MSIMDHNIA E HISTORIS MODERNE T EUROPS JUGLINDORE

Materiale Msimore Plotsuese

Kombet dhe shtetet n Europn Juglindore
Msimdhnia e Historis Moderne t Europs Juglindore. Materiale msimore plotsuese.
Redaktor pr botimin n gjuhn shqipe: Helian Demiri
Titulli n origjinal: Teaching Modern Southeast European History, Alternative Educational Materials, Nations
and States in Southeast Europe (Msimdhnia e Historis Moderne t Europs Juglindore, Materiale msimore
plotsuese, Kombet dhe shtetet n Europn Juglindore), Selanik, 2005
Prkthyen nga anglishtja: Danjela Shkalla, Lumnis ela, Sonila Danaj
Redaktor gjuhsor: Prof. asc. Dr. Tomor Plangarica
Recensent pr botimin n gjuhn shqipe: Prof. Dr. Xhevat Lloshi
Faqosja dhe botimi: Bato i Divajn
Numri i kopjeve: 2000
Raportues i CDRSEE-s n bordin drejtues t Projekti i Historis s Prbashkt: Costa Carras
Drejtor ekzekutiv: Nenad ebek
Drejtor i programeve: Corinna Noack-Aetopulos
Koordinator t projektit: George Georgoudis dhe Biljana Mekovska
Sponsor pr botimin n gjuhn shqipe:
Dr. Peter Mahringer Fonds
And the generous financial support of the European Commission through the European Agency for
Reconstruction.
Original English Edition:
Sponsors: The United States Department of State, the United States Agency for International Development (USAID),
the German Ministry of Foreign Affairs, and the Stability Pact for South Eastern Europe.
Disclaimer: The designations employed and presentation of the material in this book do not imply the expression of any opinion whatsoever on
the part of the publisher (Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe, Foundation Open Society Institute Macedonia), nor on
the part of the sponsors (the European Agency for Reconstruction and the Foundation Open Society Institute Macedonia). This book contains
the views expressed by the authors in their individual capacity and may not necessarily reflect the views of the CDRSEE and the sponsoring
agencies.
Copyright: Center for Democracy and Reconciliation in Southeastern Europe (CDRSEE)
Krispou 9, Ano Poli, 54634 Thessaloniki, Greece
Tel.: +30 2310 960820-1, fax: +30 2310 960822
Email: info@cdsee.org, web: www.cdsee.org
United States Institute for Peace
MSIMDHNIA E HISTORIS MODERNE T EUROPS JUGLINDORE
M a t e r i a l e M s i m o r e P l o t s u e s e
L I B R I I P U N S 2
Kombet dhe shtetet n
Europn Jugl i ndore
Redaktore: MIRELA-LUMINITA MURGESKU
Redaktore e prgjithshme e seris: KRISTINA KOULOURI
Shkup 2007
Center for Democracy and
Reconciliation in Southeastern Europe
w w w . c d s e e . o r g
5
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
Hyrje 13
Kronologjia 17
Harta 1: Krijimi i shteteve moderne n Ballkan 26
KAPITULLI I: Formimi i shteteve kombtare: synimet prkundrejt arritjeve 27
I-1. Marrdhniet ndrmjet Greqis dhe Europs sipas Josip Mesidaksit (1761) 28
I-2. Bazat historike t kombit bullgar, sipas Paisi Hilendarskit (1762) 29
I-3. Evgenios Vulgarisi n mbrojtje t shtetit grek (rreth 1770) 29
I-4. Dimitrios Katarcisi shpjegon se prse grekt prbjn nj komb,
ndonse nuk kan nj shtet (1783) 30
I-5. Peticion rumun pr barazi kombtare n Transilvani Supplex Libellus Valachorum (1791) 30
I-6. Memorandum osman kundr Revolucionit Francez (1798) 31
I-7. Ndikimi i Revolucionit Francez tek intelektualt e Europs Juglindore
Poem kushtrimi nga Adamantios Koraisi (1800) 32
I-8. Thirrje nga Aleksandr Ipsilanti : Luftoni pr fe dhe pr atdhe! (1821) 33
I-9. Krkesa konservatore t paris boshnjake (1826) 33
I-10. Hatisherifi i Gulhanes (1839) 34
I-11. Argumentim nga Jon Kodru-Dragushanu, n mbshtetje t shtetit kombtar (1844) 35
I-12. Projekti i Ilija Garashaninit pr krijimin e nj perandorie serbo-sllave (1844) 35
I-13. Krkesat kombtare n revolucionet e 1848-s. 36
. Krkesat e sllovenve 36
B. Krkesat e popullit, miratuar nga Asambleja Kombtare Kroate n Zagreb 36
C. Peticioni kombtar, miratuar nga Asambleja Kombtare Rumune, n Blazh t
Transilvanis 37
I-14. Paknaqsia e t krishterve boshnjak ndaj sundimit osman, paraqitur nga
murgu franeskan, Ivan Frano Jukii (1850) 38
I-15. Hati Humajuni Osman vendos barazin ndrmjet nnshtetasve osman,
pavarsisht nga besimi i tyre fetar (1856) 38
I-16. Opinionet kundrshtuese n lidhje me planin e krijimit t nj shteti dualist
bullgaro-osman (1867) 39
A. Promemorje e Komitetit Qendror t Fsheht Bullgar, drejtuar sulltan Abdul Azizit 39
B. Reagimi i Fuad pashs, si prshkruhet n kujtimet e Hristo Stambolskit 40
I-17. Projekti pr bashkimin e bullgarve dhe t serbve n nj mbretri sllave t Jugut,
nn sundimin e princit serb, Mihail Obrenoviit (1867) 41
I-18. Nga raporti i nj diplomati rus, mbi planet pr formimin e nj shteti
t prbashkt rumuno-bullgar (1867) 42
I-19. Mbi marrdhniet ndrmjet liris politike dhe kombit opinion i shprehur n
editorialin e botuar nga Ljuben Karavelovi n gazetn Svoboda (nntor 1869) 42
Fig. 1. Sllovenia: Lvizja tabore (1869) 43
I-20. Fermani q bri t mundur krijimin e Ekzarkatit bullgar (1870) 43
Pasqyra e Lnds
PASQYRA E LNDS
6
I-21. Rezultatet e plebishitit pr besnikrin kishtare n peshkopatat e Shkupit dhe t
Ohrit (1874) 44
I-22. Hristo Botevi mbi nevojn q bullgart t luftojn pr lirimin kombtar (1875) 44
I-23. Programi politik i Shoqris Bamirse Qendrore Bullgare (Bukuresht, nntor 1876) 45
I-24. Poezi shqiptare e shkruar n kohn e Kongresit t Berlinit (1878) 45
I-25. Traktati i Paqes i Berlinit (1878) 45
Harta 2: Ballkani sipas Traktatit t Berlinit, korrik 1878 48
Fig. 2. Greqia ndrmjet Turqis dhe Europs. Karikatur e marr nga gazeta "Aristofanes" (1882) 49
I-26. Argumentim shqiptar n mbshtetje t nj shteti t veant shqiptar (1886) 50
I-27. Kujtimet e Ivan Haxhi-Nikolovit n lidhje me diskutimet m 1892-in, q uan drejt
krijimit t Organizats s Brendshme Revolucionare Maqedonase (OBRM) (1893) 50
I-28. Deklarata e Organizats s Brendshme Revolucionare Maqedonase (OBRM), e cila u
bn t ditur Fuqive t Mdha vendimin e saj pr fillimin e nj kryengritjeje t armatosur (1903) 51
I-29. Opinioni i Krste Misirkovit n lidhje me nevojn e gjetjes s zgjidhjeve politike
pr problemin maqedonas, brenda strukturs s Perandoris Osmane (1903) 52
I-30. Plani i Aurel C. Popovicit pr ristrukturimin e Austro-Hungaris n nj shtet federal
t quajtur Shtetet e Bashkuara t Austris s Madhe (1906) 53
I-31. Prpjekjet e shqiptarve pr t siguruar shtetin e tyre kombtar, sipas ambasadorit
britanik n Perandorin Osmane (1912) 54
Fig. 3. Shpallja e pavarsis s Shqipris n Vlor (1912) gravur e kohs 54
I-32. Fjalimi i Xhemal pashs n Damask, lidhur me marrdhniet ndrmjet turqve dhe
arabve (1913) 54
I-33. Projekti i Dimitrij upovskit pr formimin e nj Republike Demokratike Federale
Ballkanike (Shn Peterburg, 1917) 55
I-34. Deklarata e Korfuzit (1917), lidhur me parimet q do t ndiqeshin pr bashkimin
e serbve, kroatve dhe sllovenve 56
I-35. Deklarata prej 14 pikash e presidentit Udro Uillson (1918) klauzolat q lidheshin me
Europn Juglindore 57
I-36. Rezoluta e Asambles Kombtare t Alba-Julias, ku shpallet vendimi pr bashkimin e
Transilvanis me Rumanin (1918) 58
I-37. Fjala e Juliu Maniut n Asamblen Kombtare Rumune t Alba-Julias (1918) 59
Harta 3: Europa Juglindore pas Versajs dhe Lozans, 1923 60
I-38. Propozim pr organizimin e nj shteti maqedonas me administrim kantonik, sipas
modelit zviceran (1919) 61
I-39. Marrveshja e Zyrihut pr Qipron ndrmjet Greqis dhe Turqis (1959) 61
I-40. Franjo Tugjman argumenton t drejtn e do kombi pr t patur shtetin e vet (1982) 63
Harta 4: Europa pas Lufts I Botrore 64
KAPITULLI II. Organizimi i shtetit kombtar 65
IIa. Aspekte t prgjithshme t organizimit t shtetit 65
II-1. Projekt i kushtetuts s hartuar nga Rigas Velestinlisi (1797) 65
II-2. Fjalimi i Bozha Grujeviit n sesionin e par t Kshillit Serb (1805) 66
II-3. Letra e Vuk Karaxhiit, drejtuar princit Millosh Obrenovi (1832) 67
II-4. Kushtetuta serbe e vitit 1835 struktura e pushtetit 68
II-5. Kushtetuta rumune e vitit 1866 dispozitat e prgjithshme 68
II-6. Qndrimet e osmanve ndaj kushtetuts, sipas ambasadorit britanik n Stamboll (1876) 69
II-7. Kushtetuta osmane e vitit 1876 70
7
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
II-8. Parathnia e Kushtetuts s Malit t Zi (1905) 71
II-9. Deklarata e xhonturqve (1908) 72
Tab. 1: Kushtetutat e shteteve t Europs Juglindore 74
Tab. 2: Vendosja e t drejts s prgjithshme t vots n Europn Juglindore 74
Fig. 4. Sheshi i Kushtetuts n Athin (1863) 75
IIb. Nnshtetsia 75
II-10. Prkufizimi i nnshtetsis sipas Kushtetuts Greke t Epidaurusit (1822) 75
II-11. Prkufizimi i nnshtetsis sipas Kushtetuts Greke t Troezenes (1827) 76
II-12. Prkufizimi i nnshtetsis n Kushtetutn Serbe t vitit 1835 76
II-13. Kodi ligjor i Danilos I t Malit t Zi dhe Brdas (1855) 77
II-14. Riprkufizimi i nnshtetsis sipas Nenit 7 t Kushtetuts Rumune (1879) 77
II-15. Traktati mbi pakicat kombtare, i nnshkruar ndrmjet Forcave Aleate dhe Rumanis
(1919) 78
II-16. Riprkufizimi i nnshtetsis sipas Kushtetuts Rumune t vitit 1923 80
IIc. Kombet dhe Kishat 80
II-17. Patriarkana Ortodokse e Kostandinopojs dnon zakonin e vnies t emrave
t lasht grek, fmijve (1819) 80
II-18. Opinione t ndryshme lidhur me vendosjen e autonomis s Kishs Greke, kundrejt
Patriarkans Ortodokse t Kostandinopojs (1833) 81
. Teokletos Farmakidesi ndr mbshtetsit e zjarrt 81
B. Konstantinos Oekonomi kundrshtar i autonomis 81
II-19. Dekreti mbi krijimin e autoritetit sinodik t Kishs Ortodokse n Rumani (1864) 81
II-20. Komentet e gazetarit francez, Sharl Iriarte, mbi pikpamjet e priftrinjve katolik dhe
ortodoks pr lidhjen ndrmjet fes dhe kombsis n Bosnj (1875-1876) 82
II-21. Kushtetuta Bullgare e 1879-s, mbi pozitn e Kishs Ortodokse Bullgare 83
II-22. Pikpamjet e Nikolla Pashiqit, mbi raportet ndrmjet kombit serb dhe Kishs Ortodokse
(1890) 83
IId. Infrastruktura e shteteve kombtare 84
II-23. Rndsia e zhvillimit industrial pr nj komb t vogl nj argumentim grek (1841) 84
Fig. 5. Kartmonedh n t ciln paraqiten marrdhniet ndrmjet elementeve ekonomike t
nj vendi dhe simboleve prfaqsuese kombtare kartmonedha e par me vler 500
dhrahmi, lshuar nga Banka Kombtare Greke (1841) 84
II-24. Roli i hekurudhave n forcimin e shtetit kombtar opinioni i nj rumuni (1870) 84
II-25. Opinioni i princit bullgar, Aleksandr Batenberg (1879-1886), mbi rndsin e
hekurudhave (1879-1881) 85
II-26. Prshkrimi i nj hekurudhe bullgare gjat fundit t shekullit t 19-t 85
II-27. Ligji bullgar pr njsit matse (1889) 86
Fig. 6. Teknologjit e reja dhe simbolet kombtare afishe reklamuese e makinave qepse
(fundi i shekullit t 19-t, Greqi) 86
IIe. Ndrtimi i kombit 87
II-28. Prdorimi i keq i gjuhs kroate kritikuar prej Ivan Kukuljeviit (1843) 87
II-29. Rndsia e gjuhs pr identitetin kombtar opinion i nj slloveni (1861) 87
II-30. Rndsia e gjuhs pr identitetin rumun, sipas Titu Maioreskut (1866) 88
PASQYRA E LNDS
8
II-31. Peticioni i parlamentit kroat, drejtuar mbretit-perandor, Franc Jozefit, pr miratimin e
krijimit t Akademis Jugosllave t Shkencs dhe Artit (1867) 88
Fig. 7. Teatri Kombtar n Bukuresht kartolin (vitet 1890) 89
II-32. Rndsia e gjuhs dhe letrsis n zhvillimin e kombit pjes nga dokumenti
themeltar i Shoqris s t Shtypurit Shkronja Shqip (1879) 89
II-33. Memorandumi i studentve maqedonas n Shn Peterburg, lidhur me gjuhn letrare
maqedonase (1902) 89
II-34. Planet pr zgjimin e ndjenjave kombtare rumune n Transilvani letra e dr. I. C.
Drageskut, drejtuar Emilia Racius (1874) 90
II-35. Plani pr organizimin e lvizjes kombtare shqiptare letra e gazetarit Faik Konica,
drejtuar baronit Goluhovski (Bruksel, 1897) 90
II-36. Udhzime mbi msimdhnien e historis n Greqi (1881) 91
Fig. 8. Fmij me veshje historike (Greqi, rreth 1875-s) 92
II-37. Prpjekjet pr vendosjen e sportit kombtar n Rumani (1898) 92
Fig. 9. Certifikat e konkursit sportiv pr djemt e shkollave t mesme, organizuar nga
Gazeta Sporturilor (n periudhn midis Luftrave n Rumani) 92
II-38. Mbreti shqiptar, Zogu I, mbi rndsin e shrbimit t detyrueshm ushtarak n
ndrtimin e kombit (1928) 93
Fig. 10. Fmij rumun i veshur si ushtar i vogl (1916) 93
II-39. Qllimet e arsimit turk, t prkufizuara nga Zija Gokalpi (1914) 94
II-40. Politika gjuhsore dhe e trajtimit t historis e Ataturkut, e kritikuar nga nj
kundrshtar i tij 1932 94
II-41. Kujtimet e Mahmud Esad Bozkurtit, mbi thelbin nacionalist t Revolucionit t Ataturkut 95
KAPITULLI III: Ideologjit kombtare 96
IIIa. sht kombi? 96
III-1. T drejtat dhe detyrat e kombit rumun, prkufizuar nga poeti dhe politikani Dimitrie
Bolintineanu (1869) 96
III-2. Tiparet themelore t kombeve, sipas nj teksti shkollor serb (1870) 97
III-3. Prkufizimi i Zija Gokalpit pr kombin (1923) 98
III-4. Ndryshimet n prkufizimin e Mustafa Qemal pashs mbi kombin 98
. Theksimi i fes gjat lufts (1920) 98
B. Shtimi i kulturs (1922) 98
C. Theksimi i unitetit (1924) 99
D. Prgjithsimi dhe thjeshtzimi (1929) 99
IIIb. Vetidentifikimi kombtar 99
III-5. T qent bullgar poema Un jam bullgar nga Ivan Vazov (1917) 99
III-6. T qent shqiptar mendimi i Pashko Vass (1879) 100
Fig. 11. Vetprcaktimi kombtar nprmjet pamjeve kartolin sllovene
(fillimi i shekullit t 20-t) 100
Fig. 12. Vetprcaktimi kombtar nprmjet pamjeve kartolin rumune 101
III-7. T qent turk opinion i dr. Riza Nurit (1932) 101
III-8. T qent slloven mbi karakterin e sllovenve, nga Dimitri Rupel (1987) 101
III-9. Vetidentifikimi i fshatarsis rumune, jo sipas prkatsis kombtare nga kujtimet e
George Jonesku-Gionit (1889) 102
III-10. Vetidentifikimi jo sipas prkatsis kombtare n Maqedoni prvoja e H. N.
Brailsfordit (1905) 102
9
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
Fig. 13. Pavjoni pr Bosnj-Hercegovinn, n Ekspozitn Ndrkombtare t Parisit (1900) 103
IIIc. Simbolet kombtare 104
III-11. Si i prfytyronte Rigas Velestinlisi flamurin dhe simbolet e Republiks Greke (1797) 104
Fig. 14. Flamuri i ishullit grek t Psaras, gjat lufts pr pavarsi, n t cilin paraqitet motoja
Liri a vdekje, kryqi, si dhe simbolet e shoqris s fsheht Filiqi Eteria 104
Fig. 15. Flamuri rumun i Gards Urbane t Bukureshtit, me mbishkrimin Bashkimi bn fuqin
(1867) 105
Fig. 16. Flamuri dhe stema e Mbretris s Serbve, Kroatve dhe Sllovenve / Mbretris s
Jugosllavis (q prej vitit 1929) 105
III-12. Domethnia e flamurit shqiptar, shprehur gjat fjalimit t peshkopit Fan Stilian Noli, n
varrimin e Faik Konics (1942) 105
Fig. 17. Flamurt e sotm t shteteve t Europs Juglindore 106
III-13. Himnet kombtare 106
A. Himni kombtar grek (1823) 106
B. Himni kombtar kroat (1835) 107
C. Himni kombtar shqiptar (1912) 107
Fig. 18. Ndryshimet q ka psuar stema bullgare (nga viti 1741 deri n ditt tona) 108
Fig. 19. Stema serbe, modeluar nga Pavao Riter Vitezovii (1701) 108
Fig. 20. Stema e Mbretris Serbe (vitet 1880-t) 108
Fig. 21. Stema e Malit t Zi 109
Fig. 22. Monarkia dhe shteti kartolin rumune n t ciln paraqitet mbreti Karol I (1866-1914). 109
III-14. Prpjekjet pr krijimin e nj veshjeje kombtare n Greqi (1843) 109
Fig. 23. Nj vajz fshatare serbe me veshjen kombtare (1865) 109
Tabela 3: Festat kombtare kryesore n shtetet e sotme europiane juglindore 110
IIId. Mitologjit kombtare 111
Fig. 24. Paraqitja simbolike e kombit 111
A. Bullgaria e liruar litografi e Georgi Danovit (1879) 111
B. Kartolina franceze t cilat paraqesin Serbin dhe Malin e Zi (1917) 112
III-15. Rrnjt historike t kombit maqedonas Gjorgji Pulevski, Pr maqedonasit (1879) 112
Fig. 25. Heronjt historik si modele pr t sotmen 113
. Leonidha, mbreti i Sparts s lasht, u deklaron persve se ai nuk do t dorzohet:
Mov a (Molon Lave - Ejani ta merrni) figur n nj libr shkollor grek (1901) 113
B. Vdekja e Vasa arapiit gjat pushtimit t Kalas s Beogradit, 1806 piktur e
Anastas Jovanoviit (1817-1899) 113
III-16. Kujtimet e dr. Riza Nurit, mbi ndikimin e tregimeve epike popullore 114
Fig. 26. Pasqyrimi simbolik i ngjarjeve politike 114
. Kryengritja e malazezve piktur e Dura Jakshiit (1832-1878) 114
B. Bullgaria e bashkuar piktur e Nikolai Pavloviit (1885) 114
III-17. Ligji rumun pr kremtimet n kujtim t heroins s lufts Ekaterina Teodoriu (1921) 115
Fig. 27. Afishe rumune pr kremtimin e 70-vjetorit t krijimit t shtetit modern (1929) 116
Fig. 28. Pull kroate n t ciln paraqitet basketbollisti i njohur Drazhen Petrovi (1994) 116
III-18. Origjina historike e stems shqiptare, shpjeguar nga nj historian bashkkohor (2000) 117
III-19. Kujtimi i kapedan Hysen Gradasheviit n Bosnj 117
PASQYRA E LNDS
10
KAPITULLI IV: Nacionalizmat n konflikt 118
IVa. Ideologjit e prdorura pr nxitjen e konfliktit 118
IV-1. Paragjykimi kombtar ndaj gjermanve n Kroaci (1866) 118
IV-2. Kujtimet e dr. Riza Nurit, pr refuzimin e martess me nj vajz t huaj (1910) 119
IV-3. Mospajtime n lidhje me Megali Idhen greke diskutimi i profesorit Nikolaos Saripolos
me mbretin George I (1877) 119
IV-4. Prkufizimi i hapsirs kombtare rumune, sipas historianit Aleksandr D. Ksenopoli
(1888) 119
IV-5. Ndarjet kombtare n parlamentin osman (1908-1914) 120
IV-6. Shpallje t lufts antikoloniale nga qipriott grek (1955) 121
IVb. Konfliktet konkrete 122
IV-7. Stjepan Radi, Ne duam shtetin ton kroat brenda Bashkimit Jugosllav (1918) 122
IV-8. Deklarata e serbve, kroatve dhe boshnjakve (1943) 123
IV-9. Deklarata e Asambles s Par Antifashiste pr lirimin e Popullit Maqedonas (1944) 123
IV-10. Vshtirsit e lufts antikoloniale n Qipro (1955-1959), analizuar nga udhheqsi i
EOKA-s, George Grivasi (Digenis) 124
Fig. 29. Thirrja e Qipros drejtuar Kombeve t Bashkuara (vitet 1950) 125
IV-11. Kndvshtrimi i Partis Qipriote Greke, parti e krahut t majt (AKEL), 1955 125
IV-12. Qipriott turq kundr EOKA-s, 1960 126
IV-13. Qllimet e Pranvers kroate n fillim t viteve 1970-t, sipas shkrimtarit Vlado
Gutovac 127
IV-14. Memorandumi i Akademis Serbe t Artit dhe Shkencs (SANU) (1986) 128
IV-15. Qndrimi i nj slloveni mbi shtjen e gjuhs n Jugosllavin komuniste (1987) 130
IV-16. Deklarata e majit e Shoqats Demokratike Sllovene (1989) 131
IV-17. Futbolli dhe nacionalizmi nj tifoz kroat kujton udhtimin e tij pr ndeshjen midis
Partizanit t Beogradit dhe Dinamos s Zagrebit (1989) 131
IV-18. Shkrimtarja Dubravka Ugresii shpreh keqardhje pr ndarjet dhe luftrat
e viteve 1990-t 132
IV-19. Marrdhniet ndrmjet gjuhs kroate dhe asaj serbe opinioni i gjuhtarit kroat,
Stjepan Babi (2003) 133
IV-20. Reagimet n Kroaci ndaj shfaqjes s nj filmi serb me titra kroat (1999) 133
IV-21. Identiteti i dyfisht i nj gruaje t re n Kroaci 134
IVc. Kaprcimi i nacionalizmit? 134
IV-22. Kuadri i prgjithshm ligjor i Marrveshjes pr Paqen n Bosnj-Hercegovin (1995) 134
IV-23. Traktati i Mirkuptimit, Bashkpunimit dhe Fqinjsis s Mir ndrmjet Republiks s
Hungaris dhe Rumanis (1996) 136
IV-24. Vlersim, bazuar n prvojat vetjake, lidhur me marrdhniet ndrmjet Rumanis dhe
Hungaris n zonat me popullsi t przier (2001) 137
IV-25. Pikat e Marrveshjes s Ohrit e cila i dha fund konfliktit t armatosur n Republikn e
Maqedonis (2001) 137
IV-26. Sportet, si nj mnyr e kaprcimit t nacionalizmit. Qipriott grek, duke mbshtetur
skuadrn vendase qipriote turke t futbollit (2003) 138
Fig. 30. Vija ndarse (Vija e gjelbr), e cila ndante Nikozin (2003) 138
IV-27. Dy opinione, lidhur me heqjen e Vijs s gjelbr ndrmjet pjess turke dhe asaj greke t
Qipros (23 prill 2003) 139
11
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
. Vlersim nga Nikos Anastasiu, publikuar n internet 139
B. Nj msues turk nga Famagusta prshkruan vizitn e tij n nj familje qipriote greke
(2003) 139
Bibliografia 140
13
Kombet jan nj prej elementeve prbrse baz t Europs moderne, ashtu si jan edhe pjes me rndsi
t bots joeuropiane. Q n shekullin e 19-t, forca e ideologjive nacionaliste ka prcaktuar veprimtarin e
grupeve t mdha t njerzve, si dhe funksionimin e shteteve. Nga kjo pikpamje, Europa Juglindore nuk
prbn prjashtim. Gjat shekullit t 19-t, n kt rajon u shfaqn pes shtete kombtare. Disa prej tyre
ishin shtete krejtsisht t reja, t ngritura n ato territore q m par kishin qen nn sundimin e drejtprdrejt
osman: Serbia (fillimi i lufts lirimtare n vitin 1804, formimi i shkallshkallshm i shtetit gjat periudhs 1815-
1830, zyrtarisht e pavarur q prej vitit 1878) ; Greqia (fillimi i lufts lirimtare n vitin 1821, marrja e pavarsis
n vitin 1830); Bullgaria (kryengritja antiosmane n vitin 1876, formimi i shtetit n vitin 1878, pavarsia n
vitin 1908). Dy shtetet e tjera u shfaqn prej shteteve t krishtera, vasale t Perandoris Osmane, si ishte
Rumania (e krijuar nga bashkimi i Vllahis me Moldavin n vitin 1859, e pavarur q nga viti 1877/1878)
dhe Mali i Zi (territor i pavarur, i sunduar prej princave peshkop q nga shekulli i 18-t, shndrruar n nj
principat t trashgueshme n vitin 1852 dhe i pavarur q prej vitit 1878). N fillim t shekullit t 20-t u
shfaqn edhe dy shtete t tjera kombtare: Shqipria, n vitet 1912/1913, si rrjedhoj e Luftrave Ballkanike,
dhe Turqia, n kontekstin e shprbrjes s Perandoris Osmane n fund t Lufts I Botrore (me qeveri
kombtare de facto q prej vitit 1919, dhe me shpalljen zyrtare t Republiks s Turqis, n vitin 1923).
Qiproja, koloni e Mbretris Britanike, u b shtet i pavarur n vitin 1960; me shprbrjen e Jugosllavis
n vitin 1991, u shfaqn disa shteteve t reja: Sllovenia, Kroacia, Republika e Maqedonis*, dhe Bosnj-
Hercegovina, ndrkoh q Serbia dhe Mali i Zi krijuan nj federat, e cila u riorganizua n vitin 2002. N vitin
2006 Serbia dhe Mali i zi u ndan si dy shtete t veanta.
Sigurisht q shtetet kombtare nuk kan qen dhe nuk jan forma e vetme e qeverisjes n Europn
Juglindore. Prve tyre, kan ekzistuar, gjithashtu, edhe forma t tjera, perandori shumkombshe dhe
shtete shumetnike, ndrkoh q kombe t ndryshme kan kaluar periudha t gjata, pa patur shtetin e tyre.
Pavarsisht nga kjo, marrdhniet e ndrlikuara ndrmjet kombeve dhe shteteve kan prcaktuar historin
e ktij rajoni dhe shtetet-kombe u bn nj prej tipareve thelbsore t Europs Juglindore. Megjithse kto
shtete kombtare jan relativisht t reja, n krahasim me disa shtete t tjera europiane si Franca, Spanja apo
Britania (gjithsesi, duhet theksuar se Serbia dhe Greqia u shfaqn si shtete kombtare prpara Italis apo
Gjermanis), ekzistenca e rrezikuar e tyre dhe prania e nj situate n vijimsi drejt konflikteve kombtare,
gjykohen si t nj rndsie t veant pr tr zhvillimin historik t Europs Juglindore t dy shekujve t
fundit.
Pr shumicn e popujve t Europs Juglindore, shtetet-kombe t prcaktuara etnikisht jan br dhe
modeli normal i organizimit t shtetit. Njerzit u msuan q ta njjtsonin vetveten me kombin e tyre, dhe q
t luftonin pr krijimin/mbrojtjen e shtetit t tyre kombtar. Meqense shtetet kombtare t Europs Juglindore
jan shfaqur disi von, historiant dhe politikant jan prpjekur q ta rrisin legjitimitetin e tyre prmes lidhjeve
me shtetet antike dhe/ose ato mesjetare, duke prdorur kshtu argumentin e hershmris (pra q ne kemi
qen t part), n garn ideologjike me kombet e tjera rivale. N t tilla rrethana, historia e do populli
sht konsideruar shpeshher si nj betej pr idealet kombtare, e cila ka paracaktuar krijimin e shteteve
kombtare; t gjitha momentet, aktort dhe proceset historike jan vlersuar n prputhje me kontributet e
dhna pr prmbushjen e idealit kombtar. T tilla rrfime historike q idealizonin t kaluarn, u prdorn
Hyrje
*
N kohn e botimit njihej nga t gjitha institucionet e BE dhe OKB me emrin e prkohshm "Republika ish-Jugosllave e
Maqedonis"
HYRJE
14
pr t arritur bashkimin kombtar dhe pr t mbshtetur prpjekjet pr modernizimin e shoqris. Dshmia
e ktyre prpjekjeve modernizuese ka uar n ndrthurjen e sukseseve domethnse me dshtime t plota,
dhe shtetet-kombe t Europs Juglindore duhet t mbajn prgjegjsi pr t gjitha shtjet e prfshira n
kt bilanc historik. sht plotsisht e qart, megjithat, se rrfimet historike her-her jan keqprdorur, pr
ti mobilizuar njerzit kundr armiqve t ndryshm, t brendshm dhe/ose t jashtm, qofshin kta t vrtet
apo imagjinar. Sikundr u vrtetua edhe nga ngjarjet e fundit n ish-Jugosllavi, kjo mnyr e keqprdorimit
t historis shrbente si mjet pr fillimin e luftrave dhe cikleve t urrejtjes midis kombeve dhe grupeve t
ndryshme etnike.
Studimet q kan t bjn me nacionalizmin kan shnuar arritje t konsiderueshme koht e fundit.
Historiant dhe studiuesit e shkencave shoqrore kan hulumtuar n lidhje me elementet strukturore t
shteteve-kombe, ashtu si dhe pr zhvillimin historik t tyre. Teorit e formuluara pr natyrn e kombeve
dhe t nacionalizmit kan qen t shumta; ato jan t ndryshme q nga etnocentrizmi i mirfillt, deri tek
trajtimet konstruktiviste, q argumentojn se kombet jan vese krijime mendore, t shpikura disi von n
koh. Megjithse kjo ende vazhdon t jet pjes e nj debati t fuqishm, studiuesit po arrijn nj mirkuptim
gjithnj e m t madh, se kombet dhe identitetet kombtare nuk jan njsi t prjetshme, por dukuri t
zhvilluara historikisht, t cilat jan shfaqur n kontekste historike t caktuara dhe q, gjat kohve, psojn
zhvillime, ndrprerje, episode t ndrtimit, t shprbrjes dhe t rindrtimit. Shpeshher, nacionalizmat
modern kan prdorur ndjesi dhe simbole t hershme etnike, u kan shtuar atyre kuptime t reja, i kan
ndrthurur me elemente t reja dhe i kan vendosur brenda kornizave t reja mendore dhe ideologjike. Nga
kjo pikpamje, ashtu si thot edhe Benedict Andersoni, n t vrtet, kombet moderne jan bashksi t
imagjinuara (kujdes, t imagjinuara nuk do t thot t trilluara). Ky model nuk sht tipar i veant i Europs
Juglindore. Ai sht nj tipar i prbashkt i bots moderne.
Prve ktij mirkuptimi themelor mbi krijimin e kombeve moderne, historiant kan prqasur idet dhe
kan grumbulluar mjaft njohuri t reja mbi modelet e prgjithshme dhe karakteristikat e veanta, t cilat
kan prcaktuar shtetet e ndryshme kombtare. Prsa i prket Europs Juglindore, shtetet-kombe u shfaqn
disi von, n krahasim me disa pjes t tjera t Europs. Atje u desh q t zhvilloheshin beteja t gjata
dhe t ndrlikuara ose kundr perandorive t mbetura shumkombshe, ose kundr shteteve kombtare
kundrshtare. Kshtu, format e nacionalizmit kan ekzistuar prpara krijimit t shteteve kombtare. Gjithsesi,
kto trsi t hershme vlerash kombtare nuk mjaftuan pr funksionimin e shteteve t reja dhe pr rrjedhoj,
elitat e reja politike dhe kulturore u prpoqn q ti edukonin nnshtetasit e tyre sipas vlerave kombtare.
Nj prpjekje e till shtettore pr ndrtimin e kombit, gjithashtu nuk ishte nj veanti e Europs Juglindore.
Prkundrazi, n disa pjes t Europs Perndimore, politika t tilla ishin ndrmarr edhe m par, madje
edhe m t ashpra. N librin e njohur t Eugen Veberit, Nga fshatar n francez, tregohet se si, edhe
n Franc, shumica e popullsis fshatare filloi q ta prcaktonte vetveten me terma kombtar vetm gjat
shekullit t 19-t, nn ndikimin e arsimit fillor, shrbimit t detyrueshm ushtarak dhe komunikimit modern.
Marrdhnia ndrmjet kombeve dhe besimeve ishte mjaft e ndrlikuar. Pr shum europian juglindor,
prkatsia fetare ishte dhe mbeti tejet e rndsishme, si ishte ortodoksia pr grekt dhe pr serbt, apo
katolicizmi pr kroatt; pr t tjert, si pr shembull, pr shqiptart, feja qe m pak e rndsishme, dhe
kombi prfshinte njerz t besimeve t ndryshme fetare, pa hasur vshtirsi t mdha. N kt Libr pune
jan trajtuar shkurtimisht edhe probleme t tjera t veanta, si marrdhniet midis kombeve dhe identiteteve
gjuhsore.
Qllimi kryesor i ktij Libri pune sht pajisja e msuesve dhe e nxnsve me dshmi historike, t cilat do
ti ndihmojn q ta kuptojn m mir ndrlikueshmrin e marrdhnieve ndrmjet kombeve dhe shteteve
n Europn Juglindore. Pr t qen brenda caqeve t pranueshme dhe pr t shrbyer si mjet i prdorshm
pr msuesit, nxnsit dhe studiuesit duhej q, n kt Libr pune, t prcaktoheshin disa prparsi. Ndaj
vendosm t prqendroheshim kryesisht n krijimin e shteteve kombtare, n shtjet e ndrtimit t kombit,
n ideologjit kombtare dhe n disa prej konflikteve t ushqyera prej nacionalizmit. Kto shtje ndikuan
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
15
edhe n prcaktimin e kufijve kronologjik gjat hulumtimit t burimeve prkatse. Libri i puns u mendua
q t prqendrohej kryesisht n shekullin e 19-t, por gjithsesi, vendosm t prfshinim n t edhe shum
burime historike t periudhs prpara Iluminizmit t 1800-s, si dhe burime q kan t bjn me jehonn
e Revolucionit Francez n Europn Juglindore, t cilat shrbyen pr ngritjen e lvizjeve kombtare n
kt rajon. Gjithashtu, ktu jan prfshir edhe disa burime historike t shekullit t 20-t, q shrbejn pr
dokumentimin e lindjes s shteteve t reja kombtare, pr zhvillimet e reja n marrdhniet ndrmjet kombeve
dhe shteteve, pr ndikimin e nacionalizmit n shfaqjen e konflikteve t shumta, si dhe pr disa prbrs t nj
prirjeje pr ta kaprcyer nacionalizmin. N do rast jemi prpjekur q ti shmangim dyzimet me Librat e tjer
t puns t prfshir n kt projekt, t cilt trajtojn n thellsi dhe n mnyr m t hollsishme Luftrat
Ballkanike dhe Luftn e Dyt Botrore. Prsa i prket periudhs pas Lufts s Dyt Botrore, u prqendruam
n problematikn q ka t bj me ish-Jugosllavin dhe n konfliktet q uan n krijimin e shteteve t reja
kombtare, ish-jugosllave, gjat viteve 90. Ne jemi t vetdijshm se ktu mungojn pjesrisht ose trsisht
disa aspekte t zhvillimit t nacionalizmit t shekullit t 20-t. Mungesat m t rndsishme kan t bjn
me lulzimin e ideologjive nacionaliste dhe diskriminimin q buron prej tyre n periudhn midis luftrave
botrore; por, po ashtu, edhe me llojet e veanta t nacionalizmit komunist jugosllav, shqiptar, rumun dhe
bullgar. Meqense trsia dhe ndrlikueshmria e ktyre shtjeve do t krkonte prfshirjen e mjaft burimeve
shtes, t cilat do ta mbingarkonin edhe m shum kt Libr pune, krahasuar me tre librat e tjer t projektit,
vendosm q ti linim kto shtje pr nj trajtim tjetr t veant.
Shpresojm q grumbullimi i dshmive nga t gjitha vendet europiane juglindore do t mbush, gjithashtu,
zbraztin n njohurit q popujt e rajonit kan pr njri-tjetrin. N t vrtet, shumica e popujve t Europs
Juglindore kan msuar m shum pr kombin e tyre dhe pr kombet kryesore t bots (perndimore),
ndrkoh q kan shprfillur ose kan marr informacion t njanshm pr fqinjt e tyre. Prmes materialeve
t prfshira n kt Libr pune, ne synojm ti nxitim msuesit dhe nxnsit q ta krahasojn historin e vendit
t tyre me at t vendeve t tjera t Europs Juglindore, q t zbulojn modele dhe elemente t prbashkta,
t cilat kan qen karakterizuese pr disa vende ose periudha historike, dhe t kuptojn kompleksitetin e
ndryshimeve historike. sht e kuptueshme se nuk mund t prfshinim ktu materiale nga secili vend, pr t
gjitha aspektet e marrdhnieve ndrmjet kombeve dhe shteteve gjat dy shekujve t fundit. Na sht dashur
q t bjm przgjedhje t kujdesshme, q kushtzoheshin, n do rast, sidomos nga prania e burimeve t
prshtatshme dhe nga prpjekjet pr t ruajtur nj baraspesh, pr t mundsuar prfaqsimin e t gjitha
kombeve dhe shteteve europiane juglindore n kt Libr pune. Pavarsisht prpjekjeve tona, duhet pranuar
se disa prej lexuesve t ktij Libri pune mund t mendojn se ata vet do t kishin prfshir ktu edhe disa
tekste t tjera. Nse ndodh kshtu, ather ky Libr pune do t prmbush edhe nj qllim tjetr t tij, pr t
nxitur msuesit, nxnsit dhe historiant profesionist q ti kushtojn nj vmendje t re ndrlikueshmris
s marrdhnieve historike ndrmjet kombeve dhe shteteve t Europs Juglindore.
Jemi t bindur se nj vshtrim m i baraspeshuar dhe faktik i historis s shteteve kombtare n Europn
Juglindore, do ta ndihmoj brezin e ri t jet m tolerant ndaj kombeve dhe/ose grupeve t tjera etnike, si
dhe m i hapur ndaj zhvillimeve t sotme. Varet nga ata dhe nga ne q t bjm zgjedhje t arsyeshme,
e t mbshtetura n informacion t dobishm n mes alternativave t ndryshme dhe tu prshtatemi sfidave
t proceseve historike q po shfaqen, t cilat jan duke prvijuar marrdhnie t reja ndrmjet individve,
bashksive, shteteve kombtare dhe organizatave e institucioneve mbikombtare.
17
Kronologjia
1762 Paisi Hilendarski shkruan Historin sllavo-bullgare, prmes s cils bn thirrje pr
ndrgjegjsim kombtar.
1768-1774 Lufta ruso-turke. Revolta greke mbshtetet prej Rusis (1770-74).
1797 Hartimi i Projektkushtetuts s Republiks Helenike, prej Rigas Valestinlisit.
Pushtimi francez i Venecies; sipas Traktatit t Kampo-Formios, bhet ndarja e
territoreve veneciane midis Francs dhe Habsburgsve: Habsburgsit pushtojn
Dalmacin, ndrsa Franca fiton Ishujt Jonian (sundimi francez zgjati deri m
1799-n).
1800-1807 Republika Joniane, shtet vasal i Perandoris Osmane. Ajo pushtohet nga britanikt n
vitin 1807 dhe bhet protektorat i tyre deri n vitin 1864.
1804-1813 Kryengritja e par serbe, e udhhequr nga Karagjorgji; u shtyp prej osmanve.
1805-1813 Territore t mdha t Dalmacis, Kroacis dhe Sllovenis vendosen nn sundimin
e Napoleonit (Provincat Iliriane); pas humbjes s Napoleonit, kto territore kthehen
prsri n provinca t Austris.
1806-1812 Lufta ruso-turke; nprmejt Traktatit t Paqes n Bukuresht, Moldavia Lindore
(Besarabia) i aneksohet Rusis.
1814 Krijimi n Odes i shoqats s fsheht Filiqi Eteria [Shoqata e Miqve], q
synonte lirimin e Greqis prej osmanve.
1815 Kryengritja e dyt serbe, e udhhequr nga Millosh Obrenovii; n dhjetor t vitit
1815, sulltani e njeh Milloshin si knjazin m t lart t serbve, n pashallkun e
Beogradit.
1821 Kryengritja e Vllahis, e udhhequr nga Tudor Vladimiresku; Revolucioni grek,
i cili filloi me pushtimin e Moldavis nga nj ushtri e vogl greke, drejtuar prej
Aleksandr Ipsilantit, u pasua me nj kryengritje, e cila u prhap nga Peloponezi,
drejt zonave t tjera.
1822 N Epidarus, Asambleja Kombtare Greke shpall Republikn Helene dhe voton
pr kushtetutn e par greke.
1826 Sulltan Mahmudi i Dyt, shprndau me dhun jeniert, duke u hapur rrugn
reformave n Perandorin Osmane.
1827 Britania, Franca dhe Rusia mbshtesin hapur grekt; n Navarino, flota e aleatve
mund flotn osmano-egjiptiane.
1828-1829 Lufta ruso-turke. Rust pushtojn Moldavin dhe Vllahin.
1829 Traktati i Paqes n Adrianopoj (Edrene); Serbia njihet si principat vasale, me
Millosh Obrenoviin si princ; Vllahia dhe Moldavia mbeten nn pushtetin osman,
por vendosen, gjithashtu, edhe nn mbrojtjen ruse.
1830 Protokolli i Londrs Greqia shpallet monarki e pavarur, nn dorzanin e
prbashkt t Britanis, Francs dhe Rusis.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
KRONOLOGJIA
18
1831-1832 Nn mbikqyrjen ruse, vendosen n Vllahi dhe Moldavi Rregullat Organike;
modernizimi konservator ruan pushtetin e princave dhe t bojarve.
1832 Konventa e Londrs prcakton kufijt e shtetit grek dhe vendos q Otoja, djali i
dyt i Ludvigut t Par t Bavaris, t bhet mbreti trashgimtar i Greqis.
1834 Athina zvendson Nafplionin, si kryeqytet i Greqis.
1835 Kushtetuta Serbe (miratuar nga sulltani n vitin 1838); ajo kufizon pushtetin e
princit, n dobi t nj senati t zgjedhur.
1837 Krijimi i Universitetit t Athins dhe i Shoqris Arkeologjike.
1839 Hatisherifi i Gulhanes; nisin zyrtarisht Reformat e Tanzimatit n Perandorin
Osmane.
1841 Krijimi i Banks Kombtare Greke.
1843-1844 Greqia bhet monarki kushtetuese, duke vendosur t drejtn pothuaj-universale t
vots pr meshkujt.
1830-1848 N Perandorin Austriake, periudh e ngarkuar me shum lvizje kombtare,
q synonin veanrisht fitimin e statusit zyrtar pr gjuht kombtare; po n kt
kuadr, Rilindja Kombtare Kroate (Lvizja Iliriane) lufton pr gjuhn kroate,
e cila bhet gjuh zyrtare n vitin 1847, dhe pr nj Kroaci autonome, brenda
Perandoris Austriake, ndrkoh q n Transilvani, rumunt prplasen me
hungarezt pr shtjen kombtare.
1848-1849 Kryengritje n mbar Europn, prfshir ktu Perandorin Austriake dhe
Principatat Rumune; kryengritsit grshetojn krkesat politike, shoqrore
dhe kombtare; ndarjet kombtare shkaktojn konflikte ndrmjet kryengritsve
hungarez, kroat dhe rumun; kryengritjet shtypen me dhun nga osmant dhe
austriakt, me mbshtetjen e Rusis.
1850 Autoqefalia e Kishs Greke (e shpallur q n vitin 1833), miratohet nga
Patriarkana Ekumenike e Kostandinopojs.
1852 Danilo i Par Petrovii (1851-1860) e shndrron Malin e Zi nga peshkopat, n
principat laike dhe ndrmerr nj program modernizues.
1853-1856 Lufta e Krimes; Rusia mundet prej forcave t bashkuara t Perandoris Osmane,
Britanis s Madhe, Francs dhe Sardenjs; prmes Traktatit t Paqes n Paris,
Moldavia, Vllahia dhe Serbia vendosen nn mbrojtjen e prbashkt t Fuqive t
Mdha.
1858 Konventa e Parisit; Fuqit e Mdha riorganizojn Moldavin dhe Vllahin si shtete
t veanta, por nn emrtimin e prbashkt Principatat e Bashkuara.
1859 Aleksandr Joan Kuza zgjidhet princ i dyfisht, i Moldavis dhe Vllahis; bashkimi
i shkallshkallshm institucional i t dyja principatave deri m 1862; krijimi i shtetit
modern rumun.
1860 Hapja e Universitetit t Jashit (i cili m 1864, u pasua edhe nga Universiteti i
Bukureshtit).
1862 Nj kryengritje e detyron Oton e Par q t largohet nga Greqia.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
19
1863 Princi danez, George i Holstein-Sonderburg-Glucksburgut, zgjidhet pr tu br
mbreti George i Par (1863-1913) i Greqis;
Kushtetuta e re (1864) i bn njerzit nnshtetas t kurors mbretrore dhe t
shtetit sovran; Ishujt Jonian i jepen Greqis nga Britania e Madhe.
Laicizimi masiv i pronave t kishs n Rumani; konflikti me Patriarkann e
Kostandinopojs.
1866 Aleksandr Joan Kuza detyrohet q t jap dorheqjen; princi gjerman, Karoli i
Hohenzollern-Sigmaringenit, bhet princ i Rumanis (1866-1914, mbret pas vitit
1881); Kushtetuta e 1866-s vendos monarkin kushtetuese dhe garanton t
drejtat dhe lirit civile, por krijon nj sistem t kufizuar votimi, nprmjet regjistrimit
n baz t pronsis.
1867 Marrveshje pr krijimin e Austro-Hungaris dualiste; Sllovenia dhe Bukovina
mbeten pjes t Austris, ndrsa Transilvania dhe Kroacia prfshihen brenda
mbretris s Hungaris; prmes nj marrveshjeje t posame (1868),
Kroacia ruan nj shkall t caktuar autonomie brenda Hungaris; pavarsisht
ksaj, politikat centralizuese dhe asimiluese t Hungaris shkaktojn rritjen e
paknaqsis tek rumunt dhe kroatt.
1866-1869,
1889
Kryengritjet n Kret krkojn respektimin e reformave osmane, por synimi
prfundimtar sht bashkimi me Greqin.
1869 N Rumani krijohet Komiteti Qendror Revolucionar Bullgar, nn drejtimin e Ljuben
Karavelovit.
1870 Me an t nj dekreti osman, krijohet Ekzarkati Bullgar; bullgart sigurojn nj
organizim kishtar t ndar prej Patriarkans s Kostandinopojs, megjithse ende
nuk ishin nj shtet i veant.
1872 Vendimi antikombtar i Patriarkanave t vjetra ortodokse t Kostandinopojs,
Aleksandris dhe Antiokis, i cili dnon prcaktimin e juridiksionit kishtar sipas
etnis, si nj veprim prars.
1875 Revolta antiosmane n Bosnj dhe Hercegovin; fillimi i Krizs Lindore t viteve
1875-1878.
1876 Osmant shtypin me ashprsi revoltn bullgare t prillit; Serbia dhe Mali i
Zi i shpallin luft Perandoris Osmane, por psojn humbje; rritja e trysnis
ndrkombtare dhe trazirat e brendshme i detyrojn autoritetet osmane q t
nxjerrin Kushtetutn e par osmane, e cila u siguron t drejta t plota dhe t
barabarta t gjith nnshtetasve osman, por, n t njjtn koh, shpall se
perandoria sht nj trsi e pandashme.
KRONOLOGJIA
20
1877 N Stamboll krijohet Komiteti Qendror pr Mbrojtjen e t Drejtave t Popullit
Shqiptar.
Rusia i shpall luft Perandoris Osmane dhe pushton Bullgarin; Rumania e
shpall veten t pavarur dhe bashkohet me Rusin; n Plevna, pas nj qndrese t
madhe, ushtria osmane mundet.
1878 Traktati i Paqes i Shn Stefanit (3 mars); pas ndrhyrjes s Britanis s Madhe
dhe Austro-Hungaris, Kongresi i Berlinit arrin nj traktat t ri paqeje (1 korrik):
Rumania, Serbia dhe Mali i Zi njihen si shtete t pavarura; Bullgaria ndahet n
Principatn vasale t Bullgaris dhe n Provincn Autonome t Rumelis Lindore;
Rumania prfiton Dobruxhn, n shkmbim t Besarabis Jugore, e cila iu dha
Rusis; Serbia dhe Mali i Zi prfitojn, gjithashtu, nj zgjerim t vogl territorial;
Bosnj-Hercegovina vendoset nn administrimin austro-hungarez; nprmjet nj
konvente t veant osmano-britanike, Qiproja vendoset nn sundimin britanik,
duke vazhduar t mbetet pjes e Perandoris Osmane (4 qershor 1878).
Sulltan Abdulhamidi i Dyt (1876-1909) pezullon Kushtetutn e dhjetorit 1876,
shprndan parlamentin dhe sundon n mnyr autokratike deri n vitin 1908.
Lidhja Shqiptare e Prizrenit harton programin kombtar.
1879 Kushtetuta Bullgare e Trnovs vendos monarkin kushtetuese; princi i par bhet
Aleksandri i Batenbergut (1879-1886).
1880 Krijimi i Banks Kombtare t Rumanis.
1881 N prputhje me Traktatin e Berlinit, osmant i dorzojn Greqis, Thesalin dhe
rajonin e Arts s Epirit.
1885 Bashkimi i Rumelis Lindore me Principatn Bullgare; prpjekjet e Serbis pr
kompensime dshtojn me Luftn serbo-bullgare (1885-1886).
1886 Kriza politike n Bullgari; princ Aleksandri i Batenbergut jep dorheqjen; Rusia
ndrpret marrdhniet diplomatike me Bullgarin.
1887 Bullgart zgjedhin si princ t tyre Ferdinandin e Saksa-Koburg-Gothas (1887-
1918).
1893 Krijimi i OBRM-s (Organizata e Brendshme Revolucionare Maqedonase).
1896 Lojrat e para Olimpike ndrkombtare n Athin.
1897 Lufta greko-turke; Greqia pson humbje.
1898 Kreta bhet shtet vasal, gjysmautonom; princi grek, George, emrohet
guvernator.
1903 Grushti i shtetit n Serbi; vrasja e mbretit Aleksandri i Par Obrenovi dhe e
familjes s tij; Petar i Par Karagjorgjevi bhet mbret (1903-1921); rritet fryma
nacionaliste n politikn serbe.
Osmant shtypin kryengritjen e Ilindenit n Maqedoni
1907 Kryengritje e rndsishme e fshatarsis n Rumani.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
21
1908 Revolucioni xhonturk n Perandorin Osmane; rivendosja e Kushtetuts s 1876-s
dhe organizimi i zgjedhjeve pr Parlamentin Osman; Bullgaria shpall pavarsin
e saj; Austro-Hungaria anekson Bosnj-Hercegovinn (Kriza boshnjake me
Serbin dhe Rusin).
1911-1912 Lufta italo-turke; Italia pushton Ishujt Dodekanez (si edhe Libin).
1912 Kryengritja shqiptare; organizimi i revolts s armatosur nga Ismail Qemali dhe
Luigj Gurakuqi.
1912-1913 Luftrat Ballkanike; Perandoria Osmane humbet shumicn e territoreve europiane
t saj, t cilat i kalojn Bullgaris, Serbis, Greqis dhe Malit t Zi; Shqipria
shpallet e pavarur (28 nntor 1912); Maqedonia ndahet ndrmjet Bullgaris,
Serbis dhe Greqis; Dobruxha Jugore e Bullgaris i aneksohet Rumanis.
1914 Princ Vilhem Vidi pranon fronin e dhn prej Fuqive t Mdha, pr t qen mbret i
Shqipris.
1914-1918 Lufta e Par Botrore; vrasja n Sarajev e princ Franc Ferdinandit prej
nacionalistve serb bhet edhe shkaku i lufts; me prjashtim t Shqipris q,
gjithsesi, ishte e pushtuar, t gjitha shtetet e Europs Juglindore morn pjes n
luft: Austro-Hungaria, Perandoria Osmane (qysh prej vitit 1914) dhe Bullgaria
(qysh prej vitit 1915) rreshtohen n krahun e Fuqive t Qendrs; Serbia, Mali i Zi
(qysh prej vitit 1914), Rumania (qysh prej vitit 1916) dhe Greqia (qysh prej vitit
1917, pavarsisht nga kundrshtimet e mbretit Konstantin) rreshtohen n krahun e
Antants.
1915 Fillon internimi me forc i t gjith armenve osman (prill). M 6 tetor, Vincent
Brys, duke folur n Dhomn e Lordve, tha se gjat ktij procesi llogariteshin t
ishin masakruar rreth 800 000 armen. Q nga ajo koh, shtja e gjenocidit ka
qen nj tem polemikash, veanrisht n Turqi.
1917 Qeveria serbe dhe Komiteti i Qeveris Kroate t Londrs (kryesisht n mrgim),
prmes Deklarats s Korfuzit, bien n marrveshje pr formimin e nj shteti t
prbashkt jugosllav.
1917-1918 N kontekstin e Revolucionit Rus, n Besarabi shpallet nj republik demokratike,
dhe m pas Asambleja voton n favor t bashkimit t saj me Rumanin (27 mars
1918).
1918 Thyerja e Fuqive t Qendrs; Bullgaria dhe Perandoria Osmane kapitullojn;
Austro-Hungaria shprbhet; n territoret jugore t ish Austro-Hungaris shpallet
Shteti i Sllovenve, Kroatve dhe Serbve; Vojvodina dhe Sirmiumi bashkohen
me Serbin; Kshilli Kombtar i Shtetit t Sllovenve, Kroatve dhe Serbve
vendos t bashkohet me Serbin pr t krijuar Mbretrin e Serbve, Kroatve
dhe Sllovenve (e riemrtuar Jugosllavi pas vitit 1929); rumunt e Bukovins dhe
t Transilvanis bashkohen me Rumanin.
1919-1920 Konferenca e Paqes n Paris; vendosja e kufijve t rinj n Europn Juglindore prmes
Traktatit t Shn-Germain-en-Layet (me Austrin), Traktatit t Njis (me Bullgarin) dhe
Traktatit t Trianonit (me Hungarin); ndarja e Banatit ndrmjet Rumanis dhe Mbretris
s Serbve, Kroatve dhe Sllovenve; Bullgaria i dorzon Greqis, Trakin Perndimore;
Greqia, Rumania, Jugosllavia, e m von Bullgaria dhe Turqia, duhet t nnshkruajn traktate
t veanta pr mbrojtjen e t drejtave t pakicave kombtare brenda kufijve t tyre.
KRONOLOGJIA
22
1919 Pushtimi i Azis s Vogl Perndimore (Smirna) nga Greqia, me autorizimin e
Francs, Britanis dhe SHBA-s, si kundrpesh ndaj zgjerimit t Italis n rajon;
prpjekjet e kurdve dhe t armenve pr krijimin e shteteve t tyre kombtare;
n Azin e Vogl, fillimi i qndress kombtare turke; udhheqs sht Mustafa
Qemal pasha (q m von u quajt Ataturku).
1920 Traktati i Paqes i Sevres; sulltan Mehmedi VI pranon shprbrjen e Perandoris
Osmane (humbja e tokave arabe, e Armenis dhe e Trakis; mbajtja e
referendumit n Smirna, pas nj periudhe pesvjeare nn administrimin grek;
mundsia e Kurdistanit pr pavarsi; krijimi i zonave t ndikimit t Britanis s
Madhe, Francs dhe Italis n Azin e Vogl); nacionalistt turq nuk e pranojn
Traktatin dhe i shtypin arment dhe kurdt.
1922 Fitorja e turqve ndaj ushtris greke; trupat turke marrin zotrimin e Smirns/Izmirit,
Kostandinopojs/Stambollit dhe Trakis Lindore.
1923 Traktati i Paqes n Lozan; shkmbimi i detyrueshm i popullsive ndrmjet
Greqis dhe Turqis.
Rnia e Perandoris Osmane dhe shpallja zyrtare e Republiks s Turqis.
Stambuliski dhe agrart masakrohen n Bullgari.
1924 Heqja e monarkis dhe krijimi i Republiks s par greke.
1928 Vrasja e udhheqsit politik kroat, Stjepan Radiit, nga nj deputet nacionalist serb
nga Mali i Zi, gjat nj seance t parlamentit jugosllav n Beograd.
1929 Bie tregu i burss s Nju Jorkut. Fillon rnia dhe kriza ekonomike botrore.
Ekonomit e Ballkanit mbshteten n burimet e tyre ekonomike dhe n nj sistem
ku ndrhyrja e shtetit ishte m e madhe.
1934 Aleksandri i Jugosllavis vritet n Marsej, s bashku me ministrin e Jashtm
francez, Lui Bartu nga nj antar i Organizats s Brendshme Revolucionare
Maqedonase, i ndihmuar nga nacionalistt ustash kroat.
1939 Shqipria pushtohet nga Italia.
1939-1945 Lufta e Dyt Botrore; n vitin 1940, Rumanis i merret Besarabia dhe Bukovina
Veriore nga Bashkimi Sovjetik, Dobruxha Jugore nga Bullgaria, si dhe Transilvania
Veriore nga Hungaria (kjo e fundit u rifitua n vitin 1944); n vitin 1941, Jugosllavia
dhe Greqia pushtohen nga fuqit e Boshtit; krijimi i Shtetit t Pavarur Kroat, si
shtet fashist kukull, n territorin e Kroacis, Bosnjs dhe Hercegovins (deri n
vitin 1945); lvizjet partizane n Jugosllavi, Greqi dhe Shqipri; Bullgaria dhe
Rumania bjn aleanc me Fuqit e Boshtit, kundr Kombeve t Bashkuara, dhe
n vitin 1944 pushtohen nga ushtria sovjetike; n prfundim t lufts, Shqipria,
Bullgaria, Rumania dhe Jugosllavia vihen nn kontrollin komunist, ndryshe nga
Greqia dhe Turqia.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
23
1943-1946 Jugosllavia riorganizohet si federat me 6 republika (Bosnj-Hercegovina,
Kroacia, Maqedonia, Mali i Zi, Serbia dhe Sllovenia) dhe me dy provinca autonome
(Kosova dhe Vojvodina, q t dyja pjes t Serbis); sipas Kushtetuts s
1946-s, udhheqja federale sht shum e fuqishme dhe prforcohet edhe m tej
nprmjet rolit ky e centralizues t Partis Komuniste Jugosllave (prej vitit 1952,
Lidhja Komuniste Jugosllave).
1946-1949 Lufta civile n Greqi.
1950 Referendumi jozyrtar i qipriotve grek, t cilt krkojn bashkimin me Greqin;
britanikt nuk pranojn.
1955 Fillimi i prleshjeve t armatosura kundr britanikve n Qipro.
1958 Dhun e ashpr ndretnike n Qipro.
1959 Marrveshjet ndrmjet Britanis, Greqis dhe Turqis, lidhur me krijimin e shtetit t
pavarur t Qipros, pr qipriott grek dhe pr ata turq, s bashku.
1960 Krijimi i Republiks s pavarur t Qipros.
1963 Kushtetuta e re federale n Jugosllavi; rritja e kompetencave t republikave, si
dhe ndarja e posteve partiake nga ato shtetrore; liberalizimi dhe fuqizimi relativ
i zyrtarve t republikave ndihmon shprthimin e nacionalizmit, veanrisht n
Kosov dhe Kroaci (Pranvera kroate), q shtypet nga Titoja m 1972.
Dhuna ndretnike n Qipro detyron qipriott turq t largohen nga qeveria.
1967 N Greqi vendoset Diktatura e kolonelve.
1974 Kushtetuta e re jugosllave; autonomi m e madhe pr republikat jugosllave.
Grusht shteti ushtarak grek n Qipro, q synonte bashkimin me Greqin; pushtimi i
Qipros Veriore prej trupave turke.
Rivendosja e demokracis n Greqi.
1980 Vdekja e Titos; shkatrrimi i ekonomis; pavarsisht nga sistemi me rotacion,
legjitimiteti i institucioneve federale n Jugosllavi zbehet shkall-shkall.
1981 Greqia bhet antare e Komunitetit Europian.
1983 Shpallja e 'Republiks Turke t Qipros s Veriut' njihet vetm prej Turqis dhe
dnohet prmes Rezoluts s Kshillit t Sigurimit t OKB-s.
1987 N Serbi vjen n pushtet Sllobodan Milloshevii.
1989 Rnia e komunizmit n Europn Juglindore; zvendsimi paqsor i Teodor
Zhivkovit n Bullgari, dhe revolucioni i dhunshm n Rumani; vendosja e sistemit
politik demokratik shumpartiak dhe kalimi drejt ekonomis s tregut.
1991-1992 Shprbrja e Jugosllavis; krijimi i shteteve t pavarura kombtare: Sllovenis,
Kroacis (m 1991), Bosnj-Hercegovins, Republiks s Maqedonis,
Republiks Federale t Jugosllavis (Serbia dhe Mali i Zi) n vitin 1992.
KRONOLOGJIA
24
1991 Kalimi n nj sistem politik shumpartiak n Shqipri.
Shprbrja e Bashkimit Sovjetik; Besarabia bhet e pavarur (Republika e
Moldovis).
1991-1995 Lufta midis serbve dhe kroatve n Kroaci, me prfshirjen e fuqishme t ushtris
jugosllave.
1991 Riorganizimi i Komunitetit Europian, n Bashkimin Europian (Traktati i Mastrihtit).
1992-1995 Lufta n Bosnj-Hercegovin, me prfshirjen e fuqishme t ushtris jugosllave,
dhe m von t Serbis.
1994-1999 Vendimi i Bashkimit Europian, pr fillimin e negociatave t pranimit me vendet
paskomuniste t Europs Lindore.
1995 Marrveshjet e Dejtonit/Parisit pr Bosnj-Hercegovinn.
1996 Traktati rumuno-hungarez, pr nxitjen e prmirsimit t marrdhnieve
ndrshtetrore dhe ndretnike.
1998 Lufta n Kosov, ndrmjet Ushtris lirimtare (shqiptare) t Kosovs dhe Ushtris
Jugosllave.
1999 Lufta e NATO-s kundr Jugosllavis; Presidenti Sllobodan Milloshevi detyrohet q t
dorzoj Kosovn, e cila vihet nn administrimin e Kombeve t Bashkuara.
2000 Kryengritje e suksesshme n Jugosllavi kundr regjimit t Sllobodan Millosheviit;
fillimi i kalimit drejt sistemit politik demokratik.
2000-2001 Konflikt i armatosur midis forcave t siguris s Republiks s Maqedonis dhe
UK-s (Ushtris lirimtare Kombtare). Me ndrmjetsim ndrkombtar, arrihet
n nj marrveshje pr t ndaluar luftimet dhe pr ndryshimin e kushtetuts,
n mbrojtje t t drejtave t shqiptarve dhe pakicave t tjera n Republikn e
Maqedonis.
2002 Marrveshja e prkohshme ndrmjet Serbis dhe Malit t Zi lejon vazhdimsin e
prkohshme t Federats, me mundsin e ndarjes s saj pas tre vjetsh.
2003 Komunikimi i par i lirshm, qysh prej vitit 1974, ndrmjet qipriotve grek dhe
atyre turq n Qipro, si rezultat i hapjes s 'Vijs s gjelbr' q i ndante ata.
2004 Referendumi n Qipro, lidhur me Planin e Ananit pr ribashkim; miratohet prej
qipriotve turq, por rrzohet prej qipriotve grek.
Sllovenia dhe Qiproja (duke prfshir ktu vetm zonat nn kontrollin e qipriotve
grek) hyjn n Bashkimin Europian; Bullgaria dhe Rumania planifikohen pr vitin
2007; Kroacia hap negociatat pr pranim n BE.
2005 Kroacia dhe Turqia nisin negociatat e pranimit n BE.
2006 Mali i Zi shpallet shtet i pavarur, duke u ndar nga Serbia.
Republika e Maqedonis bhet vend kandidat pr antarsimin n BE.
2007 Bullgaria dhe Rumania hyjn n BE.
Harta 1: Krijimi i shteteve moderne n Ballkan, 1804-1862
26

