
D
k x
t d k
= A
k = 1: b rng quang ph bc 1 ( )
1 d t
x i i A =
k = 2: b rng quang ph bc 2
2 1
x 2 x A = A
k = 3: b rng quang ph bc 3,..
3 1
x 3 x A = A
6. Nhiu x nh sng
Nhiu x nh sng l hin tng nh sng khng tun theo nh lut truyn thng, quan st c
khi nh sng truyn qua l nh hoc gn mp nhng vt trong sut hoc khng trong sut.

Ch 6.3. Quang ph. Cc loi tia
I. Quang ph
1. My quang ph
a) nh ngha:
My quang ph l dng c phn tch chm sng phc tp thnh nhng thnh phn n sc khc
nhau. Ni khc i, n dng nhn bit cc thnh phn cu to ca mt chm sng phc tp do ngun
sng pht ra.
A
B
O
(E)
S
1
S
2
H
x
D
d
1
d
2
I
a
S
O
D D

Ti p s c ma t hi 20 11


41



b) Cu to: Gm 3 b phn chnh
- ng chun trc: to ra chm sng song song.
- Lng knh(P): dng tn sc nh sng.
- Bung nh: l b phn thu quang ph.
c) ng dng:
- Dng phn tch quang ph
- Dng xc nh nhit ca ngun sng
- Dng nhn bit s c mt ca cc nguyn t ho hc trong hp cht.
d) Nguyn tc hot ng ca MQP lng knh: Da trn hin tng tn sc nh sng
2. Cc loi quang ph
2.1. Quang ph lin tc
a) nh ngha: Quang ph lin tc l mt di mu bin thin lin tc.
- Quang ph ca nh sng trng l mt di mu bin thin lin tc t n tm.
- VD: quang ph do nh sng Mt Tri, dy tc bng n si t pht ra l quang ph lin tc.
b) c im:
- Quang ph lin tc khng ph thuc vo thnh phn cu to ca ngun sng.
- Quang ph lin tc ch ph thuc vo nhit ca ngun sng
c) Ngun pht:
- Do cc vt rn, lng, kh c khi lng ring ln b nung nng pht ra.
d) ng dng:
o cc vt c nhit cao v o nhit cc ngun sng rt xa (VD: Mt Tri, Sao,)
2.2. Quang ph vch
2.2.1. Quang ph vch pht x
a) nh ngha:Quang ph vch pht x l mt h thng cc vch mu ring r trn nn t.
b) c im:
Quang ph vch pht x ca cc nguyn t ho hc khc nhau th rt khc nhau. Khc nhau v:
- S lng vch
- V tr cc vch
- Mu sc cc vch
- sng t i gia cc vch
VD:
- Quang ph vch pht x ca Hir gm 4 vch: , lam , chm, tm.
- Quang ph vch pht x ca hi Natri gm 2 vch mu vng rt st nhau(vch kp)
c) Ngun pht: Do cc kh hay hi p sut thp, b kch thch pht sng pht ra.
d) ng dng: Dng nhn bit s c mt ca cc nguyn t c trong hp cht.
2.2.2. Quang ph vch hp th
a) nh ngha: Quang ph vch hp th l mt h thng cc vch ti nm trn nn ca mt
quang ph lin tc.
b) c im: Quang ph vch pht x ca cc nguyn t ho hc khc nhau th khc nhau. Khc
nhau v:
- S lng vch
- V tr cc vch
c) Ngun pht:
Mun thu c quang ph vch hp th ca mt m kh hay hi ta phi t n trn ng i ca
chm sng trng pht ra t mt n in c dy tc nng sng chiu n khe ca mt my quang ph.
iu kin: Nhit ca m kh hay hi hp th phi thp hn nhit ca ngun pht ra quang
ph lin tc, nhng cng phi cao m kh pht c cc vch y.
F
L
1
L
2
K
P

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


42
d) ng dng:
Dng nhn bit s c mt ca cc nguyn t c trong hp cht.
2.2.3. Hin tng o sc cc vch quang ph
- Hin tng ni ln mi lin h gia QPV pht x v QPV hp th gi l hin tng o sc
- Nu nhit m kh hay hi hp th cao th khi tt nh sng ca ngn n nng sng, nn
quang ph lin tc bin mt; cc vch ti trong quang ph hp th tr thnh cc vch mu trong cc
quang ph vch pht x.
2.2.4. Kt lun: mt nhit nht nh, mt m hi c kh nng pht ra nhng nh sng n sc
no th n cng c kh nng hp th nhng nh sng n sc .
C Ch :
- Quang ph nh sng Mt Tri do my quang ph ghi c trn Tri t l quang ph vch hp th
- Quang ph ca nh sng Mt Tri l quang ph lin tc.
3. Php phn tch quang ph
a) nh ngha:
Php phn tch quang ph l php xc nh thnh phn ca cc cht da vo quang ph ca chng.
b) Nhng tin li ca php phn tch quang ph:
- Php phn tch nh tnh: ch cn nhn bit s c mt cu cc nguyn t trong mu, cho kt qu
rt nhanh v n gin.
- Php phn tch nh lng: cn xc nh c nng ca thnh phn: cho kt qu rt nhy,
chnh xc cao
- u im tuyt i ca php phn tch quang ph l: xc nh c cu to, nhit ca cc vt
rt xa nh Mt Tri, cc ngi sao,
II. cc loi tia
1. Tia hng ngoi
a) nh ngha: Tia hng ngoi l nhng bc x in t khng nhn thy, c bc sng ln hn
bc sng ca nh sng ( > 0,75m).
b) Bn cht: l sng in t
c) Ngun pht: Do cc vt nhit thp, trn 0(K).
- tia hng ngoi c th pht vo mi trng xung quanh th nhit ca vt phi ln hn nhit
ca mi trng xung quanh.
- V d: l than, l in, n in dy tc,...
d) Tnh cht:
- Tc dng nhit l tnh cht ni bt nht
- Gy ra mt s phn ng ho hc, tc dng ln phim nh nh phim chp nh ban m,...
- C th bin iu
- Gy ra hin tng quang in trong mt s cht bn dn.
e) ng dng:
- Sy kh v si m
- B iu khin t xa: iu khin ti vi, thit b nghe nhn,...
- Dng chp nh ban m, chp b mt Tri t t trn cao,....
- Trong quan s: ch to tn la t tm mc tiu, quay phim, ng nhm ban m,....
2. Tia t ngoi
a) nh ngha: Tia t ngoi l nhng bc x in t khng nhn thy, c bc sng ngn hn
0,38 m n c 10
-9
m (hay ngn hn bc sng ca nh sng tm : < 0,38m).
b) Bn cht: l sng in t
c) Ngun pht: Do cc vt nng trn 2000
0
C
- V d: n hi thu ngn, h quang in,...
d) Tnh cht v tc dng:
- C tc dng mnh ln phim nh.

Ti p s c ma t hi 20 11


43
- C th lm pht quang mt s cht.
- C tc dng ion ho cht kh.
- C kh nng gy ra mt s phn ng quang ho, quang hp.
- C tc dng gy hiu ng quang in.
- C tc dng sinhl l: hu dit t bo, lm hi mt, dit khun, dit nm mc,...
- B thu tinh, nc,.. hp th mnh.

-Thch anh th gn nh trong sut vi cc tia t ngoi c bc sng t 0,18m n
0,40m(vng t ngoi gn).
e) ng dng:
- Trong cng nghip v k thut: Tm vt nt, vt xc trn cc sn phm c, tin,..
- Trong y hc: cha bnh ci xng, dit vi khun, kh trng,...
C Ch : Dng c pht hin ra tia hng ngoi v t ngoi l pin nhit in
3. Tia Rnghen (tia X)
a) nh ngha: Tia X l bc x in t khng nhn thy c bc sng nh hn tia t ngoi v ln
hn bc sng tia gamma (
11 8
10 m 10 m

