Nttruvernd

Hvtbk um lggjf
til verndar nttru slands

Nefnd um endurskoun nttruverndarlaga

tgefandi: Umhverfisruneyti Ritstjri: Aagot V skarsdttir Prfarkalestur: Sigrn rnadttir Hnnun & umbrot: Arnar Gumundsson ISBN 978-9979-839-31-6

Umhverfisruneyti Skuggasundi 1 150 Reykjavk Smi: 5458600 Heimasa: http://www.umhverfisraduneyti.is

Hvtbk

Nttruvernd

Efnisyfirlit
Fyrri hluti
1. Inngangur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1 Skipan nefndar um endurskoun nttruverndarlaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2 Starf nefndarinnar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3 Efni hvtbkarinnar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Grundvllur lggjafar um nttruvernd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1 Inngangur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.1 Mannhyggja og nttruhyggja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2 Grundvllur slenskrar lggjafar um nttruvernd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1 Lg nr. 48/1956 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.2 Lg nr. 47/1971 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.3 Lg nr. 93/1996 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.4 Lg nr. 44/1999 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.5 Samantekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3 Grundvllur norskra laga um fjlbreytni nttrunnar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Nttra slands: Einkenni, staa og skilegar verndaragerir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1 Inngangur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2 Landi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.1 Jarmyndanir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.2 Lfverur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.3 Vistkerfi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.4 Landnotkun. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3 Vatni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.1 Jklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.2 Grunnvatn, fallvtn og stuvtn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.3 Lfverur og vistkerfi fersku vatni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4 Hafi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.1 Sjrinn, lfverur og vistkerfi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5 Landslag og verni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.1 Landslag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.2 bygg verni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Skuldbindingar slands samkvmt aljasamningum og fleiri samningum . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1 Inngangur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2 Samningur um lffrilega fjlbreytni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3 Ramsar-samningurinn um votlendi sem hefur aljlegt verndargildi, einkum fyrir fugla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4 Bernarsamningur um villtar plntur og dr og bsvi eirra Evrpu . . . . . . . . . . . . . . . 4.5 CITES-samningurinn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6 EES-samningurinn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.1 Vatnatilskipun ESB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.2 Tilskipun um umhverfisbyrg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7 rsasamningurinn. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.8 msir arir samningar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.8.1 Hafrttarsamningur Sameinuu janna og thafsveiisamningurinn. . . . . . . . 4.8.2 OSPAR samningurinn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.8.3 Vernd lfrkis norurslum CAFF . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Stefna stjrnvalda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1 Inngangur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2 Sjlfbr run. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.1 Stefnumrkun um sjlfbra run slensku samflagi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.2 herslur 2010 2013 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.3 Rammatlun um ntingu nttrusva me herslu vatnsafl og jarhitasvi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 19 20 22 27 27 27 28 28 29 30 30 31 32 37 37 38 38 44 49 60 62 62 63 69 74 74 78 78 82 89 89 89 91 91 92 92 93 93 94 94 94 95 95 99 99 99 99 100 101

6 | Hvtbk~nttruvernd

5.3 Lffrileg fjlbreytni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.1 Stefnumrkun slands um framkvmd samningsins um lffrilega fjlbreytni 5.3.2 Framkvmdatlun um lffrilega fjlbreytni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4 Loftslag og mlefni hafsins. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4.1 Stefnumrkun loftslagsmlum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4.2 Stefnumrkun um mlefni hafsins. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5 Nttruverndartlun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.6 Landgrslutlun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7 Tillgur srfringanefnda um stefnumtun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7.1 Endurheimt votlendis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7.2 Vernd og endurheimt slenskra birkiskga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.8 Framkvmdatlun Norrnu rherranefndarinnar umhverfismlum 20092012. . . 5.9 Samantekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Stjrntki nttruvernd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1 Inngangur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1.1 Srstaa nttruverndarlggjafar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1.2 Markmissetning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1.3 Meginreglur umhverfisrttar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2 Ger heildstra tlana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.1 Nttruverndartlun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.2 Verndartlanir samkvmt nttruverndarlgum og fleiri lgum . . . . . . . . . . . . . 6.2.3 Skipulagstlanir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.4 Rammatlun um vernd og ntingu nttrusva me herslu vatnsafl og jarhitasvi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.5 tlanir fyrir einstakar tegundir lfvera ea vistgerir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.6 Vktunartlanir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.7 Vatnatlun samkvmt lgum um stjrn vatnamla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3 Frilsing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3.1 Frilsing sva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3.2 Frilsing lfvera og bsva eirra, vistgera og vistkerfa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.4 Verndun villtra dra me veiistjrnun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5 Setning standsvimia og ger vlista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5.1 Tilskipun Evrpusambandsins um vernd nttrulegra vistgera, dra og plantna og tilskipun um vernd villtra fugla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5.2 Norrn lggjf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.6 Reglur sem beinast a v a takmarka hrif manna landslag og lfrki . . . . . . . . . . . . . . 6.6.1 Bann vi framkvmdum og leyfisskylda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.6.2 Agsluskylda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.6.3 tlanir fyrir tiltekna starfsemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.6.4 vingunarrri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.7 Hagrn stjrntki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.8 ekkingarflun og milun upplsinga. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Nttruverndarlg nr. 44/1999 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. Tillaga nefndarinnar um breytingar nttruverndarlgum fr desember 2010 . . . . . . . . . . . . . . 8.1 Inngangur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2 Akstur utan vega 17. gr. nttruverndarlaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.3 Srstk vernd tiltekinna jarmyndana og vistgera 37. gr. nttruverndarlaga . . . . . .

102 102 103 104 104 104 105 106 107 107 107 108 109 113 113 113 114 115 116 117 117 118 119 120 121 121 122 122 122 123 124 124 126 126 127 128 129 129 129 130 135 141 141 141 143

Seinni hluti

9. Forsendur nefndarinnar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. Markmi og gildissvi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.1 Markmiskvi nttruverndarlaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.1.1 Nttruverndarlg nr. 44/1999 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.1.2 Markmiskvi norrnna nttruverndarlaga. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

149 155 155 155 156

Hvtbk~nttruvernd 7

10.2 Gildissvi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.2.1 Almennt um gildissvi nttruverndarlaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.2.2 Vernd lfrkis sjvar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.2.3 Vernd villtra fugla og villtra spendra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.2.4 Grur- og skgvernd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.3 Niurstaa nefndarinnar um markmi og gildissvi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11. Hugtk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.1 Almenn frileg hugtk svii nttruverndar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2 nnur lykilhugtk svii nttruverndar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2.1 Inngangur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2.2 Afrttur, eignarland og jlenda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2.3 Bsvi, vistger og vistkerfi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2.4 Bygg, byggir, ttbli og alfaralei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2.5 Landslag og verni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2.6 Rkta land og rkta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2.7 Nttruverndarsvi, nttruminjar, nttrumyndanir og fleira . . . . . . . . . . . . . . 12. Meginreglur umhverfisrttar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.1 Inngangur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.2 Meginreglur umhverfisrttar slenskum rtti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.2.1 Vararreglan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.2.2 Meginreglan um fyrirbyggjandi agerir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.2.3 Samtting umhverfissjnarmia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.2.4 Greislureglan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.3 Meginreglur norskri lggjf. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.3.1 Meginreglur um opinbera kvaranatku 8.12. gr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.3.2 kvaranir stjrnvalda byggi ekkingu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.3.3 Vararreglan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.3.4 Meginreglan um vistkerfisnlgun og mat heildarlagi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.3.5 Greislureglan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.3.6 Meginreglan um umhverfisvna tkni og rekstraraferir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.4 Niurstaa nefndarinnar um meginreglur umhverfisrttar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13. Mat verndargildi og verndarrf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.1 Vermti nttrunnar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.1.1 jnusta vistkerfa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.1.2 Eigi gildi nttrunnar og siferilegar skyldur mannsins. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.1.3 Helstu flokkar ea vifng nttrunnar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.1.4 Vimi fyrir mat verndargildi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.2 Aljleg vimi og samrmdar aferir vi mat verndargildi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.2.1 Skipuleg skrning lfrkis, samrmd nlgun og mikilvgi vistgera . . . . . . . . . . . 13.2.2 Vistgeraflokkun slandi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.3 Mat nttruvermtum sva rammatlun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.4 Jarminjar slandi aferafrin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.5 Vimi fyrir mat verndargildi landslags . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.6 Mat verndargildi verna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14. Frilsing og nnur vernd. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.1 Inngangur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.2 Frilsing samkvmt nttruverndarlgum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.3 Svavernd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.3.1 jgarar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.3.2 Frilnd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.3.3 Flkvangar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.3.4 Svi sem verndu eru me srlgum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.4 Nttruvtti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.5 Frilstar og friaar lfverur, bsvi, vistgerir og vistkerfi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.5.1 Plntur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.5.2 Dr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

157 157 157 158 159 159 163 163 166 166 167 168 170 172 174 175 181 181 181 182 183 184 185 187 187 187 188 189 190 190 191 195 195 195 196 197 198 200 201 203 204 206 207 209 213 213 213 215 215 217 218 218 220 220 220 221

8 | Hvtbk~nttruvernd

14.5.3 Bsvi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.5.4 Vistgerir og vistkerfi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.6 Verndarflokkar norskum og finnskum lgum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.6.1 Norsk lg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.6.2 Finnsk lg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.7 Verndarflokkar Aljanttruverndarsamtakanna (IUCN). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.8 Niurstaa nefndarinnar um frilsingu og frilsingarflokka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.8.1 Inngangur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.8.2 Svavernd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.8.3 Vernd tegunda og vistgera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.8.4 Tmabundin vernd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15. Undirbningur frilsingar og rttarhrif . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.1 Undirbningur frilsingar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.1.1 Almennt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.1.2 Reynsla af framkvmd frilsinga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.2 Rttarhrif frilsingar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.2.1 Fyrirmli frilsingum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.2.2 Undangur fr kvum frilsinga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.2.3 Takmarkanir 38. gr. nvl. vi framkvmdum frilstum svum . . . . . . . . . . . . . 15.2.4 Viurlg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.3 Afnm ea breyting frilsingar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.4 Eignarnm og almennar takmarkanir eignarrttar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.4.1 Eignarnm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.4.2 Almennar takmarkanir eignarrttar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.4.3. Mrk eignarnms og almennra takmarkana eignarrttar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.4.4 Btakvi nttruverndarlaga vegna frilsinga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.5 Niurstaa um undirbning og afnm frilsingar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.5.1 Undirbningur frilsingar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.5.2 Afnm ea breyting frilsinga. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16. Nttruminjaskr og nttruverndartlun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.1 Nttruminjaskr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.1.1 kvi eldri laga um nttruminjaskr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.1.2 kvi nttruverndarlaga nr. 44/1999 um nttruminjaskr . . . . . . . . . . . . . . . . 16.1.3 Rttarhrif skrningar nttruminjaskr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.1.4 tgfa nttruminjaskrr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.2 Nttruverndartlun. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.2.1 Almennt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.2.2 Nttruverndartlun 2004 2008 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.2.3 Nttruverndartlun 2009 2013 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.2.4 Framkvmd nttruverndartlunar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.3 Niurstaa nefndarinnar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.3.1 Inngangur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.3.2 Nttruminjaskr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.3.3 B-hluti nttruminjaskrr framkvmdatlun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.3.4 Rttarhrif ess a nttruminjar eru frar nttruminjaskr og framkvmdatlun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.3.5 Undirbningur framkvmdatlunar og framkvmd hennar . . . . . . . . . . . . . . . 16.3.6 Endurskoun nttruminjaskrr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17. Framandi tegundir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.1 Inngangur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.2 Um 41. gr. nvl. nr. 44/1999 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.2.1 Oralag kvisins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.2.2 Regluger um innflutning, rktun og dreifingu tlendra plntutegunda nr. 583/2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.2.3 Gildissvi 41. gr. nvl.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.3 Aljlegir samningar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

221 222 222 222 225 228 230 230 232 237 239 243 243 243 243 244 244 245 245 245 245 247 247 247 248 248 249 249 252 257 257 257 259 260 260 261 261 262 263 264 265 265 266 267 271 272 272 277 277 277 277 278 279 286

Hvtbk~nttruvernd 9

17.3.1 Samningur um lffrilega fjlbreytni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.3.2 Samningur um verndun villtra plantna og dra og lfsva Evrpu . . . . . . . . . . 17.3.3 Ramsar-samningurinn um votlendi sem hafa aljlegt gildi einkum fyrir fuglalf. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.3.4 Hafrttarsamningur Sameinuu janna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.3.5 Aljasamningur um plntuvernd. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.4 kvi norrnum lgum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.4.1 Dnsk, snsk og finnsk lggjf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.4.2 Norsk lggjf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.5 Niurstaa nefndarinnar um 41. gr. nvl. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.6 Frumvarp til laga um breytingar nttruverndarlgum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.6.1 Inngangur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.6.2 Tillgur um breytingu 41. gr. nttruverndarlaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.6.3 Helstu athugasemdir sem brust vi tillgur um breytingu 41. gr. . . . . . . . . . . 17.6.4 Rkstuningur nefndar um endurskoun nttruverndarlaga . . . . . . . . . . . . . . . . 18. Vatn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18.1 Inngangur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18.2 slensk vatnalggjf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18.2.1 Vatnalg nr. 15/1923 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18.2.2 Endurskoun vatnalaga nr. 15/1923 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18.2.3 Lg um stjrn vatnamla nr. 36/2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18.3 Niurstaa nefndarinnar um verndun vatns og vatnasvia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18.3.1 samst lggjf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18.3.2 Vernd heildstra vatnakerfa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18.3.3 Reglur um umgengni vi vatn og vatnasvi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19. Almannarttur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.1 Inngangur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.2 Almannarttur slenskri lggjf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.2.1 Jnsbk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.2.2 Vatnalg nr. 15/1923 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.2.3 Nttruverndarlg nr. 48/1956 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.2.4 Nttruverndarlg nr. 47/1971 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.2.5 Nttruverndarlg nr. 93/1996 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.2.6 Nttruverndarlg nr. 44/1999 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.3 Almannarttur norrnum og bandarskum rtti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.3.1 Inntak almannarttarins Norurlndum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.3.2 Almannarttur Noregi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.3.3 Almannarttur Danmrku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.3.4 Almannarttur Bandarkjunum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.4 Niurstur nefndarinnar um almannartt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.4.1 Umfang almannarttarins og hugtaki tivist . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.4.2 Styrking almannarttarins markmiskvi nttruverndarlaga og stjrnarskr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.4.3 Form og efni kaflans um almannartt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.4.4 Meginregla 12. gr. nttruverndarlaga og reglur um umgengni . . . . . . . . . . . . . . 19.4.5 Fr gangandi manna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.4.6 Umfer randi manna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.4.7 Umfer um vtn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.4.8 Heimild til a takmarka umfer byggum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.4.9 Heimild til a tjalda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.4.10 Giringar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.4.11 Mefer elds . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.4.12 Tnsla berja, sveppa, fjallagrasa, fjrugrurs og fleira. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.4.13 Tnsla atvinnuskyni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.4.14 Heimildir til a bta astu til tivistar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

286 287 287 287 288 288 288 288 291 292 292 293 300 300 307 307 308 308 308 310 310 310 311 311 317 317 317 317 318 318 319 320 320 325 325 325 327 327 328 328 329 329 330 330 331 331 332 332 333 333 334 334 335

10 | Hvtbk~nttruvernd

20. Erfaefni og erfaaulindir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20.1 Inngangur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20.2 slensk lggjf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20.2.1 Lg um nttruvernd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20.2.2 Bnaarlg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20.2.3 Lg um rannsknir og ntingu aulindum jru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20.3 Aljlegir samningar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20.3.1 Samningurinn um lffrilega fjlbreytni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20.4 kvi norskra laga um agang a erfaefni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20.5 Niurstaa nefndarinnar um erfaaulindir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21. Stjrnvld nttruverndarmla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.1 Umhverfisruneyti og undirstofnanir ess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.1.1 Umhverfisruneyti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.1.2 Umhverfisstofnun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.1.3 Nttrufristofnun slands . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.1.4 Vatnajkulsjgarur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.1.5 Nttrurannsknastin vi Mvatn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.1.6 Landgrsla rkisins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.1.7 Skgrkt rkisins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.1.8 Veurstofa slands. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.1.9 Stofnun Vilhjlms Stefnssonar og samvinnunefnd um mlefni norursla. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.1.10 Skipulagsstofnun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.1.11 Lgbundnar nefndir vegum umhverfisruneytis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.1.12 Nefndir samkvmt skilmlum um frilsingu sva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.2 nnur runeyti og stofnanir sem fara me verkefni sem tengjast nttruvernd . . . . 21.2.1 Forstisruneyti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.2.2 Sjvartvegs- og landbnaarruneyti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.2.3 Mennta- og menningarmlaruneyti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.2.4 Inaarruneyti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.3 Nttruvernd sveitarflaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.3.1 Verkefni sveitarflaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.3.2 Nttruverndarnefndir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.3.3 Nttrustofur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.3.4 Grurverndarnefndir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.3.5 Heilbrigisnefndir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.3.6 Vatnasvanefndir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.4 Skipulag stjrnsslu nttruverndarmla Norurlndum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.4.1 Noregur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.4.2 Danmrk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.4.3 Finnland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.4.4 Svj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.5 Niurstaa nefndarinnar um stofnanaskipulag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.5.1 Inngangur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.5.2 Samrekstur mlaflokka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.5.3 Agreining stjrnsslu og rannskna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.5.4 Tilfrsla verkefna og sameining stofnana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.5.5 Skrt hlutverk stofnana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.5.6 Stjrnssla nttruverndarmla landsbygginni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.5.7 Skipulag rannskna og vktunar landsbygginni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22. Verkefni stjrnvalda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.1 Eftirlit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.1.1 Eftirlit me athfnum manna og hrifum eirra nttru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.1.2 Eftirlit me v a almannarttur s virtur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.1.3 Eftirlit me standi og mefer grurs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

339 339 339 339 340 341 342 342 344 345 349 349 349 350 352 354 355 355 356 357 357 358 358 359 359 359 360 361 362 362 362 363 365 367 367 367 368 368 369 369 370 371 371 372 374 374 376 377 379 383 383 383 388 388

Hvtbk~nttruvernd 11

22.2 Umsjn nttruverndarsva og ger verndartlana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.2.1 Svi umsjn Umhverfisstofnunar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.2.2 Ger verndartlana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.2.3 Umsjn falin rum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.2.4 jgarurinn ingvllum og Vatnajkulsjgarur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.2.5 Svi sem verndu eru me srlgum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.2.6 Landvarsla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.3 Vktun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.3.1 Nttrufristofnun slands . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.3.2 Umhverfisstofnun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.3.3 Arar stofnanir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.4 Rannsknir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.4.1 Rannsknastofnanir umhverfisruneytisins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.4.2 Arar stofnanir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.5 Umsagnir, tillgur og litsgerir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.5.1 Umhverfisstofnun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.5.2 Nttrufristofnun slands . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.5.3 Arar stofnanir og stjrnvld. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.6 Leyfisveitingar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.7 Frsluml. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.8 Niurstaa nefndarinnar um verkefni stjrnvalda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.8.1 Inngangur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.8.2 Eftirlit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.8.3 Umsjn nttruverndarsva og ger verndartlana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.8.4 Vktun. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.8.5 Rannsknir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.8.6 Umsagnir og leyfisveitingar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.8.7 Milun upplsinga til almennings og frsla. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23. vingunarrri, byrgarreglur o.fl.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.1 Inngangur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.2 vingunarrri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.3 vingunarrri nttruverndarlgum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.3.1 Frilstar nttruminjar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.3.2 Efnistaka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.3.3 Arar framkvmdir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.3.4 Almannarttur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.4 Tegundir vingunarrra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.4.1 Bein vingunarrri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.4.2 bein vingunarrri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.5 Beiting vingunarrra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.6 Stjrnvaldssektir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.7 byrg vegna umhverfistjns. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.7.1 Almennt um skaabtabyrg vegna umhverfistjns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.7.2 Frumvarp til laga um umhverfisbyrg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.8 Refsingar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.9 Eftirfylgnikvi norskum rtti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.9.1 Fyrirmli um rbtur ea stvun framkvmda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.9.2 fyrirsar afleiingar af lgmtri starfsemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.9.3 Sjlftkurri stjrnvalda og afnot af fasteign annarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.9.4 Dagsektir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.10 Tillgur nefndarinnar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.10.1 Inngangur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.10.2 vingunarrri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.10.3 Stjrnvaldssektir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.10.4 byrg tjni nttruminjum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.10.5 Refsingar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

389 389 390 391 392 394 394 395 395 396 397 398 398 399 400 400 401 401 402 403 404 404 404 408 411 412 412 412 417 417 417 418 418 418 419 419 420 420 421 422 423 424 424 425 426 427 427 428 428 428 428 428 429 431 431 431

12 | Hvtbk~nttruvernd

24. Samantekt niurstana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.1 Inngangur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.2 Markmi og gildissvi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.3 Meginreglur umhverfisrttar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.4 Frilsingar og nnur vernd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.4.1 Svavernd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.4.2 Vernd tegunda og vistgera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.4.3 Tmabundin vernd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.4.4 kvrun um frilsingu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.4.5 Undangur fr kvum frilsinga og afnm ea breyting frilsingar. . . . . 24.5 Nttruminjaskr og nttruverndartlun. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.5.1 Val sva og annarra minja nttruminjaskr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.5.2 Val sva og annarra minja framkvmdatlun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.5.3 Rttarhrif nttruminjaskrr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.6 Framandi tegundir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.7 Vatn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.8 Almannarttur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.9 Erfaaulindir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.10 Skipulag stjrnsslu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.10.1 Inngangur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.10.2 Tilflutningur verkefna og sameining stofnana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.10.3 Skrt hlutverk stofnana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.10.4 Nttruvernd landsbygginni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.11 Verkefni stjrnvalda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.11.1 Eftirlit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.11.2 Umsjn nttruverndarsva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.12 vingunarrri og byrg vegna umhverfistjns. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Frumvarp til laga um breytingu lgum um nttruvernd, nr. 44/1999, me sari breytingum Tillgur a breytingum drgum a frumvarpi til laga um breytingu lgum um nttruvernd, nr. 44/1999, me sari breytingum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV. kafli norsku laganna um fjlbreytni nttrunnar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ljsmyndir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

435 435 435 435 436 436 437 437 438 439 439 439 440 440 440 441 441 443 443 443 444 445 445 447 447 448 449 450 464 473 475

Hvtbk~nttruvernd 13

Fyrri hluti

Inngangur

18 | Hvtbk~nttruvernd

1. Inngangur
1.1 Skipan nefndar um endurskoun nttruverndarlaga
Miki hefur veri fjalla um umhverfisml a undanfrnu ru og riti enda gera menn sr betur ljst hve mikilvgt er a vernda nttru landsins. Njar hugmyndir eim efnum kalla lagabreytingar og hefur treka veri bent nausyn ess a endurskoa nttruverndarlg nr. 44/1999. Auk ess hefur aild slands a aljlegum samningum kni um breytingar lggjfinni. Bent hefur veri a ekki hafi mia sem skyldi nttruvernd hr landi og megi a nokkru leyti rekja a til ess a lg su skr og markviss. samstarfsyfirlsingu rkisstjrnar Samfylkingar og Vinstri hreyfingarinnar grns frambos fr 10. ma 2009 var lg hersla nttruvernd og endurskoun nttruverndarlaga. ar sagi m.a. a nttruvernd yri hafin til vegs og viringar og staa hennar innan stjrnarrsins styrkt til muna. Nttruverndarlg yru endurskou, verndarkvi treyst og almannarttur tryggur. samrmi vi stefnu rkisstjrnarinnar skipai umhverfisrherra, Svands Svavarsdttir, nefnd um endurskoun laga um nttruvernd nr. 44/1999 nvember 2009. Samkvmt erindisbrfi var nefndinni tla a skoa srstaklega eftirfarandi atrii: Markmi laganna og skilgreiningar. Hlutverk stofnana varandi framkvmd laganna, svo sem verkaskiptingu, byrg og eftirlitshlutverk, frilsingaferli, verndartlun, stjrn og umsjn me nttruverndarsvum og starfsemi nttruverndarnefnda. Almannartt. Landslagsvernd og svavernd, m.a. me tilliti til menningarlandslags. Verndun erfaaulinda landsins. Nttruverndartlun og nttruminjaskr. Bann vi akstri utan vega. Enn fremur var nefndinni fali a huga a samstarfi stjrnsslustiganna, rkis og sveitarflaga vi framkvmd laganna.