Kuri i Perandoris Osmane
Serbia autonome, 1830
Greqia e pavarur, 1830
Rumania e bashkuar dhe autonome, 1862
Provincat Iliriane nn Francn e Napoleonit, 1809-1813
(u kthyen nn kontrollin habsburgas n 1814-1815)
KAPITULLI I: Formimi i shteteve kombtare: synimet
prkundrejt arritjeve
Shtetet-kombe nuk jan t prjetshme. Ato jan shfaqur relativisht von, kryesisht gjat dy shekujve
t fundit. N nivel europian, prgjithsisht sht pranuar se shekulli i 19-t ishte shekulli i kombsive.
Gjat ksaj periudhe, n mbar Europn u shfaq nj lidhje e fort midis prkatsis kombtare dhe
proceseve politike. Gjithsesi, n shekullin e 19-t, shtetet-kombe nuk prbnin as formn e vetme dhe as
mbizotruese t strukturs politike. Perandorit shumkombshe vazhdonin q t kontrollonin hapsira
dhe popullsi t mdha. Identifikimi posht nivelit t kombsis, pra rajonal/lokal, apo ai shoqror gjithashtu
mbetej i rndsishm. Besimi fetar, ndonse n rnie tek shtresa e t pasurve, vazhdonte q t ishte i
rndsishm pr shumicn e popullsis. N prgjithsi ekzistonte nj munges mirkuptimi n lidhje me
identifikimin kombtar, apo me iden se do grupim kombtar duhej q normalisht t kishte edhe shtetin
e tij. Nj shumllojshmri e till opinionesh dhe variantesh politike pati nj ndikim shum m t madh n
historin e shekullit t 19-t, sesa ai q zakonisht jemi msuar t pranojm. Gjithsesi, shkall-shkall
nacionalizmi vazhdoi q t fitonte terren, perandorit shumkombshe provuan se ishin t dobta e pr
pasoj u shkatrruan, ndrkoh q numri i njsive politike t organizuara si shtete-kombe po shtohej
gjithnj e m shum.
Nga ky model i prgjithshm i historis europiane, Europa Juglindore nuk prbn prjashtim. Ndrkoh
q n fillim t viteve 1800, pjesa m e madhe e rajonit sundohej nga disa perandori shumkombshe,
gjat shekullit t 19-t kemi fillimin e shfaqjes s lvizjeve kombtare, ndrsa fundi i Lufts s Par
Botrore shnoi dhe mbizotrimin e shteteve kombtare. Mesa duket, fitorja prfundimtare e shteteve-
kombe ishte nj lvizje e pashmangshme historike. Gjithsesi, duhet theksuar se kto zhvillime historike
ishin m t ndrlikuara sesa paraqiten zakonisht n tregimtarin nacionaliste. Kshtu, vetm nj pjes
e grupimeve kombtare ia arritn q t formonin shtetet e tyre kombtare, ndrkoh q shum t tjera
dshtuan n kt drejtim. Edhe ata q ia doln mban, u lkundn midis disa varianteve politike, rezultati
prfundimtar i t cilave nuk u prcaktua vetm nga veprimet e tyre, por edhe nga ndrhyrja e Fuqive t
Mdha, sikundr edhe nga ndikimi i proceseve historike botrore.
N kt kapitull do t trajtohen kto shtje: shkaqet e paknaqsive ndaj regjimeve t ndryshme
perandorake; prhapja e ideologjive nacionaliste; marrdhniet ndrkombtare dhe ndrhyrja e Fuqive
t Mdha; pjesmarrsit n luftn pr lirim kombtar, motivimet e tyre, synimet/programet; format e
prpjekjeve pr ndrtimin e kombit; rezultati i ktyre prpjekjeve, duke u prqendruar, veanrisht, n
marrveshjet e ndryshme q uan drejt rezultateve konkrete. Meqense n realitet kto shtje jan t
ndrthurura, sikundr paraqiten edhe n burimet historike t przgjedhura pr kt Libr pune, materialet
jan sistemuar n mnyr kronologjike, duke mos ndjekur nj model tematik. Gjithsesi, n prfundim t
ktij kapitulli, ju sugjerojm q t plotsoni nj tabel me t gjitha ato shtje q kan lidhje me burime
t veanta.
Sigurisht q przgjedhja e teksteve nuk mund t prfshinte t gjitha momentet dhe kontributet e dhna
gjat procesit t formimit t shteteve kombtare n Europn Juglindore. Por jemi t bindur se msuesit
dhe nxnsit do t jen n gjendje q t hartojn nj list edhe m t pasur kontributesh domethnse
pr secilin shtet n veanti n kt proces, prandaj dhe i nxisim q ti diskutojn burimet e tyre, s bashku
me ato tonat. Qllimi kryesor i ktij kapitulli sht paraqitja e shumllojshmris s zgjidhjeve politike t
konceptuara nga popujt n shekullin e 19-t dhe n fillim t shekullit t 20-t. N t njjtn koh, ne jemi
t bindur se kjo gj do t ndihmoj edhe njerzit e shekullit t 21-t q t prgatiten m mir pr zgjidhjet
politike q do tu duhet t bjn n t ardhmen.
27
I-1. Marrdhniet ndrmjet Greqis dhe
Europs sipas Josip Mesidaksit (1761)
Greqia
1
ka vrtet nevoj pr Europn. N ditt e
sotme, kjo e fundit zotron me tepric shumicn
e burimeve t dijeve, q t pars i mungojn.
[] Tashm ka ardhur koha q Greqia ti
pranoj me dashamirsi dhuratat e Europs,
meqense kjo e fundit ndien mirnjohje pr t.
Europa nuk e fsheh as shklqimin q mori, dhe
as borxhin q i ka Greqis. Ajo sht e gatshme
q ti jap Greqis t gjitha format e mundshme
t dijes.
[] Tr Europa ndien keqardhje pr Greqin
dhe e mshiron at, m shum pr mungesn
e arsimimit, sesa pr skllavrimin e saj. A
mund ti lini pas dore vuajtjet e vendit tuaj, ju
pasardhsit e sinqert e t vrtet t Greqis,
q shrbyet si model pr mbar botn? Ku
shkoi nderi i paraardhsve tuaj? Ku gjendet
mendjemprehtsia e strgjyshrve tuaj, q
arrinte t kalonte do penges? Ku ndodhet
shpirti grek, shija e t cilit nuk mund t
przgjidhte asgj tjetr ve s bukurs? T
gjitha kombet europiane, shumica e t cilave
pr t mos thn t gjitha quheshin barbare
nga grekt dhe romakt e lasht, tashm jan
t ditura dhe t kulturuara.
[] Por a ka kuptim q pikrisht ju, pasardhsit
e atyre grekve kryelart, t cilt kan qen
msuesit e par t dijes dhe t s bukurs,
t shndrroheni n t vetmit q durojn
analfabetizmin, n t vetmit q vuajn jo
vetm paditurin, por dhe mjegullnajn q sjell
mungesa e dijes?
Por jo, jo. Tashm, Greqia duhet ta rizgjoj
dshirn e saj t zjarrt, ta rigjej prsosurin
e saj dhe t rikujtoj lashtsin e lavdishme.
M e pakta q ajo duhet ti tregoj sot bots
mbar, sht se ende banohet nga grek.
Moesiodax, Filozofia e moralit (1761), te Kitromilides,
f. 331, 338-340.

Josip Mesidaksi (rreth 1725-1800)
ka qen nj prej intelektualve m
t shquar t shekullit t 18-t n Europn
Juglindore. N t vrtet, fjala Mesidaks nuk
tregon mbiemrin, por prejardhjen e tij etnike
(dak nga Mzia). Megjithse vinte nga nj
familje vllahe dhe fliste rumanisht, Mesidaksi
kreu arsimin grek, i cili gjat shekullit t
18-t ishte sistem i prbashkt shkollimi
pr t gjith popujt e krishter ortodoks t
Ballkanit. Pas prfundimit t studimeve n
Selanik dhe Smirn, ai i vazhdoi ato edhe
m tej, nn drejtimin e Evgenios Vulgarisit,
pran shkolls Atonias, n Malin Athos
(1754-1755). Mesidaksi njihet pr hartimin
e nj teksti shkollor, Teoria e gjeografis
(1781), si dhe pr Apologjin (1780), vepr
n t ciln u bhej jehon ideve t Xhon
Lokut [John Locke] (1779). Gjithashtu, ai ka
qen edhe kujdestari i arsimimit t djemve t
Aleksandr Ipsilantit, sundimtarit t Vllahis.
N veprn e tij Filozofia e moralit, Mesidaksi
theksonte prmasn ballkanike t kulturs
greke t shekullit t 18-t, parashtronte idet
humaniste kozmopolite t Iluminizmit; vepra
e tij ndikoi n prhapjen e ideve perndimore
n Ballkan prmes arsimit grek; pr m tepr,
ai punoi pr prhapjen e ktij arsimi edhe n
popujt e tjer t Ballkanit, duke e mbshtetur
emocionalisht dhe intelektualisht nocionin
mbi Greqin si nj prcaktim t prbashkt.
N Europn Juglindore, vepra e tij solli
kritikn shoqrore dhe skepticizmin politik t
Iluminizmit qysh prpara vitit 1780.

Sipas pikpamjes s Mesidaksit, cila
sht marrdhnia ndrmjet Europs
dhe Greqis? Prse Mesidaksi e lartson aq
shum shklqimin e Greqis s lasht?
1
Termat q prdor Mesidaksi jan Eladh dhe Helen, ndrkoh q autor t tjer t s njjts periudh prdorin termat
dhe ose . N kt prkthim prdoren termat Greqi dhe grek, duke nnkuptuar kombin e Greqis moderne.
FORMIMI I SHTETEVE KOMBTARE
28
I-2. Bazat historike t kombit bullgar, sipas
Paisi Hilendarskit (1762)
Dgjoni me vmendje lexues dhe dgjues
bullgar, njerz q e doni me gjith zemr popullin
dhe atdheun tuaj; ju q doni t msoni dhe t dini
at ka sht provuar mbi origjinn tuaj bullgare,
mbi baballart tuaj, mbi paraardhsit e cart,
patriarkt dhe shenjtort, se si e jetonin dhe e
kalonin kohn e tyre. sht mjaft e rndsishme,
por dhe e dobishme pr ju, q t dini at q sht
vrtetuar pr bmat e etrve tuaj, po ashtu si
e njohin origjinn dhe gjuhn e tyre edhe fiset e
tjera, t cilat kan historin e tyre dhe kushdo q
mund ta lexoj, e njeh at, e ritregon dhe ndihet
krenar pr origjinn dhe gjuhn e vet.
Kshtu, un kam shkruar pr ju gjithka q
sht provuar mbi origjinn dhe gjuhn tuaj,
duke e paraqitur n rend kronologjik. Lexoni dhe
msoni, nse nuk doni q tju tallin apo qortojn
fiset dhe popujt e tjer. Kopjojeni vet kt
librth historie, ose paguani ata q din dhe q
mund ta kopjojn at pr ju, dhe ruajeni si syt
e ballit! Ka njerz q e shprfillin origjinn e tyre
bullgare dhe prqafojn nj gjuh dhe nj kultur
t huaj. Kshtu, ata msojn shkrim dhe kndim
n greqisht dhe u vjen turp q ta quajn veten
bullgar. Ah, ju fanatik dritshkurtr! Po prse
vall ju vjen turp q ta quani veten bullgar? Prse
nuk doni q t shkruani e t lexoni n gjuhn e
nns? Apo mendoni se bullgart nuk kan pasur
as perandori dhe as vendin e tyre? N t vrtet,
pr shum vjet, ata kan mbretruar dhe kan
qen t famshm e t lavdishm n mbar botn,
e jo rrallher i kan detyruar edhe romakt
e fuqishm apo grekt mendjempreht q tu
paguanin atyre taksa. Shum car dhe mbretr
ua kan dhn vajzat e tyre pr nuse carve tan,
me qllim q t jetonin n paqe me ta. Bullgart
kan qen fisi i par sllav q patn cart e tyre,
Patriarkun e tyre, q u kthyen n t krishter dhe
q pushtuan territore t shumta. Shenjtort e par
sllav kan qen bullgar. Ata kan qen m t
fuqishmit dhe m t respektuarit ndr fiset sllave;
po kshtu ka qen dhe gjuha bullgare, gjra t
cilat un i kam prmendur n rend kronologjik n
kt libr historie. Pr bullgart gjenden shum
fakte edhe n historit e popujve t tjer, dhe
gjithka e prmendur m lart, sht e vrtet.
Paisiy, f. 19- 0.


Paisi Hilendarski (1722-1773)
ka qen murg n manastirin e
Hilendarit, n Malin Atos. Ai ishte autori i par
q shprehu iden e rizgjimit kombtar bullgar
n librin Historia sllavo-bullgare, qysh n vitin
1762.

Prse e shkroi Paisi kt libr? Si
mund ta interpretojm kt tekst
n ditt e sotme? Cili ka qen roli i gjuhs
greke n Europn Juglindore gjat shekullit
t 18-t? A konsiderohej gjuha apo besimi
fetar si elementi m i rndsishm i
identitetit kombtar?
I-3. Evgenios Vulgarisi n mbrojtje t shtetit
grek (rreth 1770)
Dobsia q ka pushtuar tashm shtetin osman,
nuk sht pasoj vetm e mungess s prvojs
s ushtris, por edhe e zemrats q ekziston
ndr shtetasit e tij. Nse e para vjen si pasoj e
mungess s veprimit, kjo e fundit vjen prej nj
mrie t thell. sht kjo mbretri q i ushqen
grekt brenda saj me mri, ato turma t mdha
q jan dhunuar prej shum e shum kohsh,
q kur shohin sesi shtypja dhe mjerimi arrijn
kulmin, ndiejn vese urrejtje kundr tiranve t
tyre.
[] Por, nse pushteti barbar e tiranik osman do
t detyrohet me forc q t lshoj atje Tartarin
dhe Dakin
2
, apo Peloponezin a ndonj pjes
tjetr t Greqis s ktushme, si vende t lira
2
Prkatsisht Krimea dhe Rumania.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
29
strehimi pr grekt e shtypur, ather mund t
mtojm se baraspesha e pushteteve n Europ
do t tronditet menjher! Pr m tepr, do
prpjekje kundr armiqve t t krishterve, do t
sillte dmtim edhe pr vet botn e krishter!
Voulgaris, f. 38, 41.

Evgenios Vulgarisi lindi n Kerkyra
n vitin 1716, dhe pas nj periudhe t
gjat veprimtarie si dijetar udhtar e m von
si peshkop n Rusi, ai vdiq si murg n vitin
1806. Mbshtets i greqishtes s lasht dhe
nj dijetar liberal, ai prktheu Volterin greqisht,
si dhe botoi nj ese mbi tolerancn. Gjat
Lufs ruso-turke n vitet 1768-1774, Vulgarisi
prkrahu iden e lirimit t Greqis me
ndihmn e Rusis, dhe n vitin 1772 u ftua n
Shn Peterburg nga perandoresha Katerina e
Dyt.

Cili sht opinioni i autorit pr rolin e
shtetit grek n Europ?
I-4. Dimitrios Katarcisi shpjegon se prse
grekt prbjn nj komb, ndonse nuk kan
nj shtet (1783)
M duhet t pranoj, se sot nuk jemi nj komb q ka
shtetin e tij, prderisa varemi nga nj komb tjetr m i
fort. Disa francez, t cilt bazohen n prkufizimin
e Aristotelit mbi qytetarin, na akuzojn se nuk
paskemi vendlindje, por nj gj e till nuk qndron.
N t vrtet, Aristoteli e prdor prkufizimin e tij,
q ti dalloj nnshtetasit nga njerzit e skllavruar,
q ndryshe njihen si helot apo periek, dhe q
kan punuar si bujkrobr pr banort e Sparts
dhe t Krets. Por pavarsisht nga kjo, fal Zotit, ne
nuk ndodhemi n kt gjendje, dhe megjithse nuk
bjm pjes n administratn e shtetit t zotrve
tan, prsri nuk jemi t shkputur prej tij. Ne jemi
nj komb q mbajm lidhje me njri-tjetrin, por edhe
me qeverin e lart, prmes udhheqsve tan
kishtar, t cilt, n shum mnyra, jan gjithashtu
edhe drejtuesit tan politik.
[] T mos harrojm s prmenduri edhe dika:
si sht e mundur q nj grek
3
, i cili mendon se
e ka origjinn e vet nga Perikliu, Themistokliu
e t tjer si kta, apo nga familjet e Teodosit,
Velisariosit, Narsesit, Vulgaroktonosit, Cimiskisit
dhe t tjer romak t ktyre prmasave, apo q
mendon se rrjedh nga ndonj shenjtor apo familje
shenjtori, si sht e mundur q t mos i adhuroj
pasardhsit e t tilla figurave? Si t mos pranoj
vuajtjen brenda nj shoqrie, e cila n gjirin e saj
ka pasur t till emra? Si t mos e doj tokn q
mkoi t till burra? Dhe teksa trheq zgjedhn e
skllavris, si sht e mundur t mos e ujis me
lot tokn pr t ciln ata derdhn gjak, dikush pr
lavdi e dikush pr lirim?
Katartzis, f. 44, 45.

Dimitrios Katarcisi (1730-1807)
ishte nj studiues fanariot. Ai lindi
n Kostandinopoj/Stamboll dhe jetoi n
Bukuresht, ku punoi edhe si gjykats i nivelit
t lart. I frymzuar nga idet iluministe, ai
e prfytyronte botn greke n prputhje me
konceptet perndimore, sikundr paraqitej
edhe n Enciklopedin e Didroit. Gjithashtu,
hartoi edhe nj program t gjer reformimi pr
arsimin grek, duke u mbshtetur n gjuhn
popullore, e cila, sipas tij, ishte nj vepr
kombtare mjaft domethnse.

Cili sht opinioni i autorit mbi lidhjen q
ekziston ndrmjet kombit dhe shtetit?
Prse ai u referohet figurave historike?
I-5. Peticion rumun pr barazi kombtare n
Transilvani Supplex Libellus Valachorum
(1791)
I bekuari, Perandori August!
[] Si dihet nga t gjith, kombi rumun
sht kombi m i lasht q ekziston n
Transilvanin e sotme, ka vrtetohet nga
3
N tekstin origjinal grek prdoret fjala Romios.
FORMIMI I SHTETEVE KOMBTARE
30
dshmit historike dhe nga nj tradit q
nuk sht ndrprer kurr, nga ngjashmria
ndrmjet gjuhve, zakoneve dhe dokeve,
se e ka prejardhjen nga kolonit romake,
t cilat perandori Trajan i sillte vazhdimisht
ktu n Daki, n fillim t shekullit t 2-t, me
nj numr shum t madh veteransh pr t
mbrojtur provincn.
[] T prulur prpara fronit t Madhris
suaj, dhe t mbushur me nder dhe respekt,
kombi rumun ju prgjrohet prsa vijon:
1. T shfuqizohen, t hiqen dhe t ndalohen
publikisht si t turpshme dhe t padrejta, t
gjitha ato fjal fyese dhe t urryeshme, si i
toleruar, i pranuar, i pallogaritur mes shtresave
e t tjera si kto, t cilat qndrojn si njolla
t stampuara n ballin e kombit rumun, n
mnyr t padrejt dhe t jashtligjshme;
kshtu, fal mshirs s Madhris suaj,
kombi rumun i rilindur, do mund t gzoj
prsri t gjitha t drejtat e tij qytetare. []
5. T gjitha ato krahina, sede
4
, zona apo
lagje t qyteteve n t cilat rumunt jan m
t shumt n numr sesa kombsit e tjera,
duhet q t mbajn emra rumun, ndrsa ato
vende q n shumicn e tyre prbhen nga
kombsi t tjera, duhet q t mbajn emrat
e tyre ose nj tjetr emr t prbashkt, si
hungarezo-rumun apo saksono-rumun; dhe
n rast se nuk prdorin emrat q vijn nga
nj komb apo nj tjetr, ather le t mbajn
emrat e lumenjve apo kalave q jan prdorur
deri m sot, si dhe t deklarohet se t gjith
banort e asaj Principate, pavarsisht nga
kombsia apo feja e tyre, duhet q t gzojn
dhe t ken t drejta, prfitime dhe detyrime
t barabarta, n baz t shtress ose t
gjendjes s vet secilit dhe n prputhje
me aftsit e gjithsecilit.
Gjithka e prmendur m lart provon se t
gjitha kto krkesa mbshteten n drejtsin
natyrore dhe n parimet e shoqris civile, si
dhe n t gjitha marrveshjet e bra.
Prodan, f. 453-466.

N shekullin e 18-t, Transilvania
isht nj principat nn sundimin
austriak. Sistemi i saj politik, i trashguar
qysh nga periudha e fundit e mesjets, u
kishte siguruar prfaqsim politik t tria
kombeve politike (fisnikve hungarz,
seklerve dhe saksonve), por prjashtonte
rumunt m t shumt n numr, t
cilt vetm ishin toleruar. N vitin
1791, intelektualt kryesor rumun, n
bashkpunim me prfaqsuesit e Kishave
Uniate dhe Ortodokse, dorzuan nj
memorandum, i cili krkonte nga perandori
Leopold i Dyt t drejta t barabarta pr
rumunt e Transilvanis. Pr t shmangur
ndonj konflikt t mundshm me shtresat
politike, perandori e kaloi memorandumin
pr shqyrtim n Asamblen e Transilvanis.
Por kjo e fundit e rrzoi at.

Cilat ishin argumentet e paraqitura nga
rumunt e Transilvanis? A shihni ndonj
ndikim t Revolucionit Francez n kt tekst?
I-6. Memorandum osman kundr Revolucionit
Francez (1798)
Dihet botrisht se bazat themelore t rendit dhe
t unitetit n do shtet, lidhen me mbshtetjen
q ai ka n rrnjt e ligjeve t shenjta, n
besimin fetar dhe n doktrin; se ruajtja e
rendit dhe kontrolli i vendit dhe i nnshtetasve
t tij nuk mund t sigurohet vetm me mjete
politike; se sht e nevojshme q Zoti t kihet
frik []; se n koh t lashta dhe t reja, do
shtet dhe popull ka patur besimin e tij fetar,
qoft ky i vrtet apo jo. Por, pavarsisht nga
kjo, prijsit e kryengritjeve dhe t paknaqsive
q po shfaqen sot n Franc si rrallher, me
piksynimin pr t prmbushur qllimet e tyre
t mbrapshta dhe duke i shprfillur pasojat
e rnda q mund t vijn, kan arritur ta
4
Sede = krahina t veanta n zonat saksone dhe seklere t Transilvanis.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
31
FORMIMI I SHTETEVE KOMBTARE
32
mposhtin frikn nga Zoti apo nga hakmarrjet
e njerzve t thjesht, dhe i kan ligjruar
t gjitha aktet e shmtuara, duke e fshir
plotsisht turpin dhe njerzillkun, e duke i
hapur kshtu rrugn shndrrimit t t gjith
francezve n bagti. Por ata nuk u ngopn
me kaq dhe duke siguruar mbshtets kudo,
pr ti mbajtur shtetet e tjera nn trysni q t
ruajn regjimet e tyre, e n kt mnyr t
parandalonin sulmet e mundshme ndaj vendit
t tyre, arritn t prkthejn dhe botojn n
do gjuh deklaratn kryengritse t ciln
e kan quajtur T Drejtat e Njeriut, si dhe u
prpoqn q t nxisnin njerzit e thjesht t
do kombi apo besimi fetar q t rebeloheshin
kundr mbretrve t tyre.
Lewis, f. 66-67

Memorandumi u hartua n pranvern
e vitit 1798 nga Ahmet Atif efendiu,
kryesekretari (reis-ul-kuttab - personi
prgjegjs pr marrdhniet me jasht)
i Kshillit Perandorak (divan). Vmendja
e osmanve ndaj shtjeve t Francs u
rrit pr shkak t pushtimit q kjo e fundit
u bri Ishujve Jonian nn sundimin e
Venecias, n vitin 1797, si dhe pr shkak
t propagands franceze n Greqi, t
prgatitjeve pr fushatn n Egjipt, q
drejtohej nga gjenerali Napoleon Bonaparti,
dhe t thirrjeve t Britanis dhe Rusis pr
tu bashkuar n nj koalicion antifrancez.

Prse ishin t shqetsuara autoritetet
osmane? A mendoni se idet e
Revolucionit Francez mund t ndikonin
edhe tek nnshtetasit osman t Europs
Juglindore? A ishte e mundur q ndikimi
ideologjik t shmangej prmes dnimit
zyrtar t Revolucionit nga ana e zyrtarve
osman?
I-7. Ndikimi i Revolucionit Francez tek
intelektualt e Europs Juglindore Poem
kushtrimi nga Adamantios Koraisi (1800)
(a)
Miqt e mi bashkpatriot,
Edhe sa koh do t qndrojm skllevr
T myslimanve t urryer,
Tiranve t Greqis?
Koha pr hakmarrje
sht tani, o shok;
Atdheu yn vajton,
E na thrret mbytur n lot.
Fmijt e mi, grek trima,
Nxitoni ju burra dhe rinia;
Si nj grusht, t prbashkuar,
Me njri-tjetrin prqafuar,
Thrrisni fort njzri:
Mjaft m tirani!
Rrofsh liri!
(i)
Francez t mrekullueshm, trima,
Askush ve grekve ssht si ju,
Trima e t paepur.
Gjersa n krah kemi francezt,
Q jan miqt e liris
Dhe shptimit t Greqis,
Prse na duhen t tjert?
Francez dhe grek s bashku,
Lidhur fort n miqsi,
Nuk jan thjesht grek e francez,
Por nj komb greko-francez,
Q brohoret: skllavria fatzez
Le t zhduket nga kjo bot.
Rroft liria!
Dimaras, f. 88-91.

Adamantios Koraisi (1748-1833),
dijetar grek, i frymzuar nga
Revolucioni Francez, besonte se liria duhet
fituar prmes arsimimit. Ai njihet si udhheqs
intelektual, i cili me veprn e tij i shrbeu
lufts greke pr pavarsi. Kshtu, tek Poem
kushtrimi, ai i fton bashkpatriott e tij q t
luftojn kundr tiranis (1800).
FORMIMI I SHTETEVE KOMBTARE
33

Cilat mendime q kan lidhje me
ideologjin e Revolucionit Francez mund
t gjejm n kt poem? ndikim patn idet
e Revolucionit Francez n lvizjet kombtare
t Europs Juglindore?
I-8. Thirrje nga Aleksandr Ipsilanti: Luftoni
pr fe dhe pr atdhe! (1821)
Burra grek! Koha tashm ka ardhur. Popujt e
Europs q kan luftuar pr t njjtat t drejta
dhe liri, kan koh q na kan ftuar t veprojm.
Ndonse ata vet ishin t lir, prsri bn t
pamundurn q ta forconin kt liri, e bashk me
t, edhe lumturin e tyre.
Kudo - vllezrit dhe miqt tan serb, populli
i Sulit dhe mbar Epiri jan armatosur e po na
presin; le tu bashkohemi edhe ne plot entuziazm!
Atdheu po na thrret!
Tashm Europa po na vshtron dhe po uditet
me plogshtin ton! E pra, le t gjmojn malet
greke nga buimat e trumbetave tona, dhe le t
oshtijn luginat nga vringllimat e armve tona.
Europa do na adhuroj pr kt trimri, ndrsa
shtypsit tan do tia mbathin t zverdhur dhe t
drithruar nga frika.
Popujt mendjendritur t Europs po prpiqen q
t rivendosin lumturin e tyre; dhe me mirnjohje
pr vlerat e etrve tan, dshirojn liri edhe pr
Greqin.
Duke dshmuar se i meritojm virtytet tona
t lashta dhe t sotme, le t shpresojm n
mbshtetjen dhe n ndihmn e tyre; shum njerz
zemrgjer ndr ta do t vijn q t bashkohen
n betejn ton. Miq, mbahuni dhe do t shihni se
nj Fuqi e Madhe mbshtet t drejtat tona! Madje
do t shihni, se shum prej armiqve tan, t
frymzuar nga shtja jon e drejt, do ti kthejn
shpinn armikut dhe do t bashkohen me ne; dhe
duke e njohur iltrsin e tyre, Atdheu yn do ti
pranoj. []
Tashm ka ardhur koha q ta shkundim zgjedhn
e padurueshme, t lirojm Atdheun, t ulim
Gjysmhnn dhe t ngrem at simbol q na
sjell gjithmon fitore, pra Kryqin; dhe kshtu t
hakmerremi pr Atdheun dhe pr Fen ton
Ortodokse, me prbuzje ndaj t pafeve []
Pra, shok, rrmbeni armt, Atdheu po na
thrret!
Aleksandr Ipsilanti
24 shkurt 1821. Komanda e Prgjithshme e
Jasionit [Jashi].
IEE vll. 12, f. 23.

Thirrja u botua n Jashi nga
Aleksandr Ipsilanti (1792-1828).
Biri i nj ish-princi t Vllahis, oficer i lart i
ushtris ruse, si dhe antar i Organizats s
Fsheht Revolucionare Greke Filiqi Eteria,
Aleksandr Ipsilanti mori drejtimin e lufts
pr lirim kundr osmanve n shkurt t vitit
1821, duke marshuar prmes Principatave
Rumune, me nj ushtri t vogl greke.

Kujt i drejtohet drejtprsdrejti kjo
Thirrje? Analizoni me kujdes mjetet
retorike q prdor autori pr t nxitur dhe
bindur bashkpatriott e tij q ti bashkohen
lufts. Si mendoni, prse e prmend autori
Europn?

I-9. Krkesa konservatore t paris boshnjake
(1826)
Kemi marr urdhr [ferman] nga perandori,
prmes Omer efendiut, sipas t cilit
urdhrohet shfuqizimi i jenierve, si dhe
zbatimi i fermanit. Qysh nga koha e pushtimit
[osman t Bosnjs], si gjyshrit tan, ashtu
dhe ne, u jemi bindur Ligjit t Shenjt
Osman [Sheriatit], si dhe Ligjit Perandorak
Osman [Kanunit]. Ne gjithmon u jemi bindur
urdhrave dhe fermaneve t sulltanve, kurr
nuk kemi shfaqur kundrshti apo mosbindje
ndaj tyre, e prsri do t vazhdojm kshtu.
Por kemi 40 vjet
5
q luftojm, duke sakrifikuar
5
Ktu autort i referohen fillimit t Lufts turko-austriake t viteve 1787-1791. Edhe pas prfundimit t saj, luftimet vazhduan pr shkak
t kryengritjeve t shumta n Perandorin Osmane, veanrisht t kryengritjes serbe, e cila filloi n vitin 1804.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
jetn dhe mallin ton. N luftrat e dikurshme
me Serbin, q zgjatn pr 15 vjet, ne i
shpenzuam t gjitha forcat tona, dhe deri n
lirimin e Kalas s Beogradit, humbm m
shum se 10 mij veta, e mijra t tjer na u
plagosn. Gjithmon jemi lutur pr shndetin
e sulltanit dhe gjithmon kemi shpresuar
n mshirn e tij. Madje, edhe tani q po
flasim pr heqjen e jenierve, ne prsri
kemi shpres se sulltani do ti hap kraht
e tij t mshirshm dhe do ti ndrpres e
do ti prapsoj kto ndryshime, duke ruajtur
rendin e mparshm n Bosnj dhe t gjitha
formacionet e hershme ushtarake, duke
treguar kshtu, rishtazi, mirsin q ka ndaj
nesh.
Alii, f. 166-167.

N vitin 1826, sulltan Mahmudi i
Dyt (1808-1839) i shprndau trupat
jeniere, duke eliminuar kshtu grupin
kryesor q kishte shfaqur kundrshti gjat
prpjekjeve t mparshme pr reformimin
e Perandoris Osmane. Ky veprim i jepte
atij mundsin q t vazhdonte procesin
e vnies s provincave nn kontrollin e
Stambollit, si dhe t prgatiste terrenin pr
reformat e periudhs s Tanzimatit.

Komentoni qndrimin e paris
boshnjake n lidhje me marrdhniet
me Perandorin Osmane. Si mendoni,
prse ata shqetsoheshin prej shfuqizimit t
jenierve dhe nga prpjekjet pr reforma
n Perandorin Osmane?
I-10. Hatisherifi i Gulhanes (1839)
T mbushur me besim, fal ndihms s
Lartmadhris dhe ndrhyrjes s Profetit
ton, gjykojm si t drejt q nprmjet
institucioneve t reja, provincave n mbar
Perandorin Osmane tu sigurojm prparsit
e nj administrate t mir.
Kto institucione duhet q t udhhiqen nga
tri parime kryesore, t cilat jan: 1. Garantimi
i siguris s plot t jets, nderit dhe pasuris
s nnshtetasve tan. 2. Nj sistem i drejt pr
vlersimin dhe mbledhjen e taksave. 3. Po ashtu,
nj sistem i drejt pr rekrutimin e trupave dhe
pr kohzgjatjen e shrbimit t tyre ushtarak
Ktej e tutje, akuzat ndaj do t pandehuri do
t gjykohen publikisht, n prputhje me Ligjin
ton t Shenjt, pas hetimit dhe shqyrtimit t
tyre. Pr sa koh q ende nuk sht deklaruar
nj vendim i rregullt, askush nuk mund ta dnoj
tjetrin, fshehurazi apo haptazi, me vdekje, me
helmim apo fardolloj mjeti tjetr.
Askush nuk do t lejohet q t cenoj nderin e
nj personi tjetr, n fardolloj rrethanash.
Gjithkush do ta zotroj pronn e tij t fardo
lloji, dhe do t veproj me t n liri t plot, pa
u frenuar apo penguar nga askush []
Kto t mira perandorake do t shtrihen tek t
gjith qytetart tan, t cilitdo besimi apo sekti
fetar qofshin, si dhe do t gzohen prej tyre pa
kurrfar prjashtimi. Kshtu, ne u garantojm
banorve t perandoris son siguri t plot t
jets, nderit dhe t pasuris s tyre, sikundr
paraqitet edhe n tekstin e Ligjit ton t
Shenjt
Meqense t gjith npunsit publik t
Perandoris marrin nj pages t prshtatshme
(dhe t gjitha ato detyra q deri m sot nuk
jan shprblyer si duhet, do t prcaktohen),
do t miratohet nj Ligj i rrept kundr t gjitha
trafiqeve,t emrimeve dhe t ryshfeteve, q
sipas Ligjit t Shenjt dnohen, e q n fakt,
prbjn dhe shkakun kryesor t dobsimit t
Perandoris.
Vuini, f. 160-161.

Urdhri perandorak, i lshuar n rezi-
dencn Gulhane t Pallatit Perandorak
n Stamboll, n emr t sulltanit t porsavn,
Abdulmexhidi i Par (1839-1861), shnon
zyrtarisht edhe fillimin e periudhs s refor-
mave t brendshme modernizuese n Peran-
dorin Osmane.

FORMIMI I SHTETEVE KOMBTARE
34
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
35

Identifikoni problemet q Hatisherifi
synonte q t zgjidhte. Si mendoni,
cilat ishin qllimet e ktij veprimi? A ishte kjo
nj mnyr pr t modernizuar shtetin, apo
thjesht nj form zbutjeje e paknaqsive t
nnshtetasve?
I-11. Argumentim nga Jon Kodru - Dragushanu,
n mbshtetje t shtetit kombtar (1844)
Nj komb mund t bhet vetm prej shtetit
kombtar. Atje ku nuk kemi nj shtet kombtar,
nuk mund t kemi as komb, dhe atje ku nuk
kemi nj qeveri t prkrahur nga populli, shteti
mbetet vese nj ndrr kombtare, dhe kombi
nj przierje individsh me tipare karakteristike
t veanta. Nj komb i vrtet mund t ekzistoj
vetm atje ku populli prfaqsohet drejtprdrejt
nga qeveria e tij. Ai mund t ekzistoj vetm
atje ku t gjitha ndjenjat, forcat dhe veprat kan
pr qllim t vetm emrin dhe nderin, respektin
dhe lavdin pr njerzit e thjesht, si dhe
mirqenien e lumturin pr do klas shoqrore
dhe pr do individ n shpirtin e tij
Codru-Drguanu, f. 253-254.

Jon Kodru-Dragushanu (1820-1884)
lindi n Fagarash t Transilvanis, n
kohn e sundimit austriak t saj. Ai udhtonte
shpesh n vende t ndryshme t Europs,
nga Anglia deri n Rusi, dhe ka qen mjaft
aktiv n jetn politike dhe kulturore.

Cili sht komenti juaj mbi pohimin se Nj
komb mund t bhet vetm prej shtetit
kombtar? A ka lidhje ky pohim me faktin se
gjat asaj periudhe, n Transilvani, rumunt
ishin t prjashtuar nga sistemi politik?
I-12. Projekti i Ilija Garashaninit pr krijimin e
nj perandorie serbo-sllave (1844)
Tashm sllavt kan filluar t lvizin e t
gjallrohen [...] Nga ky fakt buron karakteri dhe
themeli i politiks serbe: q Serbia t mos jet
e kufizuar n kufijt e saj t tanishm, por q
t luftoj pr prfshirjen e t gjith popullsis
serbe brenda saj. [...]
Perandoria turke [duhet] t shprbhet dhe kjo
gj mund t arrihet vetm prmes njrs nga
kto dy mnyra: 1. Ose ajo t coptohet; 2.
Ose t krijohet srishmi nga banort e saj t
krishter []
Shteti serb, i cili fatmirsisht tashm ka filluar
t ekzistoj, por q duhet t zgjerohet dhe
t forcohet edhe m tej, i ka mbshtetjen
dhe bazat e tij t forta n Perandorin Serbe
t shekullit t 13-t dhe t 14-t, si dhe n
historin e pasur e t lavdishme serbe. [Sipas
ksaj historie dihet se] perandort serb filluan
q tia dobsonin Perandoris Greke pushtetin,
dhe pothuajse e shkatrruan at, me qllim q
n vend t Perandoris s dshtuar Romake t
Lindjes, ata t ngrinin Perandorin Serbosllave,
si dhe ta zhvillonin at. Ndrkoh, perandori
Dushan Silni [car Dushani i Madh i Serbis] e
kishte marr miratimin nga Perandoria Greke,
por mbrritja e turqve e ndrpreu kt er
ndryshimesh dhe e pengoi veprimtarin e saj
pr nj koh t gjat. Por, pas thyerjes dhe
shkatrrimit t pushtetit turk, tashm duhet
vn n lvizje po ai shpirt, i cili prsri do t
krkonte t drejtat e tij, si dhe do t rifillonte
punn e ndrprer.
[] Nse rilindja e re e perandoris serbe do
t shihet nga ky kndvshtrim, ather sllavt
e tjer t jugut do ta kuptojn lehtsisht kt
ide dhe do ta pranojn at me knaqsi, sepse
t tilla kujtime nga e kaluara historike, ndoshta
nuk ekzistojn n asnj vend tjetr europian,
ashtu si tek sllavt turq. [] Ja pse nj nism
e till ka gjasa q t pranohet me knaqsi
nga njerzit, dhe nuk do t krkohen dhjetra
vite pun q ata t kuptojn prparsit dhe
prfitimet nga nj qeveri e pavarur.
Serbt kan qen t part ndr t gjith sllavt e
tjer t Turqis, q luftuan me forcat dhe mjetet
e veta pr liri. Pr pasoj, ata kan plotsisht t
drejt q ta ndjekin t part kt nism. []
Shteti i ri serb i Jugut do ti ofroj Europs t gjith
sigurin, se do t jet nj shtet i shklqyer dhe
35
FORMIMI I SHTETEVE KOMBTARE
36
funksional, i aft q t mbijetoj midis Austris
dhe Rusis. Pozita gjeografike e ktij vendi,
shtrirja e tij, burimet natyrore, shpirti luftarak i
banorve t tij, e pr m tepr ndjenja fisnike
dhe e zellshme kombtare, origjina dhe gjuha e
njjt t gjitha s bashku, dshmojn pr nj
t ardhme t lavdishme dhe t qndrueshme.
N mnyr q t prcaktohet se far duhet br
dhe si duhet br, qeveria duhet t informohet
mbi gjendjen n t ciln ndodhen njerzit n
t gjitha provincat e ndryshme prreth Serbis.
[] Pr kt qllim, qeveria duhet mbi t
gjitha t drgoj njerz mendjeholl [] dhe t
besuar, q t vzhgojn me kujdes gjendjen n
t ciln ndodhen kta njerz dhe kto krahina
dhe t paraqesin raporte t sakta me shkrim
kur t kthehen. Qeveria duhet t njoftohet
veanrisht mbi gjendjen n Bosnj dhe
Hercegovin, n Mal t Zi dhe n Shqiprin e
Veriut. N t njjtn koh, sht e nevojshme
t dihet saktsisht gjendja n Slloveni, Kroaci
dhe Dalmaci, pa prmendur ktu gjendjen e
popullsis n Srem, Banat dhe Baka.
Ljui 1993, f. 151-163.

Ilija Garashanini, (1812-1874) ishte
njri prej politikanve m t spikatur
serb t shekullit t 19-t. Pr shkak t
ndikimeve t ndryshme, shumica e t cilave
bazoheshin n kshillat e emigrantit politik
ek, Frantisheh Zak (i cili mbante lidhje me
emigrantt politik polak t Parisit), n
vitin 1844, Garashanini shkroi Naertanijen
(Plani mbi t ardhmen e politiks s
jashtme dhe asaj kombtare serbe). Ktu,
ai shpalosi se synimet kryesore t politiks
afatgjat t Serbis n lidhje me Ballkanin,
duhej t bazoheshin n bashkimin dhe
lirimin e atyre territoreve ku jetonin serb,
duke prfshir ktu edhe vendet fqinje t
Ballkanit q ende ndodheshin nn sundimin
osman. Nga kombet fqinje Naertanija
konsiderohet nj plan imperialist serb.


Cili sht qllimi i ktij teksti? Gjeni
argumentet historike q autori prdor
pr t transmetuar idet dhe bindjet e tij.
I-13. Krkesat kombtare n revolucionet e
1848-s.
A. Krkesat e sllovenve
1. T gjith sllovent t bashkohen n nj
komb t vetm dhe t ken nj asamble t
prbashkt sllovene []
2. Gjuha sllovene do t ket t njjtn pozit
brenda territorit slloven, ashtu si e ka dhe
gjuha gjermane brenda territorit gjerman, dhe
ajo italiane brenda territorit italian [...]
3. T mundsohet njohja e gjuhs sllovene n
do zyr brenda territorit slloven, nse dhe sa
her q ne ta dshirojm nj gj t till []
4. Cilido zyrtar q do t punsohet brenda
territorit slloven, duhet t zotroj plotsisht
gjuhn sllovene []
Prunk, f. 56.
B. Krkesat e popullit, miratuar nga Asam-
bleja Kombtare Kroate n Zagreb
Duke marr parasysh gjendjen e
jashtzakonshme n t ciln ndodhemi, sht
mjaft e rndsishme pr ne q t zgjedhim nj
udhheqs t ligjshm, i cili do t rivendos ligjin
n vendin ton. Pr kt arsye, kemi vendosur
njzri q baroni Josip Jelai Buzhimski t jet
guvernatori yn. Ai sht njeriu q ka besimin
e t gjith popullit ton, prandaj duhet ti japim
komandn e Trupave Ushtarake Kufitare, si
dhe t drejtn pr t thirrur parlamentin.
Parlamenti yn shtetror duhet t mblidhet
prpara dats 1 maj, n kryeqytetin ton,
Zagreb e t synoj:
Ribashkimin e fuqishm t Mbretris s
Dalmacis q sht e jona, n kuptimin ligjor
dhe historik me Mbretrin e Kroacis dhe
Sllovenin, si dhe me Kufirin ton Ushtarak
Ministria jon t jet e pavarur dhe prgjegjse
ndaj parlamentit ton, antart e t cilit duhet
t miratohen nga populli dhe t frymzohen
nga shpirti i liris dhe i prparimit.
Vendosjen e gjuhs son kombtare n
marrdhniet e brendshme dhe t jashtme
t qeveris son, si dhe n t gjitha nivelet e
institucioneve arsimore.
Krijimin e Universitetit t Zagrebit.
Lirin e shtypit, t besimit, t t msuarit dhe t
t shprehurit.
Zgjedhjen e prfaqsuesve t popullit,
mbshtetur n parimin e barazis, pavarsisht
nga shtresa shoqrore.
Sistemin e njjt t taksave pr t gjith njerzit,
pavarsisht nga klasa.
Krijimin e nj Banke Kombtare.
T shfuqizohet kushti q priftrinjt nuk duhet
t martohen; n kish t prdoret gjuha
kombtare, sipas ligjit t vjetr dhe traditave t
Kroacis.
Horvat, vll. I, f. 107-108
C. Peticioni kombtar, miratuar nga Asam-
bleja Kombtare Rumune, n Blazh t
Transilvanis
1. Kombi rumun, mbshtetur n parimet
e liris, barazis dhe vllazris, krkon
pavarsin e tij kombtare n fushn politike,
q t gzoj t drejtn e tij si komb rumun;
t ket prfaqsuesit e tij n kuvend
6
, n
prpjestim me popullsin e tij; t ket zyrtart
e tij n do deg t administrats, drejtsis
dhe t ushtris, po ashtu n prpjestim me
popullsin; t [ket mundsi q t] prdor
gjuhn e tij n t gjitha shtjet n interes t tij,
prfshir ktu legjislacionin dhe administratn.
Ai krkon [t drejtn q t thrras] do vit nj
asamble t prgjithshme kombtare. []
3. Kombi rumun, tashm i vetdijshm
pr t drejtat e individit, krkon heqjen e
menjhershme t bujkrobris, pa pagesn e
asnj dmshprblimi nga kta fshatar. []
7. Kombi rumun krkon t drejtn pr t folur,
shkruar dhe botuar, pa asnj lloj censurimi.
[]
8. Kombi rumun krkon garantimin e liris s
individit; askush nuk duhet t arrestohet duke
prdorur nj justifikim politik. Prve ksaj, ai
krkon t drejtn pr tu tubuar, dhe q njerzit
t mos vuajn asnj pasoj, nse mblidhen
pr t diskutuar dhe pr tu marr vesh n
qetsi. []
10. Kombi rumun krkon armatosjen e
popullsis apo t rojes kombtare, pr t
mbrojtur vendin nga brenda dhe nga jasht.
Milicia rumune duhet t ket oficert e saj
rumun.
13. Kombi rumun krkon hapjen e shkollave
rumune n do fshat dhe qytet, hapjen e
gjimnazeve rumune, t instituteve teknike
dhe ushtarake, t seminareve t priftrinjve,
si dhe hapjen e nj universiteti rumun me
fondet e shtetit, n prpjestim me popullsin
taksapaguese, q t jet plotsisht i lir n
zgjedhjen e drejtuesve dhe profesorve t tij,
si dhe n organizimin e programeve msimore.
[]
14. Kombi rumun krkon q shpenzimet publike
t prballohen bashkrisht, n prputhje me
pronn dhe pasurin e gjithsecilit [individ],
duke shmangur favorizimet.
15. Kombi rumun krkon q pr Transilvanin
t hartohet nj Kushtetut e re, nga nj
asamble kushtetuese []; kushtetut, e cila
duhet t mbshtetet n parimet e drejtsis,
liris, barazis dhe vllazris, dhe n t
ciln kodet e reja pr t drejtn civile, penale
dhe tregtare, t hartohen sipas po t njjtave
parime.
Murgescu, f. 191-192.

N vitin 1848, revolucionet shprthyen
n shum vende t Europs,
prfshir ktu Perandorin Habsburgase dhe
Principatat Rumune, por jo n Serbi, Greqi
apo n Perandorin Osmane. N Perandorin
Habsburgase, pas rrzimit t shpejt t regjimit
6
Asambleja Prfaqsuese e Transilvanis.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
37
absolutist t Meternikut, secili komb filloi q
t prcaktonte sa m konkretisht interesat e
tij t veanta. Kshtu, gjat periudhs mars-
maj t vitit 1848, u mbajtn shum asamble
kombtare, t cilat miratuan edhe programet e
tyre politike kombtare. Por megjithat, beteja
pr t drejta politike dhe rend kushtetues u
zbeh shum shpejt, pr shkak t konflikteve
kombtare, t cilat i pran revolucionart,
duke i dhn kshtu mundsin Perandoris
Habsburgase q ta shtypte revolucionin n
vitin 1849, me ndihmn e Rusis.

Cilat ishin krkesat kryesore t
sllovenve, kroatve dhe rumunve? Si
e shpjegoni faktin se shum prej krkesave
ishin t ngjashme? Przgjidhni ato krkesa q
tashm jan realizuar n vendin tuaj. Cilat prej
tyre nuk jan prmbushur ende, dhe pse?
I-14. Paknaqsia e t krishterve boshnjak
ndaj sundimit osman, paraqitur nga murgu
franeskan, Ivan Frano Jukii (1850)
Nse nj i krishter boshnjak del n gjyq kundr
nj turku, ai thjesht nuk mund t ket t drejt, dhe
kjo pr shkak se ai nuk mund t dshmoj asgj
kundr nj turku, e sidomos kundr dikujt q e ka
mjekrn t thinjur! Kadiu (gjykatsi) t drejtohet
me kto fjal: Ej ti, vllah! Nj turk di m shum
se njqind vlleh! Ky vend sht i Turqis, kurse ju
jeni thjesht nnshtetas [raja]; kambana e kishs
akoma nuk bie ktu, por praktikohet besimi turk,
e t tjera si kto. N gjykatat e sulltanit, vendimet
jepen pikrisht n kt form. Sot, t krishtert
nuk mund t mbajn vende pune shtetrore,
vetm turqit mund ti ken ato. Nse t krishtert
e Bosnjs duan q t ndrtojn nj kish t re,
apo t riparojn nj t vjetr, ata do t hasin n
shum pengesa kshtu q njerzve fatkeq u
duhet q t qndrojn nn qiellin e hapur, dhe ti
dgjojn lutjet me kokn zbuluar!
Jukic, f. 307-308.

Cilat elemente t paknaqsive
thekson autori? A mendoni se autori
sht i paanshm? Nse mendoni se ai
sht tendencioz, a mund ta shfrytzojm
kt pasazh si dshmi historike? Nse po,
deri n mas?
I-15. Hati Humajuni
7
Osman vendos barazin
ndrmjet nnshtetasve osman, pavarsisht
nga besimi i tyre fetar (1856)
T zbatohet, sikundr paraqitet m posht.
Po t drejtohem ty, Veziri im i Madh, Mehmet
Amin Ali pasha, dekoruar me Urdhrin tim
Perandorak Mexhidije, t Klasit t Par dhe
me Urdhrin pr Merita Personale; t dhnt
Zoti sa m shum madhshti e pushtet!...
Mbshtetur n dinjitetin e Perandoris sime, si
dhe [] n bujarin dhe ndihmn miqsore t
Fuqive t Mdha, aleatve t mi fisnik, tashm
kam dshir q ti prtrij dhe ti zgjeroj edhe
m shum institucionet e reja [] Garancit
q ne kemi premtuar prmes Hati Humajunit
t Gulhans, dhe n prputhje me Tanzimatin
[], tashm jan pranuar dhe konsoliduar,
dhe pr t arritur rezultate m t plota, do t
merren masa edhe m t efektshme.
T gjitha privilegjet dhe paprekshmria
shpirtrore q jan dhn nga paraardhsit
e mi ab antiquo, si dhe ato q u jan dhn
m von me mbshtetjen time bashksive
t krishtera apo t tjera jomyslimane t ksaj
Perandorie, do t konfirmohen dhe do t
mbeten n fuqi.
do i krishter apo bashksi tjetr jomyslimane
ka pr detyr q brenda nj periudhe t
caktuar dhe n pajtim me nj komision ad
hoc, t prbr nga antar t po ktij grupi,
me miratimin tim dhe nn vzhgimin e Ports
s Lart, t vazhdoj procesin e shqyrtimit t
Imunitetit dhe t Privilegjeve t tij t tanishme,
si dhe t diskutoj e ti paraqesi Ports s
Lart ato reforma q i krkon koha dhe fryma
qytetruese. Pushteti q do tu ngarkohet
7
Dekreti perandorak osman.
FORMIMI I SHTETEVE KOMBTARE
38
patriarkve dhe peshkopve t krishter nga
Sulltan Mehmeti II dhe nga pasuesit e tij, do
t harmonizohet me gjendjen e re t ciln
ua sigurojn ktyre bashksive qllimet e
mia bujare dhe dashamirse [...]. Rregullat
pr emrimin e prhershm t patriarkve,
pas rishikimit t rregullave t tanishme mbi
mnyrn e zgjedhjes s tyre, do t zbatohen
pik pr pik dhe n prputhje me prmbajtjen
e fermanve t lshuar.
Taksat fetare, t cilsdo natyre qofshin, do
t hiqen dhe do t zvendsohen nga t
ardhurat e prcaktuara t patriarkve dhe
drejtuesve t komuniteteve [...] N ato qytete,
bashki t vogla dhe fshatra, ku popullsia ka
t njjtin besim fetar, nuk do t ket asnj lloj
pengese pr riparimin e atyre ndrtimeve q
jan prcaktuar pr besimin fetar, pr shkolla,
pr spitale dhe pr varreza, n prputhje me
projektin e tyre origjinal
do dallim i qytetarve t Perandoris sime,
t cilsdo shtrese qofshin, q i prcakton ata
si m ult sesa nj shtres tjetr, pr shkak t
besimit fetar, gjuhs apo racs s tyre, do t
fshihet njher e prgjithmon nga Protokolli
Administrativ. Gjithashtu do t vendosen ligje,
t cilat ndalojn prdorimin e termave me
karakter fyes, si ndrmjet individve privat,
ashtu dhe nga ana e autoriteteve.
Meqense besimi fetar i fardolloji sht
dhe do t vazhdoj t mbetet i lir n t gjitha
zotrimet e mia, asnj nnshtetas i Perandoris
sime nuk do t pengohet t ushtroj at
besim q ai deklaron []. Askush nuk do t
detyrohet q ta ndryshoj besimin e tij []
dhe [] t gjith nnshtetasit e Perandoris
sime, pa dallim kombsie, do t pranohen
t punojn n administratn publike. [] T
gjith nnshtetasit e Perandoris sime, pa
asnj dallim, do t pranohen n shkollat civile
dhe ushtarake t qeveris Pr m tepr, do
komunitet sht i autorizuar q t hap shkolla
publike t shkencave, artit dhe profesionale
[]
T gjitha padit tregtare, civile dhe penale
midis myslimanve dhe t krishterve ose
nnshtetasve t tjer jomysliman, apo midis
t krishterve dhe qytetarve jomysliman t
sekteve t ndryshme, do t shqyrtohen nga
gjykata t prziera. Proceset n kto gjykata
do t jen t hapura: palt do t ken mundsi
q t ballafaqohen dhe t thrrasin dshmitart
e tyre, dshmit e t cilve do t pranohen pa
asnj dallim, duke u betuar n prputhje me t
drejtn fetare t secilit sekt [...]
Taksat do t mblidhen nn t njjtn emrtes,
nga t gjith qytetart e Perandoris sime, pa
dallim shtrese apo besimi. T gjitha mnyrat e
prfolura pr shmangien e shprdorimeve gjat
mbledhjes s taksave, veanrisht asaj t s
dhjets, do t rishikohen. Sistemi i mbledhjes
s drejtprdrejt do t zvendsohet shkall-
shkall dhe sa m shpejt q t jet e mundur,
nga plani i bujqsis, n t gjitha degt e t
ardhurave shtetrore.
Vucinich, f. 161-163.

Cilat ishin qllimet e autoriteteve
osmane kur lshuan kt dekret?
Krahasoni vendimet konkrete t ktij dekreti,
me ankesat e parashtruara n dokumentin
I-14, t paraqitur m lart. A mendoni se Hati
Humajuni ia arriti q ta forconte lidhjen e
popujve jomysliman me shtetin osman?
I-16 Opinionet kundrshtuese n lidhje me
planin e krijimit t nj shteti dualist bullgaro-
osman (1867)
. Promemorje e Komitetit Qendror t Fsheht
Bullgar, drejtuar sulltan Abdul Azizit
8

Memorandum,
drejtuar Madhris s Tij, Sulltanit Abdul Aziz
Han, Zotit dhe babait ton t mshirshm,
nga Komiteti Qendror i Fsheht Bullgar
8
Sulltani osman gjat viteve 1861-1876.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
39
Madhria Juaj!
Fati i do individi dhe kombi sht n duart e
Zotit t Plotfuqishm, i cili sundon tr universin.
Katr shekuj m par, ky fat na shpuri ne
bullgarve, si dhe atdheun ton t shtrenjt,
nn zotrimin e atyre pushtuesve t lavdishm,
t cilt themeluan Perandorin Osmane n
Europ. []
Ne tani ju lutemi, q t paraqesim prpara
Madhris Suaj bazat mbi t cilat populli
bullgar do t dshironte dhe do t krkonte me
dashamirsi shpalljen e pavarsis s tij.
Pavarsia Politike
Neni 1. Qeveri kushtetuese kombtare.
Neni 2. Bullgaria, s bashku me t gjitha
provincat e banuara nga bullgart, t shpallet e
pavarur dhe t quhet Mbretria Bullgare.
Neni 3. Mbretria Bullgare t jet politikisht e
varur nga Perandoria Osmane dhe t ket si
carin e saj, perandorin, madhrin e Tij, sulltan
Abdul Azizin dhe pasuesit e tij t mvonshm,
t cilt do ti shtojn titullit t tyre t tanishm
Sulltan Osman edhe titullin Car i Bullgaris.
[]
Neni 6. Mkmbsi i carit do t jet i dyti, pas
madhris s Tij, n rolin e kryetarit t shtetit,
qeveris dhe pushtetit ekzekutiv, kryekomandant
i ushtris bullgare, si dhe kryetar i gjykats.
Neni 7. Mkmbsi i carit do t qeveris me
ndihmn e nj kshilli, t prbr vetm nga
bullgar dhe t zgjedhur nga nj asamble
kombtare. Antart e ktij kshilli duhet ta
ndajn pushtetin ndrmjet tyre n mnyr t
till, q secili prej tyre t bhet drejtuesi i nj
departamenti t veant. Ata duhet t ken
t drejtn q t nxjerrin projektligje dhe t
hartojn projektet e buxhetit t shtetit, t cilat
do ti paraqiten pr miratim mkmbsit t
carit, pasi t jen miratuar edhe nga Asambleja
Kombtare. Antart duhet t ken prgjegjsi
t prbashkt pr veprimet e tyre dhe asnj
vendim i mkmbsit t carit nuk do t hyj
n fuqi, nse nuk firmoset nga antart e
kshillit
Neni 9. Krishterimi Ortodoks Lindor do t jet
besimi kryesor n vend.
Neni 10. Drejtsia do t zbatohet n prputhje
me ligjet e veanta bullgare, t cilat do t
miratohen nga Asambleja Kombtare. []
Neni 11. Mbretria Bullgare do t ket ushtrin
e saj t pavarur, t organizuar sipas sistemeve
t reja dhe sipas nj ligji t veant. []
Neni 13. Gjuha bullgare do t jet gjuha zyrtare
e mbretris.
Neni 14. T garantohen t gjitha t drejtat civile
dhe politike, pr shembull, pr shtypin e lir,
t drejtn pr tu shprehur lirshm, mbajtjen
e mbledhjeve dhe diskutimeve publike pr
probleme politike dhe shoqrore, etj., si dhe
garantimi i liris vetjake, i t drejts pr t qen
zot n shtpin tnde, si dhe tolerancs fetare.
[Krestomaci], f. 400-409.