s s )
b) Bn cht: l sng in t
c) Ngun pht: do ng Rnghen pht ra(khng do nhit )
- ng Rnghen l ng tia catt c lp thm in cc i catt bng cc kim loi c nguyn t
lng ln, kh nng chy nh W, Pt,..
- i catt AK c ni vi ant.
- Hiu in th gia hai cc ca ng: U
AK
c vi chc n vi trm kV.
- p sut trong ng: p ~ 10
-3
mmHg.
d) C ch pht ra tia Rnghen: Cc electron trong chm tia catt c tng tc rt mnh trong
in trng gia ant v catt, khi n p vo i m cc (i catt AK), s xuyn su vo cc lp
electron bn trong ca v nguyn t ca i catt. Ti chng s tng tc vi cc electron ny hoc l
vi ht nhn nguyn t v pht ra sng in t c bc sng rt ngn (bc x hm). l cc tia
Rnghen.
e) Tnh cht(c im) ca tia X:
- C kh nng m xuyn mnh y l tnh cht ni bt nht
- C tc dng mnh ln phim nh, lm ion ho khng kh
- C tc dng lm pht quang mt s cht
- Gy ra hin tng quang in hu ht cc kim loi
- C tc dng sinh l: hu dit t bo, dit vi khun,....
f) ng dng:
- Chp in, chiu in (chp X quang)
- Cha bnh ung th nng, gn ngoi ra
- Trong cng nghip: kim tra cht lng cc vt c, tm cc vt nt, cc bt kh bn trong cc vt
kim loi, kim tra hnh l sn bay,...
C Ch : Mn hnh Ti vi thng lm rt dy trnh tia X
III. Thuyt in t v nh sng. Thang sng in t
1. Thuyt in t v nh sng
- Mc xoen pht tin tip thuyt sng nh sng ca Huy-ghen v Fre-nen, nm 1860 ng
nu ra gi thuyt mi v bn cht nh sng: nh sng l sng in t c bc sng rt ngn, lan truyn
trong khng gian.
- Mc-xoen thit lp c mi quan h gia cc tnh cht in t v tnh cht quang ca mi
trng:
c
v
= c
Trong : c l tc nh sng trong chn khng, v l tc nh sng trong mi trng c hng s
in mi c v t thm .

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


44
- T , suy ra chit sut ca mi trng: n = c
- Sau Lo-ren-x chng t c rng c ph thuc vo tn s f ca nh sng:
( ) F f c =
Gii thch c s tn sc nh sng.

2. Thang sng in t
a) Phn loi sng in t: Sp xp theo th t gim dn ca bc sng(tng dn ca tn s):
Sng v tuyn Tia hng ngoi nh sng nhn thy Tia t ngoi Tia X Tia gamma.

Min sng in t Bc sng (m) Tn s (Hz)
Sng v tuyn in 3.10
4
10
-4
10
4
3.10
12

Tia hng ngoi 10
-3
7,6.10
-7
3.10
11
4.10
14

nh sng nhn thy
7,6.10
-7
3,8.10
-7
4.10
14
8.10
14

Tia t ngoi 3,8.10
-7
10
-9
8.10
14
3.10
17

Tia X 10
-8
10
-11
3.10
16
3.10
19

Tia gamma Di 10
-11
Trn 3.10
19

b) c im:
- Cc tia c bc sng ngn nh tia t ngoi, tia X, tia gamma c tnh m xuyn mnh, d tc dng
ln knh nh, d lm pht quang cc cht, d lm in ho khng kh.
- Cc tia c bc sng di nh nh sng nhn thy, ... li d quan st hin tn giao thoa,...



Ti p s c ma t hi 20 11


45
Chng 7 Lng t nh sng


Ch 7.1. Hin tng quang in
I. Hin tng quang in ngoi
1. Hin tng quang in ngoi
a) nh ngha: Hin tng nh sng lm bt cc electron ra khi
b mt kim loi gi l hin tng quang in ngo i(gi tt l hin
tng quang in).
Cc electron bt ra khi b mt kim loi gi l cc electron quang
in (hay quang electron)
b) Th nghim Hecx (Hertz):
- Chiu nh sng h quang (giu tia t ngoi) vo mt tm km (Zn) tch in m gn trn mt
in nghim th thy hai l ca in nghim cp li chng t km mt in tch m.
- Chn tia t ngoi ca h quang bng mt bn thu tinh, th hin tng trn khng xy ra.
- Hin tng cng khng xy ra nu tm km tch in dng.
- Thay km bng cc kim loi khc nh ng, nhm, ... l th nghim ta thu c kt qu tng
t nh trn.
Vy: Khi chiu mt chm sng thch hp (c bc sng ngn) vo mt tm kim loi th cc
electron trn mt kim loi b b ra.
2. Th nghim vi t bo quang in cc kt qu chnh ca th nghim
* Dng quang in: Khi chiu vo catt nh sng thch hp c bc sng ngn s xut hin
dng quang in. Dng quang in l dng chuyn di c hng ca cc electron bt ra khi catt (bng
kim loi) bay t catt sng ant, dng quang in c chiu t ant sang catt di tc dng ca in
trng gia A v K.
* V bc sng nh sng: i vi mi kim loi dng lm catt c mt bc sng
0
xc nh,
gi l gii hn quang in. Hin tng quang in ch xy ra khi nh sng kch thch c bc sng nh
hn hoc bng gii hn quang in.
* ng c trng Vn Ampe: l ng biu din s bin thin ca cng dng quang
in theo hiu in th gia ant v catt (U
AK
) ( )
AK
I f U = . ng V A c c im:
- Lc U
AK
> 0: Bt u tng U
AK
th dng quang in cng tng. Ti mt gi tr no I t ti
mt gi tr bo ho I
bh
, nu tip tc tng U
AK
th I khng tng na.
- Lc U
AK
< 0: Dng quang in khng trit tiu ngay. Phi t gia A v K mt hiu in th m
l -U
h
no th I mi trit tiu hon ton. U
h
gi l hiu in th hm.
* Cng dng quang in bo ho: Cng dng quang in bo ho t l thun vi cng
ca chm sng kch thch.
I
bh
= n
e
.e
(n
e
l s electron bt ra khi catt trong 1 giy = s electron v ant trong 1 giy)
* Hiu in th hm (U
h
):
- Ph thuc vo bc sng ca nh sng kch thch v bn cht ca kim loi lm catt.
- Khng ph thuc vo cng chm sng kch thch.
- Biu thc:
2
h e 0max
1
e.U m .v
2
=
C Ch : Nu nh sng kch thch c bc sng ln hn gii hn quang in th chm sng c cng
rt mnh cng khng gy ra hin tng quang in.

3. Cc nh lut quang in
a) nh lut quang in th nht: Gii hn quang in
Zn
-
-
-

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


46
Hin tng quang in ch xy ra khi nh sng kch thch chiu vo kim loi c bc sng nh
hn hoc bng bc sng
0
.
0
c gi l gii hn quang in ca kim loi .
0
s
b) nh lut quang in th hai: Cng dng quang in bo ho
i vi mi nh sng thch hp( c
0
s ), cng dng quang in bo ho t l thun vi
cng ca chm sng kch thch.
c) nh lut quang in th ba: ng nng ban u cc i ca quang electron
ng nng ban u cc i ca quang electron khng ph thuc cng ca chm sng kch
thch, m ch ph thuc bc sng nh sng kch thch v bn cht ca kim loi.
4. Nhng hn ch ca thuyt sng nh sng
Thuyt sng nh sng bt lc trc vic gii thch cc nh lut quang in
C Ch : Nu coi hin tng quang in xy ra th thuyt sng nh sng gii thch c nh lut
quang in th hai, v cng dng quang in bo ho.
5. Gi thuyt lng t nng lng ca Planck(Plng)
Thuyt lng t nng lng do nh bc hc M. Plng xng nm 1900
* Ni dung: Lng nng lng m mi ln mt nguyn t hay phn t hp th hay pht x c gi
tr hon ton xc nh, gi l lng t nng lng. Lng t nng lng, k hiu l c , c gi tr bng:
hf c =
Trong : f l tn s nh sng, h l hng s Plng: h = 6,625.10
-34
(J.s)
C Ch : Khi nh sng truyn i cc lng t nng lng khng i( hf c = ) v khng ph thuc vo
khong cch ti ngun sng.
6. Thuyt lng t nh sng. Phtn
Nm 1905 Anh-xtanh xut thuyt lng t nh sng (Thuyt ph tn) c ni dung:
C. Chm nh sng l mt chm cc phtn (cc lng t nh sng). Mi ph tn c nng lng
xc nh hf c = . Cng ca chm sng t l vi s phtn pht ra trong 1 giy.
C. Phn t, nguyn t, electron,... pht x hay hp th nh sng, cng c ngha l chng pht x
hay hp th phtn.
C. Cc phtn bay dc theo tia sng vi tc c = 3.10
8
m/s trong chn khng.
7. Cng thc Anh-xtanh v hin tng quang in
Anh-xtanh cho rng: hin tng quang in xy ra l do electron trong kim loi hp th mt ph
tn ca nh sng kch thch, ph tn mang nng lng hf c = truyn ton b cho mt electron dng :
- Cung cp cho electron mt cng A, gi l cng thot, electron thng c lin kt vi mng
tinh th v thot ra khi b mt kim loi;
- Truyn cho electron mt ng nng ban u;
- Truyn mt phn nng lng cho mng tinh th.
* Xt electron nm ngay trn b mt kim loi th n c th thot ra ngay m khng mt nng
lng truyn cho mng tinh th c ng nng ban u l cc i
2
0max
1
mv
2
.
p dng nh lut bo ton nng lng, ta c:
2
0max
1
A mv
2
c = +

