ASYA

Ang Asya (Ingles: Asia) ay ang isa sa mga lupalop ng mundo. Ang Asya ang may pinakamalaking bahagdan ng populasyon at sa lawak ng lupa,ang 1/3 ng mundo ay ang Asya. Sa kanluran ng Asya matatagpuan ang kontinente ng Europa, sa timog-kanluran naman ang Aprika.

Heograpiya
Ang Asya ang pinakamalaking kontinente at sumasaklaw sa humigit-kumulang na ikatlong bahagi ng mundo. May sukat itong 49,694,700 milya kuwadrado (mi2). Ito ay nahihiwalay sa Europa sa pamamagitan ng isang makinaryang libu-libong linya ang dumadaan buhat sa Bundok Ural patungong Dagat Caspian, Bulubundukin ng Caucasus at sa Dagat Itim (Black Sea). Ang hangganang naghahati sa Africa at Asya ay ang Suez Canal at ang hangganan sa pagitan ng Hilagang Amerika At Asya ay ang Bering Strait. Sa hilaga ng Asya ay ang Karagatang Artiko at sa timog nito, ang Karagatang Indian. Ang Karagatang Pasipiko ang nasa silangan ng Asya at sa kanluran nito matatagpuan ang Bundok Ural, Dagat Caspian, Dagat Itim at Dagat Egeo.

Ang kontinenteng ito ay ang pinakamalaking lupalop sa buong mundo at tinaguriang isa sa pinagsibulan ng mga dakilang Kabihasnan na nagpabago at humubog sa kaisipan at paniniwala ng mga tao sa daigdig nating ito.Ilan sa mga kilalang kabihasnan na nagmula dito sa Asya ay ang kabihasnang Tsina, India, Mesopotamia, Persia at kabihasnang Armaiko na may dalawang sangay-ang Israel at arabo. Sa Asya rin matatagpuan ang Karagatang Indian, Dagat Timog Tsina (ang pinakamalaking dagat sa mundo), Karagatang Pasipiko at Karagatang Artiko. Ang Europa ang kadikit nitong continente na pinaghiwalay lang ng mga hangganan ng kabundukan ng URAL, Dagat ng caspian,Itim na dagat at ng kabundukan ng Cawkasus. Ang Suez Canal naman ang siyang hangganan nito bago dumating sa bansang Ehipto ng kontinenteng Aprika. Sa dami ng mga pangkat ng lahi ng mga tao, ang Asya pa rin ang nangunguna at patuloy na yumayabong sa paglabas nito patungo sa iba pang mga bansa at pagdagsa din dito ng mga ibang lahi ng tao mula sa kontinente ng Europa, Amerika at Afrika.

Mga teritoryo ng mga Bansa sa Asya at rehiyon

Mga UN subregion ng Asya Hilagang Asya Gitnang Asya Timog-kanlurang Asya Timog Asya
Silangang Asya Timog-silangang Asya

Mapang pisikal ng Asya (hindi kasama ang Timog-kanlurang Asya). Pangalang ng rehiyon at Populasyon Lawak teritoryo, kasama ang (Taya ng Hunyo 1, (km) watawat [2] 2008) Gitnang Asya: Kazakhstan[3] Kyrgyzstan Tayikistan Turkmenistan Uzbekistan Silangang Asya: 2,346,927 198,500 143,100 488,100 447,400 15,666,533 5,356,869 7,211,884 5,179,573 28,268,441

Densidad ng Populasyon (bawat km)

Kabisera

5.7 Astana 24.3 Bishkek 47.0 Dushanbe 9.6 Ashgabat 57.1 Tashkent

Hapon Taywan[4] Monggolya Tsina[5] Hong Kong (Tsina) Makaw (Tsina)[7] Hilagang Korea Timog Korea Hilagang Asya: Rusya[8] Timog-silangang Asya:[9] Brunay Kambodya Silangang Timor[10] Indonesya[11] Laos Malaysiya Myanmar (Burma) Pilipinas Singgapur Taylandiya Biyetnam Timog Asya: Bangladesh Bhutan Indya[13] Maldives Nepal Pakistan Sri Lanka Timog-kanlurang Asya: Apganistan Armenya[14] Aserbayan[15]
[6]

377,835 35,980 1,565,000 9,584,492 1,092 25 120,540 98,480

127,288,628 22,920,946 2,996,082 1,322,044,605 7,903,334 460,823 23,479,095 49,232,844

336.1 Tokyo 626.7 Taipei 1.7 Ulaanbaatar 134.0 Beijing 6,688.0 18,473.3 184.4 Pyongyang 490.7 Seoul

13,115,200

140,702,092

3.0 Moscow

5,770 181,040 15,007 1,419,588 236,800 329,750 678,500 300,000 704 514,000 331,690

381,371 14,241,640 1,108,777 237,512,355 6,677,534 25,274,135 47,758,224 92,681,453 4,608,167 65,493,298 86,116,559

60.8

Bandar Seri Begawan

70.6 Phnom Penh 63.5 Dili 159.9 Jakarta 24.4 Vientiane 68.7 Kuala Lumpur 62.3 Naypyidaw[12] 281.8 Maynila 6,369.0 Singapore 121.3 Bangkok 246.1 Hanoi

144,000 47,000 3,167,590 300 140,800 803,940 65,610

153,546,901 682,321 1,147,995,226 379,174 29,519,114 167,762,049 19,576,783

926.2 Dhaka 14.3 Thimphu 318.2 New Delhi 1,067.2 Mal 183.8 Kathmandu 183.7 Islamabad 298.4 Colombo

647,500 29,800 46,870

32,738,775 2,968,586 3,845,127

42.9 Kabul 111.7 Yerevan 82.0 Baku

Bahrain Tsipre[16] Gaza[17] Georgia[18] Iran Irak Israel Jordan Kuwait Libano Oman Qatar Arabyang Saudi Sirya Turkiya[20] United Arab Emirates Kanlurang Pampang[21] Yemen Kabuuan

665 9,250 363 20,460 1,648,195 437,072 20,770 92,300 17,820 10,452 212,460 11,437 1,960,582 185,180 756,768 82,880 5,860 527,970 43,810,582

718,306 792,604 1,537,269 4,630,841 65,875,223 28,221,181 7,112,359 6,198,677 2,596,561 3,971,941 3,311,640 928,635 23,513,330 19,747,586 71,892,807 4,621,399 2,611,904 23,013,376 4,050,404,193

987.1 Manama 83.9 Nicosia 3,315.7 Gaza 99.3 Tbilisi 42 Tehran 54.9 Baghdad 290.3 Jerusalem[19] 57.5 Amman 118.5 Kuwait City 353.6 Beirut 12.8 Muscat 69.4 Doha 12.0 Riyadh 92.6 Damascus 76.5 Ankara 29.5 Abu Dhabi 393.1 35.4 Sana 89.07

Mga Bansang Nagbago ng Pangalan

Maraming bansang Asyano ang nagpalit ng pangalan dahil sa pagbabago ng pamahalaan, pagbago ng pinuno o kalayaan mula sa ibang bansa.
Dating Pangalan Dominyon ng India, dating Briton na Indya East Bengal province Democratic Kampuchea Dinastiyang Qing Portuguese Timor Dutch East Indies Persia 1950 1905-1911 and 1947-1955 1955-1971 1971 1975 1912 1949 1975 2002 1949 1935 1979 Taon Kasalukuyang Pangalan Republika ng India East Pakistan state Bangladesh, People's Republic of Cambodia, Kaharian ng China, Republic of China, People's Republic of Timor Timur (province of Indonesia) East Timor, Democratic Republic of Indonesia, Republika ng Iran, Iran, Islamikong Republika ng

Transjordan Kirghiz SSR (USSR) Malaya, North Borneo, Sarawak and Singapore Burma Muscat Dominion of Pakistan

1946 1991 1963 1965 1989 1971 1947-1956 1956-1970 1971

Jordan, Kaharian ng Kyrgyzstan, Republika Malaysia (including Singapore) Malaysia and Singapore Myanmar, Unyon ng Oman, Sultanate ng West Pakistan, Islamic State of Pakistan, Islamikong Republika ng Pilipinas, Republika ng Saudi Arabia, Kaharian ng South Yemen, People's Republic of Sri Lanka, Democratic Socialist Republic of Tajikistan, Republika ng Thailand, Kaharian ng Turkey, Republika ng Turkmenistan United Arab Emirates Cambodia, Laos and Vietnam Yemen, Republika ng

Islas de San Lorenzo, Spanish East Indies, Philippine Islands, 1965 Las Islas Filipinas Hejaz-Nejd, The Kingdom of Aden Ceylon Tajik SSR (USSR) Siam Imperyong Ottoman Turkmen SSR (USSR) Trucial Oman & Trucial States French Indo-China Yemen, People's Democratic & Southern Yemen 1932 1970 1972 1991 1939 1923 1991 1971 1949 1990

Mga Relihiyon
Ang Asya ay kung saan nagmula ang Budismo, Hinduismo at iba pang Indiyanong at Tsinong relihiyon. Ito rin kung saan nagsimula ang relihiyong Hudaismo, Kristyanismo, Islam at iba't ibang Abramikong paniniwala.

Kasaysayan

Ang Asya bago ang Imperyong Mongol

Ang kasaysayan ng Asya ay makikita bilang kolektibong kasaysayan ng ilang mga natatanging mga paligid pandalampasigan mga rehiyon tulad ng Silangang Asya, Timog Asya, at ang Gitnang Silangan Naka-ugnay ito sa pamamagitan ng panloob na tumpok ng mga taong hating Asyano at Europeo sa kapatagan. Ang dalampasigan ay ang tahanan sa ilan sa mga maagang sibilisasyon sa daigdig. Ang bawat isa sa tatlong rehiyon ay bumubuo ng mga sibilisasyon sa paligid ng mga lambak at ilog. Sagana ang mga lambak dahil ang lupa ay may mayamang lupa at maaaring tamnan ng maraming halamang-ugat. Ang mga sibilisasyon sa Mesopotamya, sa Lambak ng Indus, at sa Tsina ay nagbahagi ng maraming mga pagkakatulad at palaging nagpapalitan ng teknolohiya at mga ideya tulad ng matematika at ang mga gulong. Iba pang mga paniniwala tulad ng pagsulat ay maaaring binuo paisa-isa sa bawat lugar. Nabuo ang mga lungsod, estado, at imperyo sa mga mabababang lugar. Ang mga patag ng rehiyon ay matagal na pinaninirahan ng mga pagala-gala, at mula sa central steppes ay maaaring sila umabot sa lahat ng mga lugar ng Asya. Ang hilagang bahagi ng kontinente, na sinasakop ng Siberia ay hindi rin mararating ng mga pagala-gala sa kapatagan dahil sa mga makakapal na kagubatan at tundra. Ang mga lugar sa Siberia ay bihira panirahan ng tao. Ang mga sentro at paligid ay inihiwalay ng mga bundok at disyerto. Ang Caucasus, Himalayas, Disyerto ng Karakum, at Disyerto ng Gobi ay bumuo ng mga hadlang para mahirapang makatawid ang mga mangangabayo sa kapatagan. Habang sa larangan ng teknolohiya at kultura, ang mga naninirahan sa lungsod ay mas masulong na, kaunti lamang ang magagawa nila na protektahan ang sarili nila laban sa mga pagala-gala. Gayunman, ang mga mabababang luga ay hindi magkakaroon ng sapat na bukas na damuhan upang suportahan ang isang malaking pwersa ng mga nakakabayo. Kaya ang pagala-gala na sumakop sa Tsina, India, at Gitnang Silangan ay napilitang umangkop sa lokal na lipunan.

9000 BC4500 BC
Isang templo sa lugar ng dakong timog-silangang Turkiya sa Gbekli Tepe na napetsahan noong 10000 BC ay nakikita bilang ang simula ng kulturang "Neolitiko 1". Ang lunang ito ay binuo ng nga pagala-galang mangangaso-maniningil dahil walang permanenteng pabahay sa paligid. Itong lunan ng templo ay ang pinakalumang kilalang ginawa ng tao bilang sambahan. Noong 8500 BC hanggang 8000 BC, ang mga sakahan ay nagsimulang lumaganap sa Anatolia, Hilagang Africa at Hilagang Mesopotamia. Ang sinaunang-panahong lugar ng Beifudi malapit sa Yixian sa Hebei, Tsina, ay naglalaman ng mga reliko ng isang kultura na may kasabay na ang Cishan at Xinglongwa kultura noong 7000 hanggang 8000 BC, ang mga Neolitikong kultura sa silangan ng Taihang Mountains, ay bumuo ng mga arkeolohikong puwang sa pagitan ng dalawang Hilagang kulturang Intsik. Ang kabuuang lugar na nahukay ay higit sa 1,200 metro kuwadrado at ang mga koleksyong Neolitiko ay natuklasan sa lugar na binubuo ng dalawang uri.[22] Noong 5500 BC ang kulturang Halafian ay nagpakita sa Levant, Libano, Palestina, Sirya, Anatolia at hilagang Mesopotamia, batay sa agrikultura sa tuyong lupa. Sa timog Mesopotamya ay ang mga inaanod na kapatagan ng Sumer at Elam. Dahil diyan ang maliliit na patak ng ulan sa sistema ng patubig ay kinakailangan. Ang kulturang Ubaid ay lumaganap noong 5500 BC.

Panahon ng Bronse
Ang Panahong Calcolitico (Chalcolithic) ay nagsimula noong 4500 BC. Pagkatapos, nagsimula ang Panahon ng Tansong Pula noong 3500 BC, at pinalitan ang mga kulturang Neolitiko. Ang Tsina at Vietnam ay sentro rin ng paggawaang-metal. Noon pa mang Panahong Neolitiko, ang unang mga bronseng dram, na tinatawag na Dong Son Drums ay nahukay sa paligid ng rehiyon ng Red River Delta sa Biyetnam at Timog Tsina. Iniuugnay ito sa sinaunang-panahong kulturang Dong Son ng Biyetnam. Sa Ban Chiang, Taylandiya (Timog-silangang Asya), ang mga artipaktong tanso ay natuklasan noong 2100 BC. Sa Nyaunggan, Burma, ang mga kagamitang tanso ay nahukay kasama ng mga artepaktong seramika at bato. Ang pagpepetsa ay kasalukuyang malawak pa rin (3500-500 BC).

Panahon ng Bakal
Ang dinastiyang Achaemenid ng Imperyo ng Persia, na itinatag ni Haring Cirong Dakila (Cyrus), ay naghari sa Gresya at Turkiya sa Ilog Indus at Gitnang Asya noong ikaanim hanggang ikaapat na siglo BC. Sinakop ito ni Alejandrong Dakila (Alexander) noong ikaapat na siglo BC. Ang Imperyong Romano ay mamamahala sa bahagi ng Kanlurang Asya. Ang mga dinastiyang Seleucido (Seleucid), Partian at Sassanian ng Persiya ay namayani sa Kanlurang Asya sa maraming siglo. Maraming mga sinaunang sibilisasyon ay naaapektuhan sa pamamagitan ng Daang Seda, na iniuugnay ang Tsina, Indya, Gitnang Silangan, at Europa. Ang relihiyon ng Hinduismo at Budismo, na nagsimula sa Indya, ay isang mahalagang impluwensiya sa Timog, Silangan, at Timog-Silangang Asya.

Gitnang Panahon
Ang mga Kalipang Islamiko at iba pang estadong Muslim ay kinuha ang Gitnang Silangan, Caucasus at Gitnang Asya sa panahon ng pananakop ng Muslim noong ikapitong siglo, at pinalawak na sa subkontinenteng Indian at kapuluan ng Malay. Ang Imperyong Monggol ay sumakop sa isang malaking bahagi ng Asya noong ikalabintatlong siglo, at pinalawak mula sa Tsina hanggang sa Europa. Hindi si Marco Polo ang unang taga-kanluran na naglakbay sa Silangan at bumalik na may kamanghamanghang mga kuwento ng mga iba't-ibang kultura nito, ngunit ang kanyang mga ulat na inilathala sa huling bahagi ng ika-13 at unang bahagi ng ika-14 siglo ay ang kauna-unahang malawak na babasahin sa buong Europa. Dinaig ng Medyebal Asya ang Kanluran sa pagbuo ng digma, komunikasyon at agham. Ang pulbura ay malawak na ginamit mula pa noong ika-11 siglo at sila ay gumagamit ng naigagalaw na uri ng paglilimbag limang daang taon bago ginawa ni Gutenberg ang kanyang palimbagan. Ang Budismo, Taoismo, at Confucianismo ay ang nangingibabaw na mga pilosopiya ng Malayong Silangan sa panahon ng Gitnang Panahon. Ang Medyebal Asya ay ang kaharian ng mga Khan. Si Genghis Khan ay kumontrol sa maraming lupain. Nabuo niya ang kanyang kapangyarihan sa pagsasanib ng mga hiwalay na mga tribung Monggol bago palawakin ang kanyang kaharian sa timog at kanluran. Siya at ang kanyang apong lalaki, si Kublai Khan, ay kinokontrol ang mga lupain sa China, Burma, Gitnang Asya, Rusya, Iran, Gitnang Silangan, at Silangang Europa. Mga pagtaya na ang sandatahang Monggol ay bumawas ang populasyon ng China sa pamamagitan ng halos isang katlo. Pagano si Genghis Khan. Ang kanilang kultura madalas nagdusa sa napakarahas na paggamot mula sa sandatahang Monggol. Ang sandatahang Khan ay humunhon bilang malayong kanluran bilang Jerusalem bago bumagsak noong 1260.

Ang Panahong Gitna ay isang hindi maunahang panahon para sa mga Intsik sa seramika at pagpipinta. Ang mga obra maestrang arkitekturang Medyebal tulad ng Angkor Wat sa Cambodia, ang Great South Gate sa Todaiji, Hapon, at ang Tien-Ning Templo sa Peyping, Tsina ang ilan sa mga tulong ng ibang konstruksyon mula sa panahon na ito. Ang Kamatayang Itim, kung saan ay wawasak sa Kanlurang Europa ay nagsimula sa Asya, kung saan ito umubos malaking populasyon sa Tsina noong 1331. Ang Tsina ay lumaganap muli noong huling mga taon ng medyebal panahon sa panahon ng pagsikat ng Dinastiyang Ming. Sa bansang Hapon ang mga ito ay nakita noong Gitnang Panahon ang isang pagbabalik sa tradisyunal na pananampalatayang Shinto at ang patuloy na pagiging popular ng Budismong Zen.

Modernong panahon (1500-kasalukuyan)

Ang Imperyong Ruso ay nagsimulang lumawak sa Asya noong ika-17 siglo, at kokontrol ng Siberya at karamihan ng Gitnang Asya sa ika-19 siglo. Ang Imperyong Ottoman ay kinokontrol ang Turkiya at ang Gitnang Silangan mula ika-16 na siglo pataas. Noong ika-17 siglo, ang Manchu ay sinakop ang Tsina at itinatag ang Dinastiyang Qing, bagaman ito ay sa tanggihan sa ika-19 siglo at ibinagsak noong 1912. Ang kapangyarihang Europeo ay kumontrol ng iba pang bahagi ng Asya noong 1900s, tulad ng Indyang Ingles, Indotsinang Pranses at Macau at Goa ng Portuges. Ang Great Game sa pagitan ng Rusya at Britanya ay ang mga pakikibaka para sa kapangyarihan sa rehiyon ng Sentral Asya noong ika-19 siglo. Ang Trans-Siberian Railway, na tumatawid sa Asya sa pamamagitan ng tren, ay kumpleto na noong 1916. Ang ga bahagi ng Asya ay nanatiling nalaya mula sa kontrol ng Europa, bagaman hindi umimpluwensiya, tulad ng Persiya, Taylandiya at karamihan ng Tsina. Sa ika-20 siglo, ang Imperial Japan ay pinalawak na sa Tsina at Timog-silangang Asya sa panahon ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Pagkatapos ng digmaan, maraming mga bansanng Asyano ay naging malaya mula sa kapangyarihang Europeo. Sa panahon ng Digmaang Malamig, sa hilagang bahagi ng Asya ay komunista na kinokontrol ang Unyong Sobyet at People's Republic of China, habang ang kanluraning alyado ay nakabuo ng mga samahan tulad ng CENTO at SEATO. Ang mga away tulad ng Digmaang Korea, Digmaang Vietnam at pagsakop ng USSR sa Apganistan ay away sa pagitan ng mga komunista at di-komunista. Isang dekada matapos ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig, isang napakalaking planong pagbuhay muli ay nagdala sa Hapon bilang pangalawang-pinakamalaking ekonomiya sa mundo, isang palatandaan na kilala bilang pang-ekonomiyang himala matapos ang digmaan sa Hapon. Ang tunggaliang Arabe-Israelita ay may dominadong tala sa pangkasalukuyang kasaysayan ng Gitnang Silangan. Pagkatapos ang pagbagsak ng Unyong Sobyet noong 1991, maraming mga bagong malayang bansa ang naitatag sa Gitnang Asya. Naimbento ang tren noong ika-19 na siglo. Si John Castro ang nakaimbento ng tren(Thomas & Friends). Siya ay nag-aaral sa Harvard University.