Hvtbk~nttruvernd 19

Skgafoss.

Nefndinvarannigskipu: Formaur: Salvr Jnsdttir skipulagsfringur, til vara Aagot V. skarsdttir lgfringur. ra Ellen rhallsdttir, prfessor vi Hskla slands. Jn Gunnar Ottsson, forstjri Nttrufristofnunar slands, til vara Mara Harardttir lffringur. Kristn Linda rnadttir, forstjri Umhverfisstofnunar, til vara Sigrn gstsdttir, svistjri lgfrisvis stofnunarinnar. Katrn Theodrsdttir lgmaur, fulltri frjlsra flagasamtaka svii nttruverndar. Starfsmenn nefndarinnar voru Sigurur . rinsson lffringur og Steinunn Fjla Sigurardttir lgfringur, bi starfsmenn umhverfisruneytis. Nokkrar breytingar uru nefndinni starfstma hennar. Salvr Jnsdttir lt af formennsku og tk Hafds Gsladttir, astoarmaur umhverfisrherra, vi starfi hennar 1. nvember 2010. Aagot V. skarsdttir var rin srstakur starfsmaur nefndarinnar fr 1. september 2010 og Trausti Baldursson lffringur tk vi af Maru Harardttur sem varamaur Jns Gunnars Ottssonar. Hilmar J. Malmquist lffringur var skipaur varamaur Katrnar Theodrsdttur og tk hann vi sem aalmaur nefndinni sustu mnui starfsins. Rtt er a geta ess a varamenn nefndarinnar strfuu samt aalmnnum me nefndinni drjgan hluta starfstma hennar. Auk ess veittu starfsmenn umhverfisruneytisins og stofnana ess, einkum Nttrufristofnunar slands og Umhverfisstofnunar, metanlega asto og vill nefndin koma framfri akklti til eirra.

Gullbr (Saxifraga hirculus) frilandinu jrsrverum.

1.2 Starf nefndarinnar

Nefndin tk snemma afstu a nausynlegt vri a rast heildarendurskoun nttruverndarlggjfinni en jafnframt a mikilvgt vri a taka strax nokkrum tilteknum atrium sem srstaklega brnt vri a bta r. Vinna nefndarinnar hefur v veri tvtt. Annars vegar vann nefndin tillgu a frumvarpi til laga um breytingar lgum um nttruvernd nr. 44/1999 sem hn skilai um20 | Hvtbk~nttruvernd

hverfisrherra desember 2010. Meginstarf nefndarinnar flst hins vegar ger eirrar greinargerar ea hvtbkar sem hr birtist. erindisbrfi nefndarinnar var lg hersla a hn hefi starfi snu vtkt samr vi hagsmunaaila. Vori 2010 sendi nefndin t brf til rija tug aila sem einn ea annan htt eiga hagsmuna a gta vi endurskoun nttruverndarlaga og bau eim a koma a bendingum og athugasemdum. Brust svr fr sumum essara aila og arir kusu a koma fund nefndarinnar og ra hersluatrii sn. adraganda endurskounarvinnunnar kallai umhverfisruneyti eftir athugasemdum og bendingum fr Nttrufristofnun slands og Umhverfisstofnun um ngildandi lggjf og au atrii sem taka yrfti til endurskounar. Brust runeytinu tarlegar athugasemdir fr essum stofnunum. strfum snum hefur nefndin horft til framangreindra athugasemda auk ess sem hn hefur haft til hlisjnar norrna nttruverndarlggjf, ekki sst norska lggjf. sta ess a srstaklega hefur veri liti til Noregs essu efni er a ar voru sett n og afar vndu nttruverndarlg ri 2009 (lov om forvaltning av naturens mangfold). Einnig m segja a margt s lkt me lndunum tveimur, bi hva varar nttrufar, lggjf og stu alja- og svasamstarfi. fyrrnefndu frumvarpi til breytinga nttruverndarlgum sem nefndin skilai til rherra voru lagar til breytingar remur greinum nttruverndarlaga, .e. 17. gr. (akstur utan vega), 37. gr. (srstk vernd tiltekinna nttrufyrirbra) og 41. gr. (innflutningur, rktun og dreifing lifandi lfvera). A auki voru lagar til breytingar skilgreiningum 3. gr. laganna sem og einstkum kvum annarra laga til samrmis vi meginkvi frumvarpsins. Frumvarpsdrgin voru birt heimasu umhverfisruneytisins desember 2010 og ska athugasemda vi au. Margvslegar athugasemdir voru gerar vi tillgu nefndarinnar a breytingu

Herubrei.

Hvtbk~nttruvernd 21

Haustlitir birki og lyngi vi Jkulsrgljfur.

41. gr. og mtti af eim ra a tluvers misskilings gtti um tillguna. ljsi essa var kvei a fella hana t r frumvarpinu og fjalla ess sta frekar um 41. gr. hvtbkinni og skra ar nnar tillgu nefndarinnar a breytingu henni. Rgert er a frumvarpi svo breytt veri lagt fram Alingi komandi hausti. fyrsta sinn er unnin hvtbk um heildarendurskoun nttruverndarlaga. Var a mat nefndarinnar a essi afer vri heppileg til a varpa sem skrustu ljsi ngildandi nttruverndarlggjf og greina au grundvallaratrii og sjnarmi sem taka arf mi af vi ger nrra laga. essi vinnubrg eru samrmi vi a sem tkast Norurlndum, sbr. NOU skrslur Noregi og SOU skrslur Svj. Til a leggja faglegan og traustan grunn a samningu frumvarps til nrra nttruverndarlaga hefur nefndin tali nausynlegt a fjalla heild um a lagaumhverfi sem snr a nttruvernd slandi og jafnframt gera skra grein fyrir eim skuldbindingum sem sland hefur gengist undir me aild a msum aljasamningum essu svii. Jafnframt leggur nefndin herslu a endurskoun nttruverndarlggjafar veri a byggja bestu mgulegu ekkingu nttru slands, einkennum hennar og standi og eim gnum sem vi henni blasa og bregast arf vi. samrmi vi etta er hvtbkinni tarlegt yfirlit um etta efni. Auk ess a vera gagnasafn og greinarger sem gagnast vi samningu frumvarps til nrra nttruverndarlaga er hvtbkinni einnig tla a stula a almennri umru og tttku almennings stefnumtun um nttruverndarlggjf. a er von nefndarinnar a starf hennar stuli a v a efla ekkingu og skilning hlutverki nttru lfi jarinnar og eirri byrg sem vi berum sameiginlega gagnvart landinu sem okkur er fali til umsjnar.

1.3 Efni hvtbkarinnar

fyrri hluta hvtbkarinnar er fjalla um msa tti sem vara grundvll lggjafar um nttruvernd. ungamija essa hluta er 3. kafli um einkenni og stu nttru slands og skilegar verndaragerir. ar er fjalla fjrum undirkflum um landi, vatni, hafi og landslag og verni. 4. og 5. kafla er viki a skuldbindingum slands samkvmt aljlegum samningum og fleiri samningum og stefnu
22 | Hvtbk~nttruvernd

stjrnvalda eins og hn hefur veri sett fram undanfrnum rum. Kafli 6 fjallar um stjrntki nttruvernd, einkum au sem beita m lggjf. Fyrri hluta hvtbkarinnar lkur svo me lsingu ngildandi nttruverndarlgum nr. 44/1999 og greinarger um frumvarp a til breytinga lgunum sem nefndin skilai umhverfisrherra desember 2010. sari hluta hvtbkarinnar er sjnum beint a afmrkuum ttum lggjafarinnar sem huga arf a vi smi ns frumvarps. Hr er teki eim rlausnarefnum sem sett voru fram erindisbrfi nefndarinnar auk annarra atria sem nefndin telur brnt a fjalla um. Nnar tilteki er fjalla um markmi, gildissvi og skilgreiningar, meginreglur umhverfisrttar, mat verndargildi og verndarrf, verndarflokka, frilsingu, nttruminjaskr og nttruverndartlun, framandi tegundir, vatn, almannartt, erfaefni og erfaaulindir og stjrnsslu nttruverndarmla. lok hvers kafla er ger grein fyrir niurstu nefndarinnar um au atrii sem srstaklega arf a huga a vi smi ns frumvarps.

Hvtbk~nttruvernd 23

Grundvllur lggjafar um nttruvernd

26 | Hvtbk~nttruvernd

2. Grundvllur lggjafar um nttruvernd

2.1 Inngangur
2.1.1 Mannhyggja og nttruhyggja
Afstaa manna til nttrunnar hefur gegnum tina bori sterkan keim af v sifrilega vihorfi sem kennt er vi mannhyggju.1 tgangspunktur mannhyggjunnar er a af eirri stareynd a maurinn s eina siferisveran leii a ekki s hgt a meta nttrulega hluti nema tengslum vi tilgang og markmi mannsins.2 A v er varar umhverfi og nttru leiir sjnarhorn mannhyggjunnar til eirrar skounar a rttur og hagsmunir manna eigi a liggja til grundvallar allri lggjf um umhverfis- og nttruvernd. Pll Sklason heimspekingur hefur reyndar bent a nausynlegt s a gera skran greinarmun hugtkunum nttra og umhverfi. Nttran s skapandi afl sem fari snu fram veruleikanum h manninum. Umhverfi mannsins s hins vegar mta af athfnum mannsins og hverfist annig um hann. Umhverfi s hin ytri nttra umskpu af tknilegu valdi mannsins.3 sama htt veri a gera greinarmun annars vegar umhverfisvernd sem snist raun um a vernda manninn umhverfinu, t.d. me v a tryggja a a s honum ekki skalegt, og hins vegar nttruvernd sem mii a v a vernda nttruna fyrir manninum.4 Hi mannhverfa vihorf til nttrunnar m rekja allt aftur til forngrskrar heimspeki; a gengur eins og rauur rur gegnum kenningar kristninnar og ess m finna sta hugmyndum eirra heimspekinga sem hafa haft hva mest hrif vestrna hugmyndafri, s.s. Descartes, Hegel, Hobbes og Locke. Vihorf mannhyggjunnar eru v mjg rtgrin vestrnni menningu. seinni tma hugmyndum er rttindum kynsla framtarinnar meiri gaumur gefinn. etta felur sr a sifri mannhyggjunnar er ltin n til komandi kynsla. Gott dmi um a er hugtaki sjlfbr run sem hefur veri skrt annig a sjlfbr s s run sem fullngir rfum samtarinnar n ess a skera mguleika komandi kynsla til a fullngja snum rfum. Hugtaki byggir annig hugmyndinni um jfnu milli kynsla.

1 2 3 4

Ori mannhyggja er nota yfir enska hugtaki anthropocentrism. Alder, John og David Wilkinson 1999. Environmental law and ethics. London, bls. 50. Pll Sklason 1998. Umhverfing. Reykjavk, bls. 3435. Sama heimild, bls. 42.

Hvtbk~nttruvernd 27

Gegn vihorfi mannhyggjunnar er n oftar teflt vihorfi nttruhyggjunnar,5 en samkvmt henni kann srhver lfvera ea vistkerfi jarar a hafa eigi gildi og tilverurtt h tengslum vi manninn og umhverfi hans. Nttrulegur veruleiki hefur annig gildi sjlfu sr h v hvort menn eru til staar.6 Nttruhyggja byggir raun eirri hugmynd a allar lfverur su har innbyris og a manneskjan s hluti af strri heild, lfhvolfinu. lggjf um umhverfi og nttru hefur hi mannhverfa vihorf jafnan veri rkjandi. samrmi vi a hafa hagsmunir mannsins veri meginstan fyrir umhverfis- og nttruvernd. er einatt liti nttruna sem aulind er nta beri til a hmarka velfer mannsins og a vernd hennar eigi a takmarkast vi a sem telst samflagslega hagkvmt. Vihorf nttruhyggjunnar um sjlfsttt gildi nttrunnar leiir hins vegar til ess a vernd hennar veri ekki einvrungu bundin hagsmunum mannsins heldur mii auknum mli a v a vihalda nttrulegum ferlum og run nttrunnar eftir eigin lgmlum. a er ekki alltaf auvelt a greina milli nlgunar sem byggir mannhyggju og eirrar sem byggir nttruhyggju. Til dmis er ekki alltaf ljst hvort reglur um vernd tiltekinna sva byggja hugsun um eigi gildi eirrar nttru sem ar rkir ea hvort meginhugmyndin s a tryggja a flk geti t.d. noti fegurar eirra.

2.2 Grundvllur slenskrar lggjafar um nttruvernd

2.2.1 Lg nr. 48/1956
Nttruverndarlg nr. 48/1956 voru fyrstu almennu nttruverndarlgin sem sett voru slandi. almennum athugasemdum vi frumvarp a er var a eim lgum segir m.a. a enda tt msum ttum nttru s veitt vernd me srlgum dugi a ekki til enda su mrg eirra laga reist fjrmunalegum ea bskaparlegum sjnarmium einum og tla a stula a hfilegri nytjun hlunninda.7 Helstu rk fyrir setningu srstakra nttruverndarlaga eru samkvmt frumvarpinu: slensk nttra er um margt einst og hefur gegnum aldirnar ori fyrir minni hrifum af manna vldum en nttra annarra landa. Sustu ratugi hefur vlmenning skapa mguleika til strfelldari breytinga en ur, sbr. t.d. framrslu mra. Auknar samgngur, blvegir og brr hafa opna agang a landsvum sem ur voru nrri snortin. Um hugtaki nttruvernd segir almennum athugasemdum vi frumvarpi: Hugtaki nttruvernd er mjg vtkt hugtak og tekur rmstu merkingu til verndar llum ttum nttrunnar, kvikum og dauum.8 Nnar er frumvarpinu greint milli riggja greina nttruverndar:

5 6 7 8

Ori nttruhyggja er hr nota yfir enska hugtaki ecocentrism. Sama heimild, bls. 52. Alt. 1956, A-deild, bls. 851. Alt. 1956, A-deild, bls. 854.

28 | Hvtbk~nttruvernd

Blklukka og gulmara.

Menningarleg nttruvernd a koma veg fyrir spjll nttruminjum og nttrumyndunum sem gildi hafa til skilningsauka nttrufari lands og nttrurun, a vinna a friun sjaldgfra jurta og dra og steintegunda, a stula a v a nttrunni s ekki spillt a arflausu, a er menningarleg skylda a reyna a varveita fgur landsvi og stula a gri umgengni vi nttruna. Flagsleg nttruvernd a greia fyrir v a almenningur geti tt kost a njta nttrunnar. Fjrmunaleg ea bskaparleg nttruvernd a skapa mnnum ahald og stula a v a nttruaufi su ntt hagfelldan htt fr bskaparlegu sjnarmii, a gta a endurskpunarmtti nttruaufa, teki fram a etta atrii eigi a meginstefnu til heima srlgum.

2.2.2 Lg nr. 47/1971

almennum athugasemdum vi frumvarp a er var a nttruverndarlgum nr. 47/1971 segir a s grundvllur sem nttruverndarlg nr. 48/1956 byggust s enn burarsinn skilgreiningu ntma nttruverndar. er greinilegt a aukin hersla er lg flagsleg og fjrmunaleg nttruverndarvihorf eim forsendum a eim byggist efnaleg og andleg velfer jarinnar og raunar mannkyns alls.9 Fram kemur a etta feli sr auknar krfur til eirra aila sem fali s a fjalla um nttruverndarml um frumkvi a msu v sem beinlnis stuli a varveislu nttrunnar og gefa leibeiningar um skynsamlega ntingu nttruaulinda. athugasemdum vi frumvarpi er lg hersla stofnun jgara og segir a engin einstk nttruverndarframkvmd sameini jafnkjsanlegan
9 Alt. 1969, A-deild, bls. 1995.

Hvtbk~nttruvernd 29

htt nttrufrileg, menningarleg og flagsleg sjnarmi nttruverndar. er flagslegum sjnarmium einnig gefi auki vgi me v a framkvmd nttruverndar eigi a stula a v a gera almenningi kost v a njta snortinnar nttru landsins.10 kvi 1. gr. nttruverndarlaga nr. 47/1971 fjalla um hlutverk nttruverndar og hafa au kvi veri a miklu leyti breytt nttruverndarlgum san. Um greinina segir frumvarpi v er var a lgum nr. 47/1971 a ar s fjalla um tilgang laganna en jafnframt feli greinin sr skilgreiningu hugtakinu nttruvernd.
rsmrk-Goaland, Kross.

Tilgangur essara laga er a stula a samskiptum manns og nttru, annig a ekki spillist a rfu lf ea land, n mengist sjr, vatn ea andrmsloft. Lgin eiga a tryggja eftir fngum run slenzkrar nttru eftir eigin lgmlum, en verndun ess, sem ar er srsttt ea sgulegt. Lgin eiga a auvelda jinni umgengni vi nttru landsins og auka kynni af henni.

2.2.3 Lg nr. 93/1996

S endurskoun sem leiddi af sr frumvarp a sem var a lgum nr. 93/1996 beindist fyrst og fremst a stjrnsslu nttruverndar enda hafi umhverfisrherra kvei a endurskoun nttruverndarlaga yri skipt tvennt. Endurskoun efnisatria nttruverndarlaga fr san fram kjlfari og voru n nttruverndarlg samykkt ri 1999. Lg nr. 93/1996 flu v ekki sr stefnubreytingu a v er varai grundvll laganna.

2.2.4 Lg nr. 44/1999

athugasemdum vi frumvarp a er var a nttruverndarlgum nr. 44/1999 (nvl.) er bent a efniskvi gildandi nttruverndarlaga su a grunni til fr rinu 1956. Fr eim tma hafi ori miklar breytingar vihorfi til umhverfismla, ekki sst eftir tilkomu umhverfisruneytisins. kvi gildandi nvl. su v a mrgu leyti relt og oft litlu samhengi vi nnur lg svii umhverfismla. Lg er hersla mikilvgi lagasamrmingar og er me lgunum leitast vi: a samrma skipan og stjrn nttruverndarmla rum lgum umhverfissvii, a samrma kvi nttruverndarlaga kvum laga um ger skipulagstlana og lgum um mat umhverfishrifum og hf hlisjn af aljasamningum sem slendingar hafa gerst ailar a.
10 Alt. 1969, A-deild, bls. 1996.

30 | Hvtbk~nttruvernd

Ekki er srstaklega fjalla um hugmyndafrilegan grundvll laganna athugasemdum vi frumvarp a er var a nttruverndarlgum nr. 44/1999. Lgin fela sr herslubreytingu fr eldri lgum. Meal helstu nmla sem flust nvl. nr. 44/1999 voru fyrirmli um a umhverfisrherra skyldi eigi sar en fimm ra fresti lta vinna nttruverndartlun fyrir landi allt og leggja fyrir Alingi. 66. gr. laganna er kvei um efni nttruverndartlunar og endurspeglar greinin herslu sem lgunum er lg vernd vistgera, bsva og vistkerfa. Segir 2. mgr. greinarinnar a tlunin skuli m.a. taka til helstu tegunda vistgera og vistkerfa hr landi, svo og jarmyndana. eru talin upp nokkur helstu vimi sem hafa skal til hlisjnar vi ger tlunarinnar en au eru: menningarleg og sguleg arfleif, nausyn endurheimt vistgera, nting mannsins nttrunni, snortin verni.

