‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ در اﯾﺮان‪،‬‬

‫آذرﺑﺎﯾﺠﺎﻧﯿﺎن را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ؟‬

‫ﻓﯿﺮوز ﻣﻨﺼﻮری‬

‫ﺑﺪان ﺳﺎل ﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﺳﺘﺎن ﻫﺎی ﻏﺮﺑﯽ و ﺟﻨﻮﺑﯽ ﮐﺸﻮر‪ ،‬ارﺗﺶ ﭼﻬـﻞ ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮی‬
‫ﻇﻞ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺎک وﯾﮋه و ﺗﺠﻬﯿﺰات ﻣﺪرن ﮔﻞ ﻣﯽ ﮐﺮد و ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽ ﯾﺎﻓﺖ؛ ﺑﺮﯾﮕـﺎد‬
‫ﻗﺰاق روﺳﯽ ﻧﯿﺰ در ﺗﻬﺮان و ﺷﻬﺮﻫﺎی ﺷﻤﺎﻟﯽ از ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺗﺎ ﻣﺸﻬﺪ رﯾﺸﻪ اﻓﮑﻨﺪه و ﺷﺎخ و ﺑﺮگ‬
‫ﻣﯽ اﻓﺰود و ﺑﺪان واﺳﻄﻪ دﺷﻤﻨﺎن اﯾﺮان ﻋﻤﻼً ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﯽ اﯾﻼت آذرﺑﺎﯾﺠﺎن و ارﺗﺶ اﯾﺮان‬
‫را ﺗﻘﻠﯿﻞ داده و ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ 1‬و ﻣ‪Ĥ‬ﻻً راه را ﺑﺮای ﺗﻘﺴﯿﻢ اﯾﺮان ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﻧﻔـﻮذ روس و‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺲ ﻫﻤﻮار ﻣﯽ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ؛ در ﻫﻤـﺎن ﺳـﻨﻮات ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﺳﯿﺎﺳـﺘﻤﺪاران و ﻧﻮﯾـﺴﻨﺪﮔﺎن و‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺟﻬﺎﻧﮕﺮد اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻔﺎق اﻓﮑﻨﯽ و اﯾﺠﺎد ﺟﺪاﯾﯽ‪ ،‬در ﺷـﻬﺮﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬
‫ﮐﺸﻮر آذرﺑﺎﯾﺠﺎن را از ﻧﮋاد ﺗﺮک ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮده‪ ،‬زﺑﺎن ﺗﺮﮐﯽ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯿﻬﻨﺎن ﻣﺎ ﺑـﻪ ﻃﻌﻨـﻪ و‬
‫ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺳﺮود ﯾﺎد ﻣﺴﺘﺎن ﻣﯽ دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎﯾﯽ از ﺳﻤﭙﺎﺷﯽ ﻫﺎ و ﺗﻮﻫﯿﻦ ﻫﺎی آﻧﻬﺎ را ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دﻫﻪ ﻫﺎی آﺧﺮ ﺳـﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﯾﮏ ﺳﺎل در ﻣﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ اﯾﺴﺖ ﮐـﻪ ادوراد‪ .‬ﮔﺮاﻧﻮﯾـﻞ‪ ،‬ﺑـﺮاون در ﺳـﺎل‬
‫‪ 1887‬ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ذﺑﯿﺢ اﷲ ﻣﻨﺼﻮری آن را ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺮ ﮔﺮداﻧﺪه‪ ،‬وﻟـﯽ ﻫﻤـﺎﻧﻄﻮری‬
‫ﮐﻪ ﻋﺎدت و ﺷﯿﻮه ﮐﺎر آن ﻣﺮﺣﻮم ﺑﻮده‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎب اﮐﺜﺮاً دﺳﺘﮑﺎری و ﺗﺤﺮﯾـﻒ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎﯾﯽ از ﻣﺘﻦ ﺣﺬف‪ ،‬و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﯽ رﺑﻂ و ﻧﺎﻣﻮﺟﻮد دﯾﮕﺮی ﺑـﺮ آن اﻓـﺰوده‬
‫‪2‬‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
ºBµo´{ nj ²BU± S«B A pA uQ ° j±{»« ¬B\½BMnlC jnA° ± @B« po« pA ,¬°AoM /jnA°jA
An ²nj¨oi ° ³¼¯B ¦w ° ¬B\¯p ° ³¯B¼« ºBµo´{ ,¬Ao´U º±w ³M Sª½qî nj ,q½oLU ° º±i
ºBµ³z ¯ nj) ¼¢z½o¼ ¨B¯ ³M »½BTw°n nj ½°q ºoT«±¦¼ k®a nj ,³T{Am£ ow SzQ
:jnB¢¯»« ¼®a ° k¯Bwn»« p°n ³M An »L{ (¼¢z® ºp°o«A
»wnB RÀª] ° RBª¦ ¬B¼ÄBTw°n ¬BMp pA nBM ¼§°A ºAoM ,¼ñz½o¼ ²kñµj nj ///
nj ,»TwAn /k¯jo »« SLdæ » oU ¬BMp ³M o¢½j ¾Ao ³®ñw ,²j ¬C pA ¥L ,©½k¼®{ An
³ »UBµj ³®ñw ° ¼¢z½o¼ ³½o ¨jo« ¼M ,t±vd« R°B U° o¼¼ U ð½ ,B] ½A
oUJjA BM ° oUxBzM »¦¼i B] ½A »§BµA /jn±i»« ©za ³M ,©½j±M ³T{Am£ow SzQ
ºBµ²o´Ça BÇM (¬B¼¯B\½BMnlC) o¼iA ¬B«jo« #/k¯j±M ¬B\½BMnlC ³®ñw pA oUo½mP§j °
° ³] ±Ç«
Ø (¬B¯BMp»wnB ) ¬B¼¯Ao½A ¬B¼« nj ,³¯B½l±« ° ²o¼U ¬Bªza ,t±Lî ° ±ªiA
nj (q½oLÇU) ¬B\½BMnlC ShT½BQ ³®ñw ²nBMnj ¬B¯BMp»wnB ²k¼ î /k®Tv¼¯ k®vQ³«Bî
:SwA ²k{ ¬B¼M o½p S¼M
3»®¼Lǯ ºq½oLU ³ oT´M ¬Bªµ »®¼Lǯ ºq¼Çµ q\ÇM ºq½oLÇU p

