ARCHE OLOGIA DOLNE GO LS KA

Plan oglny obszaru bada w Milejowicach 19 wraz z wszystkimi zarejestrowanymi pozostaociami i propozycj rekonstrukcji zabudowy
Rys. J. Kopiasz

Ewa Bugaj

Milejowice unikatowa osada z okresu halsztackiego

Stanowisko Milejowice 19, ktre miaam szczcie bada wraz z innymi archeologami, znajduje si w gm. rawina, pow. Wrocaw, a relikty osadnictwa pradziejowego zostay tutaj odkryte w 1999 r. podczas prac ziemnych zwizanych z budow autostrady A-4. Zainicjowano wwczas badania wykopaliskowe, ktre gwnie prowadzono w latach 2000 i 2001, a prace w mniejszej skali trway a do 2003 r. Ze wzgldu na zaplanowane na tym obszarze miejsca obsugi podrnych przy autostradzie przebada-

A R C HE OL OG IA Y WA

40

ARCHE OLOGIA DOLNE GO LS KA

na powierzchnia bya bardzo dua i wyniosa cznie blisko 8 hektarw. Odkryto na niej okoo 2700 obiektw archeologicznych, a prace przyniosy wyjtkowo cenny merytorycznie wynik, a zarazem spektakularny efekt. Marginalnie, w zachodniej czci badanego terenu zarejestrowano pozostaoci cmentarzyska ludnoci kultury unietyckiej z I okresu epoki brzu (10 pochwkw). Wszystkie pozostae obiekty i znaleziska wskazyway jasno, e na badanym obszarze mamy do czynienia w przewaajcej mierze z pozostaociami staej osady otwartej ludnoci kultury uyckiej, zorganizowanej w swoiste kompleksy zabudowy. Jednak oprcz pozostaoci osady otwartej, odkryto w tu cz bdc rwnie stref mieszkaln lecz ewidentnie oddzielon od caej reszty zabudowy piercieniami ogrodze typu palisadowego. Nie jest to grd, ani te raczej osada o charakterze obronnym, aczkolwiek ogrodzenia owe w pewnej mierze mogy stanowi element zabezpieczajcy i chronicy jej mieszkacw. Wydaje si, e chodzio tutaj o manifestacj wadzy i odrbnego statusu spoecznego oraz majtkowego ludzi zamieszkujcych t cz. W kadym razie stwierdzilimy w trakcie bada, e zabudowa Milejowic w zaplanowany i przemylany sposb rozlokowana bya przewanie w regularnych, wydzielonych ukadach przestrzennych, nie znanych dotychczas z terenu ziem polskich, jak rwnie i z terenw ociennych .

Zdjcie lotnicze obszaru stanowiska Milejowice 19 wykonane po zakoczeniu bada

Fot. W. Rczkowski

41

A R C HE OL OG IA Y WA

ARCHE OLOGIA DOLNE GO LS KA

Osad milejowick datowa mona w oparciu o analiz form ceramiki na schyek epoki brzu, a gwnie podokres HaC wczesnej epoki elaza, chocia niewykluczone jest, e moga ona trwa duej, nawet do koca okresu halsztackiego. Tak chronologi stanowiska w Milejowicach potwierdzaj wyniki analiz dendrochronologicznych wykonane na podstawie desek z 4 studni odkrytych na osadzie (zawieraj si one w przedziale od/po ok. 680 r. do ok. 610 BC) oraz dwie prby koci zwierzcych oznaczone metod 14C (2750110 BP i 238035 BP). O tym, e w obszar w VII w. przed Chr. wybraa na miejsce zamieszkania jaka znaczca grupa ludzka wiadcz uchwycone w trakcie bada rnorodne lady jej pobytu, w tym pozostaoci naziemnej zabudowy drewnianej typu przede wszystkim supowego oraz nagromadzenie reliktw zabudowy wziemnej (pziemianek) i jam gospodarczych. W ich ssiedztwie natrafiono na pi studni (a dwie dalsze mona domniemywa), z ktrych a cztery posiaday zachowane czciowo drewniane cembrowiny. Oprcz tego w ramach stanowiska rozpoznane zostay pozostaoci warsztatu brzowniczego, a take odkryto wyroby z brzu bdce elementami uprzy koskiej, zwizanej z wpywami ludw koczowniczych (tzw. horyzont kimmeryjski). Stwierdzono take obecno na znacznej czci osady warstwy kulturowej o miszoci wahajcej si w przedziale od kilku do 30 cm. Relikty te s wyjtkowo interesujce i cenne rdowo, a wrd nich gwnie owo, wspomniane ju powyej, odosobnione i wydzielone ogrodzeniami typu zblionego do palisadowego, zaoenie na planie koa w poudniowej czci stanowiska, jak i dwa wyrane kompleksy zabudowy rozlokowane wok prostoktnych placw w czci pnocnej. Oprcz wyjtkowo licznej ceramiki, w toku eksploracji nawarstwie kulturowych w Milejowicach, pozyskano rnorodny inny materia masowy, ktry stanowia gwnie polepa i koci zwierzce. Stwierdzono tutaj rwnie wystpowanie tzw. ceramiki luksusowej, czyli wyrobw posiadajcych ponadprzecitne walory technicznodekoracyjne, wyraajce si przede wszystkim zastosowaniem malatury lub grafitu do wywiecania powierzchni i ornamentw. Ponadto znaleziono w takie artefakty jak przliki i ciarki tkackie, yki, kamienie arnowe i rozcieracze oraz przedmioty wykonane z koci, brzu i elaza lub ich fragmenty, a take fragmenty form odlewniczych i surowca. Rozlokowane na obszarze okoo 8 hektarw lady bytowania tutaj ludzi midzy schykiem epoki brzu, a wczesn epok elaza, nasuwaj pytanie, czy wszystkie odkryte obiekty funkcjonoway w Milejowicach mniej wicej jednoczenie, czy te mamy do czynienia ze ladami kolejnych przemieszcze zabudowy osady. Na podstawie istniejcych przesanek, w tym gwnie pozostajcego do dyspozycji materiau ceramicznego, nie ma moliwoci bliszego okrelenia kolejnych faz zabudowy. Sdzc po rysujcych si wyranie oddzielnych jej skupiskach, moemy bra pod

Pozostaoci studni (obiekt nr 53) w pnocnej czci osady

Fot. E. Bugaj

Pozostaoci studni (obiekt nr 914) w poudniowej czci osady

Fot. W. Waniek

A R C HE OL OG IA Y WA

42

ARCHE OLOGIA DOLNE GO LS KA

uwag ewentualno, e sukcesywnie w cigu czasu trwania osady, w miar jak ulegay zuyciu budynki drewniane, przemieszczano jej zabudow, chocia nie mona te wykluczy funkcjonowania osady przez jaki czas na caej zbadanej przestrzeni.

Rozpoczynajc nieco blisz prezentacj Milejowie, od pasa pnocnego stanowiska, mona zaobserwowa, e na przebadanym obszarze uwidacznia si cz, na ktrej wystpia bardziej zwarta zabudowa oraz peryferie z pozostaociami rozmaitych jam i ladami dokw posupowych, czasami tworzcych zarysy budowli naziemnych. W partiach osady wskazujcych na koncentracj obiektw, w sposb bardzo czytelny zarysowuj si dwa wyrane skupiska zabudowy, a mona zapewne mwi jeszcze i o trzecim. Jeli chodzi o owe dwa najwyraniej zarysowane kompleksy, to widzimy, e zabudowa bya tutaj rozlokowana dookoa wolnych przestrzeni placw, ktre osigay w przyblieniu wymiary 20 x 20 m i 15 x 23 m. Trudno stwierdzi, jak to ju zostao wyej podkrelone, czy funkcjonoway one jednoczenie. Model zabudowy jest tutaj podobny, a co wicej, z obu uzyskano zblione daty z analiz drewnianych cembrowin studni (obiekt nr 53 w jednym skupisku i obiekt nr 280 w drugim). Ponadto, na przebadanym obszarze, poza dwoma konstrukcjami, nie zaobserwowano w zasadzie ewidentnych ladw nakadania si zarysw budynkw, co mogoby by dowodem na wielofazowe funkcjonowanie zabudowy. Prawdopodobna w tym wietle wydaje si teza, e zarejestrowane

od lewej: Guz-krpulec z brzu, element uprzy koskiej znaleziony w obrbie warsztatu brzowniczego.
Fot. I. Dolata

Naczynie ceramiczne wchodzce w skad wikszego depozytu ceramicznego zoonego w jamie ofiarnej (obiekcie nr 442) Fot. I. Dolata

Znaleziska ceramiczne z osady: fragmenty ciarkw tkackich, yek oraz zdobionych przlikw
Rys. K. witek

43

A R C HE OL OG IA Y WA

ARCHE OLOGIA DOLNE GO LS KA

w trakcie bada obiekty pochodz z jednego dominujcego okresu uytkowania osady, aczkolwiek inna ewentualno jest rwnie moliwa. Warto zwrci uwag, przy okazji rozpatrywania dwch regularnych ukadw zabudowy rozlokowanych wok prostoktnych placw wewntrznych, na niektre wyrniajce si znaleziska. Na skraju jednego z owych czworoktnych kompleksw, usytuowanego bardziej w kierunku poudniowowschodnim, na zewntrz dwch duych, prostoktnych budynkw, zarejestrowano cig jam. Ksztaty owych jam i ich wypeniska wiadczyy, e mamy tutaj do czynienia z zapleczem gospodarczym w postaci wgbie wydronych w celu pozyskiwania surowca, w tym przypadku pyw lessopodobnych sucych m. in. do uszczelniania cian budowli. Wtrnie jamy te korzystano zapewne jako mietniska. Interesujca jest natomiast obecno w centrum jednej jamy, paskiego bloku narzutowego duych rozmiarw, o szerokoci i dugoci okoo 1,8 x 1 m. Jest wysoce prawdopodobne, e w gaz ze swoim paskim ksztatem mg by wykorzystywany przez ludno osady, do jaki celw praktycznych lub nawet poza utylitarnych, cho trudno tutaj o jakie blisze interpretacje. Wypada jeszcze doda, e na poudniowym skraju owego cigu jam ulokowana bya jedna z odkrytych w Milejowicach studni, bez zachowanych drewnianych elementw (obiekt nr 150), natomiast w czci poudniowo-zachodniej wspomnianego skupiska, usytuowana bya druga studnia (obiekt nr 280) z zachowan czworoktn konstrukcj drewnianej cembrowiny, wykonan w konstrukcji krzyowej prostej na wczopy. Trzecia studnia (obiekt nr 965) bya usytuowana w kierunku poudniowo-wschodnim, w pewnej odlegoci od owego regularnego, czworoktnego zaoenia zabudowy. Posiadaa ona zachowan w zym stanie konstrukcj prostoktnej cembrowiny drewnianej, z ktrej przetrwao we fragmentach

lady dwch prostoktnych domostw wyznaczone pozostaociami dow posupowych wraz z rysujcym si cigiem jam obok i duym gazem wewntrz jednej z nich
Fot. J. Krzekotowski

Depozyt ceramiczny z pasa N (obiekt 65)

Fot. E. Bugaj

Depozyt ceramiczny odkryty w jamie ofiarnej (obiekt nr 902) wewntrz osady wydzielonej
Fot. R. Szwed

14 dranic z zaciosami na kocach, czonych w naronikach technik krzyow. W obrbie studni wystpia ceramika, koci zwierzce i kamienie oraz naczynie z kory. Podobnie w drugim, usytuowanym bardziej w kierunku pnocno-zachodnim czworoktnym kompleksie zabudowy, znaleziono nteresujce lady zamieszkiwania i gospodarowania. Wystpia tutaj dua koncentracja obiektw, wrd ktrych dominoway przede wszystkim doy posupowe, podobnie zreszt jak i we wszystkich innych czciach milejowickiej osady. Pozwoliy one wykreli zarysy rnorodnych budowli naziemnych, ktre rozlokowano wok pustego placu.

A R C HE OL OG IA Y WA

44

ARCHE OLOGIA DOLNE GO LS KA

W obrbie tego skupiska odkryto kolejn studni (obiekt nr 53) z zachowan drewnian cembrowin w konstrukcji krzyowej. W wypenisku jej partii spgowych znajdoway si dwa, niemal kompletne naczynia, w tym jedno z fragmentami sznurka w uchu. Z interesujcych znalezisk tej czci wymieni naley jeszcze obiekt nr 65, depozyt ceramiczny posiadajcy najprawdopodobniej charakter ofiary wotywnej. Byo to naczynie wazowate, wewntrz ktrego znajdoway si koci, fragmenty kolejnych naczy ceramicznych i wyrobw z brzu (m. in. fragment siekierki) oraz surowiec brzowy. Wreszcie na dwch obrzeach owego czworoktnego skupiska zwracaj uwag zarysy pytkich rowkw dugoci kilkudziesiciu metrw, prawdopodobnie pozostaoci jakiego ogrodzenia-potu. Opisane powyej krtko partie zabudowy osady na pasie N w aspekcie funkcjonalnym mona zinterpretowa jako typowe przykady strefy mieszkalnej, w obrbie ktrej prowadzona bya codzienna dziaalno gospodarcza mieszkacw. Dowodem na stosowanie jaki praktyk obrzdowych jest wymieniony powyej depozyt, a by moe take wspomniany gaz zalegajcy w kompleksie jam.

Przechodzc obecnie do czci poudniowej stanowiska, ktr okrelono jako pas S, naley stwierdzi, i zarejestrowane w trakcie prac wykopaliskowych skupiska obiektw tworzyy ponownie wyrane ukady przestrzenne, ktre interpretowa mona jako pozostaoci licznych zabudowa i rnorodnych urzdze gospodarczych. Pozwalaj one wnioskowa, i w pnocno-zachodniej czci tego pasa wystpia osada otwarta, i to z zabudow, ktra pierwotnie te moga skupia si wok jakiego placu czy placw. Niestety, gbokie korytowanie jezdni drogi, budowanej w tym miejscu ju w okresie midzywojennym, doprowadzio do zniszczenia znacznej czci obiektw archeologicznych. Naley wspomnie ponadto, e cay pas S posiada liczne lady zniszcze, bdcych wynikiem eksploatacji zarwno pyowej pokrywy lessopodobnej (co czyniono ju w pradziejach), jak i zalegajcych poniej piaskw i wirw, ktre wybierano w czasach nowoytnych, i gwnie ta ostatnia dziaalno w widoczny sposb zakcia zabudow pradziejow. Szczegln uwag pragn zwrci na bardzo wyranie wyodrbniajcy si i wyjtkowo interesujcy oraz unikatowy, jeli chodzi o

rozpoznane osad ludnoci kultury uyckiej, ukad zabudowy w tym miejscu. Zadokumentowany on zosta w poudniowo-wschodniej czci przebadanego obszaru. Kompleks ten obejmowa liczne obiekty nieruchome, ktre mona interpretowa jako pozostaoci budynkw mieszkalnych i rozmaitych jam gospodarczych. Rzecz nie notowan dotychczas jest fakt, i wszelkie konstrukcje budowlane znajdoway si tutaj w obrbie przestrzeni otoczonej ogrodzeniami, ktre uwidoczniy si w postaci dwch, a we wschodniej czci nawet trzech (czterech?) piercieni ustawionych obok siebie supw, tworzcych konstrukcje w typie palisadowym. W trakcie bada rozpoznano niemal cay przebieg tych ogrodze, majcy ksztat zbliony do okrgu, ktrego rednica osigaa maksymalnie okoo 82 m, a cay kompleks zabudowy wykazywa ukad koncentrycznie-kolisty. We wschodniej czci zaoenia trzy rzdy jam posupowych przebiegay na wikszym odcinku niemal rwnolegle, by w czci pnocnej zetkn si ze sob. Miejsce styku wszystkich trzech cigw wyznaczao w przyblieniu poow zewntrznego okrgu, w ktry wpisany by cay ukad. Specyficzny

od lewej: Przebieg ogrodze i lady konstrukcji budowlanych midzy nimi we wschodniej czci osady wydzielonej
Fot. M. Grzekowiak

Prace przy ladach ogrodze we wschodniej czci osady wydzielonej wraz z widocznym wewntrznym piercieniem ogrodzenia w postaci rowu ze ladami supw wewntr
Fot. W. Waniek

45

A R C HE OL OG IA Y WA

ARCHE OLOGIA DOLNE GO LS KA

charakter miaa najbardziej wewntrzna linia ogrodzenia, zarejestrowana jedynie w owej wschodniej czci. W odrnieniu od dwch pozostaych cigw dow posupowych powstaa ona w oparciu o rw, w ktrym posadowiono supy. Jeli chodzi o konstrukcje budowlane w obrbie okrgego obszaru wydzielonego, to stwierdzi naley, e ich powierzchnie byy dosy zrnicowane. Trzeba jednak wykluczy moliwo wspistnienia przynajmniej niektrych budowli, o czym wiadczy ich planigrafia, gdy niektre fragmenty zabudowy w rodku przecinaj si z wewntrznymi krgami ogrodzenia. Wskazywaoby to na nastpstwo czasowe zabudowy, a analiza przestrzenna i stratygrafia nachodzcych na siebie dow posupowych ogrodze i budynkw wskazuj na to, e w najbardziej zewntrzny krg supw by najstarszym elementem caego kompleksu, natomiast krgi wewntrzne rezultatem jaki pniejszych przebudw czy te uzupenie w obrbie zaoenia. Wrd budynkw widniejcych w owej wydzielonej czci osady, sporadycznie mamy do czynienia z konstrukcjami wykazujcymi dodatkowe podziay wntrza, jednake dominuj, podobnie zreszt jak i w innych czciach Milejowic, dosy wskie budowle prostoktne, oparte o konstrukcje szecio-, omio- lub dziesiciosupowe. Za wyjtkow na tle pozostaych uzna naley najwiksz budowl o powierzchni nieco ponad 142 m2, wykazujc przy tym podwjne rzdy supw wewntrz lub ewentualnie istnienie podcieni. Nie mona wyklucza, i penia ona funkcj jakiego budynku spoecznego lub ewentualnie bya siedzib wyrniajcego si arystokraty. Ponadto w centralnej czci owego kolistego zaoenia usytuowane byy dwa depozyty obiekty o numerach 901 i 902, ktre z duym prawdopodobiestwem mona okreli jako ofiary wotywne. Na jeden depozyt skaday si dwa naczynia ceramiczne woone jedno w drugie oraz koci zwierzce, na drugi depozyt due naczynie zasobowe, we wntrzu ktrego zoone zostay misy, pod ktrymi wystpiy take koci zwierzce, a wszystko przykrywao kolejne naczynie. Co wicej, w owym zaoeniu zarejestrowano jeszcze dwie ofiary wotywne jedn (obiekt nr 442), przy wewntrznej linii supw wyznaczajcych jedno z ogrodze. Na czwart natrafiono w poudniowej czci zaoenia, po zewntrznej stronie linii ogrodzenia. By to obiekt nr 1642, na ktry skadao si due naczynie zasobowe oraz odwrcona dnem do gry czarka i fragmenty zdobionej wazy z wyodrbnion lejkowat szyjk. W naczyniu zasobowym znajdowa si prawie cay szkielet psa oraz koci wini i byda, odwrcony do gry dnem kubek i elazny n. Zarejestrowano rwnie studni obiekt numer 914 ponownie z zachowan drewnian konstrukcj cembrowiny. Natomiast na pnocny-wschd od tej wydzielonej strefy stanowiska, odkryto kompleks jam zwizanych z funkcjonowaniem warsztatu brzowniczego. W trakcie jego eksploracji znaleziono midzy innymi wspominane ju elementy obejmujce gwnie ozdoby rzdu koskiego. Podobne wyroby odkryto te w innych partiach stanowiska i wydaje si, e czy je naley z oddziaywaniami kultur krgu halsztackiego idcymi z terenw Czech i Moraw. Konkludujc stwierdzi naley, e najbardziej intrygujcym elementem zbadanej przestrzeni na tym stanowisku, jest fragment osady otoczony rodzajem kolistych ogrodze. W obrbie ogrodze znajdowao si kilkadziesit rnorodnych konstrukcji budowlanych, przy czym nie wszystkie funkcjonoway jednoczenie. Wystpiy tutaj rwnie, jak wspominano, lady depozytw wotywnych oraz studnia. Wszystko przemawia za tym, e bya to zamieszkaa, ale wyranie izolowana cz osady, a wydzielenie to raczej nie miao charakteru praktycznego, obronnego ale symboliczny, uczyniony naprawdopodobniej ze wzgldu na wadz, wyjtkowy status spoeczny i zapewne take majtkowy mieszkacw tej czci. Omawiany kompleks jest ewidentnym wyrazem dokonujcych si w okresie halsztackim przemian w sferze stosunkw spoecznych, kiedy to, w duej mierze pod wpywem oddziaywa pyncych bezporednio ze strefy halsztackiej, dochodzi do ksztatowania si na innych obszarach wiodcej warstwy spoeczestwa, ktra siga po wzorce z krgu halsztackiej arystokracji, wydzielajcej swe okazae siedziby, jak te miejsca i formy pochwkw. Postpujcy proces rnicowania majtkowego i spoecznego u plemion zamieszkujcych zachodnie ziemie polskie znajdowa dotychczas potwierdzenie gwnie na cmentarzyskach. Ostatnie lata, dziki moliwociom przeprowadzenia szeroko-paszczyznowych bada na nowo odkrytych osadach, dostarczyy przesanek, ktre ten proces zmian spoecznych dobitnie potwierdzaj. Co wicej, omwiony kompleks oddzielonej ogrodzeniem typu palisadowego czci osady w Milejowicach nie jest ju odosobnionym przykadem z terenu ziem polskich. Analogiczn palisad, cho nie tak rozbudowan i okaza, wydzielajc okrelon parti zabudowy osady ludnoci kultury uyckiej z okresu halsztackiego, odkryto w niewielkiej odlegoci od Milejowic, rwnie w trakcie ratowniczych bada wykopaliskowych zwizanych z budow autostrady A-4, na stanowisku Stary leszw 17, gmina rawina, powiat Wrocaw.

A R C HE OL OG IA Y WA

46