1.1.

Opis procesu odlewania

Odlewnictwo jest jedn z podstawowych technologii wytwarzania przedmiotw - odleww - z metali i ich stopw, a take z innych materiaw, jak np. z bazaltu czy ywic polimerowych. W pracy tej omwiono tylko odlewnictwo materiaw metalowych (zwanych krcej metalami), ktrego znaczenie w przemyle jest najwiksze. Metod odlewania wykonuje si przede wszystkim czci maszyn (udzia wagowy takich odleww dochodzi do 80%) w przemyle samochodowym, lotniczym, okrtowym, maszyn technologicznych, zbrojeniowym, artykuw gospodarstwa domowego itp. Ponadto technologia ta jest stosowana w bardzo wielu innych dziedzinach, np. w budownictwie, jubilerstwie, produkcji czci medycznych, tworzeniu dzie sztuki. Istnieje olbrzymia rnorodno procesw odlewniczych, jednake istota wszystkich sprowadza si do nastpujcych dziaa (rys. 1.1): wlania roztopionego metalu do przygotowanej wczeniej formy, majcej wnk odpowiadajc w zasadzie ksztatowi odlewu, zakrzepnicia i czciowego ostudzenia wlanego metalu, usunicia odlewu z formy i jego wykoczenia.

1.2. Gwne zagadnienia wystpujce w procesach odlewniczych

Otrzymanie odlewu, speniajcego okrelone wymagania odnonie do ksztatu, dokadnoci, struktury materiau i innych parametrw, wymaga szeregu dziaa, przebiegajcych w dwch zasadniczych etapach: przygotowanie formy i metalu do zalania, wykonanie samego odlewu (jak na rys. 1.1). Przygotowanie metalu Istota procesu odlewania wymaga, aby metal doprowadzi do stanu ciekego. Odlewnictwo rni si jednak tym od innych metod wytwarzania, e materia wyrobu, tj. stop metali o okrelonym skadzie chemicznym przeznaczony do wykonania czci, nie jest zwykle dostpny (kupowany) w stanie gotowym, lecz wytwarzany w odlewni bezporednio przed wykonaniem odlewu, w procesie zwanym wytopem. Wytop polega na stopieniu razem okrelonych surowcw i przeprowadzeniu w tak otrzymanej kpieli okrelonych reakcji chemicznych i procesw fizycznych. Wytop odbywa si w specjalnych piecach topialnych; czasem kocowa jego cz przebiega dopiero w chwili wlewania metalu do formy. Surowce uyte do wytopu, nazywane materiaami wsadowymi lub po prostu wsadem, zwykle skadaj si ze stopu podstawowego o skadzie zblionym do podanego dla gotowego odlewu oraz rnych dodatkw metalowych i niemetalowych. Na przykad podstawowym materiaem wsadowym przy otrzymywaniu eliwa jest zwykle surwka (stop elaza i wgla) produkowana przez huty w postaci sztab, tzw. gsek. Procesy chemiczne zachodzce podczas wytopu polegaj na reakcjach chemicznych midzy materiaami wsadowymi lub midzy skadnikiem kpieli a gazem aktywnym (np. utlenianie). Procesy fizyczne to zazwyczaj rafinacja, czyli oczyszczanie stopw z niepodanych wtrce (np. tlenkw) i s przewanie realizowane przez przedmuchiwanie kpieli metalowej nieszkodliwym gazem. Przygotowanie form odlewniczych Stosuje si dwa podstawowe typy form odlewniczych: trwale i jednorazowe. Formy trwae wykonuje si z metalu i su one do wielokrotnego wykonywania odlewu (lub kilku odleww przy formach wielownkowych). Ich budowa ma wiele cech wsplnych z oprzyrzdowaniem uywanym w innych technologiach, np. formami wtryskowymi do tworzyw sztucznych czy matrycami stosowanymi w procesach kucia, a ich trwao, mierzona liczb zala do chwili osignicia niedopuszczalnego stopnia zuycia, siga kilkuset tysicy. Odlewanie do form jednorazowych dominuje w przypadku stopw elaza, ktrych udzia w caej produkcji odleww jest zdecydowanie najwikszy. Formy takie s wykonywane z materiaw niemetalowych, o dostatecznie duej odpornoci na dziaanie wysokiej temperatury. Najbardziej rozpowszechnionym materiaem na formy jednorazowe jest piasek kwarcowy z dodatkami powodujcymi wizanie ziaren midzy sob i utwardzenie formy, ktrej nadano odpowiedni ksztat jeszcze w chwili, kiedy materia by w stanie sypkim lub pynnym. Materia typu mieszanina piasku kwarcowego z dodatkami wicymi (czasami take innymi dodatkami) jest nazywany mas formiersk. W celu otrzymania bardzo dokadnych form stosuje si inne, drosze materiay, jak mieszanki ceramiczne oraz gips. Zgodnie ze sw nazw, forma jednorazowa jest uywana tylko do jednego zalania, a wic wykonania jednego lub kilku odleww mieszczcych si w niej jednoczenie. Oznacza to, e w odrnieniu od innych procesw technologicznych, odlewanie wymaga, oprcz wytwarzania danego wyrobu (odlewu), rwnolegego wytwarzania form. Naley zwrci uwag na to, e forma skada si przewanie z kilku czci, czasem z rnych materiaw, co sprawia, e wykonywanie form jednorazowych jest procesem zoonym. Sam materia formy jest rwnie prawie zawsze wytwarzany w odlewni, w specjalnych oddziaach, zwanych stacjami przerobu mas.

Zalewanie formy Wypenianie formy ciekym metalem jest podstawowym dziaaniem w celu otrzymania odlewu. Struga ciekego metalu pynie najpierw w kanaach, zwanych ukadem wlewowym, a nastpnie wpywa do wnki formy, wypeniajc j cakowicie. Przepyw ten najczciej odbywa si w wyniku dziaania tylko sil cikoci i wwczas mwimy o odlewaniu grawitacyjnym. Moe take zachodzi przy udziale dodatkowego cinienia lub z udziaem si odrodkowych, w formach poddanych ruchowi obrotowemu. Sposb wypeniania formy, jak potwierdzono w praktyce, decydujco wpywa na jako odleww; szacuje si, e a 80-90% problemw odlewniczych jest zwizanych z niewaciwym zalewaniem. Zbyt maa lub zbyt dua prdko albo temperatura zalewania oraz nieodpowiednio uksztatowane kanay ukadu wlewowego mog by przyczyn wystpienia wielu wad odlewniczych, takich jak niedolewy (niewypenienie wszystkich przestrzeni wnki formy), zanieczyszczenia wewntrzne i powierzchniowe odlewu oraz inne, a take prowadzi do niszczenia form zarwno jednorazowych (przed ich wypenieniem), jak i trwaych (przypieszone zuycie). Omwienie zjawisk zachodzcych przy wypenianiu formy i zasady budowy ukadw wlewowych do zalewania grawitacyjnego zamieszczono w p. 1.2. Krzepnicie odlewu Krzepnicie metalu wlanego do formy jest drugim podstawowym elementem procesu niezbdnym do otrzymania odlewu. Polega on na powstawaniu i wzrocie krysztaw, ktre mog przybiera bardzo rne ksztaty, zalenie od skadu chemicznego stopu, szybkoci i kierunku odbierania ciepa od ciekego metalu. W wyniku krystalizacji tworzy si zatem struktura materiau decydujca o wasnociach wyrobu. Podstawowym zjawiskiem wystpujcym w skali makroskopowej przy krzepniciu jest zmniejszanie si objtoci waciwej stopu, zwane skurczem krzepnicia. Na rysunku 1.2 pokazano schematycznie przykadowy przebieg krzepnicia odlewu w ksztacie kostki. W pierwszej fazie tworzy si zakrzepa warstwa przycienna. Poniewa objto metalu znajdujcego si wewntrz niej po zakrzepniciu bdzie mniejsza ni cieczy, to po zakrzepniciu kolejnych warstw zabraknie metalu, co doprowadzi do powstania w zakrzepym odlewie przestrzeni pustej, zwanej jam skurczow. Jama skurczowa zwykle powstaje w tych miejscach odlewu, ktre krzepn pniej ni otaczajce je warstwy metalu. Wobec dziaania si grawitacyjnych, sprzyjajcych spywaniu ciekego metalu ku doowi, miejsce jamy skurczowej przesuwa si jednak zwykle ku grze w stosunku do miejsca najgortszego (rys. 1.2b).

Wewntrzna wada skurczowa w odlewie jest z reguy niedopuszczalna. Aby jej zapobiec, wnk formy rozbudowuje si, zaopatrujc odlewy w dodatkowe elementy, z ktrych metal w czasie krzepnicia odlewu przepywa do uytecznej czci odlewu w celu skompensowania brakw metalu wynikych podczas jej skurczu. Taki proces nazywa si zasilaniem, te dodatkowe elementy za, w ktrych ostatecznie lokalizuje si jama skurczowa (rys. 1.3), s zwane nadlewami lub zasilaczami. Nadlewy, podobnie jak ukad wlewowy, odcina si lub odamuje po usuniciu odlewu z formy.

1.3.1. Odlewanie do form piaskowych o poziomej paszczynie podziau

Na rysunku 1.4 pokazano typow, gotow form do przykadowego odlewu z eliwa o maym skurczu krzepnicia, nie wymagajcym stosowania nadleww. Skada si ona z dwch powek, grnej i dolnej; mwimy, e forma taka ma poziom paszczyzn podziau. Trzecim skadnikiem formy jest rdze, tj. element wykonany z masy piaskowej o duej wytrzymaoci. Wikszo form piaskowych przygotowuje si w sposb opisany poniej.

Powki formy wykonuje si oddzielnie, przez odwzorowanie ksztatu odpowiedniej czci wnki z modelu odlewu (wraz z ukadem wlewowym i nadlewami), wykonanego z metalu, tworzywa sztucznego lub drewna. Typowy przebieg wykonania jednej czci formy jest nastpujcy (rys. 1.5): na pycie modelowej (tj. modelu przymocowanego do pyty podmodelowej) ustawia si skrzynk formiersk (bez dna, o ksztacie ramy); skrzynk wypenia si mas formiersk (z pewnym nadmiarem); mas formiersk utwardza si (albo przez silne zagszczenie, np. prasowanie, albo drog reakcji chemicznych zachodzcych w dodatkach wicych ziarna masy ze sob); powka formy zostaje oddzielona od modelu (inaczej mwi si, e model jest usuwany z formy); w przypadku powki dolnej obraca siej nastpnie o 180.

Istotn rzecz jest zaprojektowanie tzw. pochyle odlewniczych na wszystkich cianach odleww prostopadych do powierzchni podziau. S one niezbdne do usunicia modelu z formy piaskowej. Pochylenia te, o wartociach ok. 0,5-2,5, sprawiaj, e ju w pierwszej fazie ruchu formy wzgldem modelu nastpuje odsunicie powierzchni obu elementw, co zapobiega zniszczeniu powierzchni formy. Rdzenie su do odwzorowania tych fragmentw ksztatu odlewu, ktrych nie mona otrzyma z modelu, ze wzgldu na konieczno usuwania modelu z formy w jednym kierunku (rys. 1.5c). Takimi ksztatami s przede wszystkim otwory, zwaszcza poziome, ale take rnego rodzaju zagbienia boczne. Liczba rdzeni w jednej formie moe by dua. Rdzenie wykonuje si w specjalnych skrzynkach rdzeniowych, inaczej zwanych rdzennicami (rys. 1.6).

Po wypenieniu rdzennicy mas rdzeniow prowadzi si proces utwardzenia (najczciej drog reakcji chemicznych), a nastpnie usuwa si rdze z rdzennicy. Rdzenie skomplikowane wykonuje si w kilku czciach, ktre nastpnie czy si za pomoc klejenia. Naley zwrci uwag, e rwnie wikszo elementw ukadu wlewowego jest wykonywana w procesie formowania. Po wykonaniu wszystkich elementw formy nastpuje monta rdzeni w dolnej powce. Rdzenie osadza si w specjalnych gniazdach rdzeniowych, odtwarzanych rwnie przez model, podobnie jak ksztat odlewu. Kolejnymi czynnociami jest skadanie formy (naoenie grnej powki) oraz klamrowanie obu skrzynek razem lub obcianie grnej skrzynki Po zalaniu formy i zakrzepniciu odlewu nastpuje wybicie odlewu z formy oraz wybicie rdzeni z odlewu. Procesy te polegaj na rozkruszeniu masy formierskiej i rdzeniowej. Przy projektowaniu form piaskowych naley kierowa si wieloma zasadami, z ktrych najwaniejsze dotycz wyboru powierzchni podziau formy. Wybr ten determinuje pooenie odlewu w formie, cile zwizane z moliwociami poprawnego zalania i zasilenia odlewu, a take sposb i atwo wykonania formy, w tym obecno i ksztat jej elementw skadowych (np. rdzeni). Zasady podziau form piaskowych podano poniej.

1. Wybrana powierzchnia podziau powinna umoliwia wycignicie obu powek modelu z formy bez jej uszkodzenia. Nieprzestrzeganie tej zasady prowadzi do koniecznoci stosowania czci lunych modelu (usuwanych osobno po wyjciu gwnej czci danej powki), co znacznie komplikuje wykonanie formy i moe by stosowane tylko przy formowaniu rcznym. Spord powierzchni speniajcych podany warunek naley wybra t, ktra przechodzi przez najwikszy przekrj odlewu tak, aby gboko wnk bya moliwie najmniejsza. 2. Elementy odlewu, ktrych wzajemne pooenie ma by cile ustalone, powinny by odtworzone w jednej powce formy lub przez jeden rdze. Niepodane jest, aby powierzchnia podziau przecinaa paskie lub walcowe pionowe powierzchnie odlewu. W miar monoci cay odlew naley umieci w jednej czci formy. 3. Naley dy, aby powierzchnia podziau bya paszczyzn. 4. Naley dy do takiej konstrukcji formy, w ktrej jest potrzebna najmniejsza liczba rdzeni. Rdzenie powinny mie, w miar moliwoci, dobre ustalenie w dolnej czci formy. 5. Bardziej odpowiedzialne czci odlewu naley umieszcza w dolnej czci formy (z uwzgldnieniem zasad zasilania), gdy materia zawiera tam mniej zanieczyszcze. Odpowiedzialne powierzchnie odlewu powinny by zwrcone ku doowi albo by usytuowane pionowo. 6. Konstrukcja formy powinna zapewni atwe oczyszczenie odlewu (np. usunicie pozostaoci po ukadzie wlewowym oraz zalewek, czyli metalu ktry wpyn midzy nie przylegajce dobrze do siebie czci formy). 7. Dla wikszoci stopw wymagajcych stosowania nadleww w celu skompensowania skurczu przy krzepniciu (z wyjtkiem eliw szarych i sfe-roidalnych) bardzo istotnym kryterium wyboru powierzchni podziau jest takie usytuowanie odlewu w formie, aby czci grube znalazy si w grnej czci formy, gdy atwiejsze bdzie wwczas ich zasilenie za pomoc nadleww. Na rysunku 1.7 pokazano przykad kilku wariantw powierzchni podziau formy piaskowej dla jednego odlewu. Przyjcie ktrejkolwiek z powierzchni podziau oznaczonej numerami 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 lub 10 wymagaoby zastosowania albo czci lunych modelu, odtwarzajcych jeden z konierzy, albo rdzeni bocznych (zewntrznych), odtwarzajcych wnk oznaczon liter C. Wariant 2 wymaga stosowania formy skadajcej si z trzech skrzynek.

Wariant 1 nie stwarza wprawdzie adnej z wymienionych trudnoci, jednake powierzchnia ta nie przechodzi przez najwikszy przekrj odlewu, a poza tym nie stwarza moliwoci odtworzenia caego odlewu w jednej czci formy. Optymalnym rozwizaniem wydaje si by w tym przypadku powierzchnia oznaczona numerem 5, z zastosowaniem rdzeni bocznych, jak to pokazano na rys. 1.7b. Spenia ona prawie wszystkie gwne zasady podziau form piaskowych, z wyjtkiem zasady nr 4. Jednake i w tym przypadku moliwe jest ograniczenie liczby rdzeni i odtwarzanie wnk w odlewie oznaczonych literami A i B przez mas formiersk (rys. 1.4b, lewa strona). Celowo takiego rozwizania zaley od jego opacalnoci, bowiem pyta modelowa z zagbieniem, sucym do uformowania garbu odtwarzajcego wnk oznaczon liter A, jest drosza od pyty zwykej. Trudnoci z wykonaniem form podobnych do tych, jakie przedstawiono powyej, mona unikn zmieniajc nieco geometri odlewu, co jednak wymaga uzgodnienia z konstruktorem czci. Na rysunku 1.8 pokazano przykad dwch odleww podobnych do przedstawionego na rys. 1.7, ilustrujcy moliwo poprawienia technologicznoci konstrukcji odlewu.

1.3.2. Odlewanie kokilowe

Na rysunku 1.9 pokazano przykadowy odlew ze stopu aluminium, a na rys. 1.10 form suc do wykonywania tego odlewu. Jest to forma trwaa, metalowa, zalewana grawitacyjnie; taka odmiana formy nosi nazw kokili. Sama wnka kokili pokryta jest cienk, izolujc warstewk niemetaliczn, nanoszon zwykle przez napylanie.

Po zalaniu, zakrzepniciu i czciowym ostudzeniu metalu nastpuje otwarcie kokili i usunicie z niej odlewu. W przypadku kokili pokazanej na rys. 1.10 odbywa si to bdzie w nastpujcy sposb: wycignicie rdzenia metalowego do dou, odsunicie lewej powki kokili w lewo (odlew pozostaje zacinity na wystpie prawej powki odtwarzajcym duy otwr), wypchnicie odlewu z prawej powki za pomoc wypychaczy. Naley zwrci uwag, e zasadniczym problemem przy wyborze powierzchni podziau i projektowaniu innych elementw form metalowych jest moliwo atwego usunicia zakrzepego odlewu z formy, bez uszkodzenia odlewu, podczas gdy w przypadku form jednorazowych problemem tym jest moliwo i atwo usuwania modelu w procesie formowania, bez uszkodzenia formy. Niemniej jednak zasady wyboru paszczyzny podziau kokil s zblione do tych, ktre obowizuj dla form piaskowych. Analogicznie jak w przypadku form piaskowych, odlewy wykonywane w formach metalowych musz mie pochylenia na powierzchniach rwnolegych do kierunku usuwania odlewu z formy i rdzeni metalowych z odlewu.

2.1. Zjawiska fizyczne wystpujce przy wypenianiu form

W procesie wypeniania formy wystpuje wiele zjawisk, ktrych zrozumienie jest niezbdne do prawidowego zaprojektowania ukadu wlewowego, ktre z kolei warunkuje otrzymanie odlewu bez wad. W tym punkcie omwiono te zjawiska, ktre dotycz zalewania grawitacyjnego. Charakter przepywu Stopiony metal zawsze niesie na swojej powierzchni warstw tlenkw i innych zanieczyszcze, ktrych dostanie si do wntrza odlewu naley znacznie ogranicza, zwaszcza przy istotnych wymaganiach odnonie do struktury i wytrzymaoci odlewu. Sprawia to, e naley dy do przepywu uwarstwionego (laminarnego), w ktrym wszystkie warstwy strugi bd pyny rwnolegle do siebie, nie dopuszczajc do wnikania tlenkowej warstwy powierzchniowej w gb strugi. O charakterze przepywu decyduje zasadniczo liczba Reynoldsa:

gdzie: u - prdko przepywu, D - rednica kanau, v - wspczynnik lepkoci kinematycznej pynu. Przyjmuje si, e przy Re > 2000 naley ju spodziewa si niepodanego przepywu burzliwego. Ostatnie badania wskazuj jednak, e dla zjawiska wnikania warstw powierzchniowych w gb cieczy bardziej odpowiednim kryterium jest mniej rozpowszechniona tzw. liczba Webera:

gdzie: t - napicie powierzchniowe, r - gsto cieczy. Naley zwrci uwag, e w przeciwiestwie do liczby Reynoidsa, bezpieczne jest utrzymywanie wartoci liczby Webera powyej pewnej wartoci granicznej. Warto ta nie zostaa jednak jeszcze okrelona, cho jej posta wskazuje jednoznacznie na konieczno ograniczenia prdkoci metalu w kanaach formy. Dotyczy to szczeglnie metali atwo utleniajcych si, jak stopy aluminium i magnezu, a take eliw i staliw odlewanych w formach piaskowych ze spoiwem na bazie ywic uretanowych (warstwa powierzchniowa skada si wwczas z grafitu powstaego z rozkadu tego spoiwa pod dziaaniem wysokiej temperatury odlewanego stopu). Zbyt maa prdko przepywu moe rwnie powodowa problemy zwizane z przedwczesnym krzepniciem metalu lub powierzchniowej warstwy tlenkw. Cieky stop w trakcie pynicia ochadza si, co moe prowadzi do jego zakrzepnicia w stopniu uniemoliwiajcym dalszy przepyw. Mwimy o ograniczonej lejnoci metalu, ktra nie jest cech tylko materiaow, gdy zaley m.in. od temperatury pocztkowej metalu, gruboci kanau, wasnoci cieplnych formy oraz dynamiki zalewania. Ograniczenie wynikajce z lejnoci dotyczy przede wszystkim takich stopw, jak staliwo i stopy aluminium. Innym problemem zwizanym ze zbyt wolnym przesuwaniem si czoa strugi metalu jest tenie i przywieranie do formy powierzchniowej warstwy tlenkowej, pomimo e sam metal ma jeszcze znacznie wysz temperatur ni temperatura krzepnicia. Doprowadza to do chwilowego zatrzymywania przepywu przy powierzchni, a nastpnie przeamywania przywartej warstwy tlenku przez strug metalu, a

wic niestabilnego przesuwania si czoa strugi. W konsekwencji na powierzchni gotowego odlewu wystpuje wada w postaci fad tlenkowych. Z powyszego opisu wynika, e zakres dopuszczalnych prdkoci przepywu metalu w formie jest ograniczony trzema czynnikami, co pokazano na rys. 1.11. Naley zaznaczy, e spord wyej wymienionych trzech czynnikw w praktyce s znane tylko dopuszczalne wartoci minimalnej prdkoci pynicia wymagane w celu niedopuszczenia przywierania tlenkw do powierzchni formy (aby uzyska stabilne pynicie, bez tworzenia fad). S one podawane w literaturze i okrelane jako minimalna prdko podnoszenia lustra metalu, gdy najwiksze spowolnienie prdkoci przemieszczania si czoa strugi wystpuje przy wypenianiu grubych cian pionowych. Wydatek objtociowy ciekego metalu wpywajcego do formy rwny jest iloczynowi prdkoci podnoszenia si lustra metalu i pola tej powierzchni, czyli pola przekroju odlewu - im wikszy przekrj poziomy (grubsza cianka), tym prdko podnoszenia mniejsza.

Czas wypenienia formy (czas zalewania) Czas wypeniania formy jest ograniczony szeregiem czynnikw, z ktrych najistotniejsze omwiono poniej. Zbyt dugi czas zalewania nie tylko moe prowadzi do obnienia tempa produkcji, lecz take stwarza niebezpieczestwo uszkodzenia powierzchni wnki formy wskutek zbyt dugiego oddziaywania promieniowania cieplnego roztopionego metalu. Przy wypenianiu przez metal paskich poziomych cian odlewu, wystpujcych w odlewach w ksztacie pyt, skrzynek itp., prdko podnoszenia si lustra metalu jest niewielka (z uwagi na duy przekrj poziomy takiej czci odlewu), lustro za ciekego metalu znajduje si w bliskiej odlegoci od grnego sklepienia formy. W tym czasie nastpuje silne napromieniowanie cieplne tej powierzchni wnki, nagrzanie jej warstwy powierzchniowej, co stwarza tendencj do jej rozszerzania si. Poniewa nie jest to moliwe z uwagi na opr pozostaych czci formy, warstwa powierzchniowa wybacza si w kierunku ku doowi i czciowo odrywa od gwnej masy. Po dojciu lustra metalu do takiej uszkodzonej powierzchni ciecz wnika w puste przestrzenie, czego efektem jest powstawanie na powierzchni zakrzepego odlewu paskich obszarw w ksztacie jaskczego ogona. Obszary te s w jednym miejscu poczone z gwn objtoci odlewu, a w pozostaych oddzielone warstw masy formierskiej. Taka wada nosi nazw strupa i jest bardzo trudna do usunicia. Mechanizm powstawania takich uszkodze przedstawiono na rys. 1.12.

Naley zwrci uwag, e intensywno przekazywania energii cieplnej drog promieniowania jest, zgodnie z prawem Stefana-Boltzmana, proporcjonalna do T4, gdzie T oznacza temperatur w skali bezwzgldnej. Std te opisane zjawisko przebiega znacznie intensywniej w wysokich temperaturach

ciekego metalu, a w praktyce wystpuje tylko dla eliwa i staliwa. Odporno na dziaanie wysokiej temperatury form nie zawierajcych wody jest na og wystarczajca. Jednake z uwagi na to, e wikszo form piaskowych jest sporzdzana z mas piaskowych wodno-glinowych, problem ten wystpuje w odlewniach do czsto. Przy projektowaniu ukadw wlewowych naley kierowa si dowiadczeniami danej odlewni, w ktrej okrelono ju dopuszczalny czas napromieniowania stosowanej masy przy produkcji innych odleww. Jeeli zastosowano przy tym inn temperatur zalewania, to dopuszczalny czas napromieniowania naley skorygowa zgodnie z nastpujc zalenoci:

gdzie: tn1, tn2 - oba czasy napromieniowania, Tz1, Tz2 - odpowiadajce im temperatury zalewania w skali bezwzgldnej. Szybko wypeniania formy nie moe by zbyt dua, gdy gazy znajdujce si w jej wnce nie zd uj przez pory w masie lub specjalne kanay odpowietrzajce. Zdolno formy do odprowadzania gazw nazywa si przepuszczalnoci. Ograniczona przepuszczalno form, podobnie jak zbyt niska lejno stopw, moe by przyczyn powstawania tzw. niedoleww.

2.2.1. Gwne elementy ukadu wlewowego

Ukad kanaw sucych do doprowadzenia metalu do wnki formy, zwany ukadem wlewowym, ma ksztat zaleny od rodzaju formy odlewniczej oraz materiau odlewu. W wikszoci ukadw wlewowych wyrnia si charakterystyczne elementy, speniajce okrelone funkcje (rys. 1.13).

Zbiornik wlewowy jest elementem ukadu wlewowego, do ktrego jest wlewany metal z kadzi lub z innego urzdzenia zawierajcego metal pobrany z pieca. Ze zbiornika metal przepywa kanaem o najczciej okrgym przekroju, zwanym wlewem gwnym, docierajc na poziom, w ktrym s umieszczone dalsze elementy ukadu (zazwyczaj jest to paszczyzna podziau). W niektrych rozwizaniach bezporednio pod wlewem gwnym umieszcza si niewielkie rozszerzenie, zwane podstaw wlewu gwnego. W celu doprowadzenia ciekego metalu od jednego punktu, jakim jest dolny kraniec wlewu gwnego, w poblie odlewu, wykonuje si kana zwany wlewem rozprowadzajcym. Niejednokrotnie w jednej formie jest kilka odleww umieszczonych po rnych stronach wlewu gwnego i wwczas moe by kilka wleww rozprowadzajcych, lub te kana ten moe mie kilka rozgazie. Rola wlewu rozprowadzajcego nie ogranicza si tylko do rozprowadzenia metalu w odpowiednie rejony formy, lecz polega take na zatrzymywaniu tlenkw i zanieczyszcze pyncych na czole strugi ciekego metalu, z czym wie si jego dawniejsza nazwa "belka ulowa". Kanay doprowadzajce metal do wnki formy odwzorowujcej odlew s nazywane wlewami doprowadzajcymi. Zazwyczaj do danego odlewu doprowadza si metal kilkoma wlewami doprowadzajcymi, czsto umieszczanymi z rnych stron. Ostatnim elementem ukadu wlewowego, nie zawsze stosowanym, s przelewy, zwane niekiedy wychodami. Su one do atwego odprowadzenia gazw z wnki formy (zarwno znajdujcego si tam powietrza, jak i dodatkowych gazw powstajcych w wyniku oddziaywania gorcego metalu na materia formy i rdzeni), a take do wyprowadzenia znajdujcych si na powierzchni ciekego metalu zanieczyszcze. Przelewy umieszcza si po przeciwnej strome odlewu w stosunku do wleww doprowadzajcych oraz na najwyszych punktach odlewu. Naley zwrci uwag, e w przypadku form z poziom paszczyzn podziau wlew gwny i przelew s kanaami pionowymi, natomiast wlewy rozprowadzajce i wlewy doprowadzajce poziomymi. Ze wzgldu na atwo wykonania formy wlewy te s najczciej wykonywane w paszczynie podziau formy. Dla form z pionow paszczyzn podziau, ktrej przykadem jest kokila pokazana na rys. 1.10, cay ukad wlewowy projektowany jest najczciej w paszczynie podziau formy. W przypadku form metalowych wie si to m.in. z koniecznoci wyjcia odlewu wraz z (zakrzepym) ukadem z formy. Prawidowe zaprojektowanie ukadu wlewowego umoliwia uniknicie tych niepodanych zjawisk, o ktrych bya mowa w poprzednim punkcie. Niezalenie od rodzaju procesu odlewania projektowanie ukadu wlewowego odbywa si zawsze w trzech etapach:

1) okrelenie optymalnego czasu zalewania, 2) obliczenie minimalnego przekroju ukadu wlewowego, ktry zapewni uzyskanie takiego czasu, 3) okrelenie geometrii wszystkich elementw ukadu wlewowego.

2.2.2. Okrelenie optymalnego czasu zalewania

W celu obliczenia prawidowego czasu zalewania korzysta si z prostych zalenoci o charakterze czysto empirycznym, wynikajcych z wieloletnich dowiadcze przemysowych. Poniej podano dwa przykady takich zalenoci. 1. Przy odlewaniu eliwa do form piaskowych czas zalewania oblicza si w sekundach z wykresu lub odpowiadajcego mu wzoru:

gdzie: m - masa odlewu wraz z nadlewami w kg, a i b - wspczynniki empiryczne; a = 1,8, b = 0,43. 2. Dla niewielkich odleww ze stopw lekkich (aluminium i magnezu) odlewanych w kokilach czas zalewania szacuje si na podstawie gruboci cianki odlewu i miejsca doprowadzenia metalu do odlewu. Na przykad dla stopw AlSi, AlSiMg i AlSiCu wynosi on: - przy doprowadzeniu metalu z dou tz = g-1, - przy doprowadzeniu metalu z boku tz = g, - przy doprowadzeniu metalu z gry tz = g+1. gdzie g - przewaajca grubo cianki odlewu w milimetrach. W literaturze mona rwnie znale wiele innych zalenoci. Przy korzystaniu z dowolnego wzoru naley zawsze pamita, e czas zalewania nie moe by mniejszy ni praktycznie osigalny ze wzgldu na sprawno ludzi i urzdze do zalewania form. Zazwyczaj przyjmuje si, e jeeli obliczony czas zalewania byby mniejszy ni 4 s, to naley go powikszy do tej wartoci i przyj tz = 4 s. Czas zalewania wyznaczony z zalenoci empirycznych, takich jak podane powyej, na og jest poprawny z punktu widzenia przepuszczalnoci formy i lejnoci stopu (czasem mog wystpi kopoty z lejnoci staliwa i stopw aluminium). Naley jednak sprawdzi, czy nie zostay naruszone warunki wynikajce z minimalnej prdkoci podnoszenia si lustra metalu. Sprawdzenie czasu zalewania z warunku niedopuszczenia do przywierania warstw tlenkw do formy wykonuje si za pomoc zalenoci:

gdzie: Udop - dopuszczalna prdko czoa metalu (podnoszenia si lustra), Fk - pole przekroju poziomego wnki w krytycznym obszarze (zwykle najwiksze wystpujce w danym odlewie), m - masa odlewu, p gsto materiau odlewu. Sprawdzenie czasu zalewania z warunku niedopuszczenia do tworzenia wady strupa prowadzi si, korzystajc z zalenoci:

gdzie: mk - masa krytycznej czci odlewu (paskich poziomych cian znajdujcych si bezporednio pod grn powierzchni - sklepieniem wnki formy), tn - dopuszczalny czas ze wzgldu na napromieniowanie formy.

2.2.3. Obliczenie minimalnego przekroju ukadu wlewowego

Minimalny przekrj w caym ukadzie wlewowym jest przekrojem dawicym, decydujcym o prdkoci wpywania metalu do formy, a wic i o czasie jej wypenienia. Jego umiejscowienie w ukadzie zostanie omwione w punkcie dotyczcym geometrii ukadu wlewowego. Chwilowa wysoko supa metalu w trakcie zalewania jest rwna rnicy poziomw midzy poziomem metalu w zbiorniku wlewowym i w samym odlewie (rys. 1.14). Chwilow prdko uw wpywania metalu do odlewu mona obliczy ze wzoru:

gdzie: y - chwilowa wysoko supa metalu, g - przypieszenie ziemskie, j - wspczynnik oporu przepywu.

Naley zauway, e wysoko y do chwili podniesienia si poziomu metalu w odlewie do poziomu wleww doprowadzajcych jest staa i rwna H (metal wpywa swobodnie do wnki formy tak, jakby wypywa z otworu w dnie naczynia, skadajcego si ze zbiornika wlewowego, wlewu rozprowadzajcego i wleww doprowadzajcych). Po dojciu metalu w odlewie do poziomu WD, zmienia si y (maleje). Uwzgldniajc powysze, ze zwizku (1.7) mona otrzyma ostateczny wzr na obliczenie minimalnego przekroju ukadu wlewowego wymaganego w celu uzyskania danego czasu zalewania:

gdzie: Vog, Vod - objtoci czci odlewu znajdujce si, odpowiednio powyej i poniej poziomu wleww doprowadzajcych, hog - wysoko odlewu powyej poziomu wleww doprowadzajcych. Uzyskanie odpowiedniego czasu zalewania przez dobr minimalnego przekroju ukadu wlewowego jest moliwe tylko wwczas, gdy mona regulowa prdko wylewania metalu z kadzi lub innego urzdzenia zalewawczego w taki sposb, aby utrzymywa stay poziom metalu w zbiorniku wlewowym. W praktyce nie jest to atwe i moliwe tylko w przypadku specjalnego rodzaju kadzi, z ktrych metal jest wylewany

nie przez dzib, ale przez otwr wylewowy w dnie zamykany specjaln zatyczk. Kadzie zatyczkowe s powszechnie stosowane tylko do odlewania staliwa. Czas zalewania odleww staliwnych jest wic regulowany przez dobr rednicy otworu spustowego, przekroje za wszystkich kanaw ukadu wlewowego w formie musz by odpowiednio wiksze, aby byy w stanie odebra metal wypywajcy z kadzi.

2.2.4. Podstawowe typy ukadw wlewowych

Przy zalewaniu grawitacyjnym rozrnia si dwa podstawowe typy ukadw wlewowych: zamknite i otwarte. W ukadach wlewowych zamknitych, inaczej zwanych ukadami pod cinieniem (nie myli z ukadami do odleww cinieniowych!), minimalny przekrj, decydujcy o czasie zalewania, jest umieszczony na kocu systemu kanaw, przy samym odlewie. Oznacza to, e suma przekrojw wleww doprowadzajcych wynosi wanie Fnun- W takim ukadzie metal wypenia cakowicie przekroje wszystkich kanaw, std nazwa ukad zamknity. Ukady tego typu s stosowane do odleww ze stopw, w ktrych niebezpieczestwo dostania si zanieczyszcze powierzchniowych do wntrza odlewu i pozostania tam po zakrzepniciu nie jest grone. Dotyczy to gwnie stopw elaza, gdzie rnica gstoci midzy zanieczyszczeniami a stopem jest znaczna, temperatura kpieli za wysoka. W ukadach wlewowych otwartych, inaczej zwanych ukadami rozhermetyzowanymi, minimalny przekrj dawicy przepyw umieszcza si wczeniej, zazwyczaj na kocu wlewu gwnego lub na pocztku wlewu rozprowadzajcego. Zwikszajcy si dalej przekrj (w kierunku przepywu metalu) powoduje zwolnienie strugi i uspokojenie przepywu, sprzyjajce wypyniciu tlenkw na powierzchni. Metal po miniciu przekroju minimalnego pynie czsto nie wypeniajc caego przekroju kanau, std nazwa ukad otwarty. Ukady takie s w zasadzie drosze, gdy zwiksza si masa ukadu wlewowego, zmniejszajc tzw. uzysk odlewniczy, okrelany stosunkiem masy gotowego odlewu po usuniciu ukadu wlewowego i nadleww do masy caego metalu wlanego do formy. Jednak w przypadku wikszej liczby odleww w jednej formie (powyej 6 - 8), ukady otwarte s ju opacalne. Ponadto zwikszajce si stale wymagania jakociowe odnonie do odleww powoduj, e coraz czciej stosuje si ukady otwarte do eliwa nawet przy mniejszej liczbie odleww w formie. Najczciej s one stosowane do odleww ze stopw lekkich - atwo utleniajcych si i o niszej temperaturze odlewania.

2.2.5. Geometria ukadw wlewowych do odlewania eliwa w formach piaskowych o poziomej powierzchni podziau
Prawidowe uksztatowanie ukadw wlewowych dla odleww z eliwa sferoidalnego jest okrelone wieloma reguami, ktre zostan tu szczegowo przedstawione. Ukady wlewowe dla odleww z eliwa szarego powinny by w zasadzie takie same - niewielkie rnice zostan omwione na kocu tego punktu.

Na rysunku 1.15 pokazano prawidowy ksztat zbiornika wlewowego. Naley wyranie zaznaczy, e stosowane niekiedy inne rozwizania, np. zblione ksztatem do stokowatego lejka pokazanego na rys. 1.13, nie s dobre w przypadku odlewania eliwa, gdy powoduj powstawanie rozpryskw przy wlewaniu metalu, niekorzystnie wpywajcych na jako odlewu. Na rysunku 1.16 przedstawiono trzy ksztaty wlewu gwnego.

Przyjcie konkretnego rozwizania zaley od stosowanego w danej odlewni sposobu wykonywania wlewu gwnego w grnej powce formy. Wszystkie wlewy gwne powinny mie przekroje poprzeczne koowe, natomiast przyjcie rodzaju zbienoci zaley od zastosowanej metody jego formowania. Minimalny (lub stay) przekrj wlewu gwnego powinien by wikszy od minimalnego przekroju ukadu

wlewowego (przekroju dawicego) Fmin, aby nie stwarza on dodatkowego dawienia. Pole przekroju tego wlewu wyznacza si ze wzoru:

gdzie wysokoci H i h pokazano na rys. 1.16. Zatem, o powikszeniu przekroju wlewu gwnego w stosunku do Fmin decyduje uamek H/h. W przypadku wlewu gwnego zbienego ku doowi, kiedy jego minimalny przekrj jest na dole, powikszenie to jest mniejsze, gdy za minimalny przekrj wlewu gwnego znajduje si w grnej jego czci - wiksze. Prawidowo ta, jak rwnie sama zaleno (1.9), wynikaj z analizy cigoci strugi metalu we wlewie gwnym. Naley doda, e wlew gwny zbieny ku grze ma najwiksz objto (dla danego Fmin), a wic jest najgorszym rozwizaniem z punktu widzenia uzysku odlewniczego. Bezporednio pod wlewem gwnym umieszcza si dodatkowy zbiorniczek - podstaw wlewu, ktrego zadanie polega na niedopuszczeniu do wystpienia niekorzystnych zjawisk pokazanych na rys. 1.17a. W rezultacie gwatownej zmiany kierunku przepywu nastpuje zwenie strugi metalu, a spowodowany tym wzrost prdkoci powoduje lokalny spadek cinienia cieczy, zgodnie z prawem Bernoulliego. W efekcie nastpuje zasysanie powietrza z porw masy formierskiej do wntrza strugi metalu, pogarszajc jako odlewu. Dodanie zbiorniczka, o ktrym mowa, powoduje zmian ksztatu linii prdu (rys. 1.17b) i uniknicie tych niekorzystnych zjawisk.

Zbiorniczek powinien mie ksztat pokazany na rys. 1.18 i 1.19, o wymiarze a zawartym w granicach od 2d, (oznaczenie wg rys. 1.15) do wysokoci wlewu rozprowadzajcego w jego najwyszym miejscu.

Jak wida na rys. 1.18 i 1.19, ksztat i wymiary wlewu rozprowadzajcego (WR) oraz wleww doprowadzajcych (WD) rni si zasadniczo w ukadach wlewowych zamknitych i otwartych. Mimo to, oba typy ukadw wlewowych maj pewne cechy wsplne. Jedn z nich jest stosowanie przeduenia wlewu rozprowadzajcego poza odejcie ostatniego wlewu doprowadzajcego. Wie si to z deniem do uniknicia wpywania zanieczyszcze, znajdujcych si na czole strugi metalu pyncego we wlewie rozprowadzajcym, do wlewu doprowadzajcego. Struga ta dopywa wwczas najpierw do koca wlewu rozprowadzajcego, a nastpnie stosunkowo czysty metal jest pobierany przez wlewy doprowadzajce z boku wlewu rozprowadzajcego. Naley zawsze pamita, e ksztat wlewu rozprowadzajcego w kierunku przepywu metalu powinien by prostoliniowy - nie naley stosowa WR zakrzywionych nawet wwczas, gdy odlew ma ksztat okrgy (rys. 1.20), co spotyka si w niektrych podrcznikach.

Zakrzywienie toru strugi metalu we wlewie rozprowadzajcym wie si bowiem z wywieraniem na metal siy bocznej (dorodkowej) przez cianki kanau, co powoduje niepotrzebne zawirowania strugi i sprzyja dostawaniu si zanieczyszcze do wntrza metalu w odlewie. Denie do moliwie najmniejszego zakcania przepywu metalu w ukadzie wlewowym powoduje, e nie stosuje si obecnie wleww rozprowadzajcych o stopniowanym przekroju, zmniejszajcym si w miar odpywania z niego kolejnych strug metalu do wleww doprowadzajcych, przedstawianych w starszych rozwizaniach. Konkretne zalecenia dotyczce geometrii i konfiguracji wleww rozprowadzajcych i doprowadzajcych, przedstawione poniej dla obu typw ukadw, wynikaj z dugiej praktyki odlewniczej popartej pewnymi rozwaaniami teoretycznymi. Podstawowe wymiary ukadw wlewowych zamknitych Pole przekroju wlewu rozprowadzajcego F, musi zawiera si w granicach (oznaczenia wymiarw wystpujce we wzorach (1.10)-(1.14) podano na rys. 1.18)

gdzie: mr - masa odlewu (odleww) zalewanych przez projektowany odcinek WR, mFmin - masa odlewu (odleww) znajdujcych si za minimalnym przekrojem ukadu wlewowego. Proporcje przekroju wlewu rozprowadzajcego:

Rozwizanie WR z zagbieniem kocowym jest zalecane, gdy nie mona zastosowa odpowiednio dugiego kocowego odcinka WR (za ostatnim wlewem doprowadzajcym). Wymagane minimalne dugoci poszczeglnych odcinkw wlewu rozprowadzajcego wynosz:

Warunek sumy przekrojw wleww doprowadzajcych:

gdzie ndo - liczba wleww doprowadzajcych dla jednego odlewu. Proporcje wymiarw poprzecznych wleww doprowadzajcych:

Dugo wlewu doprowadzajcego musi by co najmniej rwna jego szerokoci. Podstawowe wymiary ukadw wlewowych otwartych Szeroko wlewu rozprowadzajcego (oznaczenia wymiarw wystpujce we wzorach (1.15)-(1.20) podano na rys. 1.19)

Wysoko minimalnego przekroju wlewu rozprowadzajcego (przekrj dawicy) wynosi:

Pocztkowa wysoko wlewu rozprowadzajcego:

Wysoko wlewu rozprowadzajcego za ostatnim wlewem doprowadzajcym wynosi:

Wymagane minimalne dugoci poszczeglnych odcinkw wlewu rozprowadzajcego s analogiczne jak dla ukadw zamknitych. Warunek sumy przekrojw wleww doprowadzajcych:

Proporcje midzy wymiarami przekroju poprzecznego wleww doprowadzajcych:

Dugo wlewu doprowadzajcego musi by co najmniej rwna jego szerokoci. Ukady wlewowe dla odleww z eliwa szarego (z grafitem patkowym) zaprojektowane wg podanych zalece s prawidowe. Jednak ze wzgldu na nieco lepsz lejno eliwa szarego odejcie od podanych zasad projektowania nie musi oznacza le dziaajcego ukadu wlewowego. Niektre stosowane w praktyce rozwizania mog okaza si bardziej ekonomiczne. Przykadem jest tzw. ukad wlewowy deszczowy uywany z powodzeniem dla eliwnych odleww typu pionowych tulei, ktrego budow pokazano na rys. 1.21.