3. mgr. greinarinnar eru talin upp nokkur einkenni eirra sva sem gert er r fyrir a tlunin taki til, og er mia vi a au: hsi sjaldgfar tegundir ea tegundir trmingarhttu, su venjutegundark ea vikvm fyrir rskun, su nausynleg til vihalds sterkra stofna mikilvgra tegunda, hafi verulegt vsinda-, flags-, efnahags- ea menningarlegt gildi, su mikilvg fyrir vihald nttrulegra runarferla, hafi aljlegt nttruverndargildi, su einkennandi fyrir nttrufar vikomandi landshluta.

Meal annarra breytinga og nmla sem nvl. nr. 44/1999 flu sr voru a rttur almennings til umferar um eignarlnd var rmkaur a nokkru leyti, kvei var um vernd tiltekinna landslagsgera, sbr. 37. gr., sett voru kvi um framandi lfverur og kvi um efnistku hert. Rk fyrir srstakri vernd tiltekinna landslagsgera eru renns konar samkvmt v sem segir athugasemdum vi frumvarp til nttruverndarlaga:11 srstaa (gosmyndanir og heitar uppsprettur), mikilvgi fyrir lfrki (votlendi), fagurfrilegt gildi (fossar). Nokkrar breytingar voru gerar markmiskvi laganna og btt inn njum herslutti, .e. a stula a vernd og ntingu aulinda grundvelli sjlfbrrar runar.

2.2.5 Samantekt
egar reynt er a draga saman au sjnarmi ea gildi sem helst hafa legi til grundvallar slenskri lggjf um nttruvernd m sj a au virast einkum falla fjra flokka:
11 123. l. 199899, 528. ml, skj. 848, almennar athugasemdir IX. kafli.

Hvtbk~nttruvernd 31

Skrauti Vonarskari.

Srstaa slenskrar nttru og fgti og s stareynd a hn hafi lengi veri snortin. Nttruvernd felur hr sr menningarlega skyldu sem byggir ekkingar- og vsindagildi nttrunnar. Hr virist einnig mega greina siferilega skyldu til a takmarka hrif mannsins sem byggi viringu vi hi snortna. Fegur nttrunnar og mikilvgi hennar sem uppsprettu upplifunar og vellunar. Hr er lg hersla fagurfrilegt gildi nttrunnar og upplifunargildi fyrir flki landinu og fyrir feramenn. ing aulinda nttrunnar fyrir slenskt samflag. Hr er nytjagildi nttrunnar forgrunni, .e. mikilvgi hennar sem uppsprettu ga fyrir landsmenn. Lg er hersla hflega og skynsamlega ntingu og a forast s a draga r endurskpunarmtti nttrunnar. Mikilvgi lfrkisins og nttrulegra runarferla. Me nvl. nr. 44/1999 er lg hersla ennan tt og einkum vernd vistkerfa, vistgera og bsva til a tryggja tegundafjlbreytni slenskrar nttru.

2.3 Grundvllur norskra laga um fjlbreytni nttrunnar

Til samanburar er hugavert a athuga grundvll nrra norskra laga um fjlbreytni nttrunnar (naturmangfoldloven) en au voru sett ri 2009. skrslu eirrar nefndar sem vann tillgu a lgunum er ger tilraun til a flokka au gildi sem nttran br yfir en er teki fram a a s erfitt og skiptingin s einungis sett fram til a tryggja yfirsn.12 Flokkarnir eru essir:

12

NOU 2004:28, bls. 141145.

32 | Hvtbk~nttruvernd

 Nttran sem grundvllur ntingar. Hr er meginherslan nytjagildi nttrunnar fyrir manninn. Greina m milli hlutverks nttrunnar sem uppsprettu vru (fu, lyfja, byggingarefnis, eldsneytis o.s.frv.) og vistkerfisjnustu nttrunnar (hreinsun lofts, vatns og jarvegs, vihald lffrilegrar fjlbreytni o.s.frv.). Nttran sem uppspretta upplifunar, samsvrunar og ekkingar. Hr er m.a. lg hersla tilfinningalegt gildi nttrunnar fyrir manneskjuna. Gildi sem felst vistkerfum nttrunnar. Hr er lg hersla mikilvgi samspils vistkerfunum og ingu tegundafjlbreytni, samspil tegunda og vistfrileg ferli. etta tengist auvita einnig notagildi nttrunnar fyrir manninn. Eigi gildi nttrunnar. Hr er dregi fram a nttran s flki kerfi sem viheldur lfi og tryggir run ess. a a viurkenna eigi gildi nttrunnar feli sr viurkenningu ess a nttran sjlf hafi tiltekin rttindi, .e. til verndar gegn v a henni s spillt og a nnur lfsform hafi sjlfsagan tilverurtt h v hvort maurinn hafi af eim not ea ekki. essu felist einnig viring fyrir samspili nttrunnar. skrslu norsku nefndarinnar er teki fram a agreina megi lk gildi nttrunnar ri a miklu um stjrn fjlbreytni nttrunnar hvaa vgi hverjum gildistti s gefi. S grundvllur sem nefndin byggir tillgu sna um frumvarp til laga um felur sr herslu a fjlbreytni nttrunnar og vistfrilega virkni beri a varveita til frambar. etta megi rkstyja me vsan til allra gildisflokkanna sem geti er hr a ofan. Almenn vernd lffrilegrar fjlbreytni hljti a vera grundvallarforsenda fyrir run samflagsins. Mikilvgi ess a vernda fjlbreytni sem br yfir bi ekktum og ekktum nttruaui megi rkstyja me sk um a afhenda komandi kynslum nttruna v standi a hn geti veri grundvllur lfsga og framhaldandi runar gu mannkynsins. Nefndin bendir a lggjfin eigi a vera strandi um a hve ungt hin lku gildi skuli vega vi kvaranatku sem snertir ntingu og vernd fjlbreytni nttrunnar. Leggur hn v herslu a etta komi skrt fram. Bent er a vistfrilegt gildi og eigi gildi nttrunnar endurspeglist ekki sst tillgum nefndarinnar um verndarmarkmi fyrir vistgerir og vistkerfi og fyrir tegundir. essir ttir sem og kvi um verndarsvi byggi einnig nytjagildi nttrunnar fyrir manninn. hersla gildi nttrunnar sem uppsprettu upplifunar s hins vegar skrust kvum um jgara og landslagsvernd.

Hvtbk~nttruvernd 33

34 | Hvtbk~nttruvernd

Nttra slands:

Einkenni, staa og skilegar verndaragerir

Hvtbk~nttruvernd 35

36 | Hvtbk~nttruvernd

3. Nttra slands: Einkenni, staa og skilegar verndaragerir

3.1 Inngangur
sland er einangru thafseyja norur vi heimskautsbaug og eitt eldvirkasta svi jarar. a ber ess merki a hafa veri meira ea minna si huli um tveggja milljna ra skei ar til fyrir um 10.000 rum. Enn eru hr strstu jklar utan heimskautasvanna og suurhlum Vatnajkuls teygja skrijklar sig niur lglendi. va utan slands er jafn auvelt a sj hvernig meginfl jarar, eldur, s, vatn og vindur, mta og slpa yfirbor og mist byggja upp ea sverfa niur. Hr finnast nnast allar gerir ekktra eldfjalla og samspil elds og ss eykur enn fjlbreytni gosminja. Landslag slandi dregur mun rkari dm af jarfrilegum ferlum (s.s. eldvirkni og glinun) en landslag flestum lndum sem gjarnan er mta af landbnai og rktun. sland er auugt af vatni, fallvtn eru mrg og fjlbreytileg og f lnd eiga eins miki af gu grunnvatni. Fossar eru margir og fjlbreyttir. Lfrki landsins er mta af loftslagi, einangrun og af eim tiltlulega stutta tma sem liinn er fr lokum sasta jkulskeis. Flra og fna eru fremur tegundaftk en hinn bginn eru hr strir stofnar nokkurra drategunda, einkum fugla og laxfiska. Hr eru strstu fuglabjrg Norur-Atlantshafi, str hluti Evrpustofns og stundum heimsstofns sumra fuglategunda sr varpstvar slandi, t.d. stelkur, spi, lft, lundi, teista og lka. Stofnar laxa og urria eru va eins strir og jafn gu sigkomulagi og hr landi. vatnasvii jrsr og Hvtr-lfusr er a finna strstu laxastofna landinu og jafnframt strstu laxastofna sem heimkynni hafa Norur-Atlantshafi. sland sker sig fr rum Evrpulndum sem flest eru ttbl og hafa mtast af rsundagmlum landbnai og rktun. Landi er strjlblt og meira en helmingur ess hefur raun aldrei veri numinn eim skilningi a flk hafi haft ar fasta bsetu. Rktunarstig er almennt lgt. Grurog jarvegseying hefur veri grarleg eim rflega ellefu ldum sem linar eru fr landnmi og grur ber va merki langvarandi og ungrar bfjrbeitar. sland liggur mrkum hlrra og kaldra sjvarstrauma og blndun nringarefna sem af v leiir skapar lfrkinu venju hagfelld skilyri hafinu umhverfis landi. Hr vi land er a finna ein gjfulustu orskfiskami jarar og slensku hafsvi dvelja um lengri ea skemmri tma rija tug spendra, ar meal strsta dr jarar fyrr og sar, steypireyurin. Vi stefnumtun og lagasetningu um nttruvernd arf a greina helstu

Hvtbk~nttruvernd 37

Sprungugos Fimmvruhlsi. bakgrunni Tindafjallajkull, eldkeila me skju.

srkenni og vermti sem felast slenskri nttru, meta stand hennar og au beinu og beinu hrif mannsins sem geta raska henni ea leitt til hnignunar. Vi verndun ber m.a. a horfa til ess sem er srstakt og fgtt slenskri nttru hnattrnu samhengi og til eirra fyrirbra sem eru srlega fjlbreytt ea auug slandi. Sumar lfverur, t.d. sjvarspendr og fuglar, fara um grarlega str svi og eiga sr tmabundin heimkynni ea vi sland. Verndun slkra tegunda byggist fjljlegri samvinnu. ar og mrgum rum svium hefur sland skuldbundi sig me evrpskum ea aljlegum samningum. Arir samningar kvea um verndun lffrilegrar fjlbreytni og sland er aili a msum samningum sem mia a v a stemma stigu vi tbreislu gengra lfvera, bi landi og hafi, sem rrt geta fjlbreytni vistkerfa og gna tegundum og stofnum. a er alkunna a einangruu eyjalfrki, eins og slandi, me tiltlulega fum tegundum og stuttri fukeju er srstaklega htt vi skakkafllum og raski af vldum gengra framandi tegunda. slenskri nttru m skipta nokkra megintti, ar meal jarmyndanir, vatn (jkla, straumvtn, stuvtn, grunnvatn og jarhita), lfrki (tegundir, vistkerfi og jarveg) og landslag. Hr eftir er ger grein fyrir einkennum og standi essara megintta og viki a skilegum agerum til verndar eim. Einnig er stuttlega fjalla um landntingu og bygg verni sem n finnast vart lengur mrgum ttblum lndum.

3.2 Landi
Einkenni

3.2.1 Jarmyndanir
sland er eldfjallaeyja sem jarfrilega s ekki sinn lka. slenski mttulstrkurinn, heiti reiturinn undir landinu, lyftir hluta Mi-Atlantshafshryggjarins upp fyrir sjvarbor og skrir a tilvist landsins miju Norur-Atlantshafi. Hryggurinn rs r s vi Reykjanes, liggur aan noraustur yfir landi og hverfur aftur hafi vi Tjrnes. Eldvirknin slandi er bundin vi gosbelti sem flokku eru rekbelti
38 | Hvtbk~nttruvernd

og jaarbelti. Utan jaarbeltanna er eldri berggrunnur. Rekbeltin eru myndbirting thafshryggjarins urru landi og um au glinar landi. Rekbeltin einkennast af fjlda megineldstva me tuga klmetra langar gos- og sprungureinar sem raast skstgt yfir landi. Dmi um slkar eldstvar eru Hengill, Grmsvtn, Askja og Krafla. Krflueldum 19751984 var fyrsta sinn mld og skrsett glinun rekbelti. Glinunin nemur a jafnai um 2 cm ri (1 cm til hvorrar ttar) en Krflueldum glinai land um allt a 8 m sprungurein Krflu og sjst ummerkin glggt Gjstykki og vi Leirhnjk.13 Ummerki Krfluelda hafa v miki vsindasgulegt gildi. Glinun landsins er ekki jfn og stug, heldur verur fngum, oft samfara eldgosum. Utan vi rekbeltin eru jaarbelti. Eldstvar eirra eru yfirleitt hreistari og ar verur ltil ea engin glinun. Dmi um slkar eldstvar eru Snfellsjkull, Hekla, Torfajkull, Katla og rfajkull. Nmyndun og upphlesla gosbergs fer einkum fram rekbeltunum. Me tmanum frast jarlgin t r gosbeltunum og tekur vi rof og landmtun af vldum trnna afla, .e. jkla, vatnsfalla og thafsldu. Jarlg eru a jafnai v meira rofin sem au eru eldri. Elstu jarlg landsins eru talin lilega 16 milljn ra gmul.14 Berggrunnur landsins er a meginhluta lagskiptur stafli af basalthraunlgum samt nokkru af lparti og rum bergtegundum.15 hraunlagastaflanum, sem a jafnai hallar feinar grur inn a miju landsins, eru flgnar margvslegar upplsingar um myndun og mtun landsins. ar m f sn a sem gerst hefur mean vikomandi jarlg hlust upp og grfust san djpt iur rekbeltisins. Jafnframt m rekja ar frslu rekbelta me tilheyrandi breytingum eldvirkni samt runarsgu einstakra megineldstva. Af tilvist jkulbergs og mbergs milli hraunlaga staflanum m san ra tmabil jkulskeia og hlskeia sld. lengri goshlum uru til setlg sem hraun runnu yfir og finnast n milli hraunlaga jarlagastaflanum. Steingervingar slkum setlgum veita mikilvgar upplsingar um stand sjvar (t.d. Tjrneslg), grurfar (t.d. Brjnslkur)
13 Tryggvason, Eysteinn 1984. The widening of the Krafla fissure swarm during the 19751981 volcano-tectonic episode. Bulletin of Volcanology 47, bls. 4769, og Tryggvason, Eysteinn 1986. Multiple magma reservoirs in a rift zone volcano: ground deformation and magma transport during the september 1984 eruption of Krafla, Iceland. Journal of Volcanology and Geothermal Research 28, bls. 144. Bjrn Hararson, J. Godfrey Fitton og rni Hjartarson 2008. Tertiary Volcanism in Iceland. Jkull 58, bls. 161179. Sveinn P. Jakobsson, Kristjn Jnasson og Ingvar A. Sigursson 2008. The three igneous rock series of Iceland. Jkull 58, bls. 117138.

fubjarg Snfellsnesi.

14 15

Hvtbk~nttruvernd 39

Hengifoss Fljtsdal. Stafli af basalthraunum me setlgum milli.

Mberg Surtsey.

og loftslag hverjum tma.16 Alls hafa veri greindar 262 mismunandi tegundir steinda slandi. Auk frumsteinda bergi finnast msar tfellingasteindir um og holum berggrunninum, sem endurspegla hitastig, rsting og efnainnihald vatns sem streymt hefur um bergi. Meal tfellinga sem myndast eldgosum, ea kjlfar eirra, hefur undanfrnum rum greinst fjldi steinda sem ekki hafa fundist hr landi fyrr og nokkrar eirra voru ur ekktar nttrunni.17 Srstaa slenskra gosmyndana er mest rekbeltunum. Langar gos- og sprungureinar sem fylgja megineldstvum rekbeltanna eru einstakar heimsvsu.18 Eldvirknin fylgir glinuninni og myndar staka gga ea ggarair sem geta veri tuga klmetra langar. rekbeltunum myndast einnig hraundyngjur r frumstu basalti. Sumar eirra eru hpi strstu gosmyndana fr ntma og sjkultma, t.d. Skjaldbreiur og Trlladyngja. Slkar dyngjur eru ekki ekktar utan slands. Mean jklar saldar huldu landi hlt eldvirknin snu striki en snd gosmyndana gjrbreyttist. sta gga, ggaraa og hraunflka uru til mbergsfjll og mbergshryggir og mbergsstapar komu stainn fyrir strar hraundyngjur. Mbergsmyndanir landsins eru einstakar heimsmlikvara.19 Nverandi snd rekbeltanna me hraunflkum og mbergsfjllum endurspeglar breytingu fr jkulskeii til hlskeis. essi tvhlia snd flestra gosmyndana er algerlega einst heimsvsu og skapar mikla fjlbreytni ger eirra og lgun. flestum megineldstvum rekbeltanna eru aflmikil jarhitasvi, svonefnd hhitasvi, en auk eirra eru nokkur hhitasvi utan megineldstva. Hhitasvin hafa lngum veri talin hpi merkustu nttrufyrirbra landsins. rkomuvatn sem seytla hefur niur a rtum eldstvanna hitnar og berst upp til yfirbors sem brennisteinsmengu gufa. yfirborinu vera til fjlbreyttir leirog gufuhverir litrkum svum sem einkennast af leirsteindum og tfellingum. Nokkur hhitasvi eru ngrenni vi bygg Reykjanesskaga og ingeyjar16 Leifur A. Smonarson og Jn Eirksson 2008. Tjrnes Pliocene and Pleistocene sediments and faunas. Jkull 58, bls. 331342, og Denk, Th., F. Grmsson, R. Zetter og L.A. Smonarson 2011. Late Cainozoic floras of Iceland. 15 million years of vegetation and climate history in the Northern North Atlantic. Springer. Sveinn P. Jakobsson, Erik S. Leonardsen, Tonci Balic-Zunic og Sigurur S. Jnsson 2008. Encrustations from three recent volcanic eruptions in Iceland: the 19631967 Surtsey, the 1973 Eldfell and the 1991 Hekla eruptions. Fjlrit Nttrufristofnunar nr. 52. Pll Einarsson 2008. Plate boundaries, rifts and transforms in Iceland. Jkull 58, bls. 3558; Sigurur rarinsson, Kristjn Smundsson og R.S. Williams 1973. ERTS-1 Image of Vatnajkull: Analysis of glaciological, structural, and volcanic features. Jkull 23, bls. 717; orvaldur rarson og rmann Hskuldsson 2008. Postglacial volcanism in Iceland. Jkull 58, bls. 197228. Sveinn P. Jakobsson og Magns Tumi Gumundsson 2008. Subglacial and intraglacial volcanic formations in Iceland. Jkull 58, bls. 179228.

17 18

19

40 | Hvtbk~nttruvernd

sslum en flest eru inni hlendinu og sum hulin jkli. Mesta hhitasvi landsins er utan vi rekbeltin og yfirleitt kennt vi Torfajkul. ar er jarhitinn jafnframt fjlbreyttastur, bi hva varar tlit hvera og efnainnihald gufu og vatni sem gerir svi sennilega einstakt heimsvsu. jaarsvum rekbeltanna eru sums staar flug vatnshverasvi me sjandi ksilhverum og goshverum. etta einkum vi um Hveravelli, Geysi og Hverageri. Utan rekbeltanna hefur yfirbor berggrunnsins einkum mtast af jkulrofi sld. Miklir jkulsorfnir U-laga dalir og firir einkenna elstu hluta landsins, .e. Austfjrum, Vestfjrum og Trllaskaga. Nr rekbeltunum er rofi minna og landi jafnara. ar eru heialnd sem a miklu leyti eru akin seti sem saldarjkullinn skildi eftir. Fr lokum saldar hefur mtun landsins rist af eldvirkni og sprunguhreyfingum rekbeltunum og utan eirra af vatnsfllum og smrri jklum auk sjvarrofs, frostverkana og massaskris. Vi jara jklanna gefur a lta ll helstu ummerki jkulrofs sem og ummerki jkulvatna. Sambrilegar myndanir fr lokum saldar eru um allt land og eim er flgin hrfunarsaga saldarjkulsins. Jaarsvi nverandi jkla markast vast af jkulgrum sem sna mestu str eirra ntma, en a hefur veri fyrir lilega einni ld san. Vatnsfll sem va setja svip landi eru flest enn virkri mtun og miki er um fossa og flir eim. lglendi eru va allmiklar dalfyllingar (setlg dalbotnum). Jkulvtn hafa mynda sanda og er Skeiarrsandur eirra mestur. Strendur landsins eru vast mtaar af flugu sjvarrofi en ngrenni jkulvatna hefur framburur nna yfirleitt haft yfirhndina og myndar svartar sandstrendur. Malarhjallar sem eru ummerki hrri sjvarstu vi lok saldar eru va um land allt a 100 m h. Frostverkanir eru mikilvirkur ttur mtun brattra fjalla sem a jafnai eru skriuorpin.

U-laga dalir, Fossdalur og Stapadalur nr og Ketildalir handan Arnarfjarar.