2
0max
hc 1
hf A mv
2
= = +


* Cng thot:
0
hc
A =


8. Lng tnh sng ht ca nh sng
nh sng l sng in t, c lng tnh sng ht.

Ti p s c ma t hi 20 11


47
+ Sng in t c bc sng ngn, nng lng ln: th hin tnh cht ht r nt, tnh cht sng
m nht. Nhng biu hin ca tnh cht ht l kh nng m xuyn, tc dng quang in, tc dng in
ho, tc dng pht quang.
+ Sng in t c bc sng di, nng lng nh: th hin tnh cht sng r nt, nh hin tng
giao thoa, hin tng tn sc,
II. Hin tng quang in trong
1. Hin tng quang in tron
- Hin tng to thnh cc electron dn v l trng trong bn dn, do tc dng ca nh sng c
bc sng thch hp, gi l hin tng quang in trong.
- iu kin gy ra hin tng quang in trong:
o
s (
0
: gii hn quang in ca bn dn)
2. Hin tng quang dn
Hin tng gim in tr sut, tc l tng dn in ca bn dn, khi c nh sng thch hp
chiu vo gi l hin tng quang dn.
- Gii thch: da vo hin tng quang in trong
3. Quang in tr v pin quang in
3.1. Quang in tr
a) nh ngha: Quang in tr l mt tm bn dn c gi tr
in tr thay i khi cng chm sng chiu vo n thay i.
b) Nguyn tc hot ng: da vo hin tng quang in trong
c) ng dng:
- Lp vi cc mch khuch i trong cc thit b iu khin bng nh sng, my o nh sng
3.2. Pin quang in (Pin Mt Tri)
a) nh ngha: Pin quang in l ngun in, trong quang nng c bin i trc tip thnh
in nng.
b) Nguyn tc hot ng: da vo hin tng quang in trong
c) Hiu sut ca pin quang in: khong 10%
d) Sut in ng: t 0,5 V n 0,8 V
e) ng dng:
- Cung cp in trong sinh hot
- My o nh sng
- Dng my tnh b ti, v tinh nhn to, t, my bay,....

Ch 7.2. Mu nguyn t Bohr. Quang ph nguyn t Hir

1. Cc mu nguyn t trc Bo
a) Mu nguyn t Thomson:
L mt qu cu mang in tch dng, trn c cc ht electron
b) Mu nguyn t Rdpho:
Th nghim dng chm ht anpha bn vo l vng mng, khng nh c ht nhn
a ra mu hnh tinh nguyn t: nguyn t gm ht nhn mang in tch dng gia, xung
quanh c cc ht electron chuyn ng ging nh cc hnh tinh chuyn ng xung quanh Mt Tri.
c) Nhng hn ch cc mu nguyn t trn:
+ Khng gii thch c s bn vng ca nguyn t
+ Khng gii thch c s to thnh quang ph vch ca cc nguyn t
2. Mu nguyn t Bo
Nm 1913, Nh bc hc Bo(Bohr) nh vt l an Mch, vn dng tinh thn thuyt lng t v
vn k tha mu hnh tinh nguyn t, ng a ra mu nguyn t mi v a thm vo hai tin :
a) Tin 1: Tin v cc trng thi dng
Nguyn t ch tn ti trong nhng trng thi c nng lng xc nh, gi l trng thi dng.
Trong cc trng thi dng, nguyn t khng bc x.

G
I
q
E
tx
+
-
Lp
chn
g
+ + + + + + + +
- - - - - - - -
n
p

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


48
H qu: Trong cc trng thi dng ca nguyn t, electron ch chuyn ng trn cc qu o c
bn knh hon ton xc nh, gi l qu o dng.
C Ch :
Nng lng ca nguyn t trng thi dng bao gm ng nng ca cc electron v th nng
tng tc gia cc electron vi ht nhn. tnh ton nng lng ca electron Bo vn dng mu hnh
tinh nguyn t.
Qu o ln c nng lng ln v ngc li, nguyn t c nng lng cng nh cng bn vng.
Xt nguyn t Hir:
+ Bn knh qu o dng:
0
2
n
r n r =
Vi: n = 1,2,3,..; r
0
= 0,53A
0
= 5,3.10
-11
m: bn knh qu o Bo( qu o K)
+ Mc nng lng ca nguyn t hir: lun m c xc nh

2
0
n
n
E
E =
Vi: E
0
= 13,6 (eV) = 2,176.10
-18
(J): nng lng ion ho nguyn t hir


S lng t n 1 2 3 4 5 6
Tn qu o K L M N O P
Bn knh qu o r
0
4r
0
9r
0
16r
0
25r
0
36r
0

Mc nng lng(eV) - 13,6 - 3,4 - 1,51 - 0,85 - 0,54 - 0,38 0
Trng thi C bn KT1 KT2 KT3 KT4 KT5

b) Tin 2: Tin bc x v hp th
- Bc x: Khi nguyn t chuyn t trng thi dng c mc nng lng cao E
n
sang trng thi dng
c mc nng lng thp E
m
th nguyn t pht ra mt phtn c nng lng ng bng hiu E
n

E
m
:
n m nm
E E h.f c = = (f
mn
l tn s ca nh sng ng vi phtn ).
- Hp th: ngc li, nu nguyn t ang trng thi c mc nng lng thp E
m
m hp th mt
phtn c nng lng

hf
nm
bng hiu E
n
E
m
th n chuyn ln trng thi dng c mc nng
lng E
n
ln hn.
3. Quang ph vch ca nguyn t Hir
3.1. Quang ph vch pht x ca nguyn t hir:
Gm cc dy sau:
- Dy Lai-man(Lyman): gm cc vch trong vng t ngoi
- Dy Ban-me(Balmer): gm cc vch quang ph nm trong vng t ngoi v 4 vch trong vng
nh sng nhn thy (:
o
H ; Lam:
|
H ; Chm:

H ; Tm:
o
H )
- Dy Pa-sen(Paschen): gm cc vch quang ph trong vng hng ngoi.
3.2. Gii thch s to thnh quang ph vch ca nguyn t hir:
a) S to thnh vch quang ph:
- trng thi bnh thng(c bn) nguyn t hir c nng lng thp nht, electron chuyn
ng trn qu o K.
- Khi nguyn t c kch thch, electron chuyn ln cc qu o c mc nng lng cao hn: L,
M, N, ..
- Nguyn t sng trong trng thi kch thch trong thi gian rt ngn(khong 10
-8
s). Sau
electron chuyn v cc qu o bn trong v pht ra cc phtn.
- Mi electron chuyn t qu o c mc nng lng cao xung mc nng lng thp th n pht
ra mt phtn c nng lng bng hiu mc nng lng ng vi hai qu o : hf = E
cao
- E
thp

- Mi phtn c tn s f li ng vi mt sng nh sng n sc c bc sng : to thnh mt
vch

Ti p s c ma t hi 20 11


49

f
c
=

- Mi sng nh sng n sc li cho mt vch quang ph c mt mu nht nh. V vy quang
ph l quang ph vch.

b) S to thnh dy quang ph:
* S to thnh dy Lai-man: do s chuyn ca
electron t cc qu o bn ngoi (L, M, N,)
v qu o K; ng vi s chuyn mc nng
lng t E
2
, E
3
,. v E
1
.
* S to thnh dy Ban-me: do s chuyn qu
o ca electron t cc qu o bn ngoi (M,
N, O, ) v qu o L; ng vi s chuyn mc
nng lng t E
3
, E
4
, . v E
2
.
+ Vch :
o
H ( m 6563 , 0 =
o
): M L
+ Vch lam:
|
H ( m 4861 , 0 =
|
): N L
+ Vch chm:

H ( m 4340 , 0 =

): O L
+ Vch tm:
o
H ( m 4102 , 0 =
o
): P L
* S to thnh dy Pa-sen: do s chuyn qu
o ca electron t cc qu o bn ngoi (N,
O, P,)v qu o M ng vi s chuyn mc
nng lng t E
4
, E
5
,..v E
3
.