Innym przykadem prawidowej, cho odmiennej konstrukcji ukadu wlewowego dla odleww z eliwa szarego lub sferoidalnego, s ukady wlewowe stosowane w formach piaskowych o pionowej powierzchni podziau (np. wykonywanych na urzdzeniach typu Disamatic). W tym przypadku, podobnie jak to ma miejsce w kokilach o pionowej powierzchni podziau, cay ukad wlewowy znajduje si w paszczynie podziau formy (rys. 1.22). Na dobr przekrojw takiego ukadu ma wpyw wanie jego pionowe usytuowanie. Jeeli w formie jest wykonywanych wicej odleww umieszczonych na rnych poziomach, to przekroje wlewu rozprowadzajcego malej w kierunku ku doowi, z uwagi na zwikszajc si prdko przepywu metalu.

2.2.6. Geometria ukadw wlewowych do odlewania stopw aluminium w kokilach

Na rysunku 1.23 pokazano trzy typowe rozwizania ukadw wlewowych dla odleww kokilowych ze stopu aluminium. Z uwagi na zapewnienie spokojnego przepywu metalu w formie zalewanie z gry nie jest zalecane.

Przykadowe, typowe wartoci stosunku przekrojw poszczeglnych elementw ukadu wlewowego, ktry jest ukadem otwartym, wynosz: Fd:Fr:Fmin = 2:1, 3:1 lub Fd:Fr:Fmin = 3:2:1 lub Fd:Fr:Fmin = 4:4:1

Pokazane na rys. 1.23 rozwizania uwzgldniaj rwnie nadlewy (grny otwarty i boczny pkulisty zamknity), ktre razem z kanaami wlewowymi tworz tzw. ukad wlewowo-zasilajcy.

2.2.7. Geometria ukadw wlewowych do odlewania staliwa

Zgodnie z uwagami podanymi w punkcie dotyczcym minimalnego przekroju ukadu wlewowego, ukad wlewowy dla staliwa nie odgrywa roli regulatora szybkoci zapeniania formy. Na budow ukadw wlewowych dla odleww staliwnych maj zasadniczy wpyw nastpujce czynniki: konieczno atwego odebrania kadej iloci metalu wypywajcego z kadzi zatyczkowej, stosunkowo dua czysto stopu pobieranego spod powierzchni lustra metalu w kadzi zatyczkowej (w przeciwiestwie do kadzi przechylnych, gdzie razem z metalem do formy jest wylewany pywajcy na powierzchni uel), niewielka lejno staliwa.

Powoduj one, e kanay wlewowe ksztatuje si w postaci moliwie najprostszej, czsto jako okrge przewody odtwarzane w specjalnych ksztatkach ceramicznych, z agodnie zaokrglonymi ukami, w przypadku wikszych odleww dochodzce do wnki formy na kilku poziomach. Zbiornik wlewowy ma na og ksztat zwykego stokowatego lejka. Charakterystyczny przykad takiego ukadu pokazano na rys. 1.24.

2.2.8. Filtry w ukadzie wlewowym

Wysokie wymagania wytrzymaociowe i jakociowe stawiane odlewom powoduj, e w ostatnim czasie coraz bardziej rozpowszechnia si stosowanie filtrw do zatrzymywania zanieczyszcze, ktre niesie cieky metal pyncy przez ukad wlewowy. Nowoczesne filtry maj zazwyczaj ksztat porowatych pytek kwadratowych, rzadziej okrgych, o gruboci od kilkunastu do dwudziestu kilku milimetrw, wykonanych z aroodpornego materiau ceramicznego. Stosowane s dwa typy kanalikw (porw) w filtrze: prostoliniowe (o kierunku prostopadym do powierzchni pytki, a rwnolegym do kierunku przepywu metalu) o jednakowym przekroju na caej dugoci kanalika, czyli gruboci filtra, o ksztatach nieregularnych, tworzcych gbczast struktur materiau filtra (rys. 1.25). Drugi typ filtrw jest uznawany na og za bardziej skuteczny.

Filtry umieszcza si w ukadzie wlewowym, najczciej we wlewie rozprowadzajcym. Przykadowe sposoby usytuowania filtrw pokazano na rys. 1.26. Interesujcym rozwiniciem zastosowania filtrw jest tzw. system bezporedniego zalewania, pokazany schematycznie na rys. 1.27. Skada si on z filtra ceramicznego o strukturze porowatej ziarnistej, umieszczonego na dnie zbiorniczka wykonanego z ceramicznego materiau izolujcego. Cao umieszcza si w formie nad grn powierzchni odlewu, na og w miejscu gdzie jest przewidywany nadlew. Metal wlewany jest do zbiorniczka, skd przepywa przez filtr do odlewu, ulegajc oczyszczeniu. Jego burzliwy przepyw, wywoany wlewaniem z yki lub kadzi, ulega uspokojeniu przy przepywie przez filtr, zmieniajc charakter na laminarny, co pokazano schematycznie strzakami na rys. 1.27.

W przedstawionym systemie staje si zbdny cay ukad wlewowy, zbiorniczek za odgrywa nie tylko rol zbiornika wlewowego, lecz rwnie nadlewu. Upraszcza to znacznie wykonanie formy i istotnie zwiksza uzysk odlewniczy, co, obok polepszenia jakoci metalu w odlewie w wyniku filtracji, moe przynie rwnie znaczce efekty ekonomiczne. System bezporedniego zalewania znajduje zastosowanie przy odlewaniu kokilowym stopw aluminium, a take magnezu i niektrych stopw miedzi.

3.1.1. Odbieranie ciepa od odlewu przez form

Zakrzepnicie odlewu wymaga odebrania od niego znacznej iloci ciepa. Proces ten mona podzieli na dwa etapy: 1) ostudzenie cieczy od temperatury zalewania do temperatury pocztku krzepnicia przez odebranie tzw. ciepa przegrzania, oraz 2) krzepnicie metalu w staej temperaturze lub w zakresie temperatury, z czym wie si konieczno odebrania ciepa krzepnicia. Intensywno odbierania ciepa od odlewu, a wic i czas jego krzepnicia, zaley w oczywisty sposb zarwno od geometrii i wasnoci cieplnych materiaw odlewu i formy, jak i warunkw wymiany ciepa na styku odlewu z form oraz, w znacznie mniejszym stopniu - formy z otoczeniem. Na rysunku 1.28 przedstawiono schematycznie rozkad temperatury na przekroju odlewu i formy w trakcie krzepnicia odlewu. Zgodnie z prawami wymiany ciepa, spadki temperatury na poszczeglnych elementach tego ukadu s proporcjonalne do oporw cieplnych tych elementw.

Stosunkowo wyrwnana temperatura panuje w obrbie ciekej czci odlewu, gdy nastpuje tam jej wyrwnywanie na drodze konwekcji, natomiast inne opory cieplne i zwizane z nimi spadki temperatury zmieniaj si w szerokich granicach. Naley zwrci szczegln uwag na istot i rol warstewki izolujcej wystpujcej midzy odlewem a form. Tworzy j mog: gazy wypeniajce mikronierwnoci powierzchni formy, w ktre nie wnika cieky metal, szczelina gazowa powstajca w wyniku skurczu odlewu powodujcego jego odsuwanie si od formy na niektrych powierzchniach, tlenki i inne zanieczyszczenia na powierzchni odlewu, specjalne pokrycia izolacyjne nanoszone celowo na powierzchni wnki formy, stosowane zazwyczaj do form metalowych. Warstewka ta, pomimo swej niewielkiej gruboci, stanowi moe niekiedy znaczny opr cieplny, decydujcy o szybkoci krzepnicia odlewu. Obliczenia i pomiary rzeczywistych czasw krzepnicia odleww w ksztacie paskich pyt wskazuj, e czas ten zaley od gruboci odlewu w nastpujcy sposb:

gdzie: g - grubo pyty (lub grubo warstwy zakrzepej), a, b i c - stae zalene od warunkw wymiany

ciepa i wasnoci materiaw. Zakadajc, e temperatura formy jest utrzymywana na staym poziomie, a temperatura zalewania niewiele rni si od temperatury krzepnicia stopu, staa c=0, natomiast wykadnik b przyjmuje nastpujce wartoci: w przypadkach gdy (Top-Tfw ) << (Tk-Top), tj. gdy opr cieplny warstewki izolujcej midzy odlewem a form jest pomijalnie may w stosunku do oporu cieplnego samego odlewu na odcinku od warstewki krzepncej do powierzchni styku z form, b=2; gdy gwny opr cieplny stanowi warstewka izolujca, tj. (Tk-Top) << (Top-Tfw ), b=1. Warto wiedzie, e pierwszy przypadek jest zbliony do odlewania np. staliwa w formach piaskowych, natomiast drugi - stopw aluminium w kokilach z naniesionym pokryciem izolacyjnym. Czas krzepnicia odleww o ksztatach innych ni pyty jest czsto szacowany przy uyciu wielkoci zwanej moduem krzepnicia lub moduem stygnicia, charakteryzujcej masywno danej bryy, ktry ma posta:

gdzie: V - objto bryy, A - pole tej czci powierzchni bryy, przez ktre odbierane jest ciepo (w praktyce pomija si powierzchnie wsplne z innymi czciami odlewu lub nadlewem). Na przykad modu krzepnicia szecianu o boku a, chodzonego na wszystkich powierzchniach, wynosi M=a3/6a2=a/6, poczonego za jedn powierzchni z inn czci odlewu M=a3/5a2=a/5. Warto zauway, e modu stygnicia pyty o gruboci g, poczonej na obrzeach z innymi czciami odlewu lub na tyle rozlegej, e oddawanie ciepa na jej kracach mona pomin, wynosi g/2. Std te modu jest niekiedy okrelany jako sprowadzona grubo cianki. Z pewnym uproszczeniem mona przyj, e czas krzepnicia bryy jest zaleny od moduu zgodnie ze wzorem (1.21). atwo si przekona, e moduy elementw dugich o staym przekroju poprzecznym lub krtkich, ale poczonych kocami z innymi czciami odlewu (przez takie koce ciepo nie jest oddawane) mona oblicza z zalenoci:

gdzie: F - pole przekroju danego elementu (staego wzdu jego dugoci), O - obwd przekroju danego elementu (staego wzdu jego dugoci). Na przykad modu prta o przekroju kwadratowym o boku a wyniesie: a2/4a=a/4. Naley nadmieni, e pojcie moduu ma sens tylko w odniesieniu do bry skupionych lub rozcignitych, ale o rwnomiernej masywnoci (gruboci). Na rysunku 1.29 pokazano przykad prawidowego podziau odlewu na segmenty, dla ktrych mona oblicza moduy w celu analizy sekwencji krzepnicia w odlewie. Podziau takiego dokonuje si w znacznym stopniu intuicyjnie.

W przypadku pewnych ksztatw segmentw, gdzie stosunkowo niewielka objto masy formierskiej lub rdzeniowej jest otoczona co najmniej z dwch stron przez odlew, obliczanie moduu ze wzoru (1.22) da wartoci, ktre nie odzwierciedlaj rzeczywistego czasu krzepnicia zgodnie z zalenoci (1.21). W miejscach takich nastpuje przegrzanie materiau formy lub rdzenia przez cieky metal i wyduenie czasu krzepnicia, gdy masa formierska o wysokiej temperaturze chodzi odlew znacznie wolniej ni masa chodna, znajdujca si w innych czciach formy. Odpowiada to innej lokalnej wartoci wspczynnikw a i b w porwnaniu z reszt odlewu. Taki efekt przegrzania wystpuje w przypadku rnego rodzaju skrzyowa cian odlewu, np. o ksztacie litery L (wze ktowy, 5 na rys. 1.29), T (wze teowy) lub X (wze krzyowy), a take rdzeni o maym przekroju w stosunku do gruboci cianek odlewu (jak np. wze 3 na rys. 1.29). Dla tego typu miejsc w odlewie naley oblicza modu zastpczy, uwzgldniajcy opisany efekt przegrzania, czyli tzw. modu termiczny. Modu obliczany ze wzoru (1.22) jest nazywany moduem geometrycznym.

3.1.2. Skurcz odlewu

Zmiany objtoci zachodzce podczas ochadzania odlewu w formie s nazywane skurczem, przy czym zmniejszanie si objtoci jest uwaane za skurcz dodatni, natomiast zwikszanie za skurcz ujemny. Przy ochadzaniu ciekego metalu od temperatury zalewania do temperatury pocztku krzepnicia zmniejsza on sw objto waciw zgodnie z oglnym prawem dylatacji temperaturowej (wykorzystywanym w termometrach cieczowych). Ta zmiana objtoci jest nazywana w odlewnictwie skurczem w stanie ciekym lub skurczem przegrzania. Podczas caego okresu krzepnicia zdecydowana wikszo stopw odlewniczych wykazuje zmniejszanie si objtoci, czyli dodatni skurcz krzepnicia. Dla stopw krzepncych w zakresie temperatury skurcz ten jest zazwyczaj wikszy (w przeliczeniu na jeden stopie spadku temperatury) od wspczynnika dylatacji objtociowej danego materiau, zarwno w stanie ciekym, jak i w stanie staym, co wie si ze zmian stanu skupienia. Jednak niektre stopy, a mianowicie eliwa, w ktrych gwny skadnik stopowy wgiel wystpuje w postaci wolnej, tj. grafitu, zachowuj si inaczej. Grafit jest skadnikiem strukturalnym o maej gstoci (tj. duej objtoci waciwej) w porwnaniu z elazem. W pierwszej fazie krzepnicia eliwa dominuje wydzielanie si grafitu i dlatego nastpuje przyrost objtoci stopu. W kocowej fazie krzepnicia przewaa wydzielanie si innych skadnikw strukturalnych bogatych w wgiel (wglik elaza Fe3C cementyt) o wikszej gstoci (tj. mniejszej objtoci waciwej) i eliwo kurczy si. Na rysunku 1.30 pokazano schematycznie oba omwione wyej typy krzepnicia stopw.

Naley podkreli, e opisany przyrost objtoci eliwa dotyczy tylko eliw szarych - z grafitem patkowym, eliw sferoidalnych - z grafitem w postaci zblionej do kulistej oraz rzadziej spotykanych eliw wermikulamych - majcych poredni form wydziele grafitowych. eliwa krzepnce jako biae, tj. takie, w ktrych cay wgiel wystpuje w postaci wglika elaza Fe3C (cementytu), bd zachowyway si podobnie jak wikszo stopw odlewniczych; zmniejszenie objtoci obserwuje si w nich w caym zakresie krzepnicia. czn warto wzgldnej zmiany objtoci zachodzc od zakoczenia zalewania formy do koca krzepnicia metalu nazywamy skurczem zasilania (gdy ten wanie skurcz naley skompensowa przez zasilenie odlewu) lub skurczem objtociowym i podajemy w procentach objtoci. Z przebiegu krzywych zmian objtoci dla eliw z grafitem wynika (rys. 1.30), e kocowy skurcz zasilania moe by rwny zeru, jeeli tylko temperatura zalewania decydujca o wartoci skurczu w stanie ciekym bdzie odpowiednio niska.

3.2.2. Zarodkowanie i wzrost krysztaw metali i stopw

Krystalizacja jest procesem dwuetapowym, obejmujcym zarodkowanie i wzrost. Zalenie od sposobu tworzenia zarodkw rozrnia si zarodkowanie homogeniczne i heterogeniczne. Zarodkowanie homogeniczne polega na tworzeniu w cieczy ugrupowa atomw (zarodkw) o uporzdkowaniu zblionym do rozkadu w krystalicznej fazie staej. Aby zarodek mg si rozrasta, musi osign pewn wielko krytyczn, co wynika z przeciwstawnego oddziaywania dwch czynnikw. Z punktu widzenia zmiany energii swobodnej objtociowej DGv, utworzenie dowolnie maego zarodka fazy staej, nawet przy minimalnym przechodzeniu, powoduje zmniejszenie energii swobodnej objtociowej ukadu. Z kolei powstanie krysztau wie si z koniecznoci utworzenia powierzchni rozdziau (granicy midzyfazowej) ciecz-kryszta, wymagajcej wykonania odpowiedniej pracy rwnowanej wzrostowi energii swobodnej powierzchniowej DGs, zmniejszajcej si napdow procesu krzepnicia. Okazuje si, e do pewnej wielkoci zarodka, ilo pracy jak naley wykona w celu utworzenia powierzchni rozdziau midzy zarodkiem a ciekym stopem jest wiksza ni warto siy napdowej (rys. 1.35).

Jeli zaoy zarodek o symetrii kulistej, to jego promie okrela rwnanie:

gdzie: gSL - energia powierzchniowa waciwa (napicie powierzchniowe) granicy midzyfazowej cieczkryszta, DGv - rnica midzy energi swobodn jednostki objtoci krysztau a tak sam objtoci fazy ciekej, DH - utajone ciepo topnienia, Tt - temperatura topnienia, DT=(Tt-T) - przechodzenie. Po podstawieniu promienia zarodka krytycznego r* mona wyznaczy energi aktywacji procesu zarodkowania:

Z rwnania (1.25) wynika, i r* zmniejsza si ze wzrostem DT, co jest oczywiste, poniewa im mniejszy jest wymiar zarodka krytycznego tym wiksze prawdopodobiestwo utworzenia w jednostce objtoci cieczy zespou bliskiego uporzdkowania o wielkoci rwnej lub wikszej od krytycznej. Oznacza to, e wikszemu przechodzeniu odpowiada wiksza czsto zarodkowania Iv, ktra bezporednio wpywa na szybko krystalizacji. W przypadku metali, takich jak Fe czy Ni, przechodzenie wymagane dla zarodkowania homogenicznego przewysza 100 C. Okazuje si, i wbrew wczeniejszym pogldom, takie przechodzenie jest cakiem moliwe podczas odlewania, poniewa cieky metal styka si z form tylko punktowo, gdzie nastpuje bardzo szybkie odprowadzenie ciepa. Warto zauway, e to i zarodkowanie odbywa si z udziaem powierzchni formy nie oznacza automatycznie zarodkowania heterogenicznego, poniewa cieky metal jest odizolowany od cianki formy cienk warstewk tlenku, a tym samym uniemoliwia kontakt atomowy z powierzchni formy. Zarodkowanie heterogeniczne polega na wykorzystaniu w procesie zarodkowania rnego rodzaju powierzchni wtrce czy te zanieczyszcze obecnych w ciekym metalu, albo cianek formy odlewniczej lub wlewnicy. W tym przypadku istniejce powierzchnie stanowi preferowane miejsca zarodkowania zmniejszajce energi aktywacji procesu, ktr opisuje rwnanie:

gdzie q - kt zwilania. atwo zauway, i zarodkowanie homogeniczne jest szczeglnym przypadkiem zarodkowania heterogenicznego, gdy kt zwilania podoa 0=180C. Ze wzoru (1.27) wynika rwnie, e zarodkowanie bd uatwia tylko te czstki, ktrych powierzchnie s dobrze zwilalne przez cieky metal (q<<180). Skuteczno zarodkotwrczego oddziaywania czstki jest rwnie funkcj dopasowania odlegoci midzypaszczyznowych sieci krystalicznej w czstce i zarodku powstajcym na jej powierzchni. atwo przewidzie, e katalityczne oddziaywanie czstek jest tym wiksze, im mniejsze jest niedopasowanie sieci obu materiaw, tzn. im mniejsza jest rnica odlegoci midzypaszczyznowych w obu materiaach, wyraona w procentach odlegoci midzypaszczyznowej sieci zarodka.

Z rysunku 1.36 wynika, e przechodzenie wymagane do zainicjowania procesu zarodkowania ronie ze stopniem niedopasowania sieci. Czsto zarodkowania Iv, tj. liczba zarodkw o wielkoci nieco wikszej od krytycznej, powstajcych w jednostce objtoci w cigu jednej sekundy [1/(m3s)], jest opisana przyblionym rwnaniem w postaci:

gdzie: DG* - energia aktywacji procesu zarodkowania homogenicznego DG*hom albo heterogenicznego DG**het=DG*homf(q), k - staa Boltzmanna. Z przytoczonych rozwaa wynikaj bardzo istotne wnioski o charakterze praktycznym, bowiem atwo zauway, i w celu uzyskania struktury drobnoziarnistej, naley zapewni albo odpowiednio du szybko chodzenia umoliwiajc znaczne przechodzenie DT, albo wprowadzi do cieczy kontrolowan liczb centrw zarodkowania w postaci tzw. modyfikatora. Zadaniem modyfikacji jest, najoglniej mwic, zwikszenie dyspersji i/lub zmiana ksztatu skadnikw strukturalnych, co prowadzi do otrzymania waciwoci stopu znacznie lepszych ni wynikaoby to ze zmiany skadu chemicznego wskutek dodatku modyfikatora. Tak jedna jak i druga metoda znajduje zastosowanie w praktyce, chocia kada z nich ma swoje zalety i wady. W wypadku odleww ksztatowych, szczeglnie o zrnicowanej gruboci cianki, bezpieczniejsza jest metoda modyfikacji, poniewa umoliwia ona zmniejszenie napre wasnych zwizanych z nierwnomiern szybkoci chodzenia, ktre mog doprowadzi do deformacji, a nawet pknicia odlewu. Niekiedy zdarza si, e zaley nam na dziaaniu w kierunku zupenie przeciwnym, tzn. gdy dymy do utworzenia struktury grubokrystalicznej, a nawet monokrystalicznej. W tym ostatnim przypadku wymagane jest zastosowanie powolnego, kierunkowego odprowadzenia ciepa wymuszonego przez krystalizator. Przykad wykorzystania moliwoci kierowania procesem krystalizacji pokazano na rys. 1.37.

Wzrost krysztaw jest procesem przyczania pojedynczych atomw do istniejcych ju powierzchni zarodkw, zdeterminowanym przez transport (dyfuzj) atomw na powierzchni frontu krystalizacji oraz wbudowywanie atomw w sie krysztau. W przypadku atomowo-szorstkiego frontu krystalizacji, liczba pozycji dogodnych do obsadzenia przez atomy jest bardzo dua, dziki czemu granica rozdziau cieczkryszta przemieszcza si rwnomiernie i wtedy wzrost nazywamy cigym lub normalnym. Przy atomowo-gadkim froncie krystalizacji doczanie atomw przebiega w kierunku rwnolegym do granicy rozdziau faz i wwczas mamy do czynienia ze wzrostem bocznym lub warstwowym. Szybko wzrostu poszczeglnych cian krysztau nie zawsze jest jednakowa, poniewa czsto zaley od jego struktury krystalicznej. Na og szybko wzrostu ciany krysztau jest odwrotnie proporcjonalna do jej gstoci atomowej. Anizotropia szybkoci wzrostu powoduje, e rzadko kiedy powstajce krysztay maj symetri kulist, cho z energetycznego punktu widzenia (denie do minimalnej energii powierzchniowej) jest ona preferowana. Dowodem preferowanego wzrostu niektrych cian krysztaw s pikne monokrysztay, jakie czsto mamy okazj podziwia w muzeum geologicznym czy w pracowni jubilerskiej. Szybko krystalizacji, definiowana jako objto fazy staej powstajca w jednostce czasu, zaley od czstoci zarodkowania oraz szybkoci wzrostu krysztaw i moe by zapisana rwnaniem:

gdzie: A - staa, q - bariera energetyczna przejcia atomu z cieczy do fazy staej, Tt - bezwzgldna temperatura topnienia. Wykres ilustrujcy szybko krystalizacji w funkcji przechodzenia pokazano na rys. 1.38. Wynika z niego, i szybko ta jest wypadkow oddziaywa dwch czonw w rwnaniu (1.29) i wykazuje maksimum w postaci tzw. "dzwonu".

Warto nadmieni, i zastosowanie bardzo duej szybkoci chodzenia (106-1010 K/s), ktrej efektem jest bardzo due przechodzenie, moe zahamowa dyfuzj do tego stopnia, e mona otrzyma metal (stop metaliczny) w stanie niekrystalicznym - szklistym, tzw. met-glass. Do tej pory rozwaania dotyczyy najprostszego przypadku, jakim jest krystalizacja czystych pierwiastkw, np. metali. Z chwil pojawienia si innych atomw mamy do czynienia ze stopem, tj. tworzywem skadajcym si z metalu stanowicego osnow, do ktrego wprowadzono przynajmniej jeden pierwiastek metaliczny lub niemetaliczny zwany stopowym. Przebieg krystalizacji stopw jest zdecydowanie bardziej zoony, a to ze wzgldu na to, e: krzepnicie stopw moe zachodzi w staej temperaturze lub w zakresie temperatury od linii likwidus do linii solidus, skad chemiczny fazy ciekej najczciej rni si od skadu chemicznego powstajcej fazy staej. Jeli rozway stop o skadzie co krzepncy w ukadzie, ktrego fragment wykresu rwnowagi pokazano na rys. 1.39, to atwo zauway, i w temperaturze T rozpuszczalno skadnika B w A w stanie ciekym wynosi cL, w stanie staym za cs. Stosunek tych dwch wielkoci nosi nazw wspczynnika rozdziau - ko i jest zapisywany w postaci:

Wielko ko moe by wiksza lub mniejsza od 1, co zaley od charakteru wykresu rwnowagi (rys. 1.39). Jeli wspczynnik ko jest mniejszy od 1, wwczas skadnik B jest przepychany przed frontem krystalizacji w kierunku cieczy. Oznacza to, e ciecz krzepnca w ostatniej fazie procesu krystalizacji bdzie bogata w skadnik B. Gdy wspczynnik ko jest wikszy od jednoci, sytuacja jest odwrotna. Jeeli szybko krystalizacji jest odpowiednio dua w porwnaniu z szybkoci dyfuzji w cieczy, to rozkad stenia skadnika B w cieczy, przed frontem krystalizacji bdzie wyglda jak na rys. 1.39c. Naley zatem liczy si z tzw. segregacj skadnikw, ktra podczas krystalizacji normalnej zaley przede wszystkim od warunkw procesu, a w szczeglnoci od tego, czy jest to krystalizacja rwnowagowa z cakowitym, czciowym czy te bez konwekcyjnego mieszania kpieli. Krystalizacja rwnowagowa wystpuje przy nieskoczenie wolnym odprowadzaniu ciepa, ktremu towarzyszy powolny wzrost krysztaw. W zwizku z powyszym w kadej chwili w fazie ciekej i staej zachodzi pena dyfuzja, uniemoliwiajca powstanie gradientu stenia skadnika. Podczas krystalizacji z cakowitym konwekcyjnym mieszaniem kpieli brak jest gradientu stenia skadnika w cieczy, co prowadzi do maksymalnej segregacji skadnika w fazie staej. Krystalizacja bez konwekcyjnego mieszania kpieli uzalenia segregacj skadnika jedynie od jego dyfuzji w ciekym stopie. Podczas krystalizacji z czciowym konwekcyjnym mieszaniem kpieli segregacja zaley zarwno od konwekcji, jak i dyfuzji w fazie ciekej. Koncentracja domieszek lub skadnika stopowego przed frontem krzepnicia ma zasadniczy wpyw na morfologi krystalizacji, tj. posta wzrastajcych krysztaw. Wie si to bezporednio z usuwaniem ciepa z frontu krystalizacji. Jest oczywiste, e zwikszenie szybkoci usuwania ciepa powoduje zmniejszenie temperatury frontu krystalizacji, a tym samym wzrost szybkoci R przesuwania si granicy rozdziau faza staa-ciecz w kierunku cieczy. W warunkach rzeczywistych, tak w czystych metalach jak i

stopach, proces krzepnicia jest zaburzany przez fluktuacje termiczne i/lub steniowe albo niedoskonaoci budowy krystalicznej, ktre prowadz do pojawienia si przypadkowych zakce pierwotnie paskiej granicy rozdziau ciecz-kryszta. W warunkach stabilnych zakcenia takie, np. w postaci wypukoci frontu krystalizacji, zostaj usunite przy zachowaniu trwaego frontu krystalizacji. Inaczej jest przy niestabilnych warunkach wzrostu krysztau, kiedy to kade takie zakcenie rozwija si z upywem czasu, prowadzc do nietrwaego frontu krystalizacji. Jest on cile zwizany z segregacj skadnika przed frontem krystalizacji, w wyniku czego pojawia si strefa tzw. przechodzenia steniowego, ktrego warunek ma posta:

gdzie: G - gradient temperatury w fazie ciekej, R - szybko przemieszczania si frontu krystalizacji, m nachylenie linii likwidus, D - wspczynnik dyfuzji. Przechodzenie steniowe wystpuje wwczas, gdy rzeczywista temperatura ciekego metalu na froncie krystalizacji jest mniejsza ni temperatura likwidus stopu, ktra jest funkcj stenia skadnika przepychanego przed tym frontem. Zalenie od wartoci przechodzenia steniowego, pocztkowo paski front krystalizacji bdzie stopniowo ewoluowa w kierunku frontu komrkowego, a nastpnie dendrytycznego (rys. 1.40). W tym miejscu warto zauway, e kryterium trwaoci frontu krystalizacji zapisane w postaci nierwnoci (1.31) dotyczy krystalizacji w obecnoci dodatniego gradientu temperatury. W warunkach ujemnego gradientu temperatury, ktry ma miejsce podczas objtociowej krystalizacji odlewu, zawsze wystpuje obszar przechodzenia steniowego prowadzcy do nietrwaoci frontu krzepnicia, poniewa swobodny wzrost krysztau odbywa si przez odprowadzanie ciepa krystalizacji do otoczenia przy uyciu fazy ciekej (patrz rys. 1.32).

Zagwarantowanie stabilnoci frontu krystalizacji przez waciwy dobr wartoci R oraz G jest warunkiem koniecznym przy wytwarzaniu odleww o strukturze kierunkowej lub monokrystalicznej. Waciwoci mechaniczne wikszoci stopw odlewniczych silnie zale od stopnia rozdrobnienia ziaren. W przypadku ziaren dendrytycznych najbardziej istotnym parametrem s tzw. odlegoci drugorzdowych ramion dendrytw, zwane w skrcie DAS (ang. Dendrite Arm Spacing), ktre malej ze wzrostem szybkoci chodzenia (rys. 1.41). Generalnie waciwoci wytrzymaociowe rosn wraz ze zmniejszeniem DAS. Jest to odzwierciedleniem znanej relacji Halla-Petcha, w myl ktrej granica plastycznoci ronie wraz ze zmniejszeniem wielkoci ziarna.

3.2.1. Podstawowe pojcia i prawa zwizane z krystalizacj

Cieky metal lub stop moe by traktowany jako nieuporzdkowany zbir atomw zwarcie wypeniajcych przestrze, oscylujcych wok swoich pooe rwnowagi i tworzcych chwilowe zespoy bliskiego uporzdkowania. Tym samym w danej chwili "struktur" takiego zespou atomw mona opisa za pomoc funkcji rozkadu radialnego - RDF (ang. Radial Distribution Function), ktra informuje o liczbie koordynacyjnej, tj. liczbie pierwszych i drugich najbliszych ssiadw znajdujcych si w czaszy kulistej o promieniu r+dr i gruboci dr. Warto zaznaczy, i takie chwilowe uporzdkowanie w cieczy jest bliskie uporzdkowaniu atomw w stanie staym i to tym bardziej im temperatura ciekego metalu (stopu) jest zbliona do temperatury krystalizacji. Krystalizacja jest procesem krzepnicia, czyli przejcia fazy ciekej w sta, ktremu towarzyszy tworzenie struktury krystalicznej, charakteryzujcej si uporzdkowanym rozkadem atomw w przestrzeni. Aby przemiana taka moga si dokona, musi pojawi si sia napdowa, wymuszajca przebieg w okrelonym kierunku. Sia napdowa jest warunkiem koniecznym, ale niewystarczajcym do realizacji procesu, bowiem musi istnie droga, po ktrej ten proces moe si dokona. Std te, szybko okrelonej przemiany zaley zarwno od wartoci siy napdowej, jak i sposobu realizacji procesu. W przypadku zmian strukturalnych zachodzcych w staej temperaturze i pod staym cinieniem si napdow procesu jest rnica energii swobodnej Gibbsa DG midzy stanem pocztkowym a kocowym, opisana rwnaniem:

gdzie: DH - zmiana entalpii ukadu, J/mol; DS - zmiana entropii ukadu, J/K; T- temperatura bezwzgldna. Jeli pod wpywem bodca zewntrznego, np. zmiany temperatury, w ukadzie zachodzi jakakolwiek przemiana, to dzieje si tak dlatego, e w tych nowych warunkach stan, jaki osiga rozpatrywany ukad po przemianie, zapewnia mniejsz energi ni stan, jaki mia ten ukad przed przemian. Ilustracj jest rys. 1.31, na ktrym jako przykad przedstawiono zmian energii swobodnej wody i lodu podczas zmiany temperatury powyej i poniej temperatury topnienia Tt=273 K (0C).

Warunkiem krzepnicia odlewu jest obecno wspomnianej wyej siy napdowej, co jest rwnoznaczne cigemu odprowadzaniu ciepa z ukadu. Zalenie od warunkw odprowadzania ciepa

krystalizacja moe przebiega kierunkowo lub objtociowo. Krystalizacja kierunkowa, zwana take frontaln, strefow czy warstwow, polega na przemieszczaniu cigego frontu krystalizacji z jednego punktu do drugiego. W jej wyniku powstaj krysztay wyduone w jednym kierunku, zgodnym z kierunkiem odprowadzania ciepa, zwane krysztaami supkowymi lub kolumnowymi. Podczas krystalizacji objtociowej krysztay tworz si w rnych miejscach kpieli, budujc niecigy front krystalizacji. W wyniku tego typu krystalizacji ksztat krysztaw, zwanych rwnoosiowymi, jest zbliony do kulistego. Na rysunku 1.32 pokazano przykady obu typw krysztaw wraz z zaznaczeniem kierunkw odprowadzania ciepa. Naley zwrci uwag, e w przypadku krysztaw rwnoosiowych kierunek odprowadzania ciepa jest zgodny z kierunkiem wzrostu krysztaw, dla krysztaw supkowych za przeciwny.

Morfologia (tj. uksztatowanie) krysztaw zaley nie tylko od warunkw odprowadzania ciepa, lecz take od skadu chemicznego stopu. W przypadku metali czystych krysztay supkowe bd narastay w sposb pokazany na rys. 1.32a, natomiast w przypadku stopw tworzcych roztwr stay najczciej tak, jak pokazano na rys. 1.32b, tj. w postaci przypominajcej drzewo, czyli dendrytu. W przypadku krysztaw rwnoosiowych moliwe s dwa typy morfologii: dendrytyczna (rys. 1.32c), wystpujca w metalach czystych i stopach tworzcych roztwory stae, oraz eutektyczna - w stopach o skadzie eutektycznym. Na rysunku 1.33 pokazano przebieg procesu narastania krysztaw rwnoosiowych obu typw.

W praktyce w odlewie mona czsto obserwowa wystpowanie trzech typw krysztaw, pokazanych schematycznie na rys. 1.34. Tu przy powierzchni formy wystpuje wska strefa bardzo drobnych krysztaw, tzw. zamroonych, ukierunkowanych w zasadzie losowo i tworzcych si tu po wlaniu metalu do formy. Warstewka ta stanowi tzw. naskrek odlewniczy. Krysztay supkowe wyrastaj z naskrka w gb cieczy, natomiast krysztay rwnoosiowe powstaj w gbi odlewu.

3.2.3. Krystalizacja eutektyk

Ze wzgldw technologicznych wikszo stopw odlewniczych to stopy eutektyczne lub okooeutektyczne. Ich waciwoci uytkowe zale w duym stopniu od struktury eutektyki. Na rysunku 1.42 pokazano wykresy zmian energii swobodnej poszczeglnych faz w ukadzie z eutektyk A-B w rnej temperaturze. Jeli rozway stop o skadzie co w temperaturze T1 to okae si, i energia swobodna ciekego stopu jest mniejsza ni energia swobodna zarwno fazy a=A(B), jak i B, w caym zakresie stenia. Std te w tej temperaturze stop wystpuje tylko w postaci roztworu ciekego, niezalenie od jego skadu chemicznego (rys. 1.42a). W temperaturze T2 mona wyodrbni ju trzy obszary, a mianowicie (rys. 1.42b): dwa obszary zawarte midzy punktami wyznaczonymi przez styczne do krzywej zmian energii swobodnej cieczy C w funkcji stenia a krzywymi zmian energii swobodnej faz staych a i B (obszary midzy punktami 1-2 oraz 3-4), obszar centralny - midzy wewntrznymi punktami stycznoci 2-3, w ktrym energia swobodna ciekego stopu jest mniejsza ni energia swobodna obu faz staych. O ile zakres stabilnoci tylko fazy ciekej nie budzi wtpliwoci, to warto wyjani rol stycznych do wykresw Gi=f(c). W wypadku stopu o skadzie co jego energia swobodna zarwno w fazie ciekej (punkt K), jak i w fazie staej (punkt M) przewysza energi swobodn mieszaniny dwufazowej: a o skadzie c1 i cieczy o skadzie C2 (punkt N na rys. 1.42b).

Oznacza to, i w temperaturze T2 bardziej stabilna jest mieszanina fazy ciekej o steniu c2 i fazy a o steniu c1 ni ktrejkolwiek z nich o steniu co. Analogiczna sytuacja wystpi gdy rozwaa si bdzie stop po przeciwnej stronie punktu eutektycznego E. W temperaturze eutektycznej TE styczna czy ze sob wszystkie trzy wykresy DGi=f(c) (rys. 1.42c), co oznacza wspistnienie w rwnowadze wszystkich trzech faz, tj. A(B) o skadzie amax, B i cieczy o skadzie cE. Zgodnie z regu faz Gibbsa proces krzepnicia bdzie odbywa si w staej temperaturze TE, a w jego wyniku otrzyma si mieszanin eutektyczn a+B w myl reakcji: C->a+B. Obnienie temperatury do wartoci T3 prowadzi do sytuacji pokazanej na rys. 1.42d, gdzie energia swobodna fazy ciekej (dla kadego stenia) jest wiksza ni energia mieszaniny eutektycznej a+B, z ktrych pierwsza ma skad amax, a druga 100% B. Odwoujc si do wczeniejszych rozwaa, mona sugerowa, i szybko wzrostu poszczeglnych faz podczas przemiany eutektycznej C-->a+B jest funkcj wartoci siy napdowej. Z kolei wartociom temperatury mniejszym od TE mona przypisa takie stenia faz a i B, aby prdkoci wzrostu kadej z nich byy sobie rwne. Jeli tak, to mog zaistnie warunki dla wsplnego, sprzonego przemieszczania si frontu krystalizacji faz eutektycznych. Krzepnicie eutektyki rwnie przebiega w dwch etapach, obejmujc zarodkowanie i wzrost, przy czym przechodzenie wymagane dla inicjacji procesu zarodkowania jest na og nieco mniejsze. W miar ochadzania ciekego stopu o skadzie eutektycznym zarodkuje, a nastpnie wzrasta jedna z faz, np. faza B. Jej zwikszenie dokonuje si kosztem atomw B znajdujcych si w pobliu, przy jednoczesnym

wzrocie stenia atomw A przed frontem krystalizacji. Zwikszenie stenia pierwiastka A osiga w pewnej chwili tak warto, e staje si moliwe zarodkowanie fazy a. Sprzyja temu zwikszenie przechodzenia fazy a do wartoci DT1, wyznaczonej przez odcinek midzy lini stabilnego likwidusu dla fazy a=A(B) a lini metastabilnego likwidusu dla fazy B (linia przerywana na rys. 1.42e). Czynnikiem sprzyjajcym jest dodatkowo obecno powierzchni zarodkowania dla fazy A(B), szczeglnie wwczas, gdy odznacza si ona du skutecznoci zarodkowania katalitycznego. Wzrost zarodka fazy a odbywa si wzdu powierzchni fazy B kosztem atomw A z najbliszego otoczenia i trwa do chwili, gdy stanie si moliwe zarodkowanie fazy B. Wielokrotne powtrzenie takiego cyklu, poczone ze wzrostem obu faz tworzcych wsplny front krystalizacji, prowadzi do utworzenia mieszaniny eutektycznej, ktrej przykad pokazano na rys. 1.43.

Eutektyki przybieraj bardzo rnorodne formy, zalene od rodzaju ukadu rwnowagi fazowej, krystalochemii faz, rodzaju i udziau poszczeglnych faz, a take warunkw wzrostu eutektyki i ewentualnej modyfikacji stopu. Jednym z kryteriw klasyfikacji eutektyk jest geometria skadnikw eutektyki. Zgodnie z tym kryterium rozrnia si eutektyki: regularne (ang. regular), zwane niekiedy normalnymi, prawie regularne (ang. quasi-regular), regularne zoone (ang. complex regular), nieregularne (ang. irregular), z pytkami perforowanymi (ang. broken lamellar), spiralne (ang. spiral), globularne (ang. globular). Spord wymienionych rodzajw eutektyk nieco bliej zostan przedstawione tylko eutektyki nieregularne i globularne, ktre wystpuj w najbardziej rozpowszechnionych stopach odlewniczych, jakimi s stopy Fe-C oraz Al-Si. Omwienie tego zagadnienia bdzie prowadzone na przykadzie krystalizacji eutektyki w ukadzie Fe-C. Ukad rwnowagi Fe-C stanowi podstaw otrzymywania najczciej stosowanych stopw odlewniczych, jakimi s eliwo i staliwo (ok. 90%). Ze wzgldu na bogactwo wystpujcych w nim przemian, jego analiza moe stanowi doskonay przykad interpretacji ukadw rwnowagi zarwno jeli idzie o krzepnicie, jak i przemiany fazowe w stanie staym. Std te, omwienie podstawowych przemian w tym ukadzie: ciecz --> faza(y) staa czy przemian w stanie staym bdzie okazj do przypomnienia podstawowych wiadomoci z metaloznawstwa.

Krzepnicie w ukadzie Fe-C moe przebiega zgodnie z ukadem rwnowagi stabilnej Fe-grafit, lub rwnowagi metastabilnej Fe-Fe3C (cementyt). Fragment tego ukadu pokazano na rys. 1.44. Wystpowanie dwch odmian ukadu rwnowagi Fe-C powoduje, e zalenie od warunkw krzepnicia, podczas krystalizacji moe powsta eutektyka grafitowa lub cementytowa. Odpowiednie reakcje eutektyczne mona zapisa nastpujco:

gdzie: g - roztwr stay wgla w Feg, zwany austenitem, Fe3C(I) - wglik elaza, zwany cementytem; indeks (I) wskazuje, e jest to cementyt pierwszorzdowy. To, czy krzepnicie bdzie przebiega w ukadzie stabilnym czy metastabilnym jest cile zwizane z szybkoci chodzenia oraz tzw. jakoci metalurgiczn ciekego eliwa. Szybko chodzenia decyduje o wartoci przechodzenia DT ciekego stopu. Jeli wskutek chodzenia cieke eliwo osignie temperatur nisz od rwnowagowej temperatury pocztku przemiany eutektycznej w ukadzie rwnowagi stabilnej, lecz wysz od rwnowagowej temperatury przemiany eutektycznej w ukadzie metastabilnym, wwczas proces krzepnicia moe przebiega tylko zgodnie z zapisem (1.32a). Jeli natomiast przechodzenie jest na tyle due, i temperatura ciekego eliwa bdzie nisza rwnie od rwnowagowej temperatury przemiany eutektycznej w ukadzie Fe-Fe3C, wtedy energia swobodna zarwno mieszaniny eutektycznej g + grafit, jak i g+Fe3C(I) jest mniejsza ni energia swobodna ciekego eliwa. Oznacza to, e z termodynamicznego punktu widzenia obie eutektyki s prawdopodobne. Jakkolwiek w wyniku wikszej siy napdowej bdzie tworzy si eutektyka g + grafit, to jednak czynnik kinetyczny zwizany z dyfuzj wgla bdzie sprzyja tworzeniu eutektyki g+F3C(I). W takich przypadkach decydujca jest jako metalurgiczna eliwa, ktrej miar jest zdolno ciekego eliwa do grafityzacji. Jest ona funkcj wielu parametrw, z ktrych najwaniejszym jest skad chemiczny eliwa, w szczeglnoci obecno pierwiastkw sprzyjajcych grafityzacji, tzw. grafityzatorw. Jeli pierwiastki czsto obecne w eliwie zestawi w kolejnoci od najskuteczniejszego grafityzatora do najsilniejszego antygrafityzatora, to uzyska si nastpujcy szereg:

Rozwamy krystalizacj eutektyki w ukadzie rwnowagi stabilnej. Z chwil przechodzenia ciekego eliwa do temperatury w zakresie temperatury rwnowagowej przemiany eutektycznej w ukadzie stabilnym i metastabilnym (obszar midzy liniami solidus E'C' oraz EC na na rys. 1.44), jako pierwsze pojawiaj si zarodki grafitu. Ich swobodny wzrost jest determinowany moliwoci doczania atomw wgla z cieczy, w zwizku z czym krysztay grafitu przybieraj posta rozgazion (rys. 1.45).

Wychwytywanie atomw wgla z otoczenia grafitu jest rwnoznaczne ze zuboaniem w wgiel przylegej cieczy, zwaszcza w zagbieniach midzy ramionami rozetki grafitowej. Tym samym te wanie zagbienia staj si najlepszym miejscem zarodkowania i wzrostu austenitu tym bardziej, e powierzchnia grafitu oddziauje katalitycznie na zarodkowanie austenitu. W miar wzrostu ziarno eutektyczne, nazywane czsto komrk eutektyczn, przyjmuje posta jak na rys. 1.45d, czsto obserwowan w tzw. eliwie szarym, przy czym stopie rozgazienia grafitu ronie ze zwikszaniem przechodzenia. Posta grafitu patkowego uywana do zilustrowania przemiany eutektycznej w ukadzie Fe-grafit (rys. 1.45) nie jest jedyn. Ksztat wydziele grafitu, jak rwnie ich rozkad, mog zmienia si zalenie od parametrw procesu, a przez to wpywa na waciwoci odlewu. Zgodnie z norm amerykask ASTM-A247, wydzielenia grafitu w eliwie szarym podzielono na 5 typw (rys. 1.46): typ A - o rwnomiernym rozkadzie i przypadkowej orientacji, typ B - o postaci rozetowej i przypadkowej orientacji, typ C - o zrnicowanej wielkoci i przypadkowym rozkadzie, typ D - o rozkadzie midzydendrytycznym, lecz przypadkowej orientami, typ E - o rozkadzie midzydendrytycznym i preferowanej orientacji.

Podobn, cho nieco szersz klasyfikacj rodzajw grafitu podano w PN-75/H-04661. Przykad mikrostruktury eliwa z grafitem patkowym przedstawiono na rys. 1.47a. Nieco inaczej przebiega krystalizacja eutektyki w tym samym ukadzie, gdy zamiast patkw (rozet) grafitowych powstaje grafit globularny, zwany najczciej kulkowym lub sferoidalanym. Podobnie jak poprzednio, po przechodzeniu do temperatury w obszarze midzy rwnowagow temperatur przemiany eutektycznej w ukadzie stabilnym a metastabilnym, pojawiaj si zarodki grafitu, ktre stosunkowo szybko przybieraj posta sferyczn. Ich wzrost dokonuje si kosztem zuboenia cieczy w atomy wgla w pewnym otoczeniu wydzielenia grafitu. Wskutek stosunkowo duego przechodzenia frontu krystalizacji, na powierzchni grafitu nastpuje zarodkowanie austenitu, otaczajcego grafit cig warstw tworzc specyficzn otoczk. Nie oznacza to jednak zatrzymania wzrostu grafitu, ktry od tej chwili dalej powiksza si przyczajc atomy wgla transportowane z cieczy przez otoczk austenitu za pomoc dyfuzji w stanie staym. W rezultacie powstaje eliwo z grafitem sferoidalnym o strukturze, ktrej przykad pokazano na rys. 1.47c.

Krystalizacja eutektyki grafitowej z grafitem wermikularnym (inaczej zwanym zwartym lub robaczkowym) rozpoczyna si od powstawania sferycznych wydziele grafitu, ktrych ksztat ulega degeneracji podczas pniejszego wzrostu na skutek bliniakowania. Przykad mikrostruktury eliwa z grafitem zwartym pokazano na rys. 1.47b. Krystalizacja eutektyki wglikowej jest moliwa dopiero po przechodzeniu ciekego eliwa do temperatury niszej od rwnowagowej temperatury przemiany eutektycznej w ukadzie Fe-Fe3C. Wwczas jako pierwsze powstaj zarodki wglika Fe3C, na ktrych zarodkuj krysztay austenitu przybierajce z czasem posta paskich dendrytw. W miar wzrostu austenitu przestrzenie midzydendrytyczne wypenia cementyt, ktry pokrywa dendryty austenitu. W miar wzrostu mieszanina eutektyczna austenitu i cementytu, zwana ledeburytem, przybiera posta schematycznie pokazan na rys. 1.48.

3.2.4. Segregacja stopw

W stopach o skadzie odmiennym od eutektycznego krzepnicie eutektyki jest poprzedzone wydzielaniem faz pierwotnych. W przypadku eliw podeutektycznych jest nimi austenit, a w eliwach nadeutektycznych grafit albo cementyt pierwszorzdowy. Krzepnicie stopw w zakresie temperatury, np. staliwa albo eliwa pod-lub nadeutektycznego, wie si nieodcznie z transportem skadnikw przed frontem krystalizacji. Wynika to z faktu, i skad fazy staej rni si od skadu cieczy. Zjawisko takie nosi nazw segregacji (likwacji) - oznaczajcej niejednorodno chemiczn tworzyw metalowych (stopw) w stanie staym. Zakres segregacji w odlewie zaley od trzech grup czynnikw: cech termodynamicznych stopu, kinetyki procesw cieplnych oraz transportu masy (dyfuzji) podczas krzepnicia stopu, ksztatu powierzchni midzyfazowej faza staa-ciecz. Naley podkreli, e najwikszy wpyw na zjawisko segregacji ma zakres temperatury krzepnicia wyznaczony liniami likwidus i solidus. Skonno do segregacji jest tym wiksza, im wikszy jest zakres krzepnicia, a wynika to z faktu, e w tym przypadku skad chemiczny fazy staej istotnie rni si od skadu chemicznego cieczy. Drugim wanym czynnikiem jest szybko krzepnicia i stygnicia stopu. Im wolniejsze krzepnicie i stygnicie stopu (duszy czas oddziaywania wysokiej temperatury), tym wiksza szansa na wyrwnanie - ujednorodnienie skadu stopu. Zalenie od zasigu rozrniamy makro- i mikrosegregacj. Pierwsza z nich rozciga si w zakresie od 1 cm do 1 m i praktycznie nie moe by zlikwidowana w odlewach za pomoc wyarzania ujednorodniajcego, przy zastosowaniu racjonalnego czasu wyarzania. Obejmuje ona segregacj strefow, polegajc na "przepychaniu" domieszek, w tym rwnie zanieczyszcze staych i gazowych, w kierunku rodkowej czci odlewu - wlewka (rys. 1.49a).

Z tego typu segregacj spotykamy si zarwno w duych odlewach ksztatowych, wlewkach a take podczas odlewania cigego. Niekiedy, wskutek tzw. makrosegregacji odwrotnej mona spotka si ze zjawiskiem "pocenia si" odlewu, polegajcym na wyciskaniu skadnika o niskiej temperaturze topnienia na powierzchni odlewu. Mikrosegregacja dotyczy rnic skadu w obszarze 10-100 mm i prowadzi do specyficznej, warstwowej budowy ziaren (rys. 1.49b). Ze wzgldu na stosunkowo niewielki zasig mikrosegregacj mona usun metod obrbki cieplnej (wyarzaniem ujednorodniajcym). Z wyjtkiem szczeglnych sytuacji (topienie strefowe) zjawisko segregacji w odlewach jest niekorzystne, poniewa niejednorodno skadu chemicznego oznacza niejednorodno waciwoci, a niekiedy moe doprowadzi do powstania faz, ktrych obecno zdecydowanie pogarsza jako odlewu.

3.2.5. Podstawy analizy termicznej i derywacyjnej

Waciwoci odlewu w znacznym stopniu zale od jego struktury pierwotnej, a ta z kolei jest funkcj procesu krzepnicia, na ktry ma wpyw szeroko pojmowana jako metalurgiczna ciekego metalu. Nic wic dziwnego, e opracowano wiele sposobw oceny jakoci ciekego stopu przed wlaniem go do formy odlewniczej. Obok powszechnie stosowanych: pomiaru temperatury ciekego metalu oraz prb technologicznych, uywa si rwnie metod polegajcych na pomiarze temperatury metalu lub stopu w funkcji czasu. Do metod tych zaliczamy: uproszczon analiz termiczn, rnicow analiz termiczn (DTA) (ang. Differential Thermal Analysis), analiz termiczn i derywacyjn (ATD). Podczas krzepnicia ciekego metalu lub stopu ukad przechodzi do stanu o mniejszej energii, a zatem oddaje pewn jej ilo do otoczenia w postaci utajonego ciepa krystalizacji. Oznacza to pojawienie si wewntrz rozpatrywanego ukadu dodatkowego rda ciepa, ktre "zakca" monotoniczny proces obniania temperatury ukada Nastpuje okresowe zmniejszenie szybkoci zmian temperatury, co objawia si zaamaniem na krzywej opisujcej zaleno temperatury od czasu T=f(t), w przypadku za przemiany zachodzcej w staej temperaturze, np. przemiany eutektycznej, przystankiem izotermicznym na tej krzywej. Taki wykres uzyskuje si za pomoc uproszczonej metody analizy termicznej, polegajcej na rejestrami zmian temperatury w funkcji czasu za pomoc termometru termoelektrycznego zanurzeniowego (tzw. termopary). Otrzymane krzywe studzenia s analogiczne do tych, jakie wykrela si podczas analizy ukadw rwnowagi. Jakkolwiek nie jest to metoda precyzyjna, to jednak umoliwia uzyskanie wielu informacji, takich jak: temperatura pocztku i koca krzepnicia, temperatura i czas trwania przemiany eutektycznej, "gbokoci" przechodzenia itp. Cenn informacj otrzyman za pomoc krzywej studzenia jest przechodzenie, poniewa jego warto umoliwia wnioskowanie o obecnoci lub braku w ciekym stopie dodatkw sprzyjajcych jego zarodkowaniu. Bardziej zoonymi metodami oceny jakoci ciekego stopu s metody DTA oraz ATD. Metoda rnicowej analizy termicznej (DTA) polega na pomiarze rnicy temperatury prbki (badanego stopu) oraz wzorca podczas chodzenia (ogrzewania). Wzorcem jest materia, w ktrym nie zachodz adne zmiany zwizane z wydzielaniem lub pochanianiem ciepa w zakresie temperatury, w ktrym przeprowadza si prb. Pomijajc szczegy techniczne, naley zauway, i kada przemiana w badanej prbce zwizana z wydzielaniem lub pochanianiem ciepa, np. zmiana stanu skupienia, powoduje pojawienie si rnicy temperatury w przestrzeni prbki badanej i wzorca, co zostaje zarejestrowane w postaci piku na krzywej DTA (rys. 1.50).

Jego pooenie umoliwia wyznaczenie temperatury maksymalnej szybkoci przemiany. Urzdzenia realizujce tak analiz s na og typu laboratoryjnego. Metoda analizy termicznej i derywacyjnej (ATD) polega na jednoczesnej rejestracji krzywej stygnicia T=f(t) oraz pierwszej pochodnej temperatury po czasie T'=dT/dt, co pokazano na przykadowym wykresie (rys. 1.51). Krzywa T' stanowi odzwierciedlenie kinetyki krystalizacji stopu i umoliwia okrelenie charakterystycznych punktw: LM, L, SM oraz S, ktre w powizaniu z krzyw stygnicia T=f(t) wyznaczaj w kolejnoci charakterystyczne temperatury procesu: TLM, TL, TSM i Ts. Temperatury TL i TS oznaczaj, odpowiednio temperatur likwidus i solidus podczas krzepnicia w warunkach rwnowagi stabilnej, natomiast temperatury TLM i TSM s temperaturami tych samych przemian zachodzcych przy przechodzeniu (w warunkach rwnowagi metastabilnej). Na wykresie obserwuje si rwnie lokalne maksima i minima, spord ktrych naley wyrni punkt K wyznaczajcy koniec krzepnicia (krystalizacji).

Na wykres, taki jak na rys. 1.51, mona nanie take krzyw kalorymetryczn T'c=dTc/dt=f'c(t), tj. krzyw pochodnej temperatury po czasie, ktr mona otrzyma, gdy nie wystpuje wydzielanie utajonego ciepa krzepnicia. Pole midzy krzywymi T' i T'c jest proporcjonalne do cakowitego ciepa krzepnicia (krystalizacji) L, zgodnie z zalenoci:

gdzie: L - ciepo krzepnicia stopu, c - ciepo waciwe stopu (przy staym cinieniu). Analiza termiczna i derywacyjna ATD staa si baz do zbudowania urzdzenia o handlowej nazwie "Cristaldigraph", stosowanego do oceny jakoci stopw odlewniczych w warunkach przemysowych.

3.3.1. Morfologia krzepnicia odleww

Zasilanie odleww jest to proces zachodzcy w czasie stygnicia metalu wlanego do formy i polegajcy na przemieszczaniu si (przepywie) ciekego lub pciekego metalu z jednych czci odlewu do drugich w celu uzupenienia w nich brakw materiau spowodowanych skurczem, zarwno w stanie ciekym, jak i podczas krzepnicia. W punkcie tym zostan podane zasady i metody projektowania ukadw zasilajcych odlewy, ktrych celem jest niedopuszczenie do powstawania wad typu skurczowego w odlewach. Morfologia krzepnicia, czyli ksztatowanie si struktury krystalicznej odlewu w skali makroskopowej, ma due znaczenie zarwno w procesach zasilania odleww, jak i w uzyskaniu ostatecznych wasnoci uytkowych. Z mechanizmw procesw krystalizacji wynika, e ostateczna struktura krystaliczna odlewu jest wynikiem dwch czynnikw: waciwoci krzepncego materiau oraz warunkw odprowadzania ciepa. Zasadnicza prawidowo jest nastpujca. Stopy o wskim zakresie temperatury krzepnicia maj tendencj do krzepnicia warstwowego (zwanego rwnie liniowym, frontalnym lub strefowym), a wic takiego, w ktrym obserwuje si wyran, cho niekiedy poszarpan lini oddzielajc faz sta od ciekej. Temu typowi krzepnicia sprzyja rwnie duy gradient temperatury na przekroju odlewu, powstajcy przy intensywnym chodzeniu przez form oraz stosunkowo niskiej wartoci wspczynnika przewodnoci cieplnej materiau odlewu. Z kolei stopy o duej rnicy midzy temperatur likwidusu i solidusu maj tendencj do krzepnicia objtociowego dajcego ciastowat konsystencj mieszaniny cieczy i krysztaw, to jest tak, w ktrej faza staa narasta w caej objtoci odlewu, wok losowo rozoonych w cieczy zarodkw krystalizacji. Rnice w sposobach chodzenia odlewu, wystpujce midzy typowymi procesami odlewniczymi, nie s na tyle due, aby miay decydujcy wpyw na morfologi krzepnicia - stanowi o niej w gwnej mierze wasnoci materiau odlewanego. W praktyce najczciej spotyka si cztery typy krzepnicia, pokazane na rys. 1.52. Typ strefowy gadkociennyo wyranej, gadkiej linii rozdzielajcej ciecz od ciaa staego (rys. 1.52a) jest spotykany najczciej w czystych metalach, gdy stopy techniczne nominalnie eutektyczne zwykle nie krzepn idealnie wg ukadu rwnowagi. Typ strefowy szorstko-cienny o poszarpanej granicy midzy faz ciek a sta (rys. 1.52b) jest charakterystyczny np. dla staliw niskowglowych. Typ objtociowy (rys. 1.52c) wystpuje w wielu technicznych stopach miedzi i aluminium, a wic stopach charakteryzujcych si czsto nie tylko znacznymi przedziaami temperatury krzepnicia, lecz take wysokimi wspczynnikami przewodnoci cieplnej (brak gradientw temperatury niezbdnych dla kierunkowego odprowadzania depta). Typ poredni krzepnicia (rys. 1.52d) jest spotykany w praypadku niektrych stopw metali nieelaznych oraz eliw, przy czym eliwa szare (tj. z grafitem patkowym) maj skonno do krzepnicia bardziej strefowego, eliwa sferoidalne za - objtociowego.

Istot procesw zasilania, niezmiernie wanych dla uzyskania zdrowej struktury odlewu, jest przepyw materiau w czasie krzepnicia od czci zakrzepych w mniejszym stopniu (np. nadleww czy bardziej masywnych czci odlewu) do czci, w ktrych aktualnie wystpuj braki metalu spowodowane skurczem. Przepyw ten moe by utrudniony wskutek czciowego zakrzepnicia cian odlewu, przy czym utrudnienie to zaley gwnie od rodzaju krysztaw, jakie pojawi si w tych cianach, a wic od morfologii krzepnicia danego stopu. Jeeli metal zasilajcy moe pyn swobodnie kanaem utworzonym przez gadkie ciany, jak na rys. 1.52a, to wwczas opory przepywu bd mae, proces zasilania przebiega bdzie atwo, taki za rodzaj zasilania jest nazywany zasilaniem masowym. Jeeli ciecz zasilajca musi przepywa przez "rusztowanie" utworzone przez wystajce ze cian krysztay, np. w postaci dendrytw (rys. 1.52c), to opory przepywu bd znacznie wiksze, a zasilanie trudniejsze. Taki proces zasilania nazywa si zasilaniem midzydendrytycznym lub midzykrystalicznym. Warto zwrci uwag, e niekiedy zasilanie masowe nastpuje rwnie w przypadkach morfologii krzepnicia pokazanej na rys. 1.52d, jeeli tylko krysztay zawieszone w cieczy wypeniajcej rodkow cz odlewu bd niewielkie i zblione ksztatem do kulistego. Mog one wtedy stosunkowo atwo przemieszcza si wraz z ciecz i przyczynia do zasilenia odlewu. Zdolno stopu do zasilania jest wic w ustalonych warunkach odlewania pewn cech danego materiau, pochodn jego morfologii krzepnicia. Cech t mona okrela rnymi metodami. Na

rysunku 1.53 pokazano wyniki bada zdolnoci do zasilania rnych stopw aluminium z krzemem. Charakterystyczna jest stosunkowo wyrniajca si zdolno do zasilania odleww ze stopu o zawartoci 9% krzemu, porwnywalna z czystym aluminium. W stopie tym wystpuje mieszany typ krzepnicia, zbliony do pokazanego na rys. 1.52d, jednak umoliwiajcy zasilanie masowe dziki przepywowi mieszaniny cieczy z drobnymi, rwnoosiowymi krysztaami.

3.3.2. Zasady zasilania odleww ze stopw wykazujcych skurcz w caym zakresie krzepnicia
Uniknicie powstania jamy skurczowej lub porowatoci w obrbie odlewu jest moliwe, o ile wytworzy si w nim odpowiednio wysoki gradient temperatury, powodujcy sukcesywne, kierunkowe krzepnicie poszczeglnych warstw materiau. Miejscem najgortszym, krzepncym na kocu, powinna by taka cz odlewu, ktrej wady skurczowe nie zmniejszaj wartoci uytkowej danej czci. Zwykle wybranie takiego miejsca w odlewie nie jest moliwe i dlatego technolog dodaje jeden lub kilka nadleww (inaczej zwanych zasilaczami), ktre przejmuj na siebie rol czci krzepncej na kocu, w ktrej powstaje jama lub porowato skurczowa (patrz rys. 1.3). Najbardziej masywne czci w odlewie, krzepnce duej ni czci z nimi ssiadujce nazywa si wzami cieplnymi. Zgodnie z wymagan zasad krzepnicia kierunkowego, nadlewy umieszcza si w bezporednim poczeniu z wzami cieplnymi. Dodatkowo, aby wykorzysta dziaanie si grawitacyjnych do wymuszenia przemieszczania si metalu zasilajcego, korzystne jest wybranie takiego pooenia odlewu w formie, aby przekroje masywne znalazy si w grze, nad nimi za - nadlewy. Niekiedy okazuje si, e uzyskanie odpowiednio duego gradientu temperatury wymaga przeprofilowania (zwykle pogrubienia) cian odlewu. Zamiast pogrubie w celu podwyszenia temperatury i czasu krzepnicia danego obszaru, mona stosowa wykadziny izolacyjne lub egzotermiczne, o zdolnoci chodzenia znacznie mniejszej ni masy formierskiej. Wzrostowi gradientu temperatury sprzyja rwnie zwikszenie chodzenia czci odlewu pooonych dalej od nadlewu. Osiga si to przez zastosowanie w tych miejscach wkadek metalowych umieszczonych we wnce formy lub przy powierzchni rdzeni, zwanych ochadzalnikami, lub czasem po prostu kokilami, dziaajcymi na zasadzie znacznie wikszej przewodnoci cieplnej w porwnaniu do masy formierskiej. W przypadku caych form wykonanych z metalu, zalewanych grawitacyjnie (kokil), stosuje si czsto zrnicowanie gruboci niemetalicznych powok ochronnych nanoszonych na wnk formy, decydujcych o intensywnoci chodzenia odlewu. Istotn spraw z punktu widzenia zasilania odlewu jest rwnie miejsce doprowadzenia metalu do wnki formy, czyli usytuowanie wleww doprowadzajcych wzgldem odlewu. S one rdem gorcego metalu z kadzi i dlatego powikszaj czas krzepnicia tej czci odlewu. W celu uatwienia kierunkowego krzepnicia metal naley doprowadza do najgortszych czci odlewu, w okolice nadleww lub nawet wprost do nich. Przewidywanie kolejnoci krzepnicia w odlewie jest do trudne i obecnie coraz czciej wspomagane metodami numerycznej symulacji komputerowej. Z powodzeniem stosuje si rwnie metody uproszczone, opierajce si na pojciu moduu krzepnicia, zdefiniowanego wzorem (1.22). Wobec istnienia zalenoci midzy czasem krzepnicia a moduem (wzr (1.21)), wymaganie dotyczce kierunkowoci krzepnicia sprowadzi mona do warunku wzrostu moduw poszczeglnych segmentw odlewu w kierunku do nadlewu.

Na rysunku 1.54 pokazano rezultat nieprzestrzegania zasady kierunkowego krzepnicia odlewu w kierunku do nadlewu. Rozmieszczenie i wygld wad typu skurczowego przedstawiono osobno dla stopw krzepncych strefowo i objtociowo. Warto zwrci uwag, e w pokazanym przykadzie brak zachowania kierunkowoci krzepnicia nastpi w wyniku nieuwzgldnienia efektu przegrzania masy formierskiej przez cieky metal w narou formy odtwarzajcym wewntrzn stron poczenia cian odlewu typu L. Przegrzanie to doprowadzio do powstania lokalnego wza cieplnego. Przylegajca cianka odlewu od strony nadlewu ma wic modu (termiczny) mniejszy ni samo naronikowe poczenie cian, wskutek czego nastpio wczeniejsze jej zakrzepnicie i odcicie moliwoci zasilenia tego miejsca metalem z nadlewu w kocowej fazie krzepnicia. W omawianym przypadku modu termiczny wza wynikajcego z poczenia cian by a o ok. 70% wikszy ni jego modu geometryczny, ktry dla takiego ksztatu wza jest rwny moduowi cian do niego przylegych. Nadlewy umieszcza si zwykle przy wikszych zgrubieniach odlewu, stanowicych zasilane wzy cieplne. Naley jednak zauway, e take w czciach cienkich wystpuje skurcz krzepnicia i rwnie one wymagaj zasilenia. Zwykle dzieje si tak, e czci cienkie s zasilane przez czci masywne, te za przez nadlewy. Podobnie zasilenie musi nastpi w przypadku odleww o rwnomiernej gruboci cianek, np. pyt czy tulei. Wszystkie czci odlewu przewidziane do zasilenia danym nadlewem stanowi stref zasilania tego nadlewu. Projektowanie ukadu zasilania odlewu polega na podzieleniu caego odlewu na strefy zasilania, odpowiednie zaprojektowanie tych stref w celu zapewnienia kierunkowego krzepnicia w obrbie kadej strefy, a nastpnie zaprojektowanie nadleww. Przy mniej masywnych wzach mona unikn projektowania osobnych nadleww (odrbnych stref zasilania), jeeli zastosuje si jedn z podanych metod: 1) pogrubienie przekroju oddzielajcego odosobniony wze cieplny od innego nadlewu lub innego wza zasilanego przez nadlew; 2) ocieplenie przekroju oddzielajcego odosobniony wze przez zastosowanie wykadzin izolacyjnych lub egzotermicznych; 3) zredukowanie czasu krzepnicia lokalnego wza za pomoc ochadzal- nikw. Na rysunku 1.55 pokazano odlew staliwny, w ktrym zastosowano dwa rne rozwizania: pogrubienie

cianek gwnego korpusu powyej zgrubienia znajdujcego si w jego najniszej czci oraz ochadzalniki przy lokalnych wzach znajdujcych si w bocznych elementach przylanych do gwnego korpusu.

O tym, czy moliwe jest zastosowanie ochadzalnikw w celu uzyskania odpowiednio duego zredukowania moduu lokalnego wza cieplnego mona przekona si, obliczajc ich niezbdn mas i powierzchni. W praktyce wykazano, e zasig dziaania nadlewu, przy zaoeniu rwnomiernej gruboci cianki odlewu, jest ograniczony, co wie si z pokonywaniem oporw przepywu metalu zasilajcego przez krzepncy odlew. Na rysunku 1.56a i b pokazano charakterystyczne wady skurczowe w odlewie, w ktrym nadlew mia zasili zbyt dugi odlew w ksztacie poziomej pyty.

Na rysunku 1.56c przedstawiono orientacyjny rozkad temperatury w obydwu odlewach. W przypadku odlewu staliwnego obszar wystpowania jamy skurczowej pokrywa si z odcinkiem, na ktrym gradient temperatury osign bardzo ma warto bezwzgldn (nachylenie krzywej we wsprzdnych temperatura-odlegojest bliskie zeru). Potwierdza to konieczno stosowania kierunkowego krzepnicia, bdcego wanie rezultatem odpowiednio wysokiego gradientu temperatury w kierunku do nadlewu. Rozmieszczenie wad skurczowych w odlewie aluminiowym jest odmienne. Najbardziej porowaty materia wystpuje w pobliu nadlewu, zupenie pozbawiony za tych wad - tylko w stosunkowo silnie chodzonym kocu pyty, gdzie odbieranie ciepa odbywa si na trzech powierzchniach (dziaanie efektu brzegowego). Jednake w praktyce wykazano, e im wiksza jest odlego midzy nadlewem a kocem odlewu lub midzy poszczeglnymi nad-lewami (tj. gdy nadlew jest uywany do zasilenia bardziej rozlegych obszarw odlewu), wwczas zwiksza si zarwno rednia porowato w obszarze zasilanym, jak i maksymalna w pobliu nadlewu. Oczywicie, rwnie dla stopw krzepncych objtociowo istotne jest zapewnienie kierunkowego krzepnicia i wytworzenie w odlewie odpowiednio wysokich gradientw temperatury, sprzyjajcych przepywowi metalu zasilajcego. Naley jednak pamita, e dla stopw aluminium czy miedzi jest to trudniejsze ni np. dla staliwa, z uwagi na ich znacznie lepsz przewodno ciepln. Ograniczenie zasigu dziaania nadleww ma rwnie miejsce w przypadku elementw o rwnomiernej gruboci usytuowanych pionowo, np. odlewanych pionowo tulei. Z uwagi na sprzyjajce dziaanie si grawitacyjnych zasig ten jest z reguy wikszy ni dla elementw poziomych. Odpowiednie wartoci

liczbowe podane bd w nastpnym punkcie.

3.3.3. Obliczenia elementw ukadu zasilajcego dla odleww ze stopw wykazujcych skurcz w caym zakresie krzepnicia
Zasigi zasilania w elementach o rwnomiernej gruboci Poziome elementy odlewu Maksymalne dugoci odcinkw, na ktrych wystpuj wystarczajce gradienty temperatury do prawidowego zasilenia, podano na rys. 1.57. Jak wida, s one funkcj masywnod zasilanego elementu odlewu, wyraonego przez modu krzepnicia. Dla elementw wyduonych w jednym kierunku, takich jak belka, rura, piercie ("zwinita" belka), do obliczania moduu dogodnie jest stosowa wzr (1.23). Zasig dziaania nadlewu mona zwikszy, tj. osign wyduenie strefy zasilania, stosujc specjalne pogrubienia odlewu przylegajce do nadlewu, jak to pokazano na rys. 1.57.

Warto zwrci uwag, e identyczny gradient temperatury, jaki wystpuje na brzegu odlewu (efekt brzegowy) mona uzyska umieszczajc w dowolnym miejscu odlewu pas ochadzalnikw. Wystpuje wwczas tzw. sztuczny efekt brzegowy (sztuczna strefa kocowa). Na rysunku 1.58 przedstawiono przykad odlewu, w ktrym zastosowano pasy ochadzalnikw w celu znacznego zredukowania liczby nadleww.

Podsumowanie: rozmieszczenie nadleww w elementach poziomych o staym przekroju wynika z maksymalnych dopuszczalnych odlegoci midzy nadlewami (rwnych dwukrotnej wartoci zasigu nadlewu) oraz dopuszczalnych odlegoci nadlewu od brzegu odlewu lub pasa ochadzalnikw (rwnych sumie zasigu nadlewu i dugoci strefy kocowej). Pionowe elementy odlewu Podobnie jak dla elementw poziomych, zasig dziaania nadlewu jest ograniczony. W przypadku cian pionowych rzadziej jednak stosuje si rozwizanie polegajce na rozmieszczeniu kilku nadleww w odpowiednich odlegociach od siebie. Musiayby one znajdowa si na kilku poziomach, co stwarza kopoty z wykonaniem formy. Zamiast tego stosuje si odpowiednie przeduenie zasigu dziaania jednego nadlewu, umieszczonego na grnej powierzchni czoowej takiej ciany, w postaci odpowiednio wyprofilowanego jej pogrubienia. Dziki takiemu pogrubieniu jest moliwe zasilenie praktycznie dowolnie wysokiej ciany. Przykad takiego rozwizania w odniesieniu do gwnych cian korpusu pokazano na rys. 1.55. Wartoci poprawnych pogrubie cian pionowych odleww staliwnych podano na rys. 1.59. Naley zwrci uwag, e pogrubienie rozpoczyna si dopiero od pewnej wysokoci oraz e zasig dziaania nadlewu dla ciany nie pogrubionej wyznaczony przez przecicie si odpowiedniej krzywej z osi odcitych, silnie zaley od gruboci tej ciany (podobnie jak dla elementw poziomych). W przypadku

elementw pionowych nie majcych ksztatu cian mona rwnie z tego wykresu korzysta, zwikszajc modu elementu w takiej proporcji, jak dla ciany paskiej zwikszana byaby jej grubo.

Dla stopw aluminium zasig dziaania grnego nadlewu otwartego wynosi orientacyjnie 15M. Pogrubienia cian przylegajcych do lokalnych wzw cieplnych Najprostszym sposobem wyznaczenia pogrubienia ciany przylegej do lokalnego wza cieplnego jest zastosowanie tzw. metody k wpisanych, zilustrowanej na rys. 1.55, na przykadzie wza cieplnego w rodkowej czci korpusu. Metoda ta jest czysto geometryczna i nie zawsze daje w peni poprawne wyniki po pierwsze ze wzgldu na jej dwuwymiarowo, a po drugie ze wzgldu na trudnoci w uwzgldnieniu przegrzewania si masy w naroach, czyli moduu termicznego rozpatrywanego wza. Dokadniejszy sposb okrelania pogrubie cian przylegych do lokalnego wza cieplnego polega na obliczeniu moduu tego wza (zazwyczaj termicznego), a nastpnie przekonstruowaniu ciany przylegej tak, aby jej modu by o ok. 15% wikszy od moduu wza. Jeeli nie ma potrzeby pogrubiania ciany na caej jej szerokoci, to mona zastosowa konstrukcj pogrubienia w formie przylewu pokazanego na rys. 1.60.

Ksztat i wymiary nadleww Podstawowe ksztaty nadleww pokazano na rys. 1.61. Nadlewy mog by otwarte, gdy ich grna powierzchnia nie jest odtwarzana przez form, lecz pokrywa si z grn powierzchni formy, lub zamknite, tj. pooone w gbi formy. Naley zwrci uwag na nastpujce cechy geometryczne nadleww:

1. Nadlewy walcowe okrge (rys. 1.61a) i owalne (rys. 1.61b) oraz zamknite pkuliste (rys. 1.61c, d) powinny mie wysoko w granicach od l do 2 rednic (lub wikszego wymiaru podstawy dla nadleww

walcowych owalnych). Optymalna wysoko tych nadleww jest trudna do okrelenia z uwagi na zoono procesu krzepnicia w ukadzie zasilana cz odlewu-nadlew. Na rysunku 1.62 przedstawiono wad odlewu powsta w wyniku zastosowania zbyt niskiego nadlewu (jama skurczowa siga do wntrza odlewu). 2. Nadlewy owalne maj w podstawie na og nie elips, lecz figur skadajc si z dwch odcinkw prostych i dwch powek okrgu. Nadlewy otwarte maj zwykle powierzchnie boczne zbiene ku doowi, zamknite za - zbiene ku grze. 3. Nadlewy zamknite powinny mie ostre wcicia wchodzce w gb nadlewu z grnej jego powierzchni. Wcicia te wykonuje si czsto przez umieszczenie w formie specjalnych maych rdzeni Znaczenie tych wci wynika z analizy zjawisk cinieniowych zachodzcych w formie podczas krzepnicia odlewu. W przypadku nadlewu zamknitego bez wcicia, jak na rys. 1.63, mamy do czynienia z nastpujc sytuacj. Odlew zaczyna krzepn, tworzc na swej powierzchni warstewk sta (tzw. naskrek), z wyjtkiem tych miejsc, gdzie masa formierska tworzy ostry klin, atwo si przegrzewajcy. W krzepncym i kurczcym si metalu powstaje podcinienie, a bezporedni kontakt ciekego metalu ze ciank formy w naroach powoduje wciskanie powietrza pod cinieniem atmosferycznym do wntrza odlewu przez pory w masie formierskiej. W rezultacie przepyw metalu zasilajcego nastpuje nie z nadlewu do odlewu, lecz odwrotnie, co jest powodem powstania wad skurczowych w odlewie. Aby tego unikn stosuje si atwo przegrzewajce si wcicie w nadlewie, ktre zapewnia kontakt jego ciekego wntrza z atmosfer, przez pory w masie rdzeniowej i zapobiega niewaciwemu rozkadowi cinienia w odlewie (tzw. nadlewy atmosferyczne).

Zgodnie z zasad dziaania nadlewu czas jego krzepnicia powinien by duszy ni czas krzepnicia przylegajcej do niego czci odlewu. Osiga si to przez spenienie warunku:

gdzie: Mz, Mo - moduy odpowiednio nadlewu (zasilacza) i przylegej czci odlewu, c - wspczynnik zwikszenia moduu nadlewu. Warto wspczynnika c przyjmuje si zalenie od rodzaju stopu. Oglna zasada jest taka, e dla stopw atwo zasilajcych si, np. dla staliw, wynosi on 1,2-1,3, natomiast dla stopw trudno zasilajcych si, np. aluminium i miedzi 1,3-1,5. Innym podstawowym warunkiem poprawnego dziaania nadlewu jest, aby ta cz jego objtoci, ktra nie zakrzepnie w czasie krzepnicia odlewu, bya co najmniej rwna objtoci jamy lub porowatoci skurczowej, ktra miaaby powsta w odlewie i ktra powinna by wypeniona przez metal z nadlewu. Stosuje si czsto zaleno:

gdzie: Vz, Vo - objtoci odpowiednio nadlewu (zasilacza) i zasilanego przez niego obszaru odlewu, s skurcz zasilania danego stopu, x - tzw. wspczynnik nieekonomicznoci nadlewu, okrelajcy ile razy objto wyjciowa nadlewu jest wiksza od objtoci metalu, ktry moe zasili odlew. Przykadowe wartoci parametrw wystpujcych we wzorze (1.35) wynosz: - dla staliwa: skurcz s=4-10%, wspczynnik x=7-13; - dla stopw aluminium: skurcz s=4-7%, wspczynnik x=6. Wspczynnik nieekonomicznoci nadlewu dla odleww staliwnych zaley przede wszystkim od jego ksztatu. Dla nadleww pkulistych otwartych wynosi ok. 7,2 (ksztat najbardziej korzystny), dla pozostaych za ok. 12,5. Okrelenie wielkoci nadlewu odbywa si w dwch etapach. 1. Ze wzoru (1.34) wyznacza si modu nadlewu i na jego podstawie oblicza si wymiary wybranego typu nadlewu, korzystajc z zalenoci typu (1.22), w ktrej V i A s wyraone w funkcji poszukiwanych wymiarw. W zasadzie wzr na pole powierzchni oddawania ciepa A nie powinien uwzgldnia powierzchni, przez ktr nadlew styka si z odlewem, jednake w praktyce w celu uproszczenia oblicze wspln powierzchni nadlewu i odlewu wlicza si do powierzchni oddawania ciepa zarwno przy obliczaniu moduu odlewu, jak i nadlewu (popeniane w obu przypadkach bdy odejmuj si). 2. Oblicza si objto dobranego w p. 1 nadlewu i porwnuje z wymagan wartoci wyznaczon ze wzoru (1.35). Jeeli objto dobranego z warunku moduw nadlewu jest wiksza od wymaganej, to zostaje si przy obliczonych wymiarach; w przeciwnym wypadku powiksza si je tak, aby speni warunek objtoci. Poczenie nadlewu z odlewem Nadlewy umieszczane na grnych powierzchniach odlewu W celu uatwienia usuwania nadlewu przez obcicie (palnikiem w przypadku odleww staliwnych, a pi w przypadku metali nieelaznych) stosuje si czsto midzy nadlewem a odlewem kilkumilimetrowy naddatek na obcicie nadlewu (rys. 1.64). Poniewa jego wymiar poziomy powinien by mniejszy od szerokoci nadlewu, np. moe by rwny gruboci odlewu, to aby zrekompensowa brak pogrubienia przekroju w tym miejscu, stosuje si czsto zwikszone pochylenie (o kcie 45) fragmentu nadlewu bezporednio nad tym naddatkiem (patrz rys. 1.61c).

Znacznie prociej jest usun nadlewy, gdy zastosuje si midzy nadlewem a odlewem specjaln

przegrod, zwan przeponk, o konstrukcji pokazanej na rys. 1.65. Przeponki takie, wykonane z odpowiedniej masy rdzeniowej, maj tak dobran grubo, e szybko nagrzewaj si do temperatury zblionej do temperatury metalu i nic powoduj obnienia czasu krzepnicia nadlewu i odlewu w miejscu poczenia w stosunku do tych wartoci, jakie wystpiyby tam bez zastosowania przegrody. Otrzymany po zakrzepniciu odlewu ksztat poczenia z karbem znacznie uatwia usuwanie nadlewu.

Nadlewy boczne Nadlewy boczne s poczone z odlewem za pomoc specjalnego elementu zwanego szyj. Typowe uksztatowanie szyi dla odleww wykonywanych w formach piaskowych przedstawiono na rys. 1.66, dla odleww kokilowych za na rys. 1.23.

Wymiary przekroju szyi musz zapewnia kierunek krzepnicia od odlewu przez szyj do nadlewu i z tego wzgldu modu szyi musi przyjmowa warto poredni midzy moduem nadlewu a moduem poczonej z ni czci odlewu. Jeeli do nadlewu nie jest doczony wlew doprowadzajcy (a wic w czasie zalewania formy metal nie przepywa przez szyj), to modu szyi powinien by redni arytmetyczn obu tych moduw. W przypadku doprowadzenia metalu do nadlewu, modu szyi mona przyjmowa o 3-5% wikszy od moduu odlewu. Przy obliczaniu wymiarw przekroju poprzecznego szyi w dowolnym miejscu (bokw prostokta) naley stosowa wzr (1.23), gdzie jeden z bokw prostokta mona ustali .dowolnie (np. przy nadlewie powinien on rwna si rednicy nadlewu). Wykadziny i otuliny izolacyjne i egzotermiczne Stosowane s dwa podstawowe typy materiaw formierskich, ktrych zdolno chodzenia odlewu jest znacznie nisza ni typowej masy formierskiej. Materiay izolacyjne maj may wspczynnik przewodnoci cieplnej - s to najczciej materiay ceramiczne o duej porowatoci lub materiay wkniste. Natomiast w materiaach egzotermicznych w chwili zetknicia si z gorcym metalem zostaje zainicjowana reakcja chemiczna, w wyniku ktrej wydziela si ciepo dodatkowo nagrzewajce form i odlew. Materiay egzotermiczne s bardziej skuteczne, ale zarazem drosze od izolacyjnych. Wykonane z materiau izolacyjnego lub egzotermicznego wykadziny (inaczej wkadki) su do wyduania czasu krzepnicia cian odlewu, zastpujc ich pogrubianie (np. w celu wyduenia zasigu dziaania nadlewu), natomiast otuliny su do wyduenia czasu krzepnicia nadleww. Zastosowanie obu typw wyrobw pokazano na rys. 1.67. Widoczna jest dua oszczdno materiau odlewu (zwikszenie uzysku odlewniczego), jednake korzyci ekonomiczne std wynikajce s zmniejszone o koszt wkadek i otulin.

Dobr i obliczenia wykadzin (wkadek) Producenci wkadek podaj zazwyczaj w katalogu tzw. wspczynnik powikszenia moduu uzyskiwany przy zastosowaniu danej wkadki z jednej strony lub z obu stron ciany odlewu. Najczciej wynosi on dla materiaw izolacyjnych ok. 1,5, dla egzotermicznych za ok. 2. Warto tego wspczynnika oznacza, ile razy modu (termiczny) ciany odlewu zwiksza si przy zastosowaniu wkadki w stosunku do jej moduu (geometrycznego) bez wykadziny. Dobr i obliczenia otulin nadleww Otuliny nadleww mog by albo wykonywane w czasie formowania przez ubijanie odpowiedniego materiau, albo wytwarzane przez specjalizowane firmy i dostarczane w postaci gotowych elementw ustawianych w czasie formowania na modelu odlewu (model nadlewu jest wwczas niepotrzebny). Dla nadleww otwartych maj one ksztat prostych tulei, jak na rys. 1.67, natomiast typow otulin dla nadlewu grnego zamknitego atmosferycznego pokazano na rys. 1.68.

Podstawowym parametrem otuliny jest wspczynnik powikszenia moduu, definiowany jako stosunek uzyskiwanego moduu termicznego nadlewu do moduu geometrycznego, a wic wynikajcego ze wzoru (1.22), dla wymiarw nadlewu odtwarzanych przez wntrze otuliny. Dla otulin izolacyjnych wynosi on ok. 1,4, dla egzotermicznych za 1,5-1,6. W katalogach podaje si zwykle dla wszystkich oferowanych otulin wartoci moduw termicznych, ktrymi mona posuy si, dobierajc otulin dla moduu obliczonego ze wzoru (1.34). Wspczynniki nieekonomicznoci dla nadleww z otulinami s rwnie znacznie korzystniejsze ni dla nadleww zwykych; w przypadku otulin egzotermicznych dla nadleww walcowych wynosz x=5-7 (patrz wzr (1.35)). Niestety wikszo producentw otulin nie podaje wartoci ani tego parametru, ani

te maksymalnej objtoci odlewu, ktra moe by zasilona przez nadlew uzyskany z danej otuliny. Wymiary ochadzalnikw Stosowane s dwa podstawowe typy ochadzalnikw: zewntrzne, stanowice fragment powierzchni wnki formy odtwarzajcej chodzony fragment odlewu, oraz wewntrzne, czyli elementy metalowe umieszczane w przestrzeni wypenianej przez cieky metal i wtapiajce si w odlew. Ochadzalniki zewntrzne Na rysunku 1.69 pokazano przykadowe, typowe ksztaty ochadzalnikw zewntrznych o geometrii umoliwiajcej odtwarzanie paskich i krzywoliniowych powierzchni odlewu oraz pewne ustalenie pooenia w masie formierskiej. Naley zwrci uwag na rozbudowany w gb formy ksztat ochadzalnika, oznaczonego liter b, zwikszajcy jego mas.

Jak wida, ochadzalniki zewntrzne maj na og ksztat kostek, przy czym gdy zachodzi potrzeba umieszczenia wikszej liczby ochadzalnikw na danej powierzchni odlewu, zasad jest zachowanie odstpw midzy nimi rwnych szerokoci samych ochadzalnikw. Wykonywane s one z rnych, moliwie tanich materiaw metalowych, przy czym aby unikn korozji, ich powierzchnie s odpowiednio zabezpieczane. Umieszczenie ochadzalnika w danym miejscu odlewu zmniejsza czas krzepnicia tej jego czci, co znajduje swe odbicie w zredukowaniu jej moduu (termicznego):

gdzie: M i Mr - moduy odlewu odpowiednio wyjciowy i zredukowany w cm, moch - masa ochadzalnika w g, Vo - objto chodzonej czci odlewu w cm3. Wymiana ciepa midzy odlewem a ochadzalnikiem musi odbywa si na wymaganej minimalnej powierzchni ich styku, okrelonej nastpujcym wzorem:

gdzie: fs - wspczynnik; dla dolnych powierzchni odlewu wynosi 2, dla pozostaych powierzchni 1. Wystpowanie wspczynnika fs w zalenoci (1.37) wie si z warunkami wymiany ciepa na powierzchni styku odlewu z ochadzalnikiem. Warunki te ulegaj pogorszeniu w czasie stygnicia metalu w formie, gdy postpujcy w miar stygnicia skurcz odlewu jako caoci powoduje powstawanie szczeliny midzy odlewem i form. Szczelina ta nie wystpuje na powierzchniach dolnych odlewu

wskutek jego osiadania pod wasnym ciarem. Jeeli celem zastosowania ochadzalnika zewntrznego jest takie zredukowanie moduu M lokalnego wza cieplnego, aby moliwe byo zasilenie go przez przyleg cienk ciank, to wwczas narzuca si warunek, aby modu zredukowany Mr by o 10-15% mniejszy od moduu tej cianki i ze wzorw (1.36) i (1.37) oblicza si niezbdn mas ochadzamikw i ich powierzchni styku z odlewem. Przy zastosowaniu pasa ochadzamikw jako sztucznej strefy kocowej oblicze nie wykonuje si, a jedynie rozmieszcza typowe ochadzalniki w danej strefie, przestrzegajc minimalnych odlegoci midzy nimi. Ochadzalniki wewntrzne Ochadzalniki wewntrzne su wycznie do zredukowania moduu lokalnych wzw cieplnych. Najbardziej typowym ich ksztatem jest walec (rys. 1.70) lub prt o przekroju kwadratowym, cho stosuje si take ochadzalniki o bardziej zoonej geometrii.

Ochadzalniki wewntrzne s wykonywane z takiego samego materiau co odlew. Dziaajc na zasadzie stopienia si, odbieraj wicej ciepa od odlewu ni ochadzalniki zewntrzne. Podstawowym problemem w ich zastosowaniu jest niebezpieczestwo niedokadnego wtopienia si ochadzalnika w materia odlewu i powstanie niecigoci struktury obniajcej wytrzymao odlewu. Przybliony wzr na obliczenie niezbdnej objtoci ochadzalnika Voch dla zredukowania moduu wza cieplnego M do wartoci Mr zosta wyprowadzony dla odleww staliwnych w pracy i w przypadku wymagania cakowitego stopienia si ochadzalnika ma posta:

gdzie wspczynnik fT zaleny od temperatury Tz, metalu wlanego do formy wynosi fT=0,0006Tz-0,7753. Zastosowanie ochadzalnika wewntrznego umoliwia zredukowanie moduu do wartoci:

3.3.4. Zjawiska zwizane z zasilaniem odleww eliwnych, w ktrych wgiel wystpuje w postaci grafitu
Zasilanie odleww eliwnych mona zasadniczo projektowa w sposb tradycyjny, tzn. z zastosowaniem takich nadleww, w ktrych nastpuje koniec krzepnicia odlewu. W przypadku eliwa pociga to jednak za sob bardzo niski uzysk (ok. 20-30%) oraz konieczno znacznych zmian ksztatu odlewu (pogrubie) w stosunku do gotowego wyrobu. Wady te dla eliwa sferoidalnego wystpuj wyraniej ni w przypadku odleww np. staliwnych, gdy uzyskanie krzepnicia kierunkowego jest dla takiego eliwa trudniejsze z uwagi na objtociowy typ krzepnicia oraz due ciepo waciwe, utrudniajce uzyskanie odpowiednio duych gradientw temperatury. Obecnie zasilanie metod tradycyjn stosuje si dla eliw w wyjtkowych przypadkach, a mianowicie wtedy, gdy nie mona zapewni kontroli podstawowych parametrw odlewania, zwaszcza temperatury zalewania. Zasilanie z uwzgldnieniem przyrostu objtoci wynikajcego z grafityzacji mona i naley stosowa praktycznie dla wszystkich odleww z eliwa z grafitem patkowym, sferoidalnym i wermikular-nym. Odpowiednie zasady zostan przedstawione na przykadzie eliwa sferoidalnego, ktre jest z jednej strony nieco trudniejsze do zasilenia ni eliwo szare, a z drugiej - materiaem nowoczeniejszym, o znacznie lepszych wasnociach uytkowych. Zasilanie odleww z eliwa z grafitem patkowym, ktre prowadzi si bardzo podobnie, zostanie uwzgldnione w formie uwag uzupeniajcych. Ze stopw, ktrych skurcz zasilania wynosi zero lub jest ujemny, teoretycznie powinno si otrzymywa zdrowe odlewy bez stosowania nadleww. Na podstawie krzywej zmian objtoci eliwa przy krzepniciu mona sdzi, ze byoby to moliwe, gdyby temperatura metalu wlewanego do formy bya odpowiednio niska, tj. mieszczca si w przedziale oznaczonym na rys. 1.71 cyfr 1.

Dla wyszych temperatur zalewania powinno wystarczy stosowanie bardzo maych nadleww, ktre pozostawayby w stanie niezakrzepym, a wic zdolnym do zasilania odlewu tylko do osignicia temperatury granicznej, tj. odpowiadajcej skurczowi zerowemu. Podstawowy problem wynika z faktu, e wprawdzie sumaryczny skurcz moe by zerowy lub bardzo may, to jednak stygnicie metalu w formie do chwili jego zakrzepnicia charakteryzuje si niekiedy do znacznymi zmianami objtoci zachodzcymi w przeciwnych kierunkach. Aby przyrost objtoci podczas grafityzacji mg skompensowa nastpujcy po nim skurcz wtrny, uzyskana podczas tego przyrostu niezbdna objto materiau musi zosta pniej wprowadzana do pustek powstajcych przy skurczu. W praktyce jest to moliwe tylko wwczas, gdy rozepchnide formy odlewniczej powodowane zwikszaniem objtoci eliwa bdzie spryste (nastpi wzrost cinienia w odlewie) tak, by po rozpoczciu si skurczu wtrnego reakcja jej cian moga wtacza metal do tworzcych si porw. Odksztacanie plastyczne formy powstae podczas przyrostu objtoci

eliwa powodowaoby trwae powikszenie wnki formy i w konsekwencji ujemny bilans objtoci. Formy, ktre nie odksztacaj si atwo plastycznie nazywane s sztywnymi (materiay po przekroczeniu granicy plastycznoci charakteryzuj si maym nachyleniem krzywej odksztacenieobcienie) lub wytrzymaymi (uplastycznienie materiau czsto jest traktowane rwnoznacznie z jego zniszczeniem). Poniewa nie ma opracowanych przemysowych metod pomiaru tej cechy form, w praktyce okrela si j nie jako wielko liczbow, lecz na og opisowo. W tablicy 1.1 zestawiono oceny sztywnoci form piaskowych wykonanych rnymi metodami. Oceny powyej bardzo niskiej podano przy zaoeniu, e powki formy s mocno poczone ze sob za pomoc klamer (obcianie grnej powierzchni formy nie jest wystarczajce). Formy metalowe zalewane grawitacyjnie mog by traktowane jako sztywne lub bardzo sztywne, pod warunkiem dobrego zacinicia powek formy.

Wahania objtoci waciwej eliwa podczas krzepnicia zale od dwch podstawowych czynnikw: skadu chemicznego i szybkoci studzenia. Ten drugi parametr zaley gwnie od masywnoci odlewu i w praktyce moe by definiowany za pomoc moduu krzepnicia. Im nisze s wahania objtoci przy danym module, tym atwiejsze jest zasilenie odlewu - odpowiada to eliwu o wyszej jakoci metalurgicznej (patrz p. 1.3.2.3). Na rysunku 1.72 przedstawiono orientacyjne ilociowe zmiany objtoci waciwej eliw sferoidalnych o zakresach spotykanych w praktyce. Naley zaznaczy, e bardzo mae zmiany objtoci (krzywa A) mona osign tylko w odlewach o module powyej 2 cm (odpowiada to pycie o gruboci 4 cm) i pod warunkiem utrzymania odpowiedniego skadu chemicznego eliwa.

Na uzyskanie odpowiedniego skadu chemicznego eliwa podczas wytopu ma wpyw wiele czynnikw, takich jak rodzaj materiaw wsadowych, typ pieca, temperatura i czas przetrzymania w piecu, rozdrobnienie ziaren i inne. Najlepsze z punktu widzenia dobrej jakoci metalurgicznej eliwa maj nastpujcy skad chemiczny: wysok zawarto skadnikw sprzyjajcych grafityzacji; zwykle dy si do uzyskania skadu eutektycznego eliwa, okrelanego w praktyce tzw. rwnowanikiem wgla (patrz p. 3.1.3), nisk zawarto magnezu - jednak w iloci niezbdnej do uzyskania grafitu w postaci kulistej, wystpujcego w eliwie sferoidalnym (patrz p. 3.1.3.2). Obecnie nie istnieje prba technologiczna, za pomoc ktrej mona by okrela jednoznacznie jako metalurgiczn eliwa w sposb ilociowy. Stosowane s jedynie rnego rodzaju prby wskazujce na poziom tej wartoci w sposb poredni. Na przykad prba klinowa umoliwia okrelenie skonnoci do wydzielania si wgla w postaci grafitu. Stosuje si take okrelanie zawartoci magnezu oraz zliczanie liczby ziaren na powierzchni 1 mm2 przekroju i inne. Jako metalurgiczn wyraa si wic w sposb opisowy. Warto skurczu pierwotnego w stanie ciekym w przypadku eliwa jest uwzgldniona w parametrze o nazwie zapotrzebowanie na metal zasilajcy, stosowanym do obliczania wielkoci ewentualnych elementw zasilajcych odlew. W parametrze tym uwzgldniono zarwno sam skurcz, jak i wspczynnik nieekonomicznod nadlewu, a wic jest on stosunkiem wymaganej objtoci nadlewu do objtoci odlewu. Zapotrzebowanie na metal zasilajcy zaley od jakoci metalurgicznej i moduu odlewu, czynnikw zwizanych ze wszystkimi wahaniami objtoci waciwej przy krzepniciu, oraz oczywicie od temperatury zalewania (patrz rys. 1.72). Typowe wartoci zapotrzebowania na metal zasilajcy wynosz: 2% - dla moduu odlewu powyej 2 cm, wysokiej jakoci metalurgicznej eliwa i temp. zalewania poniej 1300 C, 5% - dla moduu odlewu poniej 2 cm, niskiej jakoci metalurgicznej eliwa i temp. zalewania poniej 1300 C, 10% - dla moduu odlewu poniej 2 cm, niskiej jakoci metalurgicznej i temp. zalewania 1380 C.

3.3.5. Metody zasilania odleww eliwnych, w ktrych wgiel wystpuje w postaci grafitu
Uwarunkowania opisane w poprzednim punkcie oraz zebrane wieloletnie dowiadczenia przemysowe umoliwiy opracowanie trzech podstawowych metod zasilania odleww eliwnych, uwzgldniajcych przyrost objtoci podczas grafityzacji. Samozasilanie (zasilanie beznadlewowe) Ze wzgldw wynikajcych z przedstawionej wczeniej analizy zjawisk zachodzcych w formie podczas krzepnicia odleww eliwnych, podstawowymi warunkami prawidowego samozasilenia si odlewu s: niska temperatura zalewania - w granicach 1300...1350 C, przewaajcy modu odlewu powyej 2 cm, wysoka lub lepiej bardzo wysoka jako metalurgiczna, zdecydowanie sztywna forma. Z praktyki wiadomo, e aby zastosowa samozasilanie odlewu, naley speni te dodatkowe warunki, takie jak: moliwie szybkie zalewanie (tzn. nie przekraczanie czasw zalecanych), dobre odpowietrzenie formy oraz grubo wleww doprowadzajcych zapewniajca ich zakrzepnicie wkrtce po zalaniu (mieszczca si w granicach 13-16 mm). Jeeli nie jest moliwe utrzymanie tak niskiej, jak podano, temperatury zalewania, to wwczas odlew mona zaopatrzy tylko w bardzo mae nadlewy, zwane nadlewami bezpieczestwa, ktrych zadanie bdzie polegao na skompensowaniu tylko skurczu w stanie ciekym powyej temperatury przewidzianej dla zasilania beznadlewowego. Nadlewy bezpieczestwa powinny by typu zamknitego grnego, o ksztacie jak na rys. 1.61d i objtoci ok. 2% objtoci odlewu. Nadlewy bezpieczestwa stosuje si rwnie przy samozasilaniu w przypadku niespenienia innych, dodatkowych warunkw. Zasilanie z penym wykorzystaniem cinienia grafityzacji Ta metoda zasilania odleww eliwnych, zwana take czasem zasilaniem bezporednim, polega na skompensowaniu tylko skurczu metalu zachodzcego w stanie ciekym (skurczu przegrzania) i stworzeniu warunkw do skompensowania skurczu wtrnego przez metal znajdujcy si pod cinieniem powstaym w wyniku przyrostu objtoci podczas grafityzacji w sprystej formie. W tej metodzie element zasilajcy powinien zatem zakrzepn w temperaturze oznaczonej na rys. 1.71 numerem 2, a wic znacznie wczeniej ni cay odlew. Dla niewielkich moduw odlewu moliwe okazuje si zasilenie go przez ukad wlewowy, tzn. metalem ze zbiornika wlewowego i wlewu gwnego, za pomoc wleww doprowadzajcych o tak dobranych wymiarach przekroju, aby miay one odpowiednie zarwno pole, jak i modu krzepnicia. Decyzja o zastosowaniu zasilania z penym wykorzystaniem cinienia grafityzacji przez ukad wlewowy bd przez nadlew powinna by podjta po obliczeniu wielkoci uzysku metalu w obu wersjach. W przypadku gdy znaczcy modu odlewu Ms< 1 cm, na og celowe okazuje si zasilanie przez ukad wlewowy, gdy masa wleww doprowadzajcych, zwizana cile z ich moduem, nie jest zbyt wielka. Szczeglnie korzystne jest poczenie tego typu zasilania z zastosowaniem ukadw wlewowych otwartych, ktre charakteryzuj si powikszonymi przekrojami wleww doprowadzajcych w stosunku do przekroju minimalnego. Przy niewielkich moduach odlewu (poniej 0,4 cm, tj. grubociach cianek paskich poniej 8 mm) okazuje si, e wysoka wytrzymao formy nie jest niezbdna, gdy odksztacenia bezwzgldne zwizane z przyrostem objtoci odlewu s na tyle mae, e nie powoduj trwaego odksztacenia wnki nawet sabszych form.

Metod zasilania z penym wykorzystaniem cinienia grafityzacji mona i naley stosowa, gdy: modu najgrubszej czci jest mniejszy od 0,4 cm (forma moe by wwczas mao sztywna) albo modu przewaajcy jest mniejszy od 2,5 cm (forma jest bardzo sztywna lub sztywna). Warunkiem dodatkowym jest dokadna kontrola temperatury zalewania w granicach (+/-)15 C. Zasilanie ze zredukowanym cinieniem (z kontrol cinienia) Metoda ta jest przeznaczona do zasilania odleww, gdy cinienie powstajce w formie wskutek wzrostu objtoci eliwa mogoby doprowadzi do jej trwaego rozepchnicia, uniemoliwiajcego pniejsze skompensowanie skurczu wtrnego. Zasad tej metody przedstawiono na rys. 1.73.

Metod zasilania ze zredukowanym cinieniem naley stosowa tylko wwczas, gdy s niespenione warunki do zastosowania jednej z metod ju omwionych, tj. samozasilania i zasilania z penym wykorzystaniem cinienia grafityzacji. Zasilanie ze zredukowanym cinieniem wymaga spenienia dodatkowych warunkw tj. zapewnienia wysokiej temperatury zalewania (1380-1430 C), moliwie szybkiego zalewania (nieprzekraczania czasw zalecanych) oraz moliwie cienkich (o maym module) wleww doprowadzajcych. Podsumowanie: Przy wyborze metody zasilania trzeba dy do wybrania tych metod, w ktrych przewiduje si wczeniejsze krzepnicie elementw zasilajcych (tzn. mniejsze elementy zasilajce), gdy daj one wikszy uzysk odlewniczy, a wic obnienie kosztw produkcji. S to w kolejnoci: samozasilanie, samozasilanie z nadlewami bezpieczestwa, zasilanie z penym wykorzystaniem cinienia grafityzacji przez ukad wlewowy, zasilanie z penym wykorzystaniem cinienia grafityzacji przez nadlewy, zasilanie ze zredukowanym cinieniem. Naley podkreli, e warunki stosowania przynajmniej tej ostatniej metody s na og atwe do spenienia i zasilanie metod tradycyjn eliw z wglem wystpujcym pod postaci grafitu naley wykluczy z praktyki odlewniczej. Powysze zasady s suszne dla eliw sferoidalnych, dla ktrych zostay specjalnie opracowane, ale mog by take stosowane dla eliw szarych (tj. z grafitem patkowym), atwiejszych do zasilenia ze wzgldu na typ krzepnicia bardziej zbliony do strefowego. Z tego wzgldu prostsze jest rwnie zasilanie odleww z eliwa szarego metod tradycyjn. Jednak wikszo odleww z eliwa szarego jest zasilana z penym wykorzystaniem cinienia grafityzacji, gdy graniczna grubo cianki odlewu, przy ktrej mona stosowa t metod take dla form sabych, jest wiksza i wynosi ok. 2 cm (modu ok. 1 cm). Dla eliwa wermikulamego nie przeprowadzono specjalnych bada zasilania i przyjmuje si takie same zasady jak dla eliwa sferoidalnego.

3.3.6. Projektowanie zasilania odleww eliwnych z penym wykorzystaniem cinienia grafityzacji

Poniewa metoda ta przewiduje skompensowanie tylko skurczu pierwotnego (skurczu w stanie ciekym), to element zasilajcy odlew (nadlew lub wlew doprowadzajcy) moe mie modu znacznie niszy od najwikszego moduu wystpujcego w odlewie. Ponadto element zasilajcy nie musi by doczony do najbardziej masywnego elementu w odlewie. Oznacza to niestosowanie zasady kierunkowego krzepnicia w projektowaniu zasilania odlewu eliwnego. Aby prawidowo zaprojektowa ukad zasilajcy dla odlewu o zrnicowanych moduach poszczeglnych segmentw, naley wytypowa najmniej masywny segment, ktrego rozszerzanie si moe skompensowa skurcz wszystkich bardziej masywnych segmentw zachodzcy do chwili, gdy one same zaczn si rozszerza. Modu takiego elementu nazywa si moduem znaczcym odlewu (Ms) i to on wanie jest stosowany do obliczenia wielkoci nadlewu lub zasilajcego wlewu doprowadzajcego. Do segmentu o module znaczcym naley doczy element zasilajcy odlew. Dokadne wyznaczenie wartoci Ms jest trudne, gdy wymagaoby m.in. znajomoci wielu wasnoci eliwa i warunkw wymiany ciepa, ktre nie s znane. Oszacowanie dolnej granicy dla Ms przy zasilaniu z penym wykorzystaniem cinienia grafityzaqi mona przeprowadzi dwiema metodami: 1. Intuicyjnie; na podstawie zestawienia objtoci i moduw wszystkich segmentw danego odlewu (np. na wykresie supkowym) mona wybra segment o module mniejszym od najwikszego, ale o objtoci znacznie wikszej od sumy objtoci wszystkich elementw bardziej masywnych. Modu takiego segmentu mona przyjmowa jako Ms przy czym wielko niezbdnej, wymienionej przewagi objtoci naleaoby ustali na podstawie dowiadcze danej odlewni. 2. Na podstawie oblicze; za modu znaczcy Ms mona tu przyj modu segmentu odlewu o najmniejszym module Mn, ktry spenia warunek:

gdzie: i - wskanik sumowania wszystkich segmentw o objtociach Vi i moduach Mi wikszych od segmentu rozwaanego n, przy czym segment o najwikszym module ma indeks 1, Tz - temperatura zalewania.

Obliczenia sprowadzaj si wic do sprawdzania nierwnoci (1.40) dla kolejnych segmentw wystpujcych w odlewie, uszeregowanych malejco, poczwszy od segmentu o module drugim co do wartoci, a skoczywszy na segmencie, dla ktrego ta nierwno okae si nieprawdziwa. Przykad podziau odlewu na segmenty pokazano na rys. 1.74. Naley zwrci uwag, e w przykadzie tym za V2 naleaoby przyj sum objtoci obu elementw o drugim co do wartoci module. Obliczenie wymiarw wlewu doprowadzajcego zasilajcego odlew lub nadlewu wymaga okrelenia wartoci moduu elementu zasilajcego Mz, ktry zaley od temperatury zalewania Tz i moduu

znaczcego odlewu Ms. Odpowiedni warto Mz mona znale, stosujc interpolacj wartoci zamieszczonych w tabl. 1.2.

Przekroje wleww doprowadzajcych stosowanych do zasilenia odlewu projektuje si zwykle jako kwadratowe (o boku 4Mz) lub prostoktne o stosunku bokw 1:2. Dugo takiego wlewu doprowadzajcego powinna wynosi co najmniej 4-5 gruboci przekroju (tj. jego mniejszego wymiaru). W przypadku stosowania zasilania przez nadlewy, identyczne zasady stosuje si do szyi czcej nadlew z odlewem. Sam nadlew projektuje si zawsze jako boczny (otwarty lub zamknity atmosferyczny). Oprcz odpowiedniego moduu (rwnego Mz) nadlew (lub wlew gwny w przypadku zasilania przez ukad wlewowy) musi mie objto czci, ktra jest pooona powyej grnego punktu odlewu, nie mniejsz ni wynikajc z zapotrzebowania na cieky metal, tj. ok. 5% objtoci caego odlewu. W zwizku z tym, mona zastosowa nadlew o wartoci stosunku wysokoci do rednicy wikszej ni 2, tj. o wartoci zalecanej jako maksymalna dla innych metali. Naley pamita, e z uwagi na konieczno skompensowania tylko skurczu w stanie ciekym, zasig dziaania nadlewu lub zasilajcego wlewu doprowadzajcego jest w tej metodzie nieograniczony. Szyj nadlewu lub zasilajcy wlew doprowadzajcy naley doczy do tego segmentu odlewu, ktry ma modu uznany za modu znaczcy w odlewie.

3.3.7. Projektowanie zasilania odleww eliwnych ze zredukowanym cinieniem

Okrelenie odpowiedniego stopnia zredukowania cinienia odbywa si przez ustalenie chwili, w ktrej nastpuje zablokowanie moliwoci wypywania powikszajcego sw objto metalu z odlewu do nadlewu. Mona to uzyska dwoma sposobami: 1) przez ustalenie czasu krzepnicia (moduu) szyi lub samego nadlewu tak, aby zakrzep on w odpowiedniej chwili, 2) przez ograniczenie objtoci nadlewu tak, aby w danej chwili wypeni si on cakowicie powracajcym metalem (jak na rys. 1.73). Drugi sposb jest uwaany za pewniejszy i prostszy, natomiast pierwszy umoliwia bardziej elastyczny dobr wymiarw nadlewu (jest bardziej ekonomiczny), gdy modu nadlewu i jego objto s wyznaczane niezalenie (z warunku zapotrzebowania na metal zasilajcy). Ustalenie waciwej chwili rozpoczcia narastania cinienia w formie zaley od tak wielu czynnikw zwizanych z ciekym metalem, konstrukcj odlewu i form, e wyznaczenie go na drodze teoretycznej jest niemoliwe. Jedynym sposobem jest dowiadczalne ustalenie waciwych parametrw doboru nadlewu w warunkach danej odlewni. W przypadku zastosowania pierwszego sposobu, potrzebnym parametrem, podobnie jak dla zasilania z penym wykorzystaniem cinienia grafityzacji, jest zaleno moduu nadlewu i jego szyi Mz od znaczcego moduu odlewu Ms, ktry w tej metodzie zasilania jest moduem maksymalnym wystpujcym w odlewie. Zaleno tak, suszn dla danego gatunku wytapianego eliwa i rodzaju stosowanych form, najlepiej przygotowa w postaci wykresu, jaki pokazano na rys. 1.75. Jak wida, moduy nadlewu s nisze od moduu odlewu.

Projektowanie zasilania odlewu na podstawie odpowiednio dobranego moduu nadlewu i szyi ma rwnie zalet polegajc na tym, e umoliwia sprawdzenie moliwoci doczenia nadlewu do segmentu o module niszym od znaczcego (maksymalnego). Postpowanie takie jest moliwe, o ile jest speniony

tzw. warunek przejcia midzy kad par segmentw na drodze zasilania. Oglna definicja warunku przejcia jest nastpujca: stosunek moduu segmentu pooonego bliej projektowanego nadlewu do moduu segmentu z nim poczonego pooonego dalej od nadlewu musi by nie mniejszy, ni waciwy dla danego odlewu stosunek moduu szyi (lub nadlewu) Ms do moduu znaczcego Mz.

W przypadku zastosowania drugiego sposobu ustalenia chwili, w ktrej nastpuje zablokowanie moliwoci wypywania metalu z odlewu do nadlewu, naley rozpocz prby z nadlewem o objtoci czci pooonej powyej najwyszego punktu odlewu, wynoszcej ok. 3% objtoci odlewu, a nastpnie korygowa j w miar potrzeby. Trzeba przy tym dy do tego, aby ksztaty nadlewu zapewniay uzyskanie moliwie najwikszego moduu przy danej objtoci (a wic byy zblione do kulistych). Szyja czca nadlew z odlewem powinna by bardzo krtka, o module Mz orientacyjnie dwukrotnie wikszym, jak dla zasilania z penym cinieniem (tabl. 1.2). Ten sposb postpowania jest polecany zwaszcza tam, gdzie brak jest dowiadcze dotyczcych zasilania odleww ze zredukowanym cinieniem. Przy stosowaniu metody ze zredukowanym cinieniem nadlewy musz by zawsze zamknite, atmosferyczne. Stosowa mona nadlewy grne (preferowane) lub boczne. W przypadku nadleww grnych dobre wyniki moe da stosowanie otulin egzotermicznych i zasilanie jednym nadlewem kilku odleww. W przypadku nadleww bocznych dobieranych na podstawie wymaganego moduu (pierwszy sposb projektowania zasilania ze zredukowanym cinieniem) jest polecany ksztat nadlewu specjalnie opracowany dla eliwa, tzw. nadlew butelkowy Heinego, pokazany na rys. 1.76. Jama skurczowa w takim nadlewie, powstajca w rezultacie zasilenia odlewu, zajmuje do znaczny obszar (na rys. 1.76 zakropkowany), co wiadczy o duym stopniu wykorzystania nadlewu (niskim wspczynniku nieekonomicznoci). Nadlewy tego typu maj do znaczn smuko, wynikajc ze stosunku H/d=4...8, ograniczon jednak zawsze wysokoci formy (nadlew jest zamknity). Podstawowe wymiary ustala si z nastpujcych zalenoci (oznaczenia podano na rys. 1.76)

Zasig dziaania nadlewu w metodzie ze zredukowanym cinieniem nie zaley od rodzaju nadlewu i jest funkcj moduu znaczcego odlewu, ktrej posta zaley od jakoci metalurgicznej eliwa. W zwizku z tym zaleno ta, podobnie jak wymagany modu nadlewu, powinna by ustalona dowiadczalnie w danej odlewni, dla eliw tam wytapianych. Przykadowe zalenoci podano na rys. 1.77.

4.1. Wasnoci mechaniczne stopw w zakresie temperatury stygnicia odlewu

Naprenia w odlewach Naprenia w odlewach powstaj w procesie produkcyjnym podczas stygnicia zakrzepego odlewu, na skutek hamowania swobodnego skurczu materiau towarzyszcemu obnianiu si temperatury (zgodnie z prawem dylatacji cieplnej). Wyrnia si dwie gwne grupy przyczyn tego zjawiska: hamowanie skurczu odlewu moe nastpi przez rdzenie lub wystpy formy (powstaj wwczas tzw. naprenia skurczowe) albo przez masywniejsze czci odlewu, stygnce wolniej, czyli wskutek nierwnomiernego rozkadu temperatury w odlewie (powstaj tzw. naprenia cieplne albo termiczne). Jeeli w czasie stygnicia zachodz w materiale przemiany fazowe poczone ze zmian objtoci (np. przemiana eutektoidalna gFe-->aFe), to osignicie temperatury takiej przemiany w rnym czasie przez rne czci odlewu jest rdem dodatkowych napre cieplnych, zwanych napreniami fazowymi. Hamowanie skurczu i powstawanie napre w odlewach podczas jego stygnicia jest istotne z uwagi na: naprenia mogce doprowadza do uszkodzenia samego odlewu, powstawanie znacznych sil zaciskajcych odlew w formie, co utrudnia konstrukcj form, zwaszcza metalowych, pozostajce po ostygniciu naprenia wasne, ktre mog obnia wytrzymao odlewu i prowadzi do jego deformacji. Rozwamy najprostszy przykad powstawania napre typu skurczowego. Odlew w ksztacie belki zakoczonej dwoma wystpami jest wykonywany w sztywnej i nie zmieniajcej wymiarw formie (rys. 1.78). Skurcz swobodny odlewu, jaki nastpiby po zakrzepniciu, gdyby nie byo oporu formy, wynosi:

gdzie: lo - dugo odcinka odlewu midzy wystpami, a - wspczynnik rozszerzalnoci liniowej materiau odlewu, T- temperatura w danej chwili, Ts - temperatura solidus.

Cakowite hamowanie skurczu powoduje, e odlew ten jest poddany rozciganiu, ktrego warto wzgldna wynosi:

Jeeli materia odlewu bdzie doznawa odksztace w zakresie sprystym, to warto rozcigajcego naprenia wzdunego (rys. 1.78) mona obliczy z zalenoci:

gdzie E - modu Younga, malejcy wraz ze wzrostem temperatury. W rzeczywistoci w stygncym odlewie wystpuj zazwyczaj znaczne odksztacenia niespryste, co wie si z wysokimi temperaturami, w jakich znajduje si odlew bezporednio po zakrzepniciu. Generalnie zakres temperatury, w jakim powstaj naprenia w odlewach zwizane z procesem technologicznym, jest bardzo szeroki i zawiera si midzy temperatur pokojow, a temperatura topnienia, a cilej temperatur solidus materiau odlewu.

Na rysunku 1.79 pokazano charakterystyczne krzywe rozcigania typowego stopu odlewniczego otrzymane przy staej prdkoci rozcigania w rnych temperaturach. Charakterystyczn zaleno maksymalnego naprenia przenoszonego przez materia od temperatury przedstawiono na rys. 1.80. To maksymalne naprenie naley rozumie jako naprenie pynicia w przypadku odksztace

plastycznych lub lepkich (jak w przypadku krzywych dla temperatur T3 i T4 na rys. 1.79) albo wytrzymao przy pkaniu kruchym lub poprzedzonym odksztaceniami plastycznymi (Jak w przypadku krzywych dla temperatur T1 i T2 na rys. 1.79). W przedziale midzy temperatur Tp a temperatur Ta=0,5 Ts (wszystkie temperatury w skali bezwzgldnej) zmiany wasnoci mechanicznych stopw s niewielkie (std nazwa zakres atermiczny), ewentualne odksztacenia plastyczne za s nieczue na prdko odksztacenia. Dla wielu typowych stopw odlewniczych odksztacenia plastyczne, jakie wystpi przed pkniciem prbki, s stosunkowo mae. Powyej temperatury Ta obserwuje si wystpowanie coraz wyraniejszych procesw odksztace lepkoplastycznych aktywowanych cieplnie, czyli procesw wysokotemperaturowego pezania. Ewentualne pknicie materiau jest zwykle poprzedzone znacznymi odksztaceniami trwaymi, przejawiajcymi si m.in. znacznym przeweniem zerwanej prbki. Przy rozciganiu prbki po nieznacznym nawet przekroczeniu temperatury Ts obserwuje si drastyczn zmian wasnoci materiau. Przeom prbki wykazuje charakter wybitnie kruchy, tzn. przebiega po granicach ziaren i bez ladw przewenia. Warto wytrzymaoci (maksymalnego naprenia przenoszonego przez prbk) jest bardzo maa, co najmniej piciokrotnie mniejsza ni wytrzymao wykazywana tu poniej temperatury Ts. Przyczyn tych zjawisk jest to, e po przekroczeniu temperatury solidus pojawiaj si w materiale warstewki cieke, ktrych wytrzymao wynika tylko z lepkoci cieczy, zniszczenie prbki za polega na rozdzieleniu dwch jej czci wzdu takiej warstewki.

4.2. Pknicia na gorco

Jeeli w odlewie nastpuje silne hamowanie skurczu przez form, jak w przypadku pokazanym na rys. 1.78, wwczas pod koniec krzepnicia, tj. w temperaturze nieco wyszej od Ts moe doj do pknicia odlewu. W odlewie pokazanym na rys. 1.81 wskutek bardzo sabych wasnoci mechanicznych warstewek ciekych A i B, zakrzepe czci odlewu bd si prawie swobodnie kurczy, grubo warstewek ciekych za bdzie si powiksza tak, aby cakowita dugo odlewu pozostaa niezmieniona. Zatem sumaryczny przyrost gruboci warstewek ciekych bdzie rwny skurczowi swobodnemu odlewu, a wic przyrost gruboci jednej warstewki Dg mona obliczy z zalenoci:

gdzie: a - wspczynnik rozszerzalnoci liniowej, DT- spadek temperatury czci zakrzepej odlewu, L dugo czci odlewu o cakowicie zahamowanym skurczu, n - liczba warstewek ciekych.

Jeeli powikszaniu si gruboci (a wic i objtoci) warstewek ciekych nie bdzie towarzyszyo uzupenianie ich ciekym metalem, tj. odpowiednie zasilanie, wwczas moe doj do utraty cigoci rozdzielenia materiau odlewanego w miejscu takiej warstewki. Po ostygniciu i usuniciu odlewu z formy obserwuje si w nim pknicie, zwane pkniciem na gorco. W skrajnym przypadku przechodzi ono na wskro przekroju odlewu, co oznacza jego cakowite przeamanie. Ze wzoru (1.46) wynikaj praktyczne wnioski dotyczce warunkw pojawienia si omawianych pkni. Po pierwsze, wystpi one raczej w chwili, gdy liczba warstewek n bdzie niewielka, a wic pod koniec krzepnicia, czyli w miejscu najgortszym. Na rysunku 1.81 bardziej naraon warstewk bdzie warstewka B, znajdujca si w pobliu miejsca stanowicego lokalny wze cieplny wyniky z lokalnego przegrzania naroa formy. Tego rodzaju miejsca s typowe dla wystpowania pkni na gorco. Po drugie, skonno do tworzenia pknicia bdzie tym wiksza, im wiksza jest dugo L tej czci odlewu, w ktrej wystpuje silne hamowanie skurczu. O wystpieniu pkania na gorco decyduj oczywicie take wasnoci materiau: fizyczne (wspczynnik a), mechaniczne (wytrzymaoci cieczy, zdolno do odksztace plastycznych i sztywno czci zakrzepej), jak rwnie technologiczne (zdolno do zasilania). Opracowano wiele prb oceniajcych wzgldn skonno do pkni na gorco poszczeglnych materiaw. Na rysunku 1.82 pokazano zasad, na ktrej opiera si jedna z ciekawszych prb. Przedstawiony odlew wykonuje si w niepodatnej formie metalowej. Zgodnie z zalenoci (1.46), dusze ramiona bd sprzyjay tworzeniu si pkni. Po ostygniciu odlewu sprawdza si, czy i w ktrym ramieniu wystpio pknicie, najwiksza za dugo ramienia, w ktrym go nie zaobserwowano, okrela stopie odpornoci badanego stopu na pkanie na gorco.

Pknicia na gorco s grone w formach niepodatnych, a wic przy odlewaniu stopw nieelaznych w kokilach i formach cinieniowych, ale take w odlewach staliwnych odlewanych w bardziej sztywnych formach piaskowych. Obserwuje si, e stopy o szerokim zakresie temperatury krzepnicia s o wiele bardziej naraone na pknicia na gorco ni stopy krzepnce w wskim zakresie temperatury, np. zblione do eutektycznych.

4.3. Mechaniczne oddziaywania odlewu na form metalow

Po zakrzepniciu odlewu nastpuje jego zaciskanie si na rdzeniach lub wystpach formy. Midzy odlewem a danym elementem wytwarza si zatem rodzaj poczenia skurczowego i przy rozsuwaniu obu elementw naley pokona si oporu typu tarciowego. W zalenoci od konstrukcji formy dokonuje tego albo urzdzenie wycigajce rdze z odlewu, albo napdzajce pyt wypychaczow (patrz rys. 1.10), albo rozsuwajce powki formy. Projektujc takie urzdzenie naley oczywicie zna warto siy oporu, ktra w praktyce moe wynosi nawet setki kiloniutonw. Na podstawie praktycznych obserwacji stwierdzono, e dla typowych szybkoci studzenia odleww, w przypadku cakowitego hamowania skurczu odlewu, np. w ksztacie belki pokazanej na rys. 1.78, warto jednoosiowych napre rozcigajcych mona wyrazi tylko w funkcji temperatury odlewu (rys. 1.83). Si oporu usuwania takiego odlewu mona obliczy z zalenoci:

gdzie: P - sia zaciskajca wystpy formy, s - naprenie skurczowe, A - pole przekroju poprzecznego belki, m - wspczynnik tarcia midzy odlewem a form.

Przykadowe obliczenie siy potrzebnej do usunicia odlewu przebiega nastpujco. Dla typowej temperatury usuwania odleww ze stopu Al, wynoszcej 400 C, z wykresu odczytujemy s=24 MPa. Zakadajc grubo odlewu 10 mm i szeroko cianki 100 mm, pole przekroju poprzecznego A=0,001 m2. Typowy dla tych warunkw wspczynnik tarcia m=0,5. Po podstawianiu tych wartoci do wzoru (1.47), otrzymuje si warto siy oporu usuwania odlewu T=12 kN.

4.4. Naprenia wasne powstajce w procesie wykonania odlewu

Mechanizm powstawania napre cieplnych, ktre pozostaj w odlewie po procesie produkcyjnym w postaci napre wasnych, najatwiej jest przeledzi na przykadzie odlewu w ksztacie symetrycznej kraty, pokazanej na rys. 1.84a. Skada si ona z trzech rwnolegych prtw, z ktrych dwa zewntrzne s ciesze od prta rodkowego, a wszystkie trzy s poczone na obu kocach sztywnymi poprzeczkami.

Wykresy stygnicia prtw cienkich i grubego pokazano na rys. 1.84b. Prty cienkie stygn szybciej, jednak ich skurcz jest hamowany przez element gruby, stygncy w pocztkowym okresie wolniej. W rezultacie w pierwszej fazie stygnicia w prtach cienkich pojawiaj si naprenia rozcigajce (podobnie jak w odlewie, w ktrym skurcz jest hamowany przez form), element gruby za jest poddany ciskaniu (rys. 1.84c). Po dojciu temperatury elementw cienkich do temperatury pokojowej Tp ich temperatura nie zmienia si, natomiast jeszcze stygnie element gruby. Teraz jego skurcz jest hamowany przez prty cienkie i sytuacja odwraca si: w elemencie grubym pojawiaj si naprenia rozcigajce, w elementach cienkich za ciskajce. Stan taki pozostaje w odlewie i jest charakterystyczny dla wszystkich napre wasnych wywoanych nierwnomiernym stygniciem, tzn. w czciach stygncych szybciej naprenia wasne s dodatnie, w czciach za stygncych wolniej - ujemne. Oczywicie w kadej chwili opisanego procesu musi by speniony warunek rwnowagi si w elementach ciskanych i rozciganych:

gdzie: Ac - suma przekrojw prtw cienkich. Ag - pole przekroju elementu grubego, Oc i a, odpowiednie naprenia. Naley rwnie zauway, e gdyby w pocztkowej fazie stygnicia w obu elementach powstaway tylko odksztacenia spryste, to naprenia wasne wyniosyby zero; wynika to z bardziej szczegowej analizy przebiegu powstawania tego typu napre, ktr znale mona w podrcznikach mechaniki. W przypadku odleww nie naley oczekiwa takiej sytuacji z uwagi na wasnoci mechaniczne materiaw odlewanych w wysokich temperaturach, w ktrych nastpuje pierwsza faza stygnicia (patrz rys. 1.80), sprzyjajcych znacznym odksztaceniom lepkoplastycznym. Naprenia cieplne powstaj przy stygniciu waciwie kadego odlewu, gdy zawsze warstwa powierzchniowa dowolnego przekroju stygnie szybciej, rodek za wolniej. Przedstawiono to na rys. 1.85a, gdzie pokazano odlew w ksztacie prostej pyty z zaznaczonymi na przekroju odlewu rozkadami szybkoci studzenia w pocztkowej fazie stygnicia oraz napre wasnych, jakie pozostan po cakowitym ostygniciu.

Warto zwrci uwag na skutki obecnoci napre wasnych (rys. 1.85a). Jednym z nich jest sytuacja, jaka powstaje, gdy podda si obrbce skrawaniem jedn powierzchni odlewu, jak to pokazano na rys. 1.85b. Usunicie warstwy powierzchniowej przenoszcej naprenia ciskajce spowoduje zachwianie rwnowagi si wewntrznych w pycie, ktre zawsze musz speni warunek:

gdzie: s, y i g - jak na rys. 1.85a, s - szeroko pyty (w kierunku prostopadym do rysunku). W rezultacie pyta wygnie si w sposb pokazany na rys. 1.85b pomimo e powierzchnia skrawana bya idealnie paska. Jedynym rodkiem, dziki ktremu mona unikn tego zjawiska, jest usunicie napre wasnych przed obrbk skrawaniem metod wyarzania lub starzenia (patrz p. 7.4.2). Obecno napre wasnych w odlewach moe mie rwnie znaczenie dla wytrzymaoci danego elementu, gdy naprenia wasne dodaj si lub odejmuj z napreniami pochodzcymi od obcie zewntrznych przykadanych w czasie pracy. Ze wzgldu na to, e w warstwach powierzchniowych naprenia wasne s z zasady ciskajce, ich obecno do czsto wpywa korzystnie na wytrzymao odlewu, zwaszcza wykonanego z eliwa, w ktrym wytrzymao na rozciganie jest mniejsza ni wytrzymao na ciskanie.