Hvtbk~nttruvernd 41

Gengi hverahrri vi Strokk Geysissvinu.

stand og gnir

Helstu gnir sem steja a merkum jarminjum tengjast framkvmdum af msu tagi samt tilheyrandi efnistku. A auki liggja jarminjar allva undir skemmdum vegna lags og gengni sem tengist feramennsku og akstri utan vega. langflestum tilvikum er um afturkrf hrif a ra. Verklegar framkvmdir hafa va skaa almenna jarfrilega snd landsins og a einkum vi um gosmyndanir og setmyndanir fr saldarlokum. Me tilkomu strvirkra vinnuvla um og eftir mija tuttugustu ld hfst ntt tmabil rasks slenskri nttru. Framkvmdir uru strri snium og ummerki eirra meiri. N er svo komi a flest eldvrp og hraun nrri bygg hafa ori fyrir svo miklum skemmdum a erfitt er a finna ar heilar ea heillegar gosminjar. Hi sama gildir um forna sjvarhjalla fr saldarlokum. Vandinn hefur fari vaxandi og eftir v sem gengi hefur efnisnmur hefur veri leita n mi, en oft n fyrirhyggju. annig hefur lengi vigengist mikil sun jarefna samfara arfa raski merkum og vikvmum jarmyndunum. stuna m a einhverju leyti rekja til ess a fyrirhugu nmasvi hafa ekki veri flokku eftir efni, magni, agengi, gum og verndargildi. Mikil skn hefur veri orkuvinnslu hhitasvum. Str hluti framkvmdasva orkufyrirtkjanna er akinn hraunum auk ess sem jarhitinn er a sjlfsgu vallt nsta ngrenni. Framkvmdirnar hafa fr me sr miki afturkrft rask vegna vegasla, lagna, borsva og mannvirkja. Leita arf leia til a draga r ea koma veg fyrir slkar skemmdir vermtum ntmahraunum og hhitasvum. Me tilkomu skborana sem n allt a 1,5 km lrtt t fr holutoppi tti t.d. a vera arfi a bora nsta ngrenni vi vermtar jarmyndanir bor vi Vti Krflu. msum af fegurstu fossum landsins stendur n gn af virkjunarhugmyndum ar sem mist skal jafna rennsli um fossana ea urrka alveg. Nokkur jarhitasvi hafa raskast af gangi feramanna, t.d. Geysissvi Haukadal, en ar hefur abnaur veri slmur og umgengni viunandi um langt rabil. Einnig m nefna a gjallggurinn Grbrk Norurrdal er verulega laskaur af gangi feramanna og efnistku. Akstur utan vega hefur lengi veri vandaml og seinni t hefur akstur vlhjla vikvmum svum frst aukana. Dmi um slkar
42 | Hvtbk~nttruvernd

skemmdir eru t.d. Reykjanesflkvangi og Eldfelli Vestmannaeyjum. Fornum strandmyndunum fr saldarlokum hefur mjg va veri raska me efnistku og vegager.

Skipulegt yfirlit um jarminjar slandi er nausynlegur grundvllur fyrir markvissa verndun eirra.20 Slkt yfirlit hefur ekki veri teki saman en a er meal herslutta umhverfisruneytisins fyrir rin 20102013.21 Vinna vi ennan tt nttruverndar virist hva lengst komin Bretlandi en ar var slkt yfirlit unni 40 rum.22 Verndun jarminja hr landi arf a endurspegla allt rf og breytileika slenskrar jarfri og landmtunarfri. Me v mti mtti varveita skipulega heildarmynd af jarfrilegum ferlum og fyrirbrum sem gfu samfellt yfirlit um jarsgu landsins. Slkt verkefni krefst vandas, faglegs undirbnings og tekur langan tma. Mta arf stefnu um verndun jarminja og er mikilvgt a lg um nttruvernd taki mi af henni. Samhlia verkefninu er hjkvmilegt a standa vr um mikilvgar jarminjar sem eru mestri httu hverjum tma. Til a skipuleg verndun slenskra jarminja geti ori a veruleika er skilegt a kanna veri hvernig essum mlum er fyrir komi lggjf annars staar og a skilgreindir veri eir verndarflokkar sem nausynlegir kunna a teljast fyrir slenskar astur, en verndarflokkar gildandi lgum um nttruvernd eru fyrst og fremst sninir a verndun lfrkis. Verndaragerir vegna eirra jarminja sem eru mestri httu urfa m.a. a mia a eftirfarandi: a. Styrkja arf r lagagreinar sem hafa a geyma kvi um verndun jarfrilegra minja. Virkja arf 37. gr. nttruverndarlaga annig a tryggt s a jarminjar svo sem eldvrp og eldhraun og fossar, hverir og arar heitar uppsprettur veri ekki skertar nema brna nausyn beri til. b. Flokka arf mguleg nmasvi eftir efni, magni, agengi, gum og verndargildi til a leggja grunn a forgangsrun svanna og til a koma veg fyrir sun vermtra jarefna. c. Nausynlegt er a bta og stra agengi vikvmum feramannastum. d. Nausynlegt er a efla faglega ekkingu jarminjum og verndun eirra hj skipulagsyfirvldum, styrkja faglega umfjllun opinberra umsagnaraila vegna jarminja og veita faglegum umsgnum auki vgi. e. Efla arf frjls flagasamtk til ess a veita framkvmdarailum virkt ahald.

skilegar verndaragerir

Reykjadalir, Friland a Fjallabaki.

20 21 22

Helgi Torfason og Ingvar Atli Sigursson 2002. Verndun jarminja slandi. Tillgur vegna nttruverndartlunar. N02 019. Velfer til framtar. Sjlfbr run slensku samflagi. herslur 20102013. Umhverfisruneyti 2010. Ellis, N.V., D.Q. Bowen, S. Campell, J.L. Knill, A.P. McKirdy, C.D. Prosser, M.A. Vincent & R.C.L. Wilson 1996. An Introduction to the Geological Conservation Review. Joint Nature Conservation Comittee.

Hvtbk~nttruvernd 43

Blmaskr undir Arnafelli hinu mikla, frilandinu jrsrverum.

3.2.2 Lfverur
Einkenni
Lfrki slands mtast a miklu leyti af landfrilegri einangrun, norlgri hnattstu og eim skamma jarsgulega tma, 14.00010.000 rum, sem liinn er san landi var huli jkli. Flra og fna eru fremur tegundaftk. Heimskautarefurinn (Alopex lagopus) er eina innlenda spendri og hr eru hvorki skridr n froskdr. Fram a landnmi voru engir grasbtar landinu nema gsir og arir fuglar. tt flra og fna landsins su a miklu leyti einangru eru hr feinar einlendar tegundir sem hvergi finnast annars staar. ar meal eru tvr tegundir grunnvatnsmarfla23 (sj nnar kafla 3.3.3). essar tvr tegundir eru lklega elstu bar slands, en allt bendir til ess a arar tegundir lfvera sem n byggja landi hafi langflestar borist hinga eftir a sasta jkulskeii lauk.24 Birki (Betula pubescens) er eina trjtegundin sem mynda hefur skga ntma, .e. sastliin 10.000 r. Fuglar eru berandi fnu landsins og tt tegundir su ekki kja margar eru hr mjg strir stofnar kveinna hpa, einkum bjargfugla og mfugla. hnattrnu samhengi skipta bsvi hr landi miklu mli fyrir verndun allmargra fuglategunda. Flra. Innlendar hplntutegundir eru taldar vera um 490,25 ar af eru um 450 tegundir blmplantna, tplega 40 tegundir byrkninga (jafna, elftinga og burkna) og einn berfrvingur, einir. Strstu ttir blmplantna eru grs og starir eins og jafnan einkennir lgarktskar ea sbarktskar flrur. Tegundir af vistt eru fjrar og hafa lklega ur fyrr veri mun tbreiddari og eru afar mikilvgar vistfrilega. Alls hafa veri greindar 600 mosategundir.26 Mosaflran er v tegundaauugri en hplntuflran. Um 700 tegundir flttna hafa veri skrar hr landi og um 2100 sveppategundir (flttu-sveppir undanskildir).27 Mosar og flttur eru mun
23 24 25 26 27 Bjarni K. Kristjnsson og Jrundur Svavarsson. 2007. Grunnvatnsmarflr slandi. Nttrufringurinn 76, bls. 2228. ra Ellen rhallsdttir 2010. Um tegundaaugi og einkenni slensku flrunnar: Hva segir samanburur vi arar eyjur um sgu hennar og aldur? Nttrufringurinn 79, bls. 102110. Hrur Kristinsson 2008. slenskt plntutal. Blmplntur og byrkningar. Fjlrit Nttrufristofnunar slands 51. Sj vefsu Nttrufristofnunar slands, sl: http://www.ni.is/grodur/Flora/ Gagnasafn Nttrufristofnunar slands.

44 | Hvtbk~nttruvernd

meira berandi slandi en va annars staar sem endurspeglar lklega msa tti, m.a. loftslag, sendurtekna myndun nju undirlagi, einkum hraunum, en einnig langa og unga bfjrbeit sem hefur haldi niri losttum tegundum sem annars hefu vaxi yfir lggrur mosa og flttna. Tegundaaugi hplntuflrunnar er misdreif um landi.28 elstu landshlutum Minorurlandi, Austfjrum og sums staar Vestfjrum eru margir tegundaauugir reitir enda mikill harmunur mrgum eirra. Yfirbrag flrunnar er srstakt essum tskgum, strir burknar og sgrnir smrunnar eru berandi og ar sem bf gengur ekki er sums staar litrkt blmskr. essum svum eru margar sjaldgfar plntutegundir og Nttruverndartlun 20042008 og 20092013 er ger tillaga um frilsingu strra sva Vestfjrum, Minorurlandi og Austfjrum af essum skum.29 Reitir hlendi, srstaklega eldvirka beltinu, eru mun tegundaftkari. Fna. Smdrafnan er tegundasnau mia vi fnu ngrannalanda og er a meginorra af evrpskum uppruna. Heildarfjldi smdra slandi, .e. skordra, ttftlna, krabbadra, yrildra, liorma, flatorma, rorma o.fl. hpa, er ekktur en um 1400 tegundum alls hefur veri lst af landi og r ferskvatni.30 Af essum 1400 tegundum eru um rr fjru hlutar skordr en fjlbreyttustu hparnir ar meal eru tvvngjur (um 380 tegundir), vngjur (um 260 tegundir) og bjllur (um 250 tegundir). Enn er langt land me a fullngjandi sn hafi fengist smdrafnu urrlendis og ferskvatns annig a unnt s a meta verndarrf einstakra tegunda og srkenni hennar mia vi nnur lnd. ekki s vita um tegundir landhryggleysingja sem eru einskoraar vi sland, lkt v sem ekkist meal tegunda ferskvatni, finnast hr srslensk afbrigi tegunda. M ar nefna laugafluguna (Scatella tenuicosta) en hn hefur ra me sr mis afbrigi og mikinn breytileika tliti sem tengist uppeldisstvum einangruum jarhitasvum, .e. afbrigi S. t. forma thermarum. Trllasmiur (Carabus problematicus) Hornafiri er talinn til srslenskrar undirtegundar (C. p. islandicus). Fuglar eru mjg berandi ttur lfrki slands. landinu verpa a jafnai um 75 tegundir fugla en rmlega 100 tegundir hafa orpi hr einu sinni ea oftar.31 Yfir 20 tegundir fargesta fara um sland vor og haust lei sinni milli hnorrnna varpstva og sulgari vetrarstva. Margar eirra eru jafnframt slenskir varpfuglar, en tegundir eins og raubrystingur (Calidris canutus), tildra (Arenaria interpres), sanderla (Calidris alba), margs (Branta bernicla), blesgs (Anser albifrons) og skji (Stercorarius pomarinus) eru algerir fargestir. Hr vi land eru nokkrar tegundir rlegir vetrargestir og m ar nefna bjartmf (Larus glaucoides), haftyril (Alle alle) og arkng (Somateria spectabilis). Nokkrar fuglategundir eru tdauar r slenskri nttru, .m.t. geirfugl (Pinguinus impennis) sem trmt var ri 1844 vi Eldey, egar sasta geirfuglinum jrinni var komi fyrir kattarnef. Keldusvn (Rallus aquaticus) og haftyrill (Alle alle) verpa ekki lengur slandi en eru algengir annars staar.
28 29 Gagnasafn Nttrufristofnunar slands (100 km2 reitakerfi). Nttruverndartlun 20042008: Inglfsfjrur-Reykjarfjrur, Snfjallastrnd-ey-Drangajkull-Drangar-Furufjrur, Hinsfjrur, Ltrastrnd-Nttfaravkur, Njarvk-Lomundarfjrur. Nttruverndartlun 20092013: Snfjallastrnd-Kaldaln og Gerpissvi. Gagnasafn Nttrufristofnunar slands; Hilmar J. Malmquist. 1998. r og vtn slandi: Vistfri og votlendistengsl. : slensk votlendi. Verndun og nting (Jn S. lafsson ritstj.). Hsklatgfan, Reykjavk, bls. 3755. Gagnasafn Nttrufristofnunar slands.

Laugafluga (Scatella tenuicosta).

30 31

Hvtbk~nttruvernd 45

arfugl.

tt tiltlulega far fuglategundir verpi hr landi er fjldi einstaklinga oft mikill og af eim skum geta slenskir fuglastofnar ea stofnar fargesta, sem byggja afkomu sna vidvl hr landi fartma, veri htt hlutfall af Evrpu- ea heimsstofni vikomandi tegundar. aljasamstarfi eru slkar tegundir nefndar byrgartegundir. Ef mia er vi 30% mrk af Evrpustofni eru hr a minnsta kosti 20 fuglategundir ea deilitegundir sem sland ber mikla byrg . r tegundir eru fll (Fulmarus glacialis), sjsvala (Oceanodroma leucorhoa), heiags (Anser brachyrhynchus), blesgs, margs, arfugl (Somateria mollissima), straumnd (Histrionicus histrionicus), hsnd (Bucephala islandica), sandla (Charadrius hiaticula), heila (Pluvialis apricaria), raubrystingur, sendlingur (Calidris maritima), lurll (Calidris alpina), spi (Numenius phaeopus), stelkur (Tringa totanus), inshani (Phalaropus lobatus), skmur (Stercorarius skua), kra (Sterna paradisaea), langva (Uria aalge), lka (Alca torda) og lundi (Fratercula arctica). Aeins eitt villt urrlendisspendr, refurinn, er upprunalegt slandi,32 en hagams (Apodemus sylvaticus), hsams (Mus musculus), brnrotta (Rattus norvegicus), svartrotta (Rattus rattus), minkur (Mustela vison), hreindr (Rangifer tarandus) og kanna (Oryctolagus cuniculus) hafa veri flutt til landsins af mnnum, viljandi ea viljandi og lifa n villt landinu. Refurinn hefur sennilega lifa slandi sliti fr lokum sasta jkulskeis og hugsanlega mun lengur. Str refastofnsins hefur sveiflast tluvert undanfarin 150 r.33 Stofninn var lgmarki um 1970 en sastliin 30 r hefur hann tfaldast og n er tla a hann telji um 12.000 dr. Allt fr landnmi og lengst af san hefur refurinn ekki noti neinnar verndar, en v var breyting ri 1994 me lgum um vernd, friun og veiar villtum fuglum og villtum spendrum. Samkvmt eim skal refurinn n njta verndar en v felst a honum skuli ekki stefnt httu me veium ea rum agerum. Veiar ref eru v heimilar me tilgreindum takmrkum. Ref hefur fkka vast hvar heimkynnum snum annars staar en slandi undanfrnum rum.

stand og gnir

Mosi Grndal.

Flra. Mia vi mrg nnur lnd m segja a verndarstaa hinnar innlendu flru s almennt g og aukin rktun, mengun og ttbli eru ekki astejandi gnir sama mli og va annars staar. fyrirsjanlegri framt m greina renns konar gnir. essari ld munu loftslagsbreytingar lklega leia til umtalsverra breytinga tbreislu plantna, ekki sst hfjallategunda. ru lagi gti orkunting gna srstakri flru hhitasva, .e. hplntum, mosum og rum lfverum (.m.t. hitakrum rverum en sj srstaka umfjllun um r kafla 3.2.3). Alvarlegasta gnin kann a felast tbreislu gengra plntutegunda sem erfitt getur reynst a stva og gtu trmt innlendum stofnum stabundi. Slkar tegundir eru ekki sst lklegar til a breiast t fr sumarbstaalndum. Vlisti hplantna var endurskoaur nlega og nja listanum eru 79 tegundir, um 16% flrunnar.34 Ein tegund, davslykill (Primula egaliksensis), telst tdau en hn tti sr lklega ekki langa sgu slandi. rettn tegundir lenda flokkunum brri httu og httu. ar af eru tvr jarhitategundir og alls fjrar votlendisplntur. Vlistategundirnar eiga a sameiginlegt a vera sjaldgfar, me fa fundarstai og oft mjg litla stofna. slenski vlistinn er nokku frbruginn sambrilegum listum flestum rum lndum ar sem flestum tegundum listan32 33 34 Pll Hersteinsson (ritstj.) 2004. slensk spendr. Reykjavk, bls. 1548. Pll Hersteinsson, pers. uppl. Sj vefsu Nttrufristofnunar slands, sl: http://www.ni.is/grodur/valisti/

46 | Hvtbk~nttruvernd

um hefur hnigna nstlinum ldum ea ratugum vegna beinna og beinna hrifa mannsins, t.d. bsvaeyingar ea mengunar. Ekki er hgt a fullyra a nein tegund hafi lent slenska vlistanum vegna beinna umsvifa mannsins og langflestar hafa lklega alltaf veri sjaldgfar. N eru hins vegar vsbendingar um a hnattrn hlnun kunni a hafa valdi hnignun a.m.k. einnar tegundar hr landi, fjallkrkils (Sagina caespitosa).35 tbreisla mosa, flttna og sveppa er mun minna ekkt en tbreisla hplantna.36 slenski vlistinn tekur aeins til baukmosa en ekki til hinna tveggja fylkinga mosa, soppmosa ea hornmosa (af sastnefndu fylkingunni er raunar aeins ein tegund hr landi). Rflega 16% baukmosategunda eru listanum. Af eim fimm tegundum sem taldar eru brri httu eru fjrar bundnar vi jarhitasvi. Vlisti nr til bla- og runnflttna en ekki hrurflttna en ekking eim var talin of takmrku til a hgt vri a meta r. vlista voru skr tplega 25% tegunda, ar af 11% flokkinn brri httu. Mun hrra hlutfall mosa- og flttutegunda heldur en hplntutegunda er v vlista. A hluta til endurspeglar a takmarkari ekkingu tbreislu fyrrnefndu hpanna og vafalaust munu einhverjar tegundir falla af listanum ea raast lgri httuflokk eftir v sem fyllri mynd fst af dreifingu eirra. ri 1978 var 31 plntutegund frilst undir nttruverndarlgum.37 Nttruverndartlun 20092013 er lagt til a til vibtar veri frilstar 24 tegundir hplantna, 45 tegundir mosa og 90 tegundir flttna.38 Allar hplnturnar og mosarnir eru jafnframt vlista en a ekki vi um fltturnar. Jafnframt var lagt til a frilsingu yri afltt af sex tegundum. Fna.Vlistar yfir tegundir hryggleysingja (smdra) hafa ekki veri teknir saman ar sem ekking flestum tegundahpum er v stigi a erfitt er a beita settum vimium Aljanttruverndarsamtakanna (IUCN) vi run tegundanna httuflokka. Vinna er hafin vi a skr hryggleysingja vlista me herslu viranlegustu hpana s.s. bjllur og firildi. N liggja fyrir ngar upplsingar til a fullyra a vissum tegundum smdra me mjg afmarkaa tbreislu vri htta bin ef landnotkun bsvi eirra breyttist. Bsvavernd er skileg slkum tilvikum og hafa fyrstu skrefin veri tekin veru me frilsingu bsvis tjarnaklukku Hlsum Berufiri. Jafnframt er unni a frilsingu bsvis trllasmis Hornafiri samkvmt nttruverndartlun 20092013. Nokkur gn stafar af mevituum innflutningi njum tegundum me varningi, einkum grurvrum, sem kann a leia til breytinga smdrafnunni. skilegir nir landnemar geta raska umhverfi tegunda sem fyrir eru og haft me v afgerandi hrif smdrafnu vikomandi svis. Jafnframt geta r
35 36 37 38 Hrur Kristinsson 2008. Fjallkrkill Fyrsta frnarlamb hlnandi loftslags slandi. Nttrufringurinn 76, bls. 115120. Vlisti 1. Plntur. Nttrufristofnun slands 1996. Auglsing um frilsingu nokkurra plntutegunda nr. 184/1978. http://www.althingi.is/altext/136/s/pdf/0239.pdf

Flttur Eyjlfsstaaskgi.

Flttur Eyjlfsstaaskgi.