Ch 7.3. Hp th, phn x lc la. Mu sc cc vt.
S pht quang. Laze
I. Hp th v phn x lc la nh sng. Mu sc cc vt
1. Hp th nh sng
a) Th nghim v hp th nh sng:
- Khi chiu nh sng trong chn khng, chm nh sng hon ton khng b hp th.
- Khi chiu nh sng qua mt mi trng vt cht bt k th cng ca chm sng b gim. Mt
phn nng lng ca chm sng b hp th v bin thnh ni nng ca mi trng.
Kt lun: Hp th nh sng l hin tng mi trng vt cht lm gim cng ca chm sng
truyn qua n.
b) nh lut v hp th nh sng(nh lut Bu-ghe Lam-be): Bouguer Lambert:
Ni dung: Cng I ca chm sng n sc khi truyn qua mi trng hp th, gim theo
nh lut hm m ca di d ca ng i tia sng:

d
0
e I I
o
=
Trong : I
0
l cng ca chm sng ti mi trng.
o c gi l h s hp th ca mi trng.
d l di ng i.
H s hp th ca mi trng ph thuc vo bc sng nh sng.
c) Hp th lc la:
- Cho mt chm nh sng trng i qua mt cht no , ta quan st thy quang ph vch hp th,
trn quang ph ca nh sng trng mt i mt s vch mu ng vi cc bc sng c trng cho cht
ang xt.
iu chng t: cc nh sng c bc sng khc nhau th b mi trng hp th nhiu, t
khc nhau. Ni khc i, s hp th nh sng ca mi trng c tnh chn lc.
Lai-man
K
M
N
O
L
P
Ban-me
Pa-sen
H
o
H
|
H

H
o
n=1
n=2
n=3
n=4
n=5
n=6

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


50
- Mi cht u hp th c chn lc nh sng. Nhng cht khng hp th nh sng trong min no
ca quang ph c gi l gn trong sut vi min quang ph .
d) Cc vt trong sut khng mu, c mu, mu en:
- Vt trong sut khng mu: l vt khng hp th nh sng trong min nhn thy ca quang ph, v
d: nc nguyn nht, khng kh, thu tinh khng mu,
- Vt trong sut c mu: l nhng vt hp th lc la nh sng trong min nhn thy.
- Vt c mu en: l vt hp th hon ton mi nh sng nhn thy.
2. Phn x (hoc tn x)lc la
- mt s vt c kh nng phn x hoc tn x mnh, yu khc nhau tu thuc vo bc sng ca
nh sng ti.
- C nhng vt phn x hoc tn x mnh cc nh sng c bc sng di, nhng li phn x hoc
tn x yu cc nh sng c bc sng ngn v ngc li. Chng t: nh sng c bc sng khc nhau th
c phn x hay tn x t, nhiu khc nhau, c gi l s phn x hoc tn x lc la.
- Ph ca nh sng phn x hoc tn x ph thuc vo ph ca nh sng ti v tnh cht quang ca
mt phan x.
3. Mu sc cc vt
- Khi chiu nh sng vo mt vt n c th b hp th, phn x hoc cho nh sng i qua
- Khi chiu mt chm sng trng vo mt vt, th do vt c kh nng phn x, tn x lc la nn
nh sng phn x hoc tn x l nh sng mu. iu gii thch ti sao cc vt c mu sc khc nhau.
- Cc vt th khc nhau c mu sc khc nhau l do chng c cu to t nhng vt liu khc
nhau.
- Khi ta chiu nh sng trng vo vt, vt hp th mt s nh sng n sc v phn x, tn x hoc
cho truyn qua cc nh sng n sc khc.
- Mu sc ca cc vt cn ph thuc vo nh sng chiu vo vt.
- Khi ta ni vt c mu ny hay mu khc l ta gi nh n c chiu sng bng chm sng
trng.
VD
1
: Tm g sn mu th phn x nh sng mu , hp th cc nh sng mu khc
+ Nu chiu vo tm g nh sng trng: tm g c mu
+ Nu chiu vo tm g nh sng mu khc v trng th tm g c mu en
VD
2
: Tm knh mu
+ Chiu nh sng trng qua tm knh, ta thu c nh sng i qua
+ Chiu nh sng khc nh sng trng v : ta khng thu c nh sng i qua.
Mi mu sc m ta nhn thy u do tc dng tng hp ca cc nh sng n sc khc nhau vi
cng khc nhau.
Theo l thuyt 3 mu s cp(ba mu c bn) ca Y - ng, mi nh sng mu u c to thnh t
ba nh sng mu s cp: , lc, lam. S trn ca cc mu s cp ta c mu th cp:
+ lam = thm, + lc = vng, lc + lam = xanh thm.
II. S pht quang. S lc v laze
1. Hin tng pht quang
a) S pht quang:
+ S pht quang l mt dng pht nh sng rt ph bin trong t nhin.
+ C mt s cht khi th rn, lng hoc kh hp th nng lng di dng no c kh nng
pht ra bc x in t nhn thy, c gi l s pht quang.
+ Mi cht pht quang c mt quang ph c trng ca n.
+ Sau khi ngng kch thch, s pht quang ca mt s cht cn tip tc ko di thm mt khong
thi gian na ri dng hn. Khong thi gian t lc ngng kch thch n lc ngng pht quang c gi
l thi gian pht quang.
b) Cc dng pht quang: hunh quang v ln quang:
+ Hin tng quang pht quang: l hin tng mt cht c kh nng hp th nh sng kch thch c
bc sng ny pht ra cc nh sng c bc sng khc.

Ti p s c ma t hi 20 11


51
+ Phn loi: cn c vo thi gian pht quang ngi ta phn hin tng quang pht quang thnh 2
loi l hunh quang v ln quang
Hunh quang: l s pht quang c thi gian pht quang rt ngn (t < 10
-8
s)
Ngha l nh sng pht quang hu nh tt ngay sau khi tt nh sng kch thch.
Xy ra i vi cht lng v cht kh.
Ln quang: l s pht quang c thi gian pht quang di (t > 10
-8
s)
Xy ra i vi cht rn. Cc cht rn pht quang loi ny c gi l cht ln quang.
c) nh lut Xtc v s pht quang:
nh sng pht quang c bc sng
'
di hn bc sng ca nh sng kch thch :
'
> .
d) ng dng ca s pht quang:
c ng dng nhiu trong khoa hc, i sng nh:
+ S dng trong cc bng n thp sng
+ Trong cc mn hnh ca: dao ng k in t, tivi, vi tnh,
+ S pht quang trn cc bin bo giao thng
+ Kim ng h
2. S lc v laze
a) Khi qut v laze:
- Laze l thut ng phin m t ting Anh LASER: Light Amplification by Stimulated Emission
of Radiation, c ngha l s khuch i nh sng bng pht x cm ng(cn gi l pht x kch thch).
- Nm 1958, cc nh bc hc Nga v M nghin cu c lp v ch to ra laze u tin.
- Nguyn tc pht quang ca laze: l da trn ng dng ca hin tng pht x cm ng.
b) c im ca laze:
Laze gm cc c im sau:
- Tia laze c tnh n sc rt cao. sai lch tng i
f
f A
ca tn s do laze pht ra c th ch
bng10
-15
.
- Tia laze l chm sng kt hp (cc photon trong chm laze c cng tn s v cng pha).
- Tia laze l chm sng song song (c tnh nh hng cao).
- Tia laze c cng ln. VD: laze rubi(hng ngc) c cng ti 10
6
W/cm
2
.
Kt lun: Vy, laze c th xem l mt ngun sng pht ra chm sng song song, kt hp, c
tnh n sc cao v cng ln.
c) Cc loi laze:
- Laze u tin: l rubi(hng ngc): mu do crm
- Laze rn: c cng sut ln nh laze thu tinh pha noim
- Laze kh: He Ne; CO
2
; Ar; N,
- Laze bn dn: c s dng ph bin nht (v d: bt ch bng,...)
d) Mt s ng dng ca laze:
- Trong thng tin lin lc: truyn thng bng cp quang, v truyn nh v, iu khin con tu v
tr,....
- Trong y hc: dng lm dao m trong phu thut mt, cha mt s bnh ngoi ra da vo tc
dng nhit,..
- Trong khoa hc i sng: dng trong cc u c a CD, bt ch bng,
- Trong cng nghip: dng khoan, ct, ti,...
e) Hiu sut ca laze: H < 1.