Ekzistojn shum tekste t cilat
dokumentojn prpjekjet pr krijimin
e shteteve kombtare. Gjithsesi, shteti
kombtar nuk sht prfytyruar si forma
e vetme e organizimit politik. Pr shkak t
kushteve t veanta politike, u hartuan edhe
disa propozime t tjera, t cilat, n t vrtet
ishin alternativa t shtetit kombtar.

Analizoni mnyrn q ishte menduar
pr organizimin e Bullgaris n kuadrin
e nj shteti dualist osmano-bullgar. Cila
ishte marrdhnia e saj me shtetin osman?
Prpiquni t kuptoni se prse antart e
Komitetit t Fsheht shqyrtuan nj propozim
t till dhe jo nj tjetr? A dini tjetr shembull
t ndonj shteti dualist n Europ?
B. Reagimi i Fuad pashs
9
, si prshkruhet n
kujtimet e Hristo Stambolskit
Vizit tek Fuad pasha. Pikrisht n t njjtn
dit, m 2 prill t 1867-s, n ditn e dyt t
9
Fuad-pasha (1815-1869) ishte nj nga reformatort osman m t spikatur t periudhs s Tanzimatit. Ai ka qen pes her ministr
i Jashtm osman dhe dy her vezir i madh.
FORMIMI I SHTETEVE KOMBTARE
40
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
41
pushimeve t Bajramit, Hristoja vajti tek Fuad
pasha, sot ministr i Punve t Jashtme, me
pretekstin pr ta uruar pr pushimet, si dhe pr
tu vetprezantuar Gjat bashkbisedimit,
ministri foli pr Memorandumin, duke deklaruar
se qeveria a fait la sourde oreille [e bri veshin
t shurdht], dhe se askush prej ambasadorve
t tij nuk prmendi m gjsend lidhur me kt
shtje. Fuad pasha shtoi se bullgart, nse
Memorandumin e kishin shkruar ata vet,
tregohen mjaft egoist; nse Perandoria
Osmane do t ishte e populluar vetm nga turqit
dhe bullgart, ather gjrat do t ishin shum
m ndryshe, por aty ka edhe grek, armen,
shqiptar, kurd, arab dhe shum kombsi
t tjera, dhe secils prej tyre u jan dhn t
drejta dhe privilegje t barabarta politike dhe
kombtare Nuk jan vetm turqit, grekt apo
bullgart, si thuhet n Memorandum, t cilt
mund ta mbshtesin vemas shtetin turk, por
t gjitha kombsit njlloj; por, pr t arritur
nj gj t till, t gjitha kombet kan nevoj
pr nj arsye bindse. Prandaj po ju them,
me shqetsimin si ministr, se autort e ktij
Memorandumi duhet t jen njerz egoist dhe
t papjekur.
Stambolski, f. 292-293.

Dr. Hristo T. Stambolski (1843, Kazanluk
-1932, Sofje) ishte mjek dhe figur
publike. Ai ka punuar n Shkolln Mjeksore
Perandorake t Stambollit, si profesor
anatomie; pas vitit 1878, ai ka qen njri prej
organizatorve t Kujdesit Shndetsor n
Bullgari. Stambolski ka qen mjaft aktiv edhe
n lvizjen pr themelimin e kishs s ndar
bullgare, t pavarur nga Patriarkana Greke.


Jepni komentet tuaja mbi qndrimin
e Fuad pashs. Cilat ishin arsyet e tij
pr ta kritikuar propozimin? A mendoni se ai
prfaqsonte edhe opinionin zyrtar t shtetit
osman?
Zhvilloni nj debat:
Ndahuni n dy grupe: njri duhet t gjej
argumentet q e mbshtesin propozimin pr
krijimin e nj shteti dualist bullgaro-osman,
kurse tjetri duhet ta diskutoj kt shtje
sipas pikpamjes s Fuad pashs.
Gjithashtu, ju mund t prpiqeni q t
diskutoni nj propozim t ngjashm, par
nga kndvshtrimi i grupit t cilit i prkisni,
duke marr parasysh edhe kushtet e veanta
historike.
I-17. Projekti pr bashkimin e bullgarve dhe
t serbve n nj mbretri sllave t Jugut, nn
sundimin e princit serb, Mihail Obrenoviit
(1867)
Protokoll
Meqense rrethanat e tanishme krkojn
ndrmarrjen e veprimeve lirimtare nga t gjith
popujt e shtypur t Turqis, ne bullgart q jetojm
n Bullgari, Traki dhe Maqedoni, jemi mbledhur q
t shqyrtojm dhe t gjejm nj mnyr pr lirimin
e atdheut ton t dashur, pr tu bashkuar kshtu
n familjen e shteteve t lira, si dhe ti tregojm tr
bots se ne ekzistojm.
Pr t arritur suksese n kt prpjekje kaq t
dshirueshme, na duhet t gjejm edhe nj popull
fqinj, me ndihmn e t cilit mund ta fitojm lirin n
dobi t t dy palve, dhe ne smund t przgjedhim
popull tjetr, prve serbve, me t cilt kemi lidhje
kombsie, besimi fetar dhe pozite gjeografike.
Bashkimi vllazror duhet t bhet ndrmjet
serbve dhe bullgarve, duke u pagzuar me emrin
Mbretria Sllave e Jugut.
Mbretria Sllave e Jugut do t prbhet nga serbt
dhe bullgart (tek bullgart prfshihen territoret e
Bullgaris, Trakis dhe Maqedonis).
Kryetari i qeveris s re do t jet princi i tanishm
i Serbis, Mihail Obrenovii, me t drejta t
trashgueshme.
Flamuri kombtar i ksaj mbretrie duhet q t
jet nj, dhe duhet t prfaqsoj simbolet e t
dy popujve. E njjta gj duhet t vlej edhe pr
monedhn e ardhshme.
Secili vend do ta ruaj gjuhn e vet si gjuh zyrtare,
dhe npunsit do t zgjidhen ndrmjet njerzve q
e flasin at gjuh.
FORMIMI I SHTETEVE KOMBTARE
42
Ligjet ekzistuese serbe do t pranohen edhe nga
ne, dhe do t prkthehen n gjuhn bullgare. T
gjitha ligjet e Mbretris Sllave t Jugut do t
botohen n t dyja gjuht, pa asnj prjashtim, pra
serbisht dhe bullgarisht.
[Dokumente], 1, f. 434-435.

Si mendoni, prse bullgart zgjodhn
modelin e bashkimit me Serbin, n
vend q t krkonin shtetin e tyre kombtar?
Si e planifikonin ata ruajtjen e identitetit t
tyre kombtar?
I-18. Nga raporti i nj diplomati rus, mbi
planet pr formimin e nj shteti t prbashkt
rumuno-bullgar (1867)
N letrn nr. 1, t dats 15 prill, un kam
patur nderin q t njoftoj Shklqesin tuaj,
se i ashtuquajturi Komiteti i Fsheht Bullgar
prbhet kryesisht nga t rinj dhe u krijua
q t nxis opinionin e favorshm publik mbi
bullgart n Europ, dhe n t njjtn koh, ti
shtynte q t ngriheshin kundr sundimit turk.
Sipas informacioneve t mtejshme t
grumbulluara nga ana ime, doli se ky Komitet
u krijua si rezultat i nj marrveshjeje midis
Partis s t Kuqve [Liberalve] t Rumanis,
dhe disa bullgarve. Pr m tepr, sipas ksaj
marrveshjeje, rumunt marrin prsipr t
ndihmojn bullgart pr lirimin nga sundimi
turk, me qllim q ta shpallin shtetin e tyre t
pavarur nga sulltani.
Nuk ka dyshim se rumunt, n marrveshjen e
tyre me bullgart, kishin synime t fshehta pr
rikrijimin e shtetit vllah-bullgar, pr prfitimet e
veta, duke shfrytzuar kshtu problemet q do
ti krijoheshin qeveris turke nga kryengritja e
bullgarve. Ather, ata do tia dilnin mban q
t shpallnin nj Rumani t pavarur, dhe prsa
u prket bullgarve ti braktisnin n punn e
vet. Nga ana tjetr, bullgart kishin n mendjet
e tyre vetm prfitimet q do t dilnin pr
bashkkombsit prtej Danubit []
[Dokumente], 1, f. 436.

Sipas diplomatit rus, cilat ishin qllimet e
vrteta t bullgarve dhe t rumunve?
Bni krahasimin midis teksteve I-16, I-17
dhe I-18. Cili projekt mendoni se ishte m i
dobishm pr bullgart?
Bni krahasimin midis teksteve I-12, I-16,
I-17, I-18 dhe I-38. Cilat jan modelet politike
q parashtrohen n kto propozime?
I-19. Mbi marrdhniet ndrmjet liris politike
dhe kombit opinion i shprehur n editorialin
e botuar nga Ljuben Karavelovi n gazetn
Svoboda (nntor 1869)
Ashtu si kafsht q kan nevoj pr ajr dhe
peshqit q kan nevoj pr uj, edhe njeriu,
pikspari dhe mbi t gjitha, ka nevoj pr liri.
Pa liri, njeriu nuk mund ta quaj veten njeri,
por gjysmnjeri; pa liri, njeriu nuk mund t jet,
ashtu si natyra e krijoi q t jet, kshtu pra, ai
nuk mund t jet as i lumtur.
Gjithka pr t ciln ka nevoj nj njeri, sht
e rndsishme edhe pr kombin mbar. Vetm
nj komb q ka jetn e vet historike dhe liri t
brendshme e t jashtme, domethn q ka
pavarsin e tij politike dhe intelektuale, mund
t jetoj dhe t zhvillohet. do komb q nuk ka
liri politike, kurdoher edhe me qeverin m
liberale t mundshme sht i ekspozuar ndaj
disa faktorve t padukshm centralizues dhe
ndaj kombit sundues, kurse rrallher sht e
mundur q faktor t till t ndikojn pr mir
n kombin e shtypur.
Karavelov, f. 165.

Ljuben Karavelovi (1834/1835-
1879) ka qen shkrimtar, gazetar,
organizator dhe ideator i lvizjes pr lirimin
kombtar t Bullgaris. Ai ishte themeluesi
i organizats m t madhe revolucionare t
Bullgaris dhe redaktori i gazets s ksaj
organizate. Karavelovi konsiderohet edhe
si njri prej themeluesve t letrsis s re
bullgare.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
43

Analizoni thnien: Gjithka pr t ciln
ka nevoj nj njeri, sht e rndsishme
edhe pr kombin mbar. Shikoni dhe bni
krahasimin e ksaj pjese, me tekstin III-1,
t shkruar nga Dimitri Bolintineanu. far
prpiqen t na sugjerojn autort? Nse
mendoni se ata e theksojn iden e kombit,
argumentoni qndrimin tuaj?
Fig. 1. Sllovenia: Lvizja tabore (1869)
Slovenska, f. 232.

Sllovent me bindje liberale, duke
ndjekur shembullin ek, filluan
lvizjen e taborve, t tubimeve t hapura,
pr t mbshtetur programin Sllovenia e
Bashkuar. Pr dy vjet me radh, derisa
Vjena i ndaloi kto veprimtari publike,
sllovent tuboheshin n vende t ndryshme
pr t dgjuar opinione dhe pr t miratuar
vendime n lidhje me shtjet kombtare.

Cili ishte qllimi i ksaj fotografie?
kuptim ka pamja n qendr t saj?
lidhje ekziston midis peizazhit dhe vlerave
kombtare?
I-20. Fermani q bri t mundur krijimin e
Ekzarkatit bullgar (1870)
T gjith nnshtetasit dhe qytetart e bindur t
Perandoris son, q gzojn liri t plot besimi
dhe t drejta t tjera, jetojn mes nj harmonie
dhe miqsie t prbashkt, ashtu si dhe qytetart
e njerzit e shkolluar Por, pr fat t keq, kemi
hasur paknaqsi dhe mosmarrveshje, t cilat,
pavarsisht nga qllimi yn i mir, kan shprthyer
ndrmjet bullgarve t krishter dhe Partiarkans
greke
1. Tanim po ngrihet nj zon e veant juridiksioni
fetar, e quajtur Ekzarkati bullgar. Aty do t prfshihen
ata peshkop dhe peshkopata q prmenden m
posht, si dhe disa territore t tjera. Ekzarkati do t
jet i autorizuar q t merret me t gjitha problemet
kishtare t ktij besimi.
2. Detyra m e lart pr peshkopt e prfshir n
kt juridiksion do t mbaj titullin Ekzarku dhe
ai do t jet kryetari kanonik i Sinodit t Shenjt
Bullgar, selia qendrore e t cilit do ta shoqroj at
gjithmon. []
4. Sipas normave t kishs, ky ekzark, i caktuar me
beratin (urdhrin) ton, duhet q t prmend emrin
e patriarkut t Carigradit (Stambollit) n liturgji.
Prpara zgjedhjes s nj personi t denj pr tu
br ekzark, n prputhje me normat e kishs, do
t krkohet edhe mendimi dhe miratimi i qeveris
sime. []
[]
T gjith ata t krishter, ose t paktn dy t tretat
e atyre q jetojn jasht zonave t lartprmendura,
t cilt duan t bhen antar t Ekzarkatit bullgar,
do t lejohen q ta bjn nj gj t till, nse ky
vullnet ekziston vrtet.
[Krestomaci], f. 268-271.

Ekzarkati bullgar ishte nj form
organizimi e veant e Kishs
ortodokse, q u krijua me an t nj fermani
osman (dekreti t sulltanit), n shkurt t
vitit 1870. Ai vazhdoi t ekzistonte deri n
vitin 1953, kur u riorganizua si Patriarkana
bullgare.
FORMIMI I SHTETEVE KOMBTARE
44

Si mendoni, prse autoritetet osmane
pranuan krijimin e ekzarkatit autonom
bullgar? Pr far arsyeje bullgart ortodoks
dshironin q t kishin organizimin e tyre t
pavarur kishtar, t ndar nga Patriarkana e
Kostandinopojs?
I-21. Rezultatet e plebishitit pr besnikrin
kishtare n peshkopatat e Shkupit dhe t Ohrit
(1874)
Pas plebishitit pr caktimin e kryepeshkopve
bullgar brenda eparkis s Shkupit dhe t
Ohrit, n prputhje me Nenin 10 t fermanit
mbi krijimin e Ekzarkatit bullgar, doli se nga 8
698 familje t krishtera n eparkin e Shkupit,
vetm 567 prej tyre donin q t qndronin n
Patriarkann greke, ndrsa 8 131 familjet e tjera
votuan pr t kaluar nn drejtimin e Ekzarkatit
bullgar.
Sipas informacionit t dhn nga vilajeti i
Selanikut, m 21 muharem 1291 (27 shkurt
1874), rezultatet e plebishitit t mbajtur n
qytetin e Ohrit dhe n rrethinat e tij, tregojn se
vetm 139 burra votuan pr t qndruar ende
me Patriarkann, dhe 9 387 t tjer votuan pr
t kaluar tek Ekzarkati bullgar.
[Krestomaci], f. 280.

Si do ti komentonit rezultatet e plebishitit?
lloj informacionesh t tjera na nevojiten
pr ti kuptuar m mir kto rezultate? A ishte
dika e pazakont pr shekullin e 19-t, q
vetm burrat kishin mundsi t votonin? A
ishte e drejt q n eparkin e Shkupit, nj
familje prfaqsohej vetm me nj vot?
I-22. Hristo Botevi mbi nevojn q bullgart t
luftojn pr lirimin kombtar (1875)
Historia e popullit ton ka qen e zymt dhe e
prvuajtur, ndrsa situata e tanishme sht e
vshtir dhe e hidhur.
Thn ndryshe, bullgart jan skllevr t turqve,
skllevr t vetvetes, skllevr t karakterit, madje
edhe skllevr t shkollimit dhe t kulturs s
tyre. Nse i hidhni nj sy puns s tyre t
rnd, do t shikoni se ata punojn si dema.
Duke i par vuajtjet e tyre t pazakonta, madje
edhe fytyrat e tyre, do t bindeni menjher pr
faktin se ata vrtet punojn si demat, mblidhen
si blett, e jetojn si derrat.
Esht e vrtet se shum t huaj kan shkruar
dhe po vazhdojn t shkruajn shum mbi
zellin, talentin dhe zhvillimin ton kulturor. Por,
pothuajse q t gjith kta autor, kan vrtetuar
dhe vazhdojn t vrtetojn matematikisht
se, q ti zhvillojm edhe m tej ato cilsi q
ende ruajm, e q t arrijm t shndrrohemi
n gjermant e Jugut apo n anglezt e
Lindjes, ather duhet q t flakim zgjedhn
barbare turke, t lirohemi nga kjo skllavri
njerzore q po na thith t gjitha rezultatet e
puns son, dhe n bulevardin e Bosforit t
ndrtojm Konfederatn e Lir Sllavojugore.
Botev, f. 85-86.

Hristo Botevi (1847-1876) ishte
poet, gazetar, revolucionar dhe hero
kombtar. Ai ka jetuar dhe punuar kryesisht
n Rumani. N periudhn 1874-1875, u b
udhheqs i lvizjes pr lirim kombtar t
Bullgaris. N maj t 1876-s, bashk me
nj grup t vogl lufttarsh, ai kaprceu
Danubin dhe u vra n betejn kundr
trupave turke. Botevi ka shkruar vetm 20
poezi, por, megjithat, ai ka mbetur poet
klasik pr letrsin bullgare.

Cili ishte qllimi i ktij artikulli? N
mnyr autori arrin t theksoj
krenarin e popullit bullgar? Prse autori
kmbngulte n iden q bullgart mund t
shndrroheshin n gjermant e Jugut apo
n anglezt e Lindjes? Po n vendin tuaj,
cilat kan qen pikat referuese europiane
m t zakonshme?
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
45
I-23. Programi politik i Shoqris Bamirse
Qendrore Bullgare (Bukuresht, nntor 1876)
Pr t mundsuar vendosjen e paqes n
Lindje, pr t ndaluar mizorit e vazhdueshme
t turqve, t cilt nuk respektojn asnj t
drejt njerzore, dhe pr t prmbushur
krkesat e ligjshme t popullit bullgar, Europa
sht e detyruar q t jap ndihmesn e saj
pr zbatimin e programit t mposhtm:
1. T rivendoset shteti bullgar, i prbr nga
Bullgaria, Maqedonia dhe Trakia, n t cilin
bullgart jan elementi mbizotrues.
2. Shteti bullgar do t ket nj qeveri t pavarur,
si dhe kushtetutn e tij, e cila do t miratohet nga
nj trup legjislative, e zgjedhur nga populli.
3. Pr t gjitha fushat do t ekzistojn ligje t
veanta, t cilat do t hartohen n prputhje
me kushtetutn dhe do t prmbushin nevojat
e njerzve.
4. T gjitha pakicat kombtare q jetojn
bashk me bullgart, do t gzojn t njjtat t
drejta politike dhe civile me ta.
5. N shtetin bullgar do t ekzistoj liria e plot
e mendimit dhe besimit.
6. Shrbimi ushtarak dhe arsimi i prgjithshm
do t jen t detyrueshm pr t gjith banort
e Bullgaris.
[Krestomaci], f. 609.

Pas shtypjes s kryengritjes bullgare
t prillit nga ana e osmanve, n
gusht t vitit 1876, emigrantt bullgar t
Rumanis themeluan Shoqrin Bamirse
Qendrore Bullgare (ShBQB), e cila ishte nj
organizat politike q hartoi nj program
me krkesat kryesore politike pr lirimin
kombtar t bullgarve.

Si i shpjegoni shprehjet e prdorura
n tekst kundr turqve dhe kundr
Perandoris Osmane? A mendoni se
ato i referoheshin n mnyr t veant
shtypjes q osmant u bn bullgarve n
kryengritjen e 1876-s, apo mendoni se ato
ishin nj argument retorik m i prgjithshm?
N mnyr synonin q ta krijonin shtetin
bullgar autort? Si e prfytyronin ata
organizimin e shtetit t ri?
I-24. Poezi shqiptare e shkruar n kohn e
Kongresit t Berlinit (1878)
Ju lutem, shikoni mir,
ju pr Shqipri.
Mos e bni copa-copa, sikur ska njeri.
Sjemi grekr, as bullgar,
as prej Malit t Zi.
Jemi vetm shqiptar
Dhe duam liri...
Brahimi, f. 62.

Shqiptart, si t gjitha kombet e tjera
t Ballkanit, nuk u prfaqsuan n
Kongresin e paqes n Berlin, megjithat
udhheqsit e tyre bn prpjekje si pr
t caktuar qllimet kombtare, ashtu dhe
pr t vn n lvizje opinionin publik q ti
mbshteste ato qllime.

Cili ishte synimi i ksaj poezie? far
na transmetojn autort nprmjet
renditjes s emrave t popujve q jetojn
n rajon?
I-25. Traktati i Paqes i Berlinit (1878)
Traktat ndrmjet Britanis s Madhe, Austro-
Hungaris, Francs, Gjermanis, Italis,
Rusis dhe Turqis (Berlin, 13 korrik 1878)
Neni I. Bullgaria prbn nj principat autonome
tatimpaguese, n suzerenitetin e Madhris s
Tij, Sulltanit. Ajo do t ket nj qeveri t krishter
dhe nj milici kombtare.
Neni XXIII. Porta e Lart merr prsipr q
t zbatoj me prpikri n ishullin e Krets,
Ligjin Organik t vitit 1868, me disa ndryshime
t pranueshme. Ligje t tjera t ngjashme, t
prshtatura sipas kushteve vendore t veanta,
prve shtjeve q kan lidhje me prjashtimin
nga taksat pr Kretn, do t vendosen edhe n
zonat e tjera t Turqis n Europ, pr t cilat
n Traktatin e tanishm nuk sht prcaktuar
ndonj organizim i veant. Pr prcaktimin e
detajuar t ligjeve t reja n seciln provinc,
Porta e Lart do t prfaqsohet nprmjet
komisioneve t posame, me prfshirjen e gjer
edhe t elementit vends. Skemat e organizimit
t prftuara nga tr kjo veprimtari, do ti ohen
pr shqyrtim Ports s Lart, e cila, prpara
se ligjet t hyjn n fuqi, do t kshillohet me
Komisionin Europian, t krijuar pr Rumelin
Lindore.
Neni XXV. Provincat e Bosnjs dhe Hercegovins
do t pushtohen dhe administrohen nga
Austro-Hungaria. Meqense qeveria e Austro-
Hungaris nuk dshiron t marr prsipr
administrimin e sanxhakut t Novi-Pazarit, i cili
shtrihet midis Serbis dhe Malit t Zi, n drejtimin
juglindor, n ann tjetr t Mitrovics, ather
administrata osmane do t vazhdoj t ushtroj
atje funksionet e saj. Por, pavarsisht ksaj,
pr garantimin e situats s re politike, liris
dhe siguris s komunikimit, Austro-Hungaria
gzon t drejtn e mbajtjes s garnizoneve
dhe t rrugve ushtarake e tregtare n t gjith
zonn e vilajetit
10
t vjetr t Bosnjs. Pr kt
qllim, qeveria e Austro-Hungaris dhe ajo e
Turqis do t arrijn t mirkuptohen lidhur me
detajet prkatse.
Neni XXVI. Pavarsia e Malit t Zi njihet prej
Ports s Lart dhe prej t gjitha Palve t
Larta Kontraktuese, t cilat deri m sot nuk e
kishin pranuar nj gj t till.
Neni XXXIV. Palt e Larta Kontraktuese
njohin pavarsin e Principats s Serbis, n
prputhje me kushtet e parashtruara n nenin
vijues.
Neni XXXV. N Serbi, pa kurrfar dallimi,
prkatsia e ndryshme fetare nuk do t merret
si baz pr prjashtimin ose pamundsin e
personave pr t ushtruar t drejtat e tyre civile
dhe politike, punsimin npr institucione apo
mbajtjen e funksioneve publike, ushtrimin e
profesioneve apo bizneseve t ndryshme n
t gjith vendin. Liria dhe ushtrimi i hapur i
fardolloj forme besimi u garantohet t gjith
serbve, ashtu si dhe t huajve; asnjlloj
pengese nuk do t vendoset as n organizimin
hierarkik t bashksive t ndryshme fetare, dhe
as n marrdhniet e tyre me udhheqsit e vet
shpirtror.
Neni XLIII. Palt e Larta Kontraktuese njohin
pavarsin e Rumanis, n prputhje me
kushtet e parashtruara n dy nenet vijuese.
Neni XLIV. N Rumani, pa kurrfar dallimi,
prkatsia e ndryshme fetare nuk do t merret
si baz pr prjashtimin ose pamundsin e
personave pr t ushtruar t drejtat e tyre civile
dhe politike, punsimin npr institucione apo
mbajtjen e funksioneve publike, ushtrimin e
profesioneve apo bizneseve t ndryshme n
t gjith vendin. Liria dhe ushtrimi i hapur i
fardolloj forme besimi u garantohet t gjith
rumunve, ashtu si dhe t huajve; asnjlloj
pengese nuk do t vendoset as n organizimin
hierarkik t bashksive t ndryshme fetare, dhe
as n marrdhniet e tyre me udhheqsit e
vet shpirtror. N Rumani, nnshtetasit dhe
qytetart e t gjitha Fuqive, tregtart, si dhe
grupet e tjera, do t trajtohen pa kurrfar dallimi
prkatsie fetare, me nj barazi t plot.
Neni XLV. Principata e Rumanis i rikthen
Madhris s Tij, Perandorit t Rusis, at
pjes t territorit t Besarabis q iu shkput
Rusis prej Traktatit t Parisit m 1856-n. Nga
perndimi, ajo kufizohet me degn e mesit t
[lumit] Pruthit, dhe nga jugu, me degn e mesit
t Kilias dhe grykderdhjen e Stari-Stamboulit
[Moldova e sotme].
Neni LVIII. Porta e Lart i jep Perandoris
Ruse n Azi territoret e Ardahanit, Karsit, dhe
Batumit [Armenia dhe Gjeorgjia e sotme, si dhe
nj pjes e Turqis Verilindore], s bashku me
portin e fundit.
Neni LIX. Madhria e Tij, Perandori i Rusis,
deklaron se ka pr qllim krijimin e portit t lir
t Batumit, kryesisht pr qllime tregtare.
Neni LXII. Palt Kontraktuese mbajn shnim
10
Provincs
FORMIMI I SHTETEVE KOMBTARE
46
deklaratn spontane t Ports s Lart, e cila
shprehu synimin pr mbrojtjen e parimit t
liris fetare, si dhe sigurimin e nj hapsire sa
m t madhe pr t. Askund n Perandoris
Osmane, pa kurrfar dallimi, prkatsia e
ndryshme fetare nuk do t merret si baz pr
prjashtimin ose pamundsin e personave pr
ushtrimin e t drejtave t tyre civile dhe politike,
punsimin npr institucione apo mbajtjen e
funksioneve publike, ushtrimin e profesioneve
apo bizneseve t ndryshme n t gjith vendin.
Liria dhe ushtrimi i hapur i fardolloj forme
besimi u garantohet t gjithve, dhe asnjlloj
pengese nuk do t vendoset as n organizimin
hierarkik t bashksive t ndryshme fetare, dhe
as n marrdhniet e tyre me udhheqsit e vet
shpirtror.
Klerikt, pelegrint dhe murgjit e cilsdo
kombsie qofshin, t cilt udhtojn n Turqin
Europiane apo n Turqin Aziatike, do t
gzojn po t njjtat t drejta, prparsi dhe
privilegje.
E drejta pr tu mbrojtur zyrtarisht nga ana e
prfaqsuesve diplomatik dhe konsullor t
Fuqive n Turqi, u njihet jo vetm personave t
lartprmendur, por edhe institucioneve t tyre
fetare, t bamirsis apo t natyrave t tjera, n
vendet e shenjta apo kudo qofshin ato. T drejtat
e zotruara nga Franca jan posarisht t
rezervuara, dhe sht plotsisht e kuptueshme
se n status quo - n e vendeve t shenjta
nuk mund t bhet asnj ndryshim. Murgjit e
Malit Atos, nga cilido vend qofshin ata, do t
ken t gjitha pasurit dhe prparsit e tyre
t mparshme, dhe do t gzojn, pa kurrfar
prjashtimi, barazi t plot t t drejtave e t
privilegjeve.
http://www.fordham.edu/halsall/mod/1878berlin.html

Vizatoni 3 harta: t parn, bazuar n gjendjen prpara vitit 1878, t dytn, sipas mtimeve
territoriale t secilit grup etnik, dhe t tretn, sipas neneve konkrete t Traktatit t Paqes t
Berlinit. far vini re?
Loj: t vihesh n vendin e dikujt tjetr
Shkruani nj ese me 400 fjal, duke paraqitur propozimet tuaja mbi situatn n Ballkan. Zgjidhni
njrin prej identiteteve n vijim: diplomat rus, gjerman, francez, britanik, austro-hungarez; apo
prfaqsues osman, shqiptar, bullgar, rumun, serb, kroat, malazias, slloven ose grek; prpiquni
q t mos viheni n rolin e dikujt me t njjtn prkatsi etnike si e juaja. Shpjegoni przgjedhjen
tuaj.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
47

Kuri i Shtetit autonom Bullgar, vasal i osmanve.
Kuri i provincs autonome osmane t Rumelis Lindore.
Territoret e Shn Stefanit q Mali i Zi, Serbia dhe Bullgaria i humbn n Traktatin e Berlinit.
Territoret osmane t vna nn pushtimin austro-hungarez
Harta 2: Ballkani sipas Traktatit t Berlinit, korrik 1878.
48
Fig. 2. Greqia ndrmjet Turqis dhe Europs.
Karikatur e marr nga gazeta Aristofanes (1882)

Prse paraqitet Greqia si nj fmij
i porsalindur? Bni nj prshkrim t
shkurtr, duke u prqendruar n mnyrn
se si jan paraqitur t tria personazhet. Si
mendoni, far prpiqet tu sugjeroj autori
lexuesve t gazets?
Louvi, f. 230.


TURQIA: M lini t shkoj, ndryshe
hapni syt, se do ta gllabroj fmijn.
EUROPA: Ndal, Zonja Turqi, se fal
meje, je ende gjall.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
49
I-26. Argumentim shqiptar n mbshtetje t
nj shteti t veant shqiptar (1886)
Ne duam vetm at q do do komb: Nj shtet
m vete dhe pr vete, ku t mblidhen njerzit e
nj gjaku, ashtu si n nj shtpi, ku mblidhen
njerzit e nj familjeje.
Kondo, f. 126.

Pjes nga nj artikull i Jeronim
(Girolamo) de Rads (1814-1903),
botuar n gazetn dygjuhshe t prmuajshme,
Fiamuri i Arbrit La Bandiera dellAlbania.
Autori ka qen poet, por edhe botues i nj tjetr
gazete dygjuhshe LAlbanese dItalia. Jeronim
de Rada ka jetuar n Itali.

Prse e prdor autori analogjin midis
kombit dhe familjes? Prpiquni t
kuptoni sesi nj pikpamje e till ndikon n
qndrimin afatgjat ndaj njerzve t tjer,
q jetonin po n at vend.
I-27. Kujtimet e Ivan Haxhi-Nikolovit
11
n lidhje
me diskutimet m 1892-in, q uan drejt krijimit
t Organizats s Brendshme Revolucionare
Maqedonase (OBRM) (1893)
N korrik t vitit 1892 shkova n Sofje pr t
takuar Kosta Sahovin, botuesin e nj gazete
maqedonase, nj maqedonas mjaft i respektuar,
i cili do t shkonte n Selanik pr tu vn n
ball t organizats revolucionare pr lirimin
e Maqedonis.
Pasi m dgjoi, Sahovi m tha: E kuptoj se
far po krkon, por njeriun e duhur nuk mund
ta gjesh ktu. T gjith flasin dhe vetm flasin,
por kur vjen asti pr t br dika, askush nuk
ndodhet m aty pran. Ktu sht vetm nj
njeri t cilit mund ti drejtohesh pr shtjen
maqedonase. Ai sht studenti i shkolls
ushtarake, Goce Delcevi.
Bashk me Kosta Sahovin, ram n nj mendje
q Goce Delcevi
12
t njoftohej se un kisha
dshir q ta takoja dhe se takimin mund ta
bnim t dieln, n orn 14.00, tek Sahovi. N
orn e caktuar mbrrita n zyrn e shtypit t
Kosta Sahovit dhe atje, n nj mjedis t qet, i
gjeta t dy duke m pritur q t diskutonim pr
at shtje.
Plani pr krijimin e organizats:
1. Organizata t ngrihet n Maqedoni dhe jo n
Sofje, sepse n t kundrt, serbt dhe grekt do
ta konsideronin at si krijim t qeveris bullgare,
do t ngrinin organizatat e tyre t ngjashme me
t, dhe pr pasoj, nga organizata jon nuk do
t kishim asnj rezultat. Gjithashtu, ajo duhet t
jet e fsheht.
2. Antart e saj themelues duhet t jen nga
Maqedonia, n mnyr q t jen n kontakt
t vazhdueshm me popullsin e Maqedonis,
q t hasin n t njjtat rreziqe me t cilat do
t prballen edhe pasuesit e tyre, ka do ti
ndihmoj t fitojn m leht besimin e popullit.
3. Parulla duhet t jet Autonomi pr
Maqedonin. Q t shpresojm pr suksesin e
synuar, krkesat tona duhet t mbshteten n
Nenin 23 t Traktatit t Berlinit. Pr t arritur
autonomin e Maqedonis, nuk do t thot
q ta shkpusim at prgjithmon vetm nga
turqit, por edhe nga serbt dhe nga grekt. Pas
prcaktimit t kufijve t Maqedonis autonome,
serbt dhe grekt nuk do t jen m n gjendje
t krkojn ndonj pjes t saj; ndrkoh, n
rast se ne krkojm aneksim tek Bullgaria,
ather serbt dhe grekt mund t krkojn
edhe disa pjes tonat. Detyra jon sht q ta
ruajm Maqedonin si nj t tr, dhe kjo gj
mund t arrihet vetm prmes nj Maqedonie
autonome.
4. Organizata duhet t jet autonome dhe e
pavarur, dhe nuk duhet t ket asnj lidhje apo
angazhim me qeverit e vendeve fqinje, me
qllim q t shmanget ndikimi i tyre i mundshm.
Pr asnjrn nga kto qeveri, ajo nuk duhet
11
Ivan Haxhi-Nikolovi (1861-1934), ishte njri nga themeluesit e OBRM-s.
12
Goce Delcevi (1872-1903) ka qen nj figur e rndsishme e lufts pr lirimin e Maqedonis.
FORMIMI I SHTETEVE KOMBTARE
50
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
51
t shndrrohet n nj mjet q mund t nxis
kundrveprime nga qeverit e tjera fqinje.
5. Nga maqedonasit n Bullgari, si dhe nga vet
bullgart, ne do t krkojm vetm mbshtetje
materiale dhe morale, pa ln shteg pr t
ndrhyr n veprimet tona.
Pas katr or bisedimesh, Kosta Sahovi dhe
Goce Delcevi e pranuan kt plan. Vet Goceja
tha kshtu: Zoti Haxhi Nikolov, dgjo: tashm
ka kaluar kaq shum koh, le t presim edhe
nj vit tjetr. Pr nj vit, un e mbaroj shkolln
ushtarake dhe shpallem oficer. M pas,
nga e gjith kjo do t heq dor, do shkoj n
Selanik, dhe ather le ta krijojm organizatn
revolucionare.
Makedonium, f. 29-30.
Pas Traktatit t Paqes n Berlin,
Maqedonia kishte mbetur territori m i
rndsishm osman n Europ. Meqense
kishte prbrje etnike t przier, ajo shum
shpejt u shndrrua n moll sherri midis
nacionalistve bullgar, grek dhe serb.
Organizata e Brendshme Revolucionare
Maqedonase u krijua n vitin 1893. N vitin 1903,
ajo organizoi Kryengritjen e Ilindenit kundr
sundimit osman, e cila u shtyp. Gjat periudhs
s Luftrave Ballkanike, Maqedonia u pushtua
dhe m pas u coptua ndrmjet Bullgaris,
Greqis dhe Serbis. Pas Lufts I Botrore,
OBRM-ja u shndrrua shkall-shkall nga nj
lvizje pr lirim kombtar, n nj organizat
fashiste, terroriste dhe shprndarse droge.
Ajo ndrmori disa luftime guerile, veanrisht
kundr Serbis (Jugosllavis) dhe kontrollonte
jozyrtarisht disa pjes t Maqedonis bullgare.
Ajo pati nj ndikim t madh edhe n jetn
politike n Bullgari, deri n vitin 1934, kur dhe u
detyrua nga qeveria bullgare q t shprbhej.

Lexoni tekstin dhe identifikoni ato
probleme praktike q vshtirsonin
krijimin e nj organizate politike n Europn
Juglindore t fundshekullit t 19-t. Prse
mendoni se ishte e rndsishme q t
bhej nj dallim midis autonomis dhe
pavarsis?
I-28. Deklarata e Organizats s Brendshme
Revolucionare Maqedonase (OBRM), e cila u
bn t ditur Fuqive t Mdha vendimin e saj
pr fillimin e nj kryengritjeje t armatosur
(1903)
Dhuna e pandshkuar e muhamedanve
dhe trysnia e vazhdueshme e administrats
i kan detyruar t krishtert e Maqedonis
dhe t zonave t Adrianopojs q t nisin
nj luft t prgjithshme t armatosur. Ata e
pranuan kt mnyr zgjidhjeje t skajshme
vetm pas dshtimit q pati ndikimi europian
n ato marrveshje ndrkombtare, t cilat
mendoheshin se do ta prmirsonin gjendjen
e popullsis. Kjo ndrhyrje nga jasht vazhdon
ende t mbetet mjeti i vetm q mund ta largoj
t keqen dhe t ndaloj gjakderdhjen.
Hapat jorezultativ q jan ndrmarr
deri m sot pr ta prmirsuar regjimin turk
prmes marrjes s masave qetsuese, por
jo zgjidhse, n t vrtet vese e kan
rritur nivelin e fanatizmit muhamedan, si dhe
shtypjen shtetrore kjo ndrhyrje mund t
jet e efektshme vetm nse vihen n zbatim
kto masa t drejtprdrejta:
1. N pajtim me Fuqit e Mdha, emrimi i nj
kryeguvernatori, i cili duhet t jet nj i krishter
q kurr nuk ka qen pjes e administrats
turke; dhe pr t realizuar prmbushjen e
detyrave t tij, do t jet i pavarur nga Porta e
Lart.
2. Krijimi i nj grupi kontrolli t prhershm dhe
t prbashkt ndrkombtar, me autoritet t
gjer pr marrjen e sanksioneve.
Nprmjet ktij shpjegimi t arsyeve q
uan popullsin kryengritse drejt nj akti t
till dshprimi, si dhe masave q mund t
parandalojn pasojat q do t vijn prej tij,
Organizata e Brendshme e zhvesh veten e saj
nga do lloj prgjegjsie dhe deklaron se do
ta udhheq kt luft deri n prmbushjen e
plot t qllimit t saj, duke u frymzuar nga
njohja dhe nga mbshtetja q mbar bota po
tregon pr t.
Odbrani, f. 484.
FORMIMI I SHTETEVE KOMBTARE
52

qllim kishte ky tekst? far synonin
q t arrinin autort e tij? A paraqitet
prballja me arm si qllim n vetvete, apo
si nj mnyr e detyruar pr t arritur qllime
t tjera?
I-29. Opinioni i Krste Misirkovit n lidhje me
nevojn e gjetjes s zgjidhjeve politike pr
problemin maqedonas, brenda strukturs s
Perandoris Osmane (1903)
[] Nse propaganda fetare prpiqet q ta
pengoj integrimin e inteligjencies dhe t
popullit maqedonas, ather gjja e par q
duhet br sht krijimi i nj kishe t vetme
apostolike n Maqedoni, pra Kryepeshkopata
e Ohrit t jet Kryepeshkopata e t gjith
Maqedonis.
Propaganda fetare mund t prmbaj elemente
kundr integrimit t inteligjencies dhe t
popullit maqedonas, pr shkak t veorive
t tyre kombtare. Nse kjo sht e vrtet,
ather sht mjaft e natyrshme q, s bashku
me krkesn pr reformn fetare, t bhet
edhe krkesa pr reformn arsimore, pra
Kryepeshkopata t marr nn kontroll shtjet
e shkollave, si dhe ti prshtatet kombsis
prkatse npr famullit e saj. Kshtu, n
peshkopatat greke, gjuha e shkollave dhe e
kishave do t jet ajo greke; n ato vllahe, do t
jet gjuha vllahe; kurse n peshkopatat sllave,
do t jet gjuha maqedonase.
N kt mnyr, e gjith propaganda kombtare
dhe fetare, e cila deri m sot i ka prar
njerzit n grupe t ndryshme armiqsore ndaj
njri-tjetrit, tashm do t hiqet dhe kshtu do
t kemi paqe pr njerzit, pr Maqedonin, pr
Turqin dhe pr Europn. []
Nj rezultat i till sht mjaft pozitiv edhe pr
vet Turqin. [] Nse nga ana tjetr pranohet
zyrtarisht se n Maqedoni nuk ka shum
kombsi sllave, por vetm nj, dhe kjo as
bullgare, dhe as serbe, dhe nse Maqedonia
arrin q ta shkpus kryepeshkopatn e saj
autonome, ather Turqia do t shptoj
menjher nga ndrhyrjet e t tria shteteve
fqinje n shtjet e Maqedonis.
Interesi yn kombtar ia dikton inteligjencies
dhe popullit maqedonas ndihmn q ata
duhet ti japin Turqis pr t dal nga pozita e
vshtir ku ka rn pr shkak t propagands
kombtare dhe fetare q qarkullonte n
Maqedoni, si dhe pr shkak t shteteve q
kan interesat e veta atje. Ne nuk kemi nevoj
t bashkohemi me Bullgarin, Serbin apo
Greqin. Integriteti territorial i Turqis sht
m i rndsishm pr ne, sesa pr Rusin
dhe Europn Perndimore. Turqia sht shteti
me pozicionin m t favorshm gjeografik.
Nnshtetsia turke dhe mbrojtja e integritetit
t Turqis na sigurojn ne maqedonasve t
drejtn pr t gzuar nnshtetsi t plot n
t gjith Turqin. Nj e drejt e till mund t
na siguroj dhe prfitime materiale. Kjo sht
arsyeja se prse inteligjencia maqedonase,
nse prqendrohet para s gjithash tek
interesat e saj, duhet q t angazhoj t gjith
fuqin e saj morale n mbrojtje t integritetit t
Turqis. N kmbim, ne mund t shpresojm
dhe kemi t drejt q t besojm, se sundimtari
yn zemrgjer do t na dhuroj autonomi t
plot n shtjet fetare dhe arsimore, barazi t
plot prpara ligjit dhe vet-qeverisje vendore
n Maqedoni. []
Nj program i till kaq paqsor nga ana e
popullit maqedonas do t gjej mbshtetjen
dhe miratimin e Fuqive t Mdha, t cilat jan
t interesuara pr integritetin e Turqis.
Odbrani, f. 551-552.

Krste Misirkovi, bashk me Dimitrij
upovskin, kan qen antar t
nj grupi aktiv studentsh maqedonas n
Shn Peterburg, gjat dy dhjetvjearve
t par t shekullit t 20-t. Libri i Misirkovit,
Mbi shtjet e Maqedonis, botuar n Sofje
n vitin 1903, njihet gjersisht nga banort
e rajonit, si nj gur themeli pr zhvillimin e
identitetit kombtar maqedonas.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
53

Prse Krste Misirkovi ruajtjen e
Perandoris Osmane e quante zgjidhjen
m t mir pr maqedonasit? Cili ishte roli i
kishs n projektin e tij? A mund t mendojm
se autori po prpiqej ta paraqiste Perandorin
Osmane si nj alternativ kundrejt shtetit-
komb? Krahasoni tekstet I-23 dhe I-24, duke
mbajtur parasysh edhe faktin se kryengritja
maqedonase u shtyp n vitin 1903.
I-30. Plani i Aurel C. Popovicit pr
ristrukturimin e Austro-Hungaris n nj
shtet federal t quajtur Shtetet e Bashkuara
t Austris s Madhe (1906)
Parimet baz pr nj kushtetut federale
I gjith territori i tanishm i Perandoris Austro-
Hungareze, sipas kombeve q jetojn brenda
tij, prve Bosnjs dhe Hercegovins, ndahet
n kto njsi kombtare dhe politike: Austria
Gjermane, Bohemia Gjermane, Moravia
(Silezia) Gjermane, Hungaria, Transilvania,
Kroacia, Galicia Perndimore, Galicia Lindore,
Slovakia, Ukraina, Vojvodina, Seklerlandi, Tiroli,
si dhe Triestja.
S bashku, t 15-ta kto shtete kombtare do
t formojn nj shtet monarkik federal t quajtur
Shtetet e Bashkuara t Austris s Madhe, nn
kurorn e Madhris s Tij, perandorit Franz
Jozef i Par.
T gjith banort e nj shteti kombtar do t jen
njkohsisht, edhe banor austriak. Askush
nuk lejohet q ti ushtroj t drejtat e tij politike
n m shum se nj shtet kombtar.
[]
Qeveria perandorake ose federale prbhet nga
prfaqsuesit e shteteve kombtare.
Kancelari, i cili zgjidhet nga perandori, sht
drejtuesi i qeveris perandorake apo federale.
Parlamenti i perandoris prbhet nga:
a) Dhoma e Deputetve
b) Senati
[]
Qeverit e shteteve kombtare i drgojn
prfaqsuesit e tyre t autorizuar n qeverin
perandorake, n prputhje me votat proporcionale
t mposhtme: Austria Gjermane 7, Hungaria 7,
Bohemia 5, Transilvania 4, Kroacia 3, Galicia
Perndimore 3, Galicia Lindore 3, Bohemia
Gjermane 1, Slovakia 2, Moravia Gjermane 2,
Ukraina 1, Vojvodina 1, Tiroli 1, Triestja 1, dhe
Seklerlandi 1, me nj numr t prgjithshm
prej 42 votash. []
Secili shtet kombtar ka nj parlament, nj
qeveri t vetn dhe nj pushtet gjyqsor.
Perandori zgjedh nj guvernator perandorak
pr t drejtuar qeverin e do shteti kombtar.
Ai duhet q t jet banor i shtetit kombtar
prkats.
Perandori przgjedh antart e qeveris, duke
marr parasysh sugjerimet e guvernatorit.
Secili shtet kombtar ka kushtetutn e vet.
Q t hyj n fuqi, ajo duhet t miratohet nga
pushteti perandorak. Deri n at ast, qeveria e
shtetit kombtar mund t ushtroj n mnyr t
pavarur t gjitha t drejtat autonome t vendit.
Perandoria sht dorzn pr integritetin
territorial t shteteve kombtare, ashtu si
dhe pr autonomin e tyre, me kusht q ajo
t mos kufizohet nga klauzolat e kushtetuts
perandorake, si dhe nga kushtetutat e tyre t
veanta. []
Secili shtet kombtar mund t vendos vet se
cila do t jet gjuha zyrtare e tij.
Gjuha e komunikimit ndrkombtar t
perandoris do t jet gjermanishtja.
Pavarsisht nga kjo, n parlamentin perandorak,
secili antar mund t prdor gjuhn e vet. []
T gjitha ligjet, dekretet dhe botimet e autoriteteve
perandorake duhet t hartohen dhe t botohen
vetm n gjuhn zyrtare t shtetit prkats.
T gjitha mbishkrimet e autoriteteve perandorake,
prfshir dhe ato ushtarake, duhet t bhen
vetm n gjuht zyrtare prkatse.
Tek monedhat dhe kartmonedhat do t
prdoren, gjithashtu, t gjitha gjuht zyrtare t
shteteve prbrse.
[]
Vjena sht kryeqyteti dhe qyteti rezidencial i
perandoris.
Popovici, f. 288-297.
FORMIMI I SHTETEVE KOMBTARE
54

Aurel C. Popovici (1863-1917) ishte
publicist rumun nga Transilvania.
Ai studioi pr mjeksi dhe shkenca politike
n Vjen dhe n Grac, ka qen antar i
Komitetit Kombtar Rumun n Transilvani, si
dhe ka luftuar pr t drejtat e rumunve n
Perandorin Austro-Hungareze. Plani i tij pr
ta zgjeruar dualizmin austro-hungarez n nj
sistem t vrtet federal, u hartua n kuadrin
e prpjekjeve t nj grupi intelektualsh
pran princit Franz Ferdinand, trashgimtarit
t fronit, pr gjetjen e zgjidhjeve q t forcohej
monarkia, e cila rrezikohej nga zhvillimi i
nacionalizmave t ndryshm.

Si i mendonte Aurel C. Popovici
marrdhniet ndrmjet nivelit kombtar
dhe atij federal? Prpiquni t kuptoni se
prse ai paraplqente modelin federativ,
n vend t krijimit t shteteve kombtare t
veanta.
I-31. Prpjekjet e shqiptarve pr t siguruar
shtetin e tyre kombtar, sipas ambasadorit
britanik n Perandorin Osmane (1912)
Lordi Goshen, ather ambasador i Madhris
s Tij n Kostandinopoj, n raportin e tij mbi
kt tem, e prmblodhi lvizjen e shqiptarve
shkurtimisht me kto fjal: Nuk mund t mohohet
se lvizja shqiptare sht krejt e natyrshme.
Nj popull aq i vjetr dhe i veant, sa cilido
prej atyre q e rrethojn, ata kan vshtruar
se si e kan fituar kombsin, nn mbrojtjen e
Fuqive t Mdha, popujt fqinj me ta, dhe se
si jan shprblyer dshirat e tyre pr nj jet
m t pavarur [] Ndrkoh q nga ana tjetr,
shqiptart nuk jan trajtuar njlloj. Kombsia
e tyre sht injoruar, [] jan hedhur dhe
propozime pr shkmbime territoresh, e jan
shfaqur edhe t tjera vshtirsi, por si gjithmon
n kurrizin e Shqipris, dhe kshtu shqiptart
iu lan sllavve dhe grekve, duke mos i marr
parasysh mtimet e tyre kombtare.
Durham, f. 72.
Fig. 3. Shpallja e pavarsis s Shqipris
n Vlor (1912) gravur e kohs.


Figura n an t flamurit paraqet
Sknderbeun.


Cili sht elementi kryesor i paraqitur
n kt figur? Si mendoni, prse
paraqitja e shpalljes s Pavarsis sht e
lidhur me simbolet kombtare? Cili sht roli i
Sknderbeut n kt figur?
I-32. Fjalimi i Xhemal pashs n Damask,
lidhur me marrdhniet ndrmjet turqve dhe
arabve (1913)
[] Kam dshir q tju them kt gj: Lvizja
turkiste q ju sot shihni n Stamboll dhe n
vende t tjera islamike t banuara nga turqit,
nuk sht aspak n mosprputhje me mendimin
arabist. Ju e dini mir, se deri m sot kan
Hudhri, f. 44.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
55
ekzistuar lvizjet greke, bullgare dhe armene
n Perandorin Osmane. Ktyre tashm iu
shtua dhe lvizja arabe. Turqit e kishin harruar
fare veten e tyre. Madje, atyre u vinte turp q t
prmendnin edhe kombsin e tyre. Nj rnie
e till e nacionalizmit mund t na oj drejt nj
fundi t sigurt. Duke iu druajtur ksaj gjje,
rinia turke u mobilizua n nj lvizje mjaft t
muar. Ajo shpalli luftn e shenjt kombtare
[millixhihad], pr tu thn turqve se ata ishin
turq dhe se kishin virtyte t pafundme Un
ju siguroj, se lvizja turkiste nuk sht aspak
armike e lvizjes arabiste. Ato jan q t dyja
t pandashme dhe vllazrore me njra-tjetrn.
Rinia turke dshiron me gjith zemr q t
shoh prparimin e arabve, si dhe ushtrimin
prej tyre t do t drejte kombtare. Prpjekjet
e sotme t rinis turke jan prqendruar n
t tilla aspekte t rndsishme, si: arsimimi i
turqve fill pas ndrgjegjsimit kombtar, rritja e
dshirs pr pun, lirimi nga robria, kujdesi
pr shndetin, rritja e numrit t popullsis, si
dhe rritja e mirqenies s turqve; pra, e thn
prmbledhurazi, paraqitja e turqve n syt e
bots, si nj element i respektuar dhe i bekuar,
q e meriton plotsisht t drejtn pr t jetuar
prkrah kombeve t shekullit t 20-t... Edhe ju,
prfaqsuesit e ajks s rinis arabe, prpiquni
t prmbushni t tilla ideale
Cemal, f. 220

Xhemal pasha ka qen oficer
karriere, si dhe nj nga udhheqsit e
xhonturqve. Pas grushtit t shtetit n janarin
e 1913-s, ai u b guvernatori ushtarak i
Stambollit, m pas ministr i shtjeve
Detare, dhe gjat Lufts I Botrore u b
komandant ushtrie n Siri. Atje, Xhemal
pasha u prpoq q tu bnte ball britanikve,
si dhe t ruante besnikrin e popullsis
arabe ndaj Perandoris Osmane.

Cili ishte qllimi i ktij fjalimi?
I-33. Projekti i Dimitrij upovskit pr formimin
e nj Republike Demokratike Federale
Ballkanike (Shn Peterburg, 1917)
Ballkani pr popujt e Ballkanit,
Vetvendosje e plot pr do komb.
Lufta botrore q po zhvillohet, do t sjell liri
dhe vetvendosje pr shum popuj t shtypur.
Pr shekuj me radh, Maqedonia ka luftuar dhe
e ka derdhur gjakun lum pr kt liri e pavarsi,
por u coptua tradhtisht nga shovinizmi kriminal
dhe nga lakmia e dinastive gjakatare prreth saj.
Pasojat e nj grabitjeje t till t pazakont kan
shkaktuar jo vetm shfarosjen e ndrsjellt t
popujve t Ballkanit, por edhe kt luft botrore
t papar ndonjher. Tani, kur nj pjes e madhe
e Gadishullit Ballkanik ndodhet nn grmadha,
dhe ku ata q ende kan mbetur t gjall, gjenden
nn zgjedhn austro-hungareze, ne maqedonasit
q po vuajm m shum nga t gjith, u bjm
thirrje t gjith popujve t Ballkanit, q ti harrojn
grindjet e vjetra dhe ti bashkohen programit
ton revolucionar mbarballkanik, pr nj luft
t prbashkt dhe pr krijimin e nj Republike
Demokratike Federale Ballkanike.
Programi i Komitetit ton Revolucionar prmban
pikat e mposhtme:
T gjith popujt e Ballkanit jan t detyruar q ti
rrzojn dinastit ekzistuese dhe t krijojn qeveri
republikane.
Secila republik e Ballkanit duhet t jet plotsisht
autonome n veprimtarin e saj t brendshme.
T gjitha republikat e Ballkanit t formojn nj
Republike Demokratike Federale Ballkanike.
Republika Demokratike Federale Ballkanike t
prbhet nga republikat e mposhtme: Maqedoni,
Shqipri, Mali i Zi, Greqi, Serbi, Bullgari, Kroaci,
Bosnj-Hercegovin, Slloveni dhe Traki.
Si republika t pavarura, njihen jo vetm shtetet
me nj etni, por edhe ato zona me popullsi t
przier, interesat jetike t t cilave jan t lidhura
ngusht me kushtet e tyre gjeografike, historike,
politike, ekonomike dhe kulturore.
N republikat me popullsi t przier mund t
krijohen rajone dhe bashki autonome, n t cilat
do kombsi do t gzoj liri t plot t gjuhs
am, besimit dhe t traditave.
FORMIMI I SHTETEVE KOMBTARE
56
Gjuha zyrtare n seciln nga kto republika sht
ajo e shumics.
Secila republik drgon prfaqsues t autorizuar
n Parlamentin e Prgjithshm Federal t
Republiks Demokratike Federale Ballkanike.
Nga grupi i prfaqsuesve t autorizuar, do t
formohet nj qeveri federale dhe nj kshill, i
cili do t zvendsoj presidentin e Republiks
Federale.
Qeveria Federale dhe Kshilli do t prbhen nga
nj numr i barabart prfaqsuesish nga secila
republik federative.
Qeveria Federale dhe Kshilli bashkrendojn t
gjitha shtjet e brendshme t prbashkta, si dhe
shtjet e jashtme ndrkombtare t Republiks
Ballkanike.
Makedonium, f. 75-76.

Dimitrij upovski (1878-1940) ka
qen nj antar drejtues i Shoqats
Maqedonase t Shn Peterburgut. Shprthimi
i Lufts I Botrore dhe Revolucioni Rus i
vitit 1917, e nxitn at q t hartonte plane
t guximshme mbi riorganizimin e Europs
Juglindore pas mbarimit t lufts.

Lexojeni me kujdes paragrafin e par
dhe krahasojeni at me tekstet I-28 dhe
I-29. Prpiquni t kuptoni se prse upovski
paraplqente nj republik federale, n vend
t nj shteti kombtar maqedonas.
I-34. Deklarata e Korfuzit (1917), lidhur me
parimet q do t ndiqeshin pr bashkimin e
serbve, kroatve dhe sllovenve
Komiteti i mparshm i koalicionit dhe kabineti i
tanishm i Mbretris s Serbis, s bashku me
prfaqsuesit e Komitetit Jugosllav t Londrs,
i cili deri m sot ka funksionuar si i pavarur, si
dhe n pranin dhe me ndihmn e kryetarit t
parlamentit (serb), mbajtn nj konferenc n
t ciln shkmbyen mendimet dhe idet e tyre
lidhur me t ardhmen e serbve, kroatve dhe
sllovenve brenda t njjtit shtet.
() Pikspari, prfaqsuesit e serbve,
kroatve dhe sllovenve theksojn si m t
rndsishm faktin se kombi yn ka t njjtin
gjak, flet dhe shkruan t njjtn gjuh, ka t
njjtn ndjenj uniteti, pr shkak t vazhdimsis
dhe trsis s tij territoriale, dhe ka t njjtat
synime lidhur me ekzistencn kombtare, si dhe
me zhvillimin moral e material t tij.
Ky komb me tre emra, q ka vuajtur aq shum
nga pushteti i ashpr, nga padrejtsia, si dhe
nga dshira e tij pr vetvendosje, tashm i
ka prqafuar me dshir t plot kto parime
t larta, si qllimin kryesor t ksaj lufte t
tmerrshme, q sht pasoj e mosprfilljes s
t drejts s tij pr vetvendosje.
Gjithashtu, prfaqsuesit e autorizuar t serbve,
kroatve dhe sllovenve, n mbshtetje t
krkess s panegociueshme t popullit ton
pr lirin e vetvendosjes, pr lirimin e plot
nga pushtimi i huaj, si dhe pr bashkimin n nj
shtet kombtar t lir, t veant, dhe t pavarur,
jan marr vesh q shteti i tyre i prbashkt t
ngrihet mbi bazn e ktyre parimeve moderne
dhe demokratike (pjesa 1).
Populli yn nuk krkon asgj q u prket t
tjerve; populli yn krkon vetm at q i takon
atij vet, dhe dshiron q t lirohet plotsisht
e t bashkohet. Kjo sht arsyeja prse populli
yn, me ndrgjegje dhe vendosmri t plot, nuk
pranon asnj lloj zgjidhjeje t pjesshme, lidhur
me shtjen e lirimit t tij kombtar dhe at t
bashkimit. Ai e paraqet shtjen e lirimit nga
Perandoria Austro-Hungareze dhe bashkimin e
tij me Serbin dhe Malin e Zi, si nj t tr t
pandashme.
Petranovi, Zeevi, f. 66-68.

N gjarjet dramatike t 1917-s (vean-
risht lvizja revolucionare n Rusi
dhe prfshirja e Ameriks n luft) e nxitn
qeverin serbe, si dhe Komitetin Jugosllav
t krijuar prej politikanve t dbuar nga
territoret austro-hungareze sllave t Jugut
q ti kaprcenin mosmarrveshjet e tyre dhe
ti drejtoheshin bots me an t nj programi
politik t prbashkt. Deklarata u diskutua
n qershor t vitit 1917, n ishullin e Korfuzit,
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
57
ku qeveria serbe ishte vendosur qysh prej
largimit t saj t detyruar nga vendi, n vitin
1915. N kt deklarat prfshiheshin 13
dispozita kryesore, mes t cilave: ajo mbi
emrin e shtetit t ardhshm (Mbretria e
Serbve, Kroatve dhe Sllovenve), si nj
monarki kushtetuese parlamentare, me
sundimtar nga dinastia Karagjeorgjevi; mbi
stemn, flamurin dhe barazin e simboleve
kombtare ekzistuese; mbi barazin e t tre
emrave kombtar, alfabeteve, emrtesave
fetare, territorit dhe barazin e qytetarve
prpara ligjit dhe shtetit etj. Ky dokument pati
nj ndikim mjaft domethns n qndrimet
e politikanve jugosllav n emigrim, ashtu
si dhe tek popullsia q jetonte n provincat
sllavojugore t Austro-Hungaris.

Cili ishte propozimi kryesor i serbve,
lidhur me t ardhmen e serbve, kroatve
dhe sllovenve? Cilat ishin argumentet
pr mbshtetjen e ktij propozimi? Prse
mendoni se u propozua nj shtet i prbashkt,
n vend t 3 shteteve t veanta? Nse do
tju pyesnin tani, far kshille do t jepnit
lidhur me t ardhmen e serbve, kroatve
dhe sllovenve t vitit 1918?
I-35. Deklarata prej 14 pikash e presidentit
Udro Uillson (1918) klauzolat q lidheshin
me Europn Juglindore
Ne u prfshim n kt luft, pr shkak t
dhunimit t t drejtave, ka na preku thell dhe
q do ta bnte t pamundur jetn e popullit ton,
n rast se kjo nuk do t korrigjohej dhe bota
nuk do t shptonte njher e prgjithmon
nga prsritja e saj.
Ajo q krkojm nga kjo luft, nuk sht dika
posarisht pr ne. N t vrtet, ne duam q
bota t bhet e prshtatshme dhe e sigurt pr
t jetuar; q ajo t bhet e sigurt veanrisht
pr do komb paqedashs si i yni, i cili
dshiron q t jetoj jetn e vet, t vendos pr
institucionet e veta, t ket drejtsi t garantuar,
si dhe marrdhnie t ndershme me popujt e
tjer t bots, kundr prdorimit t forcs dhe
t sulmeve lakmitare. N t vrtet, t gjith
popujt e bots kan nj interes t prbashkt
dhe ne e kemi t qart se, nse t tjerve nuk
u jepet e drejta e tyre, ather ajo nuk do t
na jepet as neve. Pr kt arsye, programi
yn sht programi pr paqen e bots; dhe ky
program, i vetmi i mundshm sipas pikpamjes
son, sht ky:
[]
X. Popujve t Austro-Hungaris, vendin e t
cilve duam q ta shikojm t ruajtur dhe t
siguruar midis kombeve t tjera, u duhet dhn
nj mundsi e pakufizuar pr zhvillimin e tyre
autonom.
XI. Nga Rumania, Serbia dhe Mali i Zi duhen
larguar trupat e huaja; territoret e pushtuara tu
rikthehen prsri; Serbis ti garantohet nj dalje
e lir dhe e sigurt n det; lidhjet e shteteve t
shumta t Ballkanit me njri-tjetrin t vendosen
n marrveshje miqsore duku iu prmbajtur
linjave historike t prvijuara sipas prkatsive
dhe kombsive; duhet q t zbatohen garancit
ndrkombtare mbi pavarsit politike dhe
ekonomike, si dhe integriteti territorial i t gjitha
shteteve t Ballkanit.
XII. Territoreve turke n Perandorin Osmane
t sotme, u duhet garantuar nj sovranitet
i plot, por kombsive t tjera, q tashm
ndodhen nn sundimin turk, u duhet garantuar
siguria e jets, si dhe mundsia absolute e
zhvillimit autonom; gjithashtu, nn garancin
ndrkombtare, Dardanelet duhet t hapen n
mnyr t prhershme, pr t lejuar kalimin e
lir t anijeve dhe tregtin e do kombi.
XIV. Sipas marrveshjeve t posame, duhet
t krijohet nj organizat e prgjithshme
e kombeve, me qllim q t jap garanci
t ndrsjellta pr pavarsin politike dhe
integritetin territorial si t shteteve t mdha,
ashtu edhe atyre t vogla []
http://www.forham.edu/halsall/mod/1918wilson.html
FORMIMI I SHTETEVE KOMBTARE
58

Presidenti i SHBA-s, Udro Uillson, e
paraqiti propozimin e tij t 14 pikave
pr prfundimin e lufts gjat mbajtjes s
nj fjalimi m 8 janar t vitit 1918. Aty ai
hodhi bazat e nj traktati pr paqe, si dhe
krijimin e Lidhjes s Kombeve.


