NOTLA R

RAN GEZ NOTLARI

Dr. E. LHAN 1965 Austos aynda Kuzeybat ran'a yaplan bir seyahatta Kuzey ran Kv rmlarnn iki jeolojik kesidi gzden gei rilmitir; Tahran'da Mill Petrol irketi ve Devlet jeoloji Servisinin ileri gelenleri ile yaplm olan grmelerde ran'n petrol., maden ve jeoloji almalar hak knda baz bilgiler salanmtr. Gezi s resince edinilen intibalar aada topluca belirtilmitir. I. Kuzeybat ran'da jeolojik mahedeler Tebriz blgesinde Kuzey ran Kv rmlar ile Ara Kvrmlar arasnda yer alan tektonik havza ve ukurluklar fo silli Miosen kalkeri ile kapl olan, Miosen'e atfedilen, ounlukla krmz olan bir gre, marn ve konglomera mnave besi ile doldurulmutur. Kuzeydou Ana dolu'nun Oligosen-Miosen jipsli formas yonunun ayn olan bu seride, ran jeo lojik Haritasnda tuz domlar olarak olarak vasflandrlan kaya tuzu yatak lar bulunur. Tebriz'in dousunda Talik Rud (Ac ay) Vadisinde grdmz bu yataklar, Miosen marnlarndan m teekkil olan antiklinallerin ekirdekle rinde faylar boyunca yer almaktadr. Tuz kontanda bulunan marnlar tama men eziktir; tuz iinde fay aynalar g rnr. Kayatuzu yeryznde olup ta oca eklinde ak iletmelerde (dinamit kullanarak) karlmaktadr. Gney ran. ve Basra Krfezi iin karakteristik olan, rt tabakalarn volkan bacas (ekzema) eklinde kesen faal tuz domlar Tebriz'de mevzubahis deilse de, antiklinal ekir

deklerindeki tuz ktlelerinde (devam eden tektonik bask ve plastisite farklar ile izah edilebilen) aadan yukarya doru bir hareket mevcut olmaldr. Byle bir besleme hareketi bulunmad takdirde, bilhassa k aylarnda olduka yal olan bu blgede yeryznde duran tuzun oktan erimi olmas hatra gelmektedir. Tebriz'in kuzeydousunda, Mekinahr ile Aras Vadisinde Sarbant arasnda uzanan jeolojik gney-kuzey kesit, Kuzey ran kvrmlarnn kuzey d kenarn ve n lkesi ile temasn gsterir. (Kuzeybatda Kk Kafkas Silsileri ile Kuzey ve Kuzeydouda Elburs Silsilelerinden m teekkil olan bu Alp kvrmlar, Kuzey Anadolu Alp Kvrmlarnn tektonik dou devamdr. Bilindii gibi, K. Anadolu Kvrmlarnn d ksmlar Karadeniz altndadr). Kesidin gney ksmnda, kuzeye doru iddetli bir ekilde kvrlm ve k rlm olan, iinde volkanik kayalar bol olan (ve Rize blgesinin volkanik serile rini andran) bir Eosen-st Kretase fli serisi grnr. Gneyde 4900 m. yksek olan Sabalan Dalarn tekil eden gen volkanik rt altnda kaybolan bu kv rmlar kuzeyde dik eimli bir bindirme ile n ukurluun Oligosen-Neojen molasse serisi zerine itilmitir. Aralarnda he men hemen hi kalker bulunmyan klastiklerden mteekkil olan bu molasse, dik kvrlm ve sk bir ekilde krlm olan bir gney ve ancak hafif kvrlm olup Pliosen'le kapl bulunan kuzey ksmna ayrlabilir; iki ksm arasndaki snr,

188

Emin LHAN

batkzeybat-dougneydou dorultum kvrm eksenlerine paralel olan bir fleksr zonudur. Hazer Denizi ile Tahran arasnda, aluz'dan Karac'a kadar uzanan bir enine kesiti, Elburs Kvrmlarnn yani K. ran Kvrmlarnn merkez ve gney (i ke nar) ksmlar hakknda br fikir verir. Kuzeyden gneye doru burada, aa daki seriler grnr : 1 - Kuzeye doru itilmi olan, Ana dolu Kvrmlarndaki yat ktleleri an dran ince tabakal Alt Kretase denizel kalkeri. 2 - Yekn kalnl 4-5 000 m. olan, iinde kaln kalker, mermer ve kuvarsit ktleleri de bulunan Prekambrien - Alt Paleozoik bir fli serisi, Alt Kretase ze rine kuzeye doru sariye edilmitir. Son zamanda bu seride kefedilmi olan fos fatlar, serinin madencilik bakmndan enteresan olabileceini gsterir. Anadolu kvrmlarna dahil olan litolojik bakm dan Elburs'takilere benziyen Alt Pale ozoik ktleleri de bu ynden etd edil melidir. 3 - Kaim bankl Karbonifer, Permien, ve Alt Trias kalkerleri. Alt Pale ozoii takip ediyorlar. 4 - Bir stratigrafik boluktan sonra Lias-jurasik fli serisi gelir. Burada tak riben 1000, douda ise 3000 metreye kadar kaln olan bu seri, batda Elburs'tan douda Afganistan'a kadar 2 500 km hk bir mesafede uzanr ve ran ile Afganistan'n yegne kmr for masyonudur : sz konusu seri iinde bir ok kk ve. byk ta kmr yatak lar var. Bu stratigrafik gelimenin se bebi, st Paleozoik Hersinien ile Kre tase alt Alpin Orojenezleri arasnda yer alan Kimmerien orojenezidir. ran'da ok ak olan, fakat btn jeosenklinal blgelerinde ayn ekilde gelimemi bu lunan bu orojenez devresinin emareleri, Trias'taki stratigrafik boluk ve anma,

Lias transgresyonu ve Lias klastik fasiyesi ile birlikte K. Anadolu Kvrmla rnda da bulunur (rnein Bayburt'taki Lias'ta grlen kmr emareleri). Petrol, kmr, boksit, manganez ve fosfat gibi sedimanter maden yataklarnn teekkl iin nemli olabilen bu olaylarn etd bizde de ihmal edilmemelidir. 5 - Lias zerinde transgresif olarakbirka bin metre kaim olan, iinde lv lar ve bilhassa yeil tfler bulunan bir Eosen fli serisi gelir; gneye doru kv rlm olan bu ktle, Elburs Kvrmlar nn gney (i) kenarn tekil eder. Tahran'n su ihtiyacn salayan Karac ba rajnn sedi bu ktle iinde, flii kesen kaln bir volkanik dyke (damar) ze rinde jeolojik bir aheser olarak kurul mutur. I. Mill Kesm ve zel kurumlar 1) ran Mill Petrol irketi. (erkat i Mell i Naft i r a n = MN) irkete ait olup Gney iran'da buunan, iletme hakk yabanc ortaklara brakl m olan Konsorsyum sahas (eski n giliz - ran irketi) hari olmak zere, memleketin btn petrol ilerini idare etmektedir. a) Petrol Dairesi vazifesini grerek, ran'daki btn yabanc ve mill petrol kurumlarn denetlemektedir. b) Petrol sahalarn etd ettirir, ge litirir ve iletir (mesel G. ran'da Neft i ah, Orta ran'da Khum). c) Rafinerileri kurup iletilir. d) Yabanc irketler veya sermaye gruplar ile merkezlerinin ran'da bulun mas art olan karma irketleri kurar ve bu ekilde yabanclarn sermayesiyle teknik imknlarndan faydalanr. Bu maksatla MN tarafndan tetkik ettiril mi ve hazrlanm olan ruhsat sahalar bir nev ak arttrmaya konulur; en el verili teklif yapan grup ile ortaklk ku-

RAN GEZ NOTLARI rulur. Yabanc sermaye ancak bu yolla ran'da petrol arayabilmektedir. e) Memleket iindeki akar yakt da tm ve sat tamamen MN'ya ait tir (yabanc irketler ancak motor ya lar satabilir ve servis ile bakm istas yonlarn iletebilirler). Datm iin Iran da 2.900 km. uzun olan bir mamult boru hatt ubesi kurulmutur. Boru terminallarmdan sat yerlerine kadar ir kete veya zel sermayeye ait olan tan kerler ile nakliyat yaplr. Her kasabada ve byk yollar zerinde byk kyler de, pompa says 10-20 olan tek birer sat yeri, gerekli olan tank ve dier de polanma imknlar ile birlikte kurulmu tur. Bu sat yerleri Mill irketine veya ahslara aittir. Bu sistem ile temin edi len personel, malzeme ve masraf tasar rufu sayesinde bu gn btn memle kette benzinin litre (perakende) sat fiat 6 Rial (resm kura gre 0,54 TL.), mazot ve gaz ya ise takriben 2,5 Rial (0,23 TL.) dir ! f) Petrokimya Sanayiinin kurulmas ve iletilmesi ile de MN grevlendiril mitir. 2) ran'n Petrol'dan ald devlet hissesi- Konsorsyum anlamas ge reince Konsorsyum sahasndan elde edilen net krn yzde 50 si ran'a ait tir (buna mukabil,. Konsorsyum'daki ranl ii ve memurlarnn sosyal ileri MN tarafndan yrtlr). talyanlar ve Panamarican Oil ir keti ile sonradan kurulmu olan karma irketlerin elde ettikleri krn yzde 75 i de irkete Devlete denir. Son olarak karma irketleri kurmak zere ak arttrmaya konulmu 6 Kr fez sahas iin, kr hissesinin en az yz de 75 olmas ve ayrca nemli bir meb lan peinen denmesi art konulmu tur. Yabanc basnda bu artlar hovadarlk ve megalomani olarak vasf landrlm olmasna ramen bu alt saha

189

iin 13 yabanc irket ve. sermaye grubu tarafndan teklifler yaplmtr. Teklif edilen pein meblan yeknu 185 mil yon dolardr; 11 grup, krm yzde 75 inin, iki grup ise yzde 85 inin devlete denmesini kabul etmitir. Yani elde edi lecek yzde 15 olan bir kr hissesi iin, iki byk sermaye grubu ran'a gelip, Mil l irket ile Ortak olarak almaya raz ol mutur. Bu da, petrol ilerindeki krn ne kadar yksek olduunu gsterir. Sa halarn Krfezde bulunduklarn ve jdenizde yaplan bir sondajn maliyetinin karadakilerin takriben 10 misli olduu unutulmamaldr. 3) ran Devlet Jeoloji Servisi. Birlemi Milletlerin yardm ile 1962 y lnda kurulmu olan bu tekilt, jeolog olan bir ranl Mdr (Dr. N. Khadem) ile B. Milletleri temsil eden bir proje mdr tarafndan idare edilir. Serviste alanlar, Avusturyal, svireli ve gen ranl jeolog, maden jeologu ve maden mhendisleridir. Servis; (a) genel jeolojik ve tektonik haritalar, (b) 1:250.000 ve : 100.000 lekli jeolojik haritalar, (c) bilinen maden sahalarnn detay jeolojik haritalarn hazrlamakta ve (d) yeni ya taklar aramak amac ile ok detayl ve sistemli stratigrafik ve petrografik tud ier yapmaktadr. Bu almalar srasnda imdiye kadar yaplm olan en nemli bulu, Alt Paleozoik sedimanlarndaki fosfat yataklardr. Bu bulu, Teknik Yardma bal olan fosfat uzmanlarnn menfi dncelerine ramen iki gen ve inat ranlnn gayretlerinin sonucudur. Servise bal bir gravr atlyesin de, jeolojik haritalarn baslmas iin ge rekli olan levhalar (inkolar), ilgili jeo loglarn kontrol altnda hazrlanyor, haritalar bundan sonra zel sermayeye ait olan bir ofset matbaasnda baslr. Bu ekilde, her jeoloji servisinin btesi iin byk bir yk olan harita basl masraf, asgar bir seviyeye indirilmi olmaktadr.

190

Emin LHAN

BATI RAN'IN TEKTONK KROKS iaretler :

1 - Kuzey n ukurluk 2 - Kuzey Iran kvrmlar I : Kk Kafkas silsilesi II : Elburs silsilesi 3 - Ara kvrmlar 4 5 6 7 Gney ran kvrmlar Gney n ukurluk Mekinahr - Sarbant kesidi aluz - Karac kesidi.

RAN GEZt NOTLARI

191

4) zel Madencilik-ran'da alan meslekdalarn verdikleri bilgilere gre, ilkel bir ekilde iletilen bir ok ocakla rn yannda, madenlerini modern ve tek nik bir ekilde ileten, ranl teknik ele manlar yannda yabanc uzmanlardan da faydalanan says mahdut messeler vardr; bunlar, kmrden baka bilhassa bakr ve kurun, bazlar da krom ile meguldr. 5) Resmi ve zel sektrde eleman meselesi Resm ve zel sektrde yeti mi ve tecrbeli olan ranl jeolog ve madenciler yannda mill ve yabanc okullardan mezun, alkan ve hevesli olan gen ranl elemanlarnn bulunma sna ramen her iki sektrde teknik ele man ktl vardr. Bunun sebepleri eit lidir : Byk merkez ve iletmelerin dn da alma, ulatrma ve barndrma art lar pek kolay deildir; belki Trkiye'nin 30 - 40 yl nceki artlar ile mukayese

edilebilir. Yetimi ve tecrbeli orta ya taki elemanlar ef ve mdr seviyesine ykselmi, kendi ifadelerine gre teknik ilerden ziyade krtasiyecilik ile meguldurlar. Mecbur hizmet usul tatbik edil medii iin, Devlet hesabna darda tahsil yapanlarn muayyen bir ksm memlekete dnmyor veya Devlet hiz metine girmiyor. Kendi paras ile tahsil yapanlarn ou zengin ailelere mensup olup, kk yerlerde veya iletmelerde kalmaa raz olmyorlar. Teknik Yardm tarafndan temin edilen uzmanlarn alma sresi bitince durum daha gleecektir. ranllar im di eleman ktlnn giderilmesi iin Cen to ve l (Trkiye - Iran - Pakistan) anlamasndan faydalanmay dnyor lar. ahs fikrimce, i glklerine kat lanmaa ve i srasnda gen ranllara rehberlik ve hocalk yapmaa hazr olan Trk meslekdalarm iin baz enteresan imknlar mevcuttur.

B B L Y O G R A F YA
ran jeolojik Haritas 1 : 3 Milyon ve izahnamesi (Mill Petrol irketi, Tahran). Mill Petrol irketinin aylk blteni (Tahran), ran Devlet jeolojisi Servisinin yaynlar (Tahran)

'AGLOMERE DEMR CEVHERNN NEM

Yazanlar :

eviren :

J.E. LAWYER James MCCOMB

Yusuf Oral ZENGN

H a m maddelerle ileri teknik arasn daki Milletleraras ilikiler ve bunlarn blgesel sosyal ve politikadaki etkileri imdiki demir endstrisininki kadar a a kmamt. Bilinmeyen demir cevheri yataklarnn kefi ve daha mhimi De mir ve elik iml tekniindeki son geli meler endstriyel bir ihtille sebep oldu. Son birka yl iinde A.B.D. Lake Su perior havzasndaki demir madeni saha lar terkedilmi saha olarak iln edilir ken K a n a d a milyonlarca dolar uzak blgelere tahsis ediyordu. Bu deiikliklerin arkasnda ne var? terkedilmi sahalar iin neler yaplabilir? Bu suallere cevap vermek kolay deildir. Bir husus gayet aktr. Vasat cevherler iin pazarlar yksek dereceli cevherlerin rebabeti yznden hzl bir ekil kaybol maktadr. elik imali ihtillinin etkileri o ka dar derin ve kompleks olmutur ki atla cak teknik ve politik admlar bu terke dilmi sahalara yardm etmek zorunluundadr. Dnya demir rezervleri kinci dnya harbi esnasndaki de mir tketimi A.B.D. nn demir rezerv lerini azaltt. Dier taraftan H a r p eko nomistleri de ilerki yllarda byk l de Demir ve elik tketimi tahmin edi yorlard. Bu faktrler b t n dnyada arama programlarn tevik etti. Jeolog ve Metalurjistler gayretli almalarnn

karlklarn almakta gecikmediler ve bilinen demir rezervleri kat artt. Bat Avustralya, Brezilya, Liberya, Gabon, ili ve Peruda % 65 tenrl bir ok cevher yataklar bulundu. Kanada'da % 68, 70 tenrl demir yataklar kefe dildi. Her demir oca demir madeni olarak mtala edilemez. Demir rezerv leri yalnz karlabilir ve krl bir e kilde satlabilir, olduklar takdirde demir madeni olurlar. Tahmini dnya demir rezervleri tablo (1) de gsterilmitir. Bu tabloya Minesotada ' ki dk tenrl muazzam takonit rezervleri ile dnyann eitli yerlerindeki dk tenrl rezerv ler dahil deildir. Bir kaynaa gre Bolivyann ham demir rezervi 50 milyar tondur. Kanadann demir rezervi ise 30 milyar tonu amaktadr. Bu rakam Rus ya iin 77 milyar ton olup bunun byk ksm Bat Sibiryada bulunmaktadr, Ve ekonomik deeri snrldr. Gelimi ma dencilik teknii, daha iyi Aglomere usul leri, daha messir nakil kolaylklar, yeni elik imal metodlar ve dier eitli fak trler demir cevherinin ekonomisinin de iimine etki eder. Bu faktrlerden biri nin deimesi btn demir yataklarnn ekonomilerinin deimesine sebep olur. Tama Yer bir demir yatann ekonomik olup olmadnn tayininde nemli bir faktrdr. Fransada % 25 tenrl demir yataklar iletilmektedir. nki yksek frm yatan yaknnda olduundan ta-

AGLOMERE DEMR CEVHERNN NEM ma masraflar ortadan kalkmaktadr. Buna mukabil merkezi Brezilyada bulu nan ve % 25 ile 30 demir muhteval bir yatak bu gn ekonomik deildir. nki elik iml merkezlerine tama masraflar cevherin satndan kr edil mesini imkansz klmaktadr. Birok hal lerde tama masraflar demir cevherinin teslim fiatmn % 50 sini aar. Deniz k ysnda kurulmu ve denizyolu ile tama eklinde kullanlan yksek frnlar fiatlar indirmek iin en iyi d u r u m a sahip tirler. Gemi ile tama fiatlar son bir ka yl iinde nemli derecede dt. Bu de sebep de demir cevheri filolarnn kapasitelerinin hzl bir ekilde artdr. (1956 da 2,500,000 l arlk iken 1962 de 6,500,000 ton l aarlk yeni cevher tayclarnn kapasiteleri l arlk olarak 51-80 bin ton arasndandr. Bu mikdar eski gemilerde 10 bin ile 20 bin ton kadard. Deinir Cevherleri fiatlar 1950 de 256 milyon ton olan dnya demir istihsali 1962 de 500 milyon tona ykseldi. H e m e n hemen bir gecede sat c pazar alc pazar olarak deiiyor. Bu Bu deime yabanc cevherlerin Hatla rndaki son dklerle desteklendi. Alm a n y a m n yksek tenrl sve demirle rine verdii fiat 1957 den itibaren % 36 orannda dt. % 68 tenrl Bre zilya cevherinin Reinhauser de teslim fiat ton bana 14,80 dolardan 12,06 dolara dt. J a p o n y a demir imalatla rnn Hindistan cevherlerine 1963 de verdii fiat ton bana 10,25 dolar idi. Bu miktar 1962 nin fiatmdan 98 sent eksiktir. Dier taraftan A.B.D. ve Almanyadaki yerli cevherler bu fiat d lerinden mteessir olmad. Almanyann yerli cevher fiatlar 1956 dan itiba ren % 5 orannda ykseldi. Metal maliyetlerinin drlmesi ABD elik endstrisi bir intikal devresindedir. Birka yldanberi yksek f

193

rn operatrleri metal fiatlarn yksek frnlarn hacimlerini genileterek dr dler. Operatrler imdi hali hazrdaki yksek frnlarn verimlerini artrmak suretile metal fiatlarn drmee al yorlar. Bunun sebepleri ise yeni frn larn ok pahalya mal olmalar ve ar tan ii cretleridir. Bugn % 62 inin stnde demir cevheri yksek frn iin mnasiptir. Buna ilaveten imdiki yk sek frn teknolojisi frnn iddetli hava akmnn kullanlabilmesine imkn ver mek iin dikkatli bir ekilde arj edilme sini talebetmektedir. Manyetik kavurma Minesotada milyarlarca ton manye tik olmayan takonit denen demir cev heri rezervleri vardar. Fakat bu rezerv ler halihazrda demir cevheri olarak m tala edilemez. nki istifade edilecek denenmi bir ekonomik bir metod yok tur. Yalnz dikkati eken metodlardan biri manyetik bakmdan zayf demir ok sitlerini manyetik bakmdan kuvvetli olan mineral manyetike evirme metodudur. Bu konuda ok eitli almalar yapld. K a v u r m a faaliyetleri dner frnlarde, gezer zgaralarda vesaire de icra edildi: Metod herhalde metoloji bakmndan cazip gzkt. Manyetik kavurma pren sibinin tatbikini engelleyen en nemli husus kavurma tesislerinin yksek mali yededir. Metalo: jistler demirin derecesi ni ykseltiyorlar.; Kpkl fotasyon 50 yldanberi uygulanmaktadr. Bu metod imdide de mir cevheri konsantrasyonunun kullanl yor. Demir oksitler yal asitler veya petrol slfanot ierisinde yzdrlrler. Demir cevheri konsantresi iindeki sili sin katyonik fotasyon yolu ile temizlen mesi suretile de zenginletirilebilir. Minesotadaki muazzam manyetik takonit yataklarndan karlan cevher ilerde arninli fotasyon usul ile zenginletirilecektir. Dier bir enteresan ilerlemede

194

Yusuf Oral ZENGN

Tablo 1 - Dnya Demir Rezervleri (ton)

Memleket Kuzey Amerika Kanada A.B.D. Orta Amerika Hondras Meksika Gney Amerika Arjantin Brezilya ili Kolombiya Peru Venezuela Avrupa Avusturya Bulgaristan ekoslovakya Finlandiya Fransa Bat Almanya Dou Yunanistan Macaristan talya Lksenburg Norve Polonya Romanya sp4nya isve isvire ingiltere S.S.G.B. Yugoslavya Asya Burma in Honkong Hindistan Hindicin Endonezya Iran israil Japonya Kore Malaya Tayland Trkiye Avustralya Avustralya Filipinler 1.753.600.000 2.554.200.000 2.812.800.000 6.042.200.000 4.200.000 89.700.000 360.500.000 8.487.500.000 167.100.000 24.000.000 31.400.000 4.566.400.000 8.596.400.000 4.200.000 149.700.000 84.000.000 10.284.500.000 287.000.000 48.000.000 3.320.100.000 Kefedilmi rezerv Potansiyel rezerv Toplam

60.000.000 47.500.000 1.797.000.000 119.900.000 24.000.000 300.700.000 622.700.000 37.200.000 94.300.000 24.300.000 87.500.000 2.181.800.000 11.500.000 445.700.000 38.600.000 4.800.000 17.700.000 60.000.000 79.300.000 91.100.000 17.200.000 442.500.000 1.393.300.000 10.000.000 675.800.000 9.246.000.000 83.000.000 16.700.000 1.375.500.000 3.600.000 3.393.600.000 24.700.000 1.400.000

78.100.000

54.300.000 64.000.000 1.880.000.000

1.021.600.000 41.400.000 4.800.000 20.700.000 21.000.000 424.800.000 92.500.000 36.000.000 155.200.000 507.900.000 9.500.000 325.300.000 5.571.200.000 7.400.000

115.30.0000 94.300.000 78.600.000 151.500.000 4.061.800.000 11.500.000 1.467.300.000 80.000.000 9.600.00 38.500.000 81.000.000 504.100.000 183.600.000 53.200.000 577.700.000 1.901.200.000 19.500.000 1.001.100.000 14.817.200.000 90.400.000 16.700.000 4.679.200.000 3.600.000 9.948.600.000 66.700.000 7.600.000 34.200.000 5.300.000 23.900.000 427.300.000 28.800.000 12.600.000 36.300.000 1.207.700.000 19.100.000

3.303.300.000

1.800.000 23.900.000 167.300.000 28.800.000

6.555.000.000 42.000.000 ' 6.200.000 34.200.000 3.500.000

260.000.000 12.600.000 11.700.000 907.100.000

..

24.600.000 300.600.000 19.100.000

AGLOMERB D E M R CEVHERNN N E M

195

Afrika Cezayir Angola Msr Fransz kameronu Gabon Gine nci sahili Liberya Moritanya Fransz Fas spanyol Fas Rodezya ve Niyazland Siyera Leon Gney Afrika Birlii Swaziland Tunus Dnya Toplam Kaynak : U.S.A. 1962 75.800.000 98.400.000 7.500-000 40.000.000 63.400.000 260.000.000 53.200.000 95.300.000 17.500.000 18.400.000 126.000.000 152.000-000 307.000.000 32.200.000 10.500.000 29.041.100.000 R.W. Hyde and W.W. Glaser, Arthur 98.400.000 75.000.000 315.000.000 .170.000.000 130.000.000 290.000.000 37.900.000 18.400.000 75.800.000 196.800.000 82.500.000 40.000.000 378.400.000 .430.000.000 130.000.000 343.200.000 95.300.000 55.300.000 36.800.000 126.000.000 152.000.000 795.000.0b0 64.300.000 21.500.000 / 42.128.900.000 E. Little, ne, 71.170.000.000. Cambridge Massachusetts

488.000.000 32.100.000 11.000.000

World Mining June 15 1964 den tercme edilmitir.

demir cevherlerindeki silisin demir oksit ile gang arasndaki elektrik iletkenlii farkndan faydalanlarak ayrlmasdr. Labrodarda yaplmakta olan ve 1965 ylnda tamamlanacak olan Fabrika bu bu usul kullanacaktr. Bu fabrika kon santreyi manyetik ayrma ve elektro di namik konsantrasyon usul ile istihsal edecektir. Fabrikann elektro dinamik ksm bir satte yaklak olarak 1000 ton

cevherin tenorunu % 63 den % 69 a kacaktr, istikbalde demir cevherinin ne olacan katiyetle sylemek imkn szdr. Madencilik agremerasyon ve e lik imalideki sratli gelimeler demir cevheri hakkndaki tasavvurlar deitir mektedir. Nadir durumlar hari ekono mi demir madenciliinin tatbik kabiliye tinde anahtar olacaktr.

B B L l O G R A F Y A
1 Structural Change in World Ore Stel Review, British Iron steel Federation April 1963. 2 Ibid. 3 Ibid P. 2.

4 Op. cit Elver R . B . p. 9.

AMONYUM NTRAT - FUEL OIL KARIIMI PATLAYICI MADDESNN EMNYETLE TATBK

Tacettin ATAMAN

1 - Mevzua giri 1963 ylnda A.B.D. de toplanan Emniyet mevzulu mill kongrede M r . Glenn H. D a n o n tarafndan sunulan bu yaz bu gn memleketimizin ocak ilet melerinde kullanlmaya balam olup bu ucuz ve enteresan maddenin kullanlma snda gzetilmesi gereken hususlar aydn latmaktadr. Sayn meslekdalarma sun may faydal b u l d u m . 2 - Emniyet Dier bir ok endstri problemlerine gre en ok kullanlan ve en az anlal m olan bir terim varsa o da E M N YET tir. M u t l a k olarak emniyetli say labilecek hi bir ameliye mevcut deil dir. Bylece emniyet izaf bir keyfiyet olup bahis konusu olan mevzulara ben zer durumlarda edinmi olan tecrbelere dayanr. Bu gnk konumamzda en ok emniyet zerinde duracaz; ancak tatbikat ile emniyetli alma artlar arasndaki ilikilere dokunacaz. 3 - Tarihe Amoniym N i t r a t + F u e l oil (AN-FO) un patlayc madde olarak kullanlmasna kadar vaki olan gelimelerin ksa bir zetlemesini yapalm : 1867 ylnda iki sveli kimyager O H L S S N VE N O R R I B I N , Ammoniak krut, adn verdik leri bir patlayc maddeyi ihtira berat almak suretile ortaya kardlar. Esasn da amonyum nitrattan ibaret olan bu madde ya yalnz olarak veya kat veya

sv bir karbonlu m a d d e ile kartrlarak kullanlyordu. Onlar bir petrol mtakk madde ile kartrmay tavsiye etmediler. Ancak prensip ayn idi. 19. yzyln son larna doru Nobel'in dinamiti kefet mesi zerine AN-FO sistemi bertaraf oldu. lk defa ticar m a n d a patlayc madde olarak AN-FO karm 1935 y lnda maden sanayiinde kullanlmaya baland. Bu patlayc madde nitro-karbo-nitrat ad altnda ihtisadlii (ucuz luu) sayesinde AN-FO olarak eitli madencilik tatbikatnda bir hayli muvaf fakiyet salad. Ancak, 1955 de Akremite ad altnda kmr istihsal eden ak ilet melerde dekajonzda kullanlmya balamasile bu ok ucuz patlayc maddenin ekonomik avantajlar madenciler tarafn d a n t a m manasile idrk edildi. Akremite denince A.N. pullarn karbon isi katl mak suretile hassaslatrarak oksijeni ye ter derecede kendi bnyesinde mevcut olan bir patlayc madde hatra gelir. Bu ok ucuz olan patlayc madde geni apl (6-10) lam deliklerinde kulla nld ve olduka iyi neticeler alnd. Akremite'in meydana kmasiyle Amerikan dehas ve esasl aratrmalar neticesinde bu sahada hayret edilecek inkiaflar sa lanm oldu. Sv bir yaktn A.N. a ka rtrlmasnn yaktlara nisbetle d a h a avantajl olaca artk aractrc mhen dislere ayan olmutu. A . N . imalatlar ve madencilik aratrma tekilatlar A.N. pullarile yaplan infilakler arasda ki ili kilerle alakadar olmya baladlar. Ayn

AMONYUM NTRAT-FUEL OIL KARIIMI MADDENN TATBKl kimyev terkibi haiz baz A.N. pullar nn tekilerden daha iyi infilak ettikleri grld. Gbre vasfndaki A.N. evre sine konan diyatomit (Kizeygur) astarn N N - F : karm patlayc maddesinin hassasiyetini azaltm olduu grld. AN pullarnn porozites veya tane halin deki veya tlm AN'n tane incelii patlayc maddenin zelliklenle ilikileri salanabilir. 1958 ylnda AN-FO karm patla yc m a d d e olarak ak iletmelerde 6 il 9 apl lam deliklerinde kullanl mak suretile iyice t u t u n d u . Yeralt ma dencilii de ak iletmelerde tatbik edilmiye balanan bu ekonomik avantaj haiz patlayc maddeye d a h a fazla seyirci kalamazd. Diyatome astar yerine d a h a hassas bir madde ikamesi ve daha ok emici AN pullar yapmak suretile hassa siyete artrlm olan AN-FO karm daha kk zapl lam deliklerinde kullanlmya balad. Ancak lm delii tam olarak doldurulmu olmal ve lam delii boyunca irtibatl olmas gerekmekte idi. Bugn bir pusluk lam deliklerinde bile patlatmakta ve kayalar paralan maktadr. Ruten almalar AN-FO patlayc maddesinin ilk tat bik edilip te iyi neticeler alman maden ler potas, tuz madenleri gibi kuru ve iyi havalandrlm olan madenler olmutur. Son be yl iinde yer alt madenciliin de AN-FO patlayc maddesi hemen her eit madende kullamlmya balanmtr. Endstri sahasnda vaki olan her yeni gelime gibi sratle gelien AN-FO karmlar kapslle yalnz patlamamaktadr ve mekanik darbelere kar hassas deildir. Maalesef gbre tipi A.N. ve mazot gibi alel'de maddelerin karm nn patlayc madde olarak kullanlmas hususunda bir ok resm makamlar ol duu kadar madencileri de mutlak ola rak tehlikesiz olduu kansn uyandr

197

m bulunuyor. Hernekadar N . N . ile mazot karm istatistiklerden de anlal d zre, bir hayli emniyetli ise de bir takm kazalara da sebebiyet vermitir ve bu yanl kanaat deiinceye kadar yeni yeni kazalar olacaktr da. Bu tip kaza larda asl sebep bu cins patlayc mad delerin tehlikeli olmas hususuna ehem miyet verilmemesidir. Alel'de dinamitlerde, patlatma ilerile tanma ve depolama ve kullanlma lar arasnda az bir iliki vardr. jela|indinamit ve yarma amalarda kullanlan dinamitler deerlerine nazaran d a h a has sas ve tanrken daha tehlikelidirdir. Ancak evvelkiler zel maksatla kullan lrlar. Bununla beraber, emniyet ile ANFO patlayc maddesinin kullanlmas arasnda meydana gelen kimyasal reak siyonlarn karakterinden domaktadr. Ekseri AN-FO mstahsilleri oksijen bakmndan dengeli bir patlayc m a d d e yapmya gayret ederler. ayet kimyasal reaksiyon tam olursa patlamadan doan gazlar N, C O a , H 2 0 olur. Bu suretle teekkl eden gazlar azam bir enerji domasn salar ve dolaysile azam i grrler. Bylece bu tam olan kimyasal reaksiyon zehirli olmyan, gazlar hasl et mekle d u m a n karmazlar ve zehirli gaz kazalar olmaz. T a m kimyasal reaksiyon olmakla patlamyan lm says asgariye der ve bu sebeple doacak kazalar ok aza lr. Bylece, aka grlyor ki en iyi patlama almasn salyan artlar en m h i m iki mil ile en az kaza olacak artlardr. Hi phe yoktu ki patlayc m a d d e yknn vaktinden nce infilak etmesi bu patlatma ilerinde rastlanan kazala rn en bata gelen sebebidir. Zira, ekseri AN-FO karm fnye ile infilak etmez. Vakitsiz infilaka geiin esas sebebi ANFO iine konan dinamit lokmalarnn patlamas olmaktadr. Bu dinamitin de

198

Tacectin ATAMAN

vaktinden nce patlamasnn en ok muhtemel olan sebebi de detonatrn statik bir yk altnda veya dinamitin mekanik olarak hrpalanmas keyfiyeti dir. Bu kazalarn genilii sonra ele al nacaktr. D a h a nce anlatld gibi, oksijen dengeli bir AN-FO karmnn patlama reaksiyonu sonunda zararsz olan C 2 , azot ve H 2 0 gazlar meydana gelir. Maalesef amoniyum nitrat herhani bir yakt ile, patlama reaksiyonunun vuku bulduu andaki artlara gre farkl e killerde patlayan bir patlayc maddedir. Yalnz en ideal artlar altnda bir pat layc m a d d e basit ve zararsz gazlar ve rerek patlar. Fiil d u r u m d a kimyev reak siyonlar azam enerjiden az enerji ver mekte ve t a m olmayan bu reaksiyonlar neticesinde deien mikdarlarda zehirli gazlar ve bilhassa CO ve azot oksitleri hasl olmaktadr. Bu eit zehirli gazlar hasl eden ve azam enerji vermiyen pat lama artlarndan bir ksm sonra mna kaa edileceklerdir. Bir lam deliindeki herhangi bir patlayc maddenin doldurulup atelen mesi, madencilikteki bir ok tehlikeli (kaza yapabilecek) ameliyelerden biridir. Bununla beraber, bu ameliyenin dier madencilik ve patlayc m a d d e ilemle rinden ayr mtlea edilmesi yanl neti celere varmaya sebep olur. Bu sebepler problemin ana hatlarn ortaya koyaca z ve o n d a n sonra bilhassa niha patlat ma ameliyesinde tatbikat ve emniyeti etkili klan faktrleri btn teferratile inceliyeceiz. Ak iletmelerde yeralt iletmelerine nazaran p a t l a t m a ilerinde vukua gelecek kazalarn saysnn ok d a h a dk olmas beklenirde. Ak ocaklarda ve ta ocak larnda veya drt pustan az apta lm delii delindii pek nadirdir. D a h a byk apta delik delmek ise her tarafta kullanlan bir teamldr. Bu lm de liklerini yksek bir yzdesi dikey veya

hi olmasza meyilli deliklerdir ve patla yc maddenin bu deliklere konmas kendi arlyla kaymas ile olur. Yatay delik lerin doldurulmas ise bir nevi pnmatik (basnl hava) usul ile yaplmaktadr ki bylece statik bir yk yklenmek suretile deta bir kaza imkn hasl olu yor. Bununla beraber ekseri ak ilet melerde ve ta ocaklarda bir ok delik lerin ilk patlatma ii ateleme fitili ile yaplan bir ebeke vastasiyle patlatlmaktadr. Bylece statik arjn sebebiyet verdii kazalar bir azaltlmaktadr. Yeralt almalarnda yaplan pat latmalarda 2-3 in aptan fazla delikler 1 nadiren kullanlmaktadr, I I-2 inlik delikler en ok kullanlan patlatma de likleridir. Bu nisbeten kk apl delik lerin ou yatay olup, yeni yeni prob lemler dourmaktadr. Bu yaznn esas mevzuu da bu problemlerdir. Dikey ol mayan dilekler de yeraltnda AN-FO nun doldurulmas ya basnl hava ile yatk da dinamitle olduu gibi lokum lokum itilmekle olmaktadr. nceden hazrlanan paketiklerle deliklerin doldu rulmas nadiren yaplmaktadr. Zira masrafl oluyor. Ancak bu husus kolay lkla anlalamyan iki sebep dolaysile mahzurludur. Eer bir lokumdan fazla AN-FO kullanlacaksa vakitsiz patlama lar ve t a m olmyan patlamalar nle mek iin ok dikkat ve ihtimama lzum vardr. Bu da hava aral dolaysile AN-FO n u n patlamya kar olan hassa siyetinin ok dk olmasndadr. Dina mitlerde bu aralk hassasiyeti 3-4 inceden 50-60 ince kadar deimesine karlk AN-FO nun patlamya kar olan has sasiyetinin ok dk olmasndadr. Di namitlerde bu aralk hassasiyeti 3-4 in den 50-60 ince kadar deimesin karlk AN-FO da bu mesafe 1-2 in gemez. Bylece kat kapl lokumlardaki katlan malar veya plastik torbalarn az d mleri lokumlarn birbirinden ayr ol malarn inta eder ve ksm veya ta-

AMONYUM NTRAT - FUEL OIL KARIIMI MADDENN TATBK

199

mamen infilkleri nlemeye sebep olur. Byle bir art altnda yksek mikdarda zehirli dumanlarn younlamasna ve patlamam lamlara ve dk kalitede tatbikata sebep olur. nceden hazrlan m paketcikler halindeki patlayc mad delerin kullanlmasnda dier, bir faktr daha vardr. Johansson baz sert patla yc maddelerin uzun lam delii iin de hava boluu olduu takdirde infila kn yaylmadm bulmutur. Johansson'a gre bu infilak yaylmamas boluktaki hava iinde infilak dolaysile hasl olan kompressiyon dalgasnn dier patlayc madde kitlesi zerine tesir ederek onun infilakine mni olmaktadr. Bu sebeple, hatt ok iyi bir ekilde yaplm olan bir ilk patlama ameleyesi bir ka ayak boyu bir patlayc madde stununu sey redince snebilir. Bu keyfiyet AN-FO karm iin etd edilmemi olmakla beraber, nceden hazrlanm paketikle rin patlatlmas mevzuunda phesiz m him bir faktrtr. Bir ok eit basnl hava AN-FO doldurucusu ba gne kadar gelimi bu lunmaktadr. Ancak hepsi iki snf ha linde toplanr. Birinci tip bir kk silo (huun) da bulunan AN-FO zerine basnl hava tesir ettirilerek delik doldurulur. Bu f lenen kutu tipi 15/30 p/sq lik dk bir basn iin dnlmtr. Bu cihaz olduka ar olup alndan alna bir vasit zerinde tanmaktadr. kinci tip doldurucu ise: Buhar enjek tr gibi venturi sistemini kullanan bir cihazdr. Bu cihaz ocaklarda mevcut ba snl hava basnc ile alr (80-120 P 7sq") Bu tip doldurucu cihazlar birinciler den ok daha kk ve hafiftir ve ba zlar doldurucu kimse tarafndan yal nz tanabilir. Bununla beraber bu ci hazda kullanlan yksek basncn baz mahzurlar da vardr. Kat paracklarn

hava iindeki oran birinci tiptekine na zaran ok daha dktr ve netice ola rak statik elektrik yk tehlikesi ok daha fazladr. Bundan baka patlayc madde tanecikleri byk basn ile da ha fazla bir hz ile delik iinde krla rak seyrederler ve yksek bir younluk la delik iine yerlemi olur. Bu youn luk alak basnl birinci tip ile elde edi lemez. Krk paracklar daha hassas olurlar fakat younluun artmas patla yc maddenin hassasiyetini azaltr. By lece yksek basnl doldurma cihaz ta nma bakmndan baz avantajlar ol makla beraber ykleme esnasnda kaza ihtimali artm bulunmakta ve tatbikat neticeleri dk basnl cihaznkinden daha deiik olmakta ve bunu nlemek iin ok ihtimam ve dikkat harcamak icabetmektedir. Bir lm deliindeki patlayc mad denin patlamya balatlmas metodunun tatbikat ve emniyet zerinde belli tesir leri vardr. Kapsle hassas bir ka AN-FO terkibi hazrlanmtr. Buna ra men ekseri AN-FO, lam deliklerine doldurulmu olarak mstakar bir patla ma reaksiyonu salanr. Yksek kudretli infilak maddesi olan dinamit ekseriya bu gaye ile kullanlr. Ancak baz ak ocaklarda bu maksatta petnolite kulla nlmaktadr. phesiz bu sonuncu takvi ye maddesi en iyi dinamitlerden daha stndr. Ancak muadil dinamit mikdarmdan daha pahaldrlar ve henz yer altnda kullanlmya msait klnmam lardr. Baz iletmelerde ise tasarruf maksadile en ucuz dinamit cinsleri bu mak sat iin kullanlmaktadr. Sonra gsteri lecei gibi, kuvvetli bir ilk patlatc kul lanarak iyi neticeler alnmas ve kaza adedinin azalmas halinde takviye mad desinin bedeli ehemmiyetsiz bir yekn tutmaktadr. lk patlatc maddenin de lik iine yerletirilmesi mnakaal bir mevzudur. Emniyet mlahazasile, ilk ilk olarak, maden dairesi yeralt al-

200

Tacettin ATAMAN

malarnda AN-FO patlatlrken ilk patlatc m a d d e n i n lam delii st kma (az) konmasn tavsiye etmi idi. Bu tavsiyemin esas dayana, alta konacak dinamit lokumunun elektrik fnyesi tel lerine doru flenen AN-FO nun statik elektrik arj yaratarak hazrlyaca in filak tehlikesini nlemektir. Bununla be raber, lam deliini dibinden ateleme nin d a h a elverili olduu bir ok halle rin mevcut olduunu da takdir ediyo ruz. Keza, delik doldurma tekniinde ve tehizatta msbet gelimeler salyarak AN-FO taneciklerinin flenirken meydana getirecei statik arj olma teh likesinin de ksmen ortadan kalkacana inanyoruz. Bu sebeple son tavsiyeleri mize gre baz artlar altnda lam de liini dibinden patlatmak usulnn l zumlu olduudur ve baz tavsiyeye de er usullerle en yksek derecede bir em niyetin salanmasna ulalabilecektir. nce zikredildii gibi, bir lam de lii patlayc maddesinin vaktinden n ce patlamas hususu bir lam deliini AN-FO ile doldururken vukuu en ok muhtemel kaza sebebidir. Vaktinden n ce patlama ise az patlamas ve ondan daha ok muhtemel olarak delik dibi patlamas ile olur. H a v a gibi"bir sv vasat iinde sey reden bir kat cisim paras hareket es nasnda cidar ile kendisi arasndaki sv zarn kendisi ile birlikte elektrikle yk ler. Kendisi ile sv elektrik arjlar ak si iaretlidir. Bylece AN-FO tozlan la m delii iine basnl hava ile fle nirken statik bir elektrik yk meydana gelir. Bu ykn bykl hadisede rol oynyan maddenin cinsine, seyreden paracklarn cidara gre izafi hzna ve rutubet derecesine gre deiir. By lece inkiaf eden elektrik yknn bir detonatr patlatabilecei isbat edilmi tir. nceden bu ykn ancak elektrik detonatrn patlatabilecei dnl yordu. Fakat aratrmalar gsterdi ki

ad bir fnye veya fitilin de bu elektrik arj ile patlamas m m k n olabilmekte dir. Ancak sonuncu ihtimal birinciye gre zayftr. Hi olmazsa kazalardan birinde, kazann sebebi t a m olarak bilin medii halde, patlamann vaktinden n ce olmas ile kazann vukua geldii mu hakkaktr. Statik elektrik yk sebebile vaktin den nce.vki olan patlamalar asgar hadde indirecek bir takm yollar vardr. Bu kazalar azaltan tavsiyeye ayan usulr 1er Bureau of Mines'in 8179 nolu circu lar inde verilmitir. Biz burada unlar tavsiye ederiz: 1. Delii patlayc madde ile doldu r a n b t n basnl hava ile alan makinalar, statik yk datmak iin topraklanmaldr. (nakil tellerle topraa balanmaldr). 2. Su boru ebekesi, basnl boru hatt, raylar veya daim topraklama hat lar, pnmtik delik doldurma cihazla rnm topraklanmasnda kullanlmamal dr. 3. Pnmtik doldulma makinesi kul lanlan yerlerde ilk patlatc maddenin vaktinden nce patlamasna sebep olan statik elektrik yknn kaza takati her cins patlatma iinde nceden hesaplan maldr ve bu kaza ihtimalinin yokedilmesi iin lzumlu tedbirler alnmaldr. 4. Lam doldurma makinesinde kullanlan hortumlar yar iletgen tipinde olmal ve statik elektrik ykn data cak kadar elektrik direnci fazla olma mal ve bu direncin kaak ceryanlar tahdit edecek kadar fazla olmas gere kir, (iinde elik tel olan hortumlar kul lanlmamaldr) . 5. Btn delik doldurma ameliyesi, statik elektrik yk veya kaak ceryan hissedilir edilmez durdurulmaldr, (dol d u r m a ameliyesi bitirilmeden nce bu artlarn aresine bakmaldr).

AMONYUM NTRAT-FUEL OIL KARIIMI MADDENN TATBtK

201

Kanaatmzca bu be tavsiye dik katle riayet edilirse lm doldurmadan emniyeti artracakjr. Drdnc tavsiye de doldurucu da yar iletken hortum kullanlmaldr. Bu gn mevcut bilgilere gre, yar iletgen hortumun en az ayak bo bana 5 000 ohm luk bir elektrik direnci ol mal ve tekmil hortum boyunca 2 mega ohm dan fazla bir direnci olmamaldr. Bir ksm imalatlar artk plastik hor tumlar yapmaktadrlar. Bunlarn evsaf tam istenen ekilde olmaktadr. Bu yazda u hususu da zikretmek isterim ki rutu bet azaldka statik elektrik arjndan doa cak tehlike artmaktadr. Bu sebeple rutu beti dk olan ocaklarda husus tedbir lere ba vurmak akllca bir davran olur. Fnye imalatlar statik elektrie mukavim tnyeler (detonatrer) imal etmektedirler. Bu tusus muhakkak ki emniyeti artrr. Maalesef bu detona trer pahaldr ve kullanlmalar bu sebeple mahduttur. Baz selahiyetli kimseler AN-FO nun yalnz kullamlamyaca ya olan lm delikleri iin plastik bir astar veya mahfaza kul lanmay tavsiye ettiler. Biz statik elekt rikten doacak kazalar dolaysiye bunun zerinde ciddiyetle duruyoruz. Zira ek seriya plastik astarlar lm delii iinde doldurma makinesinin hortumu toprak temasndan tecrit etmek suretile tehlikeli keli olan statik elektrik ykleri birikecek ve kaza tehlikesi artacaktr. Dier bir kaza sebebi de lm deliini doldurma ameliyesi esnasnda vaki olabilecek kaak ceryanlardr. Delik doldurma ameliyesi esnasnda civarda herhangi bir kaak ceryan farkedilir edilmez, btn dol durma ameliyesi durdurulur ve kaak ceryan menba tyin edilir ve tehlikeli olan durum bertaraf edilir. Elektrik enerji ile altrlan iyi bakml cihazlar dan bir kaak ceryan periyodik olarak hasl olabilir ve sratle bir tehlike yara tacak duruma gelebilir. Cihazn dikkatle

topraklanmas, adamakll elektrik bakm ve bu cihazlar kullanan kimselerin titiz olmalar bu kaza ihtimalini bertaraf ede bilir. Lm doldurma esnasnda patla yc maddenin elenmesi suretiyle patlama veya yangn tehlikesi AN-FO karmnn mekanik oklara kars hassas olmamas dolaysiye varit deildir. Bununla bera ber kullanlan ilk patlatc ok daha has sas olup dikkatsiz elenmeleri bir kazaya sebep olabilir. Vaka dinamitin kullanl masnda da ayn kaza ihtimali var ise de tecrbeler gstermitir ki AN-FO ka rmnn mekanik oklara kar hassas olup dikkatsiz ellenmeleri kazaya sebep olabilir. Vaka dinamitin kullanlmasnda da ayn kaza ihtimali var ise de tecr beler gstermitir ki AN-FO nun esas pat layc madde olarak kullanld hallerde pat layc maddeler daha az dikkatle kullanl maktadr. Baz ocaklarda yaplan mahedeler gstermitir ki doldurma tp ile ilk patlatcy lam deliinin dibine doru it menin zerinde mnakaa edilecek bir problem olduunu gstermitir. lk pat latc dinamit lokumunun delik ortasnda askda kalmas halinde doldurma tp dinamit lokumu iine girer ve dinamit ile fnye zerine nasl tesir edecei n ceden kestirilemez. Dier bir tehlike de doldurma makinesinin kazara ilk pat latma lokumunu delik dibine indirmeden nce basnl hava akmn delik iine sevketme ihtimalidir. Bylece iK patla tc deliin dibine doru zorlanabilir ve darbe tesirile veya fnye tellerine gele cek lzumundan fazla gerilme dolaysile vakitsiz patlama tehlikesi olabilir. Bir AN-FO yknn patlamas dolaysile kacak zehirli gazlarn dorabilecei kaza ihtimali ak iletme ocaklarnda ve ta ocaklarnda nisbeten azdr. Bununla be raber, daha nce sylendii gibi, zehirli gazlarin meydana gelmesi tam olmyan infilak reaksiyonlarnn ve dolays ne iyi olmuyan neticelerin bir delili sayla-

202 .

Tacettin ATAMAN Buharlama ve szma yolu ile, nce ok sijen dengeli olan bir karm bir md det sonra bu zelliini kaybeder. Bundan baka baz AN paracklar dierlerine nazaran akar yakt muhafaza edemez. Bu takdirde, uzun mddet ambarlamada akar yakt torbann st ksmndan dibine doru hicret eder ve bylece terkibi dei ik bir mamul elde edilir. Bir ok hallerde, AN-FO karmlar akar yaktn buharlamasndan ve gravite tesirile alt ksmlara doru inerek patla yc maddenin yapsnn bozulmas ve yksek nisbette dumanlar verecek hale gelmesinden ok daha nce kullanlrlar. Bununla beraber, bu faktrlerin anlalm olmas ve haftalarca veya aylarca nce hazr lanm karmlarn kullanlmas mecburiyeti karsnda, hesaba katlmalar gerekir. Bir AN-FO kitlesinin zaif patlatlmas zehirli dumanlar vermesini zarur klar. AN-FO karmnn yeraltnda kul lanlmas halinde olumlu ve iyi bir e kilde patlatlmas sadece arzu edilmeyip adeta zarur olduu aikardr. Zira kt kullanlmas ve yksek nisbette zehirli gazlar vermesi beraber vki olduuna gre, kanaatmzca hi bir iletme zaif atelemeyi gze alamaz. Bununla bera ber, uygun nisbette hazrlanmam olan bir karmn da iyi atelense bile iyi bir duman vermeyeceini de tebarz ettir mek isterim. Kuvvetli ateleme ile kt bir karm biraz daha iyi bir netice ve rir ama btn faktrlerin kontrol edil mesi dk nisbette duman konsantras yonu elde etmek iin lzumludur Buraya kadar sklamann AN-FO yeralt patlatmalar neticesi ve kaza ihti mali zerindeki tesirleri zikredilmedi. yi sklanmam veya sklanamam AN-FO karmlarnn yaylma evsaf iyi sklan m olanlarmkinden olduka farkldr. n filk zonu iinde meydana gelen kimya sal reaksiyonlar AN-FO iin dier nitrogliserinli patlayc maddelerinkine na zaran yava olmaktadr. Bu sebeple, bir

bilir. Bilhassa gzle grlebilecek derece de meydana gelen esmer-krmz gazlar (NO) patlatma iinin kontrol dnda ceryan ettiini gsterir. - Yeralt almalarnda, zehirli gaz larn meydana gelmesi ok mhimdir. Bir AN-FO karm oksijen dengeli ise, isbat edilmitir ki iyi patlatldkta ve iyi kartrlrsa ve sklanrsa, iyi bir dina mit kullanlrken elde edilen zehirli gaz lar ile mukayese edilecek kadar zehirli gazlar hasl eder. Bununla beraber opti mum artlara gre hafif farkllklar ANFO patlamalarnda dinamit patlatmala rndan daha tehlikelidir. Kartrma ve alma artlarna gre AN-FO nun bu hassasiyeti bu patlayc maddenin yeral tnda kullanlrken daha emniyetle hareket edilmesi lzumunun bir sebebidir. yi alma artlar iinde messir bir havalan drmas olmyan yeralt ocaklarnda AN-FO kullanlmamaldr. Elde edilen infilk gazlar bakmn dan kullanlan patlayc madde karm nn terkibi hayati bir ehemmiyet tar. % 94.3 A.N. ve % 5.7 No : 2 mazot ihtiva eden bir karm iyi bir ekilde atelenirse asgari miktarda zehirli gazlar hasl eder. Ancak mazotun AN taneleri arasnda ok mtecanis olarak dalm olmas gerekir. Takriben % 6 fuel-oil u % 94 AN e kartrmak oksijen denge sinin kat' olarak temin edildii man sna gelmez. Maden dairesi yeraltnda kullanlacak btn AN-FO patlayc maddelerinin olumlu bir ekilde alan mekanik kartrclar vastasile mtecanis bir ekilde kartrlmasn tavsiye eder. Yeraltnda kullanlmak zere bir torba AN iine belirli olmyan miktarda fueloil (mazot) katmak tavsiye edilmez. Pat layc madde olarak kullanlacak kar mn oksijen dengeli olmas zerinde s rarla durulmas gerekir. Bununla beraber oksijen dengeli bir karm hazrlamak demek muhakkak elde edilen karmn oksijen dengeli olmas demek deildir.

AMONYUM NTRAT-FUEL OIL KARIIMI MADDENN TATBtK

203

rpda atlacak bir seri lam deliklerin den bir ka tanesi sklanmamsa elde edilecek infilk gazlarnda zehirli gaz nisbeti yksek olur. Bunun gibi, iyi sk lanmam bir AN'FO dolgusunun pat latma neticesi normal olarak kt olur ve tesiri ayn artlarda kullanlm olan dinamitinkinden daha ok gze arpar. Rutubetin AN-FO karm patlatmamasile elde edilen gazlar zerindeki et kisi iyice anlalm bulunuyor. Ak ocaklarda zehirli dumanlarn artmas ve patlatma neticesinin kt olmasnn az miktarda su ihtiva eden ocaklarda o ka dar fevkalade bir ehemmiyeti olmyabilir. Yeralt almalarnda ise patlayc mad deyi olduka kuru tutmak ok mhim dir. Zira plstik astar bu maksat iin tavsiyeye ayan deildir ve su olan yer lerde AN-FO kullanlmamaldr. Bir ka defa iaret edildii gibi, zehirli duman lar ve hele bilhassa azot oksitleri krk ta yn tarafndan seilmi gibi emilir. Bylece azot oksitleri nisbeti havada bu krk ta ynlar arabalara yklenirken artar. Orada su varsa, bu ynlar su ile stlarak azot oksitleri nisbetini dk tutmak mmkn olur. Her halkrda alnda kfi miktarda havalandrma temin edilmeli ve bu suretle tehlikeli gaz birik meleri nlenmelidir. AN-FO nun yeralt ilerinde kullanlmasnda bir takm em niyet problemleri ortaya kar. Mesel : maden dairesinin tavsiyesine gre patla mam infilk maddelerinin elenip tehli kesiz hale getirilmesinde dinamitlerde kullanlan usuller tatbik edilir. Tabiatile nitrogliserinli patlayc maddelerin bu artlarda elenmesi ve tehlikesinin berta raf edilmesi AN-FO ya nazaran daha tehlikelidir. Bununla beraber, ilk patlatc dinamitin patlayp ta AN-FO un patlamad kat olarak kesinlemedike tehlikeyi azaltma ve bertaraf etme ame liyesinde yava davranmak infilak tehli kesini artrr. Lam delikleri doldurulur doldurulmaz lamlarn hemen patlatl-

mas ayan tavsiyedir. Bu husus AN-FO iin bir ok dinamitlere nazaran ok daha mhimdir. Zira rutubetin tahrip edici tesiri ve mazotun durma esnasnda ayrmas unutulmamaldr. yice bilinmektedir ki azot oksitleri gazlar ayn tenrde olan karbon monoksit gazndan daha tehlikelidir. Mazot fazlasnn karbon monoksiti artrd ve azot oksitlerini azaltt ve mazot azl nn ise aksi tesir yaratt isbat edilmitir. Bu sebeple baz iletmeciler optimum nisbeten fazla mazot kullanmak suretile daha zehirli olan azot oksitlerinin nisbe tini drrler. Bununla beraber, fuel-oil un dinamitin hassasiyetini azaltmas he sabiyle ilk patlatc dinamit lokumunun fazla mazot ile patlamaz hale gelmesi, dolaysile lzumundan fazla mazot kul lanmann nne geilmesi gerekir. im diye kadar, mazol ile meb AN tane^ lerini elemenin salk zerinde menfi te sirleri olduu sylentileri kulamza gel mitir. imdilik yalnz bir tek vak'a al m ve AN-FO elenmesi neticesinde bir iinin Dermatit ile re karld hastalk sigortas heyetince ifade edil mitir. Neticeler AN-FO karm eitli madencilik ilerinde hayret edilecek derecede muv affakiyetli sonular vermi bulunmakta dr. Azam emniyetle alldna ina nlmakta olan ilerde en iyi neticelerin alnmakta olduu hususu da isbat edil mi bulunyor. Lam deliklerinin basnl hava ile doldurulmas tehlike yaratacak derecede statik elektrik arj yaratabile cei ilk ateleme delik dibinde olduu taktirde mmkndr, iyi alma metodlar sayesinde statik elektrik ve kaak ceryan tehlikeleri asgar hadde indiril mekte ve btn makinelerin iyi toprak lanmas ile emniyetli alma salanmak tadr. Kuvvetli bir ilk patlatc ile, elde

204

Tacettin ATAMAN

edilecek gazlar iyi bir dinamit patlatlmasile elde edilecek gazlarla mukayese edilebilir. Bununla beraber, optimum usullerden inhiraf etmek AN-FO iin

dinamitten daha ziyade tehlikeli olup btn yeralt ilerinde iyi tannm standartlara uymak hususunda daha titiz hareket etmek icabeder.

KMYASAL ZABE NEDEN SLFR KONSANTRELERNE TATBK EDLMESN?

Yazanlar:

Tercme:

B. L. H A Z E N , Roy ELLERMAN ve E. A. L O N G

Doan EEN
Yksek Mhendis

Kimyevi izabe ile dk dereceli bulk konsantreden yksek r a n d m a n sa lanmakta ve selektif flotasyonunun problemleri de ortadan kaldrlmaktadr.

Baz metal istihsali iin srfr mine rallerinin izabesi ok eski bir metoddur. Piro metalrji daha ziyade bakr, inko Kanaatmza gre, ilenmesi en zor ve kurun gibi metaller iin uygun bir slfrler bu metodla yani kimyasal izabe izabe metodu olup b t n dnyada kul lanlmakta ve imalatta izabe frnlar ile iktisadi olarak ilenebilmektedir. yyardmyla salanmaktadr. Bu metal ,leki mteakip terkipte bir cevher mevcut imalat usulnn eskiden beri bili olsun: Altn, 0,2 ons/Ton, Gm 8,00 nen eitli zorlukluklar vardrki bunlar ons/Ton, bakr % 0,50, Kurun % 6,00, dan birisi kurun ve inkonun prometa- inko % 11, Demir % 20,00 ve Kkrt lurjik bir ortamda birbirinden zor ayrl % 30,5. malardr. Bu d u r u m bir tesadfe, Altn ve gm pirit ve arsenopirit'e kurun konsantrenin iinde inkonun ve bal olup inko ve kurun konsantrele inko konsantresi iinde de kurunun rinden flotasyon yardm ile ayrlmakta mevcudiyetine baldr ve her zaman drlar. inko umumiyetle marmatit iinde tme yoluyla tamamiyle bir ihtiva eden demire bal kalmakta ise birinden mstakil saf konsantreler elde de biz demirin byk bir ksmnn mev edilememektedir. Birok durumlarda ise cut pirite bal olduunu kabul ediyoruz. bu gayrisafilik randmann yksek olma Hali hazrda altn ve gm teno sn zorlatrmaktadr. runun kymeti ton cevher bana 17,32 Yeni birok metodun gelitirilmesi $ olduuna gre ve yine flotasyon yo ile yeni kimya tekniinin metalrjiye luyla yekn arsenopirit muhtevasnn tatbiki sonucu slfr minerallerine piro- kazanlmas imknszl dnlrse, metalurjik metodlar tatbik ketmeksizin b t n slfrlerde de ayn halin grle metal imalat salanmtr. Dier bir cei sebebiyle bunlarn tamamnn tek tabirle b u n a Kimyevi zabe denir. mahsl olarak bir arada toplanmasnn imknszl ortaya kar. Bu ile uraanlar, verilen emann gelitirilip tadil edilmesiyle bu usuln % Bu yzden bu yapdaki cevherleri 95 randmanla Altn, Gm, Bakr, kimyevi usulle alan tesislerde ilemeyi inko Kurun ihtiva eden slf rl mine uygun gryoruz.

rallerden bu gibi baz metallerin istihfsaline tatbik edilebileceine, inanmaktadr lar. Metodun en belli bal stnl iyi bir ayrma yaplmadan ok ince tlm kopleks cevherden metallerin ayr ayr ve iktisadi olarak kazanlma sdr.

206 Gene! akm emas

Doan EEN

Ele alndmz emada cevher, ba snl Liing otoklavlarnda hava yardm ile oksitlenmektedir. Bu ilem sonucu inko ve bakrn tamam suda eriyebilen bakr ve inko slfat, kurun ise suda erimeyen kurun slfat haline dnmek tedir. Bu oksidasyon, ayrca piritten sl frik asidin teekklne sebep olur. Altn ve gmn ikisinden biri bu usulle eriyebilir hale getirilmektedir. Otoklav Liing'inden sonra asit ortam kire ile ntrletirilmekte ve bu kark mahll szlerek inko ve bakr slfatl bir

mahll elde edilmektedir. Bu zeltiden bakr presipitasyon, inko ise elektroliz yoluyla kazanlr. Kat teyling halindeki kurun slfalt, Dietilen triamin zeltisiyle muamele edilir. Bu ekilde hasl olan ham triamin mahll, Filtrasyona tabi tutulup C 0 2 ile de muamele edilerek kurun, kurun karbonat halinde, kazanlr. Bu kurun karbonat olduka yksek saflktadr. Kurun karbonatn bu derece saf olmas neticesi bu mahsl direkt olarak eritme' frnna sevkedilip % 99,99 saflnda metal kurun elde edilir.

KMYEV ZABE AKIM EMASI

KMYASAL ZABENN SLFR CEVHERLERNE TATBK

207

Kurunun teylingden kazanlmasn mteakiben geri kalan artk siyanrle muamele edilip altn ve gm kazanlr. Burada verilen akm emas, bir lboratuvar almasnn veya herhangi normal ebatta bir tesisin emas deildir. Aksine ticari tesislerden alman malma tn bir zetidir. Bu ema asit vasatta inko ve bakrn kazanlmasndaki maliyet ve dier hususat aklayc bilgiler ile ayni ekilde bu usuln bakr ve altn istihsaline nasl tatbik edildiini ve neti cede otoklav Liing'inin geni apta nasl kullanldn gstermektedir. Bizim iza hna altmz bu rnekteki maliyetler iin gnde 300 Ton cevher ileyen bir tesisat itibara alnmtr. Otoklav Hingi Metodun tatbiki, cevherin (200) me'e kadar tlmesi ve hava muva cehesinde basnl otoklavlar iinde oksitlenmesiyle balar. Makaleyi kaleme alanlardan E. A. Lang, bu blmde akla gelen btn malmat vermektedir. Metodun yksek scaklk ve basnta -200 me incelikte slfr cevherlerinin deriik slfrik asit ortamda Liing'e tabi tutulmas hali hazrda pek kolay bir usuldr. En zor problemler U. State Cobalt Plant, National Lead Firmasnda (imdi kapanmtr.) mahade olunmu tur. Bu ameliyede metallerin solisyondan ayrlmasnda eitli zorluklarla karlal m ise de Liing usul yine de iyi ne ticeler vermi ve yksek tazyik otoklav lar senelerce arzasz almtr. Maliyet bakmndan bu usl sadece bakr, kurun, inko slfrlerine tatbik edilmemekte bilkis otoklavlar demir nikel ve kobalt iin de iyi neticeler vermektedir. Maliyet noktai nazarndan kimyasal uslle alan bu tesisat demir ihtiva eden flotasyon artklariyle beslemek mmkn deildir. yleki; Flotasyon yoluyla elde edilen demirin maliyeti, otoklavlarda, 1 paund pirit, kurun, inko ve bakr slfrnn

oksitlenme maliyetinin takriben 2,5 misli kadardr. Bununla beraber ilenmesi zor olan bu cevher otohlavda 200 C scak lkta 800 psi. basnta bir saat zarfnda Liing olabilir. Gevherin bileiminde % 30,5 S olsa ve gnde 91,5 Ton kkrt oksitlenmek istense bu meliye iin gn lk 183 Ton oksijene ihtiya olacaktr. Yine bu ameliye esnasnda fazla oksi jende demiri ayrca oksitler. Oksitleme ameliyesi iin otoklav iine be defadan fazla miktarda hava flenir. Lzumlu oksijen bu ekilde otoklava sokulmu olur. Otoklav dolap ste toplanan gaz lar su buhar ile doyabilir, bu sebeple bu gazlar mtemadi tarzda otoklav ie risinde devredilir, Tazyikli Liing dahilinde kimyasal reaksiyonlarn vuku bulmas iin egzotermik veya harici olmayan harakete ihtiya vardr. Baz hallerde ise otoklav gazlar iinde suyun bulunmamas istenir ve bu hallerde soutma donanmna ih tiya vardr. Ard arda denklemler olay aklar : CuS PbS ZnS Pirit + x Fe 2 + 202 J- CuS0 4 + 202 > P b S 0 4 + 202 ^ ZnS04 + Oksijen + Su > n H 2 S 0 4 (S0 4 ) 3 .y F e 2 0 3 . z H 2 0

Asidinin tamam ham cevherden olan ve ayrca inko devresinden gelen ilve asid muhteval bu 300 tonluk plp otoklavlardan boaltlr. Bu 300 tonluk asit plpe gnde - 65 Me inceliinde 225 Ton kire katlmasiyle pH 1,7 e ayarlanr. Buna da jips katlarak gnde 450 tonluk kuru bir mahsl elde edilir. Jips plpn kolay filtre ve ykanmasna yardm etmektedir. Szme ameliyesi seri alan 3 filtre ile salanr. Filtre edilen solsyon, durultma ii ve kertme bakr ile elekt rolitik inko istihsali iin inko kurulu larna gnderilir: Burada szlen mah-

208

Doan EEN

slde kurun devresine gnderilerek an latld gibi kurun elde edilir. Bu metodda tme harcamalar cevher maliyetine ton bana 7 $ dr. Bu miktara krma ve basnl Liing harcamalar da dahildir, ve bunun 4 $ r da otoklavlarda kullanlan basnl ha vann maliyetidir. Bu aptaki bir kuru luta 26 eleman almakta, gnde 384 ton ilenmekte ve 115.200 Kwh. enerji sarf edilmektedir. Teknik literatr soutmal otoklav larn 220G yerine 110C da altrl dna iaret etmektedir. Bu srada, ter kipteki kkrtn yars elemanter kkrt haline gemekte dier yars ise hemen hemen zayi olmaktadr. inko ve Balarn kazanlmas Yazarlardan Roy Ellerman inko devresini gelitirmi ve maliyeti hesap etmitir. Roy Ellerman, yllar boyu Bay mining Go. Ltd. ortaklnn elektrolitik kurulularnda almtr. Buradaki bil giyi tecrbelerine dayanarak vermekte dir. Otoklavdan alnp filitre edilen ve ykanan plp, ham bir solisyon halinde inko tesislerine sevkedilir. Devredilen bu solisyonun analizi yledir : Zn Fe Cu Gd Co As Sb Ge pH 150 Gr/Litre 14 3 0,150 15 Miligram/Litre . 500 50 1,5 1,5 nite

bu mahll iindeki demirin tamam ok sitlenir. Bundan sonra durultulan eriyie inko tozu katlarak bakr ve inko bir birinden ayrlr. Bu srada Cd un bir ksm bakr ile ker. Son olarak da ayet iinde kobalt varsa solisyon, nitrozob-Naftol ile mua mele edilip kobalt ktrr. Bu mah lln durultulmasmdan sonra artk elekt roliz balyabilir.Burada inko elektroliz tesisatnn detayn incelemeye ihtiya gr myoruz. Sadece bu tesisatn paund inko bana 1.8 Kwh. k enerjiye ih tiya gsterdiini syliyeceiz. Arta ka lan anolitin litresinde 125 Gr. H 2 S 0 4 ve 55 Gr. inko vardr. Bunun pH s da kire ile 1,7 e ayarlanarak tekrar ba lang devresine verilir. Katod inkosu el ile her 24 saatta bir toplanp eritilerek 60 paund'luk ka lplar halinde dklr. Btn bu devrede 49 personel al makta ve gnde 118,000 Kwh.'lik enerji harcanmaktadr. Sata hazr inkonun maliyetine bylece 4 $ lk bir masraf biner ve inko olduka yksek dereceli bir mahsldr. Kurunun kezammas Otoklav devresinin filtre mahll orijinal cevherdeki kurun, gm ve al tnn tamamn muhtevidir. Bu mahll iinde ayrca % 99 nisbetinde suda eri meyen demir arsenet halinde arsenik ile bazik demir slfat halinde demir mevcuttur. Yekn kuru mahsln ar l pH ayarlarken ilve olan kire ve jips de dahil olmak zere 450 ton/gn kadardr. H. L. Hazen'de tesisatn bu bl mn incelemektir. Aminlerle yaplan kurun slfat Liing,inin geni apta izah, eitli ve bu eit tesisatlar kur mu F.A. Forward ve H. Veltman tara fndan yaplmt. Bu ahslar ayrca solisyon iinden karbon dioksit gaz ge-

Bu mahlln pH s ilk durultma devresinde kire ilvesiyle 5,0 a yksel tilir. Demir, bu solisyon ierisinde ferri hidroksid, arsenik, antimon ve Germanyum'a bal bir bulk halinde bulunur. Bunun ardndan hava ile kartrlarak

KMYASAL ZABENN SLFR GEVHERLERNE TATBK rildii z a m a n saf bazik kurun karbona tn ayrldn da gstermilerdir. Bu bil giye dayanarak biz bu devrede dietilen triamin kullanmaktayz. Otoklavlarn ykanan filitre mahll normal bir scaklkta 4 saat kadar litre sinde 50 Gr. dietilen triamin bulunan bir zelti ile kartrlr. Bu ameliye sonucu bu mahllden litresinde 50 Gr. kompleks kurun dietilen triamin slfat bnlunan bir mahsl elde edilir. Bu ekil de 450 tonluk yekn kurun slfatdan 36.000 paundluk kurun h a m maddesi elde edilir. Bu i iinde gnde 360 T o n triamin solsyonuna ihtiya vardr. Ayr ca bu devrenin su gideri dakikada 60 galona yakndr. Bu ilemden sonra mahll seri al an 3 filtreye yollanr, plp'den kuru nun % 99 u ykanp alnr. Geri kalan % 1, kurun ve yeni suda eriyen tiramindir. Bu eriyiin iinden karbon dioksit gaz geirilerek saf beyaz renkte kurun karbonat teekkl ettirilir. Bu kurun karbonata h a m cevherdeki br metaller karmamaktadr. Saf kurun karbonattan redkte eritmesiyle % 99,99 saflnda .metal kurun elde edilir. T r i a m i n ise solisyon iinde triamin slfat ve karbonat eklinde kalr.'Bu solsyona kire st ilvesiyle kalsiyum karbonad ve kalsiyum slfat teekkl ettirilerek bunlar o r t a m d a n alnr ve triamin orijinal haline getirilir. Bu i lemde gayet ucuza mal olmaktadr. Triaminin devrede kimyasal bir rol yoktur. Bununla bereber bu ucuz metod henz geni apta tecrbe edilmi deil dir. Bu tesis iin gnde % 95 C a O terkipli 18 T o n kire yakmak mecburiyeti vardr. Bu kire miktar itibariyle hem triamini orijinal haline dntrmekte hemde inko slfatn durultulmas ve siyanr devresinde altn ve gmn kazanlmasnda kullanlmaktadr.

209

Kurun deyresinde 28 kii almak tadr. Direkt masraf ise p a u n d bana 4 $ dr. lim ve gmn kazanlmas Ykanan kurun mahllnden arta kalan mahsl takriben 424 T o n kadar arlkdadr. (Kuru) ve orijinal cevherin altn ve gmnn tamamn muhtevidir. Bu plp siyanr, devresine sevk edi lir. Buna 2 p a u n d siyanr solsyonu katlarak kartrmaya balanr. D a h a sonra plp ykayc filtrelerde szlr. Ykama art teyling olarak atlr. Filtre solisyonu iindeki, altn ve gm inko tozu ile ktrlr. Arta kalan eriyik ise tekrar devreye verilir. ken mah sl altm ve gmn % 95 ini kapsar. Bu mahslde eritilerek ubuk eklinde dklr. Bu tesiste ton cevher bana 5 p a u n d siyanr harcamakta ve devrede 12 ii almaktadr. Masraf, h a m cev herin ton maliyetine ek olarak 3 $ dr. letme maliyeti toplam Burada anlatlan metoda gre, gn de 300 ton cevher ileyen bir kuruluta her metali % 95 randmanla kazanmak artiyle ilenen ton cevher bana sarfi yat 27,81 $'a ulamaktadr. Maliyetlerin zm tablo I ve II de gsterilmitir. 1 - Oksijen redksigonu ile elemanter kkrt yapm- Eer otoklav lar sadece bir lboratuvar snav olarak 220G yerine 110G scaklkta altrlrsa slfr minerallerindeki kkrt elemanter kkrt haline dnr. Bu. ile me asit ortam ayarlama le kire de katlr. Elemanter kkrt konsantre ek linde yzdrlp alnarak eritilip dk lr. Neticede ton bana cevher maliye tine 2 $ lk bir masraf biner. 2 - Kurun devresindeki aminin kazanlmas- Kurun devresindeki kimyevi maddelerin ton/cevher bana ykledii harcamann epeyce fazla ol-

210

Doan EEN

TABLO - I
Ayda 900 ton cevher ileyen Kimyasal izabe tesisinin m aliyet analizi
Personel

TABLO - II
Ayda 9000 Ton Ce^ her ileyen tesiste maliyet etd
Personel

Aylk Maliyet

Ton/ Maliyet

Aylk Maliyet

Ton/ Maliyet 7,00 8,63 3,00

8 idareci 26 krma, tme ve liing 49 inko ve bakr devresi 28 kurun devresi 16 altm ve gm 10 anabro 6 lboratuvar 5 mteferrik
148

$ $

8.912.50 14.768,09 27.428,26 15.614,44 9.287,23 4.783,51 3.756,70 2.342,27

Krma, tme, Liing inko ve bakr Liingi Altm ve gm" Yekn dare ve lboratuvar Bro Amortisman

$
$ 1

63.000 77.600 27.000,00 198.380,00 8.912,50 10.000,00 30.000,00 3.000,00 250.292,50

zel
Yekn Ton Maliyet 6,560 3,000 0,015 3,333 1,111 0,333

$
Ton/maliyet :

86.983,00 9.655, 520.292.50 59.040,00 27.000,00 3.753,00 30.000,00 10.000,00 3.000,00

Yekn iletme masraf

27,81

Elektrik enerjisi 7,380,000 kw 0,008 $ Kire 9,000 ton 3,00 $/Ton Dietilen triamin 9.000 pound 41 1/2 cents Tesis amortismanlar Dier masraflar zel masraflar

rnek olarak % 51 tenrl bir in ko konsantresi ile % 73 lk bir kurun konsantresi alnsn. Bu inko konsantre sinden gnde 67 ton tesisde elektrolize

tabi tutulabilir ve tesisde gnde 150 ton kurun konsantresi istihsal ediliyorsa bu Yekn iletme masraf 250.292,50 27,81 $ nun 87 ton'u bu usulle bu devrede i lenebilir. Bu iki konsantre kartrlp, duu kansndayz. imdiye kadar ya ayni tesiste ilenirse % 99,99 saflkta ynlanan bilgiye dayanlarak aminin mas ayda 35.000,00 paund kurun ve 2.000 raf Ton /cevher basma yaklak olarak paund elektrolitik inko elde edilir. u 0,42 $ kadardr. Ayrca 1/2. ton kadar halde gnlk konsantre istihsalinin yars su ilvesi de dnlrse ve bununda ilenebiliyor kabul edilir. Baz hallerde buharlamas neticesi bir ksm aminin demirin bulunuu otoklavdaki kimyevi kaybna sebep olduu dnlrse, amin olaylara yardmc olmaktadr. ayet de solisyonunun saklanmasnn zorluu or mir flotasyon konsantresi iinde bulun taya kar; ameliyenin daha da deiti muyorsa inko devresinden salanr. Ba rilmesi gereklidir. snl otoklavlardan arta kalan mahsl olan inko ve bakr slfatn ykanmasn Flotasyon konsantrelerinin ilenmesi dan sonra kalan artn ykanma art, Verdiimiz emada, ilenen mal, ne epeyce jips ve kurun slfat ihtiva eder. pirometallurjik yolla elde edilen, ne de Kurun slfat bu haliyle etilen triamin konsantrasyon yada ayrma yoluyla istih ile muamele edilip szlnce artk kon sal edilmi bir mal deildir. Bununla santredeki altn ve gmn tamamn ve beraber konsantrasyon yoluyla ayn tip- jipsin byk bir ksmn beraberinde ta de mahsuller elde edildii takdirde bun r. nk triamin solisyonundada bir lardaki metallerin Kimyevi zabe ile ksm artk olarak geride kalmaktadr. Neticede hasl olan kurun karbonat kkazanlabileceini kabul etmekteyiz.

KMYASAL ZABENN SLFR CEVHERLERNE TATBK

211

k bir filtre tesisinde szlmekte ve redksiyon ile % 99,99 luk kurun elde edilmektedir. Bu eit almann maliyeti yani, gnde 150 ton konsantre ileyen bir te sisin masraf gnde 300 ton cevher ile yen bir tesisden birazck daha fazladr, denilebilir. Buna istinaden masraf ola

rak konsantrasyon maliyetlerine % 35 kadar ayrca bir masraf bindii hesap edilmektedir. Geri kalan % 65 ksm ise flotasyon ve dier hazrlama ameliyele rine ait masraflardr. Btn bu izahat neticesi tekrar ba langtaki suale dnelim. Neden Kimya sal zabe yaplmasn?.

MNERAL PYASASINDA SATILARI ETKLEYEN FAKTRLER

Yazan : eviren :

C. F. PAGE * Konsantrelerin piyasalanmas veya sat her potansiyel mstahsil iin nemle ele alnmas gereken bir problemdir. Kompleks bir mahiyeti olan bu problem etrafl bir etd ve aratrma ister. Sat lardan doacak gelirler iin yaplan dik katsiz saymlar birok teebbsn byk zararlarla sonulanmasna sebep olur. Mineral yatann yeri bu problemi etkileyen faktrlerden biridir. nk tama masraflar mmkn kazanlar ya azaltr veya iletmeyi ekonomik ol maktan uzaklatrr. Mineral yatann tenr ve gster dii zellikler piyasa potansiyeli ve te mizleme ile zenginletirme artlarna bal kalarak aklkla tesbit edilmelidir. Genellikle laboatuar denemelerinin yapl mas cevher iletme metodlarmn, muh temel kayplarn ve dier faktrlerin incelenmesi bakmndan gereklidir. Byle denemeler istihsal masraflarn ve ser maye ihtiyalarn tahmin etmekte ge rekli olduu gibi piyasadaki alclara r nekler hazrlamak gayesiyle de nem ta r. Ham cevherlerin veya metalik ile metalik olmayan tvenan minerallerinin sat genellikle zor problemler yaratr. Maden iletmelerinin temizleme ve izabe tesislerine ekonomik mesafede olmalar ve bu tesislerin muayyen cevher ve mi neral iin byk taleplerde bulunmalar normal olarak bu problemleri ksmen zebilir. ok kere ham cevherin tama arlklarnn drlmesi veya alcnn

Mehmet GNEY

muhtelif artlarn yerine getirebilmek zere eitli konsantrasyon ilemlerine tbi tutulmas maden iletmeleri tarafn dan ifas gereken bir husustur. Bakr, kurun, inko, altn ve gm gibi metallerin mineralleri ile onlarn konsantreleri iin srm imknlar genitir ve mstahsillerin ou temizleyici tesisler ve alclar zerinde tercih tasarrufuna sahiptirler. Daha nadir metalik veya me talik olmayan minerallerin sat piya sada az alc bulacandan daha da zor olabilir. Yaznn sonunda nemli Me taller ve Metalik Olmayan Mineral ler e ait ayr ayr tablolar verilmi ve bu metal ile minerallerin esas kullanlma yerleri, ileni tarzlar, piyasalama art lar ile 1964 ylndaki fiat snrlar ak lanmtr. Piyasalama artlar ve sat fiatlar ok kere mahall talebe baldr. Pekok hallerde sat kontratlar riski indirmek gayesiyle cevher veya mineralin istihsaline girimeden evvel mzakere edilmelidir. Genellikle, mstahsilin niha tketici veya cevher zenginletirme tesis lerini bizzat bularak elindeki mal iin piyasa yaratmas gereklidir. Birok metal maden firmas hazrlk safhalarnda karlatklar mal zaruret ler dolaysiyle ham cevherlerini ve cev her zenginletirme tesislerine (ki bu te sisler baka firmalar tarafndan nakit veya nakit olmayan cevher karl e itli maden iletmelerinin ham cevherle* C F . PAGE, Denver Equipment Company'nin Bakan yardmcsdr. Deco Trefoil, Kasim-Arahk, 1964.

MNERAL PYASASINDA SATILARI ETKLEYEN FAKTRLER

213

rini ilerler) veya dorudan doruya izabe tesislerine sevkederler. zabeye ev ketine halinde kazanlar tama maliyet leri, yksek temizleme cretleri ve izabe kayplar yznden azalr. ok kere yal nz seici bir metodla maden ocandan karlm yksek tenrl cevherler bir izabe tesisine bir kr salyacak tarzda direkt olarak sevkedilebilirler. Genellikle dk tenrl cevherleri zenginletirmek gayesiyle bunlarn maden havzasna en yakn cevher konsantrasyon tesislerine sevkedilmesi gerekir. Bu eit cevher zenginletirme tesisleri deiik tip cevher leri ileyebilmek iin tertiplendiinden kaybedilen ekonomik minerallerin mik tar artar. Cevherin izabeye evkinden evvel konsantrasyon tesislerinden zengin letirilerek geirilmesi tama masrafla rnn azlndan ve izabeci firmalarn tenor bakmndan zenginletirilmi cev here daha yksek fiat demelerinden daha ok kr temin eder. Mevcut madenlerin yalnz kk bir ksm temizleme ve izabe tesisine yakn drlar. Genellikle, bir maden yatann tenor ve hacminin yeterli olmas duru munda madencinin kendi inisiyatifi ile bir temizleme-konsantre tesisini kurmas ekonomik mnada uygun bir hareket olur. Bu mnada bir tesis muayyen bir cevher iin gvenilir laboratuar deneme lerinden sonra ina edilmelidir. Byle olunca, riskin byk bir ksm ortadan kaldrlm ve yksek tenrl konsantre ler az kayplar ve dk maliyetlerle elde edilmi olur. Cevher ve mineralle^ rin flotasyon ilemine uygulanarak ayrl malarn temin etmekde kullanlan cev her zenginletirme usullerindeki son bu lularla eitli madenlerde randmanl konsantrasyonun gelitirilmesi yksek kazanlar mmkn hale getirmitir. Metalik mineralleri ve cevher kon santrelerini istihsal edenlerin veya satan larn rnlerinin karakter ve tenrlerini kontrol edip azam kr salyabilmeleri

iin muhtelif izabe ilemleri ve tarifeleri hakknda bilgi sahibi olmalar faydaldr. Konsantrelerde baz yabanc maddelerin bulunmas kazanlar azaltt gibi, dier baz yabanc maddelerin bulunmas da izabe ilemlerini kolaylatrdndan ka zancn yksek olmasna sebebiyet verirler. Kurun, inko ve bakr izabe tesisleri genellikle ilemleri zorlatran metaller iin ya az demelerde bulunurlar veya bu yabanc metaller iin konsantre sa hibine ok daha az deme yapmakla onlar cezalandrrlar. rnein, kurun konsantresindeki bakr iin kurun fiatma yakn bir fiat dendii halde bakr konsantresindeki kuruna ancak kurun fiatnn % 50'si denmektedir. Kurun ve bakr konsan trelerindeki inko metali uygulanan ilemleri zorlatrdndan mevcudiyetinin muayyen oranlar amas halinde tarifelerde yaplan yksek indi rimlerle izabeciler tarafndan madenci lerin cezalandrlmalarnn yaplmas yo luna gidilir. zabe tesisleri izabe tesisleri problemlerinden biri baz metal cevher konsantrelerinin metal kle haline krl bir ekilde dntrl mesidir. Bir izabe tesisi cevherleri hali hazr piyasa fiatlar zerinden alr, fakat bu fiattan yklm, rnek alma, izabe, rafineri, kymetli kle nakliyat ve piyasalama masraflar drlr. zabe tarifeleri izabe ilemleri iin gerekli i ilik yahut amortisman, sigorta, vergi ve dier masraflar rtecek ve kr geti recek ekilde tesbit edilir. Konsantre satcsna yaplan demeler cevherin tipi ne, ve tatbik edilen izabe sistemlerine gre deiir. Tarife zerinden yaplan cezalandrmalar cevherin izabe masraf larna etki eden unsurlarnn miktarna gre deerlendirilir. ayet ilenen cevher sv cruf haline getirilmezse silika, demir yahut kire gibi ergimeyi kolayla tran maddelerin . ilvesi gerektiinden

214

Mehmet GNEY

bu ek masraflar iin tarife zerinden yaplan az demelerle cezalandrmalar yaplr. Jiglerdn, konsantrasyon masalarn dan veya baka zenginletirme ilemle rinden gemi yksek tenrl ve tabi altn ve gm ihtiva eden konsantreler en iyi kazanc salamak iin dk te nrl rnlerden ayrlarak satlmaldr lar. Bir konsantredeki segregasyon veya yetersiz kartrma dolaysiyle gerek deerlerin ne olduu alnan rnekler sonucu tayin edilmeyebilir. Dolaysiyle, altm ve gm metallerini amalgamasyon metodlar ile amalgam eklinde yk sek tenrl konsantrelerden ayrmak ok hallerde krl bir ilemdir. Amalgam ayncl Denver Amalgamasyon nitesi byle metallerin ayrlmas ile elde edil mesini salamakda ideal bir cihazdr. Bu cihaz bilhassa Denver Mineral jiglerinden gelen yksek tenrl rnler iin messirdir. Metalik halinde veya amalgamasyon yahut siyanidizasyon metodlar ile elde edilmi kymetli kle % 20'in zerinde altn ve gm bileimini ihtiva ettii takdirde kolaylkla Birleik Amerika Devletleri Darphanesine satlabilir. Darp hanenin rafineri masraflar dk olup bir troy ons (31.10 gram) altn iin 8.75 cent (78.75 kr.) kadardr. Bakr zabesi- Bakr cevherleri nin izabesi kurun ve dier metal cev herlerinin izabelerinden farkldr. Bu fark ilemin oksitleyici artlar altnda yaplmasndan doar ve byle artlar kurunun elde edilmesini imkanszlatran silisli cruflar sayesinde salanr. Malahit, azurit, kprit gibi oksitli bakr cevherleri ve tabi bakr kok ve ergimeyi kolaylalran maddelerin yardmiyle bir water-jacket veya reverber frnnda kolaylkla indirgenir ve % 95 ile % 98 snrlar arasnda bakr ile kkrt, demir, antimuan ve dier ky

metli metalleri iine alan bir rn elde edilir. Bakr eit aralklarla frndan alnr, ingotlar halinde . dklr ve rafi neri tesislerindeki ilemlere uygulanmak zere oralara sevkedilir. Slfrl cevher ler ve . konsantreler kkrt, arsenik ve antimuandan bir ksmnn izabe ilem lerine girimeden evvel bertaraf edilmesi gayesiyle bir reverber frnnda gerekli ileme tbi tutulur. Kavurma ilemi sonunda elde edilen mat bakrn tenr karmnda geri kalan kkrt miktarna bal kalarak, genellikle, % 16 ile % j 60 limitleri arasnda bakr deiir. K krt, demir ve bakr oksitlerle birleerek mat bakr meydana getirmekte ve bu mat altn, gm, arsenik, antimuan ile bizmutu messir bir tarzda ken dinde toplamaktadr. Erimi mat zaman zaman frndan alnp silisli cev herlerle kartrlarak kkrdn oksidasyonu iin bir konvertere sevkedilir. Konverterde elde edilen blister bakr ate rafinerisinde veya elektrolitik metodlarla ilenmek zere ingotlar haline getirili. Bakr izabesindeki kayplar, % 4.5 ile % 6 arasnda bakr, % 3 ile % 5 arasnda gm ve % 1 ile 2 arasnda da altndr. tzabeye tbi tutulan bakr konsant relerinin ounluu gayet ince toz ha linde olduundan kavurma izabe ilem leri srasnda yksek oranda toz kayplar husule gelir. Bu tozlar arsenik, kurun ve dier yabanc unsurlar ihtiva eden izabe gazlan ile birlikte toz odalarnda ve Kotrel elektrostatik kelticilerde top lanan gazlar ya kokla beraber sinter edilirler veya tli-rnleri elde etmek amac ile izabe edilecek ekilde briket haline getirilirler. Kurun izabesi Balcas kurun slfr (Galen, PbS) olan kurun cev herleri ve konsantreleri, genellikle, biraz gm, altn, inko ve bakrla beraber antimuan, kalay, kadmiyum ve bizmut

MNERAL PYASASINDA SATILARI ETKLEYEN FAKTRLER

215

gibi izabe ve rafineri gibi ilemlerini gletiren yabanc maddeleri de ihtiva ederler. Kurun slfr knsantrelerindeki kkrt yzde orann indirmek gaye siyle bunlar Dwight-Lloyd sinter maki nelerinde sinterlemeye tbi tutulurlar. Bu bir kavrulma olaydr, ilem, izabe srasnda yksek frnda teekkl eden mat miktarn kontrol etmee yarar.

Kontroll artlar altnda ilve edilen kokun ve ergitici maddelerin miktarlar yksek frna arj edilecek kavrulmu ve sinterlemi konsantrelerin terkibine baldr, istihsal edilen mat % 40 ka dar bakr ihtiva edebilir, ayrca yksek frnn arjnda kkrt miktar dikkatle kontrol edilmezse ar yzde orannda kurunda ihtiva edebilir. Bakr matlar

216

Mehmet GNEY nunda 200 veya daha fazla kapal kil imbiklerle beraber ina edilmi bir frn kullanlr. Herbir imbik 135 libreye (61.236 Kg.) kadar arj edilebilir. By le bir arj materyelinin % 40 kadarn indirgeme maddesi olan antrasit km r, kok veya maden kmr tekil eder. imbiklerin stlmas zerine arjn hara reti 1100C.'in zerine kar ve cevher deki metal inko buhar haline dn trlr. Bu inko buhar imbiklerden bir tp sistemi vastasiyle alnr, teksif edilir ve bylece inko bir araya getiri lebilir. % 98.5 inko ihtiva eden bu rn ya tekrar distillsyona tbi tutulur veya kk bir reverber frnnda eriti lir, dolaysiyle oksitlerle yabanc madde ler sathdan cruf olarak ayrlr. Kur un ve inko-demir alamlar frnn dibine kerler. Para para distillsyonda inko ka yplar % 15'e kadar kabilir ki bu oran cevherlerdeki yabanc maddelerin miktarna baldr. Dikey imbikler kullanan devaml distillsyon metodlarnn gelimesi inko nun daha messir bir tarzda elde edil mesine ve maliyetlerin dmesine sebep olmutur. Maliyetlerde kaydedilen d meler mekanizasyonun btnlnden, yksek termik randmandan ve dk bakm masraflarndan domutur. De vaml ilemde karbonlu madde ile uy gun balayc materyelle kartrlm kavrulmu inko cevheri dikey imbiklere doldurulacak gzenekli arj meydana ge tirmek zere briket haline evrilirler. Briketler kok scaklnda 900 C.'ye kadar k gazlar tarafndan stlr ve para para dikey imbiklerin stne d klrler, imbikler devaml olarak alttan dearj olurlar. Bunlar srekli olarak bu harlam inko ihtiva eden gazlar kar dndan teksif ilemi kolayca inko ok sit tozlan vastasiyle kontrol edilir. Kondansr buhar sratle soutur ve erimi inkonun soumasn da kontrol eder.

altn ve gm randmanl bir ekilde bnyelerinde toplarlar. Matlarn ou ihtiva ettikleri bakr ve tli-rnleri elde etmek iin ya bakrn ileme tbi tutulduu frnlarda ilenir yada bakr izabe tesis firmalarna satlr. Kurun yksek frnda indirgenerek cruf ve ma tn altnda toplanr. Bu rn frn dan, birbirinden muayyen mesafedeki musluklar vastasiyle alnr. Elde edilen kurun klelerin herbiri 80 libre (36.29. Kg.) olan ubuklar halinde d klr. Mteakiben muhtelif ilemlerin uygulanmasiyle kurun rafinere edilir. Bu ilemlerin seimi kurunun niha kul lanl ekline ve yabanc maddelerin miktarlar iin konulan hadlere baldr. inko izabesi- inko kalamin, zinkit, simitsonit ve f ranklinit gibi oksit lerden ve bilhassa slfr olan sifelarit, ZnS, mineralinden elde edilir. Uzun bir sredir rayide olan izabe metodu par a para veya devaml halde distillasyon usulleridir. Mamafih, safiyeti yk sek metale kar taleplerin artmas leaching ve elektrolitik metodl arnn ge litirilmesine sebep olmutur. inko izabe tesislerinin gerektirdii ucuz yaktlarn kolaylkla temin edile bilmesi hususu (kmr, tabi gaz ve elektrik enerjisi gibi) tesis mahallerinin tayininde nemli rol oynarlar. inko cevherlerinin dier slfrler gibi indirgenmeden nce kkrt mikta rnn azaltlmas maksadiyle kavrulmalar veya sinterlemeleri arttr. Oksitle inko cevherleri damtma veya imbikleme fretorting) ilemine tbi tutulmadan ev vel C 0 2 ve rutubetin bertaraf edilmesi iin kalsine edilirler. Kurun, kadmi yum ve demir gibi yabanc maddeler gevrekliin azaltlmas ve korrozyon mukavemetinin artrlmas gayesiyle d k limitlere indirilirler. Kavrulmu veya kalsine edilmi in ko cevherlerinin para para distillsyo-

MINERAL PYASASINDA SATILARI ETKLEYEN FAKTRLER

217

Bu kontrol daha fazla oksitlemenin n ne geer. Darya defedilen gazlardan inko tozlar elde edilir ve tekrar ileme tbi tutulurlar. Dikey imbikler sistemin de, genellikle, inkonun elde edilme ora n % 92 ile % 96 limitleri arasnda de iir. Imperial izabe ilemi. Imperial zabe Limited irketi (Imperial Smel ting Corp., Ltd.) tarafndan gelitirilen bu metod artan bir ekilde inko izabe endstrisinde kullanlmaktadr. Bu ilem sinterlemi ve kavrulmu inko konsant relerini kokla beraber yksek frnlarda izabe eder. Yksek frn gazlar, genel likle, % 5 ile % 6 inko ve % 8 ile % 10 C 0 2 ihtiva ederler. Bu gazlar erimi kur unla temasa getirilir ve inko buhar in ko metalini elde etmek zere kondanse edilir. inko kurundan inko/kurun ayrma odasnda soutma ve aralarndaki zgl arlk farkna istinaden temin edilir. Bu metod ayni zamanda kurun/ inko konsantrelerinede tatbik edilir. Byle hallerde kurun frnn altndaki musluklardan dar alnr. Karbon t ketimi aa yukar buharlam inko arlnn % 104' kadardr. Kurun istihsali iin daha fazla karbona ihtiya yoktur, nk teekkl eden kurun ok sit eksotermik olarak CO'de indirgenir. Baz kondansr gazlar frna verilecek havay 600 C.'ye ve arjda 800 C.'ye stabilmek gayesiyle yaklr. Bu metod kle halinde kurun ve inko konsantreleri gibi eitli materyellere tatbik edilebilir. Bunun iin izabesi yaplacak sinlerin % 10 veya daha faz la kurunu beraberinde bulundurmas yeterlidir. Bu ilemlerde altn ve gm gibi kymetli metaller kurun yksek f rnnda olduu gibi kurtarlr. Bakr mat ve speiss eklinde kk miktarlarda elde edilir. Bu metodla elde edilen kurun kl esi tenor bakmndan yksek frn ile mi ile elde edilen kurunla mukayese

edilebilir. Byle klelerin piyasaya su nulabilmesi iin rafineri ilemlerine tbi tutulmas gerekir. ilem sonu elde edilen inko Bat Birinci Kalite (Prime Western Specifi cations) standartlarna uyar ve yaklak olarak % 1.5 kurun ihtiva eder. Aada grlen akm diyagram Imperial izabe ilemini btn akl ile belirtmektedir. Konsantrelerin yklenmesi ve sevkiyatij Konsantreler, genellikle, kamyon veya demiryolu ile sevkedilirler. Sevkiyat srasnda konsontrelerin iinde bu lunduu arabalardan dar akarak kay bolmalarna mni olunmaldr. Vagon stlerinin kapal olmas tozlanmann douraca kayplara engel olur. Kayp lar nlemek gayesiyle kamyon karserlerininde kapal olmas istenir. Tama masraflarnn yksek olduu hallerde konsantrelerin kurutulmas tamada ta sarruf meydana getireceinden ekonomik olabilir. Filtreden gemi konsantreler yaklak olarak % 12 rutubet ihtiva eder ler. Bu oran dner kurutucularda dk bir maliyetle % 5 ile % 6 ya indirile bilir. Kurutma maliyeti rutubet oran sfra yaklatka geni lde artar. Ma mafih, dondurucu havalarda ykleme ve rnek alma ilemlerinde rutubeti % 1 ile % 2 ye indirmekle bir hayli tasarruf salanabilir, izabe tesislerine sevkedilen konsantrelerin en azndan % 1 rutubet ihtiva etmesi istenir. Tozlama dolaysiyle kayplara mni olmak iin rutubet orannn % 5 ile % 6 ya karlmasnda eitli ve byk faydalar vardr. Konsantrelerin transferi ve yeniden yklenmesi halinde kayplarn nne geilmesinde sevkiyatn torbalar iinde yaplmas avantajldr. Bu avantaj, izabe tesislerinin bu eit sevkiyat halinde fazla masraf denmesine ramen yine de mev cuttur. Yksek tenrl cevherlerin dar

218

Mehmet GNEY

akmasna, tozlamasna veya hrszlkla alnmasna engel olmak iin bunlarn elik flarda sevkedilmesi uygundur. Demiryolu cretleri konsantrenin deeri ile doru orantl olarak artar. Rutubetli bir tonun deeri toplam dee rin rutubetli tonaja blnmesi ile elde edilir. Tama faturalar cretlerin kuru ton deerleri zerine hesaplanmamas iin dikkatle gzden geirilir. Konsantreler-izabe tesisine geldiinde tartlr. Satcnn veya satc ajannn tartmay veya rnek almay mahede etmesine msaade edilir. Brt ve net arlklarn tartlmas ve kayplara mni olunulmas iin arabalarn iyi temizlen

mesi kontrol edilirse alnr.

faydal

neticeler

Rutubetin tesbiti ve kimyasal ana lizin yaplabilmesi iin rneklerin aln mas konsantrelerin tartlmasndan sonra yaplr. ok kere kullanlan sistem boru rnekleme metodudur. Son zamanlarda otomatik rnek almaa doru bir ei lim vardr. Kimyasal analizlerin yapl mas gayesiyle alnan rnekler alcya, satcya ve hakeme verilmek ve deeride saklanmak zere drde blnr. Satc larn rnei satcnn seecei bamsz bir laboratuar tarafndan analiz edilir ve alcnn sonulariyle karlatrlr. Sonu lar birbirine yakn olursa kontrata gre demeler tam yaplr.

MINERAL PYASASINDA SATILARI ETKLEYEN FAKTRLER tzabe tarifeleri z a b e tarifeleri, genellikle, birbirle rine benzerler. Aralarndaki fark eitli yerlere ait ii cretlerinin, yakt ve enerji maliyetlerinin ve metal piyasala rna olan uzaklklarn ayni olmamasn dan domaktadr. Bir tesise ait tarife leri kontrol eden faktrler metal ' fiatlar, kullanlan izabe ilemlerinin karak teristikleri ve izabe tesisine sevkedilen cevher veya konsantrelerin miktar ve zellikleridir. Bu yazda aklanan izabe tarifeleri ile artnamelerin tipik olmasna nem verilmi ve ilk tahminlerin yaplabilme sini salamak amaciyle demeler ve indir melere ait tablolar dzenlenmitir. M u ayyen bir cevher iin niha tahminler gerek rneklerin kimyasal analizlerine dayandrlr. Genel artnameler Teslim- F.O.B. izabe tesisi. Ta ma cretleri satc tarafndan denir veza garanti edilir. Eer nceden den memi ise izabe demelerinden drlr. Rutubet. % 10 a kadar serbestir. fakat sevkedilen ykn arlndan d rlr. % 10 dan fazla olduunda be her nite veya onun kesirleri iin 5 cent (45 kr;) indirim yaplr. Ykleme' Torba veya flardaki sevkiyat iin kuru ton bana $1.00 (9.0o' T L ) denir. rnekleme. rnekleme ve tart ii alc tarafndan belirli standartlara gre yaplr. Bu ilemlerde satc veya ajan gzlemci olabilirler. Analizler ze rinde anlamazlk olursa bir hakem tayin edilir ve bu hakemin analiz sonulan alc ve satcnn limitleri arasnda ise katiyetle kabul edilir. Eer limitlerin d nda ise hakemin analiz sonularna yakn olan tarafn analizleri esas kabul edilir. Kaybeden taraf hakemlik masraf

21?

larn t a m a m e n der. Arl on t o n d a n dk olan miktarlarn rneklenmesinde $ 10.00 (90.00 T L ) denir. Tanmlar. Bir ton 2000 avoir dupois libresidir. Altn ve gm troy onslar cinsinden ifade edilir. Bir nite tonun yzde biridir (20 libre=9.072 Kg.). Teslim tarihi sevkiyatm en son vagonunun veya kamyonunun izabe tesi sine ulat tarihtir. zabe ilem demeleri. ok kere metal klelerinin izabe tesisinden bajur ve kurun iin New York'a, inko iin Dou St. Louise'e tama masraflarmda iine alr. Kontratlar ii ve tama c retlerinde ve metal Hatlarndaki deiik liklere gre ayarlanr. , eitli metaller iin izabe demeleri Altn. Bir troy ons (31.10 gram) bana $34.9125 (310.21 TL.) ( $ 3 5 . 0 0 $0.0875 rafineri demesi). Gm- Teslim tarihini takibeden haftann Hardy ve H a r m o n , New York kotasyonlarnn ortalamas esasna gre deme yaplr. Kurun. demeler, teslim tari hini takibeden haftadaki domestik kur unun F.O.B. New York fiatlar iin En gineering and Mining journal mecmu asnda yaynlanan deerlerin ortalamas esasna dayanr. Bakr. demeler, teslim tarihini takibeden haftadaki F.O.B. rafineride katod bakr fiatlar iin Engineering and Mining journal mecmuasnda ya ynlanan deerlerin ortalamas esasna dayanr. inko- demeler, teslim tarihini takibeden haftadaki Dou St.Louis fiat lar hakknda Engineering and Mining journal mecmuasnda Bat Birinci Ka lite inko (Prime Western Zinc) iin yaynlanan deerlerin ortalamas esasna dayanr.

220

Mehmet GNEY lardan ykleme ve tama masraflar indirilmemitir. Hesaplar u fiatlara da yandrlmtr: (1) altn $ 35.00 (315.00 TL)/troy ons'u, '(2) gm $1.293 (11.637 TL)/troy ons'u, (3) bakr $ 0.32/libre (6.35 TL/Kg.), ve (4) kurun ve inko $0.135/libre (2.68 TL/Kg.).

Bu paragraf takibeden tablolarda kompleks slfrl bir cevherin ilenme sinde mmkn olan 5 metod ve bu me totlara tekabl eden kazanlar gsteril mitir. Bu metodlarn ematik tasvirinde Mr. Graham Lamb'in Konsantrelerin Piyasalanmas isimli etdnden istifade edilmitir. Tablolarda gsterilen kazan

ALMANYA'NIN LENGEDE DEMR OCAINDAK SU BASKINI VE KURTARMA AMELYELER

Yakup H O D A N C I Maden Yksek Mh.

24 Ekim 1963 perembe gn saat 20.00 sralarnda Almanya'da Ilseder-Htte'ye ait olan Lengrede-Broisted demir ocanda yeryzndeki 550 000 m 3 , lk 12 No. lu dinlendirme havuzunun (ocak ile irtibat temin etmesi sebebiyle) sulan ve lm ocan kuyu ve galerilerini 8 saat iinde istil ederek ocak iini harabeye evirmitir. Hadisenin olduu srada ocak. ta 129 kii bulunmakta idi. Birka saat sonra malzeme kuyusundan 79 kii kendi kuvvet ve iradeleri ile kurtulmulardr. 24 saat sonra 7 ve iki hafta iinde de 14 kii kurtarlmtr. 29 madenciyi ise maalesef bu kazada kurtarmak mmkn olamamtr. Kurtarma ameliyesinin iza hn kolaylatrmak iin ocak ve cevher temizleme hakknda ksaca aklamada bulunmak icap eder. Lengede - Broisted demir oca tak riben Braunschweig'den 18 km. gney batda Hildesheim - Braunschweig demir yolu gzerghnda olup Ilseder - Htte'ye aittir. Takriben yz senedenberi iletil mekte olan cevher % 27 Fe ihtiva eder ve st kretase devrine ait rme ve tahavvller (Brauneisen - Trmmererz Lagerstatte) blgeleri maden yataklar
MATHILDE KUYUSU ' ~
GO m. KATI

snfna dahildir. (Adapazar amfla blgesindeki demir cevheri de bu snfa aittir.) ekil 1 de grld gibi maden yata bir senklinal tekil eder ve kanat larn yatmlar 4-5 derece arasnda olup kuzey kanat Lengede civarnda yeryz ne kar. Yatan sahas 4,8 x 1,8 km. ve cevher kalnl normal olarak 2-6 m. arasnda olup kuzey kanarda 12 m. ye kadar kar. Senklinal aksnn istikmeti kuzeydoudan gneybatya dorudur. Senklinal mihverinin en derin noktas Lengede ile Broisted arasnda 110 m. dir. Gneye doru gelindike 12 derece ile ykselen cevher Broisted ky altnda 30 m. derinlikte olup bundan sonraki gney ksmlarnda iletmeye elverili deildir. Senklinalin kuzey bat kenarn da takriben .1,5 km. uzunlukta ve 12 m. kalnlkta yeryzne ulaan yatak tekrar diluvial akl ve kumlar arasna girer. Cevherin kaim ve yeryznde olan bu kuzey bat ksmlar ak iletme olarak alld ve 1940 ylnda bitti. Bu cevher umumiyetle direkt olarak yksek firma gnderiliyordu. Fakat daha birinci dn ya harbinin balarnda damarn ince

,,

ir < | |

mn

222

Yakup HODANCI tikametinde sulu remble ile (Kandilli'de olduu gibi) ve ince ksmlarda da ks men gertme usl ile allyorduSchrapperlerle (Skreper) cevher arabaya dolduruluyor ve naklediliyordu. 1955 yilmda konsantrasyona gidilerek byk revirlerde (Panolarda) nakliyat her 200. m. de bir cevher iinde yapl m desandrilere konan ana bandlarla yaplmaya ve iletme usul olarak ekil 3 de grld gibi 20 er metre ara lklarla hafif meyilli olarak srlen klavuzlarla oda-topuk-gertme metodu kabul edildi. maltn haritaya ilenmesi pln brosu tarafndan yaplmayp, revir nezaretileri tarafndan icra ediliyordu. Bu bakmdan haritalarda ilem ha talar olacan kabul etmek, ilerde tas vir edilecek kurtarma ameliyesinin iza hn kolaylatracaktr.

olduu derin ksmlarda da yeralt ilet me metodlar ile istihsal yapma mecbu riyeti bagstermitir. Bugn ihra kuyusu olarak kullanlan SCHACHT MATHLDE daha o zamanlar kazlarak bugn ana istihsl kat olan 100 m. ye indi. Yatan gney dousunda Broisted ky civarnda 60 m. katna inen hava kuyusu (Wetterschacht) cevher iinden srlen bir desandri ile 100 m. kat ile irtibatlandrld. Bu irtibat ve daha sonra yaplan birok havalandrma brleri ile ocan havalandrlmas temin edildi, istihsl ameliyesi iin cevher yata iin de 60, 70, 80, 90 ve 100 m. katlar ya pld. Bu katlardan bazlar da senklinalin kuzev ve gney kanatlarnda olmak zere ift olarak srld. (ekil 2) Ay rca yeryznden 60 m. katna birde material nakli iin desandri baland. Cevherin kaim ksmlar damar is

ALMANYA'NIN LENGEDE D E M R OCAINDA KURTARMA AMELYELER

223

gibi ocak hizmetleri iin 128 madenci ve tesadfen baka bir firmadan gelmi ve gndz vardiyasnda alp, takip eden vardiyada da almasna devam eden bir elektrik montr olmak zere 129 adam bulunuyordu.
CEVHER DNLENDRME VE TEMZLEME HAVUZLARI

ekil 3 -Lengede-Broisted ocanda tatbik edilmekte olan getmeli oda-topuk iletme metodu (Nakliyat band iledir.)

Yukarda da sylendii gibi ak i letme allan ksmlarda cevher % 26-30 Fe ihtiva etmekte olduundan do rudan doruya yksek frna vermek kabildi. Yeralt iletmesine geildiinde ve derinlere inildiinde cevherdeki ba layc madde olan kalker azalarak, kil miktar izale ilerini gletirerek imkn sz hale getirdi. Bu sebepten cevherin ya usullerle kilden ayrlmas icap etti. Bunun iinde dinlendirme havuzlarna ihtiya hasl olduundan ak iletme ile allan yerlerde meydana gelen sun'i gllerden istifade cihetine gidildi. 1914 ylndan beri cevherin ya usullerle kilden ayrlmasna devam edil mektedir. Hadise gnne kadar gnde 4 000 ile 4 500 ton cevher istihsal ediliyordu. Kil temizlemesinden kan laml su miktar senede 7 000 000 m 3 , oluyor ve bu miktar su dinlendirilip uzaklatrln ca geriye 560 000 m 3 , lam kalyordu. Bu kadar ok su ve lam dinlendirebilmek iin birok dinlendirme havuzlarna ih tiya vard. ekil 2 de KT rumuzlar ile gste rilmi olan 1-5 No.lu dinlendirme havuz lar ksmen ileride allacak olan cevher zerinde ina edilmitir. 1942 senesindenberi yatan kuzey bat kanadnda ak iletme ile allm olan ksmlarda husule gelen boluklarn dinlendirme havuzu olarak kullanlma imkanlar ha sl oldu. Komu olan Barbecke demir ocada ayni ekilde eski ak iletmeden kalan boluklardan dinlendirme havuzu olarak istifade ediyordu.

Tavann gmesi umumiyetle abuk ve ok ar, byk paralar halinde ol makta ve paralar arasnda pek fazla boluk kalmamaktadr. Yeryzndeki tasman arndan 20 m. geride % 60 mik tarna ulaarak sknet bulmaktadr. Messif hadisenin olduu srada w 910, O 208/202 ve O 92 (ekil 2) olmak zere revir iki vardiya tertiple ve her vardivada 30-40 kii olarak al yorlard. Bu revir Braunschweig-Hildesheim demiryolu altnda olduu iin isletme metodu olarak sulu dolgu tatbik ediliyordu. Ayrca kuzeybatda kuyu yaknlarn da 60 m. kat zerinde bitmek zere olan bir sahada 7 kii ve 100 m. katnn g neybatsnda yeni bir revirin hazrlk klavuzunda alan kii ve bir nezareti bulunuyordu. Elm kazann olduu vardiyada nezareti, istihsal, hazrlk, nakliyat V.S.

224

Yakup HODANGI
L E N G E D E Kazann olduu havuz 12 1962 2 20 0,75 BARBECKE

Dinlendirme havuzlarnn No.su : Kullanmaya balang : Zemin zerinde baraj ykseklii (m) : En fazla biriken su ykseklii (m) : Hacim (milyon m )
3

6 1942 4 24 1

7 1942 3,5 29,4

8 1953 9 36,4 2,5

9 1957 8 9,4 1,25

1 1947 11 18 0,39

2 1952 9 17 0,51

Yukardaki cedvel ak iletme ile hasl olan boluklardan istifade edilerek yaplan dinlendirme havuzlar hakknda bir fikir vermektedir. Yukardaki cetvelde grld gibi kazaya sebebiyet veren 12 No. lu din lendirme havuzu L e n g e d e bulunan dier dinlendirme havuzlarndan hem daha kk hem de su ykseklii daha azdr. 12 No.lu Dinlendirme havuzunun yaplmas Gemi senelerde ak iletme olarak alan bir ocan dik evli bir ksmnda dinamit at yapld zaman den ta kitlelerinin mevcut zemin suyunu iterek yerinden att ve su tesirlerine kar emniyet tertibat alnmam olan eski bir desandriyi patlatarak oca suyun istil ettii biliniyordu. Bu vaziyet karsnda 1961 yl sonbaharnda bir mtehasss arlarak her trl risikonun ortadan kaldrlmasna alld. Mtehasss, ocak idarecilerinin de itiraki ile yeralt iletmesine suyun zarar veremiyecei ekilde 12 No.lu dinlendir me havuzunun inaasna karar verdi ve inaat devaml olarak kontrol etdi. Bu durumdan Maden Dairesi de haberdar edilerek msaade alnd. Esasen muta savver 12 No. lu dinlendirme havuzu ile 60 m. kat arasndaki cevherin istihsali sulu dolgu ile yaplm ve 1956 ylnda bu ksmn istihsl faaliyeti bitmiti. Bu artlar altnda (zira bu civarda hibir

ksmda gertme usul de tatbik edil memiti) 12 No. lu dinlendirme havuzu-* nun yeri iin tereddt edecek bir sebep yoktu. Esasen bu havuzun projelerine ok seneler evvel balanmt. Mteasszn plnna gre havuzun zemin altnda kalan ksmlarndaki ev lerin byk bir ksmnn salamlatrl mas ve herhangi bir kaymann nlen mesi iin o civarlara ayrca akmay nliyecek ekilde emniyet tedbirleri alnd. Yalnz havuzun dousunda 12-18 m. ka lnlkta lavvardan kan talarn ve lamn dkld ksmlarda ayrca bir ze min su geirgenlii tecrbesi yaplmas mtehassas tarafndan lzumsuz olarak kabul edildi. Haza gnne kadar eski mevcut olan ince kum ve kilden baka mezkr yere 3 ayrca 100 000 m , den daha fazla kum ve kil ylmt. nk bu ksm lavvar dan kan suyun esas ana ak yeri idi. Kazann olduu 12 No.lu dinlendir me havuzunun altndan 60 m. katma ka dar inen 600 m. uzunlua yaylm 7 adet desandri vardr. Bu desandrilerin st k smdan 80 m. boyundaki ksmlar ksmen barajlarla ve ksmende sulu dolgu ile kapatlarak szan sularn drenaj galerisi haline getirilmilerdi. Ve hem de 12 No.lu dinlendirme havuzunda su geirgenlii olursa yeraltnda su kitlelerinin teekk lne mni olacaklard. Bu maksatlarla 60 m. katnda bu 7 adet desandri dibin de hergn lmeler yaplarak su gelirin-

ALMANYA'NIN LENGEDE D E M R OCAINDA K U R T A R M A AMELYELER

225

de artma veya eksilme ve suyun rengin de deiiklik olup olmad m u n t a z a m a n kontrol edilip ve neticeler kayt edilerek. bu neticelere gre de su geirmemezlik derecesi tesbit edilirdi. 12 No.lu dinlendirme havuzu inaat 1962 yl Austos aynda bitirilerek plnl olarak doldurulmaya baland ve 1 Ekim 1963 g n n e kadar yava yava doldu ruldu. Bu mddet zarfnda havuzun su geirmezlik derecesi lamlarn yeniden temizlenmek pahasna da olsa yeniden takviye edildi. 8 No.lu havuz ile 12 No.lu havuz arasna proje edilen 11 No.lu din lendirme havuzu inaat da ayn mte hasssn nezareti altnda bu mddet zar fnda bitirilmiti. Gerek 11 No.lu dinlen dirme havuzu ve gerekse cevher yata nn gneydoundaki ak iletme saha snda yaplm (cevher: dekopaj = l: 11) 10 No.lu dinlendirme havuzu kazann verdii ac tecrbeden sonra hizmete sokulmamlardr. Kazann oluu 24.10.1963 perembe gn akam saat 19.30 ile 19.50 arasnda Mathilde Kuyusu (Schacht Mathilde) civarnda 60 m. katnda bulunan vardiya baavuu

Hornischer'e iki lokomatif ofr (mo torcu) gelerek 12 No.lu dinlendirme ha vuzu ile irtibatl olan desandnlerden 3 birinden dakikada 3-5.m , laml su gel diini ve su iindeki lam fazla olduu iin raylarn arasnn lam ile dolduunu ve bu vaziyetde nakliyatn ok gletiini bildirdiler. Vardiya baavuu Hornisch d u r u m d a n derhal blm mhen disini haberdar ettikden sonra hadisenin sebep ve mahiyetini aratrmak istedi. Fakat b u n a muvaffak olamad. Zira saat 20.00 sralarnda 12 No.lu dinlendirme havuzu ile irtibatl olan 3 m. kare kesitindeki W 2 desandrisinin kesitinin tama mndan gk grlemesine benzer bir g rlt ve grleme ile su patlad grl d. Bu feci d u r u m u gren Hornisch der hal en yakn telefona koarak b t n ocaktaki iilerin derhal i yerlerini terk ederek en ksa yoldan dar kmalarn emretti ve kendisinide byk bir glkle ksmen su ile dolmu olan 01 No.lu ma terial desandrisi vastas ile yeryzne karak kurtard. Yeryznde 12 No.lu dinlendirme havuzu tetkik edildiinde havuzun dou ksmnda byk bir alama ve W 2 desandrisinin banda ekil 4 de grl-

'.

T l

226

Yakup HODANCI doru gelmekte olduunu grnce 60 m. katndaki hava brne doru kamlar dr. Brn alt ksmn o civardan temin ettikleri merdivenlerle kan iiler itfai yenin 24 m. uzunluundaki ip merdiven leri ile yeryzne ulatlar. Doudaki WBH 11 hava brnden de ayni ekilde kurtarma ameliyesi ba lad ise de bir netice alnamad. nk batdaki kurtarma ameliyesinden evvel cenuptaki O 208/202 revirinde alan 42 kii 01 matarial desandrisi vastas ile kendilerini kurtarmlard. Bu revirden vardiya baavuunun nezareti altndaki 6 kiilik bir grup kayp olarak kabul edilmiti. Bu grup cenupta bulunan hava kuyusuna ulamay tecrbe etmilerdir. Son olarak 100 m. katnda derin girdapl sular iindeki balarda asl olarak grl mlerdir. Tulumbaclardan ve malzemecilerden bazlar ile, nakliyat avuu ve iki sacc da kurtulanlar arasnda idi. Bunlarda 092 revirinin tulumbasna komulard. Ana band galerisinden sular fkryor, bu galeri iinde bulunan nakliyat avu undan da hibir hayat izi yoktu. Bu ekilde gece saat 1.00 e kadar ocakta bulunan 129 kiiden 79 tanesi kurtuldu veya kurtarld. Aada i yer leri belirtilen 50 kii de kayp olarak kabul edildi. a) 092 revirinin 31 kiiden ibaret olan btn ekibi ki bu revir suyun pat lad yere en yakn revirdi. b) 60 m. kat zerindeki ana desandri civarnda kalm olan kk bir topukta alan 7 kii (kazmac), c) 100 m. katnn batsnda bir hazr lk klavuzunda alan 5 ii ve 1 nezareti, d) 100 m. katnda alan 2 ii, e) Yukarda izah grup. edilen 6 kiilik

d gibi bir knt, boluk ve bu boluun gittike bymekte olduu tesbit edildi. Ocaktan gelen haberlere gre nce yarm saatden fazla bir mddet su gel mi ve sonra lam gelmitir. Saat 20.00 ile 4.00 arasnda 12 No.lu dinlendirme havuzundan ocaa takriben 550 000 m 3 , laml su akm olup bu su beraberinde 100 000 - 120 000 m 3 , lam getirmitir. Saat 22.00 ye kadar Mathilde Kuyusu'nun (60 m. katnda) 200 m. dousu biri kinti sebebiyle su ve lam ile dolu olup, su boyundruklar bulmakta idi. Gertme ile allan yerlerde ki boluklarn ve suyun ilk anda kolaylkla nfuz ede medii bo sahalarn da yava yava su ile dolmaya balamasyle ertesi gn sa bah saat 4.00 sralarnda su seviyesi d mee balad ve saat 20.00 de bu alal ma miktar takriben 60 cm. oldu. 60 m. kat lam, su ile srklenmi maddeler ve yer yer su adalar ile kapl olduun dan bu kata girmek mmkn olmad. Kazadan sonraki ilk saatler Gece ok kesif bir sis vard. lk saat lerde alarm veren vardiya baavuu, bir st. madenci ve 4 kalifiye iiden baka yeryzne kan olmad gibi uzun za man ocakta kalanlardan da bir haber gelmedi. Bu durum ocak idarecilerinde ilk zamanlar kararszlklar yaratt. Yer yzne kabilenlerden vardiya baavuu Hornischer'den bakas 60 m. katndaki kuyudan karak kurtulmulardr. Civardaki itfaiye tekilat acele kaza yerine arld. Batda bulunan bir met re apndaki WBW 14 hava hrnden ip merdiven sarktld. Bu br kuyudan 1100 m. gneybatda 60 m. kat ile irti batta idi. Bu bden saat 22.30 da W 910 revirinde alan btn iiler kurtarld. Bu iiler alarm aldktan sonra sknetle 90 m. katnda toplanarak kuyu istikametine doru gitmiler fakat 500 m. sonra kadar suyun kendilerine

ALMANYA'NIN LENGEDE DEMlR OCAINDA KURTARMA AMELYELER 227 Alnan Ok tedbirler ehir itfaiyesi ve ocan kendi itfai yesinden baka komu iki ocan itfaiye tekilt arlarak WBW 14 ve WBW 11 havalandrma hrleri ile 60 m. katma mteaddit defalar inildi. Fakat 60 m. katnda hibir hayat izine rastlanamad. Bu kat zerindeki suyun patlad yer tesbit edilerek doldurulmasna ve bu civardaki hava temiz olmad iin al ma ameliyesine maskeli olarak devam edilmesine karar verildi. Gece saat 1.00 de bir kafesle 60 m. katna inildii zaman akrosajda lamm 1.60 m. kadar olduu grld. Mahsur kalm olanlara hava temin edebilmek iin kopresrlere yol verildi. Hadise akam saat 23.00 de 12 No.lu dinlendirme havuzunun ken ks mnn doldurulmasna karar verildi. ok kesif birsis olmasna ramen bu nev'i ilerle itikal eden bir mteahhid tara fndan firma 40 saat iinde 12 500 m 3 , matarial ken ksma doldurularak 200 000 m 3 , laml suyun ocaa gitmesi nlendi. Doldurulan yer sonra barajla da takviye edildi. 70 m. ve 100 m. katndaki tulumba daireleri su ile dolduu iin tulumba ile itigal eden firma ve messeselerden tu lumba temin edildi. ARAMA SONDAJLARI VE KURTARMA FAALYETLER 14 gn iinde 15 adet arama ve kurtarma sondajlar yaplmtr. Yerleri ekil 2 de grlen bu sondajlar drt gruba ayrmak icap eder. 1. Kazadan sonra yeryznden ya plm olan arama sondajlar (1-5 No.lu sondajlar) 2. Barbecke de yaplan arama ve kurtarma sondajlar (6-9 No.lu sondajlar) 3. Kuyu civarnda 092 reviri gk lerine yaplan arama sondajlar ve kur tarma sondajlar (10, 11, 14 No.lu son dajlar) 4. Broistad mezarl civarnda yap lan arama sondajlar (12, 13 ve 15 No. lu sondajlar) 1 - Kazadan sonra yeryznden yaplm olan 1-5 No.lu arama sondajlar Yukarda kayp olduklar bildirilen 50 kiiden gneye hava kuyusuna kaan 6 kii muhtemelen boulmu olacaklard. Fakat 60 m. katnn stndeki ana desandri civarndaki topukta alan 7 kaz macy muhtemelen su seviyesi stnde canl olarak bulmak mmkn olacakt. 25.10.1963 gecesi yani kazadan bir ka saat sonra Maden Dairesi ocak ida resine sondaj makinalar temin ederek arama ve kurtarma sondajlarnn yapl masn ikaz etdi ve ayni zamanda kaza dan Essen'dekiYefalt Tahlisiye stasyonu Merkezi de haberdar edildi. Sondaj i lerinin kolaylatrlmas ve abuklatrl mas iin geceden 8 m. kalnlnda kumlu ve akll D i l u v i a l tabakalar buldozerlerle temizlendi. Sabah saat 7.00 de u makinalar ocak azndan emre amade bekliyorlard. August Gottker Erben Firmas'ndan 1 adet sondaj makinas (Typ M 60 H), Salzgitter Maschirien A G Firmas'ndan 1 adet byk ve 1 adet kk sondaj makinas, Dr. Krchhoff Firmas'ndan 1 adet vin, Essen'deki Tahlisiye istas yonundan torpido biiminde 385 mm. apnda kurtarma kapsl ve ilk yardm kapslleri. 1 No-lu sondaj' Gelle'den temin edilmi olan ve August Gttker Erhen Firmas'na ait olan Typ M 60 H son daj makinas sabah saat 9.00 da al maya balad. Bu makina sulu ve kuru (hava ile) olarak 200 m. derinlie kadar delmee muktedir, hareket edebilen Deutz, 195 PS takatmda ve hareket nakli (trans misyon) hydrolik olan motoru haizdi.

228

Yakup HODANCI baland. 3 m. derinlikten sonra ilerleme ok yava gittii iin sondaja devam etmekden vazgeildi. 3 No-lu ^Sondaj. Bu sondajda 1 No. lu sondajn yannda 80 cm. apnda kurtarma sondaj olarak balad. 4 m. sonra matkap atlakl yere rastlad. Son dajn yer deitirilecei srada 7 kiinin kurtarld haberi geldii iin vazgeildi. 4 No.lu sondaj. 092 revirinde al anlar iin 70 m. katnn dou ksmlar kaamak yolu ve yeri olabilecei kanaatine varld iin 70 m. katnn dou arnnda 4 No.lu sondajn yaplmasna ka rar verildi. 1 No. lu sondajn delinmesin de kullanlan M 6 0 H sondaj makinas kurularak 160 mm. apndaki matkap ile delmee balanld. Saat 17.00 de 63 m. derinlikte galeriye ulald. Fakat hibir darbe sesi ve hayat izine rastlanmad. Sadece tavadan damlayan su damlalar nn sesi iitiliyordu. Mezkr yerde ocak havasnn temiz olamyaca kanaatna varlarak oksijen noksanln telfi etmek iin bir kompresr takriben 12 saat md detle faslalarla hava bast. Borulara e ki darbeleri yapld. Maalesef hibir cevap almak mmkn olmad. Gece ga lerideki su seviyesi dnce sal ile bir kurtarma ekibi galeriyi dolam isede hibir ize rastlanamad. 5- Nodu sondaj. Bu sondaj 0 910 desantdrisinin bana kuruldu. Burasn da 0 92 reviri iin kaamak yeri kabul etmek kabildi. Saat 20.00 - 22.35 arasn da 160 mm. apndaki kademeli mat kaplarla 62 m. sonra galeriye ulamak mmkn oldu. 3,5 saat kompresrler ile hava verildi. Kuzey Almanya Radyosu'ndan bir tekniker bu delie ok hassas bir mikrofon sarktt. Fakat hibir hayat izine rastlanmad. 2. Barbara'da yaplan arama ve kurtarma sondajlar (6-9 No.lu sondajlar) 100 m. katnda Mathilde Kuyusun dan 2,4 km. batda % 3 meyille srl-

Maksimum ekme kuvveti 14 ton, basn kuvveti ise 8,6 tondur. Delme ameliye sinde s u + Bentonit (Clarsol) kullanld. Saat 9.00 - 10.10 arasnda kademeli 160 mm. apndaki matkaplarla 38 m. sondaj yapld. 38.ci m. de galerinin ta vanna ulald ve sondaja verilen su ga leriye kamaya balad. Matkap 1 m. daha aaya sarktld. Bu anda tijlerden darbe sesleri gelmee balad. By lece mahsur kalm olanlarla yeryzndekiler arasnda ilk irtibat salanm oldu. Bu irtibat daha iyi salyabilmek mek iin tijler yukar ekilerek sondaj deliinin iine i ap 58 mm. olan bo rular indirildi. Bu borular iinden cep feneri, kat, kalem perlon iplere bala narak delik iine sarktld. Saat 11.00 de aadan gelen haberden 7 kiinin yarasz, beresiz shhatte olduklar anla ld. Bu 7 kiiyi kurtarmak iin sondaj deliinin 600. mm apa kadar geniletil mesi icap ediyordu. Evvel 200 mm. a pa geniletilmee baland. Fakat daha 7. ci metrede teknik glkler sebebiyle ilerlemek mmkn olmadndan geni letme iinden vazgeildi. Bu arada mah surlarn ihtiyalar temin edildi. leden sonraya kadar gerek imalt boluklarna ve gerekse sulu ramble ile ile istihsal yaplm olan yerlerde kum arama su ve ince lamlarn szmas ile galarideki su seviyesi 40 cm. dt. Bu sayede 4 nezaretiden ibaret bir kurtar ma ekibi 01 matarial ana deandrisinin dousundan kendi yaptklar bir sal ile arkadalarn kurtarmaa teebbs etdi. Desandriden 80 m. uzakda saat 19.00 sralarnda arkadalarn bularak kurtar dlar. Bylece su patlamasndan takriben 24 saat sonra 7 kii daha kurtarlm oldu. 2. No.lu sondaj. 1 No. lu sonda jn hemen yannda balanm olan 2 No. lu sondaj 1,20 m. apnda kurtarma sondaj olacakt. Vin kurularak delmee

ALMANYA'NIN LENGEDE DEMR OCAINDA KURTARMA AMELYELER

229

mekte olan bir klavuzda 4 kii almakta idi. Su patlamasndan sonra ksa bir za manda telefon kablolar bozulduu iin burada alanlara haber vermek mm kn olamamt. Kurtarma ekibinin ve doktorlarn kanaatine gre burada al an 4 kiinin sa olmalar imkan dahi linde idi. Bunlarn son nefeslikleri 500 m. kadar genlerindeki WBW120 nefeslik br idi (ekil 2 ve 5). Kurtarma ekibinin kanaati u mer kezde idi : Su boluu doldururken Havuzlar daki mevcut havay arma doru bir kompresr gibi sktracak ve arnda skm havay havi bir hacim bulunucakd. Bu hacimdeki hava basnc su ba sncndan fazla olaca iin mezkr hac me su nfuz edemiyecektir. Nitekim ha disenin ikinci gn akam WBW 120 nefeslik hrnden hava kabarcklar k maa balad. kan hava kabarcklar nn izah da u ekilde yapld.: Arnda mahsur kalm olanlar tazyikli hava bo rusunu am olmaldrlar. Sonradan bu tahminin doru olduu anlald.

tecrbesi olmad iin Wietze'deki (Deutsch Erdl) Alman Petrol irketin den 26 Ekim cumartesi gecesi yardm rica edildi. Bu haber zerine bir ekip derhal hadise yerine gelerek incelemelere balad ve iin abuk yaplmas iin u teklifleri yapt : a) Kk fakat icabnda ikml ya plabilecek bir arama sondajnn yapl mas, b) Ayni zamanda kurtarma bomba larnn alabilecei byklkte bir kur tarma sondajnn yaplmas. Bu pln zerinde mutabk kalnarak 26 Ekim 1963 gecesi bu nev'i ilerle megul olan firmalara telefon edildi. Bu almaya derhal firma, petrol sondajlar ve benzeri ilerle megul 15 mteebbis katld. Bir mddet evvel Kuzey Amerika'da bir ocakta buna benzer bir kurtarma ameliyesi olmu ve orada da ie aramaikmal ve kurtarma sondajlar ile balan mt. Yukardaki kararn alnmasnda Amerika'daki tecrbenin faydas oldu. Fakat Amerika'daki kurtarma iinde ha va basnc yoktu. Almanya'daki bu ha dise arindaki basncn dmesiyle su, arna hcum edicek ve orada yayan insanlar ldrecekti. Buna meydan ver memek iin arindaki havann basncnn sabit tutulmas icap ediyordu. Petrol ir ketleri iin bu dva pek mhim deildi. Zira onlar p r e v e n t e r denilen basn karmaz aletlerle 100 at zerindeki gazlarda dahi sondaj yapabiliyor di. An cak insan vcudu uzun zaman 2,5 at basnca normal olarak tahamml edemiyecei iin kayp edilecek vakit yoktu. 6 No.lu sondaj- Gece ok kesif bir sis olmasna ramen sondaj yeri tes bit edildi. Delinecek arazinin jeolojik profili u ekilde idi : 0 - 0,3 m. ziraata elverili toprak 0,30-1,30 m. balk

ekil - 5

Nefeslik brndeki suyun ykseklii 26 m. olarak llyordu. Buna gre arnda takriben 2,5 at basn olaca tahmin edildi. Zira mammut tulumba larn alma ekli o anda kimsenin ak lna gelmedi. Sonradan arindaki basncn 1,4 at olduu tesbit edildi. Demir ocann'bu artlar altnda kurtarma iinde alabilecek tehizat ve

23

Yakup HODANGI

1,30-5,50 m. balkl akl 5;50-6,50 m. aklla kark ince kum 6,50-8,60 m. iri, kaba akl 8,60-9,50 m. akl, killi marn Daha derinleri sert marn. Buna gre u pln hazrland : ekilde bir sondaj

22 m derinlie kadar evvel 160 mm kademeli matkap ile delinip sonra 350 mm. ye geniletilerek 9.5/8 apnda boru yerletirip yeryznden itibaren 20 m. lik ksmda yerletirilen boru ile duvar lar aras imentolanacaktr. Bundan sonra 72 ci metreye yani Havuzdan 7 m. yukarya kadar 8.5/8" lik matkap ile de linecek ve 7* boru yerletirip yeryzne kadar imentolanacaktr. Bu i bittikten sonra sondajn zerine preventer (ekil 6) ad verilen 210 at tazyikli hava kabi nesi yerletirip geriye kalan 7 m. lik k sm 6" matkap ile klavuza kadar deli necektir. Bu pln gereince kazadan 36 saat sonra yani 26 Ekim 1963 Cumartesi gn saat 8.00 de 6 No. lu arama son dajna baland. 72 metrelik ksmda ya placak iler 27 Ekim 1963 Pazar gn saat 16.30 a kadar bitmiti. Tijlerde bir ventil vastas ile basn karmayacak hale getirildikten sonra 27 Ekim 1963 Pazar gn 16.30 da 6" matkap ile del mee devam edildi. 77 ci metrede son dajda az miktarda su kayb balad. 78 ci metrede yani klavuzun tavannn 1 m. zerinde, sondaja verilen su tama men kayboldu. Preventer kapatld ve ok gzel ald. Bundan sonra ok dik katli ve yava kuru olarak delmeye de vam edildi. 79 cu metrede sondaj delii iki demirba arasnda klavuzun tam or tasna delindi. Bu da sondaj yerinin tesbitinde toporaflarm llerinin ok isa betli olduunu gsterdi. 78 ci metrede aadan hafif darbe sesleri gelmee balad. Tijler 79 cu met reye ulanca darbe sesleri kuvvetlendi.

Bu sesler ekip arasnda ok byk bir sevin yaratd. Demekki mahsurlar ya yorlard. Aada 2.5 at civarnda ba sn olaca tahmin edildii iin mahsur lar hayatta dahi olsalar bu yksek ba sn altnda baygn ve bitkin bir halde olacaklar dnlyordu. Flansa bir manometre balanarak basncn 1,4 at olduu tesbit edildi. Bu sebepten mah surlarn shhatleri normal civarnda ola bilirdi. Preventer ok iyi alt iin basn hi dmedi. Schlumberger l kablosu ileri ok kolaylatrd. Kuzey Almanya Radyosu'ndan bir tekniker mikrofon vastas ile mahsurlarla mnavebeli konuma te min edebileceini bildirdi. Bir birinden tamamiyle izo edilmi olarak 7 telden ibaret olan Schlumberger l kablosu hem ilk yardm bombasnn ihra halat ve hem de konuma ve aydnlatma kab losu olarak ie yarad. ki tel aydnlatma tel konuma mikrofonu iin kulla nld. Kablo bobini lambann sarktlmas iin bir vince baland. Bir itfaiye mer diveninden istifade edilerek ilk ikmal ve yardm bambas sondaj deliine sark larak saat 19.00 sralarnda mahsurlarla ilk konuma imkn saland. Ne yazk ki burada alan drt kiiden ancak tanesinin hayatta olduu ustaba olan drdnc adamn kazadan bir saat evvel malzeme tedariki iin kuyuya gitmi ol duu ve bylece kayp saysnn 40 ol duu tesbit edildi. Yaadklar anlalan kiiye ikmal kapsl (bombas) ile ay, kek, k, elbise gnderildi. Balan gta her yarm saatde bir konuma yapld. Sondajdan 100 m. kadar ileride klavuzda duran su seviyesi kii tara fndan devaml olarak mahade altnda bulunduruldu. Konuma esnasnda taz yikli hava ebekesini kapatmak icap edi yordu. Mahadeler bu konuma anla rnda suyun, mahsur kalan kiiye doru ilerlemekte olduunu gsteriyordu.

ALMANYA'NIN LENGEDE DEMR OCAINDA KURTARMA AMELYELER

231

Zira az da olsa sondaj delii hava karyordu. Bu sebepten mahsurlar konu malarn her 45 dakikada bir yaplmasn arzu ettiler. Tazyikli hava hastalklar ile uraan bir mtehasss doktor Bremen de trenle seyahatta bulunuyordu. Bu mtehasss trenden alnp hadise yerine getirildi. Doktorlarn nezareti altnda plstik tor balar iinde mahsurlara orba gibi sulu eylerde gnderilmeye baland. Bu mahsura cep feneri ve kamera gnde rildi. Amatr bir fotoraf olan kaz mac Gerhart Haunusch tarafndan e kilmi olan resimler btn dnyaya radyo-foto ile gnderildii gibi kendilerine de gnderildi. Gerhart k az olduu iin resim lerden memnun olmam tekrar cep fe neri ve kamera rica ederek her nnde ayr ayr fotoraflarn ekmitir. Da rya gnderdii bu resimler gayet nettir. 7 No lu sondaj- Yukarda bahse dilen madenci su patlad zaman hibir ey hissetmemilerdir. Vardiya sonunda dar giderlerken yollarnn su ile kapl olduunu grmlerdir. 6 No.lu arama ve ikmal sondajndan sonra kurtarma sondajlarna balanmtr. Byk apta bir sondaj delii iin Willy Thiele Firmas'nn elinde bir makine mevcutdu. Bu makina dmonte edilmi olduundan montaj iin 36 saata ihtiya Vard. in mstaceliyetine binaen makinann montaj 10 saat iinde bitirilerek yolda trafik polisinin de yardm ile Lengede'ye getirildi. 27 Ekim 1963 Pa zar sabah saat 5.00 de 6 No.lu sondajn 15 m. uzanda 7 No.lu sondaja baland. Bu sondaj makinasnn karakteristii : Tip failing 2500, normal delme de rinlii 3 1/2" tij ile 800 m. ykseklii 14,63 m. kanca yk 13,6 t, mekanizma 2 Deutz motorla 140 PS, 1 adet tulumba 5 3/4x10". Delme pln; 60 m. derinlie kadar 25" matkap ile delinip 211/2"

boru denecek ve yeryzne kadar imentolandktan sonra preventer tertibat kurulacak, sonrada klavuza kadar 20" matkap ile delinecektir. 60 m. den son ra arazi salam olduundan delie boru demeye lzum grlmedi. Delme ii ar gidiyordu. 20 saat de 10 m. delindi. 28 Ekim 1963 Pazar tesi gn saat 5.00 de 12 ci metrede matkabn skmas sebebiyle tij krld. Bir saat iinde tij deitirilip delmeye devam edildi. Tij krlmasn nlemek iin daha dikkatli davranld. Bu itina da delme hzn yavalatt. Delik 59,5 m. olunca 58,5 m. ye kadar olan ksmna 21 1/2* boru denip imentoland. i mento prizini aldktan sonra preventer tertibat kuruldu. Fakat ilerleme yava olduundan ve bu sondaj muhtemelen galeride bulunan bir ykleme makinas nn tam zerine isabet edeceinden ve klavuzdaki su sebebiyle bu ykleme makinasn itmeye imkn olmadndan sondajn devamndan vazgeildi. 8 No.lu sondaj. 7 No.lu sondajda rastlanan glkler dolays ile bir kur tarma sondajnn daha balanlmasna karar verildi. 6 No. lu sondaj vastasiyle mahsur larla irtibat temin edildikten sonra, su seviyesinin durumu anlalm ve 6 No.lu sondajn 15 m. dou tarafndan bir son daj daha yapmann mahsurlu olmad anlalmtr. Bu iin Gttker Firmasna ait sondaj makinas ile yaplmas n grlmsede, bu makina ile byk bir deliin delinmesi g olacakt. 27 Ekim 1963 Pazar gn G. Deilmann, Bergbau, GmbH, Bentheim Fir mas pazartesi sabah erkenden kendi sondaj makinalar ile emre hazr olabi leceini bildirdi. Bu haber zerine son dajn bu makina ile yaplmas n grl d. Bu T 12 olarak isimlendirilen kabili hareket sondaj makinas transport nitesinden ibaret olup her nite kendi

232

Yakup HODANCI geecei tahmin ediliyordu. ekil 7 de grlen 8 No. lu sondaj (ideco-sondaj makinas) 17 1/2 saat sonra 7 No. lu son daja (Failling-Sondaj makinas) yetimi ve her iki sondajda 60 m. olmutu. Mahsurlar kurtarmak iin 8 No. lu son daj yer b a k m a n d a n 7 No. lu sondajdan daha msait olduu iin deliin iine boru konulup kenerarn imentolanmas kararlatrld. 8 No.lu sondaj deliinde doabilecek herhangi bir talihsizliin i leri bozmamas iin 7 N o . lu sondajn da ayni ekilde 8 N o . lu sondaj gibi boru denmesi ve imentolanmas n grld. 30 Ekim 1963 aramba gn saat 8.00 de 8 N o . lu sondaj deliinin iine boru deme iine baland. 16 c metre de mkltlarla karlald. 59 cu m. ye kadar boru dendikten sonra yeryzne kadar imentoland ve bu maksatla 8 ton imento sarf edildi. ekil 6 da g rlen Preventer yerletirildi. 7 No. lu sondaj iin 21 1/2" boru bulunmad iin boru deme ii geri brakld. 8 No. lu sondaja 20" matkap ve 9 5/8" tijlerle devam edildi. 69 cu met-

kendine mstakil hareket edebiliyordu. T u l u m b a ve dier tehizatlar da ayrca iki nite tekil ediyorlard. Su tank ve dier kabili ihmal tehizat olduu yer de brakld. Birinci nite sondajn temel ksmlar, direk ve tijler olup 47,8 ton arlmdadr. ikinci transport nitesi vin tekilt Ideco H 525 olup arl 31 tondur. nc transport nitesi ise iki Deutz motor ve teferruat olup arl 30,6 tondur. 2.500 m. derinlie kadar delik del mee msait olan bu makinanm kule ykseklii 32 m. iskele ykseklii 2,74 m, kancadaki arlk 75 ton ve takati ise (beheri 250 PS olan adet Deutz motor) 750 PS olup dakikada 2.500 litre sv basabilen 7 1/4x16" /51 tulumbas vardr. 28 Ekim 1963 Pazartesi gn saat 7.00 de sondaj makinasnn montajna baland. gn srecei t a h m i n edilen sondaj ii sk bir alma ile 11 saatda bitirildi. Saat 18.00 de tesis 5 trasport nitesi olarak hareket etti. 8 adet trafik arabasna bindirilmi trafik polislerinin yardm ile ar nakliye vastalarndan mteekkil olan konvoy 270 km. lik yolu 6 saat iinde kat ederek gece yars Barbecke'ye ulat. Sondaj yeri evvelden hazrlamt. 29 Ekim 1963 gn saat 11.00 de yani telefon edildikten 28 saat sonra alet 8 N o . lu sondaj delmee balamtr. Tijlerin, borularn abuk dar ekilip tekrar sondaj deliine verilmesini kolay latrmak iin sondajn yanma byk bir vin kuruldu. 6" tij ve 25" matkap (evvel 23" matkap ile balanmt) ile 60 m. delindi. 7 N o . lu sondaj iki gndr delmeye de vam ediyordu. 8 No. lu sondajn delme hz fazla olduu iin 7 N o . lu sondaj

ekil 6 - Preventer

ALMANYA'NIN LENGEDE D E M R OCAINDA KURTARMA AMELYELER

233

ikml sondaj vastas ile muhabere edildi Mahsur madenci yukarda yaplan ve dnlen ileri aadan bu muha bere vastas ile takip ediyorlar ve aa nn d u r u m u n u d a yukarya bildiriyorlard. madenciye u talimat verilmiti : Arnda mevcut herhangi bir yksek boluk iine tahkim edip delme esnasnda verilen ksa istirahat anlarnda yapacak snz. Sondaj deliinin klavuz delinme annda belki Havuzdaki basnl hava nn kaarak suyun altna doru ilerle mesi ve iileri tehdit etmesi ihtimalini de bertaraf etmek iin ikmal sondajn d a n basnl hava sevk edildi. Bu emniyet tedbirleri altnda ilerle yen sondaj (kazlardan 7 gn sonra yani 1 Kasm 1963 C u m a gn saat 4.30 da) 77,5 m. derinlie yani klavuzun tava nndan 2 m. ykseklie ulat zaman sondaj suyu birdenbire boalarak kayp oldu. Evvelce yarm olarak kapatlm olan Hydril-Preventer tamamile kapatld ve su tulumbalar stop edildi. Delik sa lamd. Geri kalan 2 m. kuru olarak delindi ve bu esnada gayet az bir mukavemetle karlald. Biraz sonra matkabn temiz lenmesi iin biraz su sevkedildi. M a t k a p hi mukavemet grmeksizin 1 m. daha aaya sarktld. Ocaktaki mahsur u haber geldi : madencilerinden

ekil 7 - Kabili hareket Ideco-Sondaj makinas Barbeeke'de alr vaziyette

rede 4 keli tij yerine yuvarlak normal bir tij yerletirilek preventerin emniyetle almas dnld. Dndrme momen tini temin eden rotary - masas yerine Weatherford - dilisi ngrlerek rotary masasnn 1,5 m. zerinde tijlerin yanma yerletirilip dakikada 50-60 devir temin edildi. Delme basnc da dili momentine uymak mecburiyetinde olduundan 2 tonu gememesi icap ediyordu. Bu di liler bu artlar altnda devaml olarak alabilecek evsafta iml edilemedikle rinden ksa bir zaman sonra sndlar. Bu sebepten iki diliyi ksa faslalarla mnavebeli olarak ltrmak icap etti. Bu artlar altnda ilerleme yava olu yordu. Sondajn devam mddetince 60 nc metreden itibaren ve bilhassa sonuncu metrelerde mahsurlarla devaml olarak

Sondaj suyu tamamiyle akt ve hibir mklt yaratmad. M a t k a p Ha vuzdaki demir ban t a m ortasna geldi. Balar aras 800 m m . dir. Sondajn kla vuza delindii yerde herhangi bir akma, kme konisi veya kubbesi teekkl et medi. Sondaj delii ok temiz olarak ke silmi olup delikten toz, akl, kum v.s. gibi hibir ey dmemektedir. Preventer ok gzel almakta ol d u u n d a n sondaja klavuza delindikten

234

Yakup HODANGI

sonra da manometre 1,4 at gsteriyordu. Saat 6.30 da delme ii tamamiyle bitmi olduundan kurtarma ameliyelerine ba land. Bu arada dnlecek noktalar unlard : Basnl hava hastal sebe biyle oalan gazlar vcudun dokularna fiziki olarak balanr. Basn aniden kal drlrsa azot serbest kalarak gaz habbecikleri halinde kana, dokulara ve maf sallara nfuz eder. Basn hastalklar ve onun ihtiltlarna meydan vermemek iin yava yava basn ayarlamas ile zl m halde olan azotu tekrar gaz haline getirmek icap eder. Bu mtalalar altnda doktorlar mahsurlarn saat tazyik kabinelerinde kalarak yava yava normal atmosfere ulalmasn uygun buldular. Dr.-Ing. Paproth Firmas Caisson ilerinin yaplmas iin kulland basn kabinesinin bu ite kullanlabileceini ve arzu edildii takdirde elindeki kabi nenin emre hazr olduunu bildirdi. ekil 8 ve 9 da grlen bu kabinenin uzunluu 3,5 m. ap 1,80 m. olup giri tarafnda kk bir basn kabinesi var dr. Basn altnda bulunan bu kabineye her zaman girmek ve kmak mmkn dr. Kabinenin tabannda bir delik var-

ekil 9

dr. Bu delik 1.60 m. uzunluundaki ko nik bir redksyonla kabineyi preventerin zerine yerletirmeyi mmkn kl maktadr. Preventer aldktan sonra ba sn kabinesi, sondaj delii ve tazyikli hava bir basn nitesi tekil edebilmek tedir. Kabinenin iinde motoru darda olan bir vin bulunmaktadr. Bu vin ekil 10 da grlen ve d ap 385 mm. ve arl 70 kg. olan Dahlbusch - kur tarma bombasn sondaj delii iinde ha reket ettirecektir. Hususi bir kompresr ve ayar ventilleri sistemi tamamladlar. Acele olarak konik redksyon yaplp basn kabinesi preventer zerine yerle tirildi. Basn kabinesinde 1,4 at elde edildikten sonra preventer ald. Bu anda ocakta, sondaj deliinde, preventer ve basn kabinesinde eit deerde yani 1,4 at basn bulunuyordu. Dalbusch-Kurtarma bombas basn kabinesinin iindeki vince baland ve iine arlk konarak delik iinde tec rbe seferleri yapld. Dalbusch-Kurtarma bombas ile kur tarmaya itirak etmek isteyen gnlller arasnda kur'a ekildi ve kur'a tahliyecisi Paul Syska'ya isabet etti. Paul Syska doktorlar tarafndan muayene edildi ve shh durumunun iyi olduu grld. Basn kabinesine bir mtehasss doktor, basnl kabine mtehasss, kur-?

ALMANYA'NIN LENGEDE D E M R OCAINDA KURTARMA AMELYLER

235

Kk sondaj makinalar ve aletler sklerek geldikleri yerlere hareket etti ler. Yalnz Idece-Sondaj makinasmn demontaj 4 Kasm 1963 Pazartesi gnne brakld. 9 No-lu sondaj. Yukarda tasvir edilen kurtarma ileri yaplrken ekil 2 de grld gibi 6 ve 8 N o . lu son dajlardan 250 m. kadar batda Barbecke'de 90 m. katnn bat arna rastlaya cak ekilde 9 N o . lu sondajn yaplmasna karar verildi. 31 Ekim 1963 gn yani kazann oluundan 7 gn sonra dejme iine baland. Buradaki arnda da taz yikli hava olabilecei dnlerek delme Plnna rnek olarak 6 N o . lu sondaj kabul edildi. Preventer 6 No. lu sondaj d a n alnacakt. Tamamiyle 6 N o . lu son dajdaki esaslara gre yaplan delme ii; 2 Kasm 1963 Cumartesi gn saat 16.30 da 62 ci metrede matkabn klavuza ula mas ile tamamland. Preventer ve ventiller b u r a d a da ok iyi netice verdiler. Sondaj delii iindeki basn 0,22 at idi. Bylece tahmin edilmi olan basn azda olsa mevcuttu. Tijlere vurulan dar be seslerine aksisedadan baka yeraltn d a n maalesef hibir cevap gelmedi. 6 N o . lu sondajda olduu gibi buraya da

ekil 10 - Dahlbuseh - kurtarma bombalar ve Lengede'de kullanlan ikmal bombalar

tarma

bombas

mtehasss ve

bir

de

vio alnd. Bu hazrlklar bittikten sonra saat 12.40 da Paul Syska'nn sondaj deliine inmeye hareket etmesi ile kurtarma ame liyesi balam oldu. H e r adamn kurta rlmas ancak birka dakika srd. Saat 13.00 sralarnda mahsur madenci ve Saul Syska basn kabinesine salimen ulatlar. Doktordan baka yardmclar basn kabinesini terk ettiler. Kabine deki basn saat iinde yava yava azaltlmaya baland. 1 Kasm 1963 C u m a gn (hadiseden 8 gn sonra) saat 15.40 da 43 yandaki kazmac Ger h a r d Haunusch, 36 yandaki Fritz Leder ve 34 yandaki Emil Pohlei basn kakabinesinden karak gne na kavu tular. Shhi durumlarnn kontrol iin bir hastahaneye sevk edildiler (ekil 11). M a h s u r madencilerin basnl kabi neye salimen ulatklar iln edilince ocak civarnda meslektalar ve akrabalar ara snda sevin gzyalar dkenler, birbirini kucakhyanlar ve srtlarnda tayanlar arasnda; kayplarndan dolay alayan larn kederi bu sevinli havay dat yordu. Bu kurtarma iine muhtelif cinste 24 adet nakil vastas ve her trl mu

habere aralar itirak etmitir.

ekil 11 - madencinin preventerden k

236

Yakup HODANCI

k, mikrofon ve alar saat ihtiva eden ilk yardm bombas sarktld. Fakat hi bir hayat izi tesbit edilemedi. Gece yarsna doru son bir tecrbe d a h a yapld. Eastman Firmas T a r a f n d a n 500 W a t k ihtiva eden bir televizyon ka meras sarktld. Ocak iinde 3-4 m. lik bir sahann bylece aydnlatlm olma sna ramen gene hibir hayat izi tesbit edilemedi ve sondaj makinas sklerek yerine sevk edildi. Bylece ikinci gruptaki kurtarma i leri bitmi oldu ve ocakta artk kimse nin sa kalm olamyaca kanaatine varld. 3. Kuyu civaraada 092 reviri gklerine yaplan arama ve kurtarma sondajlar (10, il ve 14 No. la sondajlar. 10 No. lu sondaj. 092 reviri su patlyan yerin yaknnda olduu iin iin bandan beri b t n dnceler bu revir de kalm kayp ve mahsurlar hakknda idi. ekil 12 092 revirinin kazann oldu u zamanki vaziyet pln ve iletme ek lini gstermektedir. Gerime usl ile alan yerlerde hasl olacak boluklarda belki canl kimseler bulunabilirdi. Bu k smlarda alan H t t e r isminde bir kaz mac bazl boluklar grdn syl yordu. Bu ihtimalleri ve su seviyesini kontrol etmek iin 21.11.1963 gn saat 22.15 sralarnda 092 revirinin gertme ile allm bir yerinde (ekil 2 ve 12) bir a r a m a sondajnn yaplmasna karar verildi. Gttker Firmas tekrar arlarak 3.11.1963 P a z a r gn (kazadan 10 gn sonra) saat 4.00 sralarnda 4 3/4 mat kap ile delmeye baland. Delik 39 m. olunca sondaj suyunda az miktarda ka yp balad. 58 ci m. de matkap 1 metre yukar ekilerek tijlere ekile vuruldu. 10-15 dakika sonra aadan m a r n parekil 12 - Kazann olduu 092 revirinin vaziyet pln a) 10 No. Iu arama sondaj b) 11 Kurtarma c) 14 kmal

alar ile tijlere vurulmadan mtevellit darbe sesleri gelmee balad. M a t k a p yukar ekilerek 57 ci metreye k a d a r boru dendi. Tijlerden ok sr'atli hava kt iin konumak mmkn olamad. Fakat darbe sesleri m u n t a z a m a n geliyor du. Mucize olarak vasflandrlan bu darbe sesleri, kurtarmaya itirak edenle rin meslektalarnn hayatta olduklarnn iareti idi. Bir a n d a herkesteki yorgunluk ve mitsizlik kayboldu. Bir ip ucuna plstik bir torba ba lanp torbann iine yanan bir cep feneri, kat ve kalem konarak deliin iine torba aa sarkamad. Bundan sonra torbann iine birde boru paras kondu. Bylece torba aaya ulat. Bir m d d e t beklendi. Aadan tekrar darbe sesleri (vira) gelince torba yukar ekildive ka-

ALMANYA'NIN LENGEDE DEMR OCAINDA KURTARMA AMELYETJ3R 237 t zerinde ok temiz olarak u cmle ler vard. Biz burada 11 kiiyiz. Biri sinir buhran geiriyor. Imz yok. Susuz ve az. Bu 11 madenci 227 saatten beri mahsurdurlar. Tijlerin ap 58 mm. dir. Kuzey Almanya Radyosu derhal bir mik rofon vastas ile mahsurlarla konuma imkann salad. Ambulanslar (sisin msaadesi nisbetinde) sirenler ekilmi olarak azami hz la giderek doktor ve mtahassslar getir diler. Polis telsizleri seferber edildi. Ar tk ocakta canl kemsenin olacana kim se inanmad iin kiiyi kurtarm olan byk sondaj makinalar Ruhr Havzasna geri gnderilmiti. Telsizli po lis arabalar otobs doldurmu olan sondaj ekibinin arkasndan gnderilerek onlar bulduklar yerden geri getirmeleri emredildi, ve sondaj ekibi geri getirildi. 10 No.lu sondaj iinede bir ilk yardm kapsl yerletirildi. Bu kapsl yeralt ile yerst arasnda mekik dokuyarak 11 kii iin aaay scak ay, kek ve gda maddeleri tad. 227 saatten beri yalnz ocak suyu ile yayan 11 kiiye verilecek gda maddesine itina ederek onlar yava yava normal yemee altrmak icap edi yordu. Dr. Khne sorumluluu altnda ilk nce plstik torbalar iinde ay, kek, gayet ince havu orbas gnderildi. Bu arada kuru ceket, pantolon, amar, battaniye sevk edildi. Telefon irtibat sayesinde shhi durumlar ve bulunduk lar yer hakknda malmat almak mm kn oluyordu. 11 kii takriben 7 m. uzun lukta, 3 m. genilikte ve 3 - 4 m. yksek likte an biiminde eski imalttan mte vellit marn iindeki bir gk boluun da bulunuyorlard. (ekil 13) Bu boluk hibir ekilde tahkim edilmemiti. Basn normaldi. Su seviyesinden 4 m. kadar yukarlarda idiler. Daha sonra u kor kun haber geldi.

ekil 13 - 092 Revirinde 10 No. n sondajdan yaplan profil, boluk ve gn durumu Sa kalan 11 kiinin yannda 10 ta ne l vard. Bu 10 kiinin bir ksm su patlamasnda hemen boulmu, bir ksm da su patlamasndan sonra geen 10 gn iinde lmt. Telefonla llerin isim leri de bildirildi. Yeraltndan bir korkun haber daha geldi- Sinir buhran geiren kimde bir cehennem hayat ve manzaras iinde uurunu tamamiyle kayp ederek elbiselerini yrtm ve plak olarak souk talar zerine oturmu ve kuru elbiseleri giymemitir. lk yardm bombas ile tes kin edici illar gnderilmitir. Arkada lar gelen tabletleri scak ay ile iirmeye muvaffak olunca o da tekrar normal hale gelerek yeni gelen kuru elbiseleri giymi ve battaniye zerine oturmaya balamtr. Bazlarnn balarnda ufak yaralar mevcuttu. Hepsinin ayaklar imiti. Yeryzndeki sahnelerde yeraltndan farkl deildi. ldkleri evvelce bildiril mi olan 40 madencinin ana, baba e ve dostlarndan mteekkil yzlerce kii sondaj civarnda toplanm haber bekli yorlard. 11 kiinin isimleri iln edilince bir ok anneler ve kadnlarda son mit lerini ocan derinliklerine gmdler. ekil 14 ve 15 de grld gibi arazinin krkh oluu sebebiyle burada

238

Yakup HODANCI

r
r.
ekil 14 - Gk boluunun durumu ekil 15 - Arama Sondaj! Gk boluu (Mahsurlarn ifade ve sondaj malumatna gre)

yaplacak kurtarma ameliyeleri daha g olacaktr. Bu sebepten delme pln aa daki gibi tesbit edildi. 11 No.la Sondaj. Delme pln u ekilde idi: 40 mc metreye kadar 29 matkap ve killi su ile delindikten sonra delie 24 1/2 borular yerletirip boru ile delik cidarlar , imentolanacaktr. Bundan sonra delme iine bolua kadar 23 matkap ile devam olunacaktr. So utma ve temizleme ii su ve kil ile ol mayp hava temin edilecektir. Boluk elde edilince delie 18 5/8 borular yer letirilecektir. Su ile delme krlm ve ezilmi bir arazide byk zararlar tevlit edebilecei gibi mahsurlar iinde bir felakete sebep olabilirdi. Bundan dolay hava ile delme bir zaruretti. Almanya'da bugne kadar derin sondaj delikleri iin hava kullanl madndan bu metod tamamen yeni idi. Arazi abuk ve dik olarak krld iin imaltdan mtevellit boluklar abuk doluyordu.

11 mahsur madencinin kurtarldktan sonraki ifadelerine gre kaamak yolu u ekilde seilmitir. Su ykselmeye balad zaman ma denciler bu revirin en st klavuzunda toplanmaya balamlar ve su bu klavuza da knca eski gkler iinde kaacak yer aramlardr. st klavuzun istikame tinde gkler tamamiyle oturmu oldu undan boluk yoktu. st klavuz iin braklm olan topuun gk tarafnda snacak bir yer buldular. Sa kalm olan 21 kii buraya ulamak iin 10-15 m. kadar aa indiler ve hava ceryamnm olduunu grdkleri su seviyesinin ze rine kabilmek iin bir mddet yzd ler. Sola doru bir kurve ile yukar kyorlard, ilk gece gkler neticesi buraya snm olanlarn bir ksm ehit oldular. Sonraki gnlerde de ritmik olarak devam eden gkler neticesi buraya snm olanlar arasnda ehit says o ald. Sonradan kurtarlm olan 11 kii

ALMANYA'NIN LENGEDE DEMR OCAINDA KURTARMA AMELYELER

239

ekil 13, 14 ve 15 de grld gibi 5 x 2 x 3 m 3 , hacm ihtiva eden bir gk boluunda bulunmulardr. Bu bolua gelmek istiyenlerden bir ksm da yolda lam seline tutulduklarndan lmler dir. Sa kalanlar sonraki gnlerde 70 m. katna ulamaya almlarsada buna muvaffak olmamlardr. Zira su patla d gece gkler faaliyetine devam etmi, revirin st klavuzu ile olan irtibat kesilmiti. Klavuzda gn bir paras olarak su altnda bulunuyordu. Ocak idaresinin hesaplarna gre su seviyesi bu klavuzun 11 m. zerinde bulunuyor du. Mahsurlar bulununcaya kadar g kler iindeki boluklarda oradan oraya hicret ettiler. Zira gkler daima ritmik olarak altklarndan bir yerdeki boluk doluyor, bir baka yerde boluk hasl oluyordu. Ta dmeleri neticesi kayp larn says artyordu. Bu hicret 9 gn devam etti. Pazar gn akam mahsur larn yanma 4 X 1 m. ebadnda ve 0,50 m. kalnlnda bir blok ta daha dt. Fakat kimseye zarar gelmedi. lk yardm ve ikml deliinden biribirine vidalanabilen ince ve ksa borular sevk edilerek mahsurlarn kavlaklara kar emniyeti saland ve bylece son daj sarsntlarndan kavlak dmesi n lendi. Kazadan 11 gn sonra saat 3.00 de sondaj (delme) plnna gre 29 matkap ile delme iine baland. Sondaj suyuna ayrca hzar tala ilve edildi. Btn bu ahnan tedbirler sayesinde arzu edilen neticeye ulald. Ve adamlarn bulun duu bolua sondaj suyu karlmad. Delme basnc 5 t, deuir 120/dak ve dakikada 2.000 t sondaj suyu sarfiyat ile alan makina saat 18.30 da 41,5 m. derinlie ulat. Delik iinde lzumlu tarama delmeleri tamamlandktan sonra gzelce temizlendi. 16 ar metre olarak kaynakla eklenmi disiz borular de

liin iine gece yarsna doru den mee baland. 5,5 t imento sevk edildi. imonto sertleince tekrar 23 matkap ile 42 ci metreye kadar delindi. Hava ile delme hazrl yapmak iin uzun zaman beklemek icap ediyor du. Bundan dolay dier bir ikml son dajnn yani 14 No.lu sondajm yaplmas kararlatrld. 14 Nodu Sondoj. Bu sondaj g k boluunda bulunan 11 insann kur tarma imknlarn biraz daha fazla emniyet altna almak iin yaplmtr. Bu sondaj hereyden evvel iinde insanlarn yaad balua daha ar tahkimat maddeleri indirmee yaryacakt. Bu ara da Ruhr Havzas'ndan bir firma hor tumla abuk priz yapan koyu akc bir maddeyi boluklara ve atlaklara doldu rup o ksm emniyet altna alabileceini bildirdi. 10 No. lu' kk ilk yardm de lii (sondaj) bir i iin dnlemezdi. Zira bu delik vastas ile daimi olarak yiyecek, giyecek ve il sevk ediliyor; konuma imkn salanyordu. Bu mlhazalar altnda ve gk boluu hakknda elde edilen malmata gre 14 No. lu sondajn (ekil 16 da g rld gibi) takriben 10 No. lu sondaj dan 2 m. gneyde yaplmas kararlat rld. Delme iini tekrar Gttker-Gert zerine alarak 4 Kasm 1963 Pazartesi gn (kazadan 11 gn sonra) gece ya rsndan az evvel 12 1/4 matkap ile ie baland. Sal gn saat 8.00 de sulu delme ile 45 inci metreye ulald ve de liin iine 43 c metreye kadar 9 5/8 borular dendi. Borularn dip ksmndan itibaren 20 metrelik ksm imentoland. imen tonun sertlemesinden sonra 8 5/8 mat kap ile delme iine devam edildi. Mah surlarn olduu yere su nfuz etmemesi iin 45 ci metreden sonra hava ile del mee devam edildi. Gttker Firmasnn bu ii iin bir kompresr olduu gibi

240

Yakup H O D A N C I

ekil 16 Mansurlarn pusula llerine gre, Yerst llerine gre gk boluunun ve sondajlarn pln. ekil 17 - Kurtarma bombas ile k

ayrca 4 adet kabili hareket beher 10 m3/dak kapasiteli ve 6 ato kompresr vard. Evel 40 m3/dak hava ile delindi. Havann boru cidarlarndan k hz 20 m/san idi. Takriben 50 ci metreden itibaren hava miktar dakikada 10 m 3 , olacak ekilde ayarland. Bu miktar hava ta tozlarn atamad iin alet skma ya balad ve hava miktar 20 m3/dak olarak ayarland. Arzasz bu ekilde delmeye devam edildi. Sondaj plnna gre 56 c metrede gk boluuna ulamak icap edecekti. 27 saatlik bir delmeden sonra deliin boyu 62,3 m. olduu halde hala bolua ulamak mmkn olmamt. Buna gre Sondajn akulden kam olmas icap ederdi. Uzun fikir teatileri ve mnakaalardan sonra sondaj deliine 6 5/8 borular denerek etraf imentoland. imentolama esnasnda boluktaki su biraz ykseldi. Bu da sulu delmenin mahsurlar iin ne kadar tehlikeli olduuna dair beliren korkularn hakl olduunu gsterdi.

Deliin boluu neden bulmad kontrol edildi. Sondaj delikleri lsnde ihtisas sahibi olan Firma Eestman ve Preusstag tarafndan yaplan lmelerde ekil 16 da grld gibi 14 No. lu sondaj akulden 4,60 m. batya, ilk ya plan 10 No. lu sondaj 1,90 m. kuzeye, kortarma sondaj yani 11 No. lu sondaj hali hazrdaki 40 m. ilerlemede 0,40 m. kamtr. Mahsurlar bulunduktan sonra delie bir pusula vastasyla bulunduklar yerin bykl ve istikmetinin tesbiti rica edilmiti. Bu malmata gre kurtarma deliinin yeri tesbit edilmiti. Kontrol iin bir mddet sonra toporaflar 10 No. lu sondaj deliine yaptklar poligen lleri ile boluu tesbit ettikleri zaman mahsur madencilerinin lleri 180 de rece hatal yaptklar anlalmtr. Bun dan dolay boluun durumu deiiyordu. 11 No. lu kurtarma sondaj da bu du rumda bolua rastlamayp; boluun 1.40 m. kadar kuzey kenarna rastlaya-

ALMANYA'NIN LENGEDE DEMR OCAINDA KURTARMA AMELYELER

241

akt ki bu hal de tesadfn bir ltfu olarak kabul edildi. Zira bylelikle bo lukta bulunan mahsurlar delme esnasnda sarsnt, ta dme v.s. gibi tesirlerden daha az zarar greceklerdir. 11 No. lu Sondaja tekrar dn. Ocak kompresrlerinin kapasiteleri daki kada 220 Nm 3 olup 6,5 at temin edi yorlard. Ideco sondaj makinasnn taz yikli hava ebekesi 6,5 at basn ile 220 Nm 3 /dak havay temin edebilecek durumda deildi. Evvelce izah edildii gibi sondaj suyu yerine basnl hava kullanma mecburiyeti hasl olduundan le bir an kompresre ihtiya vard ki bu kompresr 220 Nm3/dak- havay 15 at ye sktrsn. Birk telefon konuma larndan sonra 4 Kasm 1963 Pazartesi gn leden sonra Gute-Hof f nungs Htte Firmasnda arzu edilen kompresr bulundu. Bu kompresre ait tektodik ma lmat u ekilde idi : Motor 2.950 devir/dak, kompres rn devri 8.040 devir/dak fakat 588 kw. Bu kompresr Brssel de bir firma iin yaplyordu. Kompresrn noksan lar bamhendis ve 42 ii altrl mak suretiyle acele olarak ok ksa bir zaman bitirilerek tecrbe almas da yapldktan sonra 5 Kasm 1963 Sah gn saat 16.00 sralarnda bitirildi ve gece yarsna doru Lengede'ye getirildi. 3,5 t arlndaki makina deliin yanma beton temel zerine yerletirildi. Komp resrn su ihtiyac itfaiye arabalar ile temin edildi. Ocan kompresr dairesin den bu yeni kompresrn kurulduu yere kadar 400 mm. apnda boru denerek ocak kompresrlerinin mmkn mertebe basn kayb nlendi. Bu iler yaplrken 120 m3/dak hava ile delik iindeki su temiz lendi, ve delik kurutuldu. Hava ile delme tecrbeleri yapld. 20 dakikada 2 t ba snla 1,4 m. delik delindi. Delik ok rutubetli olduu iin (esasnda bir gn beklemek lzmd) toz ve ta paralar phtlamaya balad. Tijleri yukarya

ekmek mecburiyeti hasl oldu. Tijler ekildiinde tozlarn matkabn 4 m. ka dar zerine silindir eklinde yapm ol duklar grld. Tijler temizlendikten sonra delik tekrar kurutuldu ve del meye devam edildi. Saat 23.00 den itibaren 23 matkap ve 1,5 t basn ile sondaja devam edildi. Yem gelen kompresr ocak kompre sr ebekesinden ok hava emdii iin ocak kompresrlerndeki basn 5,5 at ye, yeni kompresrden sonra ise 12 at ye dt. Dakikada 220 m 3 , verildiinde sondaj derinliinden kan havann hz 15 m/san idi ve bu hl internasyonal standart llere uygundu. Sondaj de liinden kan paralar toz eklinde hava ile tand ve bir mkltla karlal mad. Daha emniyetli olmas iin 54 c metreden itibaren basn 20 at den 9 at ve hava miktarka 160 Nm 3 /dak ya indirildi. Aadaki emniyet tertibatlar alnd: 1. Ocaktaki mahsurlara gzlk, ku laklarn tkamak iin pamuk, nlk, plstik rtler gnderilerek tozdan ko runmalar saland. 2. Mahsurlar ile ocak idaresi, son daj ekip ba, yeni kompresrcs ve tazyikli havay abuk kapyabilecek vana banda bekleyen adam arasnda irtibat temin edildi. Sondajin derinlii ve yeral tndaki durum hakknda ilgililere bylece vaktinde malmat ulatrlacakt. Bu emniyet tedbirleri altnda saat saat 6,07 de 55,9 m. derinlikte bolua ulald ve yeraltndan dur sinyali geldi, derhal her trl faaliyete son ve rildi. Ksa bir zaman sonra matkabn trpan eklinde 4 cm. ykseklikte ve 10 cm. kadar boyda grld ve hava ceryan ile tozlarn temizlendii bildirildi. Delik boluk arnn bir kenarna ve mah surlar tarafndan yaplm bir tahkimat yerine gelmi, ta dmemiti. Deliin

242

Yakup HODANCI

devam iin yaplm tahkimatn dei tirilmesi icap ediyordu. Ksa bir bakm dan sonra saat 8.00 den 10.00 kadar havasz ve ok az bir basnla 55,5 m. den 55,9 m. ye kadar ve sonra da 56,3 metreye kadar delmee devam edildi. 56,3 derinlikte matkap bolua tamamiyle ulamt. Saat 11.00 e kadar tijler e kildi. Sonra deliin iine 18 5/8 boru lar dendi kn kolay olabilmesini temin iin borularn boluktaki postaya kadar in mesi uygun grldnden 2 metrelik ksm adam girebilecek ekilde 180 dere ce olarak kesildi. Borular delie yerle tirilirken takriben 4 ton arlnda bir ta paras bolua derek altndaki tah kimat bozdu. Bu sebepten borular 57,3 m. ye kadar denebildi. Borular posta zerine oturtulmadan evvel mahsurlarla konuuldu. Borunun yukarda bahsedilen 180 derecelik kesilmi yerinden boru iine girmek imkn dahilinde olduu bildiril dii zaman borularn yerletirilmesine baland. Rotary masasnn 0,5 m. zeri ne kadar devam edildi. (Kurtarma ame liyesinden sonra bu borular tekrar alnd). imdi 11 No. lu kurtarma sondajn dan kurtarma bombas ile 11 mahsur madenciyi kurtarmak mmkn olabile cekti. Kazadan 14 gn sonra yani 7 Ka sm 1963 Perembe gn saat 13.10 da tahlisiye nezaretisi Habich, onu takiben st madenci Ax kurtarma bombas ile mahsurlarn bulunduu yere hareket ettiler. Beraberlerinde mahsurlara tere yal, sucuklu ekmek getirdiler. Evvel kimlerin kaca shhi durumlarna gre doktorlar tarafndan tesbit edilmi ti. Burada kayda deer mhim bir nok tada 14 gndr mahsur kalmalarna ramen iiler arasnda mevcudiyetinden hibir ey kaybetmemi olan disiplinin devam etmesi idi. Kurtarma srasnda ve ameleyesinde 11 kiinin hibirinden en ufak bir sz

lanma ikayet veya honutsuzluk grl memitir. Saat 14.20 de mahsur kalm 11 kiinin kurtarlmas ile kurtarma ameliyesi bitmi oluyordu. lk kan 51 yanda ve ocuk babas olan Hainz Kull idi ve kurtarma bombasndan kt zaman bacaklar zerinde zor duruyordu. Birdenbire pa ram para olmu elbiseleri ile kurtarc larnn kollarna ylm ve ksa bir zaman sonra da kendine gelmitir ve hemen o civarda bulunan ilk yardm adrna gtrlmtr. 2 ci olarak 6 dakika sonra kan Frietz Bear 53 ya nda evli ve bir ocuk sahibi olan bu ii zorla hareket edebiliyordu. Fakat birinci ii kadar bitkin grnmyordu. nc olarak kan Rudolf Wiese 44 yandadr. Kollar arasnda taman bu ii derhal sedyeye konarak adra tan mtr. Doktor bu iinin gzlerine siyah gzlk taktrmtr. 4 c olarak 20 ya ndaki elektriki Adolf Herbst darya karlmtr. Bundan sonra 39 yanda borutu Johannes Sittler kurtarlmtr. Evli ve iki ocuk babas olan bu ii kurtarma bombasndan karken tkez lenmi ve baylr gibi olmutur. Hemen revire kaldrlmtr. 28 yandaki Helmuth Webranit yeryzne ulalnca arkadalarn selmlamtr. Yz ne'eli ve tebessml olan bu ii yryerek revire kadar gidebil mitir. Evli ve iki kz vardr. Yedinci olarak yeryzne ulaan 38 yanda evli ve bir ocuk babas olan Hermann Luebke shhatli grnyordu. 34 yanda, evli, ocuk sahibi olan Helmuth Kendzin kurtarma bom basndan derhal sedyeye alnmtr. Sed ye ile giderken arkadalarna glmsemi ve el sallamtr. Kendisi de arkadalar tarafndan alklanmtr. 9 uncu olarak kurtarlan Dieter Ricchey, 26 yanda evli ve iki ocuk babasdr. Bu da sedye ile revire gt rlrken el sallamtr.

ALMANYA'NIN LENGEDE DEMR OCAINDA KURTARMA AMELYELER 243 10 cu olarak kurtarlan madenci 32 yanda Siegfried Ebeling'dir. Bu ii kurtarclarla temas salyan grup ba kandr. En son olarak kurtarlan ii Bernhard Wolter olmutur. Televizyon ve radyo vastas ile bir ok kimse bu dramatik dakikalar bera ber yaamtr. Kurtarlanlar lere sevkedildiler. muhtelif hastahaneBylece yeraltndaki boluk ile arasnda bir klavuz ama mecburiyeti olmad. 6. Byle byk apl bir sondaj su suz olarak hava ile ilk defa deliniyordu. Bu i iin lzumlu olan muazzam bir kompresrn Belika'ya teslim edilmek zere tesadfen elde bulunuu. Bunlar gibi daha bir ok kk te sadfler kurtarma iinde rol oynam lardr. Mahsurlar dahi kendi yerleri hak knda tereddtl idiler. Yeryz ile te mas saladklar anda dahi ilk grme ler srasnda sizin bizi bulmanz imkn dahilinde deildir. Biz hepimiz buna inanm durumdayz demilerdir. Bu kadar tesadflerin bir araya geliini mu cize olarak vasflandrmakta hata olmasa gerek. 4. Friedshofs broistcdt civarnda yaplan arama sondajlar (12,13 ve 15 No. lu son dajlar) 11 No. lu kurtarma sondajna ba land sralarda Broistedt Mezarl civarnda ocan gney ksmnda ki klavuzlar da arama gayesi ile 80 m. katma inen arama sondajlarnn yapl masna karar verildi. 0 202 gney revi rinden havalandrma kuyusunu direkt olarak bir balant olduu iin bu revirden kayp olan 6 kiinin son tecr belere gre boluklarda sa kalma midi mevcuttu. 12 ve 13 No. lu sondajlarn ocak iin de skm hava (Luftblase) bulunan yerlere isabet edebilecei nazar itibare alnarak preventer kullanarak sondaj yaplmasna karar verildi. Yanyana olan bu iki sondaja 3 Kasm 1963 Pazar gn akam baland ve pazartesi gece yar sna kadar devam edildi. Hakikaten bu iki sondaj 0 202 revirinin ramble band galerisinin st yolunda 79 m. derinlikte 1,9 at basn bulunan bir sahaya ula tlar. Bu sebepten preventer 1er faaliyete

LENGEDE MUCZES Lengede'de kurtarllar izah edil mi olan 11 kiinin bulunu ve kurtu lular aada izah edilecei gibi bir ok tesadflerin meydana getirdii bir mucizedir. 1. Gklerden mtevellit gidilebi lecek boluklarda tecrbelerin ve bekle nenlerin aksine olarak devaml ta d melerinin olmay ve mahsurlarn olduu yerin su seviyesinden 2 m. yukarda oluu. 2. Mahsurlarn bulunduu yerde tesadfen o civarda krlm bulunan bir basnl hava sebebiyle taze hava bulun mas, 3. Mahsurlarn bulunduu gk boluunun bulunuu tamamiyle bir tesadftr. Toporaflann tesbit ettii sondaj yerinde ray deli idi. Bu sebep ten delik yeri 2 m. kaydrld. Bu kayma ve sonradan tesbit edildii gibi sondajn akulden amas neticesi delik adamlarn bulunduu yere tesadf etmitir. 4. malt haritalan ocak nezaretileri tarafndan 6 m. hatal ilenmiti. Bu hatann da mahsurlarn bulunuunda tesadfen yardm olmutur. 5. Mahsurlarn yaptklar pusla me sahasnda 180 derecelik hata yaplmt. Bu hata ve deliin akulden kamas neticesi olarak ok iyi bir tesadfle kur tarma sondaj en msait yere rastlamt.

244

Yakup HODANCI olarak tekrar su ile delmeye devamedildi. Bu ekilde 76.6 nc metreye kadar ula ld. Bu derinlikte sondaj makinasmn tamamiyle eski gklerden mtevellit posta iinde alt tesbit edildi. Mat kap ani olarak bu posta iinde 0,5 m. aaya dt. Bunun ifade ettii man bu gkler iinde ok kk boluk larn mevcut olduu idi. Bundan do lay deliin devamndan vz geildi. Zira bu artlar altnda o ksmlarda canl bir insann kalmasna imkn yoktu. Buna ramen ilk yadm bombas delie sark tld. Bomba daha 60 nc metrede suya rastlad. Bu sondajdaki faaliyetlerde tatil edildi. Bylece (teknik usullerle yaplan sondajlarla) Lengede'deki kurtarma faa liyetleri de bitmi oldu. imdiye kadar anlatlan bu sondaj larla 21 madenci kurtarld. Bunlardan 14 tanesini aramak ve kurtarma iin son dajdan baka bir imkn mevcut deildi. Kurtarlmayan ve kendilerine hibir yerdmda bulunmak mmkn olmyan 29 madencinin lm ve onlarn akra balarnn derin teessr, insanlk ve ar kadalk vazifelerini bihakkn yerine geti rerek arama ve kurtarma ilerinde al anlarda hayat kurtarmadan mtevellit husule gelen asil duygu ve sevince ga lebe almtr.
KAZA ANINDA MADENCLERN HAREKET VE HALET RUHYELER

geirildi. Her iki delie de 60 mc met reden sonra 7" boru dendi. 15 No. lu sondaja 5 Kasm Sal gn baland. 15 No.lu sondaj gk sahasna rast layacandan erkenden sondaj suyu zaiyat balyaca nazar itibare alnarak 47 nci metreden boru denmeye ba land. Bu sondajn yaplmasn bilhassa bir kazmac ok arzu ediyordu. Her sondaj Gtker makinalar ile ve ayni evvelden tatbik edilen emaya gre icra edildi. Bu sondaj hakknda ayr ayr in celeme yaplrsa : 12 No.lu sondaj. 0,202 revirinin st yoluna n grld ekilde sondaj ulat. Tijlere vurulan darbe seslerine yeraltndan cevap geldii zan edildi. Esasl bir aratrma iin Schlumberger kablosu, ilk yardm bombas, mikrafon ve teyp de istifade edildi ise de netice maalesef msbet olmad. Sonra bir baktelevizyon kameras ile klavzun sondaj civarndaki 3-4 m. lik ksm aydnlatld. Netice gene negatif idi. tik eki dar belerinde aadan geldii zannedilen ses lerin aksi seda olduu kanaatine varla rak bu sondajdaki ie son verildi. 13 No. lu sondaj Bu sondaj da arzu edilen derinlie ve mevkiye ulat. 12 No.lu sondajda bahsedilen btn va stalarla ayni ekilde bu sondajda da arama yapld. Fakat kayplardan hibir iz tesbit edilemedi. 15 No.lu sondaj. Arama ilerinde sonuncu olan bu sondajda 60 nc met rede sondaj suyu tamamiyle kaybolmaya balad. Preventer gayet itina ile kapa tld; fakat deliin bulunduu yerde ba sn olmad tesbit edildiinden preven ter tekrar alarak kuru olarak delmee devam edildi. Kuru delme esnasnda sondajda ilerleme yapmak mmkn ol madndan sondaj suyunun tamamiyle kayp olmasna ramen yava ve dikkatli

Su patladktan sonra maalesef ocakta madenciler arasnda aknlk ve panik neticesi revirlerdeki madenciler bir araya toplanp durumu kymetlendirerek du rumu mnakaa edememilerdir. Kaacak yer ve yol hakknda bir anlama yapamlardr. Telefon hatlarmnda su pat lamas ile bozulmas sebebiyle muhabere imkanlarda kalkmtr. Bunlarn neticesi olarak da bir ok kymetli zamanlar layk vehile istifade edilemediinden he der olmutur.

ALMANYA'NIN LENGEDE DEMR OCAINDA KURTARMA AMELYELER 245

Bilhassa gneyde 0208/202 revirle rinde (panolarnda) alanlarn alarm verildikten sonra 100 m. kat ile gneyde bulunan hava kuyusuna gitmeleri mm knd. Fakat iiler bu ciheti hi dn meden rezervin ykleme istasyonunda (tumbada) toplanp beklediler. Ancak ilerinden souk kanl ve becerikli iki kazmacnn gidip kuzeyde 60 m. katnn 01 material desandrisinden gelen su ile dolmu ve oradan gemenin imkn olma dna dair malmat getirmesinden sonra iiler tehlikenin durumunu idrak ede bildiler. Bundan sonra hava kuyusuna ulamay tecrbe ettilerse de; suyun ken dilerine doru geldiini grnce 60 m. kadar doru geri dndler. Yalnz var diya baavuu ile 5 kazmac hava ku yusuna doru yrmee devam etmilersede kuyuya ulamalar mmkn olmad. Douda 60 m. kat ile irtibatl bulu nan (ekil 2) WBH11 havalandrma h rnden istifade etmek kimsenin aklna gelmedi. Su patladktan sonra direkt olarak 092 revirini tehdit etmitir. Bu revirde alan iilerde ya aaya 90 m. katma, yahutta yukarya 70 m. katna kaabilirlerdi. Buradakilerin suyun aa daki katlan istil edeceini dnm olmalar muhtemeldir. Daha sonralar mahsur kalanlar der hal kendilerine eki dzen vermee ba ladlar, lk i olarak gruplar halinde k tasarrufuna baladlar. Zaten vardi yann da sonu gelmek zere olduundan akler dearj olmu durumda bulunuyor lard. Bu bakmdan bu tedbirlerde ksa vadeli oldu. Kuzeyde ana desandride mahsur kalm olan 7 kii daimi olarak su sevi yesini kontrol ettiler. Uyuyacaklar za man zerlerini yrtlm olan plstik vantplerle rttler. Bunlar mahsur kalma mddetlerinin ksa olmas sebebiyle ka zay zararsz atlattlar. Bunlar iin ye gne tehlike ksa bir zaman iin dahi

olsa kirli havann kendilerini tehdit ede bilecei korkusu idi. Bu halde olmad. Barbecke'de mahsur kalan kii su patladktan bir buuk saat sonra hadi seye muttali oldular. Saat 20.30 srala rnda kulaklarnda ok iddetli bir ba sn hissettiler. Fakat buna ehemmiyet vermiyerek ilerine devam etmek istediler. Ceryamn kesik olmasna v telefonun almamasna ramen hibir endie tela ve meraka dmeksizin alarak saat 21 00 den az sonra armdaki ilerini biti rerek posta almak istediler. Ceryan tolmadmdan ykleme makinas alma d iin saat 21.30 sralarnda dar kmak zere kuyuya gittiler. 600 veya 700 m. yol aldktan sonra kendilerine doru ok yava olarak 30-40 cm, yk seklikte, tahta, kama, direk paralar ih tiva eden su dalgasnn gelmekte oldu unu grdler. Derhal geri dnerek a ltklar yerin arnndaki tavan boluuna ok acele olarak orada bulunan malzeme ile be iskele yapp basnl hava hortu munu iskeleye tesbit ettiler. Su ilk nce arndan 34 m. uzakta durdu, basnl hava ebekesinin vanasn uzunca devam eden ritmik hareketlerle ap kapadlar. Bylelikle yeryznden kompresrlerdeki manometrenin sk sk basn dkl ve ykselii kayt edeceini ve bunun neticesi olarak da yeryzndeki ilgili a hslarn manemetrelerin bu ritmik hare ketleri ile nazar dikkatlarnm ekile ceini dndler. Ayn zamanda basnl hava ile hasarmdaki sis ve dinamit at ndan mtevellit husule gelen gazlar datld gibi su da arndan 200 m. kadar uzaa itildi. Tulumbalarla suyun en az gn iinde atlabileceini hesap ederek bu bu mddet zarfnda hapis kalacaklarn kabul edip matralarndaki son kahve damlalarm da taksim ettiler. Kahve bi tince duvarlardan szan ve damlayan su lar matralarna doldurup itiler. Yonga larla devaml olarak temin ettikleri k-

246

Yakup HODANCI Bir kii hari be gn mddetle kirlen mi olduklarna inandklar ocak suyun dan imedi! erse de sonra ok dikkatli olarak itiler. Birbirlerine imknlar da hilinde yardm ettiler. Su patladktan sonra bant yolunda iki baca da krl m olan bir adam da beraberlerinde tadlar ve ta dmelerine kar onu daima korudular. Kazmaclardan birtanesi saatim da kurtarabilmiti. Bu saat vastas ile zamann seyrini takip ediyor lard. Kendileri ile ilk irtibat saland zaman 10 gndr mahsur kalmalarna ramen 8 gndr mahsur kaldklarn tahmin ediyorlard. Bu 11 kiinin kurtarldktan sonraki birbirine tamamen uyan beyanlarna gre ilk yiyecek maddesi kendilerine ula ncaya kadar muazzam bir alk hisset memiler, fakat dklerinden daima ate ihtiyacn duymulardr. Bulunduk larndan yani kendilerinin hayatta olduk lar tesbit edildikleri andan kat'i olarak kurtulduklar ana kadar geen drt gn iinde geen bekleme zaman, kendileri ile hi bir irtibat temin edilmeden geen on gnden daha fazla tahamml edil mez, ekilmez bir durum arzetmitir. Bu artlar altnda gayet tabi hep side ok heyecanl idiler. Buna ramen cesaret ve mitlerini kayp etmediler. Bilhassa yal ve tecrbeli bir kazanc daimi olarak dierlerinin yaama arzu larn kamlayarak ve tahrik ederek ierdeki dzeni intizam altna soktu ve darbe sinyallerini verdi. ki gen kaz mac da kurtarma ameliyesi esnasnda mikrofonda olaan st bir gayretle a ltlar. DOKTORLARIN Yukarda da izah edildii gibi mah sur madencilerden Hanusch, Leder ve Pohlai 196 saat 1,4 at = 2,4 ata basn altnda yaamlardr. Bunlarn dorudan doruya normal atmosfere alnmadan

cck bir ate kendilerini stma, elbise lerini kurutma imkn salad gibi ci varn hararetini 11 veya 12 derecede tuttu ve 11 derece sda 0 civarndaki ha vann rutubetinin % 98 civarnda olma sn salad gibi k vazifesini de grd. Yongalarn yanmas ile husule gelen alevin rengi hayret verecek ekilde ak ve parlakt. Bunun da sebebi birim ha cm havada kompresyon sebebiyle oksi jen miktarnn artmas idi. Su seviyesi daimi olarak tebeirle tesbit edildi. Hemen hemen hi uyuma dlar ve kt bir sprizle karlamamak iin uyumay da arzu etmediler. Bulun duklar yer serbeste hareket edebilecek leri kadar byk olduu iin yer bak mndan sknt ekmediler. EN SON KURTARILAN 11 KlNN DURUMU Bunlarn yerleri ok dar olduu iin mahsur kaldklar mddete boylu bo yunca uzanmak frsatn dahi bulama dlar. Yiyecekleri ve klar da olmad gibi (yaamalarn salyan) devaml ha va ceryan sebebiyle scaklk 13 derece ve rutubet %. 100 idi. Bu sebepten hep side rahatsz oldular, iki kii hari dier lerinin ayaklan iti. ki kii erkenden izmelerini kartp ayaklarn temizliyerek sarmlard. Bunlarn ayaklar imedi. Souk ve zifiri karanlk neticesi hep sinde de ilk gn iinde korkun hayal ler grme, korkun eyler iitme ve sayk lama halleri husule geldi. Amerikada da daha evvel buna benzer bir su patlama snda mahsur kalm olan iki kii de ayn haller tesbit edilmiti. Daha sonralar bu korkun hayaller ve sesler, sayklamalar kayp oldu. Gk boluuna ulatklar ilk gece bitkin bir halde uykuya daldlar. Bu arada gk boluundan den talar oraya ulaanlardan bazlarn da ldrd.

ALMANYA'NIN LENGEDE DEMR OCAINDA KURTARMA AMELYELER 247

evvel yava ve ok dikkatli olarak nor mal hava basncna altnlmalar icap ediyordu. Bu sebepten hava ve feza yol culuklar aratrmalar iin kurulmu bu lunan Alman Hava Tp Fakltesine m racaat edilmitir. Kurtarma ameliyelerine (bei devaml olarak almak zere) 51 mtehasss doktor itirak etmitir. Mah surlarn yiyecek ve iecekleri bu doktor lar tarafndan temin edildii gibi gnde birka defa mikrafon vastas ile vizite ler de yaplmtr. Evvelce shhiye olarak yetitirilen gen bir kazmacnn da mah surlar arasnda bulunuu ate (fieber) lmelerini kolaylatrd gibi doktorla rn talimatlarnn mahsurlara ve onlarn shh durumlarnn doktorlara ulatrl masnda ok byk yardm olmutur. Tesbit edilen rahatszlklar gnderilen lzumlu illarla bertaraf edildi. Yksek basn altnda vcudun ta hammlne dair elde az tecrbeler vard. Bu tecrbelere gre her yksek basn altnda, yksek basnca uygun ve para lel olarak vcudun N2 (Azot) ile doy masn tevlit eder. Basncn ykseklii yannda,, o basn altnda bekleme veya kalma mddetide vcudun azot ile doy masnda tesirlidir. Bu gn umumiyetle belirli bir basnta 5-6 saat iinde vcu dun % 80 % 90 nisbetinde ve 6 saat sonra da % 100 nisbetinde imkn dahi linde olan doymaya eriecei kabul edi lir. Bu durumda Lengede'de ki mah sur da tam N 2 doymas olacana kanaat getirilmiti. Bu mahsurda 1,4 at ba snta ne kadar tahamml edebilecek lerdi? Bunun cevab u ekilde verili yordu : Yksek basnca tahamml 0 2 (oksijen) ksm basnc ve basnl hava nn teneffs mukavemeti ile ilgilidir. Normal atmosferik hava 0,2 ata 0 2 ve 0,8 ata N2 ihtiva eder. Basn 1,4 at = 2,4 at olduu zaman 0 2 basnc 0,48 ata ne N2 ksm basnc ise 1,92 ata olur. 0,48 ata oksijen basncn 1 ata ol duu yerde % 48 nisbetine tekabl

eder. Literatr malmatlarna gre 0,48 ata 0 2 ksm basncnda drt haftadan daha fazla bir zaman tahamml etmek mmkndr. Nefes alma mukavemetinin artmas; hava arl 6 kg/m3, zerine kt zaman kritik bir safha arz etmee balar. 2,4 ata basnta 1 m 3 , havann arl = 3,1 kg. olur. Bu mahsur iin ben 0 2 -Toxizitat (zehirlenme) ve hemde nefes alma mukavemetinin yk selmi olmasndan dolay tehlikelerin he saba katlmas icap ediyordu. Bundan dolay preventerlere ihtiya hasl olau. Optimal olarak N 2 gaz uzaklatnlkren ve basn drlrken 0 2 teneffs etti rilmesine karar verildi. 0 2 teneffsnn gayesi azotun ksm basncn drmekti. Hanusch, Leder ve Pohlai 196 saat 1,4 at = 2,4 ata basn altnda kalp da yeryzne karldklar zaman yuka rda izah edilen sebeplerden dolay do rudan doruya normal atmosferik hava ile temas ettirilmeyip bilkis ekil 18 de grld gibi drme ameliyesine tbi tutuldular.

ekil 18 - Basn azaltmann (dekompression) seyri.

ekil 18 deki grafii incelersek un lar grlr : Dekompression : 1,4 at'den 0,7 at'ye, mddet 7 dakika Bekleme : Oksijen ile 0,8 at de 60 dakika Dekompression : 0,7 at'den 0,3 at'ye mddet 4 dakika Bekleme : 0,3 at de 1000 dakika (bunun 90 dakikas ok sijen ile).

248

Yakup HODANCI

Muvaffakiyetli kurtartan sonra ma denciler bir saat kadar sondaj civarnda kaldktan sonra Peine Hastahanesi'ne sevk edildiler. Bu k u r t a r m a ameliyeleri bylece teknikerlerle doktorlar arasndaki sk bir i fikir teatisi ve i birlii sayesinde ok verimli oldu.
TULUMBA TECRBELER .

uzun zaman ocakta belirli bir su sevi yesi olmad. Ancak drt hafta sonra kompresrler kurtulup M a m m u t tulum balar altrlmaya balandktan sonra lam birikinti ve tkanklar bertaraf edi lerek ocakta m u n t a z a m bir su seviyesi elde edildi. Bu srada u noktalara tu lumbalar yerletirilmi bulunuyordu : a. Kuyuya debileri 8 ve 12 m /dak olan iki adet M a m m u t p u m p e kurulmutu. b. Gneydeki hava kuyusuna debi leri 6 ve 10 m g /dak olan iki adet santrfj tulumba kurulmu olup bir de re zerv tulumba mevcuttu. O t Material desandrisine debileri 3 2 il 3 M /dak olan adet santrfj tulumba kuruldu ve bu- tulumbalarla 11 No.lu kurtarma sondaj iin kurulmu ara kompresrne soutma suyu verildi. d. W 103 hava brne kurulmu olan T a u c h p u m p e almaynca buraya da kapasitesi 1,8 m 3 /dak olan bir M a m mut tulumbas kuruldu. Bu tulumbalarn faaliyete gemesi ile ocaktan dakikada 22 il 26 m 3 , su darya atld. Hadise zamannda din lendirme havuzunun kmesiyle havuz daki hacim klmt. Bu d u r u m d a glkler yaratmaya balad. Zira M a m mutpumpelerin bastklar svnn beher litresinde 500 gr. kat madde mevcuttu. Tli ve ana tulumbalar olarak 40 adet tulumba faaliyete geirildi. Z a m a n l a bunlardan 15 adet T a u c h p u m p e n dev reden karld. Mevcut ocak kompresrlerinin kapa siteleri 220 m 3 /dak idi. Bunlara yardmc olarak kabili hareket on adet cem'an 94 m s /dak kapasiteli kompresrler temin edildii gibi komu ocan sabit olan 60 m 3 /dak debili kompresr de Lengede'ye getirildi. TECRBELER Bu kazada sondaj tekniinin kurtar ma ilerinde nekadar mhim rol oynad
3

Lengede ocanda su patlama hadi sesinden evvel ocakta su geliri dakikada 3 3 7-12 M arasnda idi. Bunun 4 il 5 m lk ksm 60 m. katnn zerinden gel mekte olup 60 m. ve 70 m. katlar ara snda yaplm havuza ve dolaysiyle oto matik olarak alan ve 12 m 3 /dak su baslan tulumba dairesine geliyordu. Ocak suyunun mtebaki ksm ve hid rolik ramblenin suyu ise 100 m. katnda yaplm olan havuz ve tulumba daire sinde toplanyordu. Bu tulumbann de bisi dakikada 24 m 3 , idi. Bu her iki tu lumba dairesi de hadise annda su al tnda kaldklarndan alamaz hale gel diler. Hadisenin ilk gecesinde tulumba iml eden birok firmadan ve madenci likle itigal eden kimselerden ana kuyu ya, gneydeki hava kuyusuna, O t mate riel desandrisine ve W103 hava brne (100 m. katna) yerletirmeye msait ellerinde mevcut tulumbalar olup olma d soruldu. Bu ksmlara kablo ekile rek transformotorlar kuruldu. Hava ku yusu ile 9 N o . lu dinlendirme havuzu arama 2,8 km. uzunlukta ve 400 m m . apta boru dendi. Balangta su ol duka berrakt. Fazla lam ihtiva eden sv da ilk tulumba tecrbelerinde muvaffat olunamad. Bilhassa dalma tulumbalar (Tauchpumpen) ksa bir zamandan sonra al madlar. Ocak yollarnda bir ok yerlerde lam birikintileri ile tulumba daireleri arasndaki irtibat kesilmi olduundan

ALMANYA'NIN LENGEDE DEMR OCAINDA KURTARMA AMELYELER

249

bir kere daha tesbit edilmi oldu. Yeral tnda birikmi basnl havay karmadan sulu ve haval byk aplar havi olan sondajlarn yaplabilecei ve kurtarma ilerinde nce kk apl deliklerin de linmi sonra da bunlarn bytlmesinin mahsurlarn maneviyatlar zerinde msbet tesirleri olduu tesbit edilmi oldu. Kk delikle ksa zamanda mahsurlarla konuma imkn saland gibi, onlara yiyecek, iecek ve giyecek maddeler gn dermekte mmkn oldu. Mikrofonlarn da bu kurtarmada byk rolleri oldu. bu hususta daha fazla etdlerin yapl masnn icap ettii kanaatna varld. Kk apta, su geirmez televizyon kameralarnn lzumu da gene bu arada hissedildi. Ealtnda kk deliklerden gi debilecek tahkimat malzemesinin hazr olmasnn icap ettii, Dahlbusch-Kurtarma bombasnn 385 mm. olan apnn ok kk olduu ve bytlmesinin icap ettii ayni zamanda teknikerlerle doktorlarn devaml bir i birlii sala malarnn, matlubatm muntezaman ha berdar edilmelerinin icap ettii anlald.
KURTARMA AMELYESNN lLK VE MALZEME SARFYATI BAKIMINDAN BLANOSU

birok firmalar, ensttler ve dernekler yardma kotular. Bunlarn adedi hak kndaki tablolar bir fikir vermektedir. Kurtarma sondajlarna itirak eden firma ve ahslar:
sin Cinsi
Adet Firma ahs 6 1 2 5 1 4 6 162 8 16 53 10 10 12

Sondaj yaplmas Delik imentolanmas (4 tane hususi imentolama vastas) 5 adet hususi oto kreninin yerle tirilmesi Deliklerin llmesi, televizyon tec rbeleri, hususi sondaj aletleri. Sabit bir Schrauben kompresrn yerletirilmesi Preventer yerletirilmesi, teknik g rme, tazyik drme. Hususi basnl hava aletleri temin ve yerletirilmesi. Dier yardmc aletler, lam ve su tulumbalar, konuma irtibatlar, na kil vastalar, ceryan ve su temini. Boru deme Hafriyat Seyyar kompresr temini

9 8 11 7

88 46

Ocak idaresi btn imknlar ile kurtarma iine balad ise da yardmsz bu iin olmayacan anlad iin her tarafdan yardm taleb ettiDinlendirme havuzunda husule gelen knty doldurup ocan su kamasn nlemek iin; demir ocanda alan yol mtehaidi ilk yardma koanlar arasnda idi. Bu firma ok ksa bir zaman iinde baka yerlerdeki ilerde bulunan 32 adet 12 ve 20 er tonluk komyonlarm ve bunlarn ykleyicilerini, yardmclarm vak'a mahalline toplyarak 3 km. uzakta bulunan bir ak iletme ocandan knt yapan 12 No.lu dinlendirme havuzuna dekapaj malzemesi (Abraummaterial) tamaya balad. Bunun gibi

Ayrca resmi nakil vastalar ve or ganlar, Alman kzlha', gnll hasta bakc kurumlar, teknik imalthane, iki belediye itfaiyesi, askeri telsiz birlikleri, polis tekilat olmak zere 450 kii de yardmc olarak kurtarma ameliyesine itirak etmilerdir. Aadaki tablo son daj ve kurtarma ilerine itirak eden firma ve ahslarn saysn gstermek tedir.
sin Cinsi Adet Firma ahs 6 38 8 6 58 163 303 35 450 951

Sondaj Firmalar Dier Yardmc Firmalar Enstt ve Kurumlar Organize ilerine yardm Yekn

Bu tabloya ilave olarak ocaktan da 650 kii itirak etmitir. Ayrca 12 firma da adam gndermeden makina ve hususi alet yardmnda bulunmutur. Matbuat,

250

Yakup HODANGI raf olmasna ramen, bunlarn hibiri nazar itibare alnmayp yalnz kurtarma ameliyesinin abuk ve emniyet iinde yaplmas dnld.

televizyon ve radyodan 449 temsilci de yukardaki tabloya dahil deildir. Kurtarma ilerinde makina, malzeme ve personel bakmndan bu kadar ok mas-

L I T ER A T R
1 Rudolf STEN : Unglck und Rettung in Lengde. Glckauf Heft 12, 3 Juni 1964, sahife 669/687. 2 Rudolf D I T T R I C H : Bohrtechnische Rettungsmassnahmen nach dem Grubenunglck auf der Eisanerzgrube in Lengede - Broisted. BERGBAM heft 1 1964, sahife 1/17. 3
:

Lengede War Neuland fr Arzt und Ingnieur. VDI Nachrichten aus Naturwis -

senschaft Teknik, ndustri 15, April. 1964. 4 5

6 :

Westdeutsche Algemeine 4 November 1963.

: B, Z Hadise gnlerindeki saylar. : ki hafta gkte kalan 11 madenci kurtuldu. Hrriyet 8 Kasm 1963, sahife 1 ve 7.

DNYA AKTUALITESI C)
eviren :

Necati POL AT

FRANSIZ MHENDSLER MLL KONGRES

H D R O L K VE PNMATK T E K N KNC BEYNELMLEL SERGS

C.N.I.F., F.A.S.F.I.D., I.C.F. ve Gneybat Mhendisleri Birlii'nce ter tiplenen kongre 6,7,8 Mays 1965 tarih lerinde Bordeaux'da yaplmtr. Kong renin amac, Fransz Mhendisleri ara snda bir mill toplant tertipliyerek e hirde Mhendis genel konusunu incele mekti.
SEKZNC DARE KONGRES

Paris'te . Savunma Saraynda 18-27 Mays tarihleri arasnda Onbirinci Bey nelmilel dare Sergisinin al mnase betiyle, idare ve idame tekniine hazr lama enstits Paris'te La Rochefoucault-Liancourt salonunda 17,18,19 Mays 1965 tarihlerinde datm fizik teknii konusunda Sekizinci dare Kongresini tertiplemitir. 17 Mays sabah ve 19 Mays le den sonras genel toplantlara tahsis edil mi, bu gnler blgedeki datm mer kezlerine yaplan ziyaretlerle tamamlan m, 18 Mays gnnde de istihlk ve istihsal mallan ynnden datm prob lemleri incelenmitir. Kongreyi takibeden 20 ve 21 Mays tarihlerinde Enstit ayn konularda bey nelmilel bir konferans dzenlenmi bu arada Avrupa'l mtehassslar kendi tat bikatlarn ortaya koymulardr.
( 1 ) Mines et Mtallurige, Say : 3954, Nisan 1965, sahife 156.

Paris'te Savunma Saraynda 18-27 Mays 1965 tarihlerinde hidrolik ve pnmatik teknii ikinci beynelmilel sergisi almtr. Tehir edilen malzeme arasnda pompalar, kompresrler, srpresrler, datm, tanzim, tamporizsyon cihazlar, alclar, yivli krikolar, motrler, savaklar, rezervuarlar, amortisrler, contalar, borular, v.s. vard. Bu arada tehir mallarn tantc nitelikte konfe ranslar verilmitir. Ayn tarihte ve ayn yerde onbirinci beynelmilel idare sergisi de ak bulundurulmutur.
BEYNELMLEL BRNC PETROL VE DENZ KONGRES

CIDEP'in himayesi altnda organize edilen bu kongre Monaco'da 12-20 Mays tarihleri arasnda yaplmtr. Kongre gnmzde kta yaylas maden kaynak larnn iletilmesi alannda beliren bilgi ihtiyacn karlyacandan zellikle oseanograflar, jeologlar, maden araycla rn, petrolcleri ve keza arama, delme, istihra ve deniz nakliye aralarn imal edenleri ilgilendirmektedir. Bu kongre oniki yldanberi hususi yetle kta yaylasnn deerlendirilmesinde ve keif tekniinde kaydedilen gelimeyi ortaya koymutur.
BEYNELMLEL DRDNC MADEN ENDSTRS KONGRES

BEIC-Beynelmilel drdnc maden endstrisi kongresi 12-23 Temmuz 1965

252

Necati POLAT

tarihlerinde Londra'da toplanmtr. Ha trlanaca gibi birinci, ikinci ve nc kongreler srasiyle 1959 da Varova'da, 1961 de Prag'da ve 1963 te Salzbourg'da yaplmt. Yirmiiki deiik memleketin mte hassslar kongreye krkiki tebli sunmu lardr. Bu takrirlerde en son teknik ara trmalara, maden iletme tekniinin ge liimine, kmr madenlerinin rasyonalizasyonuna ve teebbslerin idare metodlarna deinilmitir. Ayn zamanda Olympia holnde byk bir modern madencilik ekipmanlar sergiside al mtr. Maden yataklarnn gezilmesi de keza ngrlmtr. Bu ziyaretler ikinci hafta iinde yaplmtr. Kongre yeleri zel likle telegide abatz-arjzleri alrken grmek imknn bulmulardr. Bilindii gibi Byk Biritanya telegidajm maden kmr iletmesine tatbik edilmesi saha snda birok dnya memleketinden daha ileri bir durumdadr.
PAS-DE-CALAIS'DE GRZU NFLAKI

vele yaparak bu irkete ait baz lisans lar Fransa'da kullanma hakkn elde etmitir. Bolukta kristalletirme ve bu harlatrma, buharla soutma, deniz su yundan ime suyu istihsali, deniz suyun dan yada kaya tuzundan tuz istihsali gibi metodlar bu arada saylabilir. Power-Gas France, bu anlamaya dayanarak Standarp-Messo'nun Duisburg'ta salad temel doneler zerinde fransz malzemesiyle bu tesisleri etd ve realize edecekir.
INTERMETALL

Metalrijide ibirliini ngren bu tekilt 1964 Temmuzunda Macaristan, Polanya ve ekoslovakya arasnda var lan bir anlama ile meydana getirilmitir. memleket arasndaki mal mba deleleri -Bu arada bilhassa fason al malarna konu tekil eden maden levha lar mbadelesi- yldan yla nemli geli meler kaydetmi bulunmaktadr. Austos aynda Rusya'nn ve onun ardndan Eyllde Dou Almanya'nn ka tlm bulunduu Interrhetall, program larnn dzenlenmesinde en ileri metodlarm tatbik edilebilmesi iin modern elektronik hesap makineleri ile tehiz edilmitir. Intermetall'in mdr bir Macar Mhendis olan M. Mihaly Osztatni'dir. Intermetall'in merkezi, 9, Andras Chazar Soka, Budapete 45 (Macaris tan) dr.
ALMANYA'DA BR NKLEER SANTRAL NAATI

HNPC nin Lens-Livin Grupunun 7 numaral ukurunda 715 sayl kat meydana getiren Marthe damarnda iki ubat gn saat 0.30 da 21 kiinin l mne sebep olan bir grizu infilki vukubulmutur. Derhal yetien kurtarma ekip leri maalesef yayan kimse bulamam lardr. Bu grizu patlamasnn izah gayet gtr. Zira felketzede blgenin grizu tenr sathda grizumetre bandlar ze rinde kaydedildii zere ou zaman 0,4 % gememektedir. dari sorutur ma, bu tenorun hangi sebeple bir kvl cm yznden patlyacak dereceye yk seldiini ve bu kvlcmn nereden k tn aratrmaktadr.
FRANSIZ-ALMAN T E K N K ANLAMASI

Avrupa'daki benzerleri arasnda en byk gdeki bu santral, Siemens und Halske AG d'Erlangen firmas tarafn dan Obrigheim'de Neckar zerinde bir elektrik istihsal ve datm konsorsiyomu iin ina edilecektir. Hafife zenginletirilmi uranyumla alan bu tip reaktr soutucu ve tan-

Power-Gas France A.., StandardMesso de Duisburg irketi ile bir muka

FRANSIZ MHENDSLER MLL KONGRES

253

zim edici unsur olarak basn altnda normal su kullanmaktadr. Santral 600 000 nfuslu byk bir ehrin ihti yalarna cevap verebilecek 282 000 kw lk birg salyacaktr.
TALYAN-EK TCAR ANLAMASI

ihracat fiyatlar Tarm Bakanl maden istihsal mdrlnce dzenlene cektir.

BLLURA H C U M

talya ile ekoslovakya arasnda ya plan yeni ticari anlamaya gre talya ekoslovakya'dan hususiyle magnezyum, aliminyum, kurun, inko, kadmiyum, silisyum, elik levha ve borular, ferro Mn ve ferro-Si alacak, buna karlk ekoslovakya da italya'dan zel elikler, demir halitalar (Tasfiye edilmi ferro-Gr) ve demir ihtiva etmeyen maden deeleri vs. satnalacaktr.
BREZLYA'DA YEN MADEN LMANLARI NAATI

Brasilla'ya 120 km. mesafedeki Cristalina evresinde, bundan yirmi yl kadar nce pek ksa bir sre iin iletilen y zeydeki kuvars damarlarnn bulunduu yerde, yeni bir yatak kefedilmitir. Geen ubat aynda bir grup aray cnn yeni bir damara rastlamas sonupu blgeyi yeniden billur hummas sarmtr. O kadar ki, birka hafta iinde bir mantar ehir meydana gelmi, sakinlerini de sadece umutlu arayclar deil, ayn zanda yar eder gibi kendilerini en ar bir merkantilizme kaptran eitli tc carlar tekil etmitir. Yalnz bir hafta iinde yaplan tica ri muamele yeknu 25 milyon franka ykselmitir.
AVRUPA'DA G R Z U LE SAVA t*)

Brezilya hkmeti istihsalin bir ks mn mill demir sanayiine ayrmakla birlikte demir ihracatn artrmak amaciyle 1964 yl sonunda yeni bir karar name karmtr. Bu amala Sepetiba krfezinde U.S. Hanna Mining CO. firmas, Santa Cruz yaknnda da Cia Siderurgica de Guanabara firmas tarafndan iki zel liman ina edilecektir. ~ Bu yatrmlar zel irketler finanse edecek, otuz yl sonra limanlara sahip olacak olan devlet harcamalara katlmyacaktr. zel irketlerin uhdesinde bulunan maden rezervlerinin bir ksm Brezilya demir sanayiine tahsis olunacaktr. Bunun dnda kararnamenin ihtiva ettii dier baz hkmler unlardr: irketlerin hisse senetlerinin % 40 Brezilya piyasasna sunulacaktr. ilk be senede krlarn tamam, mteakiben de krlarn sermayenin % 12 sini geen ksm Brezilya'da yeni ya trmlara ayrlacaktr.

Avrupa Demir elik Birliinin or ganlarndan biri olan Yksek Otoritenin Haziran sonunda Luxembourg^ dzen ledii tartma gnne, Birlikteki mem leketlerden baka ingiltere ve Avustur ya'dan da birok mtehasss katlmtr. Gazn birden fkrmas (Dgagements) Gitgide daha derinlerdeki yataklara inme zorunluu ile birlikte, zmlen mesi nem kazanan an gaz klar problemi, toplantnn zel konularndan birini tekil etmitir. Genellikle tabakalanma dzeni tek tonik basnla karm-bozulmu Kmr Yataklarnda ortaya kan bu an gaz fkrmalar srasnda, bol ve basnla ocaa yaylan grizu gaz arlklar 10 tondan 5 000 tona kadar deien irili ufakl yatakta ve kmr paralarnn
( x ) Mines et Mtallurgia, say 3578, Kasm 1963, sahife 569.

254

Necati POLAT mekte Ve bylece madenlerde grizu klarna ilikin bilgilerde inkiaf salan maktan geri kalnmamaktadr. Deklan r grizumetrelerin ilk fonksiyonu bir elektrik ebekesini otomatikman gerilim d klmaktr. Avrupa'da bunlarn says ancak yirmi kadardr ve hasseten gri zunun beklenmedik bir z a m a n d a teza hr edebilecei zel noktalarda kullanl maktadrlar. Nihayet, 1960 dan sonra ortaya kan ve hususiyle yanalmas zor ve tehlikeli noktalar uzaktan kont role imkn veren tele-endikatr grizumetleri zikredelim. Grizu ile mcadele vastalar En tesirli mcadele vastas, dip a lmalarnda, som maden kmr taba kasndan kan grizunun belirli bir nisbeti asla gemiyecek ekilde bir miktar hava ile karmasn salamak zere ke sif bir havalandrma yapmaktan ibaret tir. Nihayet sarsma atlar diye adlan drlan bir usul vardr ki bu, k i t l e d e genileme meydana- getirerek ani ve fa kat kontrol altnda bir gaz kma sebeb olur. Bununla beraber sarsma at larnn iletmenin m u n t a z a m gidiini bozma ve bazen de yatak zerine menfi tesirler yapma gibi mahzurlar " vardr. Bu sebeple bir zamandanberi, yaklak olarak 15-20 m. derinliinde ve 115 m m . apnda delikler amak suretiyle kitleyi geniletirmekten ibaret olan yeni bir teknik ortaya konulmutur. H a r p t e n bu yana gelien dier yeni bir mcadele vastas da grizunun ya kalanmasdr. SONU Luxembourg'de yaplan teblilerden anlaldna gre yakn gelecekte ara trmalara konu tekil edecek ana mese lelerden biri, kayalarn mekanii ile gri zunun k arasndaki mnasebet ola-

etrafa savrulmasn dourmaktadr. Pat lamadan doan basncn iddeti yzn den byk tehlike yaratan bu olay, saysz lm kazalar ile birlikte byk apta felketlere sebep ola gelmitir; Grizu patlamalar nsan kaybndan ba ka ounlukla maden donatm kurulu ve dayanaklar yokoluvermektedir. Grizunun etkileri ve aranmas. Alevlenmeye elverili olan grizu top luluklar, uygun artlarn bir araya gelmesi halinde patlamalara da sebep olabilirler. Bundan baka, grizu patla malar yangn ya da daha da tahripkr olan toz dalgalar meydana getirebilir ler. Grizu, bilindii gibi esas itibariyle metan ile az miktarda azot ve karbon gaznn karmndan meydana gelen ta bii bir gazdr. Grizunun bu derece korkun olu unun nedenlerini, bileiminde ki ana madde metann etkisinde aramaldr. Gerekten m e t a n renksiz, kokusuz ve lezzetsiz olduundan grizunun duyum organlar yardmiyle anlalmasna imkn yoktur. Madenciler, suni bir a r a m a va stasndan faydalanmadka kendilerini kuatan atmosfer iinde gazn artmakta olduunu farkedemezler. Bu yzden aratrmaclar gayretle rini n plnda grizunun tehis edilmesi sahasna yneltmilerdir. Gnmzde, klasik alevli lamba yannda, bir ksm cihazlar d a h a bulunmaktadr ki bunlar d a n bazlar son derece hassas olup ha vann iindeki grizu miktarnn % bindebir gibi deiiminde bile harekete ge mektedirler. Cep grizumetreleri hacim leri kltlmek suretiyle gitgide daha kullanla bir hale getirilmilerdir. 1950 ylndan itibaren piyasaya sunulmu bulunan kaydedici grizumetreler Avru pa'nn ikiyze yakn yerinde grizu nisbetirideki gelimeleri takibe imkn ver

FRANSIZ MHENDSLER MLL KONGRES aktr. Yksek Otorite'nin yesi M. Helwig, GECA'nm mal yardm ile gi riilmi almalara atf da bulunarak e itli lkelerin aratrmaclar arasnda halen yaplmakta olan ibirlii zerinde durmutur.

255

M. Helwig, Yksek Otorite tarafn dan yaplan yardmc aratrmalarn mterek bir hedefi olduunu ifade et mitir. Bu da, maden almalarnda azami gveni salamaktan ibarettir.

BAKTERLER BAKIRI MUHTEV DALAR VADEDYORLAR

(Hobby-Teknik Magazin, say 14/65 - 30,6.1965)

Yazan :

eviren :

Dr. W. BAER

Gltekin G N G R

Dnyann en garip bakr izabehanesi Bingham Ganyon'da (U.S.A.) bu lunuyor. T a v l a m a frnlarnn atei sn d, byk tanklar iinde bakteriler retilmekte. Bunlar deersiz addedilen cevher artklarndan tonlarca bakr istih sal etmekteler. Deersiz tatan metal ve ceryan Takriben 60 milyon sene nce Amerikadaki Byk Tuzgl yaknnda yer yarld. Bir da teekkl etti ve yerdeki atlaklarn derinliklerinden erimi vazi yette talar fkrd. Bunlarla birlikte, talaan lavlarn atlak ve gzeneklerin de kelen metal buharlar da geldiler. Porfrik kayalaryla Bingham Canyon'u bu ekilde teekkl etti. Bingham Canyon'una ilk giren be yazlar, Byk T u z Gl yaknnda bu lunan garnizondaki 16. Kaliforniya pi yade alaynn askerleriydi. Yl 1863 d. Bunlar asal metaller aradlar ve onlar buldular. Burada altn v gm maden leri birka sene gelime gsterdiler. O zamanlar buradaki muazzam bakr ya taklarna kimse ehemmiyet vermiyordu. Nezaman ki Bat Amerikann elektrik lendin lmesi ok fazla bakra ihtiya gsterdi, o zaman bu bakr yataklar ehemmiyet kazand. 190i senesinde Kennecott Copper firmas, senede bazan 100000 ton bakr istihsal eden bir izabehane kurdu. Bir dzine sene nce, Bingham Canyon'da bakr ocaklar ve izabehane-

leri kapanacak ve bunlarn 6500 iisi isizlie mahkm olacak gibi grnm t. Bakr yzdesi yksek yataklar tke tilmiti. Geriye kalan mineral, % 0,8 Cu, b u n d a n baka M o , Ag, Au ve S iz lerini ihtiva ediyordu. stihsal ekonomik olma d u r u m u n u kaybetmi; istihsal edi len bakr, istihsal masraflarn karla m a m a a balamt. D u r u m u ancak bir mucize kurtarlabilecek gibi grnyor du. Neticede, balangta belirsiz bir e kilde, mucize oldu : Brigham-Young niversitesi ilim adamlar, cevher amu ru tesislerinin artklarnda bakterilerin varln tesbit ettiler. Fakat bu artklar iinde organik maddeler ve canl varlk lar hibir ekilde mevcut deildi. Bu hl bakterilerin yzdrlen talarla bes lendiklerini gsteriyordu. Bu aratrmalarda 2 eit bakteri ol duu medana karld. Bunlara beslen me eitlerine gre Thiobacillus Thiooxidans ve Thiobacillus Ferro-oxidans isimleri verildi. (Biyologlara gre, bu mikroorganizmalar, muhakkak dnyann en yal canl varlklardr), ilk basil kimyasal bileikte bulunan kkrd, slfrik asidi meydana getiren slfat iyo n u n a oksitlemektedir. kincisi 2 deerli demiri 3 deerliye oksitlemektedir. Bu anorganik kimyasal reaksiyonlardan, mikroorganizmanlar hayatlar iin l zumlu enerjiyi elde etmektedirler. Bun lar, hcrelerinin yaps iin sadece hava nn karbot-dioksidine ihtiya gstermek-

BAKTERLER BAKIRI MUHTEV DALAR VADEDYORLAR te ve yalar, karbonhidratlar ve prote inler gibi organik maddelere ihtiya duymamakta; h a t t bu maddelere kar olduka hassas olduklar anlalmaktadr. Bu hadiselerin t a n n m a ve kefini yapan Kennecott bakr irketinin ilim adamlarnn hayret ve tellarn anla mak iin, belki de kimyac olmak gere kir. Zira bu iki bakteri eidi beraber ce cevher iinde bulunan piriti (Ferroslfr) slfrik asit ve Ferrisulfat ek linde oksitlemektedirler. Kennecott kim yaclarnn hesaplarna gre, bu iki mad de, cevherin artk sularndaki artk kalkopiritle (Bakr slfr) reaksiyona gir mektedirler. Bakr slfr b u r a d a suda zlebilen bakr slfat eklinde oksit lenmekte ve bu da artk sulardan kolay ca ayrlabilmektedir. Ferrisulfat b u n a karlk bu reaksiyonda tekrardan ferrosulfat ekline dnmekte ve bu slfat bakteriler yeniden ferrisulfat ekline dn drmek iin oksitlemektedirler. lk pretik denemelerden sonra maa lesef mitler boa kar gibi oldu. Bak teriler kendilerinden bekleneni yaptlar ve deersiz cevher artklarndan bakr slfat meydana getirdiler, a m a bu i ok uzun bir zaman ihtiya gstermiti. Reaksiyon ekonomik olmyacak kadar yava ceryan etmiti. Fakat Kennecott ylmad. Firmann 3 kimyacs, Stuart R. Zimmerley, Dean G. Wilson ve J o h n D. Prather, bir ba kr izabehanesi iin allmam byle bir ie tahsis edildiler : Bunlar, bakteri ler, h e m de sr'atli alan bakteriler yetitirmekle grevlendirildiler. Reaksi yon o ekilde abuklaman idi ki mey dana gelen bakr slfat ayrp almak cazip hle gelsin. Gne nlarna kar hassasiyet En mhim zorluk, bakterilerin, sz konusu madde olan bakrn slfat ile uyuamamalar idi. Tabi bakteri trleri,

257

eer bir zeltide nisbeten az bakrsuifat dahi olsa yaamamaktadrlar. Aylar ca devam eden sabrl almalar sonun da, nihayet bakra kar daha dayankl trleri yetitirmek m m k n olmutur. Bakra kar dayankllk ayni za m a n d a reaksiyon sr'atini artrm ve yan tesir olarak da bakterilerin iinde bulun duu birikintilerin scakl ykselmitir. Aratrclar, laboratuvarda hazrladkla r deneme amurlarnda nihayet litre bana 15 gr. Cu ve 40 gr. demirin bak teriler tarafndan zahmetsizce elde edil mesine muvaffak olunca, bu defa b yk teknik tatbikat iin almaa ge tiler : 60 cm. derinliindeki havuzlar ma den artklaryla dolduruldu ve hazrla n a n bakteriler havuzun iine kondu. Bu durumda glde hibir hadise cereyan et medi. Burada ortaya kt ki bakteri tr leri gne nnda almyorlard. H a t t ulturaviyole nlarda hemen lmek teydiler. Fakat bu problemin zm, eskilerle kyaslandnda ok basitti. imdi Bingham Canyon'da alan istihsal tesislerinde, bakteriler, kapal, suni olarak havalandrlan, stlan ve ilerine zaman zaman pirit konan tank lar iinde yaamaktadrlar. Burada pi ritten slfrik asit ve ferrisulfat elde edilmektedir. Bu zelti olduu gibi maden art havuzlarna braklmakta ve zelti bu artklar arasnda aaya doru szmak tadr. Neticede zelti bir yerde biriktirilmekte ve meydana gelen bakr-sulfat zeltiden alnmaktadr. Bu yolla elde edilen bakrsulfat, artk klsik metodla mteakip ilemlere tbi tutulabilir. Son raki denemeler gstermitir ki, bu yolla, maden artklarnda bulunan tekmil Cu ka zanlabilmektedir. Geriye sadece ferrosulfat ve slf rik asit ihtiva eden esas zelti rejenarasyon iin, tekrar bakteri tankna gn-

258

Gltekin GNGR

derilir. Burada ferrosulfat, oksitlenerek ferrisulfata dner. Bundan sonra ayni hadise tekrar batan balyabilir. lk tesis daha imdiden gnde 4 to na yakn Cu yenmektedir. 4 benzeri te sis de yaknda ina edilecektir. Kennecott imdiden bu metodun petentini al m durumdadr. Bir seri firma da bu patentin ak ksmlarndan istifade ede rek nasl baka bir patent elde edebili riz diye denemeler yapmaktadrlar. Bu Bu arada, yetitirilen zel bakteri trleri ile bu metod inko, Titan ve Moliben iin denenmitir. Kanada-Ontariodaki Stanrock Uranyum Madeni bu metodu sanayide uranyum elde etmek iin tat bik etmektedir ve hatt Moskovadaki ilimler akademisi bile bir mddetdenberi bu yeni metodla megul olmaktadr. Kennecott'un adamlarnn yava ya va cesaretlenmee balamas acaba bir mucize midir? Veya bakterilerle yeni baarlar elde etmek bir rya mdr ? Mesel : Mr. Malouf, bir aratrma m hendisi, iktisaden yklmyacak derecede salam muazzam bir yakt bataryas inasn tahayl etmektedir : Elektrotun birinde 3 deerli demir iki deerli demi re indirgenecek, dier elekrotta da bak teriler oksijen sarfyla demiri tekrar 3 deerliye karacaklar. Teslim etmek lzmdr ki, sper yakt bataryas bugn henz speklas yondur. Fakat belki Kennecott'un adam lar, bt aksiliklere ramen* bu spek lasyon zerinde ayni mukavemet ve s rarla almalarna devam etmektedirler. O zaman, byle ryalardan istikblde neler meydana gelebileceini merakla beklemek, hakl olarak yerinde bir hare ket olur!
TAVLAMA VE FLEME

leik Devletlerde Superior gl kenarn da). Byle zuhurlar iktisaden olduka ehemmiyetsiz olduklarndan bakr cev herlerinin izabesi kanlmaz bir durum dur. En mhim bakr cevherleri ift slfrllerdir ki bunlar Cu ve S yannda ikinci bir metali de ihtiva ederler. Me sel Kalkopirit dediimiz bakr-demirslfr (CuFeS 2 ). Bu slfrl cevherler genel olarak aada belirtilen safhal bir ileme tbi tutulurlar.

Bakr-Bessemcr metodu iin konverter 1. Bakr cevheri; 2. Cruf; 3. Basnl hava; 4. Ham bakr.

1. Tavlama almalar- Bu saf hada bakr cevherleri, hava akm altn da tavlanrlar yani kuvvetli stlrlar. Bu ekilde fazla kkrt yanar; aren ve antimonun baz bileimleri gibi yabanc unsurlar uarak kaybolurlar. 2. Eritme almalar. Tavlama dan kan cevher, iine kok ve cruf meydana getiren maddeler ilve edile rek izabe veya alev frnlarnda eritilir. Bu safhada baka bir ift slfr (Cu 2 FeS 2 ), bir dier ismiyle bakr ta meydana gelir ve crufun altnda biri kir.

Allagelmi bakr izabe metodlar Bakr da, altn gibi tabiatta serbest metal eklinde bulunabilir. (Mesel Bir

BAKTERLER BAKIRI MUHTEV DALAR VADEDYORLAR 3- Bakir Bessemer ilemi- Eri mi bakr ta bir konverter iine akta rlr ve eriyik iinden basnla hava f lenir, lk nce bakr tann demiri bu vaziyette demir okside dner, kkrt ta mamen S 0 2 halinde yanar ve erimi

259

haldeki Gu crufun altnda birikir. Bu ekilde elde edilmi ham bakr birok yabanc maddeler ihtiva eder ki, bu ya banc maddeler eitli ekildeki refineri metodlaryla bakrdan uzaklatrlrlar.

YEN BAKIR STHSAL METODU : Bakteriler kapal devreyi salyorlar.