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


52
Chng 8 S lc v thuyt tng i hp

Ch 8.1. thuyt tng i hp

1. Hn ch ca c hc c in. S ra i ca thuyt tng i
- C hc c in (hay l c hc Niu-tn), cho rng: thi gian xy ra mt hin tng, kch thc v
khi lng ca vt u c tr s nh nhau trong mi h quy chiu, d vt ng yn hay chuyn
ng.
- Khi nghin cu cc vt chuyn ng vi tc xp x tc nh sng th c hc c in khng
ng na.
- Anh-xtanh xy dng thuyt tng i chung cho tt c cc lnh vc v vt l:
Thuyt tng i gm hai phn:
- Thuyt tng i hp(gi tt l thuyt tng i, a ra vo nm 1905): ch nghin cu cc h
quy chiu qun tnh.
- Thuyt tng i rng: nghin cu cc h quy chiu khng qun tnh v trng hp dn.
2. Cc tin ca Anh-xtanh
a) Tin I (Nguyn l tng i):
Cc nh lut vt l (c hc, in t hc, ...) c cng mt dng nh nhau trong mi h quy
chiu qun tnh.
Hay: Mi hin tng vt l din ra nh nhau trong cc h quy chiu qun tnh.
b) Tin II ( Nguyn l v s bt bin ca tc nh sng):
Tc nh sng trong chn khng c cng ln bng c trong mi h quy chiu qun tnh,
khng ph thuc vo phng truyn v vo tc ca ngun sng hay my thu:
c 299729458m/ s 300000km / s = ~
C Ch : l gi tr tc ln nht ca ht vt cht trong t nhin.
3. Hai h qu ca thuyt tng i hp
Gi c l tc nh sng trong chn khng, v l tc ca vt
t
v
c
| = (| < 1);
2 2
1 1
1
v
1
c
= =
|
| |

|
\ .
( > 1)
Gi K (h to Oxy) l h quy chiu ng yn.
K (h to Oxy) l h quy chiu chuyn ng.
a) S co di:
Gi
o
l chiu di ring, chiu di ca thanh khi ng yn dc theo trc Ox
l chiu di ca thanh khi thanh chuyn ng dc theo Ox vi vn tc v
Khi chuyn ng chiu di ca thanh gim <
o

0
=


Hay:
2
o 2
v
1
c
=
Vy: di ca thanh b co li theo phng chuyn ng, theo t l
2
2
v
1
c

Kt lun: Khi nim khng gian l tng i, ph thuc vo h quy chiu qun tnh.
C Ch : Thanh khng b co theo phng vung gc vi phng chuyn ng.
b) S chm li ca ng h chuyn ng:
- C mt hin tng xy ra trong h quy chiu K, h K chuyn ng vi vn tc v i vi h K
- Khong thi gian xy ra hin tng c o bi ng h gn vi h K l
0
t A

Ti p s c ma t hi 20 11


53
- Khong thi gian xy ra hin tng c o bi ng h gn vi h K l t A
- ng h gn vi h K chy chm hn nn
0
t A < t A
0
t t A = A
Hay:
0
2
2
t
t
v
1
c
A
A =



Kt lun: khi nim thi gian l tng i, ph thuc vo cch chn h quy chiu qun tnh.

Ch 8.2.H thc Anh-xtanh gia khi lng v nng lng

1. Khi lng tng i tnh
Gi m
0
l khi lng ca vt khi ng yn(v=0), gi l khi lng ngh ca vt
m l khi lng ca vt khi chuyn ng vi vn tc v, gi l khi lng tng i tnh
Khi vt chuyn ng, khi lng ca vt tng nn m > m
0

0
m m =
Hay:
0
2
2
m
m
v
1
c
=


Vy: khi lng c tnh tng i
Trong c hc c in: v c <<
0
m m ~
2. H thc gia nng lng v khi lng
a) H thc Anh-xtanh gia nng lng v khi lng:
2 2 2 0
0
2
2
m
E mc m c c
v
1
c
= = =


E: c gi l nng lng ton phn.
Khi nng lng thay i mt lng l E A th khi lng cng thay i mt lng l m A v
ngc li, ta c:
2
E m.c A = A
b) Cc trng hp ring:
- Khi v = 0 th
2
0 0
E m c = gi l nng lng ngh.
- Khi v << c (C hc c in):
2
2
2
2
v 1 v
1 1
c 2c
v
1
c
<< ~ +


2 2
0 0
1
E m c m v
2
~ +
Khi chuyn ng, nng lng ton phn gm nng lng ngh v ng nng.
c) ng nng ca vt: K = W

= E E
0
=
2
0 0
( 1)E ( 1)m c =
( )
2
0
K 1 m c =
3. ng lng
- ng lng theo c hc c in:
0
p mv m v = =



- ng lng tng i tnh:
0
0
2
2
m v
p mv m v
v
1
c
= = =




4. H thc gia nng lng v ng lng

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


54
2 2 4 2 2
0
E m c p c = +

Hay:
( ) ( )
2 2
2 2 2 2
0 0
K m c m c p c + = +
5. p dng cho phtn
Cho ht phtn ng vi bc x c bc sng , tn s f, tc v = c. Ta c:
- Nng lng ca ph tn:
hc
hf c = =


- Khi lng tng i tnh ca ph tn:
2 2
hf h
m
c c c
c
= = =



- ng lng tng i tnh ca phtn:
h
p mc
c
c
= = =



- Khi lng ngh ca phtn:
2
0 2
v
m m 1 0
c
= =


Ti p s c ma t hi 20 11


55
Chng 9 Ht nhn nguyn t

Ch 9.1. i cng v ht nhn nguyn t

1. Cu to nguyn t: Gm 2 phn l ht nhn v lp v electron
2. Ht nhn
a) Cu to: Gm hai loi ht proton(p) v ntron(n), gi l cc ht nucln

Ht nucln Khi lng in tch

Proton (p)

m
p
= 1,67262.10
-27
kg


q
p
= + e = 1,6.10
-19
C

Ntron (n)

m
n
= 1,67493.10
-27
kg


q
n
= 0 (trung ho in)

b) K hiu ht nhn nguyn t ca nguyn t X:
X
A
Z
hoc X
A
, XA

c) Khi lng ht nhn:
e nt hn
m . Z m m =

d) in tch ht nhn: bng tng in tch ca cc ht proton trong ht nhn
e . Z q
hn
+ =
e) Bn knh ht nhn: coi ht nhn c dng hnh cu, bn knh l R

1/3 3
0 0
R R .A R . A = = ; R
0
= const, c 10
-15
m(c fecmi)
Bn knh ht nhn t l thun vi cn bc 3 ca s khi

f) Th tch ht nhn:
3 3
hn 0
4 4
V R R A
3 3
= t = t
Th tch ca ht nhn t l thun vi s khi
g) Khi lng ring ca ht nhn:
hn
hn
hn
m
V
=
h) Lc ht nhn:
* Mc d cc ht nhn c cu to t cc ht nucln, trong c ht p mang in tch dng
chng y nhau ht nhn ph v nhng thc t ht nhn rt bn vng chng t gia cc
ht nucln phi c lc lin kt, gi l lc ht nhn.
* N: Lc ht nhn l lc lin kt gia cc ht nucln
* c im:
- Phi l loi lc khc bn cht vi lc hp dn, lc in v lc t
- Khng ph thuc vo in tch
- L lc ht rt mnh so vi cc lc ni trn
- Bn knh tc dng ca lc ht nhn: c 10
-15
m(c fecmi)

3. ng v - ng khi
a) ng v:
* nh ngha: ng v ca mt nguyn t ho hc l ht nhn ca cc nguyn t ca nguyn t
c cng s ht prtn nhng khc s ht ntrn.
* K hiu: X
1
A
Z
; X
2
A
Z


Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


56
* Mt s ng v:
+ Hir: gm 3 ng v
H
1
1
: hir thng, to ra nc thng H
2
O
D
2
1
: hir nng (teri), to ra nc nng D
2
O
T
3
1
: hir siu nng (Triti)
b) ng khi: L hai ht nhn c cng s khi (A) nhng khc s proton
V d:
3 3
2 1
He, T
C Ch : Hai ht nhn ng khi th khng cng khi lng, ht nhn no c chiu ntron hn th ht
nhn nng hn.
4. n v khi lng nguyn t
n v khi lng nguyn t tnh theo khi lng nguyn t ccbon C12
K hiu l u
( ) C m
12
1
u 1
12
6
= ; kg 10 . 66055 , 1 u 1
27
=
Cn s dng n v: MeV/c
2