Cilat ishin qllimet e Udro Uillsonit n
lidhje me Ballkanin? Si do ti cilsoni ato?
Si mendoni, a do ta kishin prmirsuar situatn
afatgjat n Ballkan kto zgjidhje?
I-36. Rezoluta e Asambles Kombtare t Alba-
Julias, ku shpallet vendimi pr bashkimin e
Transilvanis me Rumanin (1918)
I. Asambleja Kombtare e t gjith rumunve
t Transilvanis, t Banatit dhe t Hungaris,
mbajtur prej prfaqsuesve t saj t ligjshm n
Alba-Julia, nga data 18 nntor deri m 1 dhjetor,
dekreton bashkimin e ktyre rumunve, si dhe t
territoreve t banuara prej tyre, me Rumanin.
Mbi do gj, Asambleja Kombtare shpall t
drejtn e patjetrsueshme q ka kombi rumun
mbi t gjith Banatin, t kufizuar nga lumenjt
Mures, Tisa dhe Danub.
II. Asambleja Kombtare u jep territoreve t
lartprmendura autonomin e prkohshme, deri
n miratimin e kushtetuts nprmjet votimit t
prgjithshm.
III. Lidhur me kt shtje, pr themelimin e
shtetit t ri rumun, Asambleja Kombtare shpall
parimet themelore t mposhtme:
1. Liri t plot kombtare pr t gjitha etnit e
tjera q banojn n t njjtin territor. do popull
do t arsimohet dhe do t prdor gjuhn e vet
n shtjet juridike, me individ t s njjts
etni; gjithashtu, do popull do ket t drejtn
pr tu prfaqsuar n institucionet ligjore dhe
t qeveris, n prputhje me numrin e tij t
popullsis.
2. T drejta t barabarta dhe liri t plot autonomie
fetare pr t gjitha besimet fetare n kt shtet.
3. Sistem t plot demokratik n t gjitha fushat e
jets publike. Garantimi i vots s drejtprdrejt,
t barabart dhe t fsheht n do komun, n
mnyr proporcionale, pr t dyja gjinit, si dhe
prfaqsim mbi moshn 21 vje n komuna,
rrethe apo n parlament.
4. Liri t plot pr shtypin, shoqatat dhe tubimet,
propagand t lir pr do opinion t njerzve.
5. Reform agrare rrnjsore. T gjitha llojet
e pasurive, sidomos ato t mdhat, do t
regjistrohen. Do t ndalohen testamentet
nprmjet t cilave trashgimtari ia jep tokn nj
pale t tret; ndrkoh, n baz t s drejts pr
ndarjen e ifligjeve, fshatari do t mundet q t
ket pronn e vet (tok t punueshme, kullot,
pyll), t paktn sa pr t punuar ai vet dhe
familja e tij. Parimi n t cilin bazohet kjo politik
agrare, sht nxitja e barazis shoqrore, nga
njra an, dhe shtimi i forcave t prodhimtaris,
nga ana tjetr.
6. Puntorve t industris do tu garantohen t
drejta dhe privilegje t njjta me ato q jan sot
n fuqi n shtetet m t zhvilluara industriale t
perndimit.
IV. Asambleja Kombtare dshiron q Kongresi
i Paqes t krijoj komunitetin e kombeve t lira,
me qllim q drejtsia dhe liria t sigurohet njlloj
pr t gjitha kombet e mdha apo t vogla, dhe
q n t ardhmen, t shmanget lufta si mjet pr
kontrollin e marrdhnieve ndrkombtare.
V. Rumunt e mbledhur n kt Asamble
Kombtare prshndesin vllezrit e tyre n
Bukovin, t cilt u shkputn nga zgjedha e
Perandoris Austro-Hungareze dhe u bashkuan
me atdheun e tyre, Rumanin.
VI. Asambleja Kombtare prshndet plot
entuziazm lirimin e t gjitha kombeve q deri
m sot kan qen t nnshtruara nga Perandoria
Austro-Hungareze, e konkretisht: ekosllovakt,
austro-gjermant, jugosllavt, polakt dhe
rust e Karpateve; gjithashtu, ajo vendosi q
kjo prshndetje tu drgohet edhe t gjitha
kombeve t tjera.
VII. Asambleja Kombtare i bn jehon edhe
kujtimit t atyre rumunve trima, t cilt derdhn
gjakun e tyre, n luft pr prmbushjen e ndrrs
son, pra, pr lirimin dhe bashkimin e kombit
rumun.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
59
VIII. Asambleja Kombtare shpreh mirnjohjen
dhe prkrahjen e saj ndaj t gjitha Fuqive Aleate,
t cilat, prmes betejave t shklqyera ndaj nj
armiku t strvitur prej dhjetvjearsh me radh
pr luft, arritn q ta shptonin qytetrimin nga
terrori i barbarve.
IX. Pr vazhdimin e trajtimit t shtjeve t
kombit rumun n Transilvani, Banat dhe Hungari,
Asambleja Kombtare vendos q t krijoj
Konventn e Madhe Kombtare Rumune, e cila
do t ket t gjitha t drejtat pr t prfaqsuar
kombin rumun kurdoher dhe n do vend, n
marrdhniet me t gjitha kombet e tjera t bots,
si dhe t marr do lloj vendimi t rndsishm
q sht n interes t kombit.
http://www.cimec.ro/Istorie/Unire/rezo_eng.htm

Cilat jan propozimet q kan t bjn
me pakicat kombtare n shtetin rumun?
Si mendoni, prse rumunt i prfshin kto
pohime n deklaratn e tyre t bashkimit t
Rumanis?
I-37. Fjala e Juliu Maniut n Asamblen
Kombtare Rumune t Alba-Julias (1918)
Pr heqjen e do dyshimi t mundshm q t
huajt mund t ken krijuar, lidhur me synimet
tona pas bashkimit dhe lirimit kombtar, Kshilli
i Madh Kombtar Rumun deklaron se ai nuk
dshiron q t krijoj ndonj perandori shtypse.
Ne nuk duam q nga t shtypur, t shndrrohemi
n shtyps. Ne duam q t garantojm liri pr t
gjith, si dhe zhvillim pr do popull me t cilin
jetojm s bashku. Kshilli i Madh Kombtar
Rumun kmbngul pr zbatimin e thnies son
t vjetr: Mos u shkakto t tjerve at q nuk
dshiron as pr veten tnde. Ne dshirojm q
n trojet e Rumanis s Madhe, liria kombtare
t mbizotroj pr t gjith. Ne dshirojm q
do komb t lvroj gjuhn e vet, ti lutet Zotit
sipas besimit t vet, dhe t krkoj drejtsi n
gjuhn e vet.
Ne q kemi derdhur lot, tek shihnim sesi gjuha
jon hiqej prej shkollave, kishave apo sistemit
t drejtsis, nuk do tua heqim at t tjerve.
Ne nuk dshirojm q t jetojm me djersn
e t tjerve, sepse mund t jetojm nprmjet
puns son dhe me forcat tona. [duartrokitje]
Vetm prmes rendit demokratik ne mund ta
fuqizojm atdheun ton rumun, duke pasur
parasysh nevojat q ka nj shtet modern. Vetm
duke garantuar nj sistem t drejtash dhe lirish
brenda vendit, ather do t mund ti japim vler
shtjes son n mbar botn.
Murgescu, f. 284.

Juliu Maniu (1873-1953) gjat
periudhs s sundimit austro-hungarez
ka qen nj nga udhheqsit kryesor t
lvizjes kombtare rumune n Transilvani. Ai
mbshteti bashkimin me Rumanin dhe u b
president i Kshillit t Madh Kombtar, q e
administroi Transilvanin deri n prfshirjen e
saj t plot brenda Rumanis s Madhe. Gjat
periudhs ndrmjet dy luftrave, Maniu u b
kryetar i Partis Kombtare t Fshatarve, si
dhe kryeministr (1928-1930, 1932-1933). Ai
ishte mbrojts i vlerave demokratike, kundr
diktaturave t ndryshme q u vendosn n
Rumani pas vitit 1938; vdiq n njrin prej
burgjeve komuniste.
N diskutimin e Maniut pasqyrohen ndjenjat
e entuziazmit dhe t bujaris s lvizjes pr
krijimin e nj shteti kombtar t vrtet, n
fund t Lufts I Botrore. Por pavarsisht
nga kjo, fryma e fjalimit t tij, megjithse
u prfshi n rezolutn e Asambles s
Madhe Kombtare, nuk gjeti mbshtetje tek
t gjith politikant rumun. Fatkeqsisht,
politikat konkrete ndaj pakicave kombtare
n Rumanin e periudhs midis dy luftrave,
ishin shum larg standardeve q Maniu u
prpoq t vendoste n vitin 1918.

Bni krahasimin midis dokumenteve I-36
dhe I-37. Cilat jan ndryshimet ndrmjet
nj fjalimi dhe nj vendimi zyrtar?
Harta 3: Europa Juglindore pas Versajs dhe Lozans, 1923
Kufijt e shteteve t reja t Versajs, 1919-1920
Rajoni i zons plebishitare t Klagenfurtit, 1920
60
I-38. Propozim pr organizimin e nj shteti
maqedonas me administrim kantonik, sipas
modelit zviceran (1919)
[] do ndrgjegje e pastr dhe do shpirt
i trazuar pr t ardhmen e njerzimit krkon
respektimin e t drejts pr vetvendosje t do
populli. Ne, maqedonasit, krkojm q ky rregull
t respektohet edhe pr Maqedonin. Populli
yn zotron t gjitha aftsit e nevojshme pr
vetqeverisje, sepse ai nuk prbhet as nga nj
mas pa form, dhe as nga ndonj komunitet i
pandrgjegjsuar, sikundr u intereson disa
autorve t na paraqesin. Prkundrazi, prapa
ksaj pamjeje kaosi qndron nj unitet shpirtror,
i cili mbshtetet n disa lidhje t forta psikologjike,
si jan kryengritjet masive dhe t vazhdueshme,
apo vuajtjet dhe dhembjet e prbashkta nn t
njjtn zgjedh. Petku prbashkues i ktij uniteti
shpirtror sht pikrisht prpjekja eprore e mbar
popullit pr pavarsin e Maqedonis, duke krijuar
gjithmon heronj, apostuj dhe dshmor.
Ne e shpallim hapur t drejtn ton pr t jetuar,
duke e theksuar pr t fundit her vullnetin e
shumics drrmuese t maqedonasve si vijon:
Maqedoni e pavarur, me administrim kantonik
sipas modelit t Zvicrs demokratike dhe nn
protektoratin e njrs prej fuqive pa lidhje
interesash, Shteteve t Bashkuara t Ameriks.
Pr cilindo q e njeh Maqedonin dhe oreksin e
shteteve ballkanike, nuk do t jet e vshtir q
t kuptoj se nprmjet ksaj, ne synojm q t
arrijm katr objektiva:
Njohja e Maqedonis si shtet i pavarur do ta
shuaj njher e prgjithmon konfliktin ndrmjet
shteteve ballkanike, pasi populli maqedonas do
t pushoj s qeni objekt shkmbimi pr fqinjt
e tij.
Administrimi kantonik sipas modelit t demokracis
zvicerane q ne propozojm t zbatojm n
vendin ton, do t siguroj pr t gjitha pakicat
kombtare nj barazi t prkryer t zhvillimit t
tyre ekonomik dhe shpirtror, pavarsisht nga
ndryshimet n gjuh apo n besimin fetar.
Sigurimi i protektoratit t Maqedonis prmes
njrs nga Fuqit e Mdha, sht mjaft i
nevojshm, pr t ndalur n t ardhmen intrigat
nga diplomacit e korruptuara t shteteve
ballkanike.
Pas shpalljes s lir dhe t pavarur, n rradh t
par fal pozicionit t saj t shklqyer gjeografik,
Maqedonia do t luaj nj rol prbashkues
midis shteteve t Ballkanit, do tu mundsoj
q t takohen pa mbajtur arm n duar, si dhe
do t ndihmoj pr krijimin e nj konfederate
ballkanike.
Lozan, qershor 1919
Kshilli i Prgjithshm i Shoqatave Maqedonase
n Zvicr
Odbrani, f. 900-901.

Gjeni argumentet e prdorura nga
autort pr mbshtetjen e ides s nj
shteti t pavarur maqedonas. Komentoni
argumentet pr zbatimin e modelit zviceran
n shtetin maqedonas. A mendoni se kto
ishin t prshtatshme pr situatn historike
n fund t Lufts I Botrore? Nse do t ishit
antar i Shoqats Maqedonase, ju vet, far
zgjidhjeje do t kishit sugjeruar?
I-39. Marrveshja e Zyrihut pr Qipron ndrmjet
Greqis dhe Turqis (1959)
1. Shteti i Qipros do t jet republik presiden ciale,
ku presidenti do t jet grek, ndrsa zvends-
presidenti turk, dhe ku secili do t zgjidhet me
votim n komunitetin prkats t ishullit, pra n
at grek dhe turk.
2. Gjuht zyrtare t Republiks s Qipros do t jen
greqishtja dhe turqishtja. T gjitha dokumentet
dhe instrumentet legjislative dhe administrative
do t hartohen dhe shpallen n t dyja gjuht.
3. Republika e Qipros do t ket flamurin e saj,
me nj model dhe ngjyr asnjanse, t zgjedhur
bashkrisht nga presidenti dhe zvendspresidenti
i Republiks.
Autoritetet dhe komunitetet do t ken t drejt q
t valvisin flamurt grek dhe turq gjat ditve
festive, bashk me flamurin qipriot.
Komunitetet greke dhe turke do t ken t drejt
q t festojn festat kombtare greke dhe turke.
[]
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
61
5. Autoriteti ekzekutiv do t ushtrohet nga
presidenti dhe zvendspresidenti. Pr kt
qllim, ata do t ken ndihmn e nj kshilli
ministrash, i cili do prbhet nga shtat ministra
grek dhe nga tre ministra turq []
6. Autoriteti legjislativ do t ushtrohet nga
parlamenti, i cili do t zgjidhet pr nj periudh
5-vjeare nga secili komunitet vean, ku grekt
do t ken 70 pr qind t tij, ndrsa turqit 30 pr
qind. Nj ndarje e till e prpjesshme sht e
prcaktuar pavarsisht nga t dhnat statistikore
[]
11. Shrbimi Civil do t prbhet 70 pr qind nga
grekt dhe 30 pr qind nga turqit.
Nj ndarje e till sasiore do t zbatohet pr sa
sht e mundshme, n t gjitha nivelet e Shrbimit
Civil.
N ato zona apo lokalitete ku njri prej ktyre
dy komuniteteve prbn nj shumic afr
njqindprqindshit, organet e administrats
vendore do t prbhen vetm nga zyrtar t atij
komuniteti []
18. Presidenti dhe zvendspresidenti i
Republiks do t ushtrojn t drejtn e posame
t faljes pr individt q jan dnuar me vdekje,
gjithsecili pr komunitetin e tij prkats. N ato
raste kur pala paditse dhe personat e dnuar jan
nga komunitete t ndryshme, e drejta e faljes do
t ushtrohet vetm nse arrihet nj marrveshje
midis presidentit dhe zvendspresidentit.
N rastin e mosmarrveshjeve, ai q do t
mbizotroj, do t jet vendimi i mshirs. Pas
dhnies s mshirs, dnimi me vdekje do t
ndryshohet n burgim t prjetshm.
19. N rastin e reforms agrare, tokat do tu
rishprndahen vetm personave q jan nga i
njjti komunitet me pronart e shpronsuar. []
21. Midis Republiks s Qipros, Greqis,
Mbretris s Bashkuar dhe Turqis do t
nnshkruhet nj marrveshje e cila garanton
pavarsin, integritetin territorial dhe kushtetutn
e shtetit t ri t Qipros. Gjithashtu, midis
Republiks s Qipros, Greqis dhe Turqis do t
nnshkruhet edhe nj traktat aleance ushtarake.
T dyja kto instrumente do t ken fuqi
kushtetuese. (Paragrafi i fundit do t prfshihet
n kushtetut si nj nen themelor.)
22. Pranohet se prjashtohet mundsia e
bashkimit trsor ose t pjesshm t Qipros me
ndonj shtet tjetr, apo pavarsia e ndar e Qipros
(pra ndarja e Qipros n dy shtete t pavarura).
[]
24. Qeveria greke dhe ajo turke kan t drejt
q t financojn institucionet e arsimit, kulturs,
atletiks dhe t bamirsis, t cilat u prkasin
komuniteteve t tyre respektive.
N rastet kur secili komunitet mendon se nuk ka
numrin e nevojshm t msuesve t shkollave,
profesorve apo priftrinjve pr t siguruar
mbarvajtjen e institucioneve t tij, ather
qeveria greke dhe ajo turke mund t ofroj vetm
numrin e domosdoshm pr plotsimin e nevojave
prkatse. []
26. Shteti i ri q do t marr jet me firmosjen e
traktateve, do t ngrihet sa m shpejt t jet e
mundur dhe brenda nj periudhe jo m von se
3-mujore pas firmosjes s traktateve.
27. T gjitha pikat e lartprmendura do t
shqyrtohen pr tu br nene baz pr Kushtetutn
e Qipros.
http://www.kibris.gen.tr/english/photos/documents/zurich02.html

N vitet 1950, qipriott grek e
prforcuan lvizjen lirimtare kundr
sundimit britanik, i cili ishte vendosur q
n vitin 1878. Veprimtaria guerile, e filluar
nga EOKA
13
(e mbshtetur jozyrtarisht nga
Greqia), arriti q ta minonte sundimin britanik.
Por pavarsisht nga kjo, qipriott turq (t
mbshtetur nga Turqia) e kundrshtuan
iden e bashkimit me Greqin dhe krkuan
ndarjen e Qipros. N prfundim, kryeministri
grek, Kostantin Karamanlis dhe ai turk, Adnan
Menderes, arritn q t bnin nj marrveshje
kompromisi n Zyrih, m 11 shkurt t 1959-s,
n t ciln u vendosn parimet se si do
t funksiononte shteti i pavarur i Qipros.
M von, miratimi i kushtetuts dhe i disa
traktateve t tjera, t cilat siguruan disa baza
ushtarake pr Britanin, si dhe t drejtn e

13
Ethniki Organosis Kyprion Agoniston (Organizata Kombtare e Lufttarve Qipriot). Shih pjest IV-6 dhe IV-11.
FORMIMI I SHTETEVE KOMBTARE
62
ndrhyrjes pr Greqin dhe Turqin (Traktati i
Krijimit & Traktati i Garantimit) i dhan Qipros
mundsin q t shpallej si shtet i pavarur m
19 gusht t vitit 1960.

mendoni pr nenet e veanta q
lidhen me prfaqsimin politik t t dy
komuniteteve? A dini ndonj shembull tjetr
historik me nj sistem politik t ngjashm?
I-40. Franjo Tugjman argumenton t drejtn e
do kombi pr t patur shtetin e vet (1982)
Asnj komb nuk mund t heq dor nga
interesat dhe synimet e tij, sepse kjo do t thot
q t heqsh dor nga vet jeta. Pr m tepr,
kombet nuk lejohen q t bjn vetvrasje, dhe
as vrasja e tyre fshehurazi nuk sht e mundur:
xhelati apo ekzekutuesi i krimit, gjithmon
njihet mir n histori. Kombet jan qeliza t
pazvendsueshme pr bashksin njerzore
apo pr ekzistencn e vet bots. Nj fakt i
till nuk mund t vihet n pikpyetje. Kjo sht
arsyeja prse lufta pr mbijetes kombtare,
pr vetvendosje dhe pr lirin e kombit nuk
sht dhe nuk mund t quhet krim. [] do
komb, pavarsisht sa i madh ose sa i vogl
sht, ka t drejtn natyrore dhe historike t
ket vendin dhe sovranitetin e tij n bashksin
njerzore, po ashtu si ka edhe njeriu vendin e
tij n shoqri []
Za Hrvatsku, f. 218.

Franjo Tugjman (1922-1999) ishte
historian dhe politikan, antar i
lvizjes komuniste pr rezistenc gjat Lufts
II Botrore, dhe m von nj administrator
komunist q u akuzua nga Titoja pr shfaqje
t nacionalizmit kroat. Tugjman kaloi shum
vite n burg dhe n fund u zgjodh president
i Republiks Kroate (1990-1999).

Si e argumenton Tugjmani t drejtn
dhe nevojn e do kombi pr t patur
lirin e tij kombtare? Sipas tij, a sht e
mundur q njerzimi t ekzistoj pa kombet?
Cili sht mendimi juaj pr kt shtje?
Bni krahasimin e ktij teksti me pjest I-4,
I-5, I-6, I-14 dhe I-21. Gjeni argumentet e
prbashkta q jan prdorur n secilin prej
tyre.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
63
Harta 4: Europa pas Lufts I Botrore
REZULTATET E LUFTS I
BOTRORE, 1918-1929
1 Europa m 1914
Perandoria Ruse
Perandoria Austro-Hungareze
2 Marrveshjet e arritura n Europ 1919-23
Kufijt e 1923 Zona t militarizuara
Kufijt prpara Lufts 1918 Dita e pavarsis
Territore t administruara
nga Lidhja e Kombeve
Marrveshjet ndrmjet Fuqive t Antants dhe shteteve t
mundura:
Traktati i Versajs 28 qershor 1919 Fuqit e Antants (pa SHBA-
n) me Gjermanin
Traktati i Shn-Germain 10 shtator 1919 Fuqit e Antants me
Austrin
Traktati i Njis 24 nntor 1919 Fuqit e Antants me Bullgarin
Marrveshja e Trianonit 4 qershor 1920 Fuqit e Antants me
Hungarin
Traktati i Sevresit 10 gusht 1920 Fuqit e Antants (pa SHBA-
n dhe BRSS) me (sulltanatin e) Turqis, zvndsuar nga:
Traktati i Lozans 24 korrik 1923 me Republikn Turke
Traktati i Berlinit 2 korrik 1921 SHBA me Gjermanin
64
KAPITULLI II: Organizimi i shtetit kombtar
Shtetet e reja kombtare n Europn Juglindore jan prballur me probleme mjaft serioze, t cilat kan
qen t prbashkta pr shumicn prej tyre. Sigurisht q i pari ndr to ka qen prcaktimi i strukturave
dhe i mekanizmave t reja t ktyre shteteve. Shpeshher, kushtetutat kan luajtur rol thelbsor n
kt proces, por prve kuadrit ligjor, mjaft e ndrlikuar sht shfaqur edhe shtja pr ngritjen konkrete
t institucioneve. Elitat e reja politike, bn prpjekjet e tyre pr t grshetuar n praktik modelet
perndimore me traditat dhe interesat vendore/kombtare. Pavarsisht prpjekjeve t republikanve gjat
gjith shekullit t 19-t, t gjitha shtetet e reja t Europs Juglindore u bn monarki, disa prej t cilave
sundoheshin nga princa t vendit (Mali i Zi dhe Serbia), ndrsa t tjerat nga princa me origjin perndimore
(Greqia, Rumania, Bullgaria dhe Shqipria). Vetm pas Lufts I Botrore, ky model arriti q t ndryshohej
dhe shtetet e reja kombtare, s bashku me disa shtete t tjera t vjetra, zgjodhn (ose u detyruan q t
zgjidhnin) formn republikane t qeverisjes. Vendosja e nj sistemi politik kushtetues, shumpartiak dhe
kryesisht demokratik, n t vrtet doli se ishte nj proces mjaft i vshtir dhe shpeshher i ndrlikuar, i
cili frenohej nga ngurtsia shoqrore, nga prapambetja ekonomike dhe kulturore, si dhe nga traditat dhe
zakonet autoritariste.
shtja e prcaktimit t nnshtetsis ka qen ajo m e ndjeshmja. Shtetet-kombe t reja nuk kishin
nj prbrje homogjene as n aspektin etnik, dhe as n at fetar. Prve ksaj, bota moderne prodhonte
nj lvizje t konsiderueshme t njerzve prmes kufijve, duke e shtuar kshtu larmin e popullsis.
Paragjykimet dhe interesat e ndryshme krijonin mekanizma prfshirs/prjashtues, t cilt shkonin q
nga prcaktimi i kufijve zyrtar, e deri n mnyrat praktike t diskriminimit. N nj mjedis t till, padyshim
q zhvillimet ishin mjaft t ndrlikuara; kshtu, procesi i dhnies s t drejtave t plota pakicave fetare
dhe etnike, shpeshher me detyrimin e fuqive t mdha, shoqrohej me shfaqje ndjenjash ksenofobie,
me prplasje t dhunshme, si dhe me vuajtje, sidomos gjat asteve t krizave.
Shtetet e reja kombtare kan qen mjaft t brishta dhe t cnueshme. Me qllim q t mbijetonin,
atyre iu desh q t ngrinin institucione funksionale, si dhe ti modernizonin ato. Kjo prfshinte ngritjen e nj
administrate t efektshme dhe t nj sistemi ushtarak t besueshm, njsimin e ligjeve dhe t masave t
tjera, ristrukturimin e kishs mbi baza kombtare, si dhe ndrtimin e hekurudhave. Ndrtimi i kombit nuk
ishte i kufizuar vetm tek institucionet dhe infrastruktura. Ai nnkuptonte edhe zhvillimin kulturor. Arsimimi
i prgjithshm, institucionet diturore dhe mjetet e tjera t komunikimit kulturor e ndryshuan mendsin e
njerzve, i legjitimuan sistemet e reja politike dhe i bn individt dhe grupet shoqrore q ta identifikonin
veten me shtetet e reja kombtare.
IIa. Aspekte t prgjithshme t organizimit t shtetit
II-1. Projekt i kushtetuts s hartuar nga Rigas
Velestinlisi (1797)
Mbi Republikn
Neni 1. REPUBLIKA HELENIKE
14
sht nj e tr
e bashkuar, q prfshin raca dhe besime fetare
t ndryshme; ajo nuk i shikon dallimet ndrmjet
besimeve fetare me sy armiqsor; ajo sht e
pandashme, sepse t gjith lumenjt dhe t gjitha
detet q veojn rajonet e saj nga njri-tjetri jan
t lidhur ngusht, porsi nj trup i vetm.
14
Fjaln helenike po e prdorim n vend t fjals greke, sepse sipas Rigasit, ky term nuk i referohet shtetit t grekve, por nj shteti
t frymzuar nga idealet politike klasike. Prve ksaj, n shkrimet e tij Rigasi ka prdorur termat helen dhe Eladh, por jo termat grek
dhe Greqi ose Romioi, si kan br dijetart e tjer t po asaj periudhe (shih p.sh. tekstet I-4 dhe I-7).
65
ORGANIZIMI I SHTETIT KOMBTAR
66
Mbi ndarjen e popullsis
Neni 2. POPULLI HELEN, pra t gjith banort
e ktij shteti, pavarsisht nga gjuha dhe besimi
fetar, pr ushtrimin e pushtetit ndahen n asamble
t veanta pr secilin autoritet vendor; kjo do
t thot se ata mblidhen n do krahin, pr t
shprehur mendimet e tyre pr do problem. []
Mbi nnshtetsin
Neni 4. do person mbi moshn 21 vje, i
cili ka lindur dhe jeton nn kt sovranitet,
konsiderohet nnshtetas.
- do i huaj mbi moshn 21 vje, q ka jetuar
n kt shtet prej nj viti dhe q jeton me punn
e vet, sht nnshtetas. []
- Cilido q zotron gjuhn e folur, ose at [t
vjetr] helene dhe q mbshtet Eladhn, edhe
nse ai jeton n ann tjetr t bots (meq
fara helene sht shprndar n t dyja ant e
bots), sht helen dhe nnshtetas.
- Cilido q sht i krishter dhe nuk zotron
gjuhn e folur, ose at [t vjetr] helene, por
vetm mbshtet Eladhn, sht nnshtetas.
- S fundi, do i huaj pr t cilin administrata
beson se do t jet nj banor i vlefshm i
atdheut, pr shembull nj zanati i aft, nj
msues i zellshm, ose nj patriot i merituar,
sht i mirpritur n atdhe dhe gzon t drejta
t barabarta si gjith nnshtetasit e tjer.
Rigas f. 45-47.

Kto jan pjes t shkputura nga
Kushtetuta e hartuar n vitin 1797
nga Rigas Velestinlisi (1757-1798), njri prej
prfaqsuesve m t shquar t Iluminizmit
grek. I ndikuar nga Kushtetuta revolucionare
franceze e vitit 1793, ai i prcakton si
nnshtetas grek t gjith ata q jetojn n
republik, pavarsisht nga besimi apo gjuha
e tyre, dhe q mblidhen pr t vendosur mbi
shtjet e prbashkta. Rigasi u arrestua nga
policia austriake, u akuzua pr komplot dhe
m pas u dorzua tek autoritetet turke, t cilat
e ekzekutuan n Beograd, n qershor t vitit
1798.

Cilt persona duhet t ishin nnshtetas
t Republiks Helenike, sipas autorit?
Cila sht lidhja midis nnshtetsis s
grekve q jetojn n Greqi, dhe atyre q
jetojn jasht
shtetit? far t drejtash dhe
detyrimesh jan prcaktuar pr t huajt?
Diskutoni pr marrdhnien ndrmjet nn-
shtetsis dhe fes, sikundr paraqitet n
projektin e kushtetuts. Cilat elemente e kan
marr frymzimin nga Revolucioni Francez?
Bni krahasimin e ktij teksti me zhvillimet e
mvonshme, t paraqitura tek II-10 dhe II-11.
II-2. Fjalimi i Bozha Grujeviit n sesionin e
par t Kshillit Serb (1805)
[] Ne duhet q t vendosim dhe t ngulitim
mir n Serbi kto dy parime: arsyen dhe
drejtsin, si dhe ti konsolidojm ato me t
gjitha forcat tona, n mnyr q do forc dhe
pushtet t udhhiqet prej tyre. Ky ligj i menur
dhe i drejt duhet t bhet udhheqsi dhe
sundimtari yn. Ai duhet q t prij udhheqsit,
vojvodt
15
, kshillin, klerikt, peshkopt dhe
cilindo tjetr, i madh apo i vogl qoft. Esht
pikrisht ai q do t na mbroj dhe do t na
siguroj lirin.
Atje ku kushtetuta sht e mir, pra atje ku
ligjet kan nj mbshtetje t fort dhe ku
qeveria sht ndrtuar mbi bazn e ligjit, ka
edhe liri, ndrsa atje ku nj ose disa persona
drejtojn n mnyr arbitrare, nuk zbatojn
ligjin dhe bjn far t duan, atje shteti vdes,
dhe nuk ka as liri, as siguri, e as mirqenie,
por mbizotron paligjshmria dhe banditizmi,
ndonse me nj tjetr emr. []
Gjithsecili, madje edhe nj foshnje ende e
palindur, duhet q t krkoj nga sundimtari,
s pari, sigurin e jets, s dyti, t prons,
dhe s treti, t nderit; dhe nse sundimtari
nuk dshiron ose nuk mundet q tu garantoj
atyre jetn, pasurin dhe nderin, ather ai
nuk meriton q t jet sundimtar.
Detyrimi i dyt i sundimtarit sht q ti liroj
15
Drejtues ushtarak, i cili ka ushtruar edhe detyra t pushtetit vendor gjat periudhs s kryengritjes serbe.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
67
ata q ende nuk jan t lir, si dhe t jet
dorzan pr lirin e vendit, sepse jeta sht
dyfish m e dashur dhe m e mbl n liri.
Liria sht ajo q na dallon nga kafsht, dhe
nj skllav jeton m keq se kafsha, sepse ai
privohet nga ajo q e bn at t ndihet njeri.
M mir t mos rrosh, sesa t jesh nn
skllavri. Liria sht ajo q na bn njerz;
ushtarve ua jep forcn liria, ndrsa vojvodve
dhe guvernatorve u jep zgjuarsi dhe gjykim
t drejt N nj vend t lir, t mbjellat
jan m t bollshme, gjja e gjall rritet m e
shndetshme, buka sht m e shijshme, dhe
vera m e mir. Me nj fjal, atje ku ska liri,
nuk ka as jet.
Memoari, f. 295-297.

Bozha Grujevii (Teodor Filipovii)
ishte serb nga Hungaria, i cili ishte
vendosur n Rusi, ku punoi edhe si profesor
universiteti n Harkov. N vjeshtn e vitit
1804, ai u bashkua me delegacionin e serbve
kryengrits, t cilt shkuan n Shn Peterburg
pr t krkuar ndihm dhe mbshtetje nga
Rusia. N mars 1805, ai mbrriti n Serbi,
ku mori pjes n formimin e qeveris dhe n
krijimin e institucioneve t para t shtetit t ri,
duke u br edhe antar i Kshillit (qeveris
s par).

far synonte q t pronte autori
prmes fjalimit t tij? Cili sht mendimi
juaj pr shprehjen e fundit?
II-3. Letra e Vuk Karaxhiit, drejtuar princit
Millosh Obrenovi (1832)
Zemun, 24 prill 1832
I nderuar,
Zoti yn i dashur! []
sht e vrtet q t part tan dikur thoshin se
askush smund t jet i mir me t gjith; por me
sjelljen e deritanishme t Madhris Suaj, mund
t thuhet se askush nuk ka mbetur i knaqur. Nj
analiz e mtejshme nxjerr si m t paknaqur
ata npuns civil t cilt ndodhen m pran
Jush, ndrkoh q m t knaqurit jan ata q
Lartmadhria Juaj nuk i ka takuar asnjher. []
Arsyet e ksaj paknaqsie mund t grupohen
praktikisht n dy kategori kryesore. Njerzit jan
t paknaqur: ose ngaq nuk jetojn dot sipas
dshirs dhe mundsive t tyre dhe askush nuk
sht i sigurt pr jetn dhe nderin e tij, duke mos
u ndjer as zot i prons q e ka fituar me drejtsi
dhe me prpjekje; ose ngaq ende nuk sht
br aq sa duhet pr mirqenien e prgjithshme,
t paktn jo n mnyrn q duhet dhe q mund t
ishte br (ky sht mendimi i tyre). []
Fillimisht dua t prmend at rregull, sipas s cilit
mund t gjykohet pr do gj tjetr, se prfitim i
vrtet pr do sundimtar quhet vetm ajo ka
sht e dobishme pr popullin e tij; ndrsa gjithka
q sht e dmshme pr popullin e tij, nuk mund
t jet ndonj prfitim i vrtet pr t. []
1) E para gj q duhet br, sht tu jepet
njerzve drejtsia, apo si njihet tashm n
Europ, Kushtetuta. Ktu nuk e kam fjaln as
pr Kushtetutn franceze, as angleze dhe as
Kushtetutn e re greke; por q ajo t prcaktoj
nj form qeverisjeje, dhe q qeveria t jet
e emruar [] q jeta, pasuria dhe nderi ti
garantohen gjithsecilit; q secili t bj punn e
vet sipas dshirs, n rast se ajo nuk dmton dik
tjetr, si dhe t jetoj ashtu si dshiron vet; se
do njeri e di at q duhet t bj dhe se nuk duhet
tju druhet as juve dhe as ndokujt tjetr [].
Mendoj se sundimtari i cili mban njerz, ushtar
dhe roje q ta ruajn nga populli i tij, sht nj
sundimtar i keq. Mbrojtja m e mir pr nj
sundimtar n vendin e tij duhet t jet dashuria
e popullit. Populli duhet t jet i knaqur nga
sundimi dhe i bindur se nse sundimtari vdes pr
popullin do t jet m keq dhe n asnj mnyr
m mir. []
a) N Serbi, sot nuk ekziston nj qeveri me
kuptimin e plot t fjals, por qeveria jeni vet
Ju: kur ju ndodheni n Kragujevac, qeveria sht
n Kragujevac; kur ju ndodheni n Pozharevac,
qeveria sht n Pozharevac; kur ju ndodheni n
Topider, ajo sht n Topider; kur ju ndodheni
larg, edhe ajo sht larg; dhe nse Ju, larg qoft,
ORGANIZIMI I SHTETIT KOMBTAR
68
nj dit do t vdisni (gj q do t ndodh njher),
gjithashtu do t vdes dhe qeveria, e m pas
pushtetin do ta marr m i forti []
b) Nse qeveria do t formohet n Serbi, ather
Serbia do t fitoj respektin e duhur midis shteteve
dhe njerzve t thjesht, sepse qeveria, s pari,
do ta mendoj mir at q do t premtoj ose do
t bj, dhe sapo t premtoj ose t bj dika,
ajo do ti qndroj asaj pa e ndryshuar, ashtu si
thuhet edhe n prralln ku fjala e Perandorit
nuk bhet dysh
[]
c) Edhe sundimtari m i zgjuar, madje sikur ta
kishte kaluar tr rinin e tij duke msuar se si
t qeveris, nuk mundet dhe nuk duhet q ta
udhheq vendin i vetm, s pari, sepse sht e
vshtir q nj njeri i vetm ti drejtoj punt si
duhet, qofshin edhe ato t nj fshati t vogl, e
jo m t nj populli apo nj shteti t tr; s dyti,
sepse katr sy shohin m mir sesa dy; dhe s
treti, sepse edhe sundimtari m i menur dhe m
i ditur, prsri vazhdon t mbetet njeri, i ndjeshm
ndaj pasioneve dhe dobsive njerzore, e pr
pasoj, mund ti bj dikujt dika t keqe, pr
shkak t zemrimit apo ndonj emocioni tjetr t
fort []
3) sht e domosdoshme ngritja e shkollave.
Sipas mendimit tim, mungesa m e madhe dhe
nevoja m e ngutshme q ka Serbia sot sht
prgatitja e njerzve t aft pr shrbimin publik
[].
Karadi, f. 652-666.

N vitet 1830, nj numr i madh
intelektualsh dhe politikansh serb
nuk ishin dakord me regjimin despotik t
Millosh Obrenoviit (1780-1860, princ gjat
periudhave 1815-1839 dhe 1858-1860). Nj
prej mendimeve m autoritare t kohs u dha
nga Vuk Karaxhii (1787-1864), i cili ishte
figura qendrore e kulturs kombtare serbe n
shekullin e 19-t. Duke qen gjuhtar, etnolog
dhe historian tepr aktiv, ai botoi Fjalorin dhe
Gramatikn e par t gjuhs s sotme serbe,
mblodhi dhe botoi poezi folklorike, epike
dhe lirike, si dhe prktheu Dhiatn e Re nga
sllavishtja e vjetr, n gjuhn serbe. Gjat
shkrimit t ktij dokumenti, Vuk Karaxhii ishte
edhe kryetari i par n Gjykatn e Rrethit t
Beogradit.

Prse Vuk Karaxhii ia drgoi kt
letr sundimtarit t vendit? Cilat jan
problemet kryesore t politiks s shtetit
dhe t qeveris, q nnvizohen nga autori?
II-4. Kushtetuta serbe e vitit 1835 struktura
e pushtetit
Neni 29. Princi serb [knjazi] duhet t jet serb i
lindur ose i natyralizuar, i besimit ortodoks lindor.
Princesha [knjagina], si dhe bashkshortet e
antarve t tjer t familjes s princit duhet ti
prkasin t njjtit besim fetar.
Neni 45. Kshilli Shtetror Serb sht pushteti
m i lart pas Princit. []
Neni 79. Pushteti gjyqsor n t gjith Serbin
do t udhhiqet n mnyr t barabart dhe
n prputhje me kodin e ligjeve serbe, i cili do
t dekretohet publikisht n nj koh sa m t
shkurtr, dhe m pas do tu ngarkohet gjykatave
pr tu prdorur, si n shtjet civile, ashtu edhe
n ato penale.
Neni 80. N Serbi, n dhnien e gjykimit t tij,
gjykatsi nuk varet nga askush, prvese nga
kodi i ligjeve. Asnj autoritet tjetr, m i ult ose
m i lart, [] nuk ka t drejt q ta shmang
gjykatsin nga kjo detyr, apo ta urdhroj at q
t jap nj gjykim tjetr. []
Neni 82. Asambleja Kombtare do t prbhet
nga njqind deputett m t ndershm dhe m
t zgjuar, t przgjedhur me kujdes nga t gjitha
krahinat e Principats Serbe.
Jovii, f. 48-64.
II-5. Kushtetuta rumune e vitit 1866 dispozitat
e prgjithshme
Neni 1. Mbretria e Rumanis, me t gjitha rajonet
e saj n t djatht t Danubit, sht nj shtet i tr
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
69
dhe i pandashm.
Neni 2. Territori i Rumanis nuk mund t tjetr-
sohet. Kufijt e shtetit nuk mund t ndryshohen
apo modifikohen, prvese me an t ligjit.
Neni 3. Territori i Rumanis nuk mund t koloni-
zohet me njerz t origjinave t huaja [].
Neni 5. Rumunt gzojn lirin e mendimit, lirin
e arsimimit, lirin e shtypit dhe lirin e tubimeve.
Neni 10. N kt shtet nuk ekziston diferencimi
klasor. T gjith rumunt jan t barabart prpara
ligjit, duhet t paguajn t njjtn sasi taksash
dhe t ushtrojn t njjtat detyra publike.
Vetm ata mund t punojn n poste t ndryshme
publike, civile dhe ushtarake. [] T huajt nuk
mund t punojn n poste publike, prvese n
ato raste q jan t prcaktuara me ligj []
Neni 12. N shtetin rumun, qysh sot e tutje ndalo-
hen prfundimisht t gjitha llojet e privilegjeve,
prjashtimeve dhe monopoleve klasore.
Neni 13. Liria individuale sht e garantuar [].
Neni 21. Liria e mendimit sht absolute [].
Neni 23. Arsimimi sht falas.
Neni 31. T gjitha pushtetet shtetrore ushtrohen
nga i gjith kombi, i cili e bn kt, vese duke i
deleguar dhe n prputhje me parimet e rregullat
e prcaktuara n kt kushtetut.
Neni 32. Pushteti legjislativ ushtrohet bashkrisht
nga mbreti dhe nga Asambleja Kombtare e
Prfaqsuesve.
Asambleja Kombtare e Prfaqsuesve sht e
ndar n dy dhoma:
Senati dhe Asambleja e deputetve.
do ligj duhet t miratohet nga t tria ndarjet
prkatse t pushtetit legjislativ.
Neni 35. Pushteti ekzekutiv ushtrohet nga mbreti,
i cili e bn kt n baz t kushtetuts.
Neni 36. Pushteti gjyqsor ushtrohet vetm n
gjykata. Vendimet dhe dnimet e tyre jepen n
prputhje me ligjin dhe zbatohen n emr t
mbretit.
Neni 38. Antart e t dyja asambleve
prfaqsojn t gjith kombin, dhe jo vetm
zonn apo qytetin tek i cili jan votuar. []
Neni 92. Figura e mbretit sht e paprekshme.
Prgjegjsia bie mbi ministrat.
Asnj dekret i mbretit nuk sht i vlefshm, n
qoft se nuk sht firmosur edhe nga nj ministr,
i cili mban edhe prgjegjsin pr dekretin n
fjal.
Constituiile, f. 33-41.

vend z kombi n organizimin e
shtetit rumun?
Si u zbatua ndarja dhe baraspeshimi i
pushteteve n kushtetut?
II-6. Qndrimet e osmanve ndaj kushtetuts,
sipas ambasadorit britanik n Stamboll
(1876)
Fjala kushtetut shqiptohej ngado, dhe softt
[nxnsit e shkollave fetare myslimane], q
prfaqsonin opinionin publik prparimtar
t kryeqytetit, e dinin mir se kishin edhe
mbshtetjen e t gjith kombit. Si t krishtert,
ashtu dhe myslimant, nuk do ti ndrprisnin
aspak prpjekjet e tyre, derisa ta merrnin
at, dhe nse Sulltani nuk do t pranonte q
tua jepte, ather prpjekjet pr rrzimin e tij
ishin t pashmangshme. Tekste t shkputura
nga Kurani q qarkullonin ngado, u provonin
besimtarve se forma e qeverisjes q
sanksionohej n to ishte pikrisht demokratike,
dhe se autoriteti absolutist i ushtruar nga sulltani
prbnte dhunim pr t drejtat e njerzve, dhe
nuk gjente mbshtetje tek Ligjet e Shenjta.
Si kto dy tekste, ashtu edhe t mparshmit,
synonin t tregonin se nuk i duhej bindur nj
Sovrani, i cili nuk i prfillte interesat e Shtetit
[]
Eliot, f. 231-232.

Nga myslimant e Perandoris Osmane,
a perceptohej ideja e kushtetuts si
nj importim nga Europa e krishter? Prse
mbshtetsit e kushtetuts donin q t
provonin se ajo ishte n prputhje me Ligjin e
Shenjt mysliman?
ORGANIZIMI I SHTETIT KOMBTAR
70
II-7. Kushtetuta osmane e vitit 1876
Perandoria osmane
Neni 1. Perandoria osmane prfshin territoret dhe
zotrimet e tanishme, si dhe provincat gjysm t
varura. Ajo sht nj e tr, e pandar, nga e cila
asnj pjes nuk mund t shkputet, cilado qoft
arsyeja.
Neni 4. Madhria e tij, Sulltani, i cili mban titullin
Kalifi i Lart, sht mbrojtsi i besimit mysliman.
Ai sht sovrani dhe padishahu [perandori] i gjith
osmanve.
Neni 5. Madhria e tij, Sulltani, sht i prjashtuar
nga do lloj prgjegjsie; personi i tij sht i
shenjt.
Neni 7. Ndr t drejtat sovrane q zotron
Madhria e Tij, Sulltani, prfshihen edhe
prerogativat e mposhtme: - Ai prcakton dhe
shfuqizon emrimin e ministrave; ai jep gradat,
funksionet dhe dekoratat e urdhruara po
prej tij, si dhe miraton krert e provincave me
privilegje sipas formave q jan prcaktuar nga
privilegjet e akorduara; ai pret monedhat, emri
i tij shqiptohet n xhami gjat lutjeve publike; ai
lidh traktatet me fuqit e tjera; ai shpall luftn dhe
vendos paqen; ai komandon forcat toksore dhe
ato detare; ai drejton lvizjet ushtarake; ai zbaton
pikat e Sheriatit (Ligjit t Shenjt), ashtu si dhe
ato t ligjeve t tjera; ai merret me administrimin
e masave publike; ai pezullon ose ndryshon
dnimet e dhna prej gjykatave penale; ai mbledh
ose shtyn punimet e Asambles s Prgjithshme;
ai shprndan, nse e gjykon t arsyeshme,
Dhomn e Deputetve, me kusht q ai t drejtoj
edhe zgjedhjen e antarve t rinj.
Lirit vetjake
Neni 8. T gjith nnshtetasit e perandoris quhen
osman, pa kurrfar dallimi, pavarsisht nga
besimi i tyre fetar; statusi i nj osmani fitohet dhe
humbet n prputhje me kushtet e prcakuara n
ligj.
Neni 9. do osman gzon lirin e tij vetjake, me
kusht q ajo t mos cenoj lirin e t tjerve.
Neni 10. Liria vetjake sht e paprekshme. Askush
nuk mund t ndshkohet, cilado qoft arsyeja,
prvese n rastet e prcaktuara me ligj, si dhe
n prputhje me mnyrat e prcaktuara nga ai.
Feja
Neni 11. Islami sht fe shtetrore. Por, ndrkoh
q zbaton kt parim, shteti do t mbroj edhe
ushtrimin e lir t do feje tjetr n perandori, si
dhe do t njoh privilegjet fetare q u jan dhn
organizmave t ndryshme, me kusht q ato t
mos dmtojn rendin publik, si dhe t mos shkelin
moralitetin.
Barazia prpara ligjit, postet publike
Neni 17. T gjith osmant jan t barabart
prpara ligjit. Ata kan t drejta t barabarta,
si dhe detyrime t njjta kundrejt vendit t tyre,
pavarsisht nga feja.
Neni 18. Pranimi n poste publike kushtzohet
nga njohja e gjuhs turke, e cila sht dhe gjuha
zyrtare e shtetit.
Neni 19. do osman mund t punoj n poste
publike, n prputhje me prshtatshmrin,
meritat dhe aftsit e tij.
Prona
Neni 21. Pasuria e patundshme dhe vetjake
e vn n rrug t ligjshme sht e garantuar.
Shpronsimet jan t ndaluara, prvese n
rastet e paraqitjes s nj arsyeje t fort publike,
prkundrejt pagess paraprake, n prputhje me
ligjin mbi vlern e prons n fjal [].
Asambleja e Prgjithshme
Neni 42. Asambleja e Prgjithshme prbhet nga
dy dhoma: Dhoma e Fisnikve ose Senati, dhe
Dhoma e Deputetve.
Neni 43. T dyja Dhomat mblidhen m 1 nntor
t do viti; hapja bhet me dekret perandorak
(irade), dhe mbyllja, e prcaktuar m 1 mars t vitit
pasues, bhet, gjithashtu, me dekret perandorak.
Asnjra nga t dyja Dhomat nuk mund t mblidhet
pa pranin e dhoms tjetr.
Neni 47. Antart e Asambles s Prgjithshme
jan t lir q t shprehin mendimin e tyre, si dhe
t votojn ashtu si dshirojn.
Ata nuk mund t kufizohen me kushte apo
premtime, dhe as t ndikohen nga krcnimet.
Ata nuk mund t ndshkohen pr opinionet apo
votat e dhna gjat kohs s debatit, n rast se
nuk jan shkelur rregullat n fuqi t Dhoms, dhe
ather veprimet e tyre u nnshtrohen dispozitave
t rregullores n fuqi.
Administrimi i provincave
Neni 108. Administrimi i provincave mbshtetet
n parimin e decentralizimit.
Klauzola t ndryshme
Neni 115. Asnj nen i kushtetuts nuk mund t
shfuqizohet apo t mos merret parasysh, cilado
qoft arsyeja.
www.ata.boun.edu.tr/Department%20Webapages/ATA_517/
Constitution%20of%20the%20Ottoman%20Empire%201876.doc

Kushtetuta Osmane u miratua n
dhjetor t vitit 1876, n kontekstin e
prgjithshm t Krizs Lindore t viteve 1875-
1878. Qllimi i saj ishte q t parandalonte
ndrhyrjen e Fuqive t Mdha, n dobi t
nnshtetasve jomysliman t Perandoris
Osmane, duke argumentuar se kushtetuta
e re moderne u siguronte atyre tashm t
drejta t plota, duke mbrojtur njkohsisht
edhe integritetin e Perandoris Osmane.
Nga ky kndvshtrim, kushtetuta nuk
qe e efektshme, sepse ajo nuk mundi ta
pengonte Rusin t shpallte luftn n vitin
1877. Pas humbjes, n vitin 1878, zbatimi i
Kushtetuts u pezullua, pr tu rivendosur
prsri vetm n vitin 1908; n fund t
Lufts I Botrore, n kontekstin e rnies
s Perandoris Osmane, ajo pushoi s
funksionuari prfundimisht.

N kndvshtrim Kushtetuta Osmane
e 1876-s ka ngjashmri me kushtetutat e
shteteve t ndryshme kombtare t Europs
Juglindore? far elementesh sigurie u
prfshin n tekstin e asaj Kushtetute, pr t
shmangur rikthimin te qeverisja autokratike?
Prpiquni t kuptoni prse Kushtetuta e
1876-s i dha islamit nj rol t privilegjuar n
Perandorin Osmane.
Cilat ishin nenet q kishin pr qllim ta ruanin
Perandorin Osmane nga shprbrja e
brendshme? Sa realiste ishin kto nene n
kontekstin e vitit 1876?
II-8. Fjalimi i princ Nikolls, me rastin e
shpalljes s Kushtetuts s Malit t Zi (1905)
Zotrinj deputet!
Modeli i deritanishm i qeverisjes s lart
shtetrore t ktij vendi ka qen nj lloj autokracie
[samoderzhavje]. Si sundimtari i shtat q Dera
ime ka nxjerr me ndihmn e Zotit, un kam
trashguar pushtetin dhe drejtimin e asaj qeverie.
Ndryshe prej monarkve t tjer, as paraardhsit
e mi t lavdishm, dhe as un, nuk kemi qen t
paprgjegjshm dhe nuk kemi menduar asnjher
se vullneti yn sht ligj.
N koh paqeje, ne kemi qen vllezrit e vrtet
t malazezve, ne kemi marr pjes n t njjtat
beteja me ta, ne jemi vrar n t njjtin vend me
ta, ne kemi duruar dhe kemi shkaktuar plag
bashk me ta gjat gjith kohve, q nga Carev
Lazi, deri tek Vui Do
16
[]
Qeveria jon e nisi punn nga hii, mbi fusha t
zhveshura dhe nn qiellin e hapur, nn vshtrimin
e armiqve tan. Ajo ishte legjitime, sepse u votua
nga populli dhe u drejtua me zemr, dashuri dhe
energji. []
N fund t shekullit t 17-t, Dera ime e gjeti
atdheun ton n kushte t mjerueshme, dhe
pothuajse t prpir nga nj besim tjetr, ndrkoh
q besimi yn i shklqyer ortodoks gjendej n
rrezik t madh. []
Sot, kufijt e atdheut ton jan zgjeruar dhe jan
prcaktuar ndrkombtarisht, q nga grykderdhja
e Buns n detin Adriatik, e deri n bashkimin e
Taras dhe Pivas, q formojn lumin Drin, dhe q
nga Bijela Gora, e deri n akor, prmbi Pej dhe
Dean. []
Sot, Atdheu yn po bhet monarki kushtetuese,
dhe ne fillojm plot gzim nj jete t re politike.
Duke u ndar nga ajo e mparshmja, gjat
ksaj pike kthese, un nuk mund t mos shpreh
mirnjohjen time m t thell pr paraardhsit e
mi dhe tuaj, t cilt na faln lirin dhe solidaritetin
e tyre t shenjt. []
Vendimi im pr shpalljen e kushtetuts do t
mirpritet nga t dyja palt. Ju, dhe n prgjithsi
t gjith patriott e tjer serb, do ta pranojn at
16
Fushbetejat e luftrave kundr osmanve.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
71
ORGANIZIMI I SHTETIT KOMBTAR
72
me besimin q u sht ngjallur, me besimin se ajo
do t sjell mbarsi dhe suksese t mtejshme
pr zhvillimin e atdheut. []
Crnogorski, IV, f. 34-46.

Nikolla I Petrovii (1841-1921) e
udhhoqi Malin e Zi gjat periudhs
1860-1918, fillimisht si princ dhe m pas, q
nga viti 1910, si mbret. Gjat mbretrimit t
tij, Mali i Zi fitoi pavarsin (1878), si dhe i
zgjeroi territoret e tij n kurriz t Perandoris
Osmane. Meqense ai kishte br dy vjet
shkoll t mesme n Paris, mbshteti
prmirsimin e arsimit, si dhe modernizimin
e institucioneve. Pr shkak t strukturave
shoqrore tradicionale, shumica e ktyre
reformave u desh q t ndrmerreshin
nga lart-posht, dhe pr pasoj, qen disi
t vonuara, n krahasim me shtetet e tjera
kombtare t Europs Juglindore.

Si e legjitimoi veten monarkia?
Prse mbreti vendosi q t miratonte
kushtetutn?
II-9. Deklarata e xhonturqve (1908)
1. Baza e kushtetuts do t jet respektimi i
vullnetit kombtar. Nj nga rrjedhojat e ktij
parimi do t jet mbajtja e prgjegjsis
s ministrit prpara Dhoms, dhe ai do t
konsiderohet si i dorhequr, nse nuk arrin t
marr shumicn e votave t Dhoms.
2. Me kusht q numri i senatorve t mos e
kaloj nj t tretn e numrit t deputetve,
senati do t zgjidhet si vijon: nj e treta nga
Sulltani dhe dy t tretat nga populli; ndrsa
mandati i senatorve do t jet pr nj periudh
t kufizuar.
3. Krkohet q t gjith nnshtetasit osman, t
cilt kan mbushur moshn 20 vje, pavarsisht
nga pasuria apo prona q zotrojn, t gzojn
t drejtn pr t votuar. Ata q i kan humbur
t drejtat e tyre qytetare, natyrisht q nuk do ta
gzojn kt t drejt.
4. Krkohet q e drejta e liris s krijimit t
grupeve politike t prcaktohet saktsisht n
kartn kushtetuese, me qllim q t respektohet
Neni 1 i Kushtetuts s vitit 1293 A.H. [Viti i
Hixhrit].
7. Gjuha turke do t mbetet gjuha zyrtare
shtetrore. Letrkmbimi dhe bisedat zyrtare
do t bhen n turqisht.
9. do nnshtetas do t gzoj liri dhe barazi
t plot, pavarsisht nga kombsia apo besimi
i tij, si dhe do tu nnshtrohet t njjtave
detyrime. T gjith osmant, t cilt jan t
barabart prpara ligjit, prsa u prket t
drejtave dhe detyrimeve t tyre ndaj shtetit,
mund t mbajn poste qeveritare, n prputhje
me kapacitetin dhe arsimin e tyre individual.
Popullsia jomyslimane do t mbaj prgjegjsi
t njjta prpara ligjit ushtarak.
10. Privilegjet fetare q u jan dhn kombsive
t ndryshme pr ushtrimin e lir t besimit, do
t mbeten t paprekura.
14. Me kushtin q t drejtat e pronarve mbi
tokn t mos shkelen (meqense sipas ligjit,
kto t drejta duhet t respektohen dhe t mos
cenohen), do t propozohet q fshatarve tu
jepet e drejta e zotrimit t toks, si dhe tu
krijohet mundsia pr t marr para borxh me
tarifa t pranueshme.
[]
16. Arsimi do t jet pa pages. do nnshtetas
osman mund t drejtoj nj shkoll private,
n prputhje me ligjet e veanta dhe brenda
kufizimeve q parashikohen n kushtetut.
17. T gjitha shkollat do ta ushtrojn veprimtarin
e tyre nn mbikqyrjen e shtetit. Pr arritjen e
nj arsimimi sa m t njsuar dhe t njllojt,
pr nnshtetasit osman do t hapen shkolla
shtetrore, n t cilat msimi do jet pa
pages dhe ku do t lejohen t arsimohen t
gjitha kombsit. N shkollat publike, zhvillimi
i msimit n turqisht do t jet i detyrueshm.
N shkollat shtetrore, msimdhnia publike
do t jet pa pages. Arsimi i mesm dhe i lart
do t ofrohet n shkollat publike t prmendura
m lart; ai do t zhvillohet n gjuhn turke.
Do t hapen shkolla tregtare, bujqsore dhe
industriale pr t zhvilluar burimet e vendit.
18. Gjithashtu do t ndrmerren hapa pr
ndrtimin e rrugve, hekurudhave dhe kanaleve
ujore, pr lehtsimin e komunikimit dhe pr
shtimin e burimeve t pasuris s vendit. Do t
ndalohet gjithka q mund t pengoj zhvillimin
e tregtis apo bujqsis.
.http:www.fordham.edu/halsall/mod/1908youngturk.html

Pas humbjes s psuar n luftn e
1877-1878-s, sulltan Abdulhamidi
II (1876-1908) e pezulloi zbatimin e
Kushtetuts s 1876-s dhe sundoi n
mnyr autokratike. Xhonturqit, organizat
opozitare, e prbr kryesisht nga oficer
dhe intelektual, krkuan rivendosjen e
kushtetuts dhe reforma modernizuese pr
forcimin e Perandoris. Prfundimisht, n
vitin 1908, ata udhhoqn nj revolucion t
suksesshm, duke marr dhe pushtetin, t
cilin e mbajtn deri n vitin 1918.

Krkesa politike baz e xhonturqve
gjat opozits s tyre ndaj Abdulhamidit
II ishte rivendosja e Kushtetuts s 1876-s.
Pavarsisht nga kjo, ata e pranuan prfshirjen
e disa ndryshimeve n kt Kushtetut;
renditini kto ndryshime dhe shpjegoni se
prse xhonturqit i propozuan ato.
Krahasoni nenin 17, me tekstet e paraqitura n
kapitullin II-E. rol luan shkolla n procesin e
ndrtimit t kombit?
Analizoni nenin 18 dhe krahasojeni at me
tekstet e paraqitura n kapitullin II-D. rol i
japin udhheqsit politik zhvillimit ekonomik?
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
73
Tabela 1: Kushtetutat e shteteve t Europs Juglindore
Shteti
Kushtetuta e
par moderne
Ndryshimet kryesore
Kushtetuta e tanishme Prpara Lufts
I Botrore
Periudha
ndrmjet
luftrave
Pas Lufts II
Botrore
Shqipria
17
1920
1925; 1928;
1939
14.03.1946; 1976 21.10.1998
Bosnj-Hercegovina 24.02.1993; 14.12.1995
Bullgaria
1879 (Kushtetuta
e Trnovs)
04.12.1947; 1971 12.07.1991
Qiproja 1959 (1960)
Kroacia 22.12.1990
Republika e
Maqedonis
17.11.1991
Greqia
18
1844 1864; 1911 1927 1952 07.06.1975
Mali i Zi 1905 12.10.1992
Perandoria Osmane 1876
Rumania
19
1866 1923; 1938
13.04.1948;
1952; 1965
08.12.1991
Serbia 1835
1838; 1869;
1888; 1901
28.09.1990
Sllovenia 23.12.1991
Turqia 1924 1961 07.11.1982
Jugosllavia
1921 (Kushtetuta
e Vidovdanit);
1931
31.01.1946;
1963; 1974
27.04.1992
Tabela 2: Vendosja e t drejts s prgjithshme t vots n Europn Juglindore
E drejta e prgjithshme e vots pr
meshkujt
E drejta e vots pr femrat
Shqipria 1920 E kufizuar 1920, E prgjithshme 1946
Bosnj-Hercegovina 1920 (Jugosllavia) 1945 (Jugosllavia)
Bullgaria 1879 Grat e martuara 1938 , E prgjithshme 1945
Kroacia 1920 (Jugosllavia) 1945
Qiproja 1960 1960
Republika e Maqedonis 1913 (Serbia) 1945 (Jugosllavia)
Greqia 1864 E kufizuar 1930, E prgjithshme 1952
Mali i Zi 1920 (Jugosllavia) 1945 (Jugosllavia)
Rumania 1918 E kufizuar 1929, E prgjithshme 1946
Serbia 1869 1945 (Jugosllavia)
Sllovenia 1907 (Austria) 1945 (Jugosllavia)
Turqia 1924 1930
Jugosllavia 1920 1945
17
Rregullat gjysmkushtetuese: Statusi i Komisionit Ndrkombtar pr Shqiprin (1914).
18
Kushtetutat e para greke u votuan nga asamblet revolucionare, n periudhn e lufts greke pr pavarsi, prpara themelimit t
shtetit: 1822 (Epidaurus), 1823 (Astros), 1827 (Troezene).
19
Rregullat gjysmkushtetuese: Rregullore organike (1831/1832) n Vllahi dhe n Moldavi; Konventa e Parisit (1858) pr Principatat e
Bashkuara t Vllahis dhe Moldavis (Rumanis, pas 1859-s).
ORGANIZIMI I SHTETIT KOMBTAR
74
Fig. 4. Sheshi i Kushtetuts n Athin (1863)
Markenzis, f. 312-313.

Shpjegoni emrin q i sht vn ktij
sheshi. A ka ndonj shesh n kryeqytetin e
vendit tuaj ose n qytetin tuaj me emrin "Sheshi i
Kushtetuts"? A keni apo a keni patur ndonjher
nj shesh t quajtur "Kombi apo kombtar"?

N Bukuresht, emri Bulevardi Mbret-
resha Elisabet, i prdorur n periudhn
midis dy luftrave, u ndryshua gjat regjimit
komunist, fillimisht me emrin Bulevardi 6 Marsi
(data e vendosjes s qeveris s par t
mbizotruar prej komunistve), dhe m pas
me emrin Bulevardi George Georgiu Dezh
(duke mbajtur emrin e udhheqsit komunist t
Rumanis gjat viteve 1945-1965). Pas vitit 1989,
ai u quajt Bulevardi Mihail Kogalniceanu (emri i
nj politikani, historiani dhe shkrimtari t shquar
t shekullit t 19-t), ndrkoh q disa vite m
von, nj pjes e tij mori prsri emrin e vjetr
(Bulevardi Mbretresha Elisabet). Ky sht nj
shembull mjaft i thjesht pr t kuptuar mnyrn
e shfrytzimit t emrave t rrugve prej regjimeve
politike, pr legjitimimin e kujtimeve t veanta
historike ideologjike. A mund t gjeni shembuj t
shumt t ngjashm me kt? Cili sht mendimi
juaj mbi ndryshimin e ktyre emrave?


Ju mund t zhvilloni t njjtn loj edhe
pr bustet.

Loj: Emrat e rrugve t qytetit, n ort e msimit t historis
Ndahuni n katr grupe. Gjeni harta turistike nga qyteti juaj, q u prkasin katr periudhave
historike gjat shekujve t 19-t dhe 20-t. Analizoni emrat e rrugve e t shesheve dhe prpiquni q
t gjeni se sa prej tyre u referohen ngjarjeve ose figurave historike, heronjve ose ngjarjeve kombtare
dhe vendore. Analizoni qllimin e vendosjes s emrit dhe ndryshimet e tij n koh.
IIb. Nnshtetsia
II-10. Prkufizimi i nnshtetsis sipas
Kushtetuts Greke t Epidaurusit (1822)
N EMR T TRINIS S SHENJT E T
PANDASHME
Kombi grek, duke mos e duruar dot m barrn
e rnd t tiranis s sundimit osman, dhe
pasi e hodhi posht at me shum sakrifica,
deklaron sot n Asamblen Kombtare, prmes
mbrojtsve t tij t ligjshm, prpara Zotit dhe
popullit, pavarsin dhe ekzistencn e tij
politike.
Epidaurus, m 1 janar 1822, Viti I i Pavarsis.
ASAMBLEJA E PRKOHSHME E GREQIS
TITULLI A
SEKSIONI A
Mbi Fen
a Feja mbizotruese n territorin grek sht
ajo e Kishs s krishter ortodokse t Lindjes;
pavarsisht nga kjo gj, administrata e Greqis do
ti toleroj t gjitha fet e tjera; ritet dhe ceremonit
e shenjta t tyre nuk do t pengohen.
SEKSIONI B
Mbi t drejtat e prgjithshme t banorve n
territorin grek
b N territorin grek, t gjith banort vendas, t
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
75
ORGANIZIMI I SHTETIT KOMBTAR
76
cilt besojn tek Krishti, jan grek dhe gzojn
do t drejt politike, pa kurrfar diskriminimi.
c T gjith grekt jan t barabart prpara
ligjit, pavarsisht nga ofiqet, shtresa shoqrore
apo posti i tyre.
d T gjith ata persona q vijn nga jasht
pr t zn vend ose pr t banuar n territorin
grek, jan t barabart prpara ligjit, njlloj si
dhe popullsia vendase.
Vakalopoulos, f. 390.

Gjat Revolucionit Grek, parlamenti
i par u mblodh n Epidaurus dhe
votoi pr Kushtetutn e par, duke u ndikuar
prej dokumeteve t ngjashme t Revolucionit
Francez. Pavarsisht ndryshimeve q
ajo psoi gjat revolucionit, Kushtetuta e
Epidaurusit mbeti nj referenc kryesore n
kulturn politike greke, si simbol i idealeve
t lufts pr pavarsi kombtare.

Sipas kushtetuts s Epidaurusit,
cilt persona quheshin grek? Cila
sht lidhja ndrmjet identitetit fetar dhe
atij kombtar? A prbn gjuha nj kusht t
domosdoshm pr identitetin kombtar?
Cilat parime t Revolucionit Francez mund t
gjeni n kt kushtetut?
II-11. Prkufizimi i nnshtetsis sipas
Kushtetuts Greke t Troezenes (1827)
6. Quhen grek:
a. T gjith ata vendas q banojn n territorin
grek dhe q besojn n Krisht;
b. T gjith ata q ndodhen nn sundimin
osman, t cilt besojn n Krisht dhe q kan
ardhur, ose do vijn n territorin grek pr t
marr pjes n luft ose pr t jetuar aty;
c. T gjith ata q jetojn n territore t huaja,
por q kan lindur nga baballar grek;
d. T gjith ata vendas ose jovendas dhe
pasardhsit e tyre q u bn nnshtetas
t shteteve t tjera, prpara publikimit t
kushtetuts s tanishme, t cilt do t kthehen
n territorin grek dhe do t bjn betimin grek;
e. T gjith ata t huaj q vijn dhe marrin
nnshtetsin.
, f.107.

Krahasoni tekstet II-10 dhe II-11, q
trajtojn konceptin e nnshtetsis. far
vreni n to?
II-12. Prkufizimi i nnshtetsis n Kush-
tetutn Serbe t vitit 1835
Neni 108. Konsiderohen si serb dhe u jepet
nnshtetsia serbe: do fmije t lindur n
Serbi ose jasht saj, por nga prindr serb; do
npunsi apo shrbyesi t besimit t krishter, i
cili ka patur nj punsim serb, brenda ose jasht
Serbis, n kohn e shpalljes s Kushtetuts
s sotme; kushdo q vazhdon t jetoj n
Serbi prej m shum se dhjet vjetsh, ose q
zotron pasuri t paluajtshme atje.
Neni 109. Tregtart e huaj, pronart e fabrikave,
zejtart dhe fermert e besimit t krishter,
mund t fitojn t drejtat e nnshtetasve serb,
vetm pasi t ken jetuar aty prej shtat vjetsh
dhe t jen sjell hijshm, ose n rast se Princi
do tu jap atyre ndonj pozit; nnshtetsin
mund ta fitojn edhe ata t huaj t denj pr
Serbin, t cilt marrin letr nga Princi, si serb
t natyralizuar.
Mnyra sesi do t ushtrohet e drejta pr
nnshtetsin serbe, prcaktohet me ligj t
veant.
Neni 111. do serb sht i barabart prpara
ligjeve serbe, pa kurrfar diskriminimi, gjat
mbrojtjes dhe gjat dnimit t tij n t gjitha
gjykatat, nga m e ulta e deri tek m e larta.
[]
Neni 116. do nnshtetas serb ka mundsi
t barabarta pr fardolloj posti, me kushtin
q t jet i aft dhe ta meritoj at. N rastet
e shfaqjes s aftsive t njjta, serbt kan
prparsi ndaj t huajve.
Neni 118. do skllav q shkel n tokn serbe,
bhet mnjher i lir, pavarsisht nga fakti se
ai mbrriti aty vet apo e kan sjell t tjer.
Nj serb sht i lir q t blej nj skllav, por jo
q ta shes at.
Jovii, f. 48-64.

Krahasojeni kt tekst me tekstin II-
14; analizoni lidhjen ndrmjet fes dhe
nnshtetsis, ashtu si del edhe nga ato
pjes t Kushtetuts q jan paraqitur m lart.
Shikoni kushtetutat e mparshme t vendit
tuaj dhe gjeni nse ka ndonj nen, i cili e lidh
nnshtetsin me besimin fetar. A mendoni se
nnshtetsia duhet q t varet nga feja? Mos
u prgjigjni vetm me po ose jo, por prpiquni
q t argumentoni iden tuaj me shembuj q
bazohen n prvojn e vendit tuaj. Pyeteni
veten: prse e kemi (apo nuk e kemi) kt
lloj neni? A prbn besimi fetar nj kusht t
domosdoshm pr identitetin kombtar?
II-13. Kodi ligjor i Danilos I t Malit t Zi dhe
Brdas (1855) )
Deri m sot, Mali i Zi dhe Brda
20
kan qen
vrtet t lir, por ato nuk kan patur nj kod ligjor
publik, i cili do t prforconte dhe do t mbronte
lirin e malazezve dhe t banorve t Brdas,
drejtsia dhe fati i t cilve vareshin vetm nga
goja e sundimtarit. []
S pari,
do malazias dhe banor i Brdas sht i barabart
prpara gjykats.
S dyti,
Nderi, prona, jeta dhe liria e trashguar dhe e
ruajtur deri m sot, do t vazhdojn tu sigurohen
edhe n t ardhmen do malaziasi apo banori t
Brdas. Asnj malazias apo banor i Brdas, po
ashtu asnj gjykat nuk mund t ndrhyj mbi
t drejtat e shenjta t vllezrve malazez apo
banorve t Brdas. []
S nntdhjetenjti,
do i mrguar q mbrrin n territorin ton t
lir, sipas betimit t Shn Peterit, udhheqsit t
mparshm malazias, sht i sigurt dhe nse
ai sillet me ndershmri dhe n prputhje me
kodin ligjor t shtetit ton, askush nuk mund ti
bj keq. Atij do ti sigurohet drejtsi, njlloj si t
gjith vllezrrve tan malazez dhe banorve t
Brdas []
S nntdhjetedyti,
Pavarsisht se n kt shtet nuk ka ndonj
komb tjetr, prvese atij serb dhe as ndonj fe
tjetr, prvese asaj ortodokse lindore, antart
e fardolloj fisi apo feje tjetr qofshin, mund t
jetojn lirshm dhe t gzojn t njjtn liri dhe
drejtsi, ashtu si edhe malazezt apo banort e
Brdas.
Crnogorski, I, f. 167-184.

Danilo I Petrovii (1830-1860) pasoi
xhaxhain e tij, Petar II Petrovi
Njegosh, si udhheqs i Malit t Zi, n
vitin 1852. Duke mos pranuar pozicionin e
peshkopit [vladika], ai prfitoi titullin si princ
[gospodar] dhe e riorganizoi Malin e Zi si nj
principat laike t trashgueshme. I arsimuar
dhe mjaft energjik, Daniloja luftoi me sukses
kundr osmanve dhe ndrmori nj proces
centralizimi e modernizimi t detyruar, q
prfundimisht oi edhe n vrasjen e tij, n
vitin 1860.

Si prcaktoheshin malazezt sipas
kodit t Danilos I? A ishte ai i hapur
edhe pr t sapoardhurit?
II-14. Riprkufizimi i nnshtetsis sipas Nenit
7 t Kushtetuts Rumune (1879)
Neni 7. N Rumani, besimet dhe sektet e ndryshme
fetare nuk prbjn penges pr zotrimin dhe
ushtrimin e t drejtave qytetare dhe politike.
20
Malet e Brdas, q shtriheshin n Verilindje t Malit t Zi, arritn q t prfshiheshin brenda principats vetm n vitin 1796, dhe
ruajtn nj identitet t veant pr shum breza.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
77
ORGANIZIMI I SHTETIT KOMBTAR
78
I. T huajt, pavarsisht nga besimi i tyre fetar,
qofshin ose jo nn nj mbrojtje t huaj, mund
t fitojn t drejtn pr tu vendosur ktu sipas
kushteve t mposhtme:
a) T dorzojn n qeveri krkesn e tyre pr
tu natyralizuar, n t ciln t tregohet kapitali
n zotrim, profesioni apo tregtia prkatse, si
dhe vullneti pr tu vendosur n Rumani.
b) Pas dorzimit t krkess, t interesuarit
duhet t jetojn dhjet vjet n kt shtet dhe t
tregojn se jan t dobishm pr t.
II. Nga ky proces jan t prjashtuar personat
e poshtshnuar:
a) Ata q kan sjell n kt vend industri,
shpikje t dobishme apo talente t spikatura,
ose ata q kan ngritur ktu firma t mdha
tregtare apo industriale.
b) Ata q kan lindur dhe jan rritur n Rumani
nga prindr t vendosur aty dhe q kurr nuk
kan gzuar mbrojtjen e t huajve.
c) Ata q i kan shrbyer ktij vendi gjat
Lufts pr Pavarsi dhe q do t natyralizohen
bashkrisht, me nj dekret t vetm dhe pa
formalitete t mtejshme, sipas propozimit t
qeveris.
III. Natyralizimi i personave mund t bhet
vetm prmes ligjit dhe n mnyr individuale.
IV. Do t ket nj ligj t vetm, i cili do t
prcaktoj mnyrn se si personat e huaj do t
mund t vendosen n territorin rumun.
V. Vetm rumunt dhe ata q natyralizohen si
t till, mund t zotrojn prona t patundshme
rurale n Rumani.
T gjitha t drejtat q shtetasit kan prfituar
deri m sot, do t respektohen.
T gjitha konventat ndrkombtare ekzistuese
mbeten n fuqi, me t gjitha dispozitat dhe
klauzolat e tyre prkatse.
Constituiile, f. 34-35.

Kushtetuta rumune e vitit 1866 e kufizoi
nnshtetsin vetm pr t krishtert
(Neni 7), duke i prjashtuar kshtu hebrenjt
dhe myslimant. N Traktatin e Paqes t Berlinit
(1878), Fuqit e Mdha e kushtzuan njohjen
e pavarsis s Rumanis, me ndryshimin e
Nenit 7, n dobi t jo t krishterve. Elita politike
rumune u zemrua nga nj krkes e till, por
nuk mund ta kundrshtonte at pafundsisht,
kshtu q hartoi nj version tjetr t Nenit 7,
me ndryshime t pranueshme.

A mendoni se ndryshimi i Nenit 7, e
ndaloi me t vrtet diskriminimin fetar,
pr marrjen e nnshtetsis rumune? far
kushtesh duhet t plotsonte nj i huaj q
t krkonte nnshtetsin rumune? Si do ta
kishit konceptuar ju mnyrn e marrjes s
nnshtetsis?
II-15. Traktati mbi pakicat kombtare, i
nnshkruar ndrmjet Forcave Aleate dhe
Rumanis (1919)
Neni 1
Rumania angazhohet q dispozitat e parashtruara
n Nenin 2 dhe 8 t ktij kapitulli, t njihen si ligje
themeltare, dhe asnj ligj, rregull apo akt zyrtar
nuk do t ket prplasje apo ndrhyrje n kto
dispozita, dhe se asnj ligj, rregull apo akt zyrtar
nuk do t jet mbi to.
Neni 2
Rumania angazhohet t garantoj mbrojtjen e
plot t jets dhe t liris pr t gjith banort
e Rumanis, pa dallim vendlindjeje, kombsie,
gjuhe, race apo besimi fetar.
T gjith banorve t Rumanis u jepet e drejta e
ushtrimit t lir t do lloj bindjeje, feje apo besimi
publik apo privat, zbatimi i t cilave nuk bie n
kundrshtim me rendin dhe me moralin publik.
Neni 3
N prputhje me kushtet e veanta t traktateve
t mposhtme, Rumania, pa kurrfar formaliteti,
i pranon dhe i deklaron si shtetas rumun t
gjith ata persona q jan banor t territorit
rumun, n datn kur ky traktat hyn n fuqi. Ktu
prfshihen edhe ato kohzgjatje t afatit q jan
parashikuar n Traktatet e Paqes me Austrin
dhe me Hungarin, si dhe ato kohzgjatje t
tjera q mund t bhen m von, nse brenda
ksaj date kta persona nuk jan shtetas t nj
vendi tjetr t huaj, me prjashtim t Austris dhe
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
79
Hungaris.
Pavarsisht nga kjo gj, shtetasit austriak dhe
hungarez mbi moshn tetmbdhjet vjeare,
kan t drejtn q t zgjedhin do lloj nnshtetsie
q mund tu lejohet, brenda kushteve t
parashikuara n traktatet n fjal. Kjo mundsi u
jepet edhe grave, pr shkak t bashkshortve t
tyre, si dhe fmijve nn moshn tetmbdhjet
vjeare, pr shkak t prindrve t tyre.
Personat q e kan ushtruar t drejtn e
lartprmendur t przgjedhjes s nnshtetsis,
duhet q t transferohen n shtetin prkats,
brenda dymbdhjetmujorit n vazhdim. Atyre u
jepet e drejta pr ti mbajtur pronat e patundshme
n territorin rumun, ndrkoh q ata mund t
marrin me vete fardolloj prone t tundshme
tjetr. Kta persona nuk do ti nnshtrohen
asnjlloj detyrimi pr largimin e ksaj pronsie.
[]
Neni 5
Rumania angazhohet se nuk do t krijoj asnj
penges gjat ushtrimit t s drejts s personave
t interesuar pr t prfituar ose jo nnshtetsin
rumune, n prputhje me traktatet e arritura, ose
q do t arrihen n t ardhmen ndrmjet Forcave
Aleate dhe Austris ose Hungaris.
Neni 6
T gjith personat e lindur n territorin rumun, t
cilt nuk jan shtetas t nj vendi tjetr, bhen
ipso facto shtetas rumun.
Neni 7
Rumania angazhohet t njoh si shtetas rumun
ipso facto dhe pa kurrfar formaliteti, t gjith ata
hebrenj t cilt banojn n territorin rumun dhe q
nuk mbajn ndonj nnshtetsi tjetr.
Neni 8
T gjith shtetasit rumun jan t barabart
prpara ligjit dhe gzojn t njjtat t drejta
qytetare dhe politike, pavarsisht nga raca, gjuha
apo besimi i tyre fetar.
Dallimet fetare, bindjet apo sektet e tyre nuk do t
shrbejn pr ti paragjykuar shtetasit rumun pr
ato shtje q lidhen me ushtrimin e t drejtave
qytetare dhe politike, si pr shembull, punsimi
n vende dhe funksione t ndryshme publike apo
ushtrimi i profesionit dhe punsimi n industri
[]
Neni 9
Shtetasit rumun q u prkasin pakicave raciale,
fetare apo gjuhsore, gzojn t njjtin trajtim
dhe siguri ligjore, ligjrisht dhe faktikisht po ashtu
si edhe shtetasit e tjer rumun. Ata kan t
drejta t barabarta pr t krijuar, administruar dhe
kontrolluar, me shpenzimet e tyre, institucione
bamirsie, fetare dhe shoqrore, shkolla dhe
mjedise t tjera edukative, me t drejtn e
prdorimit t gjuhs s tyre, si dhe ushtrimin e
lirshm t besimit t tyre fetar n to.
Neni 10
N t gjitha ato qytete dhe rajone q banohen nga
nj numr i konsiderueshm shtetasish rumun
t nj gjuhe tjetr, Rumania pr sistemin arsimor
publik jep mjetet e prshtatshme, q tu sigurohet
fmijve t shkollave fillore msimdhnia n
gjuhn e tyre. Kjo dispozit nuk e pengon qeverin
rumune ta bj t detyrueshm msimin e gjuhs
rumune n kto shkolla.
[]
Neni 12
Meqense dispozitat e neneve t lartprmendura
prbjn detyrime me interes ndrkombtar, pasi
ndikimi i tyre shtrihet tek pakicat raciale, fetare apo
gjuhsore, ather Rumania pranon q vendosja
e tyre t garantohet nga Lidhja e Kombeve. []
http://www.austlii.edu.au/au/other/dfat/treaties/1920/13.html

N prfundim t Lufts I Botrore,
perandorit Ruse, Austro-Hungareze
dhe Osmane u shprbn, ka solli shfaqjen e
shum shteteve t reja kombtare, ndrkoh
q disa shtete t tjera ekzistuese prfituan
territore t reja, bashk me nj numr t
konsiderueshm pakicash. Pr t shmangur
tensionet e mundshme, gjat Konferencs s
Paqes n Paris (1919-1920), ktyre pakicave
iu sigurua nj mbrojtje e veant prmes
traktateve ndrkombtare t nnshkruara
ve e ve me shtetet kombtare t Europs
Lindore dhe Juglindore.

Shpeshher, traktatet mbi pakicat
perceptoheshin si ndrhyrje t Fuqive t
Mdha n shtjet e brendshme t shteteve
kombtare sovrane. Cili sht mendimi juaj
sot? A ishin t ligjshme kto traktate? A ishin
t efektshme ato?
II-16. Riprkufizimi i nnshtetsis sipas
Kushtetuts Rumune t vitit 1923
Neni 1. Mbretria e Rumanis sht nj shtet i
tr dhe i pandashm kombtar.
Neni 5. Rumunt, pavarsisht nga origjina e tyre
etnike, gjuha q flasin apo besimi fetar, gzojn
lirin e mendimit, t arsimimit, t shtypit, t tubimit,
t shoqatave, si dhe t gjitha lirit dhe t drejtat e
tjera t prcaktuara me ligj.
Neni 6. Kjo kushtetut dhe t gjitha ligjet e tjera
q lidhen me t drejtat politike, prve t qenit
rumun, konsiderohen si kushte t domosdoshme
pr ushtrimin e ktyre t drejtave.
Ligje t posame, t votuara nga nj shumic prej
dy t tretash, prcaktojn kushtet sipas s cilave
grat mund t ushtrojn t drejta politike.
T drejtat civile t grave prcaktohen n baz t
barazis s plot ndrmjet t dyja gjinive.
Neni 7. N Rumani, besimet dhe sektet e ndryshme
fetare, etnia, si dhe gjuha, nuk prbjn asnj
penges pr zotrimin dhe ushtrimin e t drejtave
qytetare dhe politike. Prsa i prket ushtrimit t
t drejtave politike, vetm natyralizimi mund tu
siguroj t huajve t njjtat t drejta me rumunt.
Natyralizimi jepet n mnyr individuale nga
Kshilli i Ministrave, me vendim t nj komisioni
t prbr nga kryetari, si dhe nga antart e
tjer t Gjykats s Lart t kryeqytetit, t cilt
e miratojn nse personi i prmbush kriteret
ligjore.
Constituiile, f. 71-72.

A ishin nenet e Kushtetuts s 1923-it m
t prparuara, n krahasim me rregullat e
mparshme mbi nnshtetsin?
Cilat jan nenet q lidhen me votat e grave?
Krkoni n kushtetutat e shekullit t 19-t
dhe 20-t t vendit tuaj dhe prpiquni t gjeni
ato nene q lidhen me t drejtn e grave pr
t votuar. Cilat jan pasojat politike q sjell
prjashtimi nga e drejta e vots?

Pyetje t prgjithshme:
Diskutoni mbi lidhjen ndrmjet shtetsis, identitetit kombtar dhe atij fetar, gjinis dhe racs.
Krkoni n kushtetutn e tanishme t vendit tuaj dhe gjeni kushtet pr t marr shtetsin. Krahasoni
dhe diskutoni situatn aktuale me at q sht paraqitur ktu ose at q gjendet n historin e vendit
tuaj. Si mund t shpjegohen kushtet pr mosdhnien e nnshtetsis?
IIc. Kombet dhe Kishat
II-17. Patriarkana Ortodokse e Kostandinopo-
js dnon zakonin e vnies t emrave t lasht
grek, n vend t atyre t krishter, fmijve
(1819)
"Zakoni i ri, sipas s cilit foshnjave t pagzuara
u vihen emra t lasht grek [], si nj mnyr
shprfilljeje ndaj emrave t krishter, sht
trsisht i pavend; n kto rrethana, sht e
domosdoshme q ju t vendosni rregulla m t
forta []
Dimaras, f. 364.

Si mendoni, prse njerzit filluan tu vinin
fmijve t tyre emra t lasht grek?
mendim keni pr qndrimin e Patriarkans? A
sht e drejt q autoritetet fetare t ndrhyjn
n przgjedhjet e prindrve pr emrat e fmijve
ORGANIZIMI I SHTETIT KOMBTAR
80
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
81
t tyre? Po ndrhyrja e autoriteteve politike
n kt shtje, a do t ishte m e ligjshme?
Cilt emra kan mbizotruar n vendin tuaj
gjat shekullit t 19-t? Po sot? A mendoni se
emrat jan prdorur pr t treguar identitetin
fetar, rajonal apo kombtar? Nga kush merret
vendimi pr t prcaktuar identitetin?
II-18. Opinione t ndryshme lidhur me vendos-
jen e autonomis s Kishs Greke, kundrejt
Patriarkans Ortodokse t Kostandinopojs
(1833)
A. Teokletos Farmakidesi ndr mbshtetsit
e zjarrt
N qershor t vitit 1833, Kisha e Mbretris s
Greqis shpalli autonomin dhe pavarsin
e saj. [] Kombi grek, pasi e kishte shpallur
pavarsin e tij politike prpara Zotit dhe
njerzve qysh n fillim t revolucionit t tij t
lavdishm [], gjithashtu e shpalli si t pavarur
dhe autonome edhe Kishn e tij; meqense
qllimi i asaj lufte t shenjt ishte pavarsia
fetare, ashtu si dhe ajo politike [], nuk
krkohej asnjlloj leje apo miratimi [sepse],
sipas besimit t Kishs Ortodokse Lindore [],
autonomia politike shkon krah pr krah me
autonomin fetare, pa nevojn e akteve apo
marrveshjeve t veanta; kjo, sepse Kisha
dhe vendi jan e njjta gj []
Matalas, f. 49.

Pas fitores s pavarsis, shteti grek
duhej q t zgjidhte gjithashtu edhe
problemin fetar. Shumica e grekve ishin
ortodoks, por drejtuesi i Kishs Ortodokse,
patriarku i Kostandinopojs, ishte nn
kontrollin osman. Pr t shmangur varsin
e mtejshme fetare nga Perandoria Osmane,
Kisha Ortodokse n Greqi i ashprsoi
marrdhniet e saj institucionale me
Patriarkann n Kostandinopoj. Diskutimet
e ashpra mbi kt shtje jan ilustruar
prmes teksteve t Teokletos Farmakidesit
(1784-1860) dhe t Konstantinos Oekonomit
(1780-1857).
B. Konstantinos Oekonomi kundrshtar i
autonomis
far vuajtjesh kan kaluar pr hir t liris s
Greqis ata vllezr q jan ln jasht saj? E
ju prsri krkoni q ata t mos quhen as grek,
dhe as vllezr, por banor t Turqis dhe varts
t asaj q ju e quani kish t robruar! Kshtu,
ju e ndani (aq sa mundeni) Greqin nga Greqia,
dhe grekt nga njri-tjetri, duke coptuar kombin
dhe duke nxitur prarje fetare, t cilat shpien
drejt lngatave t brendshme, si dhe luftrave
t kobshme ndrmjet vllezrve. E kshtu, n
prfundim, ju e rrudhni shtetin grek brenda disa
kufijve mjaft t ngusht dhe e frenoni zhvillimin
e mbretris s bekuar greke, duke i shuar
(prsri aq sa mundeni) shpresat dhe dshirat
shekullore t gjith ktij kombi, ashtu si dhe ato
t kombeve t tjera t krishtera filohelenike! O
njerz, si mund t silleni n kt mnyr?
Oikonomos, f. 336-337.

Bni krahasimin e ktyre dy teksteve.
Cilat jan argumentet e prdorura nga
t dy autort? Si mendoni, prse pr shtetin
grek ishte mjaft e rndsishme q ai t
kishte nj kish autonome?
II-19. Dekreti mbi krijimin e autoritetit sinodik
t Kishs Ortodokse n Rumani (1864)
Neni 1. Kisha Ortodokse Rumune sht dhe do t
mbetet e pavarur prej cilitdo autoriteti fetar t huaj,
n aspektin organizativ dhe disiplinor t saj.
Neni 2. Kisha Rumune, uniteti i s cils
prfaqsohet nga Sinodi i Prgjithshm, vazhdon
t administrohet nga kryepeshkopt dhe nga
peshkopt, me ndihmn e sinodeve peshkopale.
Neni 3. Sinodi i Prgjithshm i Kishs Rumune
do ta ruaj unitetin dogmatik t besimit t
shenjt ortodoks me kishn e madhe t Lindjes,
prmes konsultimeve me Kishn Ekumenike t
Kostandinopojs.
Neni 4. Sinodi i Prgjithshm i Kishs Rumune
prbhet nga:
- Kryepeshkopt
ORGANIZIMI I SHTETIT KOMBTAR
82
- Peshkopt
- Kryehierarkt rumun
Tre prfaqsues t zgjedhur prej besimtarve n
seciln peshkopat, nga radht e famullitarve
ose personave laik me njohuri fetare
Dekant e fakulteteve teologjike t Jashit dhe t
Bukureshtit
[]
Neni 16. Sinodi i Prgjithshm i Kishs Rumune,
pavarsisht nga shkaku, nuk mund t ndryshoj
apo t pengoj:
Lirin e ndrgjegjes dhe tolerancn fetare. Ligjet
mbi tolerancn fetare jan kompetenc e plot e
asambleve legjislative t zakonshme.
Gjuha e kultit ortodoks, e prdorur n kishat e
vendit, do t jet prgjithmon rumanishtja.
Murgescu, f. 255-256.

Ky dekret u lshua nga princi
Aleksandr Joan Kuza (1859-
1866) gjat periudhs s konfliktit me
Patriarkann e Kostandinopojs, pr shkak
t shpronsimit t pronave t paluajtshme
t kishs (1863). Ky qe dhe hapi i par
drejt organizimit t kishs ortodokse
kombtare, i cili prfundoi me shpalljen
zyrtare t autoqefalis fetare (1885) dhe me
organizimin e Kishs Ortodokse Rumune si
patriarkan e veant (1925).

Prse pr shtetin rumun, organizimi
i kishs n mnyr t ndar dhe
t pavarur qe aq i rndsishm? Si e
siguronte shteti kontrollin e tij mbi kishn?
N aspekt e ruajti kisha rumune lidhjen
e saj me Patriarkann e Kostandinopojs?
Krahasojeni kt me tekstet I-15 dhe I-24.
II-20. Komentet e gazetarit francez, Sharl
Iriarte, mbi pikpamjet e priftrinjve katolik
dhe ortodoks pr lidhjen ndrmjet fes dhe
kombsis n Bosnj (1875-1876)
Prifti ortodoks jeton pran njerzve t besimit t tij
dhe nuk sht e uditshme se prse udhheqsit
e lvizjes [Kryengritjes s 1875-s n Bosnj] qen
kryesisht priftrinj t ortodoksis greke, t cilt
nuk dhan vetm sinjalin pr fillimin e kryengritjes,
por rrokn vet armt dhe e udhhoqn popullin
n betej. Pr t till njerz, koncepti i besimit
dhe ai i racs apo kombit jan aq t ngjashme,
saq fjala serb sht kthyer n sinonim t fjals
ortodoks. Ndrkoh, katolikt kan nj tjetr
pikpamje: pr priftrinjt katolik boshnjak,
koncepti i fes sht m i rndsishm sesa
koncepti i kombit, dhe ne sot mund t shohim
sesi priftrinjt katolik, t cilt i marrin urdhrat
nga Roma, i kan shmangur besimtart katolik
prej kryengritjes. M prparimtart ndr ta jan
kufizuar vetm n publikimin e disa deklaratave n
gjuhn e tyre latine, mbi nevojn pr ndrhyrjen
e fuqis katolike fqinje [Austro-Hungaris] pr
ndalimin e shtypjes q ndodh n vend. Ne nuk
duhet t habitemi pr mbizotrimin e t tilla
mosmarrveshjeve, t cilat i ndajn t dyja fet
[ortodokse dhe katolike]. Qllimisht, shteti osman
nuk kujdeset pr arsimimin e t krishterve, dhe
ia ka ln kt rol kishs, ka nnkupton se
gjat msimdhnies, prifti duhet ti konsideroj
mosmarrveshjet ndrmjet feve si bazn e
gjithkaje. Pasojat e nj sistemi t till jan t
qarta dhe fatale: Fmijt e ortodoksve grek
nga igumeni [abati ortodoks], fmijt katolik nga
franeskani dhe fmijt mysliman nga ulema,
do t msojn sesi ta urrejn njri-tjetrin dhe, n
thelb, kjo prbn gjn e vetme n t ciln ata do
t arrijn suksese kur t rriten.
Yriarte

Analizoni mnyrn sesi e prshkruan
autori lidhjen ndrmjet identitetit fetar
dhe atij kombtar, sipas pikpamjes s kishs/
fes katolike dhe asaj ortodokse n Bosnj. A
pajtoheni me mendimin e autorit, se arsimimi
vetm n institucionet e tyre fetare, do ti
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
83
msonte fmijt q ta urrenin njri-tjetrin? Si
mund t shmangej kjo lloj situate?
rol luajti feja gjat lvizjes kombtare n
vendin tuaj?
II-21. Kushtetuta Bullgare e 1879-s, mbi
pozitn e Kishs Ortodokse Bullgare
Neni 37. Feja shtetrore e Principats s
Bullgaris sht besimi ortodoks lindor.
Neni 38. Princi bullgar dhe pasardhsit e tij
kufizohen n praktikimin vetm t besimit fetar
ortodoks, prve princit t par t zgjedhur
bullgar, i cili mund t praktikoj fen e prejardhjes
s tij.
Neni 39. Principata bullgare, e cila nga pikpamja
kishtare prbn nj pjes t pandashme t
juridiksionit t Kishs bullgare, sht vartse e
Sinodit t Shenjt, i cili sht dhe autoriteti m
i lart shpirtror i Kishs Bullgare, kudo qoft
ajo. Prmes po t njjtit autoritet, principata do
t vazhdoj t mbetet e bashkuar me Kishn
Lindore Ekumenike, prsa u prket shtjeve t
dogms dhe t besimit.
, f. 6.

Prse u vendosn n kushtetut
shtjet kishtare? A ekziston ndonj
dispozit lidhur me kishn dhe fen n
kushtetutn e tanishme t vendit tuaj?
II-22. Pikpamjet e Nikolla Pashiqit, mbi
raportet ndrmjet kombit serb dhe Kishs
Ortodokse (1890)
Mbi Kishn Ortodokse
sht mjaft e qart prse Kisha Ortodokse sht
kisha e popullit. Kjo, pr shkak se ajo sht m e
lidhur dhe m e bashkuar me shpirtin e njerzve
q e praktikojn, sesa Kisha Katolike. [] Kjo
sht arsyeja pse ato (quhen) kisha serbe, kisha
bullgare, kisha greke dhe kisha ruse. []
Si nj e tr, Kisha Ortodokse Sllave, e lidhur
qysh n fillim me popujt sllav, t cilt i mbetn
asaj besnik, mishroi tek ata cilsit, tiparet
dhe natyrn sllave, duke u dhn atyre aftsin
pr t pranuar rezultatet e zhvillimeve t sotme
[]
Sovraniteti kombtar
[] Populli serb e krijoi i vetm shtetin serb: e
krijoi at me gjakun, prpjekjet dhe aftsin e tij,
dhe ky shtet mban vuln e krijuesit t tij, si nj
shtet trsisht demokratik. [] N vetdijen e
njerzve, se ata vet e kan ndrtuar shtetin e
tyre, mbshtetet sovraniteti kombtar, pushteti
i plot i popullit [], si pushteti m i lart, mbi
do pushtet tjetr; garancia se nuk mund t ket
shmangie thelbsore nga mnyra demokratike
e jetess, se regjimet jodemokratike, ndonse
mund t jen t papritura, kurrsesi nuk mund t
lshojn rrnj dhe as t qndrojn pr nj koh
t gjat.
Pai, f. 128-129, 137, 139.

Nikolla Pashiqi (1845-1926) ka qen
nj prej pushtetarve m t spikatur
serb, q nga fundi i shekullit t 19-t, e deri
m 1920-n. Pas mbarimit t studimeve pr
inxhinieri, ai iu prkushtua politiks, duke
themeluar edhe Partin Radikale n vitin 1881.
Ai ka qen disa her kryeministr i vendit.

Cili ishte roli i Kishs sipas pikpamjes
s autorit? Si e justifikon ai marrdhnien
ndrmjet njerzve dhe shtetit? Sipash jush,
prse e ndjeu autori t nevojshme botimin e
mendimeve t tilla?
II-23. Rndsia e zhvillimit industrial pr
nj komb t vogl nj argumentim grek
(1841)
Nuk ka dyshim q llojet e ndryshme t industrive
sjellin lumturin pr nj komb. Pa industri, nj
komb nuk mund ta rris dhe ta shtoj m tej
fuqin e tij toksore dhe detare; pa krijimin e
industrive t ndryshme, kombi mbetet i kufizuar
vetm tek burimet e tij natyrore dhe nuk mund
t rritet m fizikisht ose moralisht [] Me fjal t
tjera, kombet pa industri do t mbeten gjithmon
t varfra, duke qndruar brenda komunitetit
politik si njsi pasive dhe t parndsishme,
nn tekat e njrit apo tjetrit komb m t fort,
t cilat nuk u bn t tilla pr shkak t bukuris
s tyre natyrore dhe klims s favorshme, dhe
as prej pjelloris s toks, madhsis s saj
apo pasuris s prodhimeve, por vetm pr
shkak t nxitjes, zgjerimit dhe prmirsimit t
industrive t ndryshme dhe tregtis s tyre. N
kt mnyr, kombet e fuqishme t s djeshmes
dhe t s sotmes u radhitn t parat ndrmjet
Fuqive europiane, duke arritur kulmin e lavdis,
shklqimit dhe madhshtis s tyre, prmes
pasuris s prfituar nga industrit e ndryshme
dhe nga tregtia e jashtme.
S.B., [Industrit], E prditshmja [Shekulli],
26.2.1841, nr. 238, te Psalidopoulos, f. 55.

far argumentesh kombtare ka
prdorur autori pr ti bindur njerzit
n lidhje me nevojn e zhvillimit industrial
t shteteve t vogla? Si mendoni, prse
argumentet ekonomike jan ndrthurur me ato
kombtare?
Fig. 5. Kartmonedh n t ciln paraqiten
marrdhniet ndrmjet elementeve ekonomike t
nj vendi dhe simboleve prfaqsuese kombtare
kartmonedha e par me vler 500 dhrahmi,
lshuar nga Banka Kombtare Greke (1841)
, f. 4.

far elementesh pamore jan paraqitur
n kartmonedh? Cili sht kuptimi i
tyre? Prse ishte e nevojshme q nj shtet
t kishte parat e veta? far pamjesh dhe
simbolesh paraqiten n kartmonedhat e
vendit tuaj? A mendoni se monedhat dhe
kartmonedhat shrbejn pr edukimin dhe
prfaqsimin kombtar? Nse po, n far
mnyre?
II-24. Roli i hekurudhave n forcimin e shtetit
kombtar opinioni i nj rumuni (1870)
Edhe sot e ksaj dite, kur ndikimi i hekurudhave
n traditat, n marrdhniet ndrmjet provincave
dhe n zhvillimin e pasurive sht kaq i madh,
shum njerz ende vazhdojn ta pyesin veten
nse uniteti i muar kombtar do t prishet pr
shkak t tyre, apo nse ai do mund t arrihet
prsri. Duke dshiruar nj turbullir t till, por
pa pasur ndershmrin ta shfaqin at haptazi,
disa prej partive jan t gatshme t sakrifikojn
edhe t ardhmen e vendit, duke u prballur me
prbuzjen e Europs s paknaqur.
Askush nuk e anashkalon dot faktin se n
IId. Infrastruktura e shteteve kombtare
ORGANIZIMI I SHTETIT KOMBTAR
84
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
85
t dyja ant e Milcovit, prve disa partive
t ndershme, mike t kombit rumun, t cilat
fatmirsisht prbjn edhe shumicn, ka disa
t tjera, t cilave u vjen keq pr bashkimin
moldavo-rumun, por dhe disa parti, t cilat
i fshehin krcnimet e tyre t errta nn
petkun e pavarsis dhe t liberalizmit, duke
u prpjekur q ti realizojn projektet e tyre
prmes shfrytzimit t pasioneve popullore.
Pavarsisht nga kjo, ne jemi n gjendje t
pohojm se aty ku largsia ndrmjet t gjith
antarve t familjes s madhe rumune do t
zvoglohet; ku qarkullimi i prodhimeve dhe i
njerzve do t lehtsohet nprmjet vendosjes
me kujdes t tarifave hekurudhore, ato do t
shndrrohen n nj prej armve m t fuqishme
pr shtypjen e prirjeve t mbrapshta, si dhe do
t shrbejn pr prmbushjen e dshirs s
madhe t kombit rumun, q t arrihet bashkimi
i t gjitha pjesve t Dakis s lasht.
Brtianu, f. 51-52.

Konstantin I. Bratianu (1844-1910)
ishte topograf ushtarak, oficer n
Shtabin e Prgjithshm, dhe m von gjeneral
dhe antar i Akademis Rumune.

Prvese sillnin modernizimin e
ekonomis, hekurudhat ishin edhe nj
mjet i rndsishm pr ndrtimin e kombit. Cili
element spikat n diskutimin e Bratianusit?
Prse? Si do ta kishit argumentuar ju nevojn
pr ndrtimin e hekurudhave?
II-25. Opinioni i princit bullgar, Aleksandr
Batenberg (1879-1886), mbi rndsin e
hekurudhave (1879-1881)
Princi mbretror tha: Shkollat dhe ligjet nuk
jan aq t rndsishme sa hekurudhat. Sofja
u vendos q t bhej kryeqytet, pr shkak se
arteria botrore Beograd Stamboll kalon
prmes saj. Lidhja prmes Maleve Ballkan,
pran Berkovicas, mund t bllokohet plotsisht
gjat dimrit. Princi prmendi edhe shqetsimin
e tepruar se austriakt mund ta shtinin n dor
tregtin bullgare nprmjet ksaj hekurudhe.
Ai shtoi: Pr ne nuk ka rndsi se kush do ti
ndrtoj hekurudhat. Ajo q ka rndsi sht q
ti kemi ato sa m shpejt q t jet e mundur.
Jireek, f. 27.

Krahasoni t dyja tekstet. Prse ishte
aq e rndsishme pr shtetet e reja
q t zhvillonin rrjetin e tyre hekurudhor?
A prbnte ndonj rrezik ndrtimi i
hekurudhave?
II-26. Prshkrimi i nj hekurudhe bullgare gjat
fundit t shekullit t 19-t
Hekurudha n at koh quhej Hekurudha e
Baron Hirshit [sipas emrit t milionerit hebre
austriak q e zotronte at] dhe ishte ndrtuar
gjat sundimit turk q t lidhte Jambolin me
Odrinin dhe Stambollin. Vagonat ishin t vegjl
dhe t ndar n kabina; kabinat kishin dyer nga
t dy kraht, ku gjendeshin edhe shkallt e gjata
prej druri, q prdoreshin prej kontrolluesve t
biletave. Kta t fundit shfaqeshin gjithmon
papritmas te xhamat e dyerve dhe gjat
mbrmjeve, ata varnin n qaf fenert ndriues
me gaz. Zyrtart e hekurudhave mbanin
uniforma t huaja. Shumica e tyre ishin armen
ose levantin dhe nuk flisnin bullgarisht. Tabelat
e stacioneve hekurudhore ishin n gjuhn frnge
dhe treni nisej vetm pasi kambana t binte tri
her Sa her q dikush duhej t udhtonte
drejt Kremenlit, kjo kthehej n nj ngjarje t
gzueshme, t mbushur plot me emocione dhe
gjra t reja interesante: stacione hekurudhore,
trena, njerz t panjohur dhe gjuh t huaja.
Nj udhtim i till ishte nj fluturim drejt bots
s panjohur, si dhe nj prekje afatshkurtr e
mbretris s ndrrave. Ndrsa udhtimi drejt
Sofjes ishte nj aventur e vrtet, q krkonte
disa dit prgatitje
, f. 19-20.
ORGANIZIMI I SHTETIT KOMBTAR
86

Gjeni disa pamje stacionesh
hekurudhore dhe shikoni arkitekturn
e tyre.
II-27. Ligji bullgar pr njsit matse (1889)
Neni 1. Q sot e n vazhdim, njsia baz e
matjeve q do t prdoret n Principatn
Bullgare, do t jet metri [...]
Neni 6. Njsia baz pr matjen e vllimeve do
t jet litri []
Neni 7. Njsia baz e prdorur pr peshat
do t jet grami, ose pesha q ka 1cm uj i
distiluar n vakuum, n temperaturn 4 grad
Celcius []
Barasvlersimi i njsive t vjetra t mass
me t rejat
A. Njsia e gjatsis
I. Nga e vjetra tek e reja
Neni 9. Nj arshin arkitektonik (ndrtuesish)
prmban 758mm (0, 758m).
Nj arshin rrobaqepsish prmban 680mm (0,
680m).
Nj kut prmban 650mm (0, 650m).
[]
Dispozita t prgjithshme
Neni 13. Ky ligj, pr njsit matse ushqimore,
hyn n fuqi n datn 1 qershor 1889, kurse
pr njsit e tjera matse, n datn 1 janar
1892 []
Neni 16. Prdorimi i njsive matse t reja n
institucionet shtetrore sht i detyrueshm
q nga data 1 janar 1889.
T gjith npunsit civil jan t detyruar q t
prdorin njsit e reja matse n dokumentet
zyrtare.
Shtetasit q bjn veprime me institucionet
shtetrore, jan t detyruar q tia paraqesin
prllogaritjet dhe raportet e tyre institucioneve
sipas njsive t reja matse []
, nr. 7, 19 janar 1889

N nj tabel, shkruani arsyet se prse
njri prej akteve t para t shteteve
t reja kombtare lidhej me prdorimin e
detyrueshm t njsive t reja matse.
Prpiquni q t gjeni arsyet ekonomike,
shoqrore dhe kulturore. A mendoni se
kjo prbnte edhe nj mjet t kontrollit
shtetror?
Fig. 6. Teknologjit e reja dhe simbolet
kombtare afishe reklamuese e makinave
qepse (fundi i shekullit t 19-t, Greqi)
Koleksioni i Biblioteks Helenike dhe Arkivit
Historik, Athin, tek Fotopoulos, f. 480.

Kartolin reklamuese e kompanis
s makinave qepse Singer. Makinat
qepse reklamoheshin n shtypin grek
qysh nga viti 1874. Prdorimi i tyre filloi
q t prhapej npr fshatrat greke rreth
viteve 1900. Pikrisht gjat ksaj periudhe,
ato morn edhe emrin Olga, pr nder t
mbretreshs q ua shprndau ato vajzave
dhe nuseve t reja t varfra, q ti kishin pr
pajn e tyre.

Komentoni shkurtimisht figurn. Anali-
zoni personazhet q jan paraqitur aty,
mnyrn e veshjes s tyre dhe at far jan
duke br. Prse jan prdorur simbolet
kombtare n kt afishe komerciale?
N mnyr mund t shrbej reklama n
forcimin e vetidentifikimit kombtar? A sht
e mundur q reklamimi komercial t shrbej
pr prhapjen e klisheve edhe pr grupimet e
tjera etnike apo fetare? A e prforcon kjo gj
edhe m tepr dallimin ndrmjet nesh dhe
t tjerve? A paraqiten personazhe historike
ose karakteristika t veanta t identifikimit
kombtar n reklamat e sotme n televizione
apo radio n vendin tuaj? A paraqiten t
tjert n kuptimin kombtar, etnik ose fetar si
shembuj ose si pika krahasimi?
IIe. Ndrtimi i kombit
II-28. Prdorimi i keq i gjuhs kroate kritikohet
prej Ivan Kukuljeviit (1843)
Un jam i vetdijshm pr faktin se ne q jemi
mbledhur ktu, nuk e flasim mir gjuhn ton,
dhe prsa i prket vendit n prgjithsi, mund
t gjesh lehtsisht vetm pak njerz t t dy
gjinive t cilt lexojn, shkruajn dhe flasin mir
n gjuhn e tyre amtare. Kjo vjen ngaq ne nuk
e prdorim at n jetn publike e n biznes dhe
argtohemi me t, ashtu si zotria i pispillosur
argtohet me shrbtorin e vet. Shumica e
njerzve tan, ende nuk e njohin knaqsin
e t folurit n gjuhn e nns. T tilla ndjenja
mund t provohen vetm prej atyre t cilve u
sht dashur q t jetojn pr nj koh t gjat
jasht vendit, mes t huajve n dhe t huaj. Ne
vazhdojm ta ruajm gjuhn ton vetm pr
miqt dhe pr bujkrobrit tan.
Wein, f. 541.

Deri n vitet 1830, kur nisi t zhvillohet
lvizja kombtare, gjuha zyrtare n
Kroaci (ashtu si dhe n Transilvani) ishte
latinishtja. Qeveria hungareze u prpoq q
npr shkolla dhe zyra, ta zvendsonte
latinishten me hungarishten. N at koh,
edhe prdorimi i gjermanishtes ishte gjithashtu
mjaft i prhapur. Por pavarsisht nga kjo,
reformatort kroat mbshtetn vendosjen e
gjuhs kroate si gjuh zyrtare dhe ia arritn q
ta realizojn kt gj n vitin 1847. N kuadrin
e ktyre prpjekjeve, shkrimtari, historiani
dhe politikani Ivan Kukuljevi (1816-1889)
njri prej reformatorve m t spikatur kroat
n vitin 1843, si antar i Parlamentit kroat,
iu drejtua ktij parlamenti pr her t par n
gjuhn kroate.

Si e mbshtet Kukuljevii prdorimin
gjithnj e m t gjer t gjuhs kroate?
Kukuljevii vinte nga shtresa e fisnikris;
a kuptohet kjo gj n tekstin n fjal? Prse
Kukuljevii thot se vetm nj numr i vogl
njerzish flisnin n gjuhn e tyre t nns, n
nj koh kur ajo flitej nga t gjith bujkrobrit
(t cilt nuk ishin t pakt n numr)?
II-29. Rndsia e gjuhs pr identitetin
kombtar opinion i nj slloveni (1861)
Duke shtitur prreth kshtjells, djali yn pa dy
njerz me veshje t ngjashme, t cilt po brtisnin
n mnyr t frikshme, duke shtyr njri-tjetrin. Ai
nuk e kuptonte njrin prej tyre, por tjetri fliste n
gjuhn q djali e njihte dhe fytyra e tij ishte disi
e njohur pr t. Djali u fut pr ta ndihmuar kt
njeri, sepse ai ishte bashkatdhetari i tij dhe ata
flisnin q t dy t njjtn gjuh. Vetm nprmjet
gjuhs, djali arriti q ta njihte bashkatdhetarin
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
87
ORGANIZIMI I SHTETIT KOMBTAR
88
dhe bashkkombsin e tij. Ai do ta kish njohur at
edhe sikur t kishin qen njqind burra bashk, t
veshur njlloj ose ndryshe. Gjuha sht shenja m
e mir, me an t s cils ne mund t kuptojm se
cilit komb i prket dikush. Ai q e ka folur gjuhn
tnde kombtare qysh n fmijri, i prket kombit
tnd.
Po far sht kombi sipas t gjith ksaj
ngjarjeje? Pas asaj q djali msoi gjat shtitjes,
atij i plqejn q t gjith njerzit. Pr t, t gjith
njerzit jan t dashur dhe ai ka dshir q ti
afrohet kujtdo q vjen prej atdheut t tij; kujtdo q
ka zakone dhe tradita t njjta me ato t shtpis
s tij. Por edhe nse njerzit i ndryshojn veshjet,
ai arrin q ti dalloj prej t folurit, prej gjuhs s
tyre. T gjith ata njerz q ai i kupton, fjalt e
t cilve sjellin ngrohtsi n kraharorin e tij, jan
bashkatdhetart e tij. Ata jan t gjith t mbl
dhe t dashur pr t; ata i prkasin t njjtit komb
me t.

Artikullin me titullin far sht kombi?
Dhe far sht veanrisht kombi
slloven?, e shkroi msuesi dhe historiani Ivan
Macuni, n formn e nj tregimi, q prshkruan
prvojat e nj djali, i cili udhton npr vendin e
vet dhe prpiqet q t njoh bashkatdhetart
e tij. U botua n vitin 1861 n gazetn Novice
[Lajmet], e cila dilte n Lubjan.

Prse e thekson autori rolin q luan
gjuha n identitetin kombtar? A mund
ti prkasin t njjtit komb njerzit q flasin
gjuh t ndryshme? Jepni shembuj.
II-30. Rndsia e gjuhs pr identitetin rumun,
sipas Titu Maioreskut (1866)
Pr popujt modern krkohet q ata t ken
nj shtet kombtar, por veanrisht nj letrsi
dhe nj gjuh kombtare.
[] do rumun e di se sht i till dhe gjithka q
ai do t bj m tej, do mundohet q ta lidh sa
m mir t jet e mundur me traditn latine, nga e
cila ai ka marr edhe vlerat e tij intelektuale.
Deri m sot, me t drejt, kjo e vrtet ndikoi
vetm n gjuhn dhe n shkrimet tona. Pr
rumunt, gjuha sht thesari m i muar q
ka mbetur prej paraardhsve t tyre latin. Sot
ajo u kujton atyre nj tjetr lashtsi, e cila ka
qen busulla e tyre e vetme dhe e besueshme
q i ka udhhequr n drejtimin e duhur, duke
i ruajtur prej shmangieve apo zhytjes nn
dallgt e emigrantve q vrshuan n Dakin
e Trajanit.
Maiorescu, I, f. 277.

Titu Maioresku (1840-1917) ishte kritik
letrar, estet, profesor n universitet,
politikan (deputet, ministr, kryeministr), si dhe
antar i rndsishm i shoqris Junimea. Ai
mori titullin e Doktorit t Filozofis n Giessen,
si dhe u diplomua pr jurisprudenc n Paris.
Duke qen kryeministr, Maioresku drejtoi
Konferencn e Paqes t mbajtur n Bukuresht
(1913).

Si e shpjegon autori lidhjen ndrmjet
gjuhs dhe identitetit? Cili sht mendi-
mi juaj mbi kt shtje?
II-31. Peticioni i parlamentit kroat, drejtuar
mbretit-perandor, Franc Jozefit, pr miratimin
e krijimit t Akademis Jugosllave t Shkencs
dhe Artit (1867)
Madhria juaj Apostolike, mbreti dhe sundimtari
yn i shtrenjt! Popujt e Mbretris tripalshe
t Dalmacis, Kroacis dhe Sllovenis [],
kurr nuk kan qen t prapambetur n dije pr
fajin e tyre. Historia e tyre njeh shum heronj t
shpats dhe t pens, n do fush t mendjes
dhe t zemrs. Por kjo histori na dshmon plot
keqardhje edhe arsyet prse sot populli yn nuk
mund t konkurroj bashk me kombet e tjera,
q jan m fatlume n fushn e shkencs, e cila
sot m shum se kurr prbn dhe shtylln
kryesore t do vendi. Ky parlament sht
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
89
plotsisht i bindur se, prsa i prket zhvillimit
t shkencs dhe t letrsis, [] populli yn ka
mbrritur n at pik, ku na shtrohet si detyr
q t ndihmojm n krijimin e nj oborri t lart
letrar dhe shkencor: dhe kjo sht Akademia,
pa t ciln shkenca nuk mundet q t zhvillohet
dhe t jet e suksesshme.
Laszowsky, f. 127.

Si e argumenton parlamenti nevojn
pr krijimin e akademis? Cila duhet
t jet detyra e akademis sipas letrs s
lartprmendur? A shihen m akademit e
sotme si oborre letrare dhe shkencore, apo
krahasuar me shekullin e 19-t, reputacioni i
tyre sht n rnie?
Fig. 7. Teatri Kombtar n Bukuresht
kartolin (vitet 1890)

Si e shpjegoni faktin q institucionet
kryesore t shtetit konsideroheshin
kombtare? Sa institucione t tjera q
mbajn etiketimin kombtare njihni?
II-32. Rndsia e gjuhs dhe letrsis n
zhvillimin e kombit pjes nga dokumenti
themeltar i Shoqris s t Shtypurit
Shkronja Shqip (1879)
T gjitha kombet e arsimuara kan qen
qytetruar me shkrime n gjuhn e tyre. do
komb q nuk shkruan gjuhn e vet dhe nuk
ka vepra n gjuhn e tij sht n errsir dhe
barbari.
Myzyri, f. 40

Prse autort e konsideronin kaq t
rndsishme q kombet t ken gjuhn
dhe letrsin e tyre?
II-33. Memorandumi i studentve maqedonas
n Shn Peterburg, lidhur me gjuhn letrare
maqedonase (1902)
Tashm lind pyetja: a sht i nevojshm krijimi
i nj gjuhe letrare t veant maqedonase, n
nj koh kur kemi gjuhn letrare serbe dhe
at bullgare? Ekzistojn dy arsye pr krijimin
e gjuhs letrare maqedonase: s pari, gjat
krijimit t gjuhs letrare serbe n fillim t
shekullit t 19-t gjuhve q fliteshin n
Serbin Lindore, n Bullgarin Perndimore
dhe n Maqedoni, nuk iu kushtua vmendja
e duhur, kshtu q, me njohjen e gjuhs s
folur hercegovinase si gjuh letrare, nevojat
e Serbis Lindore, Bullgaris Perndimore
dhe Maqedonis, nuk u plotsuan. Edhe gjat
krijimit t gjuhs letrare bullgare, duke marr
si baz pr nj gjuh letrare t prgjithshme
dialektin bullgarolindor, prsri dialekteve
serbolindore, bullgaroperndimore dhe atyre
maqedonase nuk iu kushtua vmendja e
duhur. Njanshmria e treguar gjat procesit
t krijimit t gjuhs letrare bullgare dhe asaj
serbe, ndikoi n ndarjen e sllavve t Ballkanit
n dy kampe armiqsore, t cilat filluan t
grindeshin me njri-tjetrin pikrisht pr at
truall, i cili i bashkon tiparet e serbishtes dhe t
bullgarishtes. Nga ana tjetr, nse gjat procesit
t krijimit t njrs apo t tjetrs gjuh letrare,
njra prej gjuhve ballkanike qendore do t
ishte ngritur n nivelin e gjuhs letrare, ather
armiqsia ndrmjet sllavve t ndyshm t
Gadishullit Ballkanik do t ishte shmangur,
dhe ata mund t bashkoheshin n nj njsi
t vetme nacional-kulturore. Ne mendojm se
dialektet maqedonase, t cilat prej bullgarve
njihen si bullgare, dhe prej serbve si serbe, n
ORGANIZIMI I SHTETIT KOMBTAR
90
t vrtet qndrojn midis gjuhve ku tashm
shtrihet Bullgaria dhe Serbia, dhe si t tilla,
do t shrbenin si ur lidhse pr zbutjen e
armiqsis bullgaro-serbe.
Arsyeja e dyt pr ngritjen e njrit prej dialekteve
maqedonase n nivelin e gjuhs letrare, ka t
bj me nevojn pr shmangien e mtimeve
serbe dhe bullgare kundrejt Maqedonis,
pr ta mnjanuar propagandn kombtare
shkurajuese pr popullin maqedonas, si dhe pr
bashkimin e elementit sllav n Maqedoni, q t
ruhet rndsia e tij e madhe pr t ardhmen
politike t Maqedonis []
Makedonium, f. 56.

Cili sht qllimi i ktij teksti? Cili sht
mendimi i autorit pr nevojn e nj
gjuhe letrare maqedonase? Sipas jush, do
t thot krijimi i nj gjuhe letrare?
II-34. Planet pr zgjimin e ndjenjave
kombtare rumune n Transilvani letra e
dr. I. C. Drageskut, drejtuar Emilia Racius
(1874)
[] Pozicioni i lypsit nuk sht i prshtatshm
pr nj popull si populli rumun. Paraardhsit
tan e kishin zakon q t jepnin dhe t merrnin:
ne nuk mund t lypim!
Ju duhet t mendoni m tepr pr fshatart
dhe pr grat.
Rilindja nis pikrisht ktu. Shndrrojini grat
n nna, bashkshorte dhe rumune t denja;
transformojini fshatart n njerz t vetdijshm
pr dinjitetin, pr t drejtat dhe pr detyrimet e
tyre. Vetm ather ju do t keni hedhur hapin
m t vshtir dhe m t rndsishm drejt
prparimit dhe shptimit t kombit.
Me kto dy elemente, ju do t jeni n gjendje
q t arrini gjithka. Shkollat, shkrimet dhe
konferencat jan dhe mnyrat e duhura. []
Lungu, f. 141-142.

Cilat ishin mjetet e parashikuara nga autori
pr prforcimin e ndjenjave kombtare
rumune n Transilvani? Prse mendoni se
theksi u vendos pikrisht tek fshatarsia dhe
tek grat? Cili ishte roli q u ishte ngarkuar
grave?
II-35. Plani pr organizimin e lvizjes kom-
btare shqiptare letra e gazetarit Faik Konica,
drejtuar baronit Goluhovski (Bruksel, 1897)
A. S pari. Qllimi q duhet patur dhe duhet
arritur sht:
1. Zhvillimi i nj ndjenje kombtare shqiptare,
pr ti br ata t vetdijshm pr dallimin
thelbsor q ata kan me turqit. []
[]
3. T punohet q t gjith shqiptart, brenda
hapsirs q i lejon ligji dhe duke respektuar
autoritetet qeverisse, t kuptojn n drejtim
duhen kanalizuar aspiratat e tyre pr zhvillimin
ekonomik dhe intelektual, nse rrethana t
paparashikuara do t prshpejtonin shprbrjen
e shtjes Lindore.
B. S dyti. Mjetet q do t prdoren:
a. Gazeta, e cila do t botohet n toskrisht,
gegrisht
21
dhe frngjisht, duhet t publikoj
kng popullore, kronika historike, poezi
patriotike, shtje ekonomike, si dhe komente
politike n formn e lajmeve, t cilat nuk duhet
as q t ngjallin mosbesimin e Ports s Lart
me an t komenteve t tyre armiqsore, por as
q ti shtyjn shqiptart nprmjet komentarve
mbshtets, q ata t mbajn nj qndrim
favorizues ndaj Ports s Lart
b. Botimi, dy apo tre her n vit, i broshurave
t thjeshta, prej mijra kopjesh dhe n t dyja
dialektet, t cilat do ta zhvillojn ndjenjn
kombtare prmes pyetjeve dhe prgjigjeve q
do ti shmangen prfshirjes s drejtprdrejt n
politik
[].
f. Shkollat: ato duhet t ken interesin ton sa
19
Toskrishtja dhe gegrishtja jan dialektet kryesore t gjuhs shqipe.
m t madh, meqense shqiptart e dshirojn
me gjith zemr hapjen e tyre; gjithsesi, nga
njra an kemi munges iniciativash, ndrsa
nga ana tjetr kemi munges msuesish.
Prandaj do ishte e nevojshme q qeveris
osmane ti drgoheshin peticione prej aneknd
ku ekziston nevoja pr shkolla.
g. Fet: midis t gjith klerikve, veanrisht
bektashijve [urdhr fetar mysliman], ndikimi i t
cilve tani mund t jet i dobishm, duhet t
vendosen marrdhnie miqsore; n prputhje
me rrethanat q mund t shfaqen n t
ardhmen, tendencat duhet t shkojn trsisht
drejt autonomis fetare.
C. N prfundim, m lejoni t ritheksoj se e
gjith veprimtaria dhe prpjekjet tona duhet
t prshkohen nga kto dy ide: asnj parti
nuk duhet t krijohet, por q t gjith duhet t
mblidhen rreth t njjtit qllim; gazeta (revista),
shoqata, shkollat, dhe propaganda q t gjitha
duhet t mbartin vuln e nj lvizjeje spontane,
ku aleancat, miqsit apo simpatit nuk duhet
t ndikojn n prkrahjen ton.
Konica, 2000 f. 40.

Faik Konica (1875-1942) ka qen nj
prej figurave m t spikatura t kulturs
shqiptare, gjat gjysms s par t shekullit t
20-t. Pas kryerjes s studimeve n Dijon dhe
n Paris, n vitin 1897 ai u vendos n Bruksel, ku
nisi botimin e gazets shqiptare "Albania". Pr
mundsimin e saj, Konica i krkoi mbshtetje
ministrit t jashtm austro-hungarez t kohs,
kontit Agenor Goluhovskit, dhe m n fund ia
arriti q t siguronte mbshtetjen financiare
austro-hungareze pr gazetn e tij.

Analizoni mjetet e propozuara pr
forcimin e identitetit kombtar shqiptar.
II-36. Udhzime mbi msimdhnien e historis
n Greqi (1881)
Qllimi i lnds s Historis Greke n shkollat
fillore nuk ka t bj me msimin prmendsh
t ngjarjeve historike, t datave dhe t emrave
t figurave historike, apo me marrjen kryesisht t
njohurive historike; nga njra an, pr edukimin
moral t fmijve sht mjaft e rndsishme
ngulitja e ndrgjegjes kombtare, me qllim
formimin e antarve t denj pr kt komb
t lavdishm, dhe nga ana tjetr, sistemimi i
njohurive historike t marra prej lndve t tjera
t shkolls, si dhe thellimi i prvetsimit t tyre.
Nprmjet njohjes s madhshtis dhe lavdis s
paraardhsve t tyre t cilt u bn njerz t
mdhenj prmes ligjshmris, paprtueshmris,
trimris dhe iltrsis s mendjes, duke siguruar
t mira materiale dhe duke e mposhtur vdekjen
n dobi t liris dhe t detyrs shpirtrat e
fmijve grek do t mbushen me adhurim dhe
me dshirn pr ta ndjekur shembullin e tyre dhe
pr ta uar edhe m tej shtjen e lavdishme
kombtare.
Koulouri, f. 263.

Analizoni tekstin dhe shpjegoni se
cilat ishin qllimet e msimdhnies s
historis. Cili sht mendimi juaj n lidhje me
qllimet e msimdhnies s historis n kohn
e sotme?
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
91
Fig. 8. Fmij me veshje historike (Greqi,
rreth 1875-s)
Fotopoulos, f. 259.

Festimet e organizuara n shkolla
prdoren vetm pr qllime argtimi, apo
edhe si nj mnyr pr msimin dhe forcimin
e identitetit kombtar?
II-37. Prpjekjet pr vendosjen e sportit
kombtar n Rumani (1898)
Pr prhapjen e dshirs pr praktikimin e
ushtrimeve fizike n vendin ton, ministri i Arsimit,
zoti Haret
22
, ka marr nismn pr organizimin e
nj konkursi ndrmjet shkollave t mesme t
Bukureshtit, me rastin e dits s 10 Majit. Ky
konkurs do t zhvillohet n lojn e Oinas
23
; pr
grupin fitues do t jepet nj mim nderi, i cili do
t mbahet nga shkolla e grupit fitues pr nj vit;
m pas, shkollat do t konkurrojn prsri pr
t njjtin mim, me rastin e po s njjts dit.
Gatishmria e zotit ministr pr t mbshtetur
prhapjen e fiskulturs n vendin ton, nprmjet
konkurrimit me sportet e hershme, sht plotsisht
e mirpritur: a) sepse n kt mnyr, nj pjes
e madhe e lojrave tona, q deri m sot kan
qen t krcnuara pr tu zhdukur, tashm do t
praktikohen dhe do t luhen nga t rinjt, dhe b)
sepse kto, s bashku me zbatimin e nj sistemi
t mir gjimnastikor, do t na sigurojn nj edukim
t vrtet kombtar dhe patriotik, i cili sht mjaft i
nevojshm pr nj vend q dshiron t jet i fort
dhe i respektuar prej bijve t vet.
Ionescu, f. 1106.

A ka pasur apo vazhdon t ket vendi juaj
ndonj sport q mbahet si sport kombtar?
Si mendoni, prse n fund t shekullit t 19-t,
kishte njerz q ndienin nevojn pr nj "sport
kombtar"? Cili ishte qllimi i tyre?
Fig. 9. Certifikat e konkursit sportiv pr
djemt e shkollave t mesme, organizuar
nga Gazeta Sporturilor (n periudhn midis
Luftrave n Rumani)
ACIME, 37/2000.
22
Spiru C. Hareti (1851-1912) mbrojti doktoraturn pr matematik, n Paris. Pas kthimit n Rumani, ai punoi si profesor universiteti,
si zyrtar i lart pr arsimin, dhe tri her si ministr i Edukimit Publik dhe Fetar. Ai konsiderohet si simboli i prpjekjeve pr modernizimin e
arsimit rumun, rreth viteve 1900.
23
Oina mbahet si loja kombtare tipike rumune. Ajo sht e ngjashme me bejsbollin dhe luhet ndrmjet dy skuadrave me nga 12 veta
secila, n nj fush 80/50m. Topi ka nj diametr prej 6-9 cm, kurse shkopi nuk sht m shum se 95 cm i gjat. Ndonse quhet loj
kombtare, ata q e luajn dhe q i njohin rregullat e saj, jan shum t pakt.
ORGANIZIMI I SHTETIT KOMBTAR
92
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
93

Fmijt fitues i kurorzon nj figur
femr, e cila me kostumin e saj popullor,
prfaqson Rumanin.

N mnyr sht prfaqsuar Rumania
aty? Diskutoni lidhjen e saj simbolike dhe
pamore, me djelmoshat q marshojn.
far skicash apo simbolesh paraqiten n
certifikatat e sotme t vendit tuaj? Po gjat
periudhs midis Luftrave?
II-38. Mbreti shqiptar, Zogu I, mbi rndsin
e shrbimit t detyrueshm ushtarak n
ndrtimin e kombit (1928)
Un e shoh ushtrin si faktorin me vlerat m
t larta edukative. Nevoja m e ngutshme q
ka vendi, sht arsimi; dhe ata burra q jan
thirrur si ushtar, do t kthehen n shtpi me
ide shum m t mdha. Duhet ta kuptoni
se shqiptari i zakonshm nuk di asgj mbi
kombsin. Ai gjithmon i ka drejtuar syt tek
i pari i fisit, ose tek beu, si autoritetet m t
larta. Atij iu desh q t msohej gradualisht, q
besnikrin e tij, t admirueshme n vetvete,
ta kalonte nga krert lokal, drejt qeveris
qendrore. Ai duhet ta msoj se duke qen
antar i nj fisi t caktuar, ai gjithashtu sht
njherazi edhe nnshtetas i shtetit.
Fischer, f. 23.

Ahmet Zogu (1895-1961) ka qen
udhheqsi i shtetit shqiptar n
periudhn midis dy luftrave botrore. Ai ishte
presidenti i Shqipris gjat viteve 1925-1928
dhe mbreti i saj gjat viteve 1928-1939, duke
mbajtur emrin Zogu I.

Sipas pikpamjes s Zogut, far
kishte m shum rndsi: roli q luante
shrbimi i detyrueshm ushtarak pr rritjen
e aftsive mbrojtse t vendit, apo roli q ai
luante pr formimin e identitetit kombtar tek
t rinjt shqiptar? Po ju si mendoni: a ishte
shrbimi ushtarak nj mjet i prshtatshm pr
arritjen e ktyre qllimeve? Cili sht qndrimi
i shoqris suaj ndaj shrbimit t detyrueshm
ushtarak?
Fig. 10. Fmij rumun i veshur si ushtar
i vogl (1916)

Si e shpjegoni prirjen pr ti veshur
fmijt e vegjl me uniforma ushtarake?
A mendoni se kjo prirje ishte thjesht nj
mod, apo mbarte edhe nj kuptim shoqror
dhe pedagogjik?
ORGANIZIMI I SHTETIT KOMBTAR
94
II-39. Qllimet e arsimit turk, t prkufizuara
nga Zija Gokalpi (1914)
Nse studiojm programin e nj shkolle [turke],
do t vrejm se fmijt msohen sipas
tri kategorive t msimnxnies: (1) Atyre u
msohet gjuha, letrsia dhe historia, t cilat
jan ato turke; (2) Ata njihen me Kuranin,
me texhvitin [leximin e Kuranit me ritmin dhe
intonacionin e duhur], me katekizmin, dhe me
historin e Islamit dhe t gjuhve islamike
[arabishtes dhe persishtes]; (3) Ata ushtrohen
gjithashtu n matematik, n shkencat e sakta
dhe n gjuht e huaja [europiane], t cilat do
ti ndihmojn gjat studimeve t mtejshme n
kto shkenca, ashtu sikundr ushtrohen edhe
n zanate dhe n gjimnastik.
Kjo tregon se synimet q ndjekim n arsimin
ton jan tri: turkizmi, islamizmi dhe modernizmi.
Asnj baba turk nuk mund t pranoj q fmija
i tij t mos arsimohet n gjuhn turke, apo t
mbetet i paditur n lidhje me historin turke.
Gjithashtu, nuk mund t pranoj q fmija i
tij t mos njoh besimin dhe ritet islame, apo
t mos njihet me historin e Islamit. Nga ana
tjetr, ai gjithashtu dshiron q fmija i tij t
prgatitet si njeri modern, prve edukimit t
tij si turk dhe si mysliman. Ndaj duhet q arsimi
yn i plot t prfshij kto tri fusha: edukimin
turk, edukimin islamik dhe edukimin modern.
[] T tria kto elemente t arsimit duhet q t
ndihmojn dhe t plotsojn njra-tjetrn. Por
nse nuk arrijm q t prcaktojm funksionet
dhe t ndajm fushn e secilit n mnyr t
arsyeshme, pa e vn theksin m tepr se
duhet tek njri prej tyre, ather ato mund t
kundrshtojn, e madje dhe t armiqsohen
me njra-tjetrn.
Vucinich, f. 157-159.

Zija Gokalpi (1876-1924) ishte
nj prej figurave udhheqse t
lvizjes xhonturke, si dhe ideologu kryesor i
nacionalizmit turk.

mendoni pr qllimin e autorit q t
vendosej baraspesha ndrmjet t tria
llojeve t arsimit? A ishte dika praktike q
n shkollat fillore t prfshiheshin t tria
llojet? Si ishte gjendja n vendin tuaj gjat
fillimit t shekullit t 20-t? Po sot?
II-40. Politika gjuhsore dhe e trajtimit t
historis e Ataturkut, e kritikuar nga nj
kundrshtar i tij (shnime ditari, 1932)
17 korrik 1932
Mustafa Qemali mblodhi nj kongres historik n
Ankara [] Ata po flasin shum budallallqe,
duke e shndrruar tr botn n Turqi [] Pr
tet vjet rresht, Mustafa Qemali u paraqit si
nj gjeni i mendimit ushtarak, gjeni i politiks,
gjeni i bujqsis etj. Tani ktij burri iu tek q t
bhet edhe nj historian i madh [] Qllimi dhe
synimi i kongresit sht ky: Mustafa Qemali
zbulon gjra t reja n histori, ai ngre teorira
mbi historin, dhe na bhet nj historian i madh,
nj gjeni i historis. Kujt nuk do ti vinte turp t
synonte pr t tilla gjra qesharake. [] N librin
q ka botuar, na i tregon me shigjeta vendet e
pushtuara prej turqve. Nuk ka asnj vend ku
ata t mos ken shkuar. Ai na i bn grekt turq,
pr shkak t fjals Ege, dhe irlandezt turq,
pr shkak t rrokjes [Ir]. far marrzie, far
paditurie, sa qesharake! Por ai na harroi Iranin
e shkret [] Nse kombet na u kthekan n turq
prej rrokjes [ir], ather far problemi ka Irani?
Ai gjithashtu fillon me [Ir]. Si sht e mundur kjo
marrzi []
Kshtu gaziu i pohon Junuz Nadiut, se n fjalorin
"agatai" t Shejh Sulejmanit, gjendet fjala
"kilturmak", s cils po ti heqsh prapashtesn
"mak", ather mbetet pjesa "kiltur", e cila sht
edhe forma origjinale e termit frng, kultur. Ata
e morn kt prej nesh. O zot, m ndihmo! A
duhet t qaj, t qesh, apo t vdes? Kur lexoj
shpikjet e ktij njeriu, un q ndodhem n
Paris, turprohem. Fjala kilturmak nuk sht
gj tjetr, vese fjala getirmek [sjell]. Ku sht
kultura ktu?
[]
8 shtator 1932
Sipas Millijetit
24
, e cila mbrriti sot, Mustafa
Qemali thrriti kt muaj nj kongres gjuhsor
n Pallatin e Dolmabahes. O Zot, ki mshir
pr gjuhn ton [] Kush e di se far do t
na nxjerr tani ky njeri? shtja e gjuhs do t
jet edhe m e ndrlikuar. Do jet edhe m e
vshtir pr t br nj spastrim t ri. Sa mir
do t ishte sikur ai t mos e kishte br fare kt
gj. Nuk e di se si vepron ky njeri. Vetm pr dy
vjet, na u b historian. Botoi nj libr t historis
turke, t mbushur me sajimet e veta, dhe e ka
futur me detyrim npr shkolla. Mshir pr
kohn dhe pr mendjet e fmijve turq! Dhe
tani, na u b prnjhersh edhe filolog.
Nur, III, f. 547.

Pr nxitjen e nacionalizmit turk, gjuha
dhe historia kan zn pjesn kryesore
t politiks s Ataturkut. mendim keni
pr veprimet e ekzagjeruara, t kritikuara
n shnimet e ditarit t nj intelektuali
kundrshtar? A do t kishte qen e efektshme
kjo lloj kritike, sikur ajo t ishte shprehur
publikisht? A dini veprime t ngjashme t
ekzagjeruara n vendin tuaj?
II-41. Kujtimet e Mahmud Esad Bozkurtit,
mbi thelbin nacionalist t Revolucionit t
Ataturkut
N Republikn e re turke, n krye t punve
shtetrore do t ket vetm turq. Ne nuk kemi
besim tek ata njerz q nuk jan turq. Aspekti
m i veant i revolucionit t Ataturkut, ka t
bj me nacionalizmin dhe me t qenit turk.
Nj parim i till e ka spastruar t kaluarn, duke
sjell modernizmin. I gjith revolucioni turk, me t
gjith veprimtarin e vet, bazohet n kt parim.
Zhvendosja m e vogl prej tij do t na onte
vese mbrapa dhe do t thot vdekje.
Bozkurt, f. 354-355.


Mahmud Esad Bozkurti shrbeu si
ministr i Brendshm gjat periudhs
s Ataturkut. Ai ishte njri prej ideologve t
par q e ktheu qemalizmin n doktrin.
24
Gazet.

Pyetje t prgjithshme:
Krahasojini tekstet II-34, II-35, II-36, II-37, II-38 dhe II-39, ashtu si dhe figurat 8, 9 dhe
10. Cilat ishin mnyrat e ndrtimit t kombit, si dhe ato t nxitjes s nj identiteti t prbashkt,
q u prdorn n shtetet e reja kombtare t Europs Juglindore?
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
95
KAPITULLI III: Ideologjit kombtare
Kultura ka luajtur nj rol thelbsor n ngritjen dhe konsolidimin e kombeve. Elitat e shteteve kombtare
europiane juglindore e kuptuan kt gj dhe bn prpjekje t mdha pr krijimin e nj modeli kombtar pr
t gjith prodhimtarin kulturore. Kombtarizimi i kulturs prfshinte jo vetm prsiatje t vazhdueshme mbi
kombin dhe perceptimin e karakteristikave kombtare t veanta, por edhe prdorimin e nj game t gjer
simbolesh kombtare. N kt kapitull jan paraqitur vetm nj pjes e vogl e tyre. Flamurt, emblemat
dhe himnet u shndrruan n simbolet e shtetit dhe popujt u edukuan q ta identifikonin vetveten me to.
Shkall-shkall, secili shtet prcaktoi nj ose disa festa kombtare, t cilat prkujtonin ngjarjet heroike t
kombit. Historia shrbeu si nj burim i pashtershm simbolesh dhe heronjsh. Intelektualt dhe politikant
przgjodhn figura dhe ngjarje t ndryshme historike dhe i shfrytzuan ato pr ndrtimin e nj t kaluare
q u prshtatej ideve dhe interesave t tyre t kohs. Shumica e heronjve kombtar e kishin zanafilln e
tyre n t kaluarn e largt. T tjert u przgjodhn nga ditt e sotme. Ata u prdorn pr nxitjen e krenaris
n koh paqeje, si dhe pr forcimin e unitetit dhe t prkushtimit kombtar n koh lufte. Q nga fundi i
shekullit t 19-t e n vazhdim, do komb europian duhej q t kishte t paktn nj poet kombtar, nj
piktor ose skulptor kombtar, si dhe nj kultur popullore kombtare, prfshir ktu krijimtarin popullore,
si dhe veshjet kombtare. Pr forcimin e identitetit dhe t krenaris kombtare u prdorn edhe kuzhina
apo sportet karakteristike. Marrdhniet ndrmjet kombeve nuk u kufizuan vetm n garn e simboleve.
N t vrtet, konfliktet politike n Europn moderne kan qen t shpeshta dhe Europa Juglindore me
shtetet e saj t brishta dhe me mtimet e shumta territoriale, nuk prbnte ndonj prjashtim. Prgatitja
e kombit pr luft ka qen synimi kryesor i ideologjive kombtare. Panteonet kombtare u mbushn me
udhheqs politik dhe me heronj lufte. Prve burrave, nj vmendje e veant iu kushtua edhe grave
e fmijve, t cilt u shquan n luftn pr kombin. N prgjithsi, grat dhe fmijt perceptoheshin si t
pafajshm e zemrgjer, dhe prfshirja e tyre n luftn pr qllimet kombtare u konsiderua si dshmia e
fundit pr t vrtetuar se kto qllime dhe e tr lufta kombtare ishin t justifikuara dhe ia vlenin. Grat,
si nna dhe edukatore t fmijve t tyre, dhe fmijt, si nnshtetas dhe ushtar t s ardhmes, luajtn
nj rol t rndsishm n krijimin e besimit se e ardhmja e kombit ishte e ndritshme dhe e sigurt.
IIIa. sht kombi?
III-1. T drejtat dhe detyrat e kombit rumun,
prkufizuar nga poeti dhe politikani Dimitrie
Bolintineanu (1869)
Rumunt jan nj komb; kombi jan populli
dhe t gjitha shtresat q e prbjn at, t
cilat jetojn s bashku n tokn e paracaktuar
pr ta, nn t njjtat ligje, me t njjtn gjuh e
me t njjtat zakone. do komb ka karakterin
e vet, q e bn at t ndryshm nga t tjert.
Ashtu si dhe njeriu q ka t drejtat dhe detyrat
e tij ndaj shoqris, edhe kombi ka t drejta
dhe detyra t njjta ndaj vetvetes dhe ndaj
kombeve t tjera; t drejtat jan gjithashtu
edhe detyra. E drejta m e muar e nj kombi
sht ajo e vetqeverisjes sipas dshirs
s tij, ndrsa e drejta e dyt sht t mos
shuhet; kombi ka gjithmon t drejt q me
forcn e vet, t flak do lloj agresioni t huaj
t padrejt; e drejta e tret e kombit sht t
zhvilloj plotsisht dhe lirshm gjith aftsit e
veta, pr aq koh sa ushtrimi i tyre nuk dmton
interesat e kombeve t tjera. Detyra e par e
kombeve, e nj kombi ndaj t tjerve, e cila
96
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
97
prfshin dhe t gjitha detyrat e tjera, sht ajo
q krkon prej tyre ta duan dhe ta ndihmojn
njri-tjetrin
Bolintineanu, II, f. 501.


Dimitrie Bolintineanu (1819-1872) ka
qen poet, shkrimtar dhe politikan
rumun. Lindi n nj familje vllahe me
origjin maqedonase, mori pjes n lvizjen
revolucionare n Vllahi n vitet 1840,
veanrisht m 1848-n, kur qe edhe antar
i Qeveris s Prkohshme, dhe themeloi
gazetn Poporul Suveran [Populli sovran].
N vitet 1863 dhe 1864, ai u b disa her
ministr i Punve t Jashtme, si dhe ministr
i Arsimit Publik dhe Fetar.

Sipas autorit, cilat jan elementet
q prcaktojn nj komb? Gjeni
prkufizimin e kombit n fjalor dhe bni
krahasimin e tyre. Sipas autorit, cilat jan t
drejtat m t rndsishme t kombit?
III-2. Tiparet themelore t kombeve, sipas nj
teksti shkollor serb (1870)
Fjala komb mund t lexohet shpeshher
npr gazeta apo libra, si dhe mund t dgjohet
do dit gjat bisedave, kshtu q ia vlen ti
kujtojm vetvetes se ne gjithashtu jemi nj
komb dhe se ai quhet kombi serb. Njher,
kur n shtpin e Radosavit u prmendn
fjalt kombi serb, djali i tij krkoi q t dinte
se ishte kombi dhe se cilt ishin serbt. M
tej, biseda vazhdoi n kt mnyr:
Babai: A mund t m thuash, biri im, se far
sht familja?
Djali: Po baba. Familja jan fmijt me baban
dhe nnn e tyre.
Babai: Po kur babai ka vllezr dhe nna ka
motra, e q t gjith kta kan fmijt e tyre
a nuk sht kjo srish nj familje?
Djali: Po baba, sht. E tr kjo, s bashku,
sht nj familje. [].
Babai: Kjo sht ajo q doja t t thoja pr
kombin. Mijra e mijra familje, si e dim,
jan t shprndara npr kodra e lugina, buz
lumenjve apo detit, n toka t varfra a pjellore,
n t gjith botn anemban. Ky numr i
strmadh njerzish nuk flet t njjtn gjuh
pr tu marr vesh. Kjo sht arsyeja prse
njerzit e bots jan t ndar n grupe m t
vogla, antart e t cilave komunikojn sipas
mnyrs s tyre, me gjuhn e vet. Prandaj,
do grup q flet n nj mnyr t atill t
pakuptueshme prej t tjerve, quhet komb.
[].
Babai: Kombet dallohen nga gjuha. Mijra
familje q flasin t njjtn gjuh dhe q e
kuptojn njra-tjetrn, formojn nj komb.
Nse ti, pr shembull, largohesh prej ktej,
ather do ta kuptosh lehtsisht se deri ku
shtrihet kombi yn. Kudo q t shkosh, n
veri, n jug, n lindje apo n perndim, kudo
q dgjon njerz q flasin si ne apo n nj
mnyr lehtsisht t kuptueshme prej nesh,
ai sht i tri nj komb. Por ka edhe dika
tjetr karakteristike t kombit. Nse ti, pr
shembull, do t shkosh shum larg prej ktej,
ather do t shikosh njerz t cilt jo vetm
nuk flasin gjuhn ton, por edhe nuk krenohen
me Millosh Obiliin, q nuk kan poema pr
princin Marko, q nuk festojn slavan ton, q
nuk shkojn npr ceremonit kishtare, e q
nuk mbajn zi pr Kosovn ton. Shpeshher
ata nuk din asgj pr t. Kshtu pra, njerzit
t cilt flasin t njjtn gjuh, q besojn
tek e njjta lavdi kombtare e q e kujtojn
njri-tjetrin kudo q t jen, por q kan edhe
zakone t njjta, quhen nj komb.
Djali: Kombe t tilla ka shum npr bot, apo
jo, baba?
Babai: Shum, biri im! Dhe secili prej tyre ka
emrin e vet. Aty ku ka nj komb ka dhe nj
gjuh; kur ka nj gjuh ka dhe nj emr! Ata
q flasin gjuhn ton, jan serb, ndrkoh
q kombet e tjera jan t panumrta. Pran
nesh gjenden: bullgart, rumunt apo vlleht,
hungarezt, sllovent, italiant, gjermant,
kshtu pra, n bot gjenden shum kombe.
Djali: Kjo, baba, do t thot se do komb ka
emrin e tij, ashtu si edhe do njeri ka emrin e
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
IDEOLOGJIT KOMBTARE
98
vet. [].
M tej, kur disa kombe jan t lidhura nga
gjuha apo nga zakonet, sikundr jemi ne
me bullgart, sllovent, ekt, polakt,
rust, si dhe me dy-tre t tjer, ather ata
konsiderohen nj familje, nj fis i madh. Ky fis
dhe kjo marrdhnie n t ciln ndodhemi ne,
quhet fisi sllav. Dhe prej ktij fisi, ne (serbt
dhe kroatt), bullgart dhe sllovent quhemi
Sllavt e Jugut ose Jugosllavt, meqense
jetojm n jug, ndrsa sllavt e tjer jetojn n
veri apo n lindjen ton.
Srpska, I, f. 9-17.

Sipas shpjegimit t dhn n kt
tekst, cilat jan tiparet kryesore t
kombit? Cilat jan elementet e veanta t
identitetit kombtar serb q paraqiten aty?
Cilat ishin qllimet edukative t ktij teksti?
Cili sht mendimi juaj pr shpjegimin e
dhn? Krahasojeni at me prkufizimet
bashkkohore pr kombin, q gjenden n
tekstet tuaja t edukats qytetare.
III-3. Prkufizimi i Zija Gokalpit pr kombin
(1923)
Ather, far sht kombi? Cila sht
marrdhnia tjetr mes nesh, q mbizotron
prmbi forcn racore, etnike, gjeografike,
politike apo t vullnetshme? Shkenca e
sociologjis dshmon se kjo marrdhnie
sht partneriteti a bashkpunimi i arsimimit
me edukimin dhe me kulturn pra, nj
partneritet i ndjenjave [] Nga kto pohime del
qart se kombi nuk sht nj bashkim racor,
etnik, gjeografik, politik apo i vullnetshm. Ai
sht nj grup, i prbr nga burra dhe gra,
t cilt kan patur t njjtin edukim dhe kan
marr t njjtat njohuri mbi gjuhn, fen,
moralin dhe estetikn [] Prandaj, krkimet
gjenealogjike mbi kombsin jan t kota. Ato
duhen prqendruar vetm tek arsimi, edukimi
dhe tek idealet kombtare.
Gkalp, f. 11-15.

Krahasojeni kt tekst me II-39: Cili
sht elementi kryesor q thekson
autori si karakteristik t nj grupi kombtar?
rol i jep ai edukimit?
III-4. Ndryshimet n prkufizimin e Mustafa
Qemal pashs mbi kombin
A. Theksimi i fes gjat lufts (1920)
Parimi i prgjithshm sht ky: ata element t
ndryshm islamik, t cilt jetojn brenda atyre
zonave q ne i kemi prcaktuar si kufij kombtar,
jan vllezr t vrtet, t cilt respektojn t
drejtat etnike, rajonale dhe etike t njri-tjetrit.
Pr kt arsye, ne nuk duam q t bjm ndonj
gj kundr dshirs s ktyre njerzve. Ajo pr
ka jemi plotsisht t sigurt, sht se brenda
kufijve kombtar, t gjith elementt islamik
kurd, turq, laz, erkez etj. kan interesa t
prbashkta dhe kan vendosur q t punojn
s bashku. Ne nuk kemi ndonj pikpamje tjetr.
Ne kemi nj dshir t przemrt dhe nj unitet
vllazror dhe fetar. Prandaj nuk sht pr tu
vn fare n dyshim [] q lazi apo kurdi do ta
jap votn e tij, kur ajo ti krkohet []
Ozturk, f. 196-197.
B. Shtimi i kulturs (1922)
Populli i Turqis, i cili gzon nj unitet racor
apo fetar dhe q n aspektin e tij kulturor
sht i mbushur me respekt t ndrsjellt dhe
vetsakrific ndaj njri-tjetrit, prbn nj trup
shoqror i cili ka interesa t prbashkt dhe nj
t ardhme t prbashkt.
Atatrkun, f. 52.
C. Theksimi i unitetit (1924)
Dukurit natyrore dhe historike, t cilat kan
luajtur rol n krijimin e kombit turk, jan:
1- Uniteti n organizimin politik
2- Uniteti n gjuh
3- Uniteti gjeografik
4- Uniteti n rac dhe origjin
5- Lidhja historike
6- Prafria morale dhe etike
Prania e rrethanave t tilla gjat formimit
t kombit turk nuk haset plotsisht edhe
npr kombet e tjera. Pr t mbrritur n nj
prkufizim m t prgjithshm, mund t themi
se nj bashksi quhet komb, nse kto
rrethana ekzistojn pjesrisht ose plotsisht n
t njjtn koh.
Atatrkun, f. 70.
D. Prgjithsimi dhe thjeshtzimi (1929)
Le t japim nj prkufizim q do ti prshtatet,
aq sa t jet e mundur, do kombi. Ata popuj
q kan:
trashgimi t pasur kujtimesh,
dshir dhe plqim t sinqert pr t jetuar s
bashku,
vullnet t barabart pr t mbrojtur kujtimet e
prbashkta,
formojn nj bashksi t quajtur "komb". Sipas
ksaj, nse themi se "kombi" sht bashksia
e krijuar prej njerzve q i prkasin t njjts
kultur, ather kemi dhn edhe prkufizimin
m t shkurtr t "kombit".
Atatrkun, f. 46.

Prse mendoni se kemi kaq shum
prkufizime apo mundsi prkufizimesh
pr kombin? A mund ti lidhni prkufizimet
e ndryshme t Ataturkut me rrethanat e
veanta historike q mund t ken ndikuar
n perceptimet e tij pr kombin? A mund t
jepni edhe ju nj prkufizim tuajin?
IIIb. Vetidentifikimi kombtar
III-5. T qent bullgar poezia Un jam bullgar
nga Ivan Vazov (1917)
Un jam bullgar dhe i fort,
i lindur nga nna bullgare.
Kaq shum bukuri dhe mirsi
t dashur e bjn pr mua tokn am.
Un jam bullgar dhe i dua,
malet tona t gjelbruara.
T quhem bullgar
sht knaqsi e madhe pr mua
Un jam bullgar i lir
dhe jetoj n vendin e liris.
do gj bullgare
e dua, e shikoj dhe e adhuroj.
Un jam bullgar dhe po rritem
n kto dit t mdha, n kto koh t
lavdishme.
Jam bir i ksaj toke t mrekullueshme,
jam bir i ktij fisi trimash.
, f. 7.

Ivan Vazov (1850-1921) ishte poet dhe
politikan bullgar, i njohur si patriarku
i letrsis bullgare. Ai lindi n Sopot, n
Luginn e Trndafilave, n Bullgari. Emigroi
n Rumani dhe Rusi dhe u prfshi n lvizjen
bullgare pr lirim. Poezia e tij e par ishte
"Lufta", gjat lufts s viteve 1877-1878 botoi
librin "Shptimi", dhe pas krijimit t shtetit
bullgar bri nj sintez t sundimit osman n
romanin e par dhe t famshm bullgar, "Nn
Zgjedh". Gjat Luftrave Ballkanike dhe
Lufts I Botrore ai botoi nj sr poezish
nacionaliste (shih. Librin e puns 3, Luftrat
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
99
Ballkanike, tekstet II-5 dhe V-17). Poezia "Un
jam Bullgar" msohet n t gjith shkollat
fillore n Bullgari.
III-6. T qent shqiptar mendimi i Pashko
Vass (1879)
Sipas mendimit ton, qofshin mysliman,
ortodoks apo katolik, populli shqiptar sht
dhe mbetet ashtu si ka qen edhe 30 shekuj
m par, populli m i lasht i Europs, raca
q sht przier m pak nga t gjitha racat e
tjera t njohura - n mnyr t mahnitshme
dhe t pashpjegueshme i ka rezistuar kohs,
e cila shkatrron dhe ndryshon, ka qen i
zoti t ruaj gjuhn e tij, pa patur letrsi apo
nj qytetrim t prparuar dhe, pr m tepr,
ka arritur tia dal mban n ruajtjen e tipit
origjinal dhe karakteristik, duke mos u shfaqur
i pashoqrueshm dhe duke mos refuzuar
besimet dhe ritet e feve t cilat ai i ka prqafuar,
ndrkoh q ato shfaqeshin fitimtare me kalimin
e shekujve.
Vasa, f. 22.

Pashko Vasa (1825-1892), shkrimtar
dhe personalitet i shquar i shekullit t
19-t, lindi n qytetin e Shkodrs. Pas nj rinie
plot peripeci (pjesmarrs n Revolucionin
Italian t 1848-s), ai kreu disa detyra n
shtetin osman dhe m pas u b guvernator
i prgjithshm i Libanit. Gjat periudhs
si npuns civil, besnik i Perandoris
Osmane, ai organizoi disa shoqri kulturore
shqiptare, si dhe bri shum botime pr
gjuhn, historin dhe politikn shqiptare.

Projektet e tij politike nuk synonin krijimin e
nj Shqiprie t pavarur, por bashkimin e t
gjitha territoreve osmane shqipfolse n nj
njsi t vetme administrative (vilajet), me nj
nivel t caktuar autonomie vendore.
Fig. 11. Vetprcaktimi kombtar nprmjet
pamjeve kartolin sllovene (fillimi i shekullit
t 20-t)
IDEOLOGJIT KOMBTARE
100
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
101
IDEOLOGJIT KOMBTARE
Fig. 12. Vetprcaktimi kombtar nprmjet
pamjeve kartolin rumune (fillimi i shekullit
t 20-t)
Romnia, f. 55.

Kjo kartolin sht pjes e nj serie q
pasqyron figura rumune, t veshura
me kostume popullore apo duke u marr me
veprimtari tradicionale.

Krahasoni dy kartolinat. A mund t
ndikoj n forcimin e identitetit kombtar
nj kartolin? Nse po, n mnyr?
III-7. T qent turk opinion i dr. Riza Nurit
(1932)
Kombi turk sht kombi m i prkrahur prej
Zotit. Inteligjenca, heroizmi, aftsit shkencore
dhe ato artistike iu dhan atij, shum m tepr
se kombeve t tjera. Ne jemi ata q, prpara
dhe pas Krishtit, kemi krijuar shum qytetrime
n zonn q nga Deti i Kins, e deri n Ballkan,
Egjipt edhe Marok. E gjitha kjo sht rezultat i
vlers s muar t aftsive q gjenden brenda
gjakut turk []
Nur. f. 523.
III-8. T qent slloven mbi karakterin e
sllovenve, nga Dimitri Rupel (1987)
N t kaluarn, konvertimi [i fes] duket
se ishte mjeti kryesor pr lirimin slloven.
Konvertimi nnkupton zvendsimin e zotave,
t shenjtorve, t moralit shpirtror dhe t
kulturave. Ai prbn nj ndryshim shoqror
rrnjsor, i cili prmbys vlerat, idet, rregullat
dhe ligjet. Konvertimi nga nj fe n nj tjetr
ka qen nj veori e kombit slloven, q prej
fillimeve t tij. []
Asnj nga kovertimet kryesore nuk shnoi
kthim mbrapa pr sllovent. Prkundrazi, ato
mundsuan mbijetesn dhe zhvillimin. Nga
ana tjetr, bashkjetesa me konvertimet on
n zhvillimin e nj mendsie t veant ose
t nj shpirti kombtar. Prkohsisht, nj
mendsi e till mund t cilsohet si nj shpirt
pajtueshmrie, kompromisi dhe vetsakrifikimi,
apo si nj qndrim i arsyeshm dhe pranues.
N fushn e politiks, shpeshher sllovent
ndoqn rrugn e hapave t vegjl, t aleancave
t pasigurta dhe t tolerancs, pr t cilat disa
her i kritikuan rnd e moralisht. Nj mendsi
e till i oi ata drejt vetdorzimit, ka u shpreh
prmes emigrimit dhe shkalls s lart t
vetvrasjeve.
Stokes, f. 281-282.

Dimitri Rupeli sht intelektual
dhe politikan slloven. Ai lindi n
1946-n, studioi pr letrsi dhe sociologji
dhe m von u b profesor i asociuar n
Universitetin e Lubjans. Gjat viteve 80-t,
drejtoi gazetat me karakter kritik Problemi
dhe Nova Revija, qe nismtar i ides pr
pavarsin e Sllovenis, dhe n janar t vitit
1989 u b kryetar i Bashkimit Demokratik
Slloven. Bashkimi Demokratik Slloven u b
pjes e koalicionit opozitar DEMOS, i cili
fitoi zgjedhjet e para pluraliste n Slloveni,
n prill t 1990-s. Pas ksaj, ka qen njri
prej politikanve kryesor t Sllovenis, dhe
sht zgjedhur dy her si ministr i Punve
t Jashtme.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE

Shikoni katr tekstet e msiprme, fshini
prkatsin kombtare ose premrin
ne dhe plotsojini vendet bosh me identitetin
tuaj kombtar. A mund t gjeni elemente t
prbashkta ndrmjet tyre? Bni nj list
me elementet e prbashkta dhe me ato t
ndryshme q do t gjeni.
III-9. Vetidentifikimi i fshatarsis rumune, jo
sipas prkatsis kombtare nga kujtimet e
George Jonesku-Gionit (1889)
T gjith e mbajn mend se si deri n vitet e
fundit, nse dikush do t pyeste nj fshatar
far je ti?, ai do t prgjigjej duke kruajtur
kokn dhe duke buzqeshur: Zotri, e far
mund t jem tjetr? I krishter, si gjith t
krishtert e tjer prpara Zotit! Duke prdorur
po t njjtn gjuh, un e pyeta: Mir, more
mik, por pse vetm i krishter? I krishter! Edhe
bullgari sht i krishter... Edhe moskoviti
sht i krishter... Gjithashtu, edhe greku
sht i krishter... Edhe ti qenke i krishter!
Por ti duhet t jesh edhe dika tjetr, apo jo? A
nuk e ndien ti veten rumun, porsi paraardhsit
e tu, rumun i lasht si lisi, e me nj krah t
fort, q e an kraharorin e armikut m dysh?
Eh, mor zotri, - mu prgjigj fshatari, - ku i
di un kto gjra; ti flitke si npr libra
Ionescu-Gion, f. 16-17.

George Jonesku Gioni (1867-1904)
ka br mjaft botime si gazetar dhe
historian. Pasi studimet i kreu n Paris dhe
Bruksel, punoi si msues i gjuhs frnge
dhe i historis pr shkollat e mesme dhe
m von punoi si inspektor i prgjithshm
pr arsimin e mesm. Paragrafi i msiprm
sht shkputur prej nj konference t
mbajtur n Athenaeum, n Bukuresht.

Si e paraqet autori ndryshimin midis
prkatsis fetare dhe asaj kombtare?
Sipas pikpamjes s Jonesku-Gionit, cila
sht m e rndsishme? Prse n fund t
shekullit t 19-t prkatsia kombtare u b
m e rndsishme se prkatsia fetare? A
mund t gjeni se cila ishte lidhja midis ksaj
dukurie dhe krijimit t shteteve kombtare?
III-10. Vetidentifikimi jo sipas prkatsis
kombtare n Maqedoni prvoja e H. N.
Brailsfordit (1905)
Kujtimet e s shkuars ishin zhdukur trsisht
dhe asgj nuk kishte mbetur gjall, prvese nj
tradite disi t turbullt mes fshatarve, q etrit e
tyre dikur na kishin qen t lir. Meqense doja
t zbuloja nivelin e njohurive t tyre tradicionale,
un pyeta disa djem t nj fshati t largt
pran Ohrit, ku nuk kishte as msues dhe as
ndonj prift vends, dhe ku askush nuk dinte t
lexonte. Bashk me ta, shkova pran rrnojave
t kalas s carit bullgar, e cila dominon prmbi
liqenin dhe rrafshinn aty pran, q prej majs
s nj kodre rrumbullake. Kush e ka ndrtuar
kt vend?, - pyeta un. Njerzit e lir., - qe
prgjigja e tyre domethnse. Dhe cilt jan
ata? Strgjyshrit tan. Po mir, a ishin ata
serb, bullgar, grek apo turq? Ata nuk ishin
turq, por t krishter. Dhe kaq dukej se ishte
dhe niveli i njohurive t tyre.
Brailsford, f. 99-100.

Henri Noel Brailsfordi (1873-1958) ka
qen gazetar britanik, q kaloi shum
vite n Ballkan si vullnetar n Legjionin
Filohelenik, korrespondent i jashtm, si dhe
drejtues i Misionit Humanitar Britanik n
Maqedoni, n vitin 1903. Ishte mbshtets i
shtjes maqedonase dhe n vitin 1905 botoi
nj studim historik kulturor pr rajonin.

Cili sht burimi kryesor i vetidentifikimit
n prfytyrimin e djemve? Prse e
thekson autori faktin se n fshat nuk kishte
IDEOLOGJIT KOMBTARE
102
as shkoll e as prift t prhershm, dhe se
popullsia e saj ishte analfabete? A mendoni
se prgjigjet e djemve, n rrethana t tjera,
do t kishin qen ndryshe?
Fig. 13. Pavjoni pr Bosnj-Hercegovinn, n Ekspozitn
Ndrkombtare t Parisit (1900)
Bennett, f. 30.

N ekspozitat universale/botrore,
secili shtet synon q t paraqes
identitetin dhe individualitetin e tij.

Cilat jan elementet kryesore t
ekspozuara n pavjonin pr Bosnj-
Hercegovinn n vitin 1900? Analizoni sfondin
(elementet e arkitekturs), veshjet, mobilimin,
veprimtarit dhe qndrimin e figurave? Mblidhni
informacion pr ekspozitn m t fundit
botrore, si dhe pr pjesmarrjen e vendit tuaj
n t. Cilat ishin elementet e veanta q u
przgjodhn pr tu paraqitur nga shteti juaj?
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
103
IIIc. Simbolet kombtare
III-11. Si i prfytyronte Rigas Velestinlisi
flamurin dhe simbolet e Republiks Greke
(1797)
Emblema q do t prdoret n flamurt dhe n
stemat e Republiks Greke do t jet topuzi i
Herkulit me tri kryqe sipr tij; vet flamurt dhe
stemat do t jen tringjyrshe, me t kuqen
n krye, t bardhn n mes, dhe t zezn n
fund
25
.
E kuqja prfaqson ngjyrn perandorake
dhe vetvendosjen e popullit grek; ajo sht
prdorur prej etrve tan si rrob lufte, me
qllim q plagt t mos dukeshin dhe t mos i
bnin ushtart t humbnin guximin.
E bardha prfaqson pastrtin e shtjes
son t drejt, kundr tiranis.
E zeza prfaqson vdekjen pr atdheun dhe
lirin.
T gjith ushtart grek, n kokat e tyre do t
mbajn helmeta.
T gjith ushtart grek do t mbajn n brez
bajonetn, ashtu si mbahet shpata, dhe do tia
vendosin at pushks, sipas nevojs apo
gjat paradave.
Uniforma e ushtarve grek do t prbhet
prej kilotave t zeza, kmishs s bardh dhe
orapeve t kuqe.
T gjith grekt, burra e gra, ashtu si dhe t gjith
banort e ksaj republike duhet t mbajn n
kaskat apo kapelet e tyre emblemn e topuzit, t
vizatuar ose t qndisur n nj cop t bardh
apo n bronz; kjo do t jet shenja dalluese mes
demokratve t lir dhe vllezrve t barabart.
[Parthenon], f. 555-556.

Pas marrjes s pavarsis, shteti
modern grek prvetsoi vetm nj
pjes t vogl t simboleve t propozuara
prej Rigasit; Prpiquni q t argumentoni
qndrimin tuaj pro apo kundr prdorimit t
elementeve dalluese n veshjet e t gjith
banorve t t njjtit shtet. Bni krahasimin
e flamurit t propozuar prej Rigasit, me
flamurin e sotm grek (fig. 17).
Fig. 14. Flamuri i ishullit grek t Psaras, gjat lufts pr pavarsi, n t cilin paraqitet motoja
Liri a vdekje, kryqi, si dhe simbolet e shoqris s fsheht Filiqi Eteria
Simaies, f. 22.
25
Kto tri ngjyra jan prdorur n flamurin e Republiks Franceze, ku bluja sht prdorur n vend t ngjyrs s zez.
IDEOLOGJIT KOMBTARE
104
Fig. 15. Flamuri rumun i Gards Urbane t
Bukureshtit, me mbishkrimin Bashkimi bn
fuqin (1867)

Dy figurat femrore prfaqsojn dy
principatat rumune t Moldavis dhe
Vllahis, t cilat u bashkuan n nj shtet t
vetm n vitin 1859.

qllim kishte prfshirja e elemente-
ve q i referoheshin posarisht nj
arritjeje kombtare, n flamurin e prcaktuar
pr nj institucion vendor?
Fig. 16. Flamuri dhe stema e Mbretris s
Serbve, Kroatve dhe Sllovenve / Mbretris
s Jugosllavis (q prej vitit 1929)
Dimi.

N flamur dhe n stem ndrthuren
simbolet kombtare t tri kombeve
sunduese t shtetit t par jugosllav.

Cili sht qllimi i ksaj figure?
III-12. Domethnia e flamurit shqiptar, shpre-
hur gjat fjalimit t peshkopit Fan Stilian Noli,
n varrimin e Faik Konics (1942)
M lejoni q t shtoj edhe dy fjal pr flamurin
shqiptar. Si e dini, asnj prej flamurve t
fqinjve tan ballkanas nuk sht m i vjetr
sesa nj shekull e gjysm. Disa prej tyre nuk
e kalojn as edhe nj shekull. Ndrkoh, yni
sht t paktn 500-vjear dhe ndoshta edhe
m i vjetr sesa kaq. Ai ka qen flamuri i
Gjergj Kastriotit Sknderbeut, heroit kombtar
shqiptar, i cili luftoi kundr turqve pr nj erek
shekulli dhe qe lufttari i fundit i krishter
n Ballkan, i cili u bri ball sulltanve m
t mdhenj t Turqis. Pas vdekjes s tij,
Shqipris s braktisur prej fuqive europiane,
iu desh q t lngonte pr katr shekuj e
gjysm nn zgjedhn e rnd turke. Gjat
ksaj periudhe, flamuri i Sknderbeut u harrua
askush nuk pati m dijeni pr ekzistencn
e tij, derisa nj studiues i ri, gjat krkimeve
n nj bibliotek, e hasi at n biografin e
Sknderbeut, shkruar prej Barletit n latinisht.
Ky studiues ishte Faik Konica dhe flamuri q
tashm mbulon qivurin e tij, flamuri i kuq me
shqiponjn e zez dykrershe, sht pikrisht
flamuri q ai e rigjeti.
Konica, 2000, f. 174.

Ky fjalim u mbajt n Shtetet e
Bashkuara, n kohn e Lufts II
Botrore, kur Shqipria gjendej nn pushtimin
italian. Fan Noli (1882-1965) ka qen peshkop
ortodoks, por edhe kryeministr dhe regjent
i Shqipris gjat gjysms s dyt t vitit
1924. Si kundrshtar i Ahmet Zogut, ai shkoi
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
105
n mrgim dhe u vendos prfundimisht n
Shtetet e Bashkuara, ku u b edhe figura
qendrore e komunitetit shqiptaro-amerikan. Ai
botoi shum libra fetar, letrar e historik, dhe
n moshn 63 vjeare (n vitin 1945) mbrojti
doktoraturn n Universitetin e Bostonit, me
nj tem mbi Sknderbeun. Pavarsisht se
marrdhniet e tij vetjake me Faik Konicn
(shih II-35) u prkeqsuan gjat priudhs kur
ky i fundit shrbeu si ambasador i Shqipris
n Uashington gjat regjimit t Zogut, ata
bashkpunuan me njri-tjetrin, sidomos pas
pushtimit t Shqipris n vitin 1939.

Analizoni tekstet III-11 dhe III-12. A e
dini ju domethnien e flamurit tuaj? A
lidhet ajo me ndonj histori apo kuptim t
veant?
III-13. Himnet kombtare
A. Himni kombtar grek (1823)
T njoh prej kohsh,
O e rikthyera hyjnore,
T ndrit tehu i shpats,
T shkreptijn syt.
Nga varret e tanve,
Merr hov shpirti yt,
T prshndesim prsri,
Rrofsh, Liri!

Gjat jetove,
Mes njerzve n zi,
Duke pritur nj thirrm,
T riktheheshe, Liri.
Fig. 17. Flamurt e sotm t shteteve t Europs Juglindore
Shqipria, Bosnj-Hercegovina, Bullgaria, Kroa-
cia, Qiproja, Greqia, Republika e Maqedonis,
Rumania, Serbia dhe Mali i Zi, Sllovenia, Turqia

Prpiquni q t gjeni simbolikn e ktyre
flamurve. Bni krahasimin e ngjyrave dhe
t mnyrs s paraqitjes s tyre. Krahasojini ato
me flamurt e tjer europian.
IDEOLOGJIT KOMBTARE
106
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
107
Ah, sa vonoi kjo dit,
Dhe burrat nuk guxonin,
Se hijet e tiranis,
Mbi dheun ton sundonin.
Tani, vshtroi bijt,
Me vrull n shpirt,
Prpara n luft,
Ja vdekje, ja liri !
Nga varret e tanve,
Merr shpirti fuqi,
T prshndesim prsri,
Rrofsh, Liri!
Kapsomenos, f. 93-94.

Vargjet e himnit kombtar jan
shkruar nga njri prej poetve m
t rndsishm grek, Dionisios Solomosi
(1798-1857). Poema Himn pr Lirin, e
prbr nga 158 strofa, u shkrua n vitin
1823, gjat Lufts greke pr pavarsi. Dy
strofat e para t saj, s bashku me muzikn e
Nikolaos Mantzarosit, u bn himni kombtar
i Greqis n vitin 1864, duke zvendsuar
kshtu prkthimin grek t himnit kombtar
bavarez, i cili ishte prdorur deri n at koh.
B. Himni kombtar kroat (1835)
O vendi yn heroik,
O toka jon e bukur,
Trashgimi e lavdis,
Qofsh gjithmon i lumtur!
I dashuri dhe i lavdishmi,
I shtrenjti dhe i vetmi,
I dashur kudo shtrihesh,
I dashur kudo ngrihesh.
Rridh lumi Sava, rridh lumi Drava,
As ti Danub mos e zbut vrshimin,
Dhe bashk me detin blu, bots tregojini,
se kroati e do kombin e vet!
Za Hrvatsku, f. 5.

Vargjet e himnit kroat u shkruan nga
Antun Mihanovii (1796-1861), dhe
u botuan n revistn Danica [Ylli i mngjesit]
n vitin 1835. Mihanovii lindi n Zagreb. Ai
qe oficer n ushtrin habsburgase, dhe m
von u b diplomat. N vitet 1840, vargjet e
tij u knduan me muzikn e kompozuar nga
Josif Runjanini (1821-1878) edhe ky oficer
n ushtrin habsburgase. Kroatt filluan q ta
konsideronin at si himn kombtar n fillimin
e shekullit t 20-t. N kohn e Jugosllavis
komuniste, ai u njoh si himni i Republiks
Federale t Kroacis, por zyrtarisht mund
t ekzekutohej vetm pas himnit jugosllav
(Hej, Sllav). N baz t Kushtetuts s vitit
1990, Atdheu kroat, prgjithsisht i njohur si
Atdheu yn i bukur, sht himni kombtar i
Republiks s Kroacis. N versionin e par
t tij, fjalt detin blu nuk prmendeshin
n tekst; ato u shtuan gjat viteve 90-t.
C. Himni kombtar shqiptar (1912)
Rreth flamurit t prbashkuar,
Me nj dshir dhe nj qllim,
T gjith Atij duke iu betuar,
T lidhim besn pr shptim.
Prej lufte ve ay largohet,
Q sht lindur tradhtor,
Kush sht burr nuk friksohet,
Po vdes, po vdes si nj dshmor.
N dor armt do t'i mbajm,
T mbrojm Atdheun n do vend,
T drejtat tona ne s'i ndajm,
Ktu armiqt s'kan vend.
Se Zoti vet e tha me goj,
Q kombet shuhen prmbi dh,
Po Shqipria do t rroj,
Pr t, pr t luftojm ne.
http:www.albanian.com/information/history/index.html

Kto vargje jan shkruar nga Aleks
Stavre Drenova, [Asdreni] (1872-
1947). Ai e kaloi pjesn m t madhe t jets
s tij n Rumani dhe vdiq n Bukuresht. Titulli
origjinal i poezis sht Betimi mi Flamur,
botuar n vitin 1912 nga gazeta shqiptare Liri
e Shqipris, n Sofje t Bullgaris. Dy strofat
e para, me muzikn e kompozitorit rumun
Ciprian Porumbesku (1853-1883), u bn dhe
himni zyrtar i Shqipris n vitin 1912.
IDEOLOGJIT KOMBTARE
108

dini pr himnin kombtar t vendit
tuaj?
Fig. 18. Ndryshimet q ka psuar stema
bullgare (nga viti 1741 deri n ditt tona)

Cilat jan elementet e prbashkta q
jan pasqyruar n t gjitha emblemat?
far elementesh jan paraqitur n emblemn
e vendit tuaj? Gjeni kuptimin e tyre simbolik?
Fig. 19. Stema serbe, modeluar nga Pavao
Riter Vitezovii (1701)
Davidov, f. 21.
Fig. 20. Stema e Mbretris Serbe (vitet
1880-t)

Ljui, 2001.

N kt stem kemi ndrthurjen e
shqiponjs mbretrore (bizantine)
dykrenare, dhe t shqytit me 4 S. Ajo u krijua
nga historiani dhe politikani Stojan Novakovi.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
109

Bni krahasimin e dy figurave. Analizoni
ngjashmrit dhe ndryshimet midis tyre.
mendim keni pr to?
Fig. 21. Stema e Malit t Zi

Prse shteti ka nevoj pr nj stem
dhe far duhet t shpreh ajo? A mund
ta konsiderojm stemn si nj element t
identitetit kombtar apo vetm t identitetit t
shtetit? duhet t shpreh prmes emblems
s tij nj shtet shumkombsh?
Fig. 22. Monarkia dhe shteti kartolin
rumune n t ciln paraqitet mbreti Karol I
(1866-1914)

Prse u botua kartolina q paraqiste
mbretin? Si sht paraqitur ai? ndjenja
dhe qndrime duhet q t transmentonte
pamja e tij?
III-14. Prpjekjet pr krijimin e nj veshjeje
kombtare n Greqi (1843)
Pr interesin e ekonomis dhe t krenaris
kombtare, si dhe pr t shmangur luksin e huaj
dhe korrupsionin [q i ka uar punt n Greqi n
kt pik], do t ishte mir [] q t krijohej nj
veshje kombtare: e lir, e hijshme, elegante,
dhe mundsisht e br prej materialesh e prej
zanatinjsh vendas [], e cila do t identifikonte
kombsin ton, do ta lidhte gjithsecilin rreth
unitetit kombtar, si dhe do t ndihmonte n
formimin e mtejshm t kombit. Duke qen nj
komb i veant, pjes e Europs dhe e Azis n
t njjtn koh, si dhe i respektuar pr origjinn
e tij t shquar, sht e sigurt q grekt duhet
t ken nj veshje, nj arsimim, nj mnyr t
ushqyeri kombtare []
Politis, f. 124.

Prpiquni t gjeni arsyet prse autori
po mundohet q ti bind njerzit pr
domosdoshmrin e nj veshjeje kombtare.
A jeni dakord me argumentin e tij? Po ju, a
keni n vendin tuaj nj "veshje kombtare"?
Fig. 23. Nj vajz fshatare serbe me veshjen
kombtare (1865)
Todi, f. 132.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
Tabela 3: Festat kombtare kryesore n shtetet e sotme europiane juglindore
Vendi Data Domethnia
Shqipria 28 Nntor Dita e Pavarsis (1912)
Bosnj - Hercegovina 1 Mars Dita e Pavarsis (1992)
Bullgaria 3 Mars Dita e lirimit (1878)
Kroacia 8 Tetor Dita e Pavarsis (1991)
Qiproja 1 Tetor Dita e Pavarsis (1960)
Republika e Maqedonis 8 Shtator Dita e Pavarsis (1991)
Greqia 25 Mars Dita e Pavarsis (1821)
Rumania 1 Dhjetor Dita e Bashkimit (1918)
Mali i Zi 13 Korrik Dita e Shtetsis (2006)
Serbia 15 Shkurt Dita e lirimit (dravnosti) (1804)
Sllovenia 25 Qershor Dita e Krijimit t Shtetit (1991)
Turqia 29 Tetor Dita e Republiks (1923)
www.seeurope.net:http://en.wikipedia.org

Festat kombtare kremtojn ato ngjarje q
kan qen thelbsore pr zhvillimin e shtetit
kombtar. Gjat historis s shteteve, pr shkak t
rrethanave politike, festat kombtare her-her jan
ndryshuar; gjithsesi, ka patur edhe shtete t cilat
gjat tr historis s tyre kan ruajtur t njjtn fest
kombtare, si pr shembull, Shqipria. Ndrkoh,
shembull tipik i ndryshimit t festave kombtare sht
Rumania: festat m t rndsishme kombtare, t
kremtuara gjat gjysms s dyt t shekullit t 19-t
dhe gjysms s par t shekullit t 20-t, kan qen:
10 Maji, me nj domethnie t trefisht: kurorzimi
i Karolit I Hohenzollern si princ i Rumanis (1866),
shpallja e Pavarsis s Rumanis (1877), si dhe
shpallja e Mbretris s Rumanis (1881); 24 Janari
ka qen dita e bashkimit t Vllahis me Moldavin
n vitin 1859. Ndrkoh q edhe ditlindjet e mbretit
dhe mbretreshs kremtoheshin si festa kombtare.
Gjat regjimit komunist, festa kombtare ka qen
23 Gushti (1944), dita kur Rumania u shkput
nga forcat e Boshtit dhe u bashkua me Forcat
Aleate, ndrkoh q festat e tjera, si 1 Maji apo 7
Nntori, kan patur origjin ndrkombtare. Pas
rnies s regjimit komunist, 1 Dhjetori (1918) u
zgjodh si fest kombtare, meqense prfaqsonte
Ditn e Bashkimit t Transilvanis me Mbretrin
e Rumanis, pra ditn e krijimit t Rumanis s
Madhe.

lloje ngjarjesh festohen n shtetet e
ndryshme t Europs Juglindore sipas tabels
s msiprme? ngjarje t tjera historike festohen
n vendin tuaj?
Bni pun krkimore vetjake:
Pr t msuar m shum rreth festave
kombtare t vendit tuaj, si dhe mnyrs sesi
njerzit i kuptojn apo i prkujtojn ato.
Kto shtje mund ti diskutoni me antart
e tjer t familjes suaj, me fqinjt apo me
ata njerz q ju do ti przgjidhni si burim
informacioni. Pyesni se din ata mbi
domethnien e fests kombtare, nse kan
festuar ata m par festa t tjera kombtare,
se si festoheshin ato gjat fmijris apo rinis
s tyre, dhe se si e kalonin ata kohn gjat
ktyre ditve.
Gjithashtu, prpiquni q t gjeni edhe se sa t
rndsishme jan pr komunitetin tuaj festat
tradicionale apo ato fetare.
IDEOLOGJIT KOMBTARE
110
IIId. Mitologjit kombtare
Fig. 24. Paraqitja simbolike e kombit
A. Bullgaria e liruar litografi e Georgi Danovit (1879)
Si sht paraqitur ktu Bullgaria? A keni ju pamje t ngjashme n vendin tuaj?
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
111
B. Kartolina franceze t cilat paraqesin Serbin dhe Malin e Zi (1917)

Analizoni mnyrn se si jan paraqitur vendet dhe karakteristikat e tyre kombtare. Vreni
se si jan prfaqsuar kto vende prej figurave femrore.
III-15. Rrnjt historike t kombit maqedonas
Gjorgji Pulevski, Pr maqedonasit (1879)
Pr maqedonasit
Atdheu yn sht ky vend,
kaq i dashur pr maqedonasit.
Mbretri nn Filipin,
Perandori e carit Aleksandr.
Cari yn maqedonas,
botrisht i njohur si Aleksandri i Madh,
U la perandorin n Ballkan,
T gjith malsorve sllav.
[]
Duhet ta duam atdheun,
T prpiqemi q ta kemi,
E vjetr sht Mbretria jon Maqedone.
Le t mblidhemi s bashku,
T bjm gjithka pr shptimin ton []
Vllezr maqedonas t bess ortodokse,
T bhemi nj dhe trimrisht t luftojm.
Si t part tan, nn carin Aleksandr,
Himnet le t na ndjekin,
Ta ngjallim historin e vjetr,
N mundshim ta bjm tani.
IDEOLOGJIT KOMBTARE
112
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
113
Maqedont tan t vjetr,
na lan kujtime t mdha,
Ti shenjtrojm eshtrat e tyre,
Kurora t arta ti bjm ata.
Ta ngrem amurin e lasht luftarak,
Me fytyrn e Shn Gjergjit n njrn an,
Dhe at t Shn Dimitrit n tjetrn,
nn emblemn e shenjt t luftojm. []
Pulevski, f. 57-58.

Gjorgji Pulevski (1838-1895) ka
botuar disa fjalor krahasues, disa
gramatika dhe propozime mbi drejtshkrimin
e maqedonishtes, si dhe disa prmbledhje
t shkurtra historike, gjenealogjike dhe
kngsh popullore. Ai ka qen prfaqsues
tipik i romantizmit kombtar, i cili u prpoq q
t vendoste ura lidhjeje n hendekun midis
"Periudhs s Ndritshme" t Maqedonis
s lasht dhe popullsis s sotme sllave.
Megjithse nuk ishte nj poet i mirfillt,
ai botoi nj libr kngsh maqedonase
[Makedonska Pesnarka] n vitin 1879, n
Sofje.

mendim keni pr synimet dhe pr
mesazhin e poems? far donte t
pronte autori me an t saj? Prse ai
zgjodhi q t shkruante n vargje?
Fig. 25. Heronjt historik si modele pr t
sotmen
A. Leonidha, mbreti i Sparts s lasht, u
deklaron persve se ai nuk do t dorzohet:
Mov a (Ejani ta merrni) figur
n nj libr shkollor grek (1901)
Koulouri, f. 72.

vlera dhe qndrime prohen nga
figura dhe nga teksti? Si sht paraqitur
Leonida n krahasim me figurat e tjera?
Si sht vendosur ai brenda prmasave
hapsinore t pikturs? Prse?
B. Vdekja e Vasa arapiit
26
gjat pushtimit t
Kalas s Beogradit, 1806 piktur e Anastas
Jovanoviit (1817-1899)
Muzeu Kombtar, Beograd.
26
Vasa arapii ka qen njri prej udhheqsve t kryengritjes s par serbe 1804-1813.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
IDEOLOGJIT KOMBTARE
114

Cili sht qllimi i pikturs? ndjenja
dhe qndrime duhet q t proj
ajo? Bni krahasimin e dy figurave.
III-16. Kujtimet e dr. Riza Nurit, mbi ndikimin
e tregimeve epike popullore
Isha msuar ti lexoja ato plot shije e ngazllim.
Sa m shum i lexoja, aq m tepr ndjehesha i
gatshm pr tu br hero. Tani e kuptoj se kto
libra pasqyronin zakonet e lashta heroike t
turqve. M vjen keq q ato tashm jan ln pas
dore. sht e nevojshme q ato t modernizohen
e t rishkruhen [] far vlere kan patur m
par t tilla krijime?! Nuk e v n dyshim aspak, se
ishte pikrisht 90 prqindshi i edukimit t marr
prej tyre gjat fmijris, q i shndrroi turqit
n heronj, si dhe u dha atyre mundsin q t
pushtonin aq shum vende. Kto jan veprat
e epoks historike t turqve n Islam. Ato duhet
t prmirsohen dhe t rishkruhen, sepse do t
bhen mjaft t vlefshme pr edukimin kombtar.
Nur, f. 90-91.

Cili sht mendimi juaj pr rolin q
luan letrsia n prforcimin e ndjenjs
kombtare dhe/ose identitetit kombtar? A
keni lexuar ndonj pjes letrare, e cila ngjall
iden e identiteti tuaj kombtar?
Fig. 26. Pasqyrimi simbolik i ngjarjeve
politike
A. Kryengritja e malazezve piktur e Dura
Jakshiit (1832-1878)
Muzeu Kombtar, Beograd.

Hartoni dy pyetje mbi kt pamje.
Krahasojini ato me pyetjet e kolegve
tuaj.
B. Bullgaria e bashkuar piktur e Nikolai
Pavloviit (1885)

Kjo piktur prfaqson astin e bashki-
mit t Bullgaris me Rumelin n vitin
1885. Bullgaria luan rolin e nns, prkundrejt
territoreve t reja. Figura vajtuese e paraqitur
n sfond nnkupton se bashkimi me Bullgarin
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
115
ishte dshiruar edhe prej territoreve t tjera,
por nj gj e till nuk u arrit.

Bni prshkrimin e pikturs. Shikoni me
vmendje veshjet. mund t thoni pr
to? Cilat jan ngjashmrit dhe ndryshimet
midis ksaj pikture dhe Bullgaris s liruar?
Cili sht roli i ktyre paraqitjeve historike?
III-17. Ligji rumun pr kremtimet n kujtim t
heroins s lufts Ekaterina Teodoriu (1921)
LIGJI PR PRMENDOREN, SHTPIN DHE
INSTITUTIN E GRAVE EKATERINA TEODORIU
Neni 1. N nderim t kujtimit t Heroins
Virgjresh Ekaterina Teodoriu, e cila ra
trimrisht pr mmdhen, n qytetin e Targu-
Jius do t ngrihet nj shtatore, e cila do t jet
pjes e prmendores Fitorja e Jiut, me emrat
e t gjith oficerve t rn gjat betejave
fitimtare n luginn e lumit Jiu, duke filluar me
emrin e Virgjreshs, q kishte gradn Toger
i dyt.
Ndrtimi, mirmbajtja dhe mbikqyrja e
punimeve do t kryhet nga Shoqria e varreve
t heronjve t rn gjat lufts, nn drejtimin e
Ministris s Lufts.
Projekti i ndrtimit do t hartohet nga Ministria
e Arteve, prmes nj konkursi.
Neni 2. Trupi i Virgjreshs do t zhvendoset
nga Munceluli, dhe do t varroset nn
prmendore. Veprimtarit prkujtimore do
t zhvillohen n mbretri do vit, n ditn e
prcaktuar nga ligji i veant mbi kremtimet pr
heronjt.
Prve ksaj, n datn 14 tetor, ditn e fitores
s Jiut, n vendlindjen e heroins, n Vadeni
t Gorjit, do t bhen nj shrbes dhe nj
kortezh, ndrsa t gjitha shkollat e vendit do
t organizojn konferenca edukative lidhur me
kt tem.
Neni 3. Shtpia n fshatin Vadeni n rajonin
e Gorjit, n t ciln lindi Virgjresha, do t
riparohet dhe do t mirmbahet vazhdimisht,
s bashku me oborrin e saj, t dyja shpallen
vende historike.
[] Pr familjen e heroins do t ndrtohet nj
tjetr shtpi, n t njjtn komun, dhe atyre do
tu dhurohen gjasht akra tok, s bashku me
bagtin dhe mjetet e tjera t domosdoshme
q i nevojiten nj familjeje t thjesht fshatare.
Dispozitat e ktij ligji nuk e prjashtojn
pensionin q familja merr si ndihm, pr shkak
t vdekjes s vllait t heroins. []
Neni 6. Ndarja npr ministri e fondeve t
grumbulluara pr prmendoren, shtpin
dhe pr shkolln, do t kryhet prej Kshillit
t Ministrave, nn kujdesin e Presidencs s
Kshillit.
Monitorul, f. 3112.

Ekaterina Teodoriu (mbiemri i vrtet
sht Toderoiu) (1894-1917), e bija e
nj fshatari, n 1916-n punonte si infermiere.
E zn rob prej gjermanve gjat luftimeve
n Podul Jiu, ajo arriti q t shptonte dhe
vazhdoi t merrte pjes n luftimet e Valea
Jiuluit. E plagosur n t dyja kmbt nga nj
predh, ajo u dekorua pr Virtutea militara
[Merita ushtarake] nga mbreti Ferdinand
I (1914-1927) dhe mori gradn Toger
i dyt. Pas shrbimeve n nj spital t
Jashit, ajo hyri prsri n trupat luftuese, si
komandante toge, dhe gjat luftimeve t 22-
23 gushtit 1917, humbi jetn n betejn e
Marasheshtit.

Prse ishte e rndsishme ngritja e
prmendores s Ekaterina Teodoriut?
lloj simboli ishte ajo? far ndjenjash
proheshin nprmjet kujtimit t saj dhe
kujt i drejtoheshin ato?
A mendoni se adhurimi ndaj heronjve
sht nj prkujtim pr vet ata, apo mos
ndoshta synimet kryesore duhen gjetur
IDEOLOGJIT KOMBTARE
116
brenda sferave edukative dhe atyre politike?
Renditni 3 personalitetet q jan edhe
simbolet m t njohura kombtare t vendit
tuaj. Cili sht raporti ndrmjet burrave,
grave dhe fmijve? N lloj veprimtarie
spikatn ata?
Fig. 27. Afishe rumune pr kremtimin e 70-
vjetorit t krijimit t shtetit modern (1929)

N kt afishe paraqitet harta e Ruma-
nis s Madhe, s bashku me portretet e
disa figurave historike, si dhe t udhheqsve
politik. Fotografia qendrore i prket mbretit t
ri Mihai I. Figurat e tjera jan t lidhura ose
me iden e bashkimit rumun (Mihai Trimi,
princi i Vllahis 1593-1601, i cili bashkoi pr
nj periudh t shkurtr Vllahin, Moldavin
dhe Transilvanin; Aleksandr Joan Kuza, i cili
u zgjodh princ i prbashkt i Moldavis dhe i
Vllahis m 1859-n; Mihai Kogalniceanu, i cili
qe kryeministr gjat mbretrimit t Kuzas),
ose me iden e monarkis (mbreti Karoli I
dhe mbreti Ferdinand I). Jasht harts sht
paraqitur perandori romak, Trajani dhe mbreti i
Dakis, Decebali, si simbole t origjins fisnike
t rumunve. Ndrsa data 10 Maj, e paraqitur
n krye t afishes, n at koh ka qen edhe
Dita Kombtare e Rumanis: dita e kurorzimit
t Karolit I si princ i Rumanis (1866), dita e
shpalljes s pavarsis s Rumanis (1877),
si dhe dita e shpalljes s Mbretris Rumune
(1881).

A keni dijeni pr afishe t ngjashme
n vendin tuaj? Po pr lloje t tjera
afishesh propaganduese? Krahasojeni
kt me fig. 16. Cili ishte qllimi i botimeve
t tilla?
Fig. 28. Pull kroate n t ciln paraqitet
basketbollisti i njohur Drazhen Petrovi
(1994)

Pas nj karriere t suksesshme,
Drazhen Petrovii humbi jetn
tragjikisht gjat nj aksidenti rrugor n vitin
1993. Drazhen Petrovii sht ndoshta nj
nga kroatt e pakt q sht pranuar si hero
kombtar i kohve moderne.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
117

Prse yjet e sportit nganjher mbahen si
heronj kombtar? lloj heroizmi shfaqin
ata? Cila sht lidhja me heroizmin e treguar
n luft apo gjat qndresave? Prse sht
paraqitur fotoja e Petroviit n nj pull?
III-18. Origjina historike e stems shqiptare,
shpjeguar nga nj historian bashkkohor
(2000)
Stema e Shqipris: Mbi nj shqyt t kuq,
shqiponja e zez, dykrenore, flatrashpalosur.
Ajo e ka burimin te simboli heraldik i heroit ton
kombtar, Gjergj Kastrioti Sknderbeu (1405-
1468). Stemn e Shqipris, si dokument t
par heraldik, e ndeshim n vuln kancelarike
t Gjergj Kastriot Sknderbeut. Stema prbhet
nga nj shqiponj dykrenore, krahhapur. N
ball t stems kryeson nj yll gjashtcepsh.
Gjurmn e ksaj vule, material dylli t kuq, e
ndeshim n dokumente t vitit 1459, kur Papa
Piu II (Pikolomini) dhe Kongresi i Mantovs i
njohn simbolet e Sknderbeut.
Gjin Varfri, 2000, f. 19.

Prse historiani thekson se stema e
shtetit t tij kombtar sht e lasht
dhe e mirnjohur? Po sot, a ka kjo rndsi
t veant pr ju? mendoni pr rolin e
simboleve kombtare?
III-19. Kujtimi i kapedan Hysen Gradasheviit
n Bosnj marr nga enciklopedia
Wikipedia
Hysen Gradashevii ishte nj legjend e gjall
n kohn e tij. Pas vdekjes ai u kthye gjithashtu,
n nj lloj martiri pr krenarin boshnjake.
Boshnjakt kishin nj thnie t njohur pr t: edhe
shum vite pas vdekjes s tij askush nga populli
yn nuk do t jet n gjendje tia dgjoj emrin
dhe t mos derdh lot. Pr t kishte mendim
t mir jo vetm popullsia myslimane, por dhe
t krishtert nga Posavina, t cilt mendohet se
ruajtn t njjtin mendim pr dekada me rradh.
Q nga Luftrat n Jugosllavi [] Gradashevii
edhe nj her konsiderohet gjersisht si heroi
m i madh kombtar boshnjak dhe sht simbol i
krenaris dhe shpirtit kombtar.
http://en.wikipedia.org/wiki/Husein_Grada%C5%A1%C4%8Devi%C4%87
(marr m 08.08.2007)

Kapedan Hysen Gradashevii
(1802-1834) ishte udhheqsi i lufts
pr autonomin e Bosnjs nga Perandoria
Osmane. N moshn 19 vjeare, pasi i vdiq
hert i vllai, ai u b kapedan ushtarak i
krahins s Gradaacit n Bosnjn veriore.
Nn drejtimin e tij populli i Gradaacit njohu
zhvillim dhe toleranc. I paknaqur nga
reformat e Mahmudit II dhe me vendimet
politike osmane n lidhje me Bosnjn, n fillim
t vitit 1831 kapedan Hysen Gradashevii
udhhoqi kryengritjen pr autonomin e
Bosnjs. Pas disa fitoresh, t cilat i bn
t mundur t sundonte Bosnjn pr m
shum se nj vit, n 1832 ushtrit osmane e
mundn kapedan Hysen Gradasheviin dhe
e dbuan nga vendi. Pasi mori nj ferman
faljeje nga sulltani, Hyseni pranoi t shkonte
n Stamboll por nuk hoqi dor nga idet e tij
dhe nuk u lejua t kthehej n Bosnj. Ai vdiq
n Stamboll kur ishte vetm 32 vje.

A sht e rndsishme q kapedan
Hysen Gradashevii kujtohej pr mir
jo vetm nga myslimant por edhe nga t
krishtert? Prse? A dini ndonj udhheqs
tjetr politik apo ushtarak t shekullit t 19-t
i cili jetoi/vdiq i dbuar nga vendi i tij?
KAPITULLI IV: Nacionalizmat n konflikt
Prej shum kohsh ekziston pr Ballkanin paragjykimi q e emrton at si fui baruti e Europs.
Konfliktet kombtare ndrmjet shteteve t vogla e lakmitare jan pjes prbrse e ksaj tabloje.
Ky imazh u krijua gjat fundit t shekullit t 19-t dhe fillimit t shekullit t 20-t dhe u vrtetua nga
prvoja e Luftrave Ballkanike, si dhe nga vrasja e Sarajevs, e vitit 1914. Gjithsesi, nj imazh i till i
vrazhd historik n pjesn m t madhe sht i padrejt. Lufta I Botrore filloi me konfliktin ndrmjet
Austro-Hungaris dhe Serbis, por sigurisht q nuk u prshkallzua drejt asaj masakre t njohur
trsore, pr shkak t popujve t ktij rajoni. Pr m tepr, Europa Juglindore ndodhet n fundin e
lists s tmerreve t shkaktuara gjat shekullit t 20-t. Megjithat, nj gj e till nuk e prjashton
nacionalizmin europiano-juglindor nga prgjegjsia pr nxitjen e konflikteve t padobishme apo
krimeve t tmerrshme.
Qllimi i ktij Libri pune nuk sht ilustrimi i tmerreve t shkaktuara prej konflikteve kombtare
n Europn Juglindore. N t vrtet, ne jemi munduar q ta mnjanojm nj gj t till dhe t
prqendrohemi m shum n ato argumente dhe ideologji, t cilat n pamje t par mund t duken
t justifikuara, por q, n fund t fundit, i motivuan popujt pr t vepruar n mnyr t dhunshme. Ne
mendojm se nj diskutim kritik i burimeve t tilla gjat orve t historis do ti ndihmoj t rinjt q
t bhen qytetar t pjekur e t prgjegjshm.
Prmes ktij kapitulli, ne gjithashtu duam t tregojm se konfliktet kombtare nuk zgjasin
prgjithmon. N t vrtet, prvoja historike e Europs Juglindore, madje edhe ajo e rajoneve
t tjera europiane, ka treguar mjaft qart se konfliktet e kan nj fund, se paragjykimet kombtare
dhe urrejtjet mund t zvendsohen me qndrime m pozitive, dhe se nj bot m e mir dhe m e
sigurt, mundet, e n t vrtet po shfaqet. Krijimi i Bashkimit Europian, si dhe rasti i marrdhnieve
franko-gjermane gjat 5 dhjetvjearve t fundit, jan shembuj mjaft nxits. Tashm, zhvillime t
tilla pozitive mund t shihen edhe n Europn Juglindore. Por ato jo domosdoshmrisht tregojn se
shtetet kombtare nuk do t ekzistojn m, apo q nuk do t jen m t rndsishme. Pavarsisht
parashikimeve mbi fashitjen e shteteve kombtare, sht ende e qart se edhe pr shum
koh, shtetet kombtare do t vazhdojn t jen aktort kryesor t politiks europiane dhe asaj
mbarbotrore. Identifikimi kombtar do t vazhdoj t ket rndsi prgjat gjith jets son dhe
shteti kombtar do t vazhdoj t ndikoj n ekzistencn ton. Prandaj sht tepr e rndsishme
t kujdesemi q shtetet tona kombtare t shrbejn si nj mbshtetje pozitive pr t ardhmen ton
t prbashkt.
IVa. Ideologjit e prdorura pr nxitjen e konfliktit
IV-1. Paragjykimi kombtar ndaj gjermanve
n Kroaci (1866)
Kurr nuk do t dashuroja nj gjermane bjonde.
Por fatkeqsisht, m rastisi njher t takoja
nj gjermane porsi nj engjll q rrezantonte
paqe. Pasi provuam dashurin e ndrsjellt,
vajza gjermane filloi t luante Les cloches du
monastere pr mua gj q m hapi gojn pr
gjum; m pas, ajo filloi t lexonte Berguinen e
Mathesonit e un fillova t dremisja. Bjondja
pshertinte rreth gjysm ore do dit, pr shtat
dit me radh dhe kur erdhi dita e tet, un
nuk isha m aty. Kroatet djallzore, me t cilat
118
119
duhet t prleshesh, m plqejn m shum
sesa gjermania Lujza, q ish e plogsht si nj
limonat e ngroht.
Senoa, f. 164.

mendim ka autori pr vajzat
gjermane? A sht e vrtet kjo gj?
A keni dgjuar pr paragjykime t tjera
ndaj popujve t tjer? Me cilat kombe ose
grupe shoqrore lidhet pjesa m madhe
e anekdotave t komunitetit tuaj? Sipas
opinionit tuaj, cili sht roli i klisheve dhe
i paragjykimeve? A kan ato ndonj baz
reale?
IV-2. Kujtimet e dr. Riza Nurit, pr refuzimin e
martess me nj vajz t huaj (1910)
Ishte periudha kur merrja pjes n parlament.
Gjat ksaj kohe m ishin br shum
propozime pr martes. Njra nga kandidatet
ishte e pasur dhe e bukur. Ajo vet kishte mjaft
dshir dhe po prpiqej shum. Zemra sa
nuk po m ahej pr t. Ajo ishte shqiptare.
Vetm pr kt arsye nuk u martova me t.
Gjithmon thosha: Un duhet t lidhem
vetm me nj turkesh. Deri m sot, asnj
lloj gjaku tjetr nuk ka hyr n familjen ton.
Nur, f. 318.

Si e shpjegoni qndrimin e shkrimta-
rit? mendim keni, lidhur me vendimin
e tij?
IV-3. Mospajtime n lidhje me Megali Idhen
greke diskutimi i profesorit Nikolaos
Saripolos me mbretin George I (1877)
[....] nj shtet me Kostandinopojn si kryeqytet,
i cili, nn skeptrin e Madhris Suaj, do t
prfshij gjithashtu edhe Kretn, Thesalin dhe
Epirin, Trakin, Maqedonin, Detin e Zi deri afr
Trebizondit, Azin e Vogl, si dhe t gjith ishujt
e Egjeut, duke mos prjashtuar as vendin tim,
Qipron.... Si shum po i zgjeroni kufijt e Greqis,
ndrhyri mbreti.
Politis, f. 63.

Nikolaos Saripolosi (1817-1887),
ekspert ligjor, studiues dhe profesor
n Universitetin e Athins, tek Kujtimet e
tij prshkruan bisedn q bri me mbretin
George I (1863-1913) n vitin 1877, n t
ciln i shpjegoi pikpamjet e tij lidhur me
territoret q krkonte Greqia.

Prse e ndrpreu bisedn mbreti?
far synonte autori q ti shpjegonte
mbretit?
IV-4. Prkufizimi i hapsirs kombtare ru-
mune, sipas historianit Aleksandr D. Kse-
nopoli (1888)
N krahasim me kombet latine, e meta kryesore
e pozicionit ton gjeografik, q e bn Europn
Perndimore t duket si nj kontinent, sht
se ne, latint e Lindjes, dukemi si nj ishull i
humbur, n nj oqean popujsh t huaj.
Pr kt arsye, meqense fati deshi q ta
vendoste popullin rumun n veri t Danubit,
ai sot z nj territor hapsinor prej 300 000
km, nj territor pothuajse po aq i madh, sa
dhe siprfaqja e tr Italis, apo m i madh se
gjysma e siprfaqes s Francs, dhe rrethohet
nga tre lumenj, n formn e nj trekndshi.
Kta lumenj jan Danubi n jug, Dnestri n
kufirin lindor, si dhe degzimi i madh i Danubit,
lumi Tisa, q formon dhe kufirin perndimor.
N kt rajon, prfshir ktu edhe disa
ishuj t tjer prtej kufijve t lartprmendur,
rumunt prbjn - pothuajse kudo - nj popull
kompakt.
Xenopol, I, p. 43.

Aleksandr D. Ksenopoli (1847-1920)
ka qen njri prej studiuesve kryesor
rumun t shkencave humane gjat fundit
t shekullit t 19-t. Ai ka botuar n fusha
t ndryshme, por fitoi fam kombtare dhe
europiane, pr shkak t kontributit t tij n
historin rumune, si dhe n teorin e historis.
Ai sht autori i sintezs disavllimshe t
historis rumune.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
NACIONALIZMAT N KONFLIKT
120

N mnyr sht prfaqsuar ide ntiteti
dhe hapsira kombtare rumune? A
mendoni se deklarimi i hapsirs kombtare
bhet pr qllime ideologjike dhe politike?
A dini raste t tjera, ku t njjtat territore jan
pretenduar nga disa kombe? Jepni shembuj
konkret.
IV-5. Ndarjet kombtare n parlamentin
osman (1908-1914)
Unionistt [xhonturqit], me sulmet e tyre ndaj
nesh, pretendonin se ne ishim bashkuar me
elementt e huaj dhe me ata q nuk ishin
turq, pra, me tradhtart e atdheut. Por realiteti
ishte krejt ndryshe. N t vrtet, opozita
kishte turq, arab, shqiptar, grek dhe
armen n radht e saj, por element t till
ekzistonin edhe midis vet unionistve. N
fakt, pavarsisht se pjesa m e madhe e tyre
ishin unionist [...], ekzitonte mundsia pr ti
shkputur ata prmes nj organizimi m t
mir, n nj mnyr t ligjshme. N at koh,
arabt donin t krijonin nj parti arabe. Pr ta
frenuar kt gj, ishte e rndsishme q ata
t prfshiheshin brenda Kulls s Babilonit.
Kjo nuk ishte nj zgjidhje e keqe, sepse edhe
unionistt kishin nj prbrje t till. N fakt, i
gjith vendi sht i till. t bsh? Madje edhe
parlamenti po kshtu do t jet. Arabt kan
ide nacionaliste shum t rrezikshme. N qoft
se ndodh dika e till, ather fundi do t jet
i hidhur. Do t ndodh e njjta gj, po ashtu
si dhe me parlamentin e Austris. Nj ide t
till e mbshtesin edhe grekt, n mos hapur,
fshehurazi.[...] Un pr vete jam gati q t vdes
pr Turqin, por kt gj e mbaj t fshehur si
sekret. Pr t nuk flas me asknd. N qoft se
ne e bjm nj gj t till hapur [t flasim pr
nacionalizmin turk], ather edhe t tjert do t
ken nj arsye t ligjshme pr t br po ashtu.
Kjo do t thot q vendi do t coptohet e do
t zhduket. Mmdheu (vatani) shtrihet q nga
Shkodra, deri n Basra e Jemen. Brenda tij
gjenden shtatdhjet e dy elemente e gjysm.
Kjo gjendje ka qen pika m e dobt e Turqis,
si dhe rreziku m i madh q i sht kanosur
asaj. Kjo sht arsyeja pse un i trembesha
mendimit pr krijimin e partive kombtare. N
at koh, pavarsisht se ai vet ishte shqiptar,
Hysen Xhahidi shkroi disa artikuj mbi kombin
mbizotrues, kundr grekve tek "Tanin".
sht e vrtet se ai nuk e prmendi Turqin
me emr, por prdorimi i termit komb
mbizotrues nuk ishte i pranueshm n nj
regjim kushtetues. I trbuar prej qndrimit t
mendur t ktij njeriu, thoja me vete: - Ai ose
po e bn kt gj me qllim, ose syt i jan
verbuar nga nj perde e zez dhe e trash
paditurie. Ai nuk mund ta kuptoj far dmi t
madh po i krijonte shtetit. N t vrtet, t flisje
pr nj komb mbizotrues nuk ishte e drejt,
sepse vendi prbhej prej shum kombesh t
ndryshme [milet]. Prndryshe, nuk do t kishte
pasur kushtetutshmri. Nse Turqia do ti kishte
qeverisur kto zona si koloni, prmes ligjeve
t veanta, ather kjo do t kishte qen nj
tjetr histori. Kshtu q ata nuk do t mund
t zgjidheshin dot as si deputet. Megjithat,
Turqia nuk e kishte nj pushtet t till [...]
Grekt u mendn fare. Ata u ngritn kundr
nj kombi t till mbizotrues. Kta artikuj qen
porsi shkndijat brenda nj kutie baruti. Sa do
t doja q ai t kish prdorur fjaln turk, n
vend t kombit mbizotrues. Por ai nuk e tha
kt, ai nuk mundej q ta thoshte kt [...]
Pavarsisht nga kjo, un u mundova q t
mblidhja grupet e opozits. Pata ca biseda me
disa deputet t rndsishm. Arabt nuk donin
q t bashkoheshin n nj parti t prbashkt.
Abdalhamid Zohrai ishte dhe drejtuesi i ktij
grupi. Ndrkoh, un kisha marrdhnie t
mira me Shukri Asalin, deputetin e Damaskut.
Ai ishte nj njeri naiv. Idet e veta mi tregonte
gjithmon dhe un nuk e ndrprisja. Ideja e tij
ishte t krijohej nj shtet Umajad n Damask
[...] Un pr vete i kisha krcnuar arabt
kshtu: - Nse ju krijoni nj parti arabe, ather
edhe ne do t krijojm nj parti turke dhe do t
bashkohemi me unionistt. Pastaj do ta shikoni
se kush do ta psoj humbjen. Atyre u hyri
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
121
frika dhe e pranuan iden time. Edhe Partia
Popullore nuk deshi t bashkohej, pr shkak
t mbshtetjes s Gumulxhinelit. Duke br t
pamundurn, ia arrita q ti bindja.
Nur, f. 328-332.

Si mund ti kuptojm problemet e
ngritura n tekst? Si mendoni, cilat
ishin ndryshimet ideologjike dhe qndrimet
politike q e shqetsonin autorin?
IV-6. Shpallje t lufts antikoloniale nga
qipriott grek (1955)
.
Me ndihmn e Zotit, me besim t plot n
betejn ton t nderuar, me mbshtetjen e t
gjith helenizmit dhe me ndihmn e qipriotve,
KEMI FILLUAR LUFTN PR TA FLAKUR
TEJ ZGJEDHN BRITANIKE, duke prdorur si
thirrje t ksaj lufte, at t ciln prindrit tan
na e kan ln si amanet: JA VDEKJE, JA
FITORE.
VLLEZR QIPRIOT,
Nga thellsit e s kaluars, po na shikojn
pikrisht ata q i kan dhn lavdi historis
greke duke mbrojtur lirin: lufttart e Maratons
dhe t Salamis; t 300-tt e Leonidhas dhe
lufttart e lufts epike shqiptare. Po na shikojn
edhe lufttart e 1821-it, t cilt na treguan se
lirimi prej zgjedhs s sundimtarit sht arritur
gjithmon prmes Shteteve Kombtare [...]
I gjith helenizmi po na vshtron dhe po na ndjek
me shqetsim, por dhe me krenari kombtare.
Le tu prgjigjemi atyre me vepra dhe tu
tregojm se ne jemi t denj pr to.
Ka ardhur koha q ti tregojm bots se
diplomacia ndrkombtare sht e PADREJT,
dhe n shum raste FRIKACAKE, dhe q shpirti
qipriot sht guximtar. Nse sundimtart tan
nuk pranojn q t na kthejn lirin, ne jemi
t zott q ta fitojm at me DUART dhe me
GJAKUN ton.
Le ti tregojm bots dhe njher tjetr se grekt
e sotm nuk pranojn q t rrin nn zgjedh.
Beteja jon do t jet e vshtir. Sundimtari i ka
t gjitha mjetet dhe sht i madh n numr.
Ne kemi SHPIRTIN. E DREJTA sht n ann
ton. Prandaj dhe DO T FITOJM.
DIPLOMAT T BOTS,
Hidhini nj sy veprave tuaja. sht pr t ardhur
keq, q edhe n shekullin e njzet, njerzit
ende duhet t derdhin gjak pr t fituar lirin,
kt dhurat t shenjt pr t ciln ne luftuam
krah jush dhe at pr t ciln edhe ju pretendoni,
se luftuat kundr nazizmit dhe fashizmit.
GREK,
Kudo q t ndodheni, dgjojeni thirrjen ton:
PRPARA! T GJITH S BASHKU PR
LIRIN E QIPROS. [...]
UDHHEQSI
DIGHENIS
Grivas-Dighenis, f. 34.

Q t dyja thirrjet u lshuan nga
koloneli (gjenerali i mvonshm)
George Grivasi (1898-1974), i cili, pasi kishte
shrbyer n ushtrin greke, u kthye n Qipro
pr t drejtuar EOKA-n, duke shpallur dhe
lvizjen guerilase kundr britanikve, me
qllim q ta lironte Qipron prfundimisht prej
sundimit kolonial dhe ta bashkonte at me
Greqin. Pr rezultatin e ksaj lufte, shikoni
tekstin I-39.
B. 1 Prill
RRITINI FMIJT E GREQIS
PR T LIRUAR VENDIN
Nj grusht i vogl njerzish, t armatosur me
SHPIRTIN e tyre t mbushur plot me BESIM,
qndrojn rrethuar nga nj Perandori prej 500
milion banorsh, dhe nuk ndalen prball
Goliatit t fuqishm, t armatosur gjer n
dhmb. Kjo sht lufta pr DREJTSI, e cila
prodhon FUQI MORALE dhe frymzon ideale
fisnike kundr PADREJTSIS dhe dhuns.
[...]
Ne kemi arritur nj fitore morale. Nj Perandori
e tr sht tronditur e turpruar. Qiproja,
e panjohur pr shum njerz, madje edhe
pr diplomatt, sot gjendet n pararojn
ndrkombtare, duke u br nj telash
pr anglo-amerikant dhe nj smundje
vdekjeprurse pr anglezt. Gjith popujt
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
liberal jan n ann ton.
[...]
Periudha e nnshtrimit ka marr fund. Ka ikur
koha kur jetohej n kurrizin e m t voglit dhe
m t pafuqishmit. Sot duhet q t mbizotroj
DREJTSIA dhe MORALITETI. Asnj aleanc
e turpshme anglo-amerikane kundr nesh dhe
asnjlloj bashkpunimi i fsheht anglo-turk nuk
do t arrij q t na mund.
Papageorgiou, f. 138-139.

Si e justifikon udhheqsi i lvizjes
qipriote luftn pr lirim? A keni dijeni
pr ndonj lvizje tjetr antikolonialiste n
vitet 1950?

Bni krahasimin e ktij teksti, me tekstet
I-8 dhe I-22. Cili ishte qllimi i ksaj
thirrjeje? Merrni nj flet dhe ndajeni at n tri
kolona. Pr secilin tekst, prgjigjjuni pyetjeve
n vijim, duke pasur parasysh se thirrja
prgjithsisht sht nj akt komunikimi:
Cili e shkroi at? Kujt iu drejtua ajo thirrje? N
koh dhe n rrethana u krijua ajo?
Nxirrni argumentet q jan prdorur pr t
justifikuar betejn pr lirim? far vini re? A
mendoni se thirrjet duhet t respektojn disa
rregulla retorike pr t arritur qllimin e tyre?
IVb. Konfliktet konkrete
IV-7. Stjepan Radi, Ne duam shtetit ton kroat
brenda Bashkimit Jugosllav (1918)
Ne duam q t kemi me ju [Mbretrin e Serbis
dhe t Malit t Zi] vetm nj kufi t jashtm
shtetror ndrkombtar [...], por prve ksaj,
duam q ta ruajm kufirin ton t brendshm t
shtetit kroat, pr kto arsye:
S pari, ne kroatt duam q t sigurohemi se
fshatart tan do t ken t drejta t plota,
n prputhje me gjendjen dhe nevojat tona t
veanta. [...]
S dyti, ne kroatt duam q ta organizojm
vendin ton, Kroacin, jo vetm mbi bazn e
fshatarsis, por edhe mbi at t sllavizmit, duke
e zvendsuar, pr shembull, gjuhn gjermane
me at eke dhe po prpiqemi q ti kopjojm
dhe ti zbatojm t gjitha ato rregulla dhe ligje
eke q jan t prshtatshme pr ne; nga ana
tjetr, ju po kopjoni rregulla dhe ligje prej t
huajve (ndonse m t prparuar); prandaj nuk
do t bjm diskutime t pafrytshme me ju, dhe
nuk do t mbetemi gjithmon pakic n t
gjitha shtjet.
S treti, ne kroatt kemi qllim q ta organizojm
jetn ton publike mbi bazn e krishterimit dhe
t parimeve njerzore t Uillsonit, duke e ln
mnjan urrejtjen dhe hakmarrjen, ndrsa
ju, vllezr serb, prkundrazi, pr shkak
t vuajtjeve t mdha, [...] dhe pr shkak t
heroizmit tuaj, e konsideroni veten si kombin
m t mir, jo vetm midis sllavve, por edhe t
t gjith bots. Ne e vlersojm kt heroizm,
por krenaria juaj do ishte nj penges e madhe
pr t msuar prej t tjerve, sidomos prej
kombeve sllave.
Radic, f. 211.

Stjepan Radii (1871-1928), udhhe-
qs politik i Partis Fshatare Kroate,
ka qen politikani kryesor kroat pas Lufts I
Botrore. Ai u vra n parlament, n Beograd,
sepse kundrshtoi politikat mbizotruese serbe.
Ai e shkroi kt artikull menjher pas rnies
s Austro-Hungaris, n prag t bashkimit t
vendeve sllave t Jugut, n 1918.
NACIONALIZMAT N KONFLIKT
122

Pse e krkoi Radii pavarsin pr
Kroacin (brenda bashkimit juvosllav)?
A ishte ai pr pavarsin, pavarsisht nga
mimi i saj? mendoni pr ideologjin e
tij (Republika e fshatarsis, Sllavizmi)? A
prbjn t tilla ideologji ndonj interes t
madh sot?
IV-8. Deklarata e serbve, kroatve dhe
boshnjakve (1943)
Sot kombi i Bosnj-Hercegovins, nprmjet
prfaqsuesit t tij t vetm politik, Kshillit
Shtetror Antifashist t Bosnj-Hercegovins,
dshiron q vendi i tyre, i cili nuk sht as serb,
as kroat, as mysliman, por serb, kroat dhe
mysliman, t jet Bosnj-Hercegovina. Ajo duhet
t jet e lir dhe e bashkuar, ku t garantohet
barazia dhe paanshmria e plot. Kombet e
Bosnj-Hercegovins shprehin dshirn pr nj
pjesmarrje t barabart, bashk me kombet
e tjera, n ndrtimin e Jugosllavis federale,
demokratike, kombtare.
Colakovic, f.17.

Cili sht opinioni i shprehur n tekst
mbi karakterin e shtetit?
IV-9. Deklarata e Asambles s Par
Antifashiste pr lirimin e Popullit Maqedonas
[ASNOM] (1944)
Deklarata e ASNOM-it mbi t drejtat themelore
t nnshtetasve t Maqedonis demokratike:
1. T gjith qytetart e Maqedonis federale
demokratike jan t barabart prpara ligjit,
pa dallim kombsie, seksi, race apo besimi
fetar.
2. Pakicat kombtare gzojn do t drejt
pr nj jet kombtare t lir.
3. do qytetari i garantohet siguria e personit
dhe e pasuris s tij, e drejta e pronsis dhe
e nisms private n fushn ekonomike.
4. do qytetari i garantohet liria e besimit dhe
e ndrgjegjes.
5. T gjith qytetart gzojn lirin e fjals,
t shtypit, t tubimeve dhe t krijimit t
shoqatave.
6. N Maqedonin demokratike, e drejta pr
t votuar praktikohet me vot t fsheht,
mbshtetur n t drejtn e prgjthshme, t
barabart, t drejtprdrejt dhe individuale
pr t votuar.
7. E drejta pr tu zgjedhur n fardolloj
organi elektoral t pushtetit popullor, i prket
do shtetasi ose shtetaseje q ka mbushur
moshn 18 vje, e q nuk ndodhet nn hetim
gjyqsor. Pr aq koh sa lufta e popullit pr
lirim ende nuk ka prfunduar, me vendim t
ASNOM-it, parimi i votimit t fsheht dhe t
drejtprdrejt edhe mund t mos zbatohet.
Personave me zhvillim t vonuar, sikurse
dhe personave t akuzuar si kundrshtar t
interesave t lufts s popullit pr lirim, iu
mohohen t drejtat e parashtruara n pikat 5
dhe 6 t ksaj deklarate.
8. Pr do qytetar t aft, pavarsisht nga
kombsia apo besimi i tij, pjesmarrja si ushtar
n radht e ushtris popullore lirimtare, si dhe
n njsitet partizane, sht nder dhe detyr.
9. Ndalohet do lloj veprimtarie fashiste dhe
profashiste, meqense t tilla veprime bien
ndesh me lirin dhe pavarsin e komunitetit
vllazror t popujve t Jugosllavis.
10. do qytetari i garantohet e drejta q ti
apeloj vendimet e organeve shtetrore,
sikundr parashikohet edhe n ligj.
11. do qytetar ka t drejt q t apeloj dhe
t ankohet n t gjitha autoritetet shtetrore.
Qeveria popullore do t bj t gjitha
prpjekjet pr t zhdukur analfabetizmin, pr
t prmirsuar kulturn popullore, si dhe pr
t siguruar arsimin falas.
Mbajtur sot, m dat 2 gusht 1944 (dita e Shn
Ilias), n Manastirin e Shn Prohor Pinskit,
n Ilinden.
Makedonium, f. 119-120.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
123

Deklarata pr t drejtat themelore
t qytetarve t Maqedonis
demokratike u b nga Asambleja e Par
e ASNOM-it (Asambleja Antifashiste pr
lirimin e Popullit Maqedonas), n 2 gusht
t 1944-s. Kjo asamble, e mbizotruar prej
komunistve, e cila prbnte dhe organin
politik t lvizjes partizane, dhe q luftonte
kundr forcave gjermane dhe bullgare n
Maqedoni, prgatiti terrenin pr krijimin e
njsis federale autonome maqedonase,
brenda kornizs s shtetit t ardhshm t
prbashkt jugosllav t popujve t barabart.
Si e till, asambleja shnoi hapin e par pr
shpalljen e shtetit t ardhshm t pavarur
maqedonas. Drejtuesit partizan, jo m kot
zgjodhn 2 gushtin, ditn e Shn Ilias, si ditn
e shpalljes s shtetit maqedonas, sepse ajo
ishte edhe dita e Kryengritjes s Ilindenit,
n 1903-in. N kt mnyr u krijua edhe
mitologjia e Ilindenit t Dyt, duke theksuar
n kt mnyr vazhdimsin e lufts s
armatosur.
Pavarsisht nga kjo, shum prej ktyre
neneve demokratike solemne, mbetn thjesht
si deklarata, pasi Jugosllavia e brenda saj
edhe Republika Popullore e Maqedonis
u shndrruan n sisteme politike totalitare t
modelit komunist.
IV-10. Vshtirsit e lufts antikoloniale n
Qipro (1955-1959), analizuar nga udhheqsi i
EOKA-s, George Grivasi (Digenis)
Ka pasur shum aktor t fuqishm q m
kan penguar gjat rrugs sime. Ata ishin
(a) anglezt, t cilt friksonin dhe ushtronin
masa kufizueze ndaj t rinjve, prmes kontrollit
n arsimin fillor; (b) prindrit, t cilt kishin frik
pr jetn e fmijve t tyre; (c) msuesit, t
cilt kujdeseshin pr disiplinn n shkoll
dhe pr edukimin e studentve t tyre; (d)
komunistt, t cilt donin ti trhiqnin t rinjt
n ann e tyre, vetm pr interesat e partis;
(e) persona t veant me pushtet, t cilt nuk
mund ta kuptonin se sa t rndsishm ishin
t rinjt, veanrisht nxnsit e shkollave pr
luftn lirimtare, e cila u kthye n nj konflikt t
armatosur.
Grivas-Dighenis, f. 38-39.

Analizoni do argument q
udhheqsi i lufts antikoloniale e
ka identifikuar si penges pr organizimin
e lufts. Cili sht qndrimi i shoqris
suaj mbi prfshirjen e t rinjve n politik?
(Mendoni pr familjen tuaj, pr msuesit,
shokt, dhe pr shoqrin n prgjithsi).
Deri n mas mendoni se t rinjt duhet
t prfshihen n politik? Po n konfliktet e
armatosura?
NACIONALIZMAT N KONFLIKT
124

Prkthim: Uashingtoni, Lord Bajroni
dhe Zhan dArka: Pra, t gjitha betejat
tona shkuan kot?!
Gjat lufts antikoloniale, qeveria greke,
e cila prfaqsonte komunitetin qipriot grek, u
bri 4 her thirrje Kombeve t Bashkuara, duke
mbrojtur t drejtn e Qipros pr vetvendosje.
N vitin 1958, kto thirrje u shndrruan nga
e drejta pr vetvendosje, n t drejtn pr
pavarsi.

Pse autori ka przgjedhur kto
tri personalitete? Cilat kombe
prfaqsojn ata? Cilave luftra u referohen
ata?
IV-11. Kndvshtrimi i Partis Qipriote Greke,
parti e krahut t majt (AKEL
27
), 1955
Sipas korrespondentit amerikan q bri
intervistn, her pas here, EOKA dhe
Digenisi drdllisnin gjra t uditshme dhe
t pakuptimta. Gjithashtu, korrespondenti
la t kuptohej se Digenisi ishte strvitur prej
anglezve pr tu br komando. Prandaj,
n njoftimin e fundit t EOKA-s, transmetuar
prej nj stacioni radiojeje t Athins, Digenisi
deklaroi se nse Kombet e Bashkuara nuk do
t pranonin t hetonin pr shtjen e Qipros,
ather qipriott do ta hidhnin ishullin n
er dhe do t shkaktonin nj holokaust, duke
djegur veten dhe britanikt. Nprmjet ksaj
deklarate, EOKA, Digenisi dhe mbshtetsit e
tyre njohn disa fakte t rndsishme: shtja e
Qipros ishte n duart e Kombeve t Bashkuara.
Pastaj, far kuptimi kishin tr ato fjal t
27
AKEL: Anorthotiko Komma Ergazomenou Laou (Partia Prparimtare e Puntorve)
Fig. 29. Thirrja e Qipros drejtuar Kombeve t Bashkuara (vitet 1950)
Karikatur e Ph. Demetriadesit, te Istoria tis Kyprou, f. 243.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
125
ashpra dhe gjith ajo rrmuj q u b pr kt
shtje? Por, sikundr e pranojn edhe vet,
qllimi i tyre ishte q t mos ua thyenin turinjt
anglezve.
Meqense shtja e Qipros varej prej Kombeve
t Bashkuara, prse EOKA e pranon faktin se
braktisja e tyre prej athinasve, t cilt u ishin
nnshtruar t huajve, prbnte nj tradhti t
hapur dhe t ndyr?
N OKB, ashtu sikurse ndodhi edhe vitin
e kaluar, amerikant na braktisn dhe na
tradhtuan, ndrsa BRSS-ja votoi pro nesh. A
nuk sht poshtrsi q ne t heshtim si gur
varri, pr shkak t atyre q na tradhtojn dhe na
mashtrojn duke na ofruar baza ushtarake?
Meqense EOKA e pranon se shtja e Qipros
do t zgjidhet nga Kombet e Bashkuara, a nuk
sht e kuptueshme q mbrojtja m e mir
mund t arrihet prmes bashkimit t t gjith
qipriotve, t ciln EOKA, n t vrtet, e
kundrshton?
Gjithka e prmendur m lart tregon se
EOKA, edhe sipas skenarit m pozitiv, sht
keqprdorur politikisht, e pr pasoj po merret
me aventura. Ne mendojm q zgjidhja e
shtjes s Qipros, para s gjithash varet nga
bashkimi dhe nga lufta e prbashkt e popullit
qipriot dhe atij grek. Ky sht dhe njri prej
shqetsimeve tona m kryesore, e t tjerat
vijn m pas, me radh.
Greva politike masive e 2 gushtit n Qipro,
e cila qe nj shfaqje agresive e popullit t
bashkuar, dshmoi se patriott jan n rrugn
e duhur. Lrini njerzit t vazhdojn me m
shum vendosmri betejn e tyre pr bashkim
dhe pr t drejta kombtare. Fitorja do t jet e
tyre, pavarsisht nga pengesat, kundrshtimet
dhe prpjekjet pr ti ndar.
Gazeta Demokrati i ri, 7 gusht 1955,
tek Sp.Papageorgiou, AKEL.

EOKA: Ethniki Enois Kyprion Agoniston
[Organizata Kombtare e Lufttarve
Qipriot] ka qen nj organizat e fsheht
e krahut t djatht, e cila udhhoqi luftn
antikoloniale t Qipros, nga viti 1955 deri n
vitin 1959. Qllimi i EOAK-s ishte bashkimi

i Qipros me Greqin, duke i prjashtuar
qipriott turq, udhheqsit e t cilve
kishin vendosur q t bashkpunonin me
britanikt. Edhe qipriott turq krijuan nj
organizat t fsheht, t udhhequr prej
oficerve t ushtris turke t cilt fillimisht
u quajtn Volkan, dhe n 1958-n TMT
(Trupat Mbrojtse Turke) - e cila synonte
q t ruante status quo-n. Orientimi politik
i djatht i EOKA-s oi drejt konflikteve
me t majtt qipriot grek, t cilt ishin
kryesisht mbshtets t AKEL-it, parti e cila
kishte fituar shum zgjedhje vendore gjat
dhjetvjearve t mparshm zgjedhjet
e vetme q lejonte administrata britanike.
IV-12. Qipriott turq kundr EOKA-s, 1960
LUFTA TERRORISTE E QIPRIOTVE GREK
VAZHDON
Pes t vdekur brenda dhjet ditve!
Makariosi duhet ti dnoj akte t tilla.
EOKA i ka shprehur qart qllimet e veta:
Popullsia do t terrorizohet dhe fushata e
terrorit do t vazhdoj me nj furi t plot. Nuk
ka dyshim se kushdo q e planifikon kt gj,
do t prballet me t njjtat pasoja.
Gjat muajve t par t republiks, organizata
terroriste e EOAK-s e rifilloi prsri fushatn e
saj t vrasjeve. Kto akte terroriste u ndrpren
pas marrveshjeve t Zyrihut dhe t Londrs.
Operacioni i lufttarve t EOKA-s, t cilt po
luftojn pr bashkimin e Qipros me Greqin,
nisi fillimisht me zrat e ashpr pr vrasje dhe
terror, dhe m pas vijoi shkall-shkall drejt
Enosisit (Bashkimit). Pr t arritur qllimet e
veta, EOKA e prgatiti mjaft mir kt fushat
terroriste, duke e lidhur at me nevojn
pr unitet dhe pr bashkpunim ndrmjet
qipriotve grek. Pa kurrfar prjashtimi apo
ngurrimi, do grek q do t kundrshtonte dhe
do t tradhtonte EOKA-n, dhe q nuk besonte
n synimet e saj t mdha, do t bhej shosh
prej plumbave t EOKA-s, dhe ashtu sikurse
edhe n t shkuarn, ai do t rrmbehej, do t
NACIONALIZMAT N KONFLIKT
126
NACIONALIZMAT N KONFLIKT
28
Makariosi III (1913-1977) i kreu studimet n Qipro, Athin dhe n Boston, dhe m pas, n 1948, u kthye n Qipro. Pas vdekjes s
Makariosit II, ai u b kryepeshkopi m i ri i Qipros, n moshn 37 vjeare (1950). Ai u dnua prej britanikve me internim n Seishellet, nga
viti 1956 deri n 1957. U zgjodh presidenti i par i Republiks s Pavarur t Qipros (n zgjedhjet e 13 dhjetorit 1959) dhe n vitin 1961, e
bri kt republik t re antare t Lvizjes s t Paangazhuarve. N 15 korrik 1974, pr shkak t nj grushti shteti t prgatitur prej junts
ushtarake greke, Makariosi u rrzua nga pushteti dhe u arratis n Londr. M tej, ngjarjet pasuan me pushtimin turk t 20 korrikut dhe t
15 gushtit, si dhe me ndarjen e ishullit. Makariosi u kthye n Qipro n dhjetor 1974 dhe vdiq n datn 3 gusht 1977.
29
Naxhak (Spata) ka qen nj gazet e prjavshme q u botua nga viti 1959 deri n vitin 1963. Ajo botohej prej Raouf Denktashit,
politikan nacionalist ambicioz q prej viteve 1950, i cili mbshteste turqsin e qipriotve turq. Duke e kundrshtuar politikn m t
moderuar t zvendspresidentit t par t Republiks s Qipros, Fazil Kuukut, ai u zgjodh president i Dhoms Komunale t Turqis
n 1960-n. Gjat periudhs s prplasjeve midis komuniteteve, ai u arratis n Turqi (1963/4-1967). Q prej 1968-s e n vijim, ai qe
prfaqsuesi i qipriotve turq gjat diskutimeve ndrkomunitare t zhvilluara me mbshtetjen e OKB-s. U b udhheqsi i qipriotve turq
dhe qndroi si i till deri n 2003-in, vit n t cilin luajti rolin kryesor n kundrshtimin e versionit t tret t Planit t Ananit.
torturohej dhe do t digjej.
Komuniteti turk kurr nuk do ti harroj veprimet
e drejtuara kundr tij, si dhe aktet terroriste q
ka psuar pr shkak t ksaj organizate, e cila
krkonte t arrinte ambicjet e saj t mdha.
Nga kjo pikpamje, turqit e Qipros e din mjaft
mir rndsin dhe qllimin e vrtet t ktyre
veprimeve terroriste.
Qipriott turq do tu prgjigjen me paknaqsin
m t madhe ktyre veprimeve, t cilat nuk
prbjn nj shenj t mir pr t ardhmen e
Republiks s Qipros.
Makariosi
28
duhet ti dnoj veprimet e ktyre
terroristve, t cilt, pr t arritur qllimet
e veta, kan zgjedhur vdekjen dhe frikn.
Pozicionet e zaptuara prej tyre e bjn mse
t nevojshme nj gj t till.
Gazeta Nacak
29
, 73, 7 tetor 1960.

Republika e Qipros u krijua pas
marrveshjejeve t Zyrihut e t
Londrs, n vitin 1960, si nj shtet i pavarur,
nn mbikqyrjen e Britanis, Greqis dhe
Turqis. Interesat strategjike britanike
u garantuan prej dy bazave t pavarura
n ishull, ndrsa prania e grekv dhe
e turqve u sigurua prmes vendosjes s
850 trupave greke dhe 650 trupave turke.
Qipriott grek nuk qen n nj mendje
prsa u prket qndrimeve t tyre ndaj
marrveshjeve, ndrsa qipriott turq e
mbshtetn kushtetutn. Rauf Denktashi
shpalli dyshimet e tij se qipriott grek
nuk do ta respektonin kushtetutn dhe,
pr pasoj, do t vinin n rrezik dhe do t
shkelnin t drejtat e qipriotve turq. T dyja
komunitetet akuzuan njri-tjerin pr mbajtjen
e rezervave t armve dhe pr krijimin e
bandave t armatosura jozyrtare: n nj
rast, prpara pavarsis, britanikt arritn t
kapnin nj anije, Denizin, duke uar arm
n ishull. N dhjetor 1963, pr shkak t nj
mosmarrveshjeje serioze mbi kushtetutn,
u krijua nj atmosfer shprthyese, me
prplasjen ndrmjet qipriotve grek dhe
atyre turq. N janar 1964 u krijua edhe nj
vij ndarse, e njohur si Vija e gjelbr, e cila
kalonte prmes Nikozias.

Krahasoni tekstet IV-10, IV-11 dhe IV-12
dhe prpiquni t kuptoni tri qndrimet e
ndryshme q jan paraqitur aty. Gjithashtu
referojuni edhe teksteve I-39 dhe IV-6.
IV-13. Qllimet e Pranvers kroate n fillim
t viteve 1970-t, sipas shkrimtarit Vlado
Gutovac
Kushdo q hyn n burg si i pafajshm, nuk mund
t shpresoj n asgj. Ai thjesht duhet t pres
[]
Un kam prfaqsuar ndrrn e shtetit kroat; kjo
ndrr duhet prmbushur me qllim q ta lm
at mnjan, dhe t vazhdojm m tej krahas
popujve t tjer t bots. Shteti pr mua nuk sht
gj tjetr, vese nj e keqe e pamnjanueshme.
Edhe n rastin e Kroacis sht e njjta gj. Por
kjo duhet zgjidhur si nj shtje e brendshme!
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
127
Vetm ather, kjo dshir e tejzgjatur do t
mund t prfundoj [] dhe ne do t fillojm q
t shohim nj ndrr tjetr ndrrn kundr tij
[shtetit].
Gotovac, p,129, 159.

N fund t viteve 1960, Kroacia drejtohej
prej administratorve komunist,
relativisht t rinj n mosh, Savka Dabcevic-
Kucar dhe Miko Tripalo. Ata u prpoqn q
t arrinin nj nivel m t lart pavarsie pr
Kroacin, brenda Jugosllavis. Gjithashtu, ata
shpalln disa liri demokratike, por brenda suazs
s qeveris komuniste ekzistuese. Kjo lvizje
u njoh me emrin Pranvera kroate, ndrsa
Lvizja e masave ishte m pak e njohur. Ajo
pati shum prkrahs, veanrisht student.
Ksaj lvizjeje iu dha fund n fillim t viteve
1970, kur Savka Dabcevic-Kucari dhe Tripalosi
u hoqn me vendim t Titos. Mjaft njerz t
cilt e kishin mbshtetur kt lvizje, sidomos
ata q ishin intelektual, u burgosn. Njri prej
ktyre t burgosurve ishte dhe shkrimtari Vlado
Gotovac, i cili vuajti katr vjet heqje lirie n
burgun famkeq t Stara Gradishkas.

far nnkupton autori me fjalt shteti
pr mua nuk sht gj tjetr, vese nj
e keqe e pamnjanueshme? mendoni
pr paradoksin, se armiku i fardolloj shteti
u burgos, sepse kishte luftuar pr shtetin
kroat? A prbjn shtetet kombtare nj
hap t nevojshm pr heqjen e shtetit n
prgjithsi?
IV-14. Memorandumi i Akademis Serbe t
Artit dhe Shkencs (SANU) (1986)
N Jugosllavi ekziston nj shqetsim i madh n
lidhje me ritmet e ulta t zhvillimit shoqror,
vshtirsit ekonomike, tensionet shoqrore
gjithnj e n rritje, si dhe konfliktet e hapura
ndretnike. Nj kriz e rnd ka pushtuar
jo vetm fushn ekonomike dhe politike,
por edhe tr sistemin ligjor dhe rendin n
Jugosllavi. Dembelizmi dhe paprgjegjshmria
n pun, korrupsioni dhe nepotizmi, mungesa e
besimit dhe mosrespektimi i ligjit, kokfortsia
burokratike, rritja e mosbesimit mes individve
dhe egoizmi gjithmon e m arrogant i
individve dhe i grupeve jan kthyer n dukuri t
prditshme. Dmi q u sht shkaktuar vlerave
morale dhe reputacionit t institucioneve m
t larta publike, si dhe mungesa e besimit tek
aftsit e vendimmarrsve kan shkaktuar
plogshti dhe zemrim tek publiku dhe i
kan tjetrsuar shtyllat dhe simbolet e rendit
dhe t ligjit. Shqyrtimi objektiv i realitetit
jugosllav tregon se kriza e tanishme mund
t prfundoj n nj traum shoqrore me
pasoja t paparashikueshme, si mund t jet
edhe coptimi shkatrrimtar i shtetit jugosllav.
Askush nuk mund t mbyll syt prpara asaj
q po ndodh ose q mund t ndodh.
[] [N Jugosllavin komuniste] zgjidhja e
shtjes kombtare u hartua dhe u zhvillua
teorikisht prej Speransit (Kardelit
30
), n librin e
tij Razvoj slovenskoga narodnoga vprsanja
[Zhvillimi i shtjes kombtare sllovene], i cili
n prgjithsi shrbeu si nj model ideologjik
pr zhvillimin e Jugosllavis, si nj konfederat
republikash sovrane dhe rajonesh autonome,
q prfundimisht u arrit me Kushtetutn e vitit
1974.
Dy republikat m t zhvilluara
31
, t cilat arritn
q ti prmbushnin programet e tyre kombtare
prmes ksaj kushtetute, jan sot mbshtetset
m t flakta t sistemit ekzistues. N saj t
pozits s udhheqsve t tyre n qendrat e
pushtetit politik, ato kan qen edhe nismtaret
e t gjitha shtjeve me ndikim n sistemin
ekonomik dhe politik (prpara dhe pas viteve
vendimtare 1960). Ato e formsuan strukturn
ekonomike dhe shoqrore t Jugosllavis, n
30
Eduard Kardeli (1910-1979), slloven, ka qen msues; ai hyri n lvizjen komuniste dhe u b njri prej pushtetarve kryesor t
Jugosllavis Komuniste. Ai ishte ideologu kryesor i titizmit, dhe u prpoq q t forconte federalizmin jugosllav.
31
Sllovenia dhe Kroacia
NACIONALIZMAT N KONFLIKT
128
prputhje me dshirat dhe nevojat e tyre.
[] Duke pasur parasysh format ekzistuese t
diskriminimit kombtar, Jugosllavia e sotme nuk
mund t konsiderohet si nj shtet demokratik.
[...] Jugosllavia shihet m pak si nj komunitet
qytetarsh, kombesh dhe kombsish, t gjith
t barabart prpara ligjit, dhe m shum si
nj komunitet prej tet territoresh t barabarta.
Por edhe ky lloj barazimi nuk vlen pr Serbin,
pr shkak t pozicionit t saj t veant ligjor
dhe politik, i cili pasqyron prirjen pr ta mbajtur
kombin serb nn mbikqyrje t vazhdueshme.
Parimi kryesor prapa ksaj politike ka qen
ai i nj Serbie t dobt dhe i nj Jugosllavie
t fort, ka sht kthyer n nj mendsi
mbizotruese. N qoft se serbve, t cilt
jan dhe kombi m i madh, do tu lejohej nj
rritje ekonomike e shpejt, ather nj gj e
till do prbnte rrezik pr kombet e tjera t
Jugosllavis. Pr kt arsye shfrytzohen
gjith mundsit e nxjerrjes s pengesave
m t mdha, pr t ngadalsuar zhvillimin
ekonomik dhe konsolidimin politik t Serbis.
Njra prej pengesave t tilla m t rnda
sht dhe pozita e tanishme e paprcaktuar
kushtetuese e Serbis, me kaq shum konflikte
t brendshme.
[] Marrdhniet ndrmjet Serbis dhe
krahinave
32
nuk mund t reduktohen vetm n
nj interpretim ligjor formal t dy kushtetutave
33
.
Kjo sht kryesisht nj shtje ndrmjet kombit
serb dhe shtetit t tyre. Ktij kombi, i cili e ka
rifituar shtetsin pas nj lufte t gjat dhe
t prgjakshme, q e ka arritur demokracin
qytetare dhe q ka humbur dy milion e gjysm
njerz n dy luftra botrore
34
, iu desh q t
provonte se si, pas katr dhjetvjearsh,
brenda Jugosllavis s re, ai do t ishte i vetmi
q do t dnohej prej nj komisioni partiak
burokratik, pr t mos patur shtetin e vet. Nj
humbje m e hidhur historike n koh paqeje
nuk mundet q t imagjinohet.
[] shtjes s pozicionit t popullit serb i sht
kushtuar nj vmendje e veant, nisur nga fakti
se nj numr i madh serbsh jetonin jasht saj,
pra Serbis s vrtet, dhe ngaq numri i tyre
sht m i madh sesa numri trsor i popullsis
s disa kombeve t tjera. Sipas regjistrimit t
popullsis t vitit 1981, 24% e popullit serb (1
958 000) jetonin jasht Republiks Socialiste
t Serbis, q n t vrtet prbn nj numr
m t madh sesa ai i sllovenve, shqiptarve
dhe maqedonasve, dhe pothuajse i barabart
me at t myslimanve.
[] sht e drejta historike dhe demografike e
popullit serb q t gzoj nj integritet t plot
kombtar dhe kulturor, pavarsisht nga republika
ose krahina n t ciln ata mund t jetojn.
[] Pr t prmbushur interesat legjitime t
Serbis, rishikimi i Kushtetuts sht dika
e pashmagshme. Krahinat autonome duhet
t bhen nj pjes integrale e vrtet e
Republiks s Serbis, duke iu siguruar atyre
at nivel autonomie, i cili nuk do ta shkatrronte
integritetin e republiks dhe q do t bnte t
mundur t veprohej pr interesat e prbashkta
t komunitetit m t gjer. shtja problematike
e shtetit serb nuk sht problemi i vetm q
duhet t rregullohet me an t amendamenteve
kushtetuese. Kushtetuta e vitit 1974 e shndrroi
Jugosllavin n nj komunitet n gjendje shum
t paqndrueshme, t gatshm pr t shqyrtuar
do alternativ, prvese asaj jugosllave,
sikurse sht br e qart edhe nga pohimet e
fundit t bra prej figurave publike t Sllovenis,
si dhe nga qndrimet e mparshme t mbajtura
prej politikanve maqedonas. Kto pikpamje
dhe copzime ojn drejt ides se Jugosllavia
rrezikohet nga nj kalbzim i mtejshm.
Kombi serb nuk mund t vazhdoj ta pres
t ardhmen n nj situat t till pasigurie.
Prandaj, t gjitha kombeve t Jugosllavis u
duhet dhn mundsia t shprehin dshirat
dhe qllimet e tyre. Athere, Serbia do t mund
t deklaronte dhe t prcaktonte interesat e saj
kombtar.
32
Kosova dhe Vojvodina
33
Kushtetuta e Jugosllavis Federale dhe ajo e Republiks s Serbis.
34
Shifra e t vrarve serb gjat dy Luftrave Botrore sht mjaft e diskutueshme.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
129
NACIONALIZMAT N KONFLIKT
130
[] Nse kombi serb brenda Serbis nuk merr
pjes njlloj si shtetet e tjera gjat gjith procesit
t vendimmarrjes dhe zbatueshmris, ather
Jugosllavia nuk mund t jet e fort dhe vet
ekzistenca e saj si nj komunitet shoqror dhe
demokratik do t vihet n pikpyetje.
Gjith kjo periudh zhvillimi e komunitetit
jugosllav dhe e Sebis ka prfunduar n nj
ideologji t sfilitur historike, n amulli trsore,
dhe madje n nj kthim mbrapa q m shum
vihet re n sfern ekonomike, politike, morale
dhe kulturore. Nj situat e till krkon n
mnyr t ngutshme nj reform t thell
dhe t mirmenduar, t arsyetuar drejt dhe t
zbatuar me vendosmri nga t gjitha strukturat
qeveritare, si dhe organizatat shoqrore t
komunitetit jugosllav t kombeve; po ashtu,
edhe nj integrim t shpejt dhe pozitiv n
botn moderne, prmes nj demokracie
shoqrore []
http://www.haverford.edu/relg/sells/reports/memorandumSANU.htm

Memorandumi i SANU-t sht
kritikuar (veanrisht jasht Serbis)
si nj platform politike pr nacionalizmin
serb dhe si nj program q paraqet iden
pr krijimin e Serbis s Madhe; n kt
mnyr, ai ka shrbyer si baz ideologjike
pr politikat e mvonshme t Slobodan
Millosheviit dhe pr luftrat e viteve 1990.
Mundohuni t kuptoni prse teksti
pretendon se Titoja kishte br prpjekje pr
ta kufizuar ndikimin e Serbis n Jugosllavin
komuniste? A mos ishte ky rezultat i prvojs
s mparshme, kur politikat panserbe qen
shkaktaret e tensioneve n periudhn midis
luftrave? A ishte i drejt zemrimi i antarve
t Akademis Serbe? Sipas njohurive tuaja, po
prfaqsuesit e republikave t tjera jugosllave,
a kishin t njjtin mendim me ta?
IV-15. Qndrimi i nj slloveni mbi shtjen e
gjuhs n Jugosllavin komuniste (1987)
Me siguri, marrdhniet n Jugosllavi do t
kishin qen ideale n rast se sllovent do t
dinin serbo-kroatishten, ndoshta edhe serbishten
ose kroatishten ve e ve, ose t paktn
maqedonishten; nse serbt dhe kroatt do t
dinin sllovenishten dhe maqedonishten ; dhe n
rast se maqedonasit do t dinin nj ose dy gjuh
t tjera prve t vets. N t vrtet, sllovent
prpiqen q ta ruajn nj marrdhnie t till.
Kshtu pr shembull, fmijt slloven e msojn
gjuhn serbo-kroate npr shkollat fillore, si
lnd t detyrueshme. Mirpo, serbt dhe kroatt
zakonisht nuk e msojn gjuhn sllovene npr
shkollat e tyre fillore. Kjo do t thot se, n mnyr
t pandrgjegjshme, ne e zbatojm parimin [e
barazis gjuhsore] n mnyr t njanshme.
Sllovenishtja sht gjuh e klasit t dyt n
Jugosllavi, fakt q sht vrtetuar nprmjet nj
vzhgimi siprfaqsor t situats dhe pr t ciln
ka me mijra anekdota. Serbt dhe kroatt e din
mir se njohurit mbi gjuhn sllovene nuk jan
nj domosdoshmri e madhe pr ta. Kontaktet
e tyre me sllovent kan dshmuar se sllovent
jan t gatshm q tu drejtohen atyre n gjuhn
e vet, n shumicn e rasteve. Mendoj se kur nj
kroat ose serb prballet me mendimin se ai duhet
t msoj sllovenisht, ai i bn vetes nj pyetje
logjike: Prse duhet t msoj sllovenisht, kur
un mund ta shpenzoj kt koh pr t msuar
nj gjuh q mund t m hyj n pun pr dika
m t ngutshme q m shqetson n jetn e
prditshme dhe nga e cila varet mirqenia dhe
zhvillimi im?
Shum slloven, veanrisht ata q kan nj
punsim federal, mendojn se njohja e serbo-
kroatishtes sht nj detyrim moral, duke
shpresuar q shembulli i tyre do ti bind qytetart
e tjer, se dhe ata duhet t msojn sllovenisht.
Un mendoj se nj pikpamje e till sht e
gabuar, sepse, n fund t fundit, jan sllovent
ata q duhet ti bjn vetes s tyre pyetjen,
sikurse dhe t tjert: Prse duhet t msoj serbo-
kroatisht, kur kt koh mund ta shpenzoj pr t
msuar nj gjuh m t rndsishme? Prse
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
131
sllovent t mos msojn anglisht, gjermanisht,
rusisht, n vend t serbo-kroatishtes?
Prgjigjja qndron tek frika, e cila ka qen
karakteristik e sllovenve pr nj mij vjet.
Imagjinojeni nj slloven q ndodhet jasht shtetit,
n nj delegacion diplomatik ose n ushtri.
Papritur ai zbulon q sht fare i vetm, brenda
nj mbledhjeje me prfaqsues t vendit, t cilt
flasin serbo-kroatisht. Prfundimi i vetm sht
se ai po qndron prpara [prfaqsuesve t]
nj vendi q flet serbo-kroatisht, dhe jo prpara
prfaqsuesve individual t kombit serb ose
kroat. shtja e gjuhs kthehet n nj shtje
patriotizmi dhe madje, n fund t fundit, n nj
shtj tradhtie. []
Por tashm shtrohet nj tjetr pyetje e
rndsishme: Si sht e mundur q t flasim
ball pr ball me shtetin, nse jemi t pushtuar
nga frika? Gjithkush ka kaluar prvoja t tilla. Kur
gjendesh prpara komandantit, qeveritarit ose
msuesit t rrept hert a von do t t mbahet
goja. Sllovenve u mbahet goja kur flasin n
gjuhn jugosllave. Vetm n shtpi, me familjen
dhe n institucionet e veta ata munden t flasin
rrjedhshm.
Pra, parimi sipas t cilit njerzit e shteteve
multifunksionale bhen t barabart, n qoft
se ata njohin dy ose m tepr gjuh, sht i
diskutueshm. Ai mund t zbatohet n mnyr t
njanshme; madje, edhe ky respektim i njanshm
i ktij parimi, nuk shpton prej kontradiktave
t brendshme. Njkohsisht, prmes ksaj ne
pohojm se Jugosllavia nuk sht nj vend me
kombe dhe gjuh t barabarta dhe duke pasur
parasysh elementet praktike, nuk mund t bhet
nj vend i till.
Problemi i gjuhs [] nuk do t thot se shtrimi i
shtjes kombtare sllovene fillon me problemin
e gjuhs.
Stokes, f. 283-284.

mendoni pr paknaqsin e sllovenve
n lidhje me marrdhniet asimetrike
mes republikave t Jugosllavis Federale, n
dukje t barabarta? A mund t gjendej ndonj
zgjidhje m praktike pr kt shtje?
IV-16. Deklarata e Majit e Shoqats Demokra-
tike Sllovene (1989)
Nnshkruesit e ksaj deklarate parashtrojn
krkesat e mposhtme:
1. Ne duam t jetojm n nj shtet sovran t
kombit slloven.
2. Si shtet sovran, ne duam q t vendosim vet
pr do lloj bashkimi me sllavt e Jugut, apo me
kombet e tjera t Europs s reformuar.
N mbshtetje t synimeve e dshirave historike
pr pavarsi politike t kombit slloven, shteti
slloven do t bazohet n:
- Respektimin e t drejtave dhe lirive t njeriut;
- Demokracin, e cila prfshin pluralizmin politik;
- Rendin shoqror, i cili do t garantoj mirqenie
shpirtrore dhe materiale, n prputhje me
situatn e tanishme dhe me burimet njerzore t
shtetasve t Sllovenis.
Repe, f. 198.

Deklarata e Majit 1989 u shpall n
datn 8 maj 1989, nga partia e par
opozitare, Slovenska demokratina sveza
[Lidhja Demokratike Sllovene], e cila i fitoi
zgjedhjet n vitin 1990, si rezultat i bashkimit
t saj me partit e tjera t opozits, brenda
koalicionit Demos. Gjithashtu, Deklarata e
Majit u firmos edhe nga disa parti dhe grupe
t opozits.

Analizoni tekstin.
IV-17. Futbolli dhe nacionalizmi nj tifoz
kroat kujton udhtimin e tij pr ndeshjen
midis Partizanit t Beogradit dhe Dinamos s
Zagrebit (1989)
Flitet se ata kan prgatitur sandui t
nxeht pr ne n Beograd. Ata nuk duhet
t shqetsoheshin. Atmosfera po nxehej,
ndrkoh q uiski dhe konjaku po mbaronte
dhe ne po e humbnim durimin. Vagoni ishte
trsisht i ekspozuar ndaj terrorit dgjimor:
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
Tr grupi nga Zagrebi, gjaku i tyre bardh
e blu!; prve ksaj dgjoheshin edhe disa
kng kombtare, sepse, n fund t fundit,
po shkonim n Beograd dhe n t tilla koh t
trazuara, prania e dy policve tolerant, nuk
na pengonte t kndonim nj kng, e cila deri
pak koh m par as mendohej se mund t
kndohej n publik: Do vdes pr ty, Dinamo,
si vdiq Stjepan Radii pr kroatt!. Atmosfera
ishte e ngarkuar me ngjyrat kombtare dhe do
gj kishte lidhje me Dinamon, Zagrebin dhe
Kroacin. Po t pyesnit nj student ekonomiku
22 vjear, i cili vinte nga nj familje e pasur,
se prse ai po shkonte n Beograd n nj dit
t till t rrezikshme, n nj koh kur i kishin
thn t mos lvizte, ekonomisti i ardhshm
do t prgjigjej: Ne udhtojm, sepse e duam
klubin ton t vrtet t Zagrebit, kjo sht
knaqsi pr ne [].
Gjendeshim pran stadiumit, dgjoheshin
brohoritje, katedralja e madhe e tempullit t
Shn Savs shklqente prmbi majat e kolosit
t Partizanit. Pjesa jugore ishte mbushur me
varrmihs, siprmarrs apo fardo tjetr
qofshin ata, t cilt mbanin flamuj dhe ishin
n delir t plot. Nj pjes ishte ruajtur bosh
pr mysafirt nga Zagrebi, pa asnj mundsi
kontakti. Nga Partizani vinin brohoritjet:
Partizani, Partizani, sht skuadra e vrtet,
Sllobodan Milloshevii sht krenar pr t!.
Por sharjet nuk ishin t asaj mase q ne ishim
msuar t dgjonim gjat viteve t fundit.
www.badblueboys.hr

Shpeshher, identitetet shprehen
prmes mbshtetjes s skuadrave t
caktuara sportive. N ato shoqri ku ndalohet
shfaqja e hapur e ndjenjave kombtare, si
ishte rasti i Jugosllavis komuniste, besnikria
ndaj klubeve t caktuara t futbollit ishte nj
mnyr shprehjeje e identitetit kombtar.
Dy prej katr klubeve m t forta t futbollit
n Jugosllavi ishin nga Kroacia dhe dy nga
Serbia. Djemt e kqij blu mbshtesnin
Dinamon e Zagrebit, Torcidat ishin tifozt e
Hajdukut (Split), Delijet [Guximtart] ishin
tifozat e Yllit t Kuq (Beograd), dhe Grobari
[Varrmihsat] ishin tifozt e Partizanit
(Beograd). Gjat rnies s Jugosllavis,
prplasjet midis tifozve t futbollit u bn
gjithnj e m t ashpra, dhe arritn kulmin n
vitin 1990, gjat nj ndeshjeje midis Dinamos
s Zagrebit dhe Yllit t Kuq t Beogradit.

Si mendoni, prse u b kaq i
rndsishm futbolli, si mnyr e
shprehjes s identitetit kombtar? Pse tifozt
u referoheshin Stjepan Radiit dhe Sllobo-
dan Millosheviit? Prshkruani konfliktet
kombtare gjat kampionateve t fundit t
futbollit. A mendoni se klubet e futbollit mund
t shprehin identitete t tjera, prve atyre
kombtare, p.sh: identitete lokale, t cilat
mund t jen njlloj t papajtueshme? A
mund t sillni shembuj nga vendi juaj?
IV-18. Shkrimtarja Dubravka Ugresii shpreh
keqardhje pr ndarjet dhe luftrat e viteve
1990-t
A e kam pyetur veten ndonjher se deri n
pik jam fryt i puns s gjat nn sistemin q
kam jetuar, dhe deri n mas jam fryt i vetes
sime? Dhe tashm, jam ASKUSHI, thjesht nj
numr pa identitet, nj cop mish njeriu n duart
e komandantve t lufts, apo jo? Dhe kjo, sepse
kta zotr t lufts vendosin n emrin tim, pa m
pyetur fare se n cilin shtet do t jetoj, se n ciln
gjuh do t shkruaj, se cils kultur do ti prkas;
pikrisht ata vendosin nse do tu japin ose do tu
marrin jetn njerzve t mi t afrt apo shokve
t mi; nse do ta shkatrrojn apo jo qytetin tim;
nse do ta ndryshojn apo jo emrin e rrugs sime.
Ata po fshijn t kaluarn time dhe po prcaktojn
t ardhmen time []
Ugresic, f. 121.

Dubravka Ugresii (lindi n vitin 1949)
sht shkrimtare e njohur romanesh,
e cila u largua nga Kroacia n vitin 1993, pr
shkak t disa mosmarrveshjeve me opinionin
publik, lidhur me shtjen e lufts dhe t
bashkimit kombtar.
NACIONALIZMAT N KONFLIKT
132

ndjenja shpreh autori? Si kan
ndikuar ndryshimet politike n jetn e
njerzve t thjesht? A mendonin politikant
pr mnyrn se si vendimet e tyre mund t
ndikonin n jetn e njerzve? Brenda ktij
konteksti, a mund t jet propaganda politike
nj prej mnyrave q politikant prdorin
pr t bindur njerzit e thjesht se politikat e
tyre jan t drejta?
IV-19. Marrdhniet ndrmjet gjuhs kroate
dhe asaj serbe opinioni i gjuhtarit kroat,
Stjepan Babi (2003)
Kur analizojm standardin e gjuhs kroate
dhe asaj serbe, mund ti prcaktojm shum
leht ndryshimet mes tyre. Mbi kto ndryshime
mund t ngrem shum teorira, por m mir
ti prmbahemi ksaj pike. Le t marrim nj
shembull t qart: Kur ndryshojm stacionet e
radios, dgjojm gjuh t ndryshme dhe mund
ti dallojm ato nga njra-tjetra, nse i njohim.
N kt mnyr mund t dallojm italishten,
frngjishten, spanjishten apo rusishten [] Po
kshtu arrijm t dallojm edhe ndryshimet
ndrmjet gjuhs kroate dhe asaj serbe.
Nse n stacionin e radios A, dgjojm
kt shprehje: () Danas je 30. kolovoza.
Meteorolozi najavljuju lijepo i vedro vrijeme
[Sot sht 30 gusht. Meteorologt parashikojn
nj mot t bukur dhe me diell.], e kuptojm
q kjo sht kroatisht, dhe kur n stacionin e
radios B dgjojm: () Danas je 30, avgusta.
Meteorolozi najavljuju lepo i vedro vreme,
ather e kuptojm q kjo sht n serbisht.
www.fokus-tjednik.hr

N shekullin e 19-t, gjuht kombtare
letrare standarde u krijuan mbi bazn
e dialekteve t ndryshme, t cilat fliteshin
n rajone dhe zona t ndryshme. Prsa i
prket kroatve, gjuhtart e shekullit t
19-t zgjodhn dialektin shtokavian, midis tri
dialekteve kryesore shtokavian, kajkavian
dhe akavian si bazn e gjuhs s prbashkt
standarde. Ky dialekt ishte m i afrti me
serbishten, dhe, n t vrtet, edhe baza e
gjuhs standarde serbe. Gjat periudhs s
Jugosllavis komuniste (1945-1991), gjuha
standarde quhej edhe serbo-kroatisht (ose
kroato-serbe), dhe shpeshher debatohej,
se n t vrtet, serbt dhe kroatt kan t
njjtn gjuh, por vetm se prdorin alfabete
t ndryshme. Gjat rnies s Jugosllavis
dhe krijimit t shteteve t reja kombtare,
mbizotroi ideja sipas s cils kroatishtja dhe
serbishtja ishin dy gjuh krejt t ndryshme,
madje disa njerz e identifikuan edhe gjuhn
boshnjake si t veant.

Cili sht opinioni i vrtet i gjuhtarit
Babi, lidhur me debatin mbi gjuhn
kroato-serbe? Shikojini me kujdes dy citimet
e prmendura m lart. mendim keni pr
ndryshimet konkrete t t dyja fjalive? A e
justifikojn ato pohimin q kemi t bjm me
dy gjuh t ndryshme?
IV-20. Reagimet n Kroaci ndaj shfaqjes s
nj filmi serb me titra kroat (1999)
Vezite se, polecemo [Lidhni rripat, avioni po
niset], flet heroi nga ekrani, dhe posht sht
shkruar: Vezite se, polijecemo. Pikrisht
kshtu. M pas, ekrani shfaq n alfabetin latin
Beograd, jesen 1991 [Beograd, vjeshta e
vitit 1991] dhe posht saj shpjegohet me titra
me shkronja latine: Beograd, jesen 1991.
menduri n kinema. T qeshura, lot gzimi
dhe prplasje entuziaste t duarve prmbi
gjunj, n nj koh q ende nuk kishte kaluar
as minuta e par e filmit. Pa dyshim, ky sht
veprimi m i mendur n historin e kinemas;
ndoshta mund t krahasohet me fillimet e
komedive amerikane pa z. Sigurisht, ky ishte
filmi Plag dhe titra, filmi i par serb q u
shfaq nga qendra shtetrore kinematografike e
pavarur kroate. [] pjesa tjetr, tashm sht
vese nj legjend.
Jurak.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
133

prfundim mund t nxirrni n lidhje
me shtjen e gjuhs serbo-kroate?
Pse sht e rndsishme ajo pr identitetin
kombtar? A prbn shtja gjuhsore nj
shqetsim vetm pr gjuhtart, apo dhe t
tjert kan t drejt q t merren me t? Pse
shtja e gjuhs serbo- kroate oi n situata
qesharake?
IV-21. Identiteti i dyfisht i nj gruaje t re n
Kroaci
Nuk m plqejn dshtakt. T huajt. Njerzit
q duhet t qeshin. Dhe q duhet t jen t
sjellshm. Nuk i plqej as serbt n Kroaci.
Kur ata thon fjaln babi, gjithmon shtojn
pas asaj nga Korcula. Dhe ata nuk jan nga
Korcula. Por nga Dalmatinska Zagora. Nga ato
vende m--i, ku babi sht dika tjetr. OK. Ka
edhe kroat babi, gjithashtu. Por kroatt babi
nuk japin shpjegime. Ata kurr nuk shtojn nga
Korcula. []
Por ka edhe njerz q jan serb dhe q
ndihen si t till. Ata mendojn se t jesh serb
sht normale. A e dini?! Nnat i kan serbe,
baballart u jan varrosur n varrezat serbe
t Benkovacit, ku mes barit t gjat, gurt e
varreve jan t shkruajtur n alfabetin cirilik,
ata festojn ditn e Shenjtit n familjet e tyre,
priftrinjt e tyre mbajn mjekr t gjat dhe
lejohen t martohen Kur lind nj djal i vogl,
atij i vihet emri Alimpije, Sava ose Tanasije.
Dhe ky djal i vogl si dhe vajza e vogl me
emrin Leposava, e din q jan serb qysh n
astin kur lindin. Pr ta, do gj sht e qart.
Ndonjher ata mund t thon se jan nga
Korcula, por n t vrtet, e din q nuk jan
prej andej. A e kuptoni? Ndrsa un. Rasti im.
Ky sht problem. Un nuk jam serbe. Dhe m
duhet q t shtoj nga Korcula. Un nuk jam
serbe! Pikrisht tani, n kt ast, me shum
gzim do t ngrihesha n kmb dhe do t
thrrisja n errsir: Un nuk jam serbe.
Rudan, f. 14-15.

Ky tekst sht nj fragment i
shkputur nga romani Veshi, fyti,
thika i Vedrana Rudanit (lindur n 1949)
shkrimtare, gazetare dhe agjente pasurish
t patundshme. Personazhi kryesor sht
Tonka Babii, fmija i nj nne kroate dhe i
nj babai serb.

Prshkruani problemet e identitetit
t Tonka Babiit. Cilat jan ndjenjat
kombtare t Tonks? Si e shpjegoni ju iden
se kroati babi nuk ka nevoj q ta shpjegoj
origjinn e tij, kurse serbi babi po? N vendin
tuaj, a keni dgjuar ndonjher pr situata
t ngjashme q kan t bjn me identitetin
kombtar t dyfisht?
IV-22. Kuadri i prgjithshm ligjor i
Marrveshjes pr Paqen n Bosnj-
Hercegovin (1995)
Republika e Bosnj-Hercegovins, Republika
e Kroacis dhe Republika Federale Jugosllave
(Palt),
Njohin nevojn pr nj marrveshje
gjithprfshirse pr tu dhn fund konflikteve
tragjike n rajon.
Dshirojn q t japin ndihmesn e tyre n
prmbushjen e ktij qllimi, pr vendosjen e nj
paqeje dhe stabiliteti t qndrueshm.
Konfirmojn prkushtimin e tyre pr t
respektuar Parimet e Miratuara Themeltare, t
vendosura m 8 shtator 1995, Parimet e Miratuara
Themeltare Shtes, t vendosura n 26 shtator
1995, si dhe Marrveshjet e armpushimit t 14
shtatorit dhe t 5 tetorit t vitit 1995.
Njohin Marrveshjen e 29 gushtit 1995, e cila
autorizon delegacionin e Republiks Federale t
Jugosllavis q t firmos n emr t Republiks
IVc. Kaprcimi i nacionalizmit?
NACIONALIZMAT N KONFLIKT
134
Serbska, ato pjes t planit t paqes q lidhen
me t, me detyrimin pr ta zbatuar pik pr pik
marrveshjen e arritur, e pr pasoj,
Jan marr vesh si vijon:
Neni 1
Palt do ti vendosin marrdhniet e tyre n
prputhje me parimet e prcaktuara n Kartn
e Kombeve t Bashkuara, si dhe n Aktin
Final t Helsinkit, dhe n dokumente t tjera
t Organizats pr Siguri dhe Bashkpunim
n Europ. N mnyr t veant, Palt do t
respektojn plotsisht barazin sovrane t njri-
tjetrit, do ti zgjidhin mosmarrveshjet me mnyra
paqsore, dhe nuk do t ndrmarrin asnj lloj
veprimi me krcnime, prdorim force apo
ndonj mnyre tjetr kundr integritetit territorial
apo pavarsis politike t Bosnj-Hercegovins,
ose t ndonj shteti tjetr.
Neni II
Palt i mirpresin dhe i mbshtesin masat e
marra, q kan t bjn me aspektet usharake
pr vendosjen e paqes dhe stabilitetit t rajonit,
sikundr sht prcaktuar n Marrveshjet te
Shtojcat 1-A dhe 1-B. Palt duhet t respektojn
plotsisht dhe t nxisin prmbushjen e
angazhimeve t bra n Shtojcn 1-A, dhe do tu
prmbahen plotsisht parimeve t prcaktuara
n Shtojcn 1-B.
Neni III
Palt mirpresin dhe mbshtesin masat e marra
n lidhje me caktimin e kufijve midis dy Njsive,
Federats s Bosnj-Hercegovins, si dhe
Republiks Serbska, sikundr sht prcaktuar
edhe n Marrveshje, n Shtojcn 2. Palt
do t respektojn plotsisht dhe do t nxisin
prmbushjen e angazhimeve t marra.
Neni IV
Palt mirpresin dhe mbshtesin programin
elektoral pr Bosnj-Hercegovinn, sikurse
sht prcaktuar edhe n Shtojcn 3. Palt
do t respektojn plotsisht dhe do t nxisin
prmbushjen e ktij programi.
Neni V
Palt mirpresin dhe mbshtesin masat e marra,
lidhur me Kushtetutn e Bosnj-Hercegovins,
sikurse sht prcaktuar n Shtojcn 4. Palt
do t respektojn plotsisht dhe do t nxisin
prmbushjen e angazhimeve t marra.
Neni VI
Palt mirpresin dhe mbshtesin masat e marra,
lidhur me krijimin e nj gjykate arbitrimi, nj
komisioni pr t drejtat e njeriut, nj komisioni pr
refugjatt dhe personat e dbuar, nj komisioni
pr ruajtjen e monumenteve kombtare, si dhe t
nj koorporate publike t Bosnj-Hercegovins,
sikurse sht prcaktuar edhe n Marrveshje,
n Shtojcat 5-9. Palt do t respektojn plotsisht
dhe do t nxisin prmbushjen e angazhimeve t
marra.
Neni VII
Duke njohur faktin se nevoja e respektimit t
t drejtave t njeriut dhe mbrojtja e refugjatve
dhe e personave t dbuar, ka rndsi jetike pr
arritjen e nj paqeje t qndrueshme, Palt bien
n nj mendje q tu prmbahen dispozitave mbi
t drejtat e njeriut, sikurse jan prcaktuar n
Kapitullin e Par t Marrveshjes, n Shtojcn 6,
ashtu si edhe atyre dispozitave q kan t bjn
me refugjatt dhe personat e dbuar, sikurse
prcaktohen n Kapitullin I t Marrveshjes, n
Shtojcn 7.
Neni VIII
Palt mirpresin dhe mbshtesin masat e marra,
lidhur me zbatimin e ksaj marrveshjeje pr
paqe, duke prfshir sidomos ato elemente q
i prkasin aspektit civil (joushtarak), sikurse
sht prcaktuar edhe n Marrveshje, n
Shtojcn 10, si dhe lidhur me task forcn policore
ndrkombtare, sikurse sht prcaktuar
edhe n Marrveshje, n Shtojcn 11. Palt
do t respektojn plotsisht dhe do t nxisin
prmbushjen e angazhimeve t marra.
Neni IX
Palt do t bashkpunojn plotsisht, me t
gjitha entitetet e prfshira n zbatimin e ksaj
marrveshjeje pr paqe, sikurse sht prcaktuar
edhe n Shtojcat e ksaj Marrveshjeje, ose
q jan t autorizuara nga Kshilli i Sigurimit i
Kombeve t Bashkuara, duke zbatuar detyrimin
e t gjitha Palve pr bashkpunim, lidhur
me hetimin dhe dnimin e krimeve t lufts
dhe shkeljeve t tjera t s drejts humanitare
ndrkombtare.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
135
NACIONALIZMAT N KONFLIKT
136
Neni X
Republika Federale e Jugosllavis dhe Republika
e Bosnj-Hercegovins e njohin njra-tjetrn si
shtete t pavaruara sovrane, me kufijt e tyre
ndrkombtar. Aspekte t tjera t njohjeve
t ndrsjellta do tu nnshtrohen diskutimeve
vijuese.
Neni XI
Kjo marrveshje hyn n fuqi pas nnshkrimit.
HARTUAR n Paris, m 14 dhjetor 1995, n
gjuhn boshnjake, kroate, angleze dhe serbe, ku
secili tekst sht autentik.
http://www.ohr.int/dpa/default.asp?content_id=379

Marrveshja e Paqes, e cila i dha
fund Lufts s Bosnjs t viteve1992-
1995, u negociua n Dejton (SHBA), por
akti i fundit u firmos n Paris, n pranin
e negociatorit t posam t Bashkimit
Europian, si dhe prfaqsuesve t Francs,
Gjermanis, Rusis, Mbretris s Bashkuar
dhe Shteteve t Bashkuara t Ameriks
si dshmitar. Shumica e dispozitatave
konkrete t marrveshjes jan t detajuara
n 12 shtojca.
IV-23. Traktati i Mirkuptimit, Bashkpunimit
dhe Fqinjsis s Mir ndrmjet Republiks
s Hungaris dhe Rumanis (1996)
Neni 1
(1) Republika e Hungaris dhe e Rumanis
(q m posht quhen Palt kontraktuese),
do ti bazojn marrdhniet e tyre n besimin,
bashkpunimin dhe respektin e ndrsjellt.
[...]
Neni 3
(1) Palt kontraktuese pohojn se gjat
marrdhnieve t tyre t ndrsjellta, nuk do
t prdorin ose nuk do t krcnojn se do t
prdorin forcn kundr integritetit territorial ose
pavarsis politike t Pals tjetr kontraktuese,
ashtu si dhe do lloj veprimi tjetr, i cili bie
n kundrshtim me parimet e Kombeve t
Bashkuara dhe me Aktin Final t Helsinkit.
Gjithashtu, ato nuk do t mbshtesin akte t tilla
dhe nuk do t lejojn q territori i tyre t prdoret
nga ndonj pal e tret, pr kryerjen e ktyre
akteve, kundr Pals tjetr kontraktuese.
(2) Palt kontraktuese do ta zgjidhin do lloj
mosmarrveshjeje q lind midis tyre vetm me
mjete paqsore.
Neni 4
Palt kontraktuese konfirmojn se, n
prputhje me parimet dhe normat e t drejts
ndrkombtare, si dhe me parimet e Aktit Final
t Helsinkit, do t respektojn paprekshmrin
e kufirit t tyre t prbashkt dhe integritetin
territorial t Pals tjetr. Gjithashtu, ato
konfirmojn se nuk kan mtime territoriale ndaj
njra-tjetrs dhe se nuk do t ngren mtime t
tilla as n t ardhmen.
Neni 5
(1) Palt kontraktuese, pr t prmbushur
qllimet e ktij Traktati, do t krijojn nj kuadr
t prshtatshm pr bashkpunim n t gjitha
fushat e interesit t ndrsjellt. []
Neni 7
(1) Palt kontraktuese do t zhvillojn edhe m
gjer marrdhniet dhe bashkpunimin brenda
oganizatave ndrkombtare, prfshir ktu
edhe organizatat rajonale dhe nnrajonale.
Ato, n mnyr t ndrsjellt, do t mbshtesin
prpjekjet e njra-tjetrs drejt integrimit n
Bashkimin Europian, n NATO, si dhe n
Bashkimin Europian Perndimor.
[]
Neni 14
Palt kontraktuese do t nxisin klimn e
tolerancs dhe t mirkuptimit ndrmjet
qytetarve me origjin t ndryshme etnike,
fetare, kulturore dhe gjuhsore. Ato dnojn
ksenofobin, si dhe t gjitha llojet e tjera t
shfaqeve, t cilat bazohen n urrejtjen racore,
etnike ose fetare, n diskriminime e paragjykime,
dhe do t marrin masa t efektshme pr
parandalimin e shfaqjeve t tilla.
Neni 15
(1) a) Pr t rregulluar t drejtat dhe detyrimet e
personave q u prkasin pakicave kombtare,
NACIONALIZMAT N KONFLIKT
137
t cilat jetojn n territorin e tyre, Palt
kontraktuese marrin prsipr q t zbatojn
Konventn Kuadr t Kshillit t Europs mbi
mbrojtjen e pakicave kombtare, n rast se n
legjislacionin vendas nuk ekzitojn dispozita
m t prshtatshme, lidhur me t drejtat e
personave q u prkasin pakicave kombtare.
b) Duke mos e paragjykuar prmbajtjen e
paragrafit t msiprm, Palt kontraktuese,
me synimin pr t mbrojtur dhe pr t forcuar
identitetin etnik, kulturor, gjuhsor dhe fetar t
pakicave hungareze n Rumani, dhe t pakicave
rumune n Hungari, do ti zbatojn si detyrime
ligjore t gjitha ato dispozita q prcaktojn t
drejtat e personave, t cilt u prkasin ktyre
pakicave kombtare, sikurse prcaktohet edhe
n dokumetet e Kombeve t Bashkuara, t
Organizats pr Siguri dhe Bashkpunim n
Europ dhe Kshillit t Europs, t prmendura
n Shtojcn e ktij Traktati.
[]
Neni 19
(1) Palt kontraktuese do ti mbshtesin dhe do
ti lehtsojn kontaktet e drejtprdrejta ndrmjet
qytetarve t tyre.
(2) Palt kontraktuese do ti zgjerojn
marrdhniet e tyre konsullore dhe do t
lehtsojn kalimin kufitar dhe kontrollin
doganor, duke prfshir ktu hapjen e pikave t
reja t kalimit kufitar, si dhe zgjerimin e pikave
ekzistuese sipas mundsive prkatse, pr t
lehtsuar lvizjen e personave dhe t mallrave.
Ato do t hartojn edhe marrveshjet e duhura
pr kt qllim.
http://www.htmh.hu/dokumentumok/asz-ro-e.htm

Prmendni dispozitat kryesore, lidhur
me sigurin dhe shtjet e politiks s
lart, t Traktatit rumuno-hungarez t vitit
1996. A prfshinte ai klauzola t veanta,
lidhur me jetesn e njerzve t thjesht?
Si mendoni pr klauzolat e mvonshme? A
qen ato t justifikuara?

prfundime mund t nxjerrim nga
rezultati i ktij anketimi? mendim keni
pr faktin q njerzit t cilt jetojn n zonat
me popullsi t przier t Transilvanis, men-
dojn, shum m tepr sesa mesatarja e tr
vendit, se marrdhniet ndrmjet rumunve
dhe hungarezve kan qen t mira? (Shum
prej ktyre njerzve jetonin n zonat e thella
t Rumanis)
Prani konfliktesh Prani bashkpunimi
shtje pa rndsi
ose pa prgjigje
Rumunt etnik (n trsi) 3% 20 % 77%
Rumunt etnik q jetojn
n Transilvani
5% 46% 49%
Hungarezt etnik 6% 70% 24%
http://www.intercultural.ro/carti/interculturalitate_detaliu_capitol2-1.htm#mirceakivu
IV-24. Vlersim, bazuar n prvojat vetjake, lidhur me marrdhniet ndrmjet Rumanis dhe
Hungaris n zonat me popullsi t przier (2001)
IV-25. Pikat e Marrveshjes s Ohrit e
cila i dha fund konfliktit t armatosur n
Republikn e Maqedonis (2001)
Pikat e Marrveshjes
13.08.2001
Pikat e mposhtme prbjn marrveshjen pr
t ciln u ra dakord pr t siguruar t ardhmen
e demokracis s Maqedonis dhe pr t lejuar
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
NACIONALIZMAT N KONFLIKT
138
zhvillimin e marrdhnieve m t ngushta dhe m
t integruara midis Republiks s Maqedonis
dhe komunitetit euro-atlantik. Kjo marrveshje
do t nxis zhvillimin paqsor dhe harmonik t
shoqris civile, ndrkoh q do t respektohen
edhe identitetet etnike dhe interesat e t gjith
qytetarve maqedonas.
Parimet baz
1.1. Prdorimi i dhuns pr t arritur qllime
politike hidhet posht plotsisht dhe n mnyr t
pakushtzuar. Vetm zgjidhjet politike paqsore
mund t sigurojn nj t ardhme t qndrueshme
dhe demokratike pr Maqedonin.
1.2. Sovraniteti dhe integriteti territorial i
Maqedonis, dhe karakteri i veant i shtetit jan
t padhunueshm dhe duhet t ruhen. Nuk do t
ket zgjidhje territoriale pr shtjet etnike.
1.3. Karakteri multietnik i shoqris maqedonase
duhet t ruhet dhe t pasqyrohet n jetn
publike.
1.4. N rrjedhn e tij natyrale t zhvillimit dhe
maturimit, nj shtet modern demokratik duhet
t siguroj vazhdimisht q Kushtetuta e tij
tu prgjigjet plotsisht nevojave t t gjith
qytetarve dhe t prputhet me standardet
m t larta ndrkombtare, t cilat edhe vet
vazhdojn t evoluojn.
1.5. Zhvillimi i vetqeverisjes vendore sht
thelbsor pr nxitjen e pjesmarrjes s
qytetarve n jetn demokratike dhe pr nxitjen
e respektimit t identitetit t komuniteteve.
http://faq.macedonia.org/politics/framework_agreement.pdf

Nprmjet ndrmjetsimit ndrkomb-
tar, marrveshja i dha fund konfliktit
t armatosur n Republikn e Maqedonis.
E nnshkruar nga presidenti maqedonas
dhe nga udhheqsit e partive m t mdha
politike, n marrveshje u parashikua shtimi
i nj sr amendamentesh kushtetuese dhe
ndryshimesh konkrete legjislative, n mnyr
q t mbroheshin t drejtat e shqiptarve dhe
pakicave t tjera. Si rezultat i Marrveshjes,
vendi ka ecur prpara duke u br shtet i t
gjith qytetarve dhe duke nxjerr n pah
karakterin e tij multietnik dhe multikulturor.
IV-26. Sportet, si nj mnyr e kaprcimit
t nacionalizmit. Qipriott grek, duke
mbshtetur skuadrn vendase qipriote
turke t futbollit (2003)
Duhet t them edhe dika tjetr pr Afanian
35
.
Ky fshat ka nj skuadr futbolli, e cila luan n
kategorin e par t Veriut, dhe q sht n
nj pozicion t rrezikshm, n fund t tabels
s klasifikimit dhe mund t bjer n kategorin
e dyt vitin q vjen. Pas pak ditsh, un do t
luaj nj ndeshje mjaft t rndsishme, nga e
cila do t prcaktohet nse kjo skuadr do t
qndroj n kategorin e par ose jo. Shum
qipriot grek t Afanias, refugjat prej 29
vjetsh, kan vendosur q t shkojn dhe t
mbshtesin bashkfshatart e tyre gjat ksaj
ndeshjeje t rndsishme. Madje, ata kan
nxjerr edhe nj lajmrim n shtypin qipriot
grek, pr t nxitur do qipriot grek t Afanias
q t shkoj
Report, 46, f. 27.
Fig. 30. Vija ndarse (Vija e gjelbr), e cila
ndante Nikozin (2003)
35
Afania sht nj fshat nga i cili popullsia qipriote greke u largua n vitin 1974, dhe q tani banohet vetm prej qipriotve turq.
IV-27. Dy opinione, lidhur me heqjen e Vijs
s gjelbr ndrmjet pjess turke dhe asaj
greke t Qipros (23 prill 2003)
A. Vlersim nga Nikos Anastasiu, publikuar
n internet
Asgj nuk do t jet si m par, duke filluar q
nga dita e djeshme. M shum se 2 000 qipriot
turq, dhe m shum se 1 000 qipriot grek
kaluan nga njra an n tjetrn, ndrkoh q
politikan t shumt vese shikonin, t paaft pr
t prpunuar brenda universit t tyre t ngusht,
madhshtin e asaj q po ndodhte. Q prej vitit
1974, ndodhte pr her t par, q po t njjtt
njerz t cilt na i kishin vendosur kto kufizime,
tashm kishin filluar q ti hiqnin. Qipriott grek
dhe ata turq lviznin nga njra an n tjetrn,
kudo q t dshironin, duke vizituar qytetet dhe
fshatrat e tyre, duke gjetur shokt e tyre t dashur
q i kishin humbur prej shum kohsh, pa pranin
e policis q i ndiqte ose u bnte pyetje. N do
vend q shkonin, kishte gzim dhe mikpritje, hare
dhe lot gzimi. Po, po, n do vend! Qytetart
jan me t vrtet m prpara sesa politikant.
Sigurisht, ajo q po ndodh nuk sht zgjidhja
politike e prhershme q duhet br. Por ajo
sht nj katalizator i fuqishm pr nj zgjidhje.
Report, 46, f. 26.
B. Nj msues turk nga Famagusta prshkruan
vizitn e tij n nj familje qipriote greke
(2003)
Sot patm nj ift mysafirsh t krahut tjetr. Dukej
se, si shum grek dhe turq t tjer [nga Qiproja],
ata dshironin t prfitonin nga kjo mundsi pr t
vizituar vendet ku kishin lindur dhe ku kishin kaluar
nj pjes t jets s tyre. Ata donin t shijonin
knaqsin e pranis n nj ishull t pandar,
dhe t prjetonin emocionet q kishin mbetur
gjithmon gjall n zemrat e tyre.
Ata nuk erdhn n shtpin ton, por makina e
tyre ndaloi aty pran dhe na u duk sikur krkonin
adresn e nj rruge, e cila mbante nj emr tjetr
prej shum kohsh. Por banorve t lagjes iu
kujtua menjher emri i vjetr, Rruga e Moxartit.
Un dhe ime shoqe rastism aty, pran ports [...].
Zonja Eleni, emrin e s cils e msuam m von,
na u drejtua: Gjyshja ime ka jetuar m par n nj
shtpiz ktu afr; thjesht do t doja q ta shikoja
njher. Ajo shtpiz sht ende e gjall n
mendjen time. Gjyshja m sillte shpesher kndej
dhe un luaja posht pemve. M par ktu kishte
dy palma. [...] Vitet kishin qen t pamshirshme,
shtpia ishte shkatrruar nga mungesa e kujdesit.
Por palmat ishin akoma aty. [...]
I ftuam ata n shtpin ton. [...] Si qipriot q
jemi, nuk na u desh m shum se nj minut pr
tu njohur me njri-tjetrin.
M pas Eleni na tregoi historin e saj. [...] Dgjova
lajmet n radio. Barrikadat do t hiqeshin. Zemra
m thoshte q t vija dhe t shikoja shtpin e
gjyshes sime. Kam shum kujtime t bukura pr
t. Iu mora leje doktorve t mi q t vizitoja
shtpin e gjyshes. [...]
Ai (Nikolasi) shpjegoi: Pash demonstratat tuaja.
Zrat dhe thirrjet e njerzve, Irini, Paqe pr t
gjith qipriott, Qiproja sht atdheu i grekve
dhe i turqve, ende m buasin n vesh. Ai
vazhdoi: As un nuk mund ti fshihja dot m
ndjenjat e mia. Qava. Qava pr t gjith ne. Qava
dhe i mallkova t gjith ata q i ndan qipriott. Ne
nuk e meritonim nj gj t till.
Fjalt e tij t fundit do t m djegin gjithmon si
zjarr n zemr.
Report, 46, f. 25.

ndjenja t njerzve t thjesht ndaj
politiks dhe politikanve reflektohen n
kto tekste? Komentoni fjalt e Nikolasit: Ne
nuk e meritonin kt gj. A mund t luajn
njerzit e thjesht ndonj rol pr kaprcimin e
nacionalizmit? N mnyr? A keni dijeni
pr shembuj t tjer shtetesh ose qytetesh t
ndara n Europn e shekullit t 20-t?

Pyetje prmbledhse:
Nse n t shkuarn nacionalizmi prforcohej prmes mjeteve arsimore, a dini ndonj
mnyr pr ti lehtsuar tensionet kombtare n t ardhmen?
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
139
140
Bibliografia
ACIME = Arhiva concursului ISTORIA
MEA-EUSTOR [Arkivi i konkursit mbi
hulumtimin historik HISTORIA IME
EUSTORY].
Ahmed S. Alii, Pokret za autonomiju
Bosne od 1831 do 1832 [Lvizja pr
autonomin e Bosnjs n vitet 1831-1832],
Sarajev 1996.
Atatrkun Soylev ve Demecleri
[Prmbledhje e fjalimeve t Ataturkut],
Stamboll 1945-1952.
Jim Bennett, Robert Brain, Simon Schaffer,
Heinz Otto Sibum, Ruchard Staley, 1900:
The New Age. A guide to the Exibition [1900:
Epoka e re. Guid pr ekspozitn], Cambridge
1994.
Dimitrie Bolintineanu, Opere alese [Vepra
t zgjedhura], Bukuresht 1961.
Hristo Botev, Complete Works [Vepra t
plota] Sofje, 1986.
Mahmud Esad Bozkurt, Atatrk Ihtilali
[Revolucioni i Ataturkut], Stamboll 1967.
Razi Brahimi, Knga Popullore e Rilindjes
Kombtare, Shtpia Botuese Naim Frasheri,
Tiran 1979.
H. N. Brailsford, Macedonia. Its Races and
their Future [Maqedonia. Sfidat dhe e ardhmja
e saj], New York 1971.
[C. I. Bratianu], Missiunea Cilor Fearte
Romne. Studii politice, economice, sociale i
tecnice, Paris 1870.
Cemal Paa Hatiralar [Kujtimet e Xhemal
pashs], Stamboll 1959.
Ion Codru-Drguanu, Peregrinul
transilvan, Bukuresht [1956].
Rodoljub olakovi, AVNOJ i narodno-
oslobodolika borba u Bosni i Hercegovini
(1942-1943) [AVNOJ dhe lufta pr lirim kom-
btar n Bosnj dhe Hercegovin (1942-1943)],
Beograd 1974.
Constitutille romne. Texte, note,
prezentare comparativ (red.), Mona-Lisa
Puchianu, Corneliu Lungu, Gheorghe Iancu,
Ioan Muraru), Bukuresht 1993.
Hrestomatix po istorix na Bqlgarix.
Bqlgarsko Vqzra'dane. Vtorata i
tretata =etvrt na 19 vek [Krestomaci
n historin bullgare. Rilindja bullgare.
erekshekulli i dyt dhe i tret i shekullit t 19-
t], Sofje 1996.
Crnogorski zakonici. Pravni izvori i politiki
akti od znaaja za istoriju dravnosti Crne
Gore [Kodet e ligjeve malazeze. Burime ligjore
dhe dokumente politike t rndsishme pr
historin e shtetformimit t Malit t Zi] (ed. dr
Branko Pavievi, dr Radoslav Raspopovi),
Podgorica 1998.
Dinko Davidov, Stmatografija. Izobraenije
oruij ilirieskih. Izrezal u bakru Hristofor
efarovi i Toma Mesmer [Heraldika. Paraqitje
e stemave ilire. T prera n bakr nga
Hristofor evefarovi dhe Toma Mesmer],
Novi Sad 1972.
Dqr'aven vestnik [Gazeta shtetrore].
K.Th. Dimaras, O Kopoq |oi q to_q ou
[Korais dhe periudha e tij], Athin 1953.
L jubodrag Dimi, Istorija srpske dravnosti,
Knjiga III. Srbija u Jugoslaviji [Historia
141
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
e shtetformimit serb. Libri III. Serbia n
Jugosllavi], Novi Sad 2001.
Dokumenti za bqlgarskata istorix
[Dokumente mbi historin e Bullgaris], Sofje
1931, t. 1.
Edith M. Durham, Albania and the Albanians,
Selected articles and letters, 1903-1944, Centre
for Albanian Studies, [Shqipria dhe shqiptart.
Artikuj dhe dorshkrime t zgjedhura, 1903-1944]
Centre for Albanian Studies, Londr, 2001.
Sir Henry Eliot, Some Revolutions
and Other Diplomatic Experiences, [Disa
revolucione dhe prvoja t tjera diplomatike],
Londr 1922.
Pqyo Htitoiviq, Avt|oo tyypoo. N U
to ooi_tio [Rigas Velestinlisi. Veprat], vll.
V, redaktuar nga Paschalis M. Kitromilides,
Athin 2000.
Bernd J. Fischer, Albanian Nationalism
in the Twentieth Century, in Peter F. Sugar
(red.), Eastern European Nationalism in the
Twentieth Century [Nacionalizmi shqiptar n
shekullin e 20-t, te Peter F. Sugar (red.),
Nacionalizmi europiano-lindor n shekullin e
20-t], Washington 1995.
Dionyssis Fotopoulos, Athenian Fashions
at the turn of the 19th century, [Moda athinase
n fund t shekullit t 19-t], Athin 1999.
Ziya Gkalp, Turkculugun Esaslari,
[Parimet e turqizms], Ankara [1923].
Vlado Gotovac, Zvjezdana kuga,
[Murtaja e yllit], Zagreb 1995.
2poqyou ltoopyiou lpioLiytvq, A
ovqovtuoo Ayovo EOKA 1955-1959
[Kujtimet e gjeneralit Grivas Digenis nga lufta
e EOKA-s, 1955-1959], Athin 1961.
Josip Horvat, Politika povijest Hrvatske
[Historia politike e Kroacis], vll.I-II, Zagreb
1990.
Ferid Hudri, Albania and the Albanians in
world art, [Shqipria dhe shqiptart n artin
botror], prkthyer nga Zef Simoni dhe Pavli
Qesku, Athin 1990.
Otoo Ntotpq |oi 2uypovq Ioopio
oo i qyt [shtje t historis moderne
dhe bashkkohore nga burimet], Athin 2003.
IEE , [Historia e kombit grek], vll. 12.
D. Ionescu, Albina. Revista populara, I, no.
35, 31 maj, 1898.
George Ionescu-Gion , Stiul istorei naionale
n coalele noastre [Msimi i historis kombtare
n shkollat tona], Bukuresht 1889.
Ioopio q Kupou Mtooiovi|qNtotpq
(1192-1974) [Historia mesjetare dhe moderne
e Qipros], Nikozia, Ministria e arsimit dhe
kulturs, 2001.
Konstantin Jireek, Bqlgarski dnevnik
[Ditari bullgar], vll.1 (1879-1881), Sofje 1995.
Miodrag Jovii (red.), Ustavi Kneevine
i Kraljevine Srbije [Kushtetutat e Principats
dhe Mbretris Serbe], Beograd 1988.
Ivan Frano Juki, Putopisi i istorisko-
etnografski radovi [Shnime udhtimi dhe
punime historiko-etnografike], Sarajev 1953.
Dragan Jurak, kolumna Film&Video, Feral
Tribune, Nr 707, 5 prill, 1999.
E.Kapsomenos, Liovu oio 2oioo .Avo
io yio Oto ov q 2oioi|q Hoi qoi [Dio
nisis Solomos. Antologji e temave t poezis
s Solomos], Athin 1998; prkthimi anglisht:
Prof. Nina Gatzoulis, Nj portret i Dionisios
Solomos dhe dy prej poezive t tij, http://www.
helleniccomserve.com/solomos.html.
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
BIBLIOGRAFIA
142
Vuk Stefanovi Karadi, Prepiska IV
[Korrespondenca IV] (1829-1832), Beograd,
1988.
Lyuben Karavelov, L\uben Karavelov.
Sqbrani sq=inenix [Veprat e plota], vll.7,
Sofje, 1985.
Dimitrios Katartzis, 2uouiq oou vto
u o vo otiiouvoi |oi vo q ioou
voi oo iiio o poy|i|o |oi o oup
|i|o, |oi oio voi q |o ouo ou oouq
[Kshillim pr t rinjt se si t prfitojn dhe t
mos dmtohen nga librat frng dhe turq dhe
far duhet t studiojn], (red. C.Th. Dimaras),
Athin 1970.
Koqtpivq Eo qtpt
[Tipar i veant: lamtumir dhrahmi],
30/12/01, f. 4.
P aschalis M. Kitromilides, Iooio Moioio
o. Oi ouvtoytvt q oi|ovi|q o|tq
ov18 oiovo [Josip Mesidaks. Koordinatat
e Ballkanit q mendoheshin n shekullin e 18-
t], Athin 2004.
Ahmed Kondo, Jeronim de Rada. Flamuri i
Arbrit, Tiran 1967.
Faik Konitza, Selected Correspondence
1896-1942 [Korrespondenc e przgjedhur]
1896-1942, Londr 2000.
Konstitucix na Bqlgarskoto
knx'estvo [Kushtetuta e Principats
Bullgare], Sofje 1879.
Konstentin Konstantinov, Pqt prez
vekovite [Nj udh npr shekuj], Sofje
1997.
Christina Koulouri, Ioopio |oi ytoypoio
oo tiiqvi|o o_oitio(1834-1914). lvooi|o
ovi|titvo |oi itoioyi|t pot|ooti. Av
oioyio |titvov. Hiiioypoio o_oii|ov ty
_tipiiov [Historia dhe gjeografia n shkollat
greke (1834-1914). Prmbajtja dhe ndrlikimet
ideologjike. Antologji tekstesh. Bibliografi e
teksteve shkollore], Athin 1988.
Emilij Laszowsky, Stari i novi Zagreb [Zagrebi
i vjetr dhe i ri], Zagreb 1994.
Bernard Lewis, The emergence of modern
Turkey [Ngritja e Turqis moderne], Oxford
1968.
Rado Ljui, Knjiga o naertaniju [Libri i
Naertanjes], Beograd 1993.
Rado Ljui, Istorija srpske dravnosti. Kniga
II. Srbija i Crna Gora novovekovne srpske
drave [Historia e shtetformimit serb. Libri II. Serbia
dhe Mali i Zi shteti serb i kohve moderne], Novi
Sad 2001.
Lina Louvi, Htpiytioo Hooiitiov, Oi oo
upi|t tqtpit |oi o tvi|o qqo (1875-
1886) [Perigelotos Vassilion; Gazetat satirike
dhe shtja kombtare (1875-1886)], Athin,
Hestia, 2002.
Corneliou Mihai Lungu (.), De la
Pronun-ciament la Memorandum 1868
-1892. Mikarea memorandist, expresie
a luptei naionale a romnilor [Nga shpallja
tek memorandumi. Lvizja memorandiste,
shprehje e lufts kombtare t rumunve],
Bukuresht 1993.
Titu Maiorescu, Opere [Vepra] (red.
Georgeta Rdulescu-Dulgheru, Domnica
Filimon), Bukuresht 1978.
Makedonium, Antologija na makedonskata
nacionalno-politichka misla [Makedonium, An-
tologji e mendimit politik kombtar maqedo-
nas], Shkup, 2003.
Sp. Markenzis, Hoiii|q Ioopio q Nt
otpo Eiioo [Historia politike e Greqis
moderne], Vll. B, Athin 1966.
143
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
P. Matalas, Evo |oi opooio. Oi tp
ittit io oqtoq. Ao o Eiioi|o oo
Houiyopi|o o_ioo [Kombi dhe ortodoksia.
Aventurat e nj marrdhnie. Prej skizms
greke tek ajo bullgare], Herakleion 2002.

[Kujtimet e priftit Mateja Nenadovi], Beograd
1867.
"Monitorul Oficial", [Monitori zyrtar],
19 korrik 1921.
Bogdan Murgescu (koord.), Istoria
Romniei n texte, [Historia rumune n tekste],
Bukuruesht 2001
Hysni Myziri, Shkollat e Para Kombtare
Shqipe, Tirana 1978.
Gazeta Nacak, 73, 7 tetor 1960.
Riza Nur, Hayat ve Hatiratim I [Jeta dhe
kujtimet e mia I], Stamboll 1992.
Odbrani tekstovi za istorijata na
makedonskiot narod, II del, [Tekste
t zgjedhura mbi historin e popullit
maqedonas], pjesa II, Shkup 1976.
Konstantinos Oikonomos, Ei|pioi ti
qv tpi Ntotiiqvi|q E||iqoi o ou voo o
o vqoiv ou oouou ioo|o iou K. Nto uo
u Hoo [Koment mbi prgjigjen e shkurtr t
msuesit t shkolluar Z. Neofitos Vamvas rreth
Kishs Moderne Greke], Athin 1839.
K. Ozturk, Atatrk, Istanbul, n.d.
Paisiy Hilendarski, Slavonic-Bulgarian
History [Historia sllavo-bullgare] V. Trnov
1992.
Spyros Papageorgiou, (red.), Apqtiov ov
opooov tyypoov ou Kupio|ou Ayov
o 1955-1959 [Arkivat e lufts ilegale qipriote],
Nikosia 1984.
Spyros Papageorgiou, AKEL: To oiio KKE
[AKEL, Partia tjetr komuniste greke], Athin
1984.
Hoptvov [Parthenon], dhjetor 1871.
Nikola Pai, Sloga Srbo-Hrvata [Uniteti
serbo-kroat], Beograd 1995.
B ranko Petranovi, Momilo Zeevi, (red.),
Jugoslavija 1918-1988. Zbirka dokumenta.
[Jugosllavia 1918-1988. Prmbledhje doku-
mentesh], botimi i II, Beograd, 1988.
A. Politis, Poovi|o _povio. Itoioyit
|oi voopoit oqv Eiioo ou 1830-1880
[Vitet romantike. Ideologjit dhe mentalitetet
n Greqi, 1830-1880], Athin 1993.
Aurel C. Popovici, Stat i Naiune. Statele-
Unite ale Austriei Mari. Studii politice n
vederea rezolvrii problemei naionale i a
crizelor con-tsituionale din Austro-Ungaria
[Shteti dhe kombi. Shtetet e Bashkuara t
Austris s Madhe. Studime politike pr
zgjidhjen e problemit kombtar dhe krizave
kushtetuese n Austro-Hungari], (red.
Petre Pandrea dhe Constantin Schifirnet,),
Bukuresht 1997.
David Prodan, Supplex Libellus
Valachorum or the Political Struggle of the
Romanians in Transylvania during the 18
th

century [Supplex Libellus Valachorum ose
Lufta politike e rumunve n Transilvani gjat
shekullit t 18-t], Bukuresht, 1971.
Janko Prunk, Slovenski narodni vzpon
[Ngritja kombtare sllovene], Lubjan 1992.
M. Psalidopoulos, (.), Ktitvo yio q
v tiiqvi|q ioq_ovio ov19 oiovo. 1io
i|q ttiiq q pooooio [Dokumente mbi
industrin greke n shekullin e 19-t. Zhvillim i
natyrshm apo mbrojtje?], Athin 1994.
Gjorgji Pulevski, Izbrani tekstovi [T ekste t
144
BIBLIOGRAFIA
zgjedhura], Shkup 1985.
Stjepan Radi, Izabrani politiki spisi,
[Shkrime t zgjedhura politike], Opatija, 1995.
Boo Repe, Viri o demokratizaciji in
osamosvojitvi Slovenije (I del: Opozicija in
oblast) [Burime rreth demokratizimit dhe
pavarsis s Sllovenis (pjesa I, Opozit dhe
autoritet)], Lubjan 2002.
Raport. Miqt e Qipros, nr. 46, vjesht
2003.
Pqyo Htitoiviq Aovo o oootvo
[Veprat e plota t Rigas Velestinlisit], vll. V
(red. Paschalis M. Kitromilides), Athin 2000.
Romnia n chipuri i vederi [Rumania n
pamje dhe kartolina], Bukuresht, 1926.
Vedrana Rudan, Uho, grlo, no [Veshi, fyti,
thika], Zagreb 2002.
August enoa, Zagrebulje [Shkrimet e
Zagrebit], Zagreb 1980.
2qoit titutpio. 2uiioyq ou Ev
i|ou Ioopi|ou Mouotiou [Flamujt e liris.
Prmbledhje e Muzeut Historik Kombtar],
parathnia-tekstet nga I.K. Mazarakis-Ainian,
Athin 1996.
Slovenska kronika 19 stoletja 1861-1883
[Kronika sllovene e shekullit t 19-t] 1861-
1883, Nova rvija, Lubjan 2003.
Srpska itanka za nie gimnazije i realke
[Tekstet serbe pr gjimnazin dhe klasat e
ulta] (red. nga Stojan Novakovi), Beograd
1870.
Hristo Stambolski, Avtobiografix,
dnevnici, spomeni [Hristo Stambolski
Autobiografi, Ditare, Kujtime], Sofje 1927, t. 2.
Gale Stokes, (red.), From Stalinism to
Pluralism. A Documentary history of Eastern
Europe since 1945 [Nga stalinizmi deri te
pluralizmi. Histori dokumentare e Europs
Juglindore q nga 1945], botimi II, New York
1996.
Dubravka Ugrei, Ameriki fikcionar [Trillet
amerikane], Zagreb/Beograd 2002.
E.Vakalopoulos, Eiit|t ooi|t ioo
pi|t qyt q tiiqvi|q tovooooto
[[Burime historike baz t przgjedhura mbi
revolucionin grek], Selanik, Vanias, 1990.
Pashko Vasa, The truth on Albania and
the Albanians, historical and critical essays
[E vrteta mbi Shqiprin dhe shqiptart, ese
kritike dhe historike] Londr 1999.
Gjin Varfri, Heraldika Shqiptare, Tiran
2000.
Evgenios Voulgaris, 2o_oooi ti ou
opovo |pioiou |oipou ou Ooovi|ou
Kpoou [Reflektime mbi t tashmen kritike t
shtetit osman], Korfuz 1851.
Wayne S.Vuini, The Ottoman Empire: its
record and legacy [Perandoria Osmane: Kujtimi
dhe trashgimia e saj], New Jersey 1965.
Martin Wein, Dodjoh, vidjeh, zapisah [Un
erdha, vshtrova, mora shnime], Zagreb
1966.
.D. Xenopol, Istoria romnilor din Dacia
Traian [Historia e rumunve nga Dakia e
Trajanit], botimi IV (red. V. Mihescu-Brliba,
Al. Zub), Bukuresht 1985.
arl Iriar, Putopis po Bosni 1875-1876
[arles Yriarte, Shnime udhtimi nga Bosnja
1875-1876], Sarajev 1981.
Za Hrvatsku, [Pr Kroacin], Zagreb 1992.
. .
[Un jam bullgar. Poezi pr fmij].
, 2005.
145
KOMBET DHE SHTETET N EUROPN JUGLINDORE
Hartat
Harta 1 : Denis P. Hupchik, Harold E.
Cox, The Palgrave Concise Historical Atlas
of the Balkans [Atlas i prmbledhur historik
i Ballkanit nga Palgrave], New York, 2001,
harta 25.
Harta 2 : Ibid., harta 28.
Harta 3 : Ibid., harta 35.
Harta 4 : Patrick K. O Brien (red.),
Phillips Atlas of World History, [Atlas i
historis botrore nga Phillip], Londr:
George Philip, 1999, f. 220.
JEPNI VLERSIMIN TUAJ PR KT LIBR!
Mendimi juaj si lexues sht me shum rndsi pr ne, n mnyr q t vlersojm punn e br dhe
t planifikojm nismat tona t ardhshme. Qendra pr Demokraci dhe Pajtim n Europn Juglindore
(CDRSEE), s bashku me nj numr kolegsh dhe bashkpuntorsh kan kryer nj pun t madhe dhe
kan shfrytzuar burime t muara pr projektin Msimdhnia e Historis Moderne t Europs Juglindore,
rezultat i t cilit sht ky libr q ju keni n duar. N mnyr q t vlersojm frytshmrin e metods s
prdorur, dobin e ksaj siprmarrjeje dhe vlern e puns son, do t dshironim q ju t jepnit vlersimin
tuaj pr kt projekt. Ju lutemi, na jepni opinionin tuaj t sinqert, duke na kushtuar pak koh dhe kujdes
nga ana juaj.
Pasi ta lexoni kt libr apo ta keni prdorur n klas, ju lutemi, shkoni n faqen ton t internetit, dhe tek
seksioni Librat e Puns t Historis plotsoni nj formular vlersimi. Formularin e vlersimit mund ta gjeni
n adresn: http://www.cdsee.org/jhp/index.html