Hvtbk~nttruvernd 47

Raubrystingur.

haft yfirhndina samkeppni vi skyldar tegundir og jafnvel trmt eim svisbundi eins og dmi sna, sbr. t.d. sambli mhumlu og hshumlu, sem er framandi tegund. sland gegnir lykilhlutverki aljavsu fyrir margar fuglategundir en fremur ltil ekking er einstkum stofnum og orskum stofnbreytinga. Vsbendingar eru um miklar sviptingar sustu rum, einkum hj sjfuglum og virist a tengjast hlnandi loftslagi. Fram til essa hafa fir slenskir fuglastofnar veri vaktair skipulega landsvsu.39 nlegu yfirliti um stand og horfur slenskra fuglastofna kom fram a stofnstr 11 tegunda slenskra varpfugla hefi veri metin einu sinni ea oftar me heildartalningum; a stofnar um 20 tegunda hefu veri metnir beinan htt, .e. me hlutatalningum ea vsitlum og auk ess hefi svisbundi mat og/ea talningar fari fram mrgum tegundum. Stofnvsitlur og upplsingar um run stofna eru v aeins ekktar fyrir tiltlulega fa slenska fuglastofna.40 msar gnir steja a vistgerum og bsvum einstakra tegunda. Vatnsaflsvirkjanir ar sem gerar eru stflur og uppistuln geta haft veruleg hrif bsvi lfvera.41 Dmi um etta eru hrif Krahnjkavirkjunar varpstvar heiagsa og beitilnd hreindra. Virkjanir jkula geta einnig haft umtalsver hrif strandrof og frambur nringarefna til sjvar. Jarvarmavirkjanir geta haft neikv hrif lfrki hhitasva. Votlendi eru einu heimkynni fjlmargra tegunda dra og plantna og rskun eirra v afdrifark fyrir r. sland gegnir ingarmiklu hlutverki fari margra hnorrnna fugla sem ningarstaur. Hr fara t.d. um 270 sund raubrystingar um vor og haust af deilitegundinni Calidris canutus islandicus ea um 77% af heimsstofni, sem gerir raubrysting eina af byrgartegundum slands.42 Gta arf a v a vernda lykilbsvi essara tegunda til framtar. mrgum hpum lfvera, m.a. mosum, blmplntum, byrkningum, skordrum og rverum, finnast tegundir sem hr landi lifa eingngu vi jarhita, mist lghita, s.s. laugum, ea hhita. Bsvi essara lfvera eru v mjg litlar, einangraar eyjar og stofnar eirra eru smir. Straukin skn jarhitasvi landsins til orkuntingar getur gna srstu lfrki essara sva.

skilegar verndaragerir

Leggja arf herslu a efla ekkingu lfrki landsins, skr a, greina og flokka (vistgerir, tegundir og stofna). Efla ber rannsknir og leggja herslu skrningu eim hpum lfvera sem minnst eru ekktir. Grunnekking af essu tagi arf

39 40 41

42

Gumundur A. Gumundsson, Kristinn Haukur Skarphinsson og lafur K. Nielsen 2011. Vktun slenskra fuglastofna: forgangsrun tegunda og tillaga a vktun. Nttrufristofnun slands, birt handrit. Sama heimild. Hilmar J. Malmquist 1998. r og vtn slandi: Vistfri og votlendistengsl. : slensk votlendi. Verndun og nting (Jn S. lafsson ritstj.). Hsklatgfan, Reykjavk, bls. 3755; Borgr Magnsson, Olga K. Vilmundardttir og Viktor Helgason 2009. Vktun grunnvatni, grri og strnd vi Blnduln. Lokaskrsla 19932009. Nttrufristofnun slands; Gumundur A. Gumundsson, Kristinn Haukur Skarphinsson og lafur K. Nielsen 2011. Vktun slenskra fuglastofna: forgangsrun tegunda og tillaga a vktun. Nttrufristofnun slands, birt handrit.

48 | Hvtbk~nttruvernd

a vera agengileg almenningi, frimnnum og stjrnvldum annig a hn ntist til frslu og vi kvaranatku um hvers konar ntingu, .m.t. sem byggir verndun lfrkisins. Mikilvgt er a koma heildstu og skilvirku vktunarkerfi sem nr til lykiltta lffrilegrar fjlbreytni urrlendi, ferskvatni og hafinu umhverfis landi. Slkt vktunarkerfi arf a taka til tegunda/stofna villtra dra og plantna, grurflaga, vistgera og vistkerfa og vera byggt upp me eim htti a a fullngi aljlegum skyldum slands essu svii. Fyrsta skrefi er a skilgreina lykiltti lfrki landsins sem vakta arf og taka saman yfirlit um helstu vktunarverkefni er vara lfrki hr landi. er brnt a afla betri upplsinga um hrif orkuntingar hitakrar lfverur. Fylgjast arf me tbreislu gengra framandi tegunda og grpa sem fyrst til agera ar sem r geta gna tegundaauugum og mikilvgum svum. N er ll rktun framandi tegunda bnnu ofan 400 m h.y.s.43 og frilstum svum og eim sem heyra undir 37. gr. nttruverndarlaga. Nhafi er verkefni sem miar a v a upprta lpnu (Lupinus nootkatensis) og skgarkerfil (Anthryscus sylvestris) slkum svum og var.44

Strandrof vi Lagarfljt.

3.2.3 Vistkerfi
Grur slandi m grflega greina nokkra meginflokka; votlendi, skg og kjarr, mlendi, graslendi (.m.t. rkta land), mosagrur og loks bersvagrur (m.a. melum og sndum). Steindr Steindrsson taldi auk ess strandgrur sem srstakan flokk.45 grurkorti Nttrufristofnunar mlikvaranum 1:500.000 eru greindir fimm meginflokkar46 (Tafla 3.1). ar er smilega og algri land me rkjandi blmplntum aeins tali rflega rijungi landsins (35%). eim flokki fellur strsti hlutinn mlendi, graslendi og rkta land. Um 8% landsins teljast votlendi en birkiskgar og kjarr samanlagt aeins um 1%. Loks flokkast um 10% sem mosaland me strjlli hplntuekju. Nlega var vegum Landmlinga slands loki vi flokkun landgera slandi eftir samevrpsku landflokkunarkerfi, CORINE.47 v er byggt stalari aferafri sem hentar ekki a llu leyti vel fyrir slenskar astur. Samkvmt Corine kerfinu falla um 88% landsins grunnflokkinn skgar og nnur nttruleg svi. Innan essa flokks eru vttumestu landgerirnar mlendi, mosi og kjarr (u..b. 35% landsins), grin hraun og urir (23%), hlfgri land (13%), jklar og fannir (10%) og mrar (6%). Flatarml birkiskga og kjarrlendis var tla rflega 8.000 ha
43 44 45 46 47 Me breytingu regluger nr. 583/2000, um innflutning, rktun og dreifingu tlendra plntutegunda, me regluger nr. 651/2010 var harmrkunum breytt r 500 m 400 m h.y.s. Sj vefsu verkefnisins, sl: http://agengar.land.is/ Steindr Steindrsson 1964. Grur slandi. Almenna bkaflagi. Gumundur Gujnsson og Einar Gslason 1998. Grurkort af slandi 1:500.000. Nttrufristofnun slands. Kolbeinn rnason og Ingvar Matthasson 2009. Corine. Landflokkun slandi 2000 og 2006. Niurstur. LM 2009-02. Landmlingar slands.

Einkenni

Hvtbk~nttruvernd 49

Grur Arnafelli hinu mikla.

ri 2010, samsvarandi 0,8% landsins. ar af voru rflega 5.000 ha me ngilega hvxnum trjm til a flokkast sem skgur.48 Nokku ber milli treikninga hlutfalli auna og ltt grins lands slandi mti grnu landi. Samkvmt grurkorti Nttrufristofnunar bera rtt rmlega 40% landsins bersvagrur, .e. eru ltt gri land ea aunir (Tafla 3.1). vef Landmlinga slands49 er gri land tali ekja um 23% landsins en aunir 63% (jklar og vtn fylla a sem eftir stendur). tengslum vi Nytjalandsverkefni Rala/ Landbnaarhskla slands voru um 44% landsins talin grin en tplega 43% grin.50 Samkvmt nrri treikningum Landbnaarhsklans teljast 29% landsins ltt grin en 13% hlfgrin.51 Fjlmargar rannsknir benda til ess a hr hafi ori grarlegar breytingar grri fr v land var numi 9. ld.52 Skgur og kjarr hafa eyst og kjlfari fylgdi grur- og jarvegseying sem helst sr hlistu lndum me heitt og urrt loftslag, s.s. vi Mijararhaf og Norur-Afrku. Grur ber va merki langvarandi og ungrar bfjrbeitar.
Tafla 3.1. Helstu landgerir slandi og megingrurlendi samkvmt grurkorti Nttrufristofnunar slands mlikvaranum 1:500.000.53 Tlur sna vttu flokkanna sundum km og sem % ekju af landinu llu og agreint eftir h <400 m og > 400 m h yfir sj.

Grurlendi - landger
Mosagrur Mlendi, graslendi, rkta land Birkiskgur- og kjarr Votlendi Bersvigrur (< hlfgri) Jklar r og vtn Samtals

Allt landi s km % 10,3 27,0 1,2 8,7 42,5 11,2 2,4 103,2 10 26 1 8 41 11 2 100

< 400 m y.s. s km % 5,7 19,6 1,1 6,8 8,6 0,3 1,6 43,6 13 45 3 16 20 1 4 100

> 400 m y.s. s km % 4,7 7,4 0,0 1,9 33,9 10,9 0,8 59,6 8 12 0 3 57 18 1 100

Grurfarslega m agreina lglendis- og hlendisgrur vi 300400 m h.y.s. Rtt tplega tveir riju hlutar lands (64%) nean 400 m har eru gri land
48 49 50 51 52 Bjarni Dirik Sigursson og Valgerur Jnsdttir 2011. Skgrkt slandi dag og framtinni. Rit Fraings landbnaarins 2011, bls. 189196. http://www.lmi.is/frodleikur/island-i-tolum/ Bjrn Traustason, lafur Arnalds, Fanney sk Gsladttir og Sigmar Metsalemsson 2007. Hlutdeild grins lands slandi. Fraing landbnaarins 4, bls. 504508. Sj tflu 5 Skrslu nefndar um landnotkun. Athugun notkun og varveislu rktanlegs lands. Til sjvartvegs- og landbnaarrherra, febrar 2010. Sigurur rarinsson 1961. Uppblstur slandi ljsi skulagarannskna. rsrit Skgrktarflags slands 196061, bls. 1754; lafur Arnalds, Eln Fjla rarinsdttir, Sigmar Metsalemsson, sgeir Jnsson, Einar Grtarsson og Arnr rnason 1997. Jarvegsrof slandi. Landgrsla rkisins, Rannsknastofnun landbnaarins. Gumundur Gujnsson og Einar Gslason 1998. Grurkort af slandi 1:500.000. Nttrufristofnun slands.

53

50 | Hvtbk~nttruvernd

Reiingsgras (Menyanthes trifoliata) votlendisfrilandinu Svarfaardal.

me rkjandi hplntum en aeins 15% landsins ofan 400 m. Minni munur er hlutfalli mosagrins lands nean (13%) og ofan (8%) 400 m har (Tafla 3.1.). Utan gosbeltisins teygir grur sig va samfellt fr lglendi inn vlendar heiar mihlendinu, t.d. Holtavruheii, Arnarvatnsheii, Vopnafjararheii og Fljtsdalsheii. eldvirka beltinu sleppir samfelldum grri oft vi hlendisbrnina en ofar taka vi ltt grin rfi ar sem samfelldur grur myndar einangraar eyjar sem oftast liggja lgt landinu ar sem vatnsstaa er h. Telja m jrsrver strstu einangruu grurvinina essum flokki en arir ekktir stair eru t.d. Herubreiarlindir og Hvannalindir. Grurvinjarnar hafa marghtta gildi; fyrir lffrilega fjlbreytni, vegna vistkerfisjnustu, jarvegi eirra er skr saga umhverfisbreytinga, r hafa miki adrttarafl fyrir feramenn vegna srsts landslags og nttrufegurar og loks hafa r marghtta menningarsgulegt gildi. Um r lgu fornar og stundum varaar leiir, ar voru ningarstair og stundum sluhs og eim tengjast sgur og atburir.

Grureying og uppblstur var til skamms tma talin mesta umhverfisgn slandi54 og a er fyrst allra sustu rum sem meira land virist gra upp rlega en tapast vi eyingu.55 Enn er miki starf unni vi endurheimt grurs og endurreisn vistkerfisjnustu. Sauf gengur enn mestum hluta mihlendisins sumrin tt beitarlag s minna n en 8. ratug sustu aldar egar fjrstofnar voru sgulegu hmarki. Afrttir gosbeltinu f almennt einkunnina slmt stand sem beitiland og var a mat srfringa ri 1997 a flesta afrtti Rangrvallasslu og rnessslu og afrtti noranlands allt fr Eyvindarstaaheii austur a Jkuls Br tti a fria fyrir beit v ntingin getur ekki talist rttltanleg um fyrirsjanlega framt.56 etta mat mun lti hafa breyst san.57 Votlendi var ur vttumiki, einkum lglendi Suurlands og Vesturlands, en mjg hefur gengi a me framrslu. Frjsamar fliengjar eru sums staar vi sa strra fljta,
54 55 56 57 Sj t.d. Sveinn Runlfsson 1988. Landgrslustarfi hvert stefnir? : Grum sland. Landgrslan 80 ra (ritstj. Andrs Arnalds). Landgrsla rkisins, bls. 222. http://www.land.is/index.php?option=com_content&view=article&id=622:land-graer-meira-en-tae-eyeist& catid=67:frettir&Itemid=88; Vefsa N, sl: http://www.ni.is/frettir/nr/13534 lafur Arnalds, Eln Fjla rarinsdttir, Sigmar Metsalemsson, sgeir Jnsson, Einar Grtarsson og Arnr rnason. 1997. Jarvegsrof slandi. Landgrsla rkisins, Rannsknastofnun landbnaarins, sj tilvitnun bls. 108. lafur Arnalds, pers. uppls.

stand vistkerfa og gnir

Hvtbk~nttruvernd 51

Birkiskgur. Viey jrs.

s.s. Skagafiri, xarfiri og thrai og hefur sumum veri raska me virkjunarframkvmdum. Hr landi vaxa nokkrar framandi plntutegundir sem skilgreindar eru sem gengar. a felur sr a r geta valdi verulegum breytingum vistkerfum ar sem r vaxa og gna lffrilegri fjlbreytni. Meal essara tegunda eru alaskalpna, skgarkerfill og bjarnarkl (Heracleum mantegazzianum).58 Af eim er lpnan mesti vgestur lfrki slands. Hn hefur veri notu miki til landgrslu og vegna skgrktar og hefur tbreisla hennar straukist eftir 1990.59 Hn vex va lglendi ar sem land er fria ea saufjrbeit ltil, en einkum vi ttbli og skgrktar- og landgrslusvum.60 Lpna hefur n n a mynda varanlega stofna allva hlendinu og var t.d. skr 43 reitum (500x500 m) ofan 500 m har yfir sj ar sem notkun framandi tegunda er bnnu.61 frilstum svum var lpnan skr 118 reitum og hraunum fr sgulegum tma er hn 120 reitum. Nr vst m telja a tbreislan s meiri en fram kemur skrningu Nttrufristofnunar og Landgrslunnar.

skilegar verndaragerir

Fria tti aunir og illa fari land mihlendinu fyrir bfjrbeit og koma ft markvissari beitarstringu afrttum. gengar tegundir gtu ori alvarleg gn vi sum vistkerfi og sumum svum nstu ratugum. Mikilvgt er a fylgjast vel me landnmi og tbreislu lfvera sem tali er hugsanlegt ea lklegt a gtu ori gengar svo hgt s a trma eim ea hafa stjrn tbreislu eirra mean hn er enn viranleg. Lklegt er a sumarbstaalnd geti ori helstu uppsprettusvi gengra tegunda. Hr er lagt til a sett veri markviss kvi lg varandi innflutning og dreifingu framandi lfvera sem talin er htta a geti ori gengar.

urrlendisvistkerfi sem mikilvgt er a vernda

Hr er aeins fjalla um au urrlendisvistkerfi sem helst er tali mikilvgt a vernda og brnast a setja srstk verndarkvi um njum nttruverndarlgum.
Skeggburkna (Asplenium septentrionale) m lklega telja sjaldgfustu plntu landsins. Aeins fundist tvr plntur og vaxa bar sama klettinum.

Birkiskgar eru lykilvistkerfi nttru slands. eir hafa flknari rva byggingu en nnur innlend vistkerfi, fleiri grurlg, eir ba yfir mikilli lffrilegri fjlbreytni og veita marghttaa vistkerfisjnustu.62 Birkiskgar eru ofanlag lklega a vistkerfi sem best stenst fll af gjsku- ea vikurfalli vi eldgos. Lta
58 59 60 61 62 http://agengar.land.is/ Alaskalpna og skgarkerfill slandi. tbreisla, varnir og nting. Skrsla til umhverfisrherra. Nttrufristofnun slands og Landgrsla rkisins, aprl 2010, bls. 8. Sama heimild, bls. 12. Sama heimild, bls. 10. Vernd og endurheimt slenskra birkiskga. Skrsla og tillgur nefndar. Umhverfisruneyti 2007.

52 | Hvtbk~nttruvernd

m birkiskga sem nttruleg hstigsvistkerfi mjg va lglendi ar sem ekki er of blautt. Birkiskgum fylgir srstakur botngrur og m flokka skgana nnar niur eftir honum. Birkiskgar og kjarr voru tbreidd vi landnm, og ktu e.t.v. allt fr 2540% landsins. Margt bendir til ess a skgar hafi va ltt komi upp eftir a eim var fyrst eytt af mnnum63 en svo virist sem nokkur munur hafi veri milli hraa og sva v hvenr eir hurfu. upphafi 20. aldar var sland nr skglaust. Allnokkrar skgarleifar ea kjarr eru Vesturlandi, Vestfjrum, Suuringeyjarsslu, Austurlandi og dreift Suurlandi. Vestanver Hnavatnsssla er aftur mti nr skglaus64 og mjg litlar leifar voru eftir Skagafiri og Eyjafiri snemma 20. ld. Nttruleg skgarmrk hafa lklega va legi um 300400 m h yfir sj, miklu lgri tskgum noranveru landinu og vntanlega lgst noranverum Vestfjrum, sem eru ekki utan tbreislumarka birkis. Hst x birki lklega Norausturlandi.65 Mun meiri skgarleifar eru n 100300 m h yfir sj en 0100 m h. standoggnir. Helstu gnir sem steja a slenskum birkiskgum eru mannvirkjager, t.d. vegna vegagerar og frstundabyggar, rktun, t.d. me plntun innfluttra trja nttrulega skga, bfjrbeit og hnattrnar loftslagsbreytingar ef eim fylgja t.d. fleiri meindr. skilegarverndaragerir. skrslu um vernd og endurheimt slenskra birkiskga66 er mlt me v a vi endurheimt veri lg hersla str, samfelld svi og a endurheimtir veri skgar lku umhverfi, t.d. mismikilli h yfir sj og llum landshlutum. er tali mikilvgt a stra bfjrbeit betur en n er gert og beitarfriun talin rangursrkasta leiin til a auka tbreislu nttrulegra birkiskga slandi. Mlt er me v a nota birki meira mli skgrktarsvum ar sem hinga til hefur veri lg hersla innfluttar tegundir. Jafnframt er mikilvgt a fria tiltekna skga alveg. Hr er teki undir essar tillgur og auk ess lagt til a njum nttruverndarlgum veri sett srstk kvi um verndun nttrulegra birkiskga sem lykilvistkerfis. Mosavaxinhraunoghraunvaxinbreiskjuflttum. Um 10% slands eru akin ntmahraunum. lglendi Suur- og Suvesturlands ar sem rkir milt thafsloftslag og snjr liggur sjaldan lengi, myndar hraungambri ykkt og yfirleitt nstum samfellt teppi en hplntur eru far og strjlar. Besta dmi um slkt

Mosavaxi hraun ingvllum.

63 64 65 66

Margrt Hallsdttir 1987. Pollen analytical studies of human influence on vegetation in relation to the Landnm tephra layer in southwest Iceland. LUNDQUA thesis 18, Lund University, Department of Quaternary Geology. http://www.floraislands.is/blomaval.htm Hrur Kristinsson 1996. Post-settlement history of Icelandic forests. Bvsindi 9, bls. 3135. Vernd og endurheimt slenskra birkiskga. Skrsla og tillgur nefndar. Umhverfisruneyti 2007.

Hvtbk~nttruvernd 53

mosahraun er Skaftreldahrauni (Eldhraun og Brunahraun)67 en hlist vistkerfi hafa rast Hekluhraunum lglendi og hraununum Reykjanesskaga. Norurlandi verur mosinn ekki eins grskumikill, ykkur ea einrur. a er ekkt var hafrnu loftslagi vi Norur-Atlantshaf a hraungambri myndi breiur ltt grnum melum, m.a. til fjalla Skotlandi, Jan Mayen og Svalbara en r n hvergi nrri vttu n grsku slensku mosahraunanna. Mosavaxin hraun af essu tagi eru fgt vistkerfi heimsvsu og hugsanlega eru au hvergi til utan slands. egar hrra dregur og lengra inn til landsins Skaftreldahrauni og Hekluhraunum ynnist hraungambrinn og verur ekki eins einrur. stainn koma breiskjuflttur (Stereocaulon vesuvianum) og mynda anna, ekki sur venjulegt og fgtt vistkerfi heimsvsu tt hlist vistkerfi su reyndar ekkt htt til fjalla rum eldvirkum ea norlgum svum.68 Nttrufristofnun telur breiskjuhraunavist ara af tveimur vermtustu vistgerum mihlendinu.69 standoggnir. Hraunum hefur va veri raska me vegager og sums staar hefur lpnu veri dreift au ea grursett barrtr. Flest hraunin, m.a. au strstu s.s. Skaftreldahraun og Hekluhraunin, eru ekki friu fyrir bfjrbeit. Vegir hafa einnig veri ruddir gegnum breiskjuhraunin mihlendinu sunnanveru, en s rskun er takmrku og heild m segja a au su enn ltt snortin vistkerfi. Um fjrungur af flatarmli Eldhraunsins (.e. vestari lmu Skaftreldahraunsins) lglendi er n meira ea minna sandorpinn. A hluta til hefur vatn, fyrst og fremst r Skaft, leita sjlft inn hrauni en miklu meira mli hafa skipt alls kyns framkvmdir sem lngu tmabili fr ofanverri 20. ld hafa veitt ea strt vatni inn hrauni allmrgum stum. Minna hefur veri tt vi austurlmu hraunsins, .e. Brunahraun, og er a a mestu raska. skilegar verndaragerir. nttruverndartlun 20092013 er lagt til a breiskjuhraunavist veri frilst og undirbningsggnum nttruverndartlunar 20042008 var lagt til a allt Skaftreldahrauni yri frilst. Hr er teki undir essar tillgur. trma tti lpnu og barrtrjm og rum tegundum sem gtu gerst gengar, r annars ltt rskuum, mosavxnum hraunum. Votlendi. Votlendi eru vistkerfi mrkum urrlendis og vatna ea sjvar.70 aljlegum vettvangi er votlendi yfirleitt skilgreint vtt, annig a a tekur ekki einungis til mra, fla og fenja heldur einnig straum- og stuvatna, fersks vatns, hlfsalts, s.s. sjvarfitja og leira og fjru og sjvar a 6 m dpi.71 essum kafla er eingngu rtt um ferskvatnsvotlendi sem slandi hafa veri flokku hallamrar, fla og flimrar. hallamrum, og minna mli flum, hlaast upp birgir af misjafnlega rotnuum plntuleifum. vatnssa og loftfirrum jarvegi er virkni rvera og hryggleysingja takmrku og niurbrot efna er hgt. Plntuleifar btast hraar vi en r rotna og me tmanum myndast ykk mlg. Flimrar
67 68 Jna Bjrk Jnsdttir 2009. Grurframvinda Skaftreldahrauni og hrif hraungambra (Racomitrium lanuginosum) landnm hplantna. Meistararitger lffri vi Hskla slands. Sigurur H. Magnsson, Borgr Magnsson, Erling lafsson, Gumundur Gujnsson, Gumundur A. Gumundsson, Hrur Kristinsson, Kristbjrn Egilsson, Kristinn H. Skarphinsson, Starri Heimarsson og Jn Gunnar Ottsson 2009. Vistgerir mihlendi slands. Flokkun, lsing og verndargildi. Nttrufristofnun slands. Sama heimild. Arnr Gararsson 1998. slensk votlendi. : slensk votlendi. Verndun og nting (ritstj. Jn S. lafsson). Hsklatgfan, Reykjavk, bls. 1335. Sj hr t.d. 1. gr. Ramsar-samningsins um votlendi sem hafa aljlegt verndargildi.