1u = 931,5 MeV/c
2
.
5. ht khi. Nng lng lin kt. Nng lng lin kt ring
a) ht khi:
Xt ht nhn
A
Z
X c khi lng l m
X

- Tng khi lng ngh ca cc ht nucln cn ring r, cha lin kt thnh ht nhn X:
( )
0 p n p n
m Z.m N.m Z.m A Z .m = + = +
- Khi lng ngh ca ht nhn X(do cc nuln lin kt) l m
X

- ht khi: ( )
0 X p n X
m m m Z.m A Z .m m ( A = = +


b) Nng lng lin kt:
- Theo h thc Anh-xtanh: Nng lng ngh ban u l E
0
= m
0
c
2

- Nng lng ngh ca ht nhn l E = m
X
.c
2

- Nng lng:
2
k 0 X
W (m m )c =

gi l nng lng lin kt


- Nng lng lin kt to ra di dng: ng nng ca ht nhn hoc nng lng tia gamma
- Mun ph v ht nhn c khi lng m
X
thnh cc ht nucln ring r c khi lng m
0
> m
X

th ta phi tn mt nng lng ti thiu tng ng
2
0 X
E (m m )c A = thng lc ht nhn.
c) Nng lng lin kt ring:
- Nng lng lin kt ring l nng lng lin kt trung bnh tnh cho 1 ht nucln

k
r
W
W
A
=


- Ht nhn c nng lng lin kt ring cng ln th ht nhn cng bn vng.

Ch 9.2: Phng x
1. Hin tng phng x
a) nh ngha: Hin tng mt ht nhn khng bn vng t pht phn r, pht ra cc tia phng
x v bin i thnh ht nhn khc gi l hin tng phng x.
V d: Pb He Po
206
82
4
2
210
84
+

b) c im:
- Hin tng phng x ch ph thuc vo nguyn nhn bn trong ca ht nhn
- Hin tng phng x khng ph thuc vo cc tc nhn l, ho bn ngoi nh p sut, nhit ,
c) Phng trnh phng x: A B C +

Ti p s c ma t hi 20 11


57
- Ht nhn phng x l ht nhn m (A)
- Ht nhn sn phm l ht nhn con (B)
- Cc tia phng x (C).
2. nh lut phng x
a) Ni dung: Trong qu trnh phn r, s ht nhn phng x gim theo thi gian theo nh lut
hm s m.
b) Biu thc:
+ Theo s nguyn t:
t
0
e N N

= hoc
k
0
2
N
N = vi
T
t
k =

+ Theo khi lng cht phng x:
t
0
e m m

= hoc
k
0
2
m
m =
Trong : N
0
, m
0
l s nguyn t v khi lng cht phng x thi im ban u t = 0
N, m l s nguyn t v khi lng cht phng x cn li thi im t.
l hng s phng x:
T
693 , 0
T
2 ln
~ =
T l chu k bn r: c sau khong thi gian ny th mt na s nguyn t ca cht
ny bin i thnh cht khc.
c) th biu din s ph thuc ca N theo thi gian t:

t
0
e N N

= th l ng cong.
3. phng x
a) nh ngha: phng x ca mt lng cht phng x l i lng vt l c trng cho tnh
phng x mnh hay yu ca lng cht phng x, c o bng s phn r/ giy.
b) Biu thc:
t
0
e H H

= hoc
k
0
2
H
H = (
T
t
k = : s chu k bn r trong thi gian t)

0 0
N H = ; N H =
c) n v: l Becren, k hiu: Bq; 1 Bq 1 = phn r/giy
Ngoi ra cn dng n v l Curi (Ci): Bq 10 . 7 , 3 Ci 1
10
=
4. Cc loi tia phng x
4.1. Tia anpha
a) Thc cht : l chm ht nhn hli ( He
4
2
), gi l ht o.
b) Tnh cht:
- B lch trong in trng v t trng
- Tc khi bay ra khi ngun c 2.10
7
m/s
- C kh nng ion ho mi trng rt mnh v mt dn nng lng
- Kh nng m xuyn yu, i c ti a 8cm trong khng kh, khng xuyn qua c tm ba
dy 1 mm.
4.2. Tia bta: Gm hai loi l tia
+
| v

|
a) Thc cht:
- Tia bta cng (
+
| ): l chm ht electron dng (ht pzitrn:
+
e )
- Tia bta tr (

| ): l chm ht electron m (ht electron :

e )
b) Tnh cht:
- Tia | c phng ra vi tc rt ln, gn bng vn tc nh sng trong chn khng.
- C kh nng ion ho mi trng nhng yu hn tia o
- C kh nng m xuyn mnh hn tia o, c th i c vi mt trong khng kh v xuyn qua
l nhm dy c mm.
- B lch trong in trng v t trng.

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


58
4.3. Tia gamma
a) Thc cht: Tia c bn cht l sng in t c bc sng rt ngn (di 0,01nm). y l
chm phtn c nng lng cao.
b) Tnh cht:
- Khng mang in nn khng b lch trong in trng, t trng nn truyn thng.
- C kh nng m xuyn mnh, c th i qua lp ch dy hng chc cm v rt nguy him cho
con ngi.
C Ch :
+ Tia
+
| v tia

| i xng vi nhau qua tia


+ Tia
+
| b lch nhiu hn tia o v khi lng ht o ln hn rt nhiu ht
+
| .
4. Quy tc dch chuyn: p dng cc nh lut bo ton vo phng x
a) Phng x o:
* Quy tc dch chuyn: Y He X
4 A
2 Z
4
2
A
Z

+
* V d: Pb He Po
206
82
4
2
210
84
+
* Nhn xt: V tr ht nhn con li 2 so vi v tr ht nhn m trong bng HTTH
b) Phng x
+
|
* Quy tc dch chuyn: Y e X
A
1 Z
0
1
A
Z
+
+
* V d: Si e P
30
14
0
1
30
15
+
+

* Nhn xt: V tr ht nhn con li 1 so vi v tr ht nhn m trong bng HTTH
* Thc cht ca qu trnh: u + +
+
e n p ( u: ht ntrin)
c) Phng x

| :
* Quy tc dch chuyn: Y e X
A
1 Z
0
1
A
Z +

+
* V d: Po e Bi
210
84
0
1
210
83
+


* Nhn xt: V tr ht nhn con tin mt so vi v tr ca ht nhn m trong bng HTTH
* Thc cht: n p e

+ + u ( u : phn ht ca ntrin)
d) Phng x : Ht nhn con sinh ra trng thi kch thch c mc nng lng E
2
, khi chuyn
xung mc nng lng E
1
, ng thi pht ra phtn c tn s f, c xc nh bi:

1 2
E E hf =
+ Phng x thng i km theo vi phng x | o,
+ Trong phng x khng lm bin i ht nhn.

Ch 9.3. Phn ng ht nhn

1. nh ngha : Phn ng ht nhn l mi qu trnh dn n s bin i ht nhn.
2. Phn loi : gm 2 loi
a) Loi 1: Phn ng ht nhn t xy ra
l qu trnh phn r ca mt ht nhn khng bn thnh cc ht nhn khc
Phng trnh phn ng: A B C +
b) Loi 2: Phn ng trong cc ht nhn tng tc vi nhau, dn n s bin i ca chng
thnh cc ht nhn khc
Phng trnh phn ng: A B C D + +
V d: phn ng ht nhn u tin do R-d-pho thc hin nm 1919
4 14 17 1
2 7 8 1
He N O H + +



Ti p s c ma t hi 20 11


59
3. Cc nh lut bo ton trong phn ng ht nhn
Xt phn ng ht nhn sau:
4
A
Z 3
A
Z 2
A
Z 1
A
Z
X X X X
4
4
3
3
2
2
1
1
+ +
a) nh lut bo ton s khi(s ht nucln):

4 3 2 1
A A A A + = +
b) nh lut bo ton in tch(Nguyn t s Z):

4 3 2 1
Z Z Z Z + = +
c) nh lut bo ton ng lng:

4 3 2 1
P P P P + = +
d) nh lut bo ton nng lng ton phn:
- Trng hp 1: Phn ng khng km theo tia gamma

4 3
2
4 3 2 1
2
2 1
K K c ) m m ( K K c ) m m ( + + + = + + +
- Trng hp 2: Phn ng c km theo tia gamma
c + + + + = + + +
4 3
2
4 3 2 1
2
2 1
K K c ) m m ( K K c ) m m (
Vi

= c
hc
l nng lng phtn tia gamma.
C Ch : Trong phn ng ht nhn khng c cc nh lut bo ton: khi lng, ng nng, nng
lng ng, s ht ntron, s ht proton, nguyn t.
4. Nng lng ca phn ng ht nhn
- Xt phn ng ht nhn A + B C + D
- Gi m
A
, m
B
, m
C
, m
D
ln lt l khi lng ngh ca cc ht nhn A, B, C v D.
+ Tng khi lng ngh ca cc ht nhn trc phn ng: m
0
= m
A
+ m
B

+ Tng khi lng ngh ca cc ht nhn sau phn ng: m = m
C
+ m
D

- Do ht khi ca cc ht nhn A, B, C, D khc nhau nn khi lng trong phn ng ht nhn
khng c bo ton. Xy ra hai trng hp:
a) Trng hp 1: m < m
0

- Gi s ht A, B ng yn. Phn ng to ra mt lng nng lng bng:
( )
2
o
E m m c A =
- Nng lng m phn ng to ra thng di dng ng nng ca cc ht nhn C v D hoc
nng lng phtn .
- Trng hp ny, cc ht sinh ra c ht khi ln hn cc ht ban u, ngha l cc ht sinh ra
bn vng hn cc ht ban u gi l phn ng to nng lng.
b) Trng hp 2: m > m
0

Trng hp ny tng nng lng ngh ca cc ht sau phn ng ln hn tng nng lng ngh
ca cc ht nhn ban u Phn ng khng th t xy ra.
- Mun phn ng xy ra, ta phi cung cp cho cc ht A v B mt nng lng W di dng ng
nng gi l phn ng thu nng lng.
- Nng lng cn cung cp cho phn ng l:
( )
2
0 C D
W m m c K K = + +


Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


60
Ch 9.4. Hai loi phn ng to nng lng. Nh my in ht nhn

I. Hai loi phn ng to nng lng
1. Phn ng phn hch
1.1. S phn hch: S phn hch l mt ht nhn(loi rt nng) hp th mt ntrn chm v v thnh
hai ht nhn trung bnh.
V d: MeV 200 ) n ( k X X U n U
1
0 2
A
Z 1
A
Z
236
92
1
0
235
92
2
2
1
1
+ + + +
c im:
+ Mi phn ng to ra t 2 n 3 ntrn th cp (TB: 2,5)
+ Mi phn ng to ra khong 200MeV
+ Cc ht nhn X
1
, X
2
c s khi: A
1
, A
2
t 80 n 160
1.2. Phn ng dy chuyn v iu kin xy ra:
a) Phn ng dy chuyn: Trong phn ng phn hch, mt phn s ntrn sinh ra b mt mt v
nhiu nguyn nhn(thot ra ngoi, b ht nhn tp cht khc hp th,) nhng nu sau mi phn hch,
vn cn li trung bnh k ntrn, m k > 1 th k ntrn ny p vo cc ht nhn khc, li gy ra k phn
hch khc, sinh ra k
2
ntrn, k
3
, ntrn. S phn hch tng rt nhanh trong mt thi gian rt ngn: ta
c phn ng dy chuyn.
Gi k l h s nhn ntrn( hay l s ntrn trung bnh cn li sau mi phn hch)
- Vi k > 1: H thng vt hn
Phn ng ht nhn xy ra khng iu khin c.
Nng lng to ra c sc cng ph rt d di nn c ng dng ch to bom nguyn t
- Vi k = 1: H thng ti hn
Phn ng xy ra iu khin c.
Nng lng to ra khng i nn c ng dng trong l phn ng ca nh my in ht nhn.
- Vi k < 1: H thng di hn
Phn ng ht nhn dy chuyn khng xy ra.
b) iu kin xy ra phn ng dy chuyn: k 1 >
Khi khi lng nhin liu ht nhn phi ln hn hoc bng mt gi tr ti thiu, c gi l
khi lng ti hn(m
th
).
V d: Nhin liu l U235 th c m
th
~ 15 kg; Pu239 c m
th
~ 5 kg.
2. Phn ng nhit hch
a) nh ngha: Phn ng nhit hch l phn ng kt hp hai ht nhn nh thnh mt ht nhn
nng hn.
V d:
2 2 3 1
1 1 2 0
H H H n 4MeV + + +

2 3 4 1
1 1 2 0
H H He n 17, 5MeV + + +

b) iu kin xy ra phn ng nhit hch: Xy ra nhit rt cao
- Nhit rt cao khong hng trm triu (c 10
8
K) nn c gi l phn ng nhit hch

- Ngoi iu kin nhit cao, cn c 2 iu kin na phn ng nhit hch xy ra:
+ Mt ht nhn n phi ln
+ Thi gian t A duy tr nhit cao phi di.
Tiu chun Lawson:
14 3
n. t 10 (s / cm ) A >
c) L do con ngi quan tm n phn ng nhit hch:
- Ngun nng lng nhit hch l ngun nng lng v tn, nhin liu c sn trong t nhin nh
trong nc ao, h, bin,
- t gy nhim mi trng v t to ra cc tia phng x
- To ra nng lng rt ln

Ti p s c ma t hi 20 11


61
3. So snh phn ng phn hch v phn ng nhit hch
a) Ging nhau: u l phn ng to nng lng
b) Khc nhau:
- Xt 1 phn ng: phn ng phn hch to nng lng ln hn phn ng nhit hch
- Xt cng khi lng nhin liu: phn ng nhit hch to ra nng lng ln hn phn ng phn
hch
- Hin nay: phn ng phn hch c th iu khin c, phn ng nhit hch cha iu khin c
- Phn ng nhit hch sch hn phn ng phn hch v t c cc bc x gy nhim.

II. Nh my in ht nhn
1. Cu to
B phn chnh trong nh my l L phn ng ht nhn. Trong l gm:
- Thanh nhin liu: thng c lm bng hp kim cha urani lm giu
- Cht lm chm: nc nng D
2
O; than ch, berili,
- Thanh iu khin: cht hp th ntron khng b phn hch nh: Bo(B), Cadimi(Cd),
2. Hot ng
iu chnh thanh iu khin h s : k 1 =

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


62
Chng 10 T vi m n v m



Ch 10.1. cc ht s cp
1. Ht s cp
Cc ht vi m(hay vi ht), nhng ht c kch thc nh hn hay bng kch thc ht nhn nh:
phtn( ), lectrn( e

), pzitrn( e
+
), prtn(p), ntrn(n), ntrin( u) gi l cc ht s cp.
2. Cc c trng ca ht s cp
a) Khi lng ngh m
o
; nng lng ngh tng ng l E
o
= m
o
c
2

b) in tch: Q = +1; -1; 0
c) Spin: s
d) Thi gian sng trung bnh:
- Ch c bn ht khng phn r thnh cc ht nhn khc, gi l cc ht bn(p, e, , u)
- Tt c cc ht khc khng bn, phn r thnh cc ht khc.

Tn ht Nng lng c (MeV) in tch Q(e) Spin s Thi gian sng(s)
Phtn 0 0 1
lectron
Pzitron
Ntrin v
0,511
0,511
0
-1
+1
0
1/2
1/2
1/2



Pin
+
t
Kan
0
k
139,6
497,7
+1
0
0
0
2,6.10
-8

8,8.10
-11

Prtn
Ntron
938,3
939,6
+1
0
1/2
1/2

932
Xicma
+
E
mga

O
1189
1672
+1
-1
1/2
3/2
8,0.10
-11

1,3.10
-10


3. Phn ht
- Ht v phn ht c cng khi lng, cc c trng cc c cng ln nhng tri du
VD: lectrn( e

) - pzitrn( e
+
)
- Trong qu trnh tng tc ca cc ht s cp c th xy ra hin tng sinh cp hoc hu cp:
e e
+
+ + ; e e
+
+ +
4. Phn loi ht s cp: cn c vo khi lng
a) Phtn: m
o
= 0
b) Leptn: c khi lng nh hn 200m
e
nh lectron, muyn( ,
+
), tau( ,
+
t t )
c) Harn: gm cc Mzn v Barion
* Mzn: c khi lng trung bnh(200900)m
e
, c hai nhm mzn t v mzn K.
* Barion: c khi lng ln hn hoc bng khi lng pr tn, c hai nhm: nucln v hipron.
5. Tng tc ca cc ht s cp: c 4 loi tng tc c bn
a) Tng tc hp dn:
- L tng tc gia cc ht vt cht c khi lng
- Bn knh tc dng: v cng ln
b) Tng tc in t:
- L tng tc gia cc ht mang in tch
- C ch tng tc: s trao i phtn
- Bn knh tc dng: ln v hn
c) Tng tc yu:

Ti p s c ma t hi 20 11


63
- L tng tc gia cc ht trong phn r |
- Bn knh tc dng: 10
-18
(m)
d) Tng tc mnh:
- L tng tc gia cc harn
- Bn knh tc dng: 10
-15
(m)
6. Ht quac(quark)
a) Gi thuyt ca Ghen Man(nm 1964): Tt c cc harn u cu to t cc ht nh hn,
gi l cc quac (quark)
b) Cc loi ht quac: gm c 6 ht quac l u, d, s, c, b, t
- C 6 ht quac va 6 phn quac tng ng: c cng in tch nhng tri du
- in tch ca cc ht quac:
e
3
;
2e
3

- Hin nay: ch quan st c cc quac trong lin kt, cha quan st c quac t do.
c) Cc barion: L t hp ca cc quac
- prtn to nn t 3 quac: u, u, d
- ntron to nn t 3 quac: u, d, d

Ch 10.2. cu to ca v tr

I. Mt tri. H Mt Tri
1. Cu to v chuyn ng ca H Mt Tri
H Mt Tri bao gm:
- Mt Tri nng sng trung tm ca h
- Tm hnh tinh ln, xung quanh mi hnh tinh c cc v tinh chuyn ng
- Cc tiu hnh tinh, sao chi, thin thch,.....
- Tnh t Mt Tri gm 8 hnh tinh ln: Thu tinh, Kim tinh, Tri t, Ha tinh, Mc tinh, Th
tinh, Thin vng tinh, Hi vng tinh.
- o khong cch t cc hnh tinh n Mt Tri: dng n v thin vn(vtv)
1 vtv ~ 150 triu km
n v thin vn bng khong cch t Tri t n Mt Tri
2. Mt Tri
a) Cu trc ca Mt Tri
Mt Tri c cu to bi 2 phn: Quang cu v Kh quyn
* Quang cu
* Kh quyn Mt Tri:
- Sc cu
- Nht hoa
b) Nng lng ca Mt Tri
- Hng s Mt Tri H: l lng nng lng bc x ca Mt Tri truyn vung gc ti mt n v
din tch cch n mt n v thin vn trong mt n v thi gian.
- Mt Tri c H = 1360 W/m
2

- Cng sut bc x nng lng ca Mt Tri: P = 3,9.10
26
W
c) S hot ng ca Mt Tri
2. Tri t
- Qu o chuyn ng ca Tri t quanh Mt Tri: gn trn
- Trc quay ca Tri t quanh mnh n nghing trn mt phng qu o mt gc 23
0
27

- Bn knh trung bnh: R = 6 375 km
- Khi lng ring trung bnh: 5 520 kg/m
3

- Chu k t quay ca Tri t quay trc l 24 gi

Ti l i u n l uyn thi i hc mn Vt l 12


64
- Chu k quay ca Tri t quanh Mt Tri l 365,25 ngy (1nm)
- Khi lng: 6.10
24
kg
- Gia tc ri t do: g = 9,81 m/s
2
.
3. Mt Trng: l v tinh ca Tri t
- Bn knh trung bnh: 1738 km
- Khi lng: 7,35.10
22
kg
- Gia tc ri t do: 1,63 m/s
2

- Khong cch n Tri t: 384 000 km
- Chu k quay quanh trc v quanh Tri t : 27,32 ngy.
4. Cc hnh tinh khc. Sao chi. Thin thch
a) Cc hnh tinh khc:
b) Sao chi: Sao chi l nhng hnh tinh chuyn ng quanh Mt Tri theo nhng qu o
elip rt dt.
c) Thin thch: Thin thch l nhng khi chuyn ng quanh Mt Tri vi tc hng chc
km/s theo cc qu o rt khc nhau.
C nhng khi bay vo kh quyn trong m ti, do b ma st mnh vi kh quyn nn nng
sng v bc chy, vt trn bu tri gi l sao bng
II. Sao. Thin h
1. Sao Sao l mt khi kh nng sng, ging nh Mt Tri.
- Khi lng cc sao: khong t 0,1 ln n vi trc ln khi lng Mt Tri
- Bn knh cc sao:
- Khong 1/1000 ln bn knh Mt Tri sao cht.
- Khong gp hng nghn ln bn knh Mt Tri sao knh.
2. Cc loi sao
a) a s cc sao tn ti trong trng thi n nh, c kch thc, nhit ,...khng i trong mt
thi gian di. V d: Mt Tri,...
b) Cc sao c bit:
- Sao bin quang l sao c sng thay i. Gm 2 loi: sao bin quang do che khut, sao bin
quang do nn dn.
- Sao mi l sao c sng tng t ngt ln hng ngn, hng vn, hoc hng triu ln(sao siu
mi), sau t t gim.
- Pun xa, sao ntron l sao bc x nng lng di dng nhng xung sng in t rt mnh.
c) L en v tinh vn:
Trong h thng v tr, ngoi thin th cn c l en v tinh vn.
- L en: l mt thin th c tin on bi l thuyt, cng c cu to bi cc ntron, c trng
hp dn ln n ni ht mi vt th, k c nh sng.
- Tinh vn: c nhng m my sng, gi l tinh vn. l cc m bi khng l c ri sng
bi cc ngi sao gn , hoc l cc m kh b in ho c phng ra t mt sao mi hay siu
sao mi.
3. Khi qut v s tin ho ca cc sao
- m my kh v bi sao nguyn thusao sng sao cht trng.
- m my kh v bi sao nguyn thu sao sng sao knh sao ntron hoc l
en.
4. Thin h: H thng sao gm nhiu loi sao v tinh vn gi l thin h.
a) Cc loi thin h:
- Thin h xon c
- Thin h elip
- Thin h khng nh hnh
ng knh cc thin h vo khong 100 000 nm ng sng.
b) Thin h ca chng ta. Ngn h:

Ti p s c ma t hi 20 11


65
- Thin H ca chng ta: l loi Thin H xon c, ng knh khong 100 nghn nm nh sng,
khi lng khong 150 t ln khi lng Mt Tri
- Ngn h: l hnh chiu ca Thin H trn vm tri.
c) Nhm thin h. Siu nhm thin h:
V tr c hng trm t Thin H, cc Thin H c xu hng hp li vi nhau thnh nhm Thin H.
5. Cc quaza (quasar)
Nm 1960, ngi ta pht hin ra mt loi cu trc mi, nm ngoi thin h, pht x mnh mt
cch bt thng cc sng v tuyn v tia X gi l cc quaza.
Vy: quaza khng phi l thnh vin ca thin h.
III. Thuyt Big Bang
1. Cc thuyt v s tin ho ca v tr
- Trng phi do Hoi-l (Fred-Hoyle, Anh): cho rng v tr ang trong trng thi n nh , v
thu v chung, khng thay i t qu kh n tng lai. Vt cht c to ra mt cch lin tc.
- Trng phi cho rng v tr c to ra bi mt v n cc ln, mnh cch y khong 14 t
nm, c gi l v n Big Bang.
2. Cc s kin thin vn quan trng
a) V tr dn n
V tr ang n ra. Cc thin h cng xa chng ta cng chy nhanh ra xa chng ta, vi tc v:
v Hd =
H = 1,7.10
-2
m/(s.nm nh sng)
1 nm nh sng(nas) = 9,46.10
12
km
d: khong cch gia Thin H v chng ta.
b) Bc x nn v tr
Bc x c nhit khong 3 K c pht ra t mi pha trong v tr (nay ngui) c gi l
bc x nn v tr.
c) Kt lun
Hai s kin thin vn quan trong trn y v mt s s kin khc chng minh cho tnh ng
n ca thuyt Big Bang.
3. Thuyt Big Bang
Theo thuyt Big Bang, v tr t u dn n t mt im k d. im k d l lc tui v bn
knh ca v tr l s khng (gi l im zero Big Bang).
- Nhng s kin xy ra bt u t thi im t
p
= 10
-43
(s) sau v n ln gi l thi im
Plng, khi kch thc v tr l 10
-35
m, nhit l 10
32
K, khi lng ring l 10
91
kg/cm
3
. Nng lng
ca v tr vo thi im Plng t nht phi bng 10
15
GeV.
- Cc nucln c to thnh sau v n khong 1 giy.
- Ba pht sau v n mi xut hin cc ht nhn nguyn t u tin.
- Ba trm nghn nm sau mi xut hin cc nguyn t u tin.
- Ba triu nm sau mi xut hin cc sao v thin h.
- Ti thi im t = 14 t nm, v tr trng thi hin nay, vi nhit trung bnh 2,7 K.

You might also like