L HATALARI VE HATALARIN YAYILMA ESASLARI Genel Bilgi lme, aranan bir bykln, kullanlan lme biriminin katlar cinsinden

bulunmasdr. Yeryznde, ister bir kenar ister bir a birka kez lldnde her l deeri arasnda az ok farklarn olduu grlr. Yaplan her lnn sonucunu ayn bulmak hemen hemen imknszdr. l hatalar dediimiz bu farklar, ly yapan kii tarafndan meydana gelebilecei gibi, l aletlerinin hatal olmasndan ve atmosferik artlardan da meydana gelebilir. Oysa haritalarn daima bir projeye esas tekil edecei ya da hukuki durumun belirtilmesinde kullanlaca iin mmkn olan (olmas gereken) hassasiyette yaplmas gerekir. Bu amala hatalarn belirlenip giderilebilenlerin giderilmesi, giderilemeyeceklerin de lye etkisinin en aza indirilmesi ya da belirli snrlar iinde tutulmas gerekir. lme ilerinde karlalan hatalarn yakndan tannmas son derece nemlidir. lmeler yaplrken, lme hatalarnn ortaya kmas kanlmazdr. Bu hatalarn bir ksm lme srasndaki yanllk ve dikkatsizlikten dier bir blm ise insan duyu organlarndaki ve alet yapsndaki eksiklikler ile doal etkilerden ileri gelmektedir Sonuta, 1-Hibir lme doru deildir. 2-Her lmede hatalar bulunmaktadr. 3-Mevcut hatalar hibir zaman bilinmemektedir. 4-lmenin gerek deeri hibir zaman belli deildir. Diyebiliriz. lmeleri kontrol iin ok sayda lme yaplr, lmeler tekrarlanr. lme deerinin deiim miktarna dzeltme veya lme hatas denir. Bu deiim miktarnn baz teorilere gre belirlenmesi ve aranan byklklerin saptanmas ilemleri dengeleme adn alr. Dengeleme ile belirlenen byklkler ile lmelerin deien deerlerine kesin deer veya dengelenmi deer denir. Hatalar teorisi, ok sayda ve birbirinden farkllk gsteren lmelerden; A-llm byklk iin en uygun, dengeleyen ortalama deerin nasl elde edilebileceini B-Bir gzlemenin veya lmenin doruluunun bir say ile nasl belirlenebileceini, C-ortalama deerin doruluunun tahmin edilmesini, -llen byklklerin arasndaki farklarn nasl ortadan kaldrlacan gsterir.

Tokat MYO Harita Kadastro Hatalar Teorisi Ders Notlar Harita Mh. Metin SZENL

lmelerde Hata Kaynaklar lmelerde yaplan hatalar blmde toplanabilir. 1- Kiisel hatalar (nsan duyu organlarnn tam olmamas nedeniyle, kiisel dikkatsizlik ve yetenein sinirli olmasndan ileri gelmektedir. Yneltme hatas) 2- Aletsel hatalar (Aletin yapmndaki bir eksiklik veya herhangi bir parasnn oynamasndan ileri gelmektedir) 3- Doal hatalar (rzgr, scaklk, nem vb) lme lerinde Karlalan Hatalar lme ilerinde trl hata ile karlalr. a) Kaba Hatalar b) Sistematik (Dzenli )Hatalar c) Tesadf (Dzensiz ) Hatalar Kaba Hatalar Genellikle dikkatsizlikten doan hatalardr. rnein uzunluk lsnde bir erit boyunun unutulmas, uzunluun 20m eksik llmesine neden olur. A lsnde bir ann 65g yerine 95g okunmas 30glk a hatas dourur. Bu gibi hatalara kaba hatalar denir. llerin tekrar eklinde giderilir. Sistematik (Dzenli) Hatalar Dzenli hatalar ly ayn ynde ve ayn miktarda etkileyen kk hatalardr. ller ne kadar tekrar edilirse sistematik hata ayn kalr. Kaba hatalarda olduu gibi llerin tekrar suretiyle giderme imkn yoktur. rnein 20mlik bir elik erit metrenin uzunluu gerek deerden 1 cm eksik olsa ve bu elik erit metre ile 200 mlik bir uzunluk llse toplam 10 cm lik hata yaplacaktr. lnn bu hata miktar kadar dzeltilmesi gerekir. Ayrca elik eritle yaplan uzunluk ls srasnda havann ss deiecek olursa erit metrenin uzunluu da deiir. Bu durumda da yaplan ller hatal olurlar. Ancak buradaki hata isinin deime miktarna baldr. Bir teodolit veya bir nivelman aleti ayarl deilse bunlarla yaplan ller de hatal olur. Ancak, buradaki hatalar da elik erit metrenin az veya ok sda az veya ok uzamas gibi deiik artlar altnda deiik olurlar. rnein bir nivelman aletinin dzeci ayarl deilse hata mira ile alet arasndaki uzakla baldr. Bir teodolit de kolimasyon hatas varsa bunun alara etkisi, baklan noktalarla durulan noktann uzaklklarna baldr. Bu rneklerden de grlecei gibi dzenli hatalar, kaba hatalarda olduu gibi, lleri tekrarlayarak meydana karmaya imkn yoktur. nk hatal bir eritle llen bir kenar daima ayni ekilde hatal olarak llecek ve iki l arasnda hatay gsterecek bir fark bulunmayacaktr. Hatal bir teodolitle llen ayni alar iin de durum yine ayn
Tokat MYO Harita Kadastro Hatalar Teorisi Ders Notlar Harita Mh. Metin SZENL

olacaktr. Bunlarn giderilmesi ancak bu hatalar tanmak ve bunlar nleyecek l metotlar koymak ve uygulamakla mmkn olur. Dzenli hatalarn giderilmesi iin alnabilecek tedbirleri ksma ayrmak mmkndr. Bu tedbirler unlardr: a) l islerinde kullanlan aralarn hatalarn lden evvel tespit ederek bunlar gidermek, rnein aletleri iyi ayarlamak. b) l usullerini ve sistemlerini, hatalarn lleri etkilemeyecei ekilde dzenlemek. rnein a llerinde kolimasyon ve dier baz hatalarn nlenmesi iin lleri silsile seklinde yapmak veya nivelman islerinde alet hatalarn etkisiz hale getirmek iin alet ile miralar arasndaki uzaklklar eit olarak almak. c) Dzenli hatalarn miktar ve deime ekillerini tespit ederek llerimizi bu miktarlar kadar dzeltmek. rnein erit metre ile yaplan uzunluk lsnde erit metrenin hata miktarn, lden evvel erit metreyi ayar ettirerek tespit etmek, l esnasnda havann ssn da lerek eridin uzama miktarn hesaplamak ve yaplan lleri bu miktara gre dzeltmek. Bilhassa fazla hassasiyet aranan hallerde yukarda gsterilen imknlarn her birden uygulanarak dzenli hatalarn giderilmesine allr.

Tesadf (Dzensiz ) Hatalar Hata trleri iinde en tehlikeli olandr. Kk miktardaki hatalardr. lleri bazen (+) bazen de (-) ynde etkiler. Bu hatalar insan yeteneklerinin snrl olmasndan ve aletlerin tam yaplamayan ayarlar nedeniyle ortaya kar. Kaba hatalarda olduu gibi llerin tekrar suretiyle ya da dzenli hatalarda olduu gibi l sonuna dzeltme getirilerek giderme imkn yoktur. Ancak belirli snrlar iinde kalmas salanabilir. (+) ve (-) iaretli hatalar hemen hemen ayn sayda meydana gelirler ve kk hata yapma ihtimalide byk hata yapma ihtimaliden her zaman fazladr. ** Ayni byklklerdeki (+) ve (-) hatalarla yaklak olarak ayn miktarda karlalr, bu sebeple l hassasiyetini artrmak iin ok fazla l yapmaya lzum yoktur. nk belirli bir saydan sonra yaplan llerin hassasiyet zerindeki etkileri azdr. Bu hususta daha fazla bilgi, ortalama deerin ortalama hatas blmnde verilecektir. ** Kk hata yapmak ihtimali byk hata yapmak ihtimalinden ok daha fazladr. Buna gre hatalar bir snr dhilinde tutmak ve bu snr geen hatal lleri kabul etmemek mmkndr. Bu snra hata snr (tecvizi hata) denir. Yaplan lmeler hata snrn at takdirde lmeler tekrarlanr. ** Kaba hatalar ok seyrek olarak yaplr. Hata ile dzeltme ters iaretlidir. Bir genin i alar toplam 200.0060 grad olarak llm ise gen alar60cc lik hatal llmtr. Dzeltme -60cc olacaktr. Yani alar toplamnn 200g olmas iin gen alarnn 20cc karmak gerekecektir. Bu ileme Hatann datlmas ya da llerin Dengelenmesi denir.
Tokat MYO Harita Kadastro Hatalar Teorisi Ders Notlar Harita Mh. Metin SZENL

Hata, Gerek Hata, Grnen Hata Hata = l Deeri ( L ) Olmas Gereken Deer ( X ) Olarak tanmlanr. lnn gerek deeri ( Y ) nceden biliniyorsa ( ou zaman bilinmez) bulunan hataya gerek hata ( ) denir. = L Y Gerek deerinin bilindii durumlar ok azdr. rnein bir genin i alar llm ve i alar toplam200g. 0060 bulunmu ise burada 60cc lik hata gerek hatadr (). nk burada gerek deer belli ve 200g dr. Gerek deer ounlukla bilinmez ve hata hesabnda buna en yakn olan kesin deer ( X ) kullanlr. Bu bykle ait llerin aritmetik ortalamas kesin deeri vermektedir. Kesin deer kullanlarak hesaplanan hataya grnen hata ( V ) ad verilir. V=L-X Bir l dizisindeki V hatalarnn toplam sfr olmaktadr. [ V ] = 0 rnein, Bir uzunluun 4 kez llm aadaki l deerleri elde edilmitir L1=120.57m, L2=120.60m, L3=120.56m, L4=120.59m Kesin deeri hesaplayarak, grnen hata [ V ]=0 kontroln yapnz. X= ( L1+L2+L3+L4) / 4 = 120.58m Kesin deer. V1= 120.57 120.58 = - 0.01 V2= 120.60 120.58 = 0.02 V3= 120.56 120.58 = - 0.02 V4= 120.59 120.58 = 0.01 [V]=0

Tokat MYO Harita Kadastro Hatalar Teorisi Ders Notlar Harita Mh. Metin SZENL

Mutlak hatalar ortalamas ve ortalama hata: Bir lnn hatasnn bulunabilmesi iin o lnn gerek deerinin bilinmesi gerekir. rnein dzlem Geometride bir genin i alar toplam 200 grattir. Bu deer genin asnn toplamnn gerek deeridir. l deerini gerek deerden karacak olursak fark gerek hatay verir. Gerek deeri Y, lleri (1) ve gerek hatay () ile gsterecek olursak gerek hatalar iin =Y -l yazlabilir. Eer birok ller yaplarak bu llerin gerek hatalar bulunmu ise yaplm olan hatalarn mutlak deerlerinin ortalamas

t=

| |+ | +| |++| |
1 2 3 n

t= [| |] / n

(1)

olur. Burada| | , iaretler dikkate alnmadan mutlak deerleri,[ ] btn deerlerin toplamn ifade eder. Eer ller ayn hassasiyette yaplm iseler bu forml llerin hassasiyet derecesi hakknda iyi bir fikir verebilir. Fakat llerin hassasiyeti deiik olduu takdirde bu forml ile hassasiyet derecesi hakknda yeterli bir kanaate varmak mmkn olamaz. Bu takdirde gerek hatalarn kareleri toplam l saysna blnerek karekk alnr. Bu ekilde bulunan deere Ortalama Hata denir ve m ile gsterilir. Buna gre ortalama hata,

m=

+ ++ n
1 + 2 3 n

= [ ]
n

(2)

forml ile hesaplanr. . (1) ve (2) formllerinin karslatrmasn yapmak iin bir rnek verelim. Iki ayr ahs ayni yeri ayr ayr lerek aadaki gerek hatalar bulmu olsunlar. I. ahs II. ahs

-2 +1 -3 -4 -1 +2 +3 -2 ':' -2 0

4 1 9 16 1 4 94 4 0

-1 0 +2 -10 0 -3 -1 0 +2 +1

1 0 4 100 0 9 1 0 4 1

[| |]=20
Tokat MYO Harita Kadastro Hatalar Teorisi Ders Notlar Harita Mh. Metin SZENL

[ ]=52

[| |]=20

[ ]=120 5

Her iki lnn de mutlak hatalar ortalamas (1) numaral forml gereince

t= 20

10 bulunur. Hlbuki (2) numaral formle gre hesaplanacak ortalama hatalar birbirlerinden farkldrlar: _______ m1= 52 / 10 = 2.3 _______ m2= 120 / 10 =

3.4

Buna gre birinci ahsn yapt llerin ortalama hatas 2,3, ikinci ahsnki ise 3,4 olarak bulunmu ve birinci sahsn ikinciden daha hassas l yapm olduu anlalm olur. Halbuki (1) forml ile bu sonuca varmak mmkn deildir. Hatalarn yaylma esaslar: Burada, llerin bir adetle arplmas veya birbirleriyle toplanp karlmalar halinde sonularn ortalama hatalarnn ne olaca incelenecektir. 1-Bir lnn bir say ile arplmas halinde sonucun ortalama hatas:

Dengeleme hesabnn amac nedir? Niin Dengeleme hesab yaplr? Gereinden fazla yaplm llerden hi birini seip ayklamakszn, bilinmeyenlerin en uygun deerini belirlemek, llerin kesin deerlerin ya da bunlarn fonksiyonlarnn duyarlklarn (ortalama hata) ve gvenirliklerini saptamaktr. Geometrik ya da fiziksel byklklerin llmesi srasnda bir takm nedenlerden kaynaklana hatalardan dolay ller hatalarla ykl olur. Bu nedenle gereinden fazla sayda l yaplr. ller arasndaki fonksiyonel ve stokastik ilikilere bal olarak bilinmeyenleri hesaplayabilmek iin dengeleme hesab yaplr.

Tokat MYO Harita Kadastro Hatalar Teorisi Ders Notlar Harita Mh. Metin SZENL

Tokat MYO Harita Kadastro Hatalar Teorisi Ders Notlar Harita Mh. Metin SZENL