69 70 71

54 | Hvtbk~nttruvernd

myndast helst nlgt sum strra fljta, hr landi einkum vi jkulfljt. Inn r berst miki set me rennandi vatni og ar myndast ekki sambrileg mlg. Flr eru sfreramyndanir me nokkra srstu og er fjalla um r srstkum kafla hr eftir. Rtt er um straum- og stuvtn kafla 3.3.2 og sjvarfitjar kafla 3.4.1. Votlendi eru vermt vistkerfi af mrgum stum. Grin votlendi eru jafnan snar ttur vistkerfum straum- og stuvatna og ntengd eim hvort sem er me rennsli grunn- og ea yfirborsvatns.72 Votlendi veita fjltta og mikilvga vistkerfisjnustu, framleini lfrns efnis er oft mikil og au eru einu heimkynni fjlmargra tegunda dra og plantna, ar meal margra tegunda sem n eru trmingarhttu. Srsttt lfrki votlenda felur jafnframt sr a au skipta miklu mli fyrir vihald lffrilegrar fjlbreytni. Grin votlendi tempra vatnsrennsli og draga annig bi r flum og urrkum. Lfrnn jarvegur eirra bindur msa ungmlma og eru votlendi notu til a hreinsa vatn af lfrnum eiturefnum og lfrnni mengun. Votlendi vi sj draga r strandrofi. Mmrar binda kolefni til langs tma lfrnum leifum og endurheimt votlendis getur dregi r koltvsringsmengun andrmsloftinu og hnattrnni hlnun. Allmargar fuglategundir eru skilgreindar sem srstakar slenskar byrgartegundir vegna ess a svo str hluti heimsstofnsins ea evrpska stofnsins verpir slandi. Nokkrar byrgartegundir eru har votlendi sem varplandi og/ea til a afla sr fu. standoggnir. Votlendi slandi hefur hnigna mjg fr miri sustu ld. Tali er a flatarml ess votlendis sem framrst hefur veri s yfir 4.000 km2 en ekki hefur veri unni heildaryfirlit yfir tap votlendi hr landi.73 Suurlandi milli lfusr og Markarfljts, ar sem ur voru mestu votlendi landinu, voru um 1990 aeins eftir rsku um 3% af v votlendi sem ar var byrjun 20. aldar.74 Tali er a um 10% votlendis su eftir rsku Borgarfjararsslu (22 af 240 km) en um 40% Mrasslu.75 Corine kerfinu fellur votlendi fjra flokka, .e. mrar, fliengi, sjvarfitjar og fjrur.76 Samanlagt voru mrar og fliengi talin ekja um 6,7% landsins en ar af eru mrarnar htt 90%. Tap votlendi m a langmestu leyti rekja til framrslu. Landbnaur er stundaur einhverri mynd 72% eirra sva sem eru flokku sem mikilvg fuglasvi en strsti hluti eirra er votlendi.77

Starafli Austur-Landeyjum.

72 73 74 75 76 77

Hilmar J. Malmquist 1998. r og vtn slandi: Vistfri og votlendistengsl. : slensk votlendi. Verndun og nting (Jn S. lafsson ritstj.). Hsklatgfan, Reykjavk, bls. 3755. Hlynur skarsson 1998. Framrsla votlendis Vesturlandi. : slensk votlendi. Verndun og nting (ritstj. Jn S. lafsson). Hsklatgfan, Reykjavk, bls. 121129. ra Ellen rhallsdttir, Jhann rsson, Svafa Sigurardttir, Kristn Svavarsdttir og Magns H. Jhannsson 1998. Rskun votlendis Suurlandi. : slensk votlendi. Verndun og nting (ritstj. Jn S. lafsson). Hsklatgfan, Reykjavk, bls. 131142. Hlynur skarsson 1998. Framrsla votlendis Vesturlandi. : slensk votlendi. Verndun og nting (ritstj. Jn S. lafsson). Hsklatgfan, Reykjavk, bls. 121129. Kolbeinn rnason og Ingvar Matthasson 2009. Corine. Landflokkun slandi 2000 og 2006. Niurstur. LM 2009-02. Landmlingar slands. Endurheimt votlendis 19962006. Skrsla votlendisnefndar. Landbnaarruneyti 2006.

Hvtbk~nttruvernd 55

skilegarverndaragerir. Mikilvgt er a mta skrar reglur um umgengni vi votlendi og endurheimt ess. Tillgur ar a ltandi voru lagar fram af votlendisnefnd landbnaarruneytisins,78 m.a. a endurheimt veri rlega meira votlendi en tapast me framrslu og annarri rskun, og a rair veri hvatar til endurheimtar, t.d. annig a endurheimt votlendis veri einn af valkostum landeigenda fyrir grnar greislur landbnai. Teki er undir tillgur votlendisnefndarinnar. Flr ea rstamrar. ar sem mealhiti rsins er undir frostmarki myndast sfreri jru. Vi loftslagsmrk sfrera finnst hann helst sem svokallaar rstir (palsas) en r eru bungumyndaar strar fur ea litlir hlar sem hvelfast upp r votlendi vi a a innan eim vex skjarni sem lyftir yfirborinu yfir landi kring. Rstir eru snilegasta birtingarmynd sfrera hlendinu. Neri mrk eirra eru n lklega nlgt 600 m en efri mrkin, 700750 m, skrast a mestu leyti af v a lti samfellt votlendi liggur hrra. Flr, .e. mrar me rstum, eru tbreiddari noranveru mihlendinu ar sem er urrara og ynnri einangrandi snjalg en sunnar. Samfelldustu og ttustu rstamrar landinu eru jrsrverum. Strstu rstirnar (sem rsa 23 m yfir landi kring) eru hins vegar Jkuldalsheii. flm verur til fngert msak ar sem skiptast votlendi og tjarnir annars vegar og san rstabungurnar me allt ruvsi grur. Lffrileg fjlbreytni verur v meiri en ella. Rstirnar eru auk ess sums staar, t.d. jrsrverum, mikilvgir hreiurstair fyrir heiags. Nttrufristofnun telur rstamravist ara af tveimur vermtustu vistgerum mihlendinu.79 standoggnir. slenskar flr eru flestar nlgt loftslagsmrkum sfrera og haldi loftslag fram a hlna eins og spr gera r fyrir er lklegt a eim muni hnigna miki nstu ratugum ar sem hinn frosni kjarni brnar og hverfur rstin. Nokkrum sfrerasvum var raska me Krahnjkavirkjun. Virkjanaframkvmdir mihlendinu gtu gna nokkrum mjg srstum sfrerasvum, einkum Orravatnsrstum noran Hofsjkuls en r eru einnig a rstasvi sem hst liggur landinu og lklegast til a endast lengst hlnandi loftslagi. skilegarverndaragerir. nttruverndartlun 20092013 er lagt til a rstamravist veri frilst. ljsi lklegra loftslagsbreytinga m rkstyja a einkum s mikilvgt a fria au svi ar sem lklegast er a essi sfrerafyrirbri eigi sr framt rtt fyrir hlnandi loftslag, .e. ar sem votlendi liggur hva hst yfir sj, t.d. Orravatnsrstir.

Rstamri jrsrverum.

78 79

Sama heimild. Sigurur H. Magnsson, Borgr Magnsson, Erling lafsson, Gumundur Gujnsson, Gumundur A. Gumundsson, Hrur Kristinsson, Kristbjrn Egilsson, Kristinn H. Skarphinsson, Starri Heimarsson og Jn Gunnar Ottsson 2009. Vistgerir mihlendi slands. Flokkun, lsing og verndargildi. Nttrufristofnun slands.

56 | Hvtbk~nttruvernd

Vistkerfi hitakrra rvera. rverur sem vaxa vi hrra hitastig en 65C eru skilgreindar sem hitakrar. Einungis dreifkjrnungar, .e. bakterur og fornbakterur, rfast vi svo htt hitastig en r allra hitakrustu geta vaxi vi allt a 121C. Meal hitakrra rvera eru bi frumframleiendur sem nta mist ljs ea lfrn efni sem orkugjafa og frumbjarga neytendur, og lofthar lfverur og arar alagaar a loftfirru umhverfi. Bsvi essara lfvera eru fjlbreytt me tilliti til hita, srustigs, styrks og samsetningar efna og endurspeglast a lkri tegundasamsetningu fr einum sta til annars. vistfrilegum skilningi eru jarhitabsvi eyjur, au eru sjaldgf og langt milli eirra. Astur eru lkar fr einum hver til annars og landfrileg einangrun stular a askilnai stofna og tegunda.80 Nttruleg bsvi hitakrra rvera eru einkum pltuskilum jarskorpunnar ar sem vatn er fyrir hendi, hhita- og lghitasvum landi og sj.81 ekkt bsvi utan slands eru m.a. Yellowstone Bandarkjunum, Kamtsjatka Rsslandi og Nja Sjlandi og talu. Svo virist sem lffrileg fjlbreytni s meiri slenskum jarhitasvum en va annars staar. Auk mjg srra og tiltlulega urra hhitasva eru vatnsrkir, basskir hverir a llum lkindum algengari slandi en annars staar. m nefna a lgri styrkur arseniksambanda finnst bergi hr landi, en slk efnasambnd eru eitru flestum lfverum. vegum rammatlunar um vernd og ntingu nttrusva voru gerar rannsknir fimm hhitasvum 20042009, Hengilssvinu, Torfajkulssvinu, Krflu/ Nmafjalli, Krsuvk og Vonarskari.82 A auki lgu fyrir niurstur r hlistum rannsknum eistareykjum og Gjstykki. Lffrilegt vermti essara sva mtti meta bi t fr lffrilegri fjlbreytni og t fr lffrilegri srstu eirra. Fjlbreyttustu svin voru Krafla, Torfajkull, Vonarskar og eistareykir. Flestar njar tegundir, sem m tla a su fgtar og sumar einlendar, voru Torfajkulssvinu. Nokkru near komu Vonarskar og svo Krafla/Nmafjall og eistareykir. Samkvmt essu m tla a rj hhitasvi su vermtust me tilliti til hitakrra rvera: Torfajkull, Vonarskar og Krafla. Enn vantar rannsknir fr nokkrum mikilvgum svum, m.a. Kerlingarfjllum og Reykjanesi, til a heildarmynd fist af lffrilegri fjlbreytni og srstu slenskra hhitasva. standoggnir. Af eim 19 slensku hhitasvum sem eru hvorki undir jkuls n hafsbotni hefur nu veri raska me framkvmdum tengdum orkuntingu. Hitastig, srustig, vatnsstaa og efnasamsetning eru eir umhverfisttir sem mestu ra um samflag hitakrra rvera83 og lklegt er a ll inngrip sem hafa

Hhitasvi Frilandi a Fjallabaki.

80 81 82 83

Slveig Ptursdttir, birt samantekt og pers. uppls. Sama heimild. Slveig K. Ptursdttir, Snds H. Bjrnsdttir, Gumundur li Hreggvisson og Slveig lafsdttir 2010. Lfrki hverum hhitasvum slandi. Heildarsamantekt unnin vegna Rammatlunar. Lokaskrsla. Skrsla Mats 42-10. Slveig Ptursdttir, birt samantekt og pers. uppls.

Hvtbk~nttruvernd 57

hrif essa tti geti me beinum ea beinum (t.d. samkeppni) htti leitt til breytinga tegundasamsetningu ea fjlbreytni. Orkunting getur haft hrif alla essa tti en svo virist sem nr engar rannsknir hafi veri gerar hrifum orkuvinnslu hin srstku hitahu samflg. skilegarverndaragerir. ljsi lffrilegrar srstu hhitasva, vsindalegs gildis eirra og fgtis heimsvsu er mikilvgt a tryggja betur verndun eirra. Tv af remur vermtustu svunum, Torfajkulssvi og Vonarskar, eru einnig mjg vermt af rum stum, m.a. vegna srsts og fagurs landslags, jarminja og sem ltt snortin verni. Vonarskar er innan Vatnajkulsjgars en Friland a fjallabaki nr ekki yfir alla Torfajkulsskjuna. Mikilvgt er a stkka frilandi annig a a ni yfir alla skjuna og landslagsheild svisins. Hr er einnig rtt a nefna Grndal lfusi sem er ltt raska svi en nlgt ttbli. a er drmtt vegna mikillar jarfrilegrar og lffrilegrar fjlbreytni og jarvarmahrifa votlendi. Jarvegur. slenskur jarvegur er um margt mjg venjulegur og lkur t.d. evrpskum jarvegi.84 Hann telst a strstum hluta vera eldfjallajr (andosol), .e. jarvegur sem myndast hefur undir hrifum af gjsku, sku og foki. Einkenni hennar eru ltil samloun, lg rmyngd (.e. jarvegskornin eru ltt og geta foki) og mikil vatnsheldni. essir eiginleikar a m.a. a slenskum jarvegi er htt vi rofi, hvort heldur sem er af vatni ea vindi, egar hann er illa ea varinn af grri. Eldfjallajr hefur grarlega vatnsheldni og bindur srstaklega miki kolefni. Grurlitlar aunir (glerjr/frumjr) og grttar urir (bergjr) teljast einnig hafa jarveg tt hann s kaflega snauur af lfrnum efnum. Flokkun slensks jarvegs byggist einkum tveimur ttum; rakastigi og magni foksefna.85 Frostlyfting og frosthreyfingar eru tar slenskum jarvegi og fyrirbri tengd essum ferlum eru mjg berandi hr landi, t.d. fur, jarsil og melatglar miss konar. Srustig slenskum jarvegi er sjaldan mjg lgt og t.d. er srustig mra gosbeltinu miklu hrra og jarvegurinn miklu steinefnarkari en hlistum mrum svipuum breiddargrum.
84 85 lafur Arnalds 2008. Soils of Iceland. Jkull 58, bls. 409421. Sama heimild.

Reykjanesvirkjun.

fur.

58 | Hvtbk~nttruvernd

stand og gnir. slenskur jarvegur er mjg mtaur af foki og einkum fr eirri gfurlegu jarvegseyingu sem tt hefur sr sta sl. 1100 rum. Mest fok situr jarvegi nst gosbeltinu og vi aunir og sanda. Rannsknir hafa snt a hrafara jarvegsrof er um 17% landsins.86 Svi nean vi 200 m.y.s. ar sem rof er miki eru a langstrstum hluta sjvarsandar. Svi harbilinu 200 500 m ar sem rof er miki nema um 4% af heildarflatarmli landsins.87 Minna beitarlag og hagstara veurfar, samt landgrslustarfi, hefur dregi r hnignun grurs og jarvegs undanfrnum rum.
Melatglar.

skilegarverndaragerir. Um verndun jarvegs og grur er fjalla lgum um landgrslu nr. 74/1965 en au eru n endurskoun. kvi landgrslulaga beinast hins vegar fyrst og fremst a vrnum og vibrgum vi jarvegseyingu. Jarvegur er mjg mikilvgur verndun og milun vatns, hringrs nringarefna, hann geymir nringarefni plantna og honum rfst srstakt og fjlskrugt lfrki. essir verndarttir falla undir kvi um verndun bsva og vistgera nttruverndarlgum en a ru leyti er ekki fjalla um verndun jarvegs ngildandi nttruverndarlgum. a kann hins vegar a vera sta til a meta hvort ofangreind kvi (.e. landgrslulgum annars vegar og kvi um verndun bsva/vistgera nttruverndarlgum hins vegar) su fullngjandi ea hvort mikilvgir verndarttir standi enn eftir. Hr m einkum nefna rennt. fyrsta lagi geymir mrajarvegur grarlega miki kolefni misrotnuum plntuleifum. Vi framrslu kemst srefni a essum leifum, r brotna niur og skila koltvsringi (CO2) t andrmslofti sem eykur grurhsahrif og hnattrna hlnun. v kann a vera sta til a takmarka ea banna framrslu mra me ykkum lfrnum jarvegi og framkvmdir sem hafa hlist hrif og leia til strfelldrar losunar CO2. ru lagi m lesa sgu umhverfisbreytinga r frjkornum og plntuleifum sem varveitast jarvegi. mihlendinu er lfrnn jarvegur va bundinn vi einangraar vinjar. Jarvegur eirra hefur v miki vsindalegt gildi fyrir ekkingu umhverfissgu mihlendisins sem enn er lti ekkt. rija lagi hefur
86 87 ingslyktun um landgrslutlun 20032014. 127. l. 20012002, 555. ml, skj. 1448, sbr. 873. ingslyktun um landgrslutlun 20032014. a athugast a essar tlur eru fr 2002.

Jarvegsrof Soginu, Grnavatnseggjar baksn.

Hvtbk~nttruvernd 59

slenskur jarvegur msa venjulega eiginleika og samskonar jarvegur (eldfjallajr (andosol) sbarktsku loftslagi) er va annars staar. Eldfjallajr geymir t.d. meira lfrnt efni en annar jarvegur vegna srstakra efnaeiginleika. Meta tti hvort sta s til a setja almenn kvi um verndun eldfjallajarvegs nttruverndarlg.

3.2.4 Landnotkun
sland er strjlblt og landnotkun hr landi mjg frbrugin og h rum takmrkunum en t.d. annars staar Evrpu. ar er nstum helmingur lands tekinn undir fjlbreyttar landbnaarnytjar. Samkvmt Corine flokkunarkerfinu falla aeins um 2,4% af flatarmli slands undir landbnaarland og ar af nstum allt (97%) flokkinn tn og bithagi.88 Akuryrkja er aeins stundu um 0,04% landsins. tt bygg (continuous urban fabric) myndar svo litla kjarna slandi a eir mlast ekki samkvmt Corine stalinum.89 Byggin myndar a mestu mjtt belti mefram strndinni og inn eftir fjrum og dlum en meira a segja ar eru str bygg svi inn milli, einkum jkulsandar og hraun. Rflega 97% af llu rktuu landi slandi er undir 200 m h yfir sj.90 Nstum ll bygg er nean vi 200 m h.y.s. en um 75% landsins liggja hrra. Bseta er aeins um fjrungi landsins og meira en helmingur hefur raun aldrei veri numinn af mnnum eim skilningi a flk hafi haft ar varanlega bsetu. Svigrm til fjlbreyttrar landnotkunar takmarkast fyrsta lagi af loftslagi. sland er t.d. mrkum ess a hr megi fullroska korn. Kornrkt, fyrst og fremst rktun byggs, hefur aukist jafnt og tt fr 1990 og var bygg rkta um 3500 hekturum ri 2009. Rktunarskilyri eru best Suurlandi, og Eyjafiri og Skagafiri.91 ru lagi takmarkar undirlag mguleika til rktunar og annarrar landnotkunar. Um 10% landsins eru t.d. akin ntmahraunum me litla rtfestu fyrir plntur og takmarkaa mguleika til landbnaarnytja. Loks verur a nefna strkostlegu eyimerkurmyndun sem hr hefur ori fr landnmi og fylgdi kjlfar ess a skgur og kjarr eyddust. Nttrulegt landnm og grurframvinda
88 89 90 91 Kolbeinn rnason og Ingvar Matthasson 2009. Corine. Landflokkun slandi 2000 og 2006. Niurstur. LM 2009-02. Landmlingar slands. Sama heimild. Sj tflu 5 Skrslu nefndar um landnotkun. Athugun notkun og varveislu rktanlegs lands. Til sjvartvegs- og landbnaarrherra, febrar 2010. Kornrkt slandi. Tkifri til framtar. 2009. Intellecta ehf.

Einkenni

Hrunamannaafrttur, rof.

Repjuakur me lver baksn.

60 | Hvtbk~nttruvernd

 rfoka landi er mishr en reynslan snir a va er hn ltil ea engin mean slk svi eru ntt sem beitiland fyrir bf. hrif mannsins lfrki slands endurspegla a mrgu leyti dmigera en mun lengri sgu umhverfisbreytinga rum lndum Evrpu. kjlfar fastrar bsetu me jaryrkju og kvikfjrhaldi hurfu fjlbreytt vistkerfi skga en stainn komu graslendi, akurlendi og heiar til fjalla. Munurinn er s a slandi fylgdi grur- og jarvegseying kjlfari annig a algri land breyttist eyimrk me mjg takmarkaa frumframleini og nr engan lfrnan jarveg. Me vlvingu, notkun tilbins burar og kynbtum landbnai uru til n, mannger vistkerfi sem einkenndust af tegundaftkt og ntma aulrktun er hi upprunalega vistkerfi a miklu leyti horfi. slandi er rktunarstig almennt lgt og hreinrktun sem einkennir ntma akuryrkju og plantekrurktun ekur aeins verulegan hluta landsins. Bfjrbeit og tnrkt ganga ekki jafn nrri lffrilegri fjlbreytni og fela ekki sr jafn rttk umskipti lfrki. A essu leyti til m segja a slenskur landbnaur hafi haft minni hrif lfrki en evrpskur landbnaur. Str hluti slands ber nttrulegt yfirbrag tt landi s fjarri v a geta talist snorti. Rkta land er va eins og litlar eyjar landi sem ber nttrulegt yfirbrag, fugt vi ttbl lnd Evrpu ar sem smilega nttrulega tltandi svi eru einangraar eyjar hafsj af manngeru landi. Mjg str hluti landsins ber merki langvarandi bfjrbeitar og votlendi bygg hefur a miklu leyti veri rst fram.

stand og gnir

Corine flokkuninni92 fellur mestur hluti slands landgerirnar mlendi, mosi og kjarr (tp 35% landsins), grin hraun og urir (um 23%), hlfgri land (13%), jkla og fannir (rm 10%) og loks votlendi (rm 7%). samt m og vtnum ekja essar landgerir sem allar teljast nttrulegt ea hlfnttrulegt (semi-natural) land, um 90% landsins. flokknum mannger svi eru rtta- og tivistarsvi vttumest (34% af flatarmli flokksins) en ar munar langmest um sumarbstaabygg. Skipulg sumarbstaabygg hefur sprotti upp va um land en langmest Suur- og Vesturlandi innan vi 100 km radus fr hfuborgarsvinu. Heildarflatarml manngerra sva er reyndar mjg lti slandi, aeins 0,38% landsins. Um 18% af flatarmli slands njta frilsingar samkvmt nttruverndarlgum ea verndar samkvmt srlgum (t.d. lgum um verndun Mvatns og Laxr). Rflega helmingur ess er jkulbreia Vatnajkuls en utan jkla eru frilstir um 10.300 km sem gera um 1112% af jkullausu flatarmli slands. Miklar breytingar gtu ori landntingu hr landi nstu ratugum. Blum me hefbundinn bskap (naut92 Kolbeinn rnason og Ingvar Matthasson 2009. Corine. Landflokkun slandi 2000 og 2006. Niurstur. LM 2009-02. Landmlingar slands.

Hagsmunarekstrar.

Hvtbk~nttruvernd 61

gripi og/ea sauf) hefur fkka verulega sastlina ratugi, kabum t.d. um 79,6% fr rinu 1970. Hefbundinn bskapur stendur veikum ftum sumum landshlutum en annars staar hefur jrum b fkka jafnframt v sem eftirstandandi b hafa stkka. Ef hefbundinn bskapur leggst af strum svum munu kjlfari fylgja grurbreytingar, mishraar eftir astum og knnar bi af beitarfriun og loftslagsbreytingum. ar sem frregn er fyrir hendi er lklegt a framvinda hefjist tt a vikjarri ea birkiskgi/birkikjarri. Hugsanlega vera trjkenndar tegundir (t.d. fjalldrapi og lyng) meira berandi sums staar votlendi. tihvnn gti breist t mefram lkjum og vtnum. ar sem lpna hefur komi sr fyrir er lklegt a hn muni breiast t nema gripi veri til rstafana til a upprta hana. Lengi var tali a rktanlegt land slandi vri um 15.000 km a flatarmli en njar athuganir benda til ess a gott rktunarland s miklu minna, ea aeins um 6.000 km.93 Land sem hentar til ntma strrktunar arf a vera vttumiki, aurktanlegt og samfellt og a m t.d. ekki vera verulegum halla. Mest af v landi sem hentar til strrktunar er n egar ntt og samkvmt njum treikningum er aeins hgt a auka flatarml slks rktarlands um 36%.94 Langmest svigrm til a bta vi landi til strrktunar er Suurlandi en utan ess (.e. Vestur-, Norur- og Austurlandi) er samanlagt flatarml vibtar-strrktarlands aeins tali nema 155 km. nstu ratugum kann v a koma til meiri hagsmunarekstra landntingu, s.s. milli hefbundins landbnaar, landshlutabundinna skgrktarverkefna/plantekruskgrktar, aukinnar kornrktar, nrrar rktunar t.d. repju til eldsneytis (biofuel), frstundabskapar, m.a. hestamennsku, sumarbstaabygga og nttruverndar.

skilegar verndaragerir

ljsi eirra miklu breytinga sem ori gtu landntingu og aukinna hagsmunarekstra er mikilvgt a tryggja a ekki s gengi um of nttruleg bsvi lfvera og a hrasvsu s huga a v a vernda msak bsva sem fullngir rfum mikilvgra fugla, plntutegunda og eftir atvikum annarra hpa lfvera.

3.3 Vatni
3.3.1 Jklar
Einkenni
Jklar ekja um 11% af slandi og eir eru mesta vatnsforabr landsins. eim er bundinn vatnsfori sem jafngildir rkomu landi allt 20 r.95 Jklar veita vatni til strstu vatnsfalla landsins og er jkulvatn a.m.k. rijungur afrennslis landinu.96 Vatnajkull er langstrstur slenskra jkla, um 8.000 km2 og a rmmli til mesti jkull Evrpu. Stru jklarnir eru allir eldvirka beltinu og um 60% af sbreiu eirra liggja yfir virkum eldstvum.97 skjur og sigkatlar safna brsluvatni sem

93 94 95 96 97

Arnr Snbjrnsson, Drfa Hjartardttir, Eirkur Blndal, Jn Geir Ptursson og rlfur Halldrsson 2010. Skrsla nefndar um landnotkun. Athugun notkun og varveislu rktanlegs lands. Sjvartvegs- og landbnaarruneyti, Reykjavk. roddur Sveinsson og Jnatan Hermannsson 2010. Rktun orkujurta bjrum forsendur og framtarhorfur. Fraing landbnaarins 2010, bls. 3645. Helgi Bjrnsson og Finnur Plsson 2008. Icelandic glaciers. Jkull 58, bls. 365386. Sama heimild. Sama heimild.

62 | Hvtbk~nttruvernd

Jkulhop.

san brst undan jkli sem jkulhlaup. Eldgos undir slenskum jklum geta valdi einhverjum mestu hamfarahlaupum sem n ekkjast jrinni.

Jklar nu almennt mestri str og tbreislu ntma undir lok Litlu saldar (ca. 14001900) rtt fyrir aldamtin 1900.98 San hafa eir hrfa og hefur Vatnajkull t.d. rrna um 10% a rmmli. Skrijklar suurhlum Vatnajkuls hafa hopa mjg hratt undanfarin r, um 100 og jafnvel allt a 200 m ri. Landi undir Vatnajkli er a mestu undir hjarnmrkum og hi mikla jkulhvel er v arfur mun kaldara loftslags Litlu sld. Sasta ratug hefur safnsvi jkulsins veri innan vi helmingur af flatarmli hans. Gangi spr um hlnun loftslags eftir m bast vi a jklar hr landi hopi mjg hratt 21. ld.99 Gert er r fyrir a rrnun Langjkuls veri rari en hinna stru jklanna og ri 2090 veri rmml hans aeins 15% af v sem a var ri 1990.100 Eftir 150200 r m reikna me a aeins veri eftir einangrair smjklar hstu fjallatindum. Brnun jkla munu fylgja marghttaar arar umhverfisbreytingar. Jkulr munu vaxa tmabundi en san minnka. Sumar gtu skipt um farveg og arar misst jkulvatn sitt. Land mun rsa, og er slkra breytinga egar fari a gta sunnan Vatnajkuls. Eftir v sem sfarginu lttir er lklegt a gosvirkni aukist eldstvum undir jkli, m.a. Grmsvtnum og Brarbungu. Jaarln munu myndast framan vi marga skrijkla.

stand og gnir

skilegar verndaragerir

Eina raunverulega verndaragerin er a draga r losun grurhsalofttegunda og ar me r hlnun jarar.

3.3.2 Grunnvatn, fallvtn og stuvtn

Einkenni
Vatn er grundvallaratrium frbrugi rum jarefnum a v leyti a a finnst nttrulega renns konar standi, .e. fstu, fljtandi og loftkenndu formi. a
98 Helgi Bjrnsson 2009. Jklar slandi. Opna, Reykjavk. 99 Helgi Bjrnsson og Finnur Plsson 2008. Icelandic glaciers. Jkull 58, bls. 365386. 100 Hnattrnar loftslagsbreytingar og hrif eirra slandi. Skrsla vsindanefndar um loftslagsbreytingar. 2008.

Hvtbk~nttruvernd 63

Hvt og Hraunfossar Borgarfiri.

er jafnframt stugri hringrs um jrina. Vatn er fyrst og fremst frumforsenda alls lfs jrinni. sland er auugt af vatni, bi yfirborsvatni og grunnvatni. rkoma er mikil, uppgufun ltil og jarlg eru lek svo miki er af hreinu grunnvatni. Mealafrennsli af hverjum ferklmetra lands er um 55 l/s-1 sem er me v mesta sem ekkist Evrpu. Jafnframt er hrai efnarofs mikill og aurburur meiri en vast annars staar. rlega berast me afrennslinu um 500 tonn af aur af hverjum ferklmetra lands en a er 24 sinnum meiri aurburur en ekkist meginlndum.101 Grunnvatni er liur hringrs vatnsins landinu og verur ekki fr v skili. Upphaf ess er eirri rkomu sem sgur jru en rennur ekki af yfirbori, hvort sem a er beint r rigningu ea eftir a hafa veri bundi um tma snj ea jklum. a sprettur svo aftur fram yfirbori lindum, lekum og seytlum og leggur til um 20% ess vatns sem rennur fallvtnum landsins. Einnig rennur a af landinu neanjararlindum. va jrinni er a finna jafn str lindasvi og slandi. Auk lindavatnsttarins eru um 60% afrennslis af landinu me upptk dragrsvum og 20% me uppruna jklum. heildstri umfjllun um vatnsfll, stuvtn og anna yfirborsvatn er nausynlegt a taka grunnvatni me reikninginn. Einkenni ess er hins vegar a vera neanjarar og a mestu snilegt fr yfirbori.102 slandi er einnig a finna miki af heitu grunnvatni sem a uppruna til er mist rkoma ea sjr ea blanda af essu tvennu. lghitasvum kemur upp vatn, hita af heitu bergi og tengjast flest svin me lrttum sprungum gmlu bergi.103 Hhitasvin eru ll virka gosbeltinu og er varmagjafi eirra innskot djpt jru, mist kvika ea storkuberg. ll ekkt hhitasvi slandi eru vatnsrk. Tali er a eitt hhitasvi hafi myndast a jafnai 19 sund ra fresti.104 Smm saman rekur au fr varmagjafanum og endanlega t r gosbeltinu. Hhitasvi eiga sr v upphaf, run og endi. Tknilega vinnanleg hhitasvi slandi hafa veri tlu 19 talsins, en til vibtar eru sex svi undir jkli og eitt sjvarbotni.105 Af essum 19 svum hefur nu veri raska vegna orkuntingar. r og stuvtn slandi eru fjlbreytt og flokku rjr megingerir eftir uppruna vatns lindavtn, dragavtn og jkulvtn. Vatnagerirnar eru lkar me tilliti til efna- og elistta, svo sem hitastigs, rennslis og efnainnihalds. essi munur efna- og elisttum hefur mtandi hrif lfrki sem er tluvert frbrugi

101 Hilmar J. Malmquist 1998. r og vtn slandi: Vistfri og votlendistengsl. : slensk votlendi. Verndun og nting (Jn S. lafsson ritstj.). Hsklatgfan, Reykjavk, bls. 3755. 102 Freysteinn Sigursson 2005. Vatn og vatnafar slandi: Vifangsefni vatnalaga. : Rannsknir flagsvsindum VI: Lagadeild (Rbert Span ritstj.). Reykjavk, bls. 175205. 103 Stefn Arnrsson, Guni Axelsson og Kristjn Smundsson 2008. Geothermal systems in Iceland. Jkull 58, bls. 269302. 104 Stefn Arnrsson 2011. Jarhiti slandi. Eli aulindar og ending. Verklag vi undirbning a vinnslu. Umhverfishrif af ntingu. Rammatlun um vernd og ntingu nttrusva. 105 Sama heimild.

64 | Hvtbk~nttruvernd

meal vatnageranna riggja.106 Jafnan eru lindavatnskerfi lfrkust, dragavtn en jkulvtn reka lestina. Stuvtnum m skipta nnar lkar undirgerir, ar meal heia- og dalavtn. tt jkulvtnin teljist almennt lfssnau eru au ekki minna ver me tilliti til nttruverndar. snd jkulvatna og farvega eirra er oft strbrotin og gileg og hfar sterkt til fegurarskyns manna og eru slkir stair jafnan mjg eftirsttir af feraflki. tla m a heildarfjldi straumvatna slandi, .e. aalvatnsfalla samt helstu verm, s um 750 og a samanlg lengd eirra s tpir 14.000 km. Dragr eru umfangsmestar og svara til um 85% af heildarfjlda og 75% af heildarlengd straumvatna. Samsvarandi tlur fyrir lindr eru 10% og 15% og 5% og 10% fyrir jkulr. tlaur heildarfjldi stuvatna strri en 0,1 km2 (10 ha) er um 1850 og ekja au nr 1.300 km2. Giska hefur veri a fjldi smvatna strarbilinu 110 ha s um 7.000 og a ekja eirra s um 100 km2.107 aljavsu eru lindavtn yngri mbergsmyndun slands mjg athyglisver. Lindavtn slandi og hraunumhverfi eirra eiga vart sinn lka Evrpu hva varar umfang og elis- og efnaeiginleika, sem grundvallast berggerinni, hinu unga, hripleka basalthrauni. Vatnafrilegir eiginleikar lindavatna einkennast m.a. af hreinleika, steinefnarku innihaldi og stugleika hitastigi og rennsli. Tu strstu vatnasvi slandi eru ll a stofni til jkulvtn en me mismiklum draga- og lindavatnshrifum (Tafla 3.2). Ellefta strsta vatnasvii er lindavatnskerfi, Lax Aaldal. Virkjanir me rennslisstringu og milun hafa veri reistar meginfarvegi fimm essara ellefu vatnakerfa: jrsr, Jkulsr Dal, Lagarfljts, Blndu og Laxr ingeyjarsslu. vatnasvii lfusr/Hvtr eru auk ess rjr virkjanir Soginu.
Tafla 3.2. Tu strstu vatnasvi slandi og staa eirra m.t.t. orkuntingar 2011.108

Vatnasvi
jrs

Str, km 7.750 7.530 6.100 3.860 3.700 3.650 3.550 2.900 2.400 2.370

Staa og tlanir um ntingu raska Stflur og ln, tlanir um fleiri virkjanir Ltt snorti a undanskildum virkjunum Soginu, tlanir um virkjanir vi Selfoss raska Raska me Krahnjkavirkjun raska, nokkrar virkjunarhugmyndir til skounar raska Raska, Lagarfljtsvirkjun og Krahnjkavirkjun raska en virkjanir fyrirhugaar Hlms og Skaft Raska me Blnduvirkjun

Jkuls Fjllum

lfus/Hvt Skjlfandafljt Jkuls Dal Hrasvtn Hvt Borgarfiri Lagarfljt Kafljt Blanda

106 Hilmar J. Malmquist 1998. r og vtn slandi: Vistfri og votlendistengsl. : slensk votlendi. Verndun og nting (Jn S. lafsson ritstj.). Hsklatgfan, Reykjavk, bls. 3755; Hilmar J. Malmquist, Jn S. lafsson, Guni Gubergsson, rlfur Antonsson, Skli Sklason og Sigurur S. Snorrason 2003. Vistfri- og verndarflokkun slenskra stuvatna. Verkefni unni fyrir Rammatlun um ntingu vatnsafls og jarvarma. fangaskrsla. Nttrufristofa Kpavogs. Fjlrit nr. 1-03; Gsli Mr Gslason, Jn S. lafsson og Hkon Aalsteinsson 2002. Vistfrileg flokkun slenskra straumvatna. Verkefni unni fyrir Rammatlun um ntingu vatnsafls og jarvarma. Stuskrsla. Lffristofnun Hsklans. Ljsrit; Hkon Aalsteinsson og Gsli Mr Gslason 1998. hrif landrnna tta lf straumvtnum. Nttrufringurinn 68, bls. 97112; Jn S. lafsson, Hkon Aalsteinsson og Gsli Mr Gslason 2006. Vistfri vatnsfalla slandi, flokkun me tilliti til rykms. Orkuing 2006. Orkan og samflagi vistvn gi. Samorka, Reykjavk, bls. 218223. 107 Hilmar J. Malmquist 1998. r og vtn slandi: Vistfri og votlendistengsl. : slensk votlendi. Verndun og nting (Jn S. lafsson ritstj.). Hsklatgfan, Reykjavk, bls. 3755. 108 Landmlingar slands: http://www.lmi.is/frodleikur/island-i-tolum/

Hvtbk~nttruvernd 65

jrsrver.

Vatnsmestu eindregnu lindasvi landsins eru vatnasvii ingvallavatns, Brarr rnessslu og Mvatns. nnur mjg gjful lindasvi eru upp me Hvt Borgarfiri fr Hraunfossum a lindum Hsafellsskgi, Haukadal fr Laugar Fljtsbotna, Eldvatn Meallandi, Rangrvellir (Teitsvatn, Keldnalkir, Stokkalkur og Reyarvatn-Hrarslkur), Ln Kelduhverfi, Svart vi Valdu og Rangrbotnum (Tafla 3.3). Hluti ingvallavatns er innan jgars, sbr. lg nr. 47/2004, og um ingvallavatn gilda lg nr. 85/2005 samt regluger nr. 605/2006 sem skrskota srstaklega til verndunar vatninu og vatnasvii ess. Mvatn og Lax eru verndu me srstkum lgum nr. 97/2004 og Hraunfossar og Barnafoss eru frilst sem nttruvtti. Sj af 11 strstu lindasvum landsins njta v ekki srstakrar verndar.
Tafla 3.3. Tu mestu lindasvi slandi.109 Skrin tekur til sva ar sem upp koma a mealtali a.m.k. 1 m3/s af vatni hverjum ferklmetra lands. Flatarml vi a svi sem lindir liggja .
Rennsli m3/s 85 Flatarml km2

Lindasvi
ingvallavatn

24 Sprungur, hraun Ltill hluti innan ingvallajgars. Regluger um verndun vatnasvis. 7 Hraun, mberg 10 Sprungur, hraun Vernda me srstkum lgum. 7 5 Hraun Grgrti Hraunfossar og Barnafoss frilst sem nttruvtti.

Veitir

Verndarstaa

Brar Mvatn Hraunfossar-Hsafell Haukadalur Eldvatn Meallandi Rangrvellir Ln Kelduhverfi Svart v. Valdu Rangrbotnar

36 32 2530 26 25 19 19 18 15

24 Hraun 10 Hraun 4 Sprungur 2 Hraun, grgrti 3 Hraun

stand og gnir

Ntingogumgengni. Helstu gnir sem steja a grunn- og yfirborsvatni lta annars vegar a stabundnum vandamlum tengslum vi virkjanir, vatnstku og mengun og hins vegar a hnattrnum umhverfisbreytingum, sr lagi loftslagshlnun. Nting vatns er me margvslegum htti, svo sem til heimilishalds og mann109 rni Hjartarson 1994. Vatnafarskort og grunnvatnskortlagning. MSc-ritger, Hskli slands. rni Hjartarson 2011. Uppfr og endurskou skr yfir 10 mestu lindasvi slands. Vinnuskjal SOR.

66 | Hvtbk~nttruvernd

snorti vatnasvi.

eldis, landbnai, garyrkju, skgrkt, inai og fiskeldi. Vinnsla neysluvatns til tflutnings er vaxandi atvinnugrein og tvr mikilvgustu orkulindir landsins byggja vatni, .e. vatnsorka og jarhiti. heimsvsu eru slendingar s j sem mest hefur af vatni til rstfunar mann, og a auki er a vatn a mestu spillt enn. Slk auleg getur auveldlega boi andvaraleysinu heim.110 Ein helsta httan sambandi vi ntingu neysluvatns ninni framt er skn bi umferar, atvinnustarfsemi og babyggar inn gjful og vikvm grunnvatnssvi. etta gildir einkum um jaarsvi hfuborgarsvisins111 en einnig um rk grunnvatnssvi annars staar landinu, t.d. vatnasvi ingvallavatns. Vanekking, hagsmunarekstrar ea skammtmasjnarmi geta einnig skapa httu v a spillt s gu neysluvatni.112 Mengun vatns er a mestu bundin vi ttbli og t.d. hfuborgarsvinu finnast dmi um umtalsvera ofaugun vatns, ungmlmamengun og saurgerlamengun.113 Nokku hefur bori mengunarhppum vi straumvtn, m.a. vegna leka klrvatns fr sundlaugum. Virkjanir. Vatnsaflsvirkjanir hafa jafnan umtalsver hrif nttrulegan vatnsbskap straum- og stuvatna. Vi stflun straumvatna fer nttrulegt rennslismunstur eirra r skorum, rennslisrrnun verur iulega um sumar en rennslisaukning a vetri til. Svipa gildir um milunar- og veituln, ar ruglast nttrulegur gangur vatnsmagni og vatnsborssveiflur vera oft margfaldar vi a sem gerist undir nttrulegum kringumstum. Vi virkjanir ar sem um er a ra umtalsvera vatnaflutninga, s.s. Krahnjkavirkjun ar sem vatni er veitt milli mjg strra vatnasvia, vera miklar elisbreytingar vatnsbskap vikomandi vatnakerfa. Arar lykilbreytur fyrir lfrki bor vi vatnshita og efnainnihald breytast miki me tilkomu virkjunarmannvirkja vegna breytts rennslis og vistutma
110 Kristinn Einarsson og Valborg Steingrmsdttir 2008. Vatnafar slandi, run og framtarhorfur. Skrsla Vatnalaganefndar. Inaarruneyti, september 2008, bls. 5558. 111 Sama heimild. 112 Sama heimild. 113 Hilmar J. Malmquist, Finnur Ingimarsson, Haraldur Rafn Ingvason og Stefn Mr Stefnsson 2008. Mengunarflokkun Reykjavkurtjrn. Unni fyrir Umhverfis- og samgngusvi Reykjavkurborgar. Nttrufristofa Kpavogs. Fjlrit nr. 108.

Hvtbk~nttruvernd 67

Barnafoss Hvt.

vatns. snd vatnakerfanna getur einnig teki miklum stakkaskiptum, aallega vegna breytinga vatnsmagni og sr lagi vatnsurr fossum, en einnig vegna breytinga farvegum straumvatna og fjrubori lna vegna rofafla. Breytingar nttrulegum lit vatnakerfa fylgja einnig kjlfari vatnsaflsvirkjunum, einkum virkjun jkulvatna. Framangreindar breytingar vatnsbskap vatna kjlfar virkjunar rjfa vistfrilega samfellu vatnasvianna og breyta ekki aeins eli og ger vatnavistkerfanna og urrlendisvistkerfanna sem standa nst eim, heldur einnig sjvarvistkerfanna sem vtnin tengjast. Auk ess a jna miklum fjlda lfvera me v a bja upp bsvi og farbrautir sem lfverurnar ferast eftir gegna straumvtnin einnig mikilvgu hlutverki vi efna- og orkuflutninga af landi og sj fram. Vegna srstakra eliseiginleika vatns, einkum mikillar vilounar og rennslis fyrir tilstilli yngdarafls, geta framkvmdir og mannvirki ofarlega vatnasvii haft mjg afdrifarkar afleiingar fyrir ann hluta vistkerfisins sem er nearlega vatnasviinu. Fimm str vatnasvi slandi eru enn ltt snortin, me nttrulegt rennsli og rofa samfellu vatns. a eru Jkuls Fjllum, Skjlfandafljt, Hrasvtn, Hvt Borgarfiri og Kafljt (Tafla 3.2). N eru undirbningi virkjanir vatnasvii Kafljts og orkufyrirtki hafa snt huga virkjun Jkulsnna Skagafiri. a gti v fari svo a aeins rf af strstu vatnasvium landsins stu eftir milu me vatnafarslega samfellu ninni framt. Virkjun jarvarma getur einnig haft umtalsver hrif grunn- og yfirborsvatn, bi beint vegna hitabreytinga jarhitageyminum og beint vegna frgunar affallsvatni. Frgun heitu affallsvatni fr Nesjavallavirkjun sem leitt hefur til hitamengunar grunnvatni hefur vaki hyggjur bi me hlisjn af rekstri og lftma rafmagnshverfla og vegna hrifa fjrulfrki ingvallavatni.114 Loftslagsbreytingar. Hlnandi loftslag hefur egar sett mark sitt vatnsaulindir landsins og haldi fram sem horfir munu jklar hopa rt alla 21. ldina. Afrennsli fr jklunum mun aukast mjg fyrri hluta 21. aldar en san minnka vegna stugrar rrnunar eirra. Farvegir jkula munu breytast og sumir hverfa og jaarlnum mun fjlga, einkum vi sunnanveran Vatnajkul ar sem skrijklar hafa grafi djpa dali. Leysingafl fr jklum munu aukast verulega og aurburur jkulm vex fyrst sta me auknu rennsli en minnkar egar til lengri tma er liti. Vegna aukinnar rkomu og hrri vetrarhita m tla a afrennsli lands utan jkla veri um 8% meira undir lok aldarinnar en a var 100 rum fyrr. Afrennsli fr jkulhuldum svum vex aftur mti mun meira vegna aukinnar brnunar, ea um

114 Zarandi, S.S.M.M. og G. Ivarsson 2010. A Review on Waste Water Disposal at the Nesjavellir Geothermal Power Plant. Proceedings World Geothermal Congress. Bali, Indonesia, 2529 April 2010; Sigurur S. Snorrason, Hilmar J. Malmquist, Hrefna B. Inglfsdttir, rey Ingimundardttir og Jn S. lafsson 2011. Effects of geothermal effluents on macrobenthic communities in a pristine sub-arctic lake. Inland Waters (handrit samykkt til birtingar).

68 | Hvtbk~nttruvernd

90%.115 Samfara auknu afrennsli og hkkandi lofthita m gera r fyrir a vtn hlni enn meira en ori er og a efnastyrkur straum- og stuvtnum haldi fram a vaxa vegna aukins rofs vatnasvium.116

skilegar verndaragerir

Mikilvgi vatnsaulindarinnar sem frumforsendu lfs verur a setja oddinn varandi hvers kyns ntingu og umgengni vi aulindina, hvort sem um er a ra vatnstku til neyslu, virkjun fallvatna ea ntingu hennar sem vitaka fyrir frveitur. Lta ber vatn sem almenna aulind og sameign jarinnar en ekki sem hverja ara verslunarvru.117 Forgangsatrii varandi verndun, vktun og umsjn me vatni er v a tryggja nttrulega ferla og vistfrilegt jnustuhlutverk vatnsaulindarinnar. Samkvmt vatnatilskipun ESB er vatnsmagn einn eirra tta sem hafa arf huga egar stand vatns er meti og ar me hvort grpa urfi til rstafana til a n eim vatnsgum sem a er stefnt. Hr er ekki aeins horft til ess a vatnsmagn t af fyrir sig felur sr afar ingarmikil gi heldur og ekki sur a magnstaa grunnvatns getur haft hrif vistfrileg gi yfirborsvatns og landvistkerfa sem tengjast vikomandi vatnasvii. Mikilvgt er a stula a verndun heildstra vatnasvia af lkum vatnagerum. Einna brnast er a standa vr um lindavatnskerfi eldvirka belti landsins ar sem er a finna ungar, gropnar og lekar hraunmyndanir sem myndast hafa gosum eftir a sasta jkulskeii lauk fyrir 14.00010.000 rum. Lagt er til a sett veri n nttruverndarlg m.a. kvi um verndun helstu lindavatnssva landsins. Einnig er ori akallandi a huga a verndun vatnasvia raskara jkulvatna, en slk vatnakerfi eru hverfanda hveli vegna virkjunarframkvmda og hnattrnnar hlnunar. eru vatnakerfi undir hrifum jarvarma fgt landsog aljavsu og full sta til a huga a srstakri verndun eirra. Rannsknir vatnsaulind slands hafa fyrst og fremst beinst a neysluvatni og virkjun vatnsafls til raforkuframleislu. Minna fer fyrir rannsknum sem lta a lfrki vatns og lti hefur veri fjalla um verndargildi slensku ferskvatnsaulindarinnar aljlegu samhengi. Auk srtkra verndaragera sem brnt er a grpa til hi fyrsta er afar akallandi a rast sem fyrst heildsta ttekt og mat verndargildi vatnasvia almennt landinu. Slkt mat yrfti ekki sur a taka til lffrilegra atria en vatnaog elisefnafrilegra tta.

3.3.3 Lfverur og vistkerfi fersku vatni

Einkenni
Almennt m segja um vatnalfrki slandi a a s tegundaftt og lkist meira flru og fnu norurheimskautssvisins en v sem algengast er tempraa beltinu.118 mti tegundafbreytninni vegur a margar tegundir sem hr finnast stta af strum og sterkum stofnum. etta t.d. vi um lax og fjlmargar tegundir
115 Hnattrnar loftslagsbreytingar og hrif eirra slandi. Skrsla vsindanefndar um loftslagsbreytingar 2008. 116 Gslason S.R., E.H. Oelkers, E.S. Eiriksdottir, M.I. Kardjilov, G. Gisladottir, B. Sigfusson, A. Snorrason, S. Elefsen, J. Hardardottir, P. Torssander og N. Oskarsson 2009. Direct evidence of the feedback between climate and weathering. Earth and Planetary Science Letters 277, bls. 213222; H.J. Malmquist, F. Ingimarsson, H.R. Ingvason og S.M. Stefnsson 2010. Climate change and its effects on lakes in SW-Iceland. Extended abstract. : H. O. Andradttir (ritstj.), Proceedings of the 14th International Workshop on Physical Processes in Natural Waters, June 28 July 1 2010, Reykjavk, Iceland, bls. 3435. 117 Vatnatilskipun ESB 2000/60/EC, 1. tlul. inngangskva. 118 Hilmar J. Malmquist 1998. r og vtn slandi: Vistfri og votlendistengsl. : slensk votlendi. Verndun og nting (Jn S. lafsson ritstj.). Hsklatgfan, Reykjavk, bls. 3755.

Urrii xar.

Hvtbk~nttruvernd 69

Bakkagrur.

hryggleysingja, einkum rykm sem er algengasti hpur hryggleysingja fjruvist slenskra straum- og stuvatna og gegnir lykilhlutverki efna- og orkubskap vatna, m.a. sem fa fyrir fugla og fiska. mti tegundafbreytni vegur einnig a innan sumra tegunda er til staar mikill breytileiki tliti og lfshttum sem tengist algun a lkum lfsskilyrum. Slk aulindabundin fjlbrigni (resource polymorphism) er mikilvg birtingarmynd lffrilegrar fjlbreytni. Gott dmi fjlbrigni af essu tagi er run hinna fjgurra lku bleikjuafbriga ingvallavatni.119 Margt er lkt me run og tilur bleikjuafbriganna ingvallavatni og run og tilvist fnkanna hans Darwins Galapagoseyjum. Tilvist bleikjuafbriga ingvallavatni og var landinu, og hornslaafbriga mrgum vtnum, er mjg hugaver vsindalegu tilliti.120 Sex til sj nttrulegar tegundir fiska lifa ferskvatni slandi. etta eru lax (Salmo salar), bleikja (Salvelinus alpinus), urrii (Salmo trutta), ll (Anquilla anquilla) (lklega bi amerskur og evrpskur ll), hornsli (Gasterosteus aculeatus) og flundra (Platichthys flesus) (nleg). lifir urmull hryggleysingja, plantna og runga vtnum landsins, a giska um 2000 tegundir. Tegundarkustu hpar smlfvera eru ksilrungar, grnrungar, yrildr, skordr og krabbadr.121 Stofnar af laxfiskatt, .e. bleikja, urrii og einkum lax, eru va jafn strir og jafn gu sigkomulagi og hr landi. vatnasvii jrsr og Hvtr-lfusr er a finna strstu laxastofna landinu og jafnframt strstu laxastofna sem heimkynni hafa Norur-Atlantshafi.122 Hrygning og uppeldi laxa jafn miklum mli og raun ber vitni jrs og fleiri jkulm hr landi er fremur fgtt og srsttt heimsvsu. Hraungrtisbotn lindavatna, me slttu yfirbori og mikilli holrmd, bur lfverum upp allt annars konar undirlag en er jafnan til staar rum vatnagerum. essi srkenni lindavatna, auk efna- og elisfrilegra srkenna, skapa lfrkinu skilyri sem ekki eru fyrir hendi annars staar og er a tali eiga drjgan tt v a lfrki lindavtnum er almennt mun tegundarkara og meira a magni en rum vtnum. bendir einnig margt til ess a lfsskilyri lindavatnskerfunum eigi drjgan tt run og tilvist einlendra tegunda og tegundaafbriga landinu. Hr er vsa til tveggja tegunda grunnvatnsmarfla,123 sem aeins eru til slandi og bundnar eru a meira ea minna leyti vi lindavatn, og tilvist mis-

119 Sigurur S. Snorrason, Hilmar J. Malmquist og Skli Sklason 2002. Bleikjan. : ingvallavatn. Undraheimur mtun (Ptur M. Jnasson og Pll Hersteinsson, ritstj.). Ml og menning, Reykjavk, bls. 179196. 120 Skli Sklason, Hilmar J. Malmquist og Sigurur S. Snorrason 2002. run fiska ingvallavatni. : ingvallavatn. Undraheimur mtun (Ptur M. Jnasson og Pll Hersteinsson, ritstj.). Ml og menning, Reykjavk, bls. 207211. 121 Hilmar J. Malmquist 1998. r og vtn slandi: Vistfri og votlendistengsl. : slensk votlendi. Verndun og nting (Jn S. lafsson ritstj.). Hsklatgfan, Reykjavk, bls. 3755. 122 Magns Jhannsson, Benn Jnsson og Sigurur Gujnsson 2008. Fiskrannsknir vatnasvi jrsr. Samantekt rannskna rin 2003 til 2007. Selfossi jn 2008, VMST/080020, LV-2008/066. Lokaskrsla. Rannsknin var unnin fyrir Landsvirkjun. 123 Bjarni K. Kristjnsson og Jrundur Svavarsson 2007. Grunnvatnsmarflr slandi. Nttrufringurinn 76, bls. 2228.

70 | Hvtbk~nttruvernd

munandi bleikjuafbriga ingvallavatni, Mvatni og fleiri lindavtnum.124 eru til tvr tegundir af rykmi sem aeins eru ekktar slandi. Allt er etta til marks um mikilvgi ferskvatns vistfri landsins. Mefram stuvtnum og lkjum og m me stugt vatnsbor myndast gjarnan srstakt grurbelti vi nttrulegar astur og ar sem bfjrbeit er ekki ung. Grurinn essu belti er oft grskumeiri og hvaxnari en landinu kring. Einkennistegundir slks bakkagrurs hr landi eru tihvnn (Angelica archangelica), gulvir (Salix phylicifolia), birki og msar breiblaa og blmfagrar jurtir s.s. blgresi (Geranium sylvaticum) og brennisley (Ranunculus acris). tt belti s oftast aeins rfir metrar hefur a mikla lffrilega ingu. a eykur lffrilega fjlbreytni, er mikilvgt afdrep og stundum varpstaur fyrir fugla og er a auki bsvi fyrir mis smdr. Bakkagrur getur dregi r rofi og fr honum falla lfrnar leifar til vatnsins ar sem r vera uppspretta nringarefna fyrir vatnavistkerfi. er essi kragi oft miki augnayndi landslagi. Nokkrar tegundir votlendisfugla eru srhfir vatnafuglar, einkum varptma, og eru mikilvgur hluti sndar margra vatna. M ar nefna flestar tegundir anda, en einnig lftir (Cygnus cygnus), brsa og goa. Margar essar tegundir fella auk ess flugfjarir vi lfrk stuvtn.

stand og gnir

Ntingogumgengni. Vatnsaflsvirkjanir hafa margvsleg hrif vtn og vatnakerfi og nrliggjandi umhverfi.125 Rennslisbreytingar eiga sr sta straumvtnum me tilheyrandi hrifum lfrki og snd vatnanna. Fiskvegir vera fyrir rskun vegna stflugerar og stuvtn breytast milunarln me tilbnum vatnsborssveiflum og hrifum lfrki og snd lands. Oft eyileggjast grin landsvi, urrlendi sem votlendi, egar au fara kaf undir milunar- og veituln. vissa rkir um hrif vatnsaflsvirkjana sjvarlfrki, m.a. runga, hryggleysingja og fiska. Vegager vi r- og vatnsbakka, holrsager og efnistaka rfarvegum hefur veri nokkurt vandaml um alllangt skei. Bsvum hefur veri spillt me efnistku og fyllingu jarefna og farleiir fiska hafa veri tepptar me lagningu holrsa. Mengun. Efnamengun ferskvatns hefur ekki veri strt vandaml slandi fram til essa. Aallega er um stabundin mengunarslys a ra, s.s. vegna klrlosunar og galla frveitukerfum. Aukin atvinnustarfsemi, efnanotkun og hr ttblismyndun mun auka lag jafnt vatnsbl sem yfirborsvatn. Ofaugunar vatna vegna nringarefna gtir n egar hfuborgarsvinu. Virkjun jarvarma getur haft umtalsver hrif grunn- og yfirborsvatn, bi beint vegna hitabreytinga jarhitageyminum og beint vegna frgunar affallsvatni. Dmi er um afmrku hitahrif vatnalfrki ingvallavatni vegna affallsvatns fr Nesjavallavirkjun.126

Efnistaka .

124 Sigurur S. Snorrason, Hilmar J. Malmquist og Skli Sklason 2002. Bleikjan. : ingvallavatn. Undraheimur mtun (Ptur M. Jnasson og Pll Hersteinsson, ritstj.). Ml og menning, Reykjavk, bls. 179196; Skli Sklason, Hilmar J. Malmquist og Sigurur S. Snorrason 2002. run fiska ingvallavatni. : ingvallavatn. Undraheimur mtun (Ptur M. Jnasson og Pll Hersteinsson, ritstj.). Ml og menning, Reykjavk, bls. 207211. 125 Hilmar J. Malmquist 1998. r og vtn slandi: Vistfri og votlendistengsl. : slensk votlendi. Verndun og nting (Jn S. lafsson ritstj.). Hsklatgfan, Reykjavk, bls. 3755; Hilmar J. Malmquist o.fl. 2001. Vatnalfrki virkjanasl. hrif fyrirhugarar Krahnjkavirkjunar samt Laugarfellsveitu, Bessastaarveitu, Jkulsrveitu, Hafursrveitu og Hraunaveitum vistfri vatnakerfa. Unni fyrir Nttrufristofnun slands og Landsvirkjun (LV-2001/025). 126 Sigurur S. Snorrason, Hilmar J. Malmquist, Hrefna B. Inglfsdttir, rey Ingimundardttir og Jn S. lafsson 2011. Effects of geothermal effluents on macrobenthic communties in a pristine sub-arctic lake. Inland Waters (handrit samykkt til birtingar).

Hvtbk~nttruvernd 71

Kuungableikja hrygnir ingvallavatni.

Hellamarfl (Crangonyx islandicus).

Loftslagsbreytingar. Breytingar hafa ori efna- og elisttum ferskvatns kjlfar hlnunar undanfrnum rum. Afrennsli hefur aukist, vtn hafa hlna og efnastyrkur straum- og stuvtnum hefur vaxi vegna aukins efnarofs vatnasvium.127 essar breytingar hafa hrif lfrki og eru m.a. vsbendingar um lkkandi aldur og aukna framleislu gnguseia laxa, fkkun strlaxa og fkkun bleikju grunnum stuvtnum.128 N tegund flatfisks, flundra, sem fyrst fannst hr vi land hausti 1999, hefur breist rt t rsasvum um sunnan-, vestan- og noranvert landi og er tilkoma fisksins hr vi land lklega tengd hlnun sjvar og ferskvatns. Flundran er af kolatt og lifir sj en skir salt og ferskt vatn og getur gengi upp r og lki. Tali er a flundran geti haft hrif stofna laxfiska straumvtnum landsins. Ef spr um hlnun loftslags slandi ganga eftir (0,150,20C/ratug) m reikna me a efna- og elisttir vatna breytist umtalsvert me tilheyrandi hrifum lfrki. Gera m r fyrir a kulsknum tegundum fkki en sulgum tegundum fjlgi. Bast m vi aukinni heildarframleislu en jafnframt tari vandamlum vegna ofaugunar, rungablma og srefnisskorts. Stofnar ferskvatnsfiska slandi, einkum laxa, virast almennt gu sigkomulagi og betur sig komnir en vast hvar annars staar Evrpu og N-Amerku. eru blikur lofti og sta til a huga a verndaragerum. Strlxum me tveggja ra sjvardvl hefur fkka jafnt og tt fr mijum nunda ratug sustu aldar og veldur a verulegum hyggjum. Tali er a minnkandi strlaxagengd megi einkum rekja til aukinna dausfalla laxa ru ri sj sem kann a standa sambandi vi hlnun sjvar.129 virist bleikja vera undanhaldi grunnum vtnum og hefur a einnig veri raki til loftslagshlnunar.130 Framanditegundir. fersku vatni slandi er a finna eina drategund sem flokkast sem framandi geng tegund, .e. brabobbi (Physella acuta). A auki eru nokkrar framandi tegundir sem teljast vera mgulega gengar, en ar meal eru regnbogasilungur (Oncorhynchus mykiss), hnlax (Oncorhynchus gorbuscha) og kransarfi (Egeria densa). Snigillinn og kransarfinn hafa a llum lkindum borist t nttruna r fiskabrum. Regnbogasilungur var fluttur hinga til lands til fiskeldis ri 1950 en hnlax er flkkufiskur sem rtur Kyrrahafi en var fluttur til eldis noranveran Klaskaga og hefur aallega sloppi aan. Hnlax var fyrst vart hr landi 1960 og rlega veiast um tu slkir fiskar slenskum laxveiim. tbreisla framangreindra lfvera ti nttrunni hr landi er enn sem komi er takmrku, en me hlnandi loftslagi m bast vi auknum vandamlum vegna essara tegunda. Um tma stafai villtum laxastofnum nokkrum m landinu htta af erfablndun vi laxa sem sloppi hfu r eldiskvum. Dregi hefur r essari v

127 Gslason S.R., E.H. Oelkers, E.S. Eiriksdottir, M.I. Kardjilov, G. Gisladottir, B. Sigfusson, A. Snorrason, S. Elefsen, J. Hardardottir, P. Torssander og N. Oskarsson 2009. Direct evidence of the feedback between climate and weathering. Earth and Planetary Science Letters 277, bls. 213222; H.J. Malmquist, F. Ingimarsson, H.R. Ingvason og S.M. Stefnsson 2010. Climate change and its effects on lakes in SW-Iceland. Extended abstract. : H. O. Andradttir (ritstj.) Proceedings of the 14th International Workshop on Physical Processes in Natural Waters, June 28 July 1 2010, Reykjavk Iceland, bls. 3435. 128 H. J. Malmquist, . Antonsson, H.R. Ingvason, F. Ingimarsson og F. rnason 2009. Salmonid fish and warming of shallow Lake Elliavatn in Southwest Iceland. Verh. Internat. Verein. Limnol. 30, bls. 11271132; Hnattrnar loftslagsbