HUMANISTET SHQIPTAR

Ne shekullin e 14 ne Shqiperi kishte nje zhvillim te mire ekonomik, kjo beri qe rinia shqiptare te shkollohet ne shume qendra te zhvilluara te Europes, sic ishte Venediku, Padova dhe Dubrovniku ndersa ne shekullin e 15 ketji zhvillimi iu nderpre hovi per arsye te lufterave te shumta dhe te ashperta me turqeve, dhe pas vdekjes se Skenderbeut vendi u shkaterrua tersisht; osmanet dogjen, rrenuan dhe bene masakra ne trojet shqiptare, rrezuan kishat, monumente kulturore, dhe cdo gje qe ishte lidhur me unin tone shqiptar. Te gjitha dokumentat kishtare, arkivat, veprat letrare nuk mund ti shpetonin rrebeshit turk, ndersa gjate kesaj kohe as qe mund te behej fjale per zhvillimin letrar brenda kufijve te Shqiperise, ndersa jashte kufijve u dalluan: Durrsaku Andrea Aleksi (1420-1405) ishte skulptor i famshem. Ai ishte shkolluar ne Dalmaci dhe ne Itali ku gjendet dhe sot eshte vepra e ti me e rendesishme Altare Albanese Gjon Gazulli jetoi nga gjysma e pare e shekullit 15 deri ne iGjon Gazuli gjysmen e dyte te shekullit te 15. Ai ishte njeri me horizont te gjere te diturise dhe kultures dhe i ngarkuar me shume misione politike per te miren e atdheut. Leonik Tomeo (1456-1531) Lindi ne Venedik dhe u shkollua ne Venedik dhe Padove, ishte njohes i mire i trashigimise letrare dhe filozofike ne gjuhen latine. Marin Bqikeni (1428-1526) Lindi ne Shkoder, dhe me pushtimin e Shkodres me 1478 u shperngul ne Itali ku studioi letersi dhe per 10 vjet Leonik Tomeo me radhe ishte drejtor i shkolles se larte ne Dubrovnik, pastaj me 1509 ishte profesor ne Universitetin e Padoves. Pas vdekjes se tij la pas vete disa ligjerata qe benin fjale per fatin e atdheut te tij, e posacerisht Shkodres. Marin Barleti, humanist, letrar dhe historian i shquar. Marin Barleti qe ne moshe te re kreu studimet Marin Barleti humanitare dhe ishte prift me nje kulture dhe diapazon te gjere te diturise. Kur Shkodra ra nen sundimin turk Barleti me dyqindmije shqiptare kaloi Adriatikun dhe emigroi ne Itali duke mos iu nenshtruar armikut, dhe atje ra ne kontakt me humanistet e medhenj te asaj kohe, dhe me 1504 ne Venedik shkroi vepren "Rrethimi i

Shkodres", ndersa me 1508-1510 shkroi vepren e njohur "Historia e jetes dhe e bemeve te Skenderbeut princit te epiroteve".

Andrea Aleksi nga Durrsi

Rilindja evropiane ne Shqiperi ne shekullin e XIV-XV ishte shume pak e njohur. Kjo sepse vendi yne, i cili ishte nen sundimin turk nuk arriti te krijonte mjedisin e duhur per zhvillimin e artisteve shqiptare. Kjo beri qe artistet shqiptare te largohen nga vendi dhe per pasoje veprat e tyre nuk ndodhen ne Shqiperi dhe ne nuk i njohim mire keta artiste. I tille eshte dhe durrsaku Andrea Aleksi Pak vet n Shqipri e njohin Andrea Aleksin. N shtypin ton kombtar sht folur pak ose aspak pr kt artist t madh t rilindjes shqiptare dhe Europiane. Vetm "Hylli i Drits" n numrin e vet t dhjetorit 1921, faqe 342, flet shkurtazi dhe ia bn t ditur lexuesit shqiptar emrin dhe nj pjes t veprs s ktij artisti t racs son. Mbi jetn dhe veprat e Andrea Aleksit kan shkruar m shum t huajt e n mnyr t veant, sllavt t cilt e konsideronin si nj artist t tyre t madh t Rilindjes. Mbi jetn e Andrea Aleksit dihen fare pak t dhna. Por sht e sigurt se u largua shum i vogl nga Shqipria dhe shkoi n Itali pr t msuar. Duket se do t ket qen shum i varfr dhe se e mori nn kujdesin e vet pr ta rritur dhe pr ta shkolluar nj bujar i prmendur i asaj kohe dhe pikrisht duka Franesk Sforza. Ky bujar nuk e ndau Andrean e vogl nga fmijt e vet dhe duke par prirjet dhe zgjuarsin e tij, u kujdes dhe u interesua n mnyr t veant pr ta drejtuar n msimin e shkencave dhe t arteve t bukura. Andrea Aleksi u tregua nj nxns shum i zellshm dhe me prirje t mdha artisitike. Kto prirje Aleksi erdhi duke i prsosur deri n ate shkall sa t fitoj nj emr t madh pr kohn e vet. Si n art ashtu edhe n drejtime t tjera Andrea Aleksi u dallua n mnyr t veant pr punimet dhe veprat e veta pati nj nderim dhe mim t posam n kohn e tij. N Duomon e Milanos, vizituesi ndr sende t tjera mund t shikoj edhe nj letr shum t bukur kushtuar Zonjs s Ilirve, t ciln milanezt e quajn "Altare Albanese". "Altare Albaneze" sht i lart 4 metra dhe i gjer 2 metra e gjysm; sht i punuar me nj lloj mermeri t quajtur "Nero del Belgio". Altari ka tri kupola dhe secila prej ktyre kupolave ka nga nj shtatore. Veprat e ktij artisti t madh jan par n vende t ndryshme t Dalmacis dhe pikrisht n Venedik, ishullin Rab, Zander, Llubonik, Trogin, Split, Jakin dhe n Trenite. Ka punuar shum duke filluar qysh n hyrje t shekullit XVI deri kur vdiq n Split. N Kishn e Shpirtit t Shenjt t ktij qyteti i ruhet edhe sot pllaka e varrit, t ciln e ka prgatitur dhe vendosur pr vete qysh n vitin 1503. Veprat m t vleshme t Aleksit ruhen n qytetin e Rilindjes, Trogir (Tran), qytet i vogl, por shum i bukur n bregdetin dalmat. Ky qytet sht nj muzeum i vrtet artistsh. Ktu Andrea Aleksi, shkriu t gjith fuqin e zotsis s vet. Do t mjaftonin veprat e tij t Troginit, pr tu ngritur n shkalln e nj artisti me vler t madhe. Po t bhen krkime t tjera mund t nxjerrim njohuri edhe m t gjera rreth jets

dhe veprave t ktij artisti t shquar shqiptar. sht detyra jon, n mos tjetr, t fotografojm punimet e vlefshme t ktij artisti, dhe t'ia bjm t njohur popullit shqiptar gjeniun artistik t racs son.