:kv½±¯»« ,¬°AoM /A
k¼wn S® ¦w ³M ³ S{Ak¯ ¤Bw ²k µ pA y¼M ° j±M ¬A±] »¦¼i ²B{ ½k§AoæB¯>
© @Be ° S{Aj S«B A q½oLU nB]B ¬BµB{ k´í¼§° oØ « nj ,¬C pA ¥L /(1848 oLT @A 20)
¬BÇMp ,SwA ³T{±Ç¯ @¿±ÇQ oTÇ j ³Ç ºn± ³M ,t±¦] pA ¥L °A /j±M ¬B\½BMnlC ¬BTwA
° ©¦ÇñU nj k¼Çwn S® ¦Çw ³M ³ ½A pA kíM »§° /jo »« SLdæ Sªep ³M An »wnB
° kv½±¯»« ° k® »« SLdæ J±i An »wnB p°o«A ° k½jo£ ¦v« »wnB ¬BMp o½odU
/k½±¢M oí{ »wnB ³M k¯A±U»« »Te
³M y½±i ³ ¼¦w ³M An o½p ºBµ³T{±¯ , ± K§B « ³ª]oU pA uQ ,ºn±~®« ³¦§Ac¼Ml
:SwA ²j°q A ³«B¯o w T«
oM »®TL« nB]B ³¦v¦w nj ¬B\½BMnlC S§B½A »¯Aoªñe ³M k´í¼§° K~¯ ³ Sv¯Aj k½BM
©T £ ³ ºn± ³M ° k®Tvµ oU ³ªµ ¬B\½BMnlC ³®ñw ¬±a /SwA »£nqM Sd¦~«
n±z °j ° k{BM»« ³¼ oU ° ³½pB n°B\« o °j pA ° k{BM»« » oU B´¯C ¬BMp
¨±Çwn ° ¬BÇMp BÇd§ pA ¬B\½BMnlC ³®ñw ° SwA Bµ oU S¯±ñw ¥d« q¼¯ n±Mq«
³Tw±¼Q ¬Ao½A S§°j ° k¯nAj S´MBz« ° SMAo »¦¼i j±i n°B\« ºBµ oU BM »£k¯p
S´] ¼ªµ ³M ° j±{ © ®« ³¼ oU B½ ° ³½pB ³M ¬B\½BMnlC AjBL« ³ SwA @B®ª¼M
An ¬B\½BÇMnlC oT´ÇM k®Ç¯A±TM ³ k¯nBª£»« ¬B\½BMnlC »¯Aoªñe ³M An k´í¼§° ²nA±ªµ
ºAoM ¬Ao½A S§°j ³ k®¯Bª´ M ¬B\½BMnlC ³®ñw j±i ³M q¼¯ ° k®{BM ³T{Aj ¤oT® SdU
(154 |) /k{BM»« |Bi S¼ªµA ° ¨AoTeA ¥ÄB S§B½A ¬C

:kµj»« ³«AjA An nBT £ ,¬°AoM /A

pA ,p°o«A BU JB¼wAo A BM ¬B¼ ¬BµB{jBQ ºA³¯Bv A ºBµ¡®] ¬B«p pA ,¬Ao½A g½nBU ¨BªU
¬B¼Ç¯AoǽA BÇM ¬BÇwAoi ¤Bª{ ° nqi ºB½nj o{  @Bw oU jAs¯ S«±~i ¬BTwAj
n± M ©µ p°o«A »Te ,³®½o½j S«±~i ° ºnB£pBwB¯ ½A #/k® »« S½Bñe ,J±®]
nj An B´Ç¯C pA »ñ½ ³ SwA ºnBí{A ¬C ºBµ³¯±ª¯ ° ,²j±M ¬B½Bª¯ nBñ{C ° ³Tv]oM
Bµ¥X« pA ,³¯B£@Ak] »¦~ nj ³ S{Aj ©µA±i Sæo ²k®½C nj ° /¨jo jB½ 84 ³d æ
Znj An »½Bµ³¯±ª¯ ,SwA » oU »¯j± ° »£qª¼M ° »¯AjB¯ o¢¯Bz¯ ³ »½Bµ¬±ª « °
n±Çz J±®Ç] ° ¤BªÇ{ ¨joÇ« ¼M t±vd« R°B U ,»wB®{jA s¯ Bd§ pA /©½Bª¯
BM ¬B\½BMnlC oMB] »§BµA »®µlk® ° » ¦ikM ° »½°o{oU ³v½B « BM /SwA j±]±«
@BQ jAs¯ ° tnB ¬BTwA nj ¬B«o º°oª ºnk ° @Bñ{ ° o{Bí« ,°o{±i ³®ñw
4#/j±{»« nj S§±´w ³M ¬B¯C ·Tv]oM R°B U ,»½B½nC

° ¥ Ç pA ¬B£k®Ç¯A±Çi ²jB TwA ºAoM ,¬B¼ÄB´M ºk] bAk« ° é Ak« ,¬°AoM n±v °oQ
©Ç n ¼®Ça An ¬B{BÇ RAo Bi ,j±i ºjo¢¯B´] ° »wB®{¨jo« ºBµ³Ti°k¯A ° y¯Aj
:k¯p»«
R±ñw ºnk ° k{ ¨BªU (¬B{B oª£ u¼Än) ¬Bi ¼veApo¼« SLdæ ³ »T °
° k¼wn x±£@³M k¯k¼z »« ²p°p o´{ nB~e ¬°o¼M ³ Bµ¤B { ºAkæ k½jo£ nAo oM
?jnAj ¤B { B\®½A nk a ///!²° ©T £ « ° k¯jo »« ±î±î q¼¯ Bµ¡w o´{ ¥iAj pA
¨k¼woQ « /SwA jB½p »¦¼i ¤B { ¬B{B o´{ Ao A nj »¦M S £ ¬Bi ¼ve Apo¼«
oµ ° »¦M S £ ¬Bi ¼ve Apo¼« ?k®z »« ²p°p n± ¼ªµ Bµ¡w K{ oµ B½C ³ @
/k®µj»« JA±] B´¯C ³M ° k®® »« ±î±î o´{ ¥iAj pA n± ¼ªµ Bµ¡w K{
nj /»¦ÇM S Ç£ ¬Bi¼ÇveApo¼« ?k®µj»« JA±] B´¯C ³M k¼T £ ³ ¨k¼woQ «
»£k¯p ° k¯jo »« »£k¯p o´{ ¥iAj nj Bµ¤B { B«A o´{ pA ZnBi nj Bµ¡w ³T{m£@
° B«ow pA ° k¯j±M ¬Ajo£ow ¬BMB¼M nj Bµ¡w ³ »Un±æ nj k®T{Aj B] ½A nj »TeAn
o´Ç{ jnA° Bµ¤B Ç{ k®¯B« ³ k¯jBT A oñ ³M Bµ¡w ²oi¿BM /k¯k½j»« K¼wC B«o£@
° k®µj»ªÇ¯ ²An An B´Ç¯C Bµ¤B { ³ k®Tv¯Aj»« »§° k®® »£k¯p B] ¬C nj ° k¯±{
¥ Çî ° k®TwAnC »Un±z« u¦\« Bµ¡w ºp°n /B« ºB] B½ Bª{ ºB] B½ k®½±£»«
° jnAk¯ j±]° ³¦¼e pA o¼ »µAn o´{ ³M j°n° ºAoM k®T £ ° k®T{Am£ ©µ º°n An j±i
BÇ« u¼ÇÄn k®T £ ° k¯jBTwo Bµ¤B { jq¯ ° k¯j±ª¯ JBhT¯A j±i ¼M pA »Tüµ Am§
k½BM ° SwA±µ ° JC o¼¼ U °A ³\§Bí« ³¦¼w° ³¯B¢½ k½±£»« B« ©¼ñe ° ²k{ x±iB¯
³w Bª{ ³ ©¼® »« yµA±i ,kMB½ ºj±L´M ³ñ®½A BU k® »£k¯p o´{ nj p°n ³w Rk«
° c½o ÇU ¤± Çz« Aodæ nj ° k½±{ ZnBi o´{ pA ¬BUj±i ° k¼µkM ²An B« ³M p°n
¬°o¼M ° ©¼® »« ³¼¦hU An o´{ p°n ³w pA kíM B« ° ,k¼{BM n±¢¯A ° ²p±Moi ¬jn±i
/k¼ÄBª¯ Sí]Ao« Bª{ ° ©½°n»«
BM k®TwBioMB] pA ¬B{B ¨jo« »T ° cLæ Ajo ° k®T o½mQ An jB´®z¼Q ½A Bµ¤B {
³w Rk« /SwA ²jBTv½A ¡w ð½ j±M ¤B { ð½ H MBw ³ ³ ¯ oµ nj k¯k½j Ro¼e
:k®T £° k¯k¼¯Bwn o´{ ³M An j±i ° k¯k«C Bµ¤B { ¨nB´a K{ pB C nj ° S{m£ p°n
Aoǽp ³Ç¯ ³Ç¯ »®í½ ,gÔ½ gÔ½ :k®T £ JA±] nj Bµ¡w ?²k{ J±i Bª{ x±iB¯ B½C
k¯k½j Bµ¤B { /k®® »« SLdæ » oU ¬BMp ³M ° k¯A²k«C ¬BTv oU pA ÀæA Bµ¡w
S £ ½A K{ oµ p°o«A BU é ±« ¬C pA ,k¯jo Sí]Ao« ° ²kz¯ J±i Bµ¡w x±iB¯
Bª{ x±iB¯ B½C k®woQ»« Bµ¤B { ,j±{»« ¤kM ° jn Bµ¡w ° Bµ¤B { ¼M j±®{°
5/³¯ ³¯ » oU ¬BMp ³M ,g ½ g½ k®½±£»« JA±] nj Bµ¡w ° ²k{ J±i
Ô Ô

T« /jnAj An <¬B«o ³M jq½ pA> :¬A±®î ¬B¼¯Ao½A ¬B¼« nj ¤Bw ð½ JBT ©µjq¯BQ ¥~
:j±{»« pB C »wnB oí{ ½A BM ,»v¼¦¢¯A
¤q®Ç« ³M ¤q®« ºjA° ³M ºjA° ¤joÇM ±ÇU ïAj ©½joÇM ° ©¼TÇ n
²q¦Ç] ÇM VoÇd§A ²j°oÇw »Moî oí{ S¼M °j ,S¼M ½A pA ¥L ,ºn±~®« ³¦§Ac¼Ml
 An »v¼¦¢¯A T« ³d æ oiC ºBµ³T{±¯ ¥MB « nj ,²j°q A JBT ³ª]oU oM An ºoñz¼§A
:SwA ²jn°Cnj o½odU ³T{n ³M o½p Rn±æ ³M An K¦ « j±i ²A±h§j ³M ° ³TiAk¯A ©¦ pA
»M±i ¨jC ³ ¨jo »« n±~U Ø ©½j±M ²An nj ³ »T ° BU ,j±M q½oLU ¥µA w±½ Apo¼«>
³ ¨k¼ª´ S ° ¬C ° k{ ¬B½Bª¯ °A » ÀiA S ؽ±µ ©½k¼wn ¬B«o ³M ³ »T ° »§° /SwA
(537 |) </k{BM»« n°oQU ° xÀ »«jC »¯B\½BMnlC ¬A±] ¬C
(j±{»Ç« ³ÇÄAnA ¬B£k®Ç¯A±i nB dTwA ºAoM ¬C »P ±T ) ¬°AoM ³T{±¯ ³ »Un±æ nj
:SwA ¼®a
¤± BM JBvT¯A ° ¨B´UA ¥MB Ao A ¬°kM ,º° k®¯B« ,y¯B½o´zªµ ¨BªU ° }h{ ½A>
:SwA ³T{±¯ ³ k®Tvµ º±£±\µ oîB{
»®¼L¯ ºq½oLU ³ oT´M ¬Bªµ »®¼L¯ ºq¼µ q] ³M ºq½oLU p
(»v¼¦¢¯A T« 457 |)
nj N°nA ° k®Çµ Ao¢¦ÇU ²nAjA ºBÇwÅn ¤pB®« nj ,Bµ¬BTwo´{ nj ,¬°AoM n±v °oQ
° BÇMjA pA ° joTv£»Ç« jBÇ{nA ²jB\Çw ¬B¼ÄB´M ¥ Bd« nj ° k®ñ A»« S«B A ¥en ,¬Ao½A
° RB«±¦íÇ« pA »½BµSªÇv /jn°C»« ©µAo »wB®z¯A o½A RBîÀ A ,é«B\« ¬C ºÀ
:kµj»« hw jAj ¼®a °A k¯Bwn»« ¬B£k®¯A±i À A ° nB dTwA ³M An j±i RB {Bñ«
12 ,BÇñî nj S«BÇ A p°n 70 çoÇî nj jo »« BîjA ³ñ¯C) ©¼µAoMA g¼{ ¬B«o nj>
³ »T ° :S £ ºq½oLU w±½ Apo¼« ³M (¨k{ oz« <J±Ldª§A ¤Bª]> n± e ³M ³LUo«
ºk½o C An oU « pA ¥L ³ j±ª¯ S½Bñ{ k¯°Aki ²B£nj ³M ï¿A ,k½o C An ï¿A k¯°Aki
?ºjn°C j±]° ³M Ao« ³a ºAoM o¢½j
BU ©½k½o C An ±U B« ³ »Twnj³M> :k{ njBæ ï¿A ºAoM JA±] ½A k¯°Aki o pA
6</k® ²±¦] ³Tv]oM B´¯C ¤BL nj ±U ©´ ° x±µ

° ³TiBÇw pA ³ñ¦ÇM ,²j±Lǯ ¬B¼¯B«oÇ ° ¬B¼¯B{BÇ ºBµo ¯³ ǯ B½ ²k¼ î ,Bµ²°B½ ½A

° k¯jo »« é½B{ Bµ¬BTwo´{ ¨jo« ¨B¯ ³M ³ ²j±M y¯AnBñªµ ° ¬°AoM j±i ºBµ³TiAjoQ
/k¯joM»« Bµ²o´M tnB ° oU ÀTiA pA
,¬BwA oi ° ¬BTv¯B A ° ¬Ao½A ºBµpo« nj ²s½° n±«F« ,RnA±TwA /jnA°jA q§nBa ¥®¦ @
nj u¼¦¢¯A ¤±v® ow ,1889 oL«Bwj ©T µ BU ³« ©µjq¼w pA ,¬Ao½A ³M ¨°j Ro Bv« nj
°A ³¯Ap°n ºBµS{AjjB½ /S{Aj »§±v® ow Sªw q½oLU nj ¤Bw ³w uPw ° ²j±M k´z«
/SwA ²k¼wn NBa ³M y£o« pA kíM
:SwA ³T{B¢¯ ¼®a ° ²k{ jnA° ¬Ao½A ³M ± @B« po« pA RnA±TwA
²kÇî /k®¯BMp oU y¯B«jo« ,¨k{ ¬C jnA° « ¬±® @A ©µ ³ ¬Ao½A ¬B\½BMnlC ¬BTwA>
¬Ao½A n±z »«B ¯ º°o¼¯ ½oTz¼M /SwA »M±®] ºBµ¬BTwA pA y¼M ,¬BTwA ½A ¬ApBMow
7</j±{»« ¼«BU ¼«pow ½A pA

:k¯nAj»« ¨± o« ,¬B´ æA Ro Bv« ³M ±Mo« ¥~ nj ,RnA±TwA /^

o£@A Bd§ ½kM ,k¯nAj S¯±ñw °oí« ° oLTí« jAs¯ ³w ¬Ao½A n±z nj ³ ½A ³M o ¯
³w ³M An ¬C k½BM ,k{BM ¨±´ « ° m B¯ B] ³ªµ nj ° kMB½ ©¼ªíU y¯B«o kµA±hM ²B{
/k½Bª¯ ïÀMA ° njBæ ,»Moî ° »wnB ° » oU ¬BMp
/SwA ²j±M ¤±ªí« ¬Ao½A nj ,¬BTwBM ºBµ¬B«p pA ,©wn ° é ° ½A ,¨±¦í« nAo pA
²k¯A±i ¬±v®¼§A n ºo®µ w±U ¬C pA »Tªv ³ ¬±Tv¼M nj x±½nAj °oí« ¬B«o
° ,»Moî B½ »«Bw ¬BMp ³M »«°j ,» oU B½ »¯An±U ¬BMp ³M »ñ½ :SwA ¬BMp ³w ³M ,k{
³¦¼w° ³M y®¼«Ao kµA±hM o£@A ©µ »¯±® ²B{ ,SwA »wnB B½ ¬B½nC ¬BMp ³M »«±w
¬BÇMp ³Çw ǽA RB Ø TÇz« ° RBª¦Ç BÇM k½BÇM ,kǽCnj AoÇ]A ³M ° j±{ nj yîBLUA
/k½Bª¯ njBæ An yUAn±Twj
As Persia is inhabited by three distinct races, the Shah, if he wishes an
edict to be uinversally understood, must issue it in three languages, Turkish,
Persian, and Arabic, and this seems to have been always the case from the
most ancient times. The celebrated edict of Darius at Behistun, a part of
which was read by Sir Henry Rawlinson, is in three languages, one the
Turanian or Turkish tongue, the second the Semitic or Arab tongue, and the
third, the Arian or Persian tongue; and the present Shah, if he is to be
understood by all his subjects, must still issue an edict in modern derivatives
of three tongues. pp. 260-261.

³ÇM ǽA pA oTz¼ÇM Bµ»v¼¦¢¯A ,j±M»ª¯ j±]±« ³¼§Be ¬±Tv¼M ºBµ³TzL¯¡®w ²B£oµ
° 24 ºBµp°n ° jnBPw»« ²n k´z« ³M jq½ pA ,RnA±TwA /q§nBa /k®TiAjoQ»« ¬C ½odU
©¼ ®ÇU nj °A /j±{»Ç« ð¦Çª§ASªÇze ¬Bi©¦ÇîAo¼Ç«A ¬Bª´Ç« k®Ç]o¼ÇM nj ,¥Ç½n°C 25
:k® »« »½Bwo ª¦ ¼®a ,Ro Bv« ½A ºBµxnAq£@
,¨joÇ K\íÇU nB]BÇ ¬BǽA°o¯B«oÇ ³ÇM SLÇv¯ ¬BÇwAoÇi ¨jo« »®ª{j pAoMA pA «>
¬k¯An ¬°o¼M pA ¨jo« ³ k¯A²k{ ³T o½mQ KLw ½kM B´®U k¯n± ®« ¬BTwA ½A nj ¬B½nB]B
/k®Tvµ k¼«±¯ «B ¬B¯C
,k®{BÇM ³TÇ{Akǯ ºnB ( ) B n ¨oe ³M ³ñ®½A o{ ³M ¬B¼¯BwAoi ³ ¨nAj ¼ ½ «
Aoǽp /k®µj»Ç« c¼Ç]oÇU »¯B A ©]B´« ³M An (u¼¦¢¯A ° t°n) »d¼v« ©]B´« ³¯±£oµ
/k¯nAj nB]q¯A ° Ro ¯ o¢½j ©µ pA ° ,³í¼{ ¬BwAoi ³®ñw ° k®Tvµ »®w Bµ¬B A
o ¯nB´Ç A ,¬AoǽA nj Bǵt°n ئÇvU ° RnB\ÇU pA WdÇM ªÇ ,k´z« ¤±v® ow
:k®½Bª¯»«
nj ³ñ¯B®a ,k{BM»ª¯ j°o « ° n± ®« nB]B S® ¦w ,¬Ao½A ¤Bª{ B®« » íM nj
nAjA±Çµ ¨joÇ« ,jBÇMCoTÇwA ¼«poÇw nj nB]BÇ j±i ½A± ¼M nj ° ¬B\½BMnlC
nj /k®TÇvµ oÇ]q®Ç« ° nAq¼ÇM «BÇ nB]B pA ,¬BwAoi owBUow nj ,»§° /k¯nB]B
nj /k®U°B U»ÇM ° ³ Àî»M ¥½Bv« ½kM ,y¼M ° © ¨jo« ,¬Ao½A »M±®] ºBµ¬BTwA
c¼Ç]oÇU ¬BMp oU © @Be oM An ¬BMp»wnB © @Be ,³ k®Tvµ ½A oñ ³M B´®U B\¯C
j±i ¶jA±¯Bi jAo A ° ¬B¯p ¼M nj ²B{ /k® @A oUA ²o«p pA ©µ ¬B½nB]B ³ñ¯B®a /k®µj»«
,³¯B¢¼M ð½ k®¯B« »§° ,k½±£ hw »wnB ³M k¯A±U»« ³TL§A ,k® »ª¯ SLdæ »wnB
8/Sv¼¯ ¬Bz½A »«±M ¬BMp »wnB ³ñ®½A ºAoM

@Bi nj ºBQ ,¬po jo§ ,RnA±TwA q§nBa ° ¬°AoM jnA°jA Ro Bv« pA kíM ¤Bw ³w °j
°A /SwA ²jn°C ©¦ ³M ¬Ao½A ³¼ ° ¬Ao½A JBT nj An j±i RBí§B « ¥æBe ° ²jB´¯ ¬Ao½A
:jnAj»« nBí{A ,n± m« JBT ©ñ½ k¦] 153 ³d æ nj
¤BÇw [®ÇQ ° Sv¼M nj »¦í ²B{ Rnk pAoMA é A° nj B½ ° Tvz¯ ShUoM é ±« pA>
j±i ºBµ²jo ow BLUA ¬Bz½A ° k¯A³TiB®{ º³¯B¢¼M ¬BLæB An nB]B ³¦v¦w Bµjo ,o¼iA
</²B{ ³¯ k¯A²j±M
:kv½±¯»« ,k¦\« ¬Bªµ nj pBM ,¬po @
oTz¼M /j±ª¯ xn±{ ºq o« S«±ñe k oM ³í j ½k®a k´z« ©µ o Be ¬o nj>
©µ nBM ð½ pA y¼M ° S{Aj nB]q¯A° o ®U nB]B ¬Ak¯Bi ³M SLv¯ o´{ ½A ,³ S´] ¬C pA
nj ¬Ao½A B ¯ o½Bw ½jn nj ð®½A »§° /k½jo£ nBaB¯ j°ke ¬C nj »z oñz§ ³M S§°j
(214 | ,1 Z) </SwA ©¼¦vU ° éMBU ²B{ ½k§AoæB¯ nAkT A k½
° ¤A°p o BÇi ¬B®¼ªÇ A BÇM ¤°o¼a ¼T®§A° ³ SwA ²j±M Bµ³«B¯oM ³¯±£½A K BíU nj
°oª¦Ç pA ZnBÇi An ¬BTwp±Çi ¼«poÇw ,²j±ªÇ¯ »®¼My¼Q An ¬Ao½A ± ±§AK½o ºj±MB¯
j±ªd« j±ªd« ¬A°njB{ An ¤°o¼a ºBµ³T{±¯ /jo »« » oí« ¬Ao½A S¼ª @Be ° S«±ñe
:k¯A²j°q A ¬C oM o¼v U ° ²jo ³ª]oU ¼®a
jnA° ,k«B¯»« <¬Ao½A ¬BTvMoî> An ¬C ,k® »« WdM ¬BTwp±i pA ³ñ¯C pA uQ ¤°o¼a>
:kv½±¯»« ° j±{»« 9<»¯BªXî S§°j ¬BTvMoî> WdM nj
_¼µ ,k®® »« S«±ñe SwA Bµ¬o ¬BTvMoî oM ³ ,»¯BªXî ° »¯Ao½A ,S§°j °j ½A>
/k®Tvµ ¬BTvMoî ð§B« B´¯C HªwA ,k¯nAk¯ Sw°j ¬BTvMoî ¼® @Bw An ð½
S«±ñe ³ wA° ³M SwB´Uk« ³ ,» o{ ²k¼w±Q S§°j °j ½A ¬k{ Sv¼¯ ° ¤A°p
 ;k¯A³T{Am£ ¥ BM° ¥ Bî An ¬B´] o¼ ¯»M ° q¼h¦æBe ºBµ³¢¦] ¼®a ð½ ¬B{kM
¨jo« ;k®Tvµ ³¯B¢¼M Sñ¦ª« ½A nj °j oµ »¯BªXî ° ¬Ao½A ,¬B«p ³M ±Mo« Sv½A ³¦Ãv« ð½
° ½¿Bǯ nB oÇw Bǽ o{BL« ð½ An ¬B{j±i °j oµ ° k¯o ®T« S§°j °j oµ pA Sñ¦ª« ½A
(»v¼¦¢¯A T« 147 |) </k¯A²jo » oí« q¼inp Sñ¦ª« ½A nj c§Bæo¼
:k¯nAj»« ¨± o« ,¤°o¼a ºBµ³T{±¯ Znj pA uQ ,»¯Ao½A k¼ d«
JBÇM nj oÇ£@Bª ǽ ¬B¼ÄBÇQ°nA ³ j±{»« KT ±¯ ½A ³í§B « jnA° ³ »T ° ¬Bv¯A
e ¥½Bw° é ±« ³M ³ k® »« ½o ¯ j±i n±«A ºB¼§°A oM ,k¯A³T{±¯ o{ ð§Bª«
/k¯A²joñ¯ ©µAo An B´¯C
³Ç¯AoµBÇ« ¥LÇ B´UkÇ« An » oÇ{ ð§BªÇ« ºB®Ç ° ¤A°p ³z ¯ ,KT ±¯ ½A nj
²nBMnj B´¯C ¬B¢½Bvªµ k®¯AkM ²joñ¯ pBM An B´¯C º¿ Bµ» o{ pA »v »§° ,k¯A²k¼z @
bo ¼M /jo k®µA±i »UB«Ak A ³a ° k¯nAj @B¯o i ºBµ³z ¯ ³a B´¯C RB o~T«
,SwA ²k¼Çz ¤± Bµ¤Bw ,¬C ºAo]A ° » o{ S§°j °oª¦ o~U B½ ¤A°p ³z ¯
»§B]n ð§Bª« ½A n±«A ºB¼§°A ¼M nj o£@A ¬B¼« ½A nj ,k®ñM p°B\U ¤Bw kæ pA k½B{
³ ²j±M ¬B{nB¼TiA nj ºjB½p ºBµSæo k®T{Aj »½B®{C »¯B´] B °A ³M ³ k¯j±M
° k®® Økw An ¬B{j±i S§°j ºB® ° ¤A°p ±¦] ,k®® bÀæA An ¬B{j±i k®Tv¯A±U»«
/k®MB½ »½Bµn B´¯C k¼ ¨Aj pA ° k®z½k¯A ²nBa

¤BÇ]n ºoLi»M pA ° ,¬B¯C nBYC ° ³¯B¢¼M ¬Ajo¢¯B´] ºBµxÀU pA ,¤k®{°n j±ªd«

:k¯A³T{±¯ ° ²jo jB½ ¬Ao½A
° o¼~M |Bh{A nk ³a Bµ»v¼¦¢¯A ¤Bw ²B\®Q ° k~ñ½ ½A nj k¼® »£k¼wn Bª{
k¦] k®a B½ °j B½ ð½ |Bh{A ½A pA ð½ oµ ,k¯A²jBTwo ¬Ao½A ³M d« ° é¦ «
/SwA ³T{±¯ ¬Ao½A JBM nj JBT @
ºAoÇM »L½oÇ ° K¼\Çî ºBµ»½Bª®ÇµA n ³ k¼® »« ²kµBz« k¼® pBM An ð½ oµ
/k¯A²j±ª¯ ,k®® KeB~U k¯j±M ³T o£ o ¯ nj ³ » B ¯ o~U
An ¬Ao½A n±«A ºB¼§°A ,»eA±¯ ¬C ³®ñw nB ¯A nj ,²jo c¼L U ¬Ao½A S§°j pA nk ³a
10 /k¯A²jo » oí« nBLTîA»M ° ½¿B¯ ° SvQ

° ¬°AoM ºBµ²j°ow ³«q«p BM u¼¦¢¯A nBTh«o½p° ,¡®½jnBµ n±UnC ow ,¤°o¼a pA kíM

:k¯A²k¯A n ©¦ ¼®a ,º° x°n ³«AjA
¬Ak¯Bi ³ ¬Ao½A Kµm« »í¼{ ¬±¼¯Be°n BM BU joM nB ³M ¥¼ª] »íw ,²B{ »¦ídT
»T{C k®Tv½o¢¯»« º± æ ShU ° ZBU ¬BLæB ° »L®]A ¬AnBUBU ©za ³M An nB]B
²B{njB¯ pA ³ »Uo ¯ ¬C ºBQ ³M k½B{ nB]B ¬B«j°j pA »¯Ao½A ¬±¼¯Be°n Ro ¯ /k® @
KµmÇ« BU j±M ²k¼{± ° ³T n k®U »¦¼i nBz A ºBz¢¯B´] Ao½p ,k¼wn»ª¯ k®T{Aj
pBM »§° /k® kdT« keA° »ªaoQ o½p An ¬B¼®w ° ¬B¼í¼{ ° k®¼aoM ¬Ao½A pA An ³í¼{
½AoMB®M ° ¬B¼¯An±U jB eA ° j¿°A pA ,¥¼æA ¬B¼¯Ao½A ©za nj BµnB]B ,j±M ³a oµ
11 /k¯k{»« ²joª{ ³¯B¢¼M

:kv½±¯»« ,¬B´ æA o w ºB´{nAq£ nj ¡®½jnBµ

° ²j±ª¼Q An ²An ow ºBµ²kñµj ° SwA±i jq½A ° ³zª ,¬B ¦v§A¥ nAk½j pA uQ
/©½k¼wn SwA tnB S§B½A »¯±ñv« ° ©´« ³ ®« ¼Tvh¯ ³ ²jBMC o´{ ³M ¨B\¯Aow
³ ¯ ¼ªµ pA HL½o U ,SwA »wnBQ ´ ° ¥¼æA ºBµjAs¯ ²B£jAp ³ » ¼ e ¬Ao½A
(74 |) /kMB½»« xoTv£ n±z J±®] Sªw ³M ° j±{»« °o{
é]Ao« ²jBí§A ± Rnk ° ¬Ao½Anj ¬B¼í¼{ é °> :WdL« nj ,o£@³®T ¡®½jnBµ
oµ ³M B½ ,SwA »Äo«B¯ ³ ,¬B¼í¼{ ©µjpA°j ¨B«A ,ºo ¯ ³L®] pA> :SwA ³T{±¯ <k¼¦ U
oT´M B½ ,½oM SwB½n ²B¢½BQ y¯A°o¼Q ©za nj ,j±{»« ²k½j Rnk¯ ³M »¦¼i o½k U
²B{ ³ An ºA³¦iAk« ±¯ oµ ¬Ao½A ¬B¼í¼{ ,°A ¬j±M BM ° /jnAj An S Ài ¨B « ©¼Ä±¢M
° »iBTv£ »î±¯ ,k®ñM ¬±¼¯Be°n ³M ±Mo« ºBµnB ° »Lµm« ¥ÄBv« nj Sñ¦ª«
»í ±Ç« }i¿BÇM »iBTÇv£ ǽA /k®® »Ç« » ¦U j±i »Lµm« RBwk « ³M S¯BµA
³ SwA »í ° ¬Bªµ ½A ° k{BM nBLU»L®]A ²k®® S§Bij ³ SwA o½mQB¯¥ªdU
¬BzTLv¯ ³ k®Tvµ ¬B¼¯An±U JB îA pA o\ ³ ½B Ao½p ,k¯nAj »¯±® ³¦v¦w ¬BµB{
²joªÇ{ »L®Ç]A »«±Ç ¬B¼Ç¯AoǽA ©Çza nj ° kwn»Ç« KµmÇ« »®w ºBµnBUBU ³M
(82 |)@/ k¯±{»«

###
¬BTvMoÇî> An jAk M ° ²o~M ºB´¯BTwA ° <¬Ao½A ¬BTvMoî> ¤±í\« ¨B¯ BM An ¬BTwp±i
ð½ An ³¯B£@Ak] ºBµS¼ª @Be BM Aq\« ° jo\« ¼«pow °j ½A ° ²jo ºnAm£¨B¯ <»¯BªXî
:T{±¯ ¼®a ° ¬jo jAkª¦ Sñ¦ª«
°j oǵ pA Sñ¦ªÇ« ½A ¨joÇ« /k®Tvµ ³¯B¢¼M Sñ¦ª« ½A nj °j oµ ,»¯BªXî ° ¬Ao½A>
Sñ¦ª« ½A nj c§Bæo¼ ° ½¿B¯ nB ow B½ o{BL« ð½ An ¬B{j±i °j oµ ° ,k¯o ®T« S§°j
nB]B ° ¬joª{ nB]B ª{j An jAo @A ° »¯BwA oi ° »¯BTwp±i </k¯A²jo » oí« q¼inp
nAjA±µ An ¬B\½BMnlC ¬B¼« ½A nj ° ,¬jo jAkª¦ »®w ºBµnBUBU JB îA ° »L®]A nBLU pA An
° Tv¯Aj »¯Ao½A ¥¼æA jAs¯ An n±z J±®] ³®ñw ;¬jn°C JBve ³M ¬B¯C nBLU©µ ° nB]B
¬Ao½A n±z ³ ,²j±M o ¯cª « ° n±d« ð½ nj »¢ªµ ,o¢½j ºA°nB¯ JBvT¯A ° ¨B´UA Bµ²j
Rnk ° »¦« Rke° , ¦Th« ºBµ»¢¯B£°j jB\½A BM ° k®½Bª¯ ©¼v U l± ¯ B®« ³M An
</k¯pBw j±MB¯ An ¬Ao½A ºq o«
 BµS{±¯»Q
:SwA ²jo o ¯nB´ A , ¬Ao½A yUnA ²nBMnj ,n°k®§ ,Z°Bw ,ºo®µ ,©Tv¼M ¬o ºBµ¤Bw ¼Tvh¯ nj /1
° kǯnAj tBÇL§ J±Çi ,k¯A²jo z« J±i , Aq jB¢½oM uñî oM SwA nBMS n B´¯C ²o ®«
t°n ¬BL~®«KeBæ o ¯ SdU ¬B¯C »«B ¯ RBª¼¦íU /k¯nAj»« S B½nj K]A±« ° ²o¼] J±i
¬ApBMow o¼~ U /k® »« »£k¼wn B´¯C ¤Be ³M J±i »ñv ± @BwB ¤Ao®] ¬B{²k¯B«o ° SwA
¬AoǽA pBMow pA oT´M pBMow ,B¼wC ¥¦« ¬B¼« nj /k¯A²k{ ²nB`¼M ° o¼ nk ½A ³ Sv¼¯ ¬Ao½A
k¼Ç{n nB¼ÇvM ° é¯BÇ »ª ºAm ³M »¯Ao½A pBMow /j±{ »£k¼wn B´¯C ³M ³ » o{ ³M , Sv¼¯
³Tz ° Tz pA ³ SwA ºA²jB«C n°C¨pn ° k®¯B«»M °n²jB¼Q ,J±i nA±w ,¥MB pAk¯Ao ¼U ,SwA
/jnAj An J±i pBMow ð½ RB æ ¨BªU ° ,jnAk¯ @BM ¬k{
111 : | »v¼¦¢¯A T« /©µjp±¯ ¬o nj u¼¦¢¯A° ¬Ao½A »wB¼w MA°n g½nBU 7 Z 72 ³d æ pA ¥ ¯
:SwA ²jn°C j±i RAo Bi nj ©µ ¡®½jnBµ n±UnCow
g½nBÇU ½A nj ³ j±M ²k{ jB\½A n±z ½A nj Bµt°n w±U ¬Ao½A Aq ¡®µ ¨B¯ ³M »Ä°o¼¯
° ³d¦wA W¼e pA ° S{Aj nAo »ñv ± @BwB ¡®µow ¨B¯ ³M »w°n ²k¯B«o ð½ o«¿ASdU
ºA³¦¼w° ¬Ao½A nj Bµt°n kæB « ºAo]A ºAoM °o¼¯ ¼ªµ ° /j±M q´\« nB¼vM »«B ¯ RBª¼¦íU
Ak¼Q »í ° o ½A ³M BµRk« pA ¬Ao½A S§°j »ªwn yUnA B«A /S n»« nBª{³M oYÆ« nB¼vM
/j±M o¼ dU pA oU¼ÄBQ ºq¼a nA°Aqw ³ñ¦M o¼ dU ¥MB B´®U ³¯ ³ j±M ²jo @
/40 ,39 | ,¡®½jnBµ n±UnC ow »wB¼w RAo Bi
ºjA±v¼M ° ¥´] ° »ª´ ¯ º°n pA »½Bµ³ª]oU »æBh{A o£@A ///> p°o«A JBT pA ¥ ¯ ,º±®¼« BM ±¢T £ /2
¬B¼Ç« nj ¤BÇw ð½ JBT ½A ,©½±¢M k½nAm¢M /S{Am£ c¼dæ ³ª]oU JBve ³M An B´¯C k½BL¯ k®® »«
</jnAk¯ ¬C ¥æA ³M »TµBL{ _¼µ JBT ½A ³ª]oU ,k¼¯A±hM ° k½nAjoM An ¬°AoM oYA ¬B¼¯A o½A
102 | (1356 Sz´L½jnA Ç ½jn°o ) 2Ç1 ºBµ²nBª{ ,©Tv¼M ¤Bw ,JBT ºBª®µAn
NBa /1344 ,S oí« ¬±¯B :¬Ao´U /ºn±~®« ³¦§Ac¼Ml ³ª]oU / ¬B¼¯A o½A ¬B¼« nj ¤Bw ð½ /jnA°jA ,¬°AoM /3
/132 | ,¨°j
:j±{»« Znj »¦æA T« ,SwA ²jo me ©]oT« An ²nBTw °j ¼M nj ³]nk®« K§B « #
Here, indeed a marked change was observable in the people, who appeared much brighter more

intelligent, and more amiable than the natives of Adharbayjan. The later, with their scowling

faces and furtive gray eyes, are not popular amongest the Persians. Whose Opininon about the

inhabitants of their metroplis, Tabriz, is expressed in the following rhyme.

" Zitabrizi bi - jus hizi na-bini

Haman bihter K: Tabrizi na-bimi" p. 84.

 ²nBTw °j ¼M ³ »L§B « 109 | ,»v¼¦¢¯A T« 155 ° 154 | »wnB ³ª]oU ,miD« ¬Bªµ /A ,¬°AoM /4
/SwA ²k{ Bw ©¦ pA »wnB ³ª]oUnj ,SwA ²k«C
/201 ° 200 | »v¼¦¢¯A T« ,256 ° 255 | ,»wnB ³ª]oU ,miD« ¬Bªµ /A ,¬°AoM /@5
/558 | »v¼¦¢¯A T« ,640 | ,»wnB ,miD« ¬Bªµ /A ,¬°AoM /6
° ¬B¼¯B\½BMnlC pA »µA±inmî ²nBMnj »L§B « ¬°AoM jnA°jA ¤± pA ºn±~®« ³¦§Ac¼Ml , ± ³d æ ³¼{Be nj
»ÇµA±Çinmî ³T{±¯ ±`ªµ »v¼¦¢¯A T« nj /SwA ²jo ³ B A ³ª]oU oM ,¬B¼¯Ao½A ³¼e°n ¬jAj ¬Bz¯
/jnAk¯ j±]°
7. Stewart, Charles E. Through Persia in disguise, London, 1911, p. 184.

8. Stewart, C. E. Ibid., p. 338, 339.

/k®½B«o ³í]Ao« (©z{ ° Sv¼M) ºkíM ¥~ ³M ,nBªíTwA SiBw bÀ æA ½A ²nBMnj /9

/156 ,154 }æ ,7 Z /©µjp±¯ ¬o nj u¼¦¢¯A° ¬Ao½A »wB¼w MA°n g½nBU /j±ªd« ,j±ªd« /10
:¬Ao´ÇU /»«Àw¿Ag¼{ jA±] oT j ³ª]oU /¡®½jnBµ n±UnC ow »wB¼w RAo Bi /n±UnC ow ,¡®½jnBµ /11
/8 | /1363 ,»µB¢z¯Aj oz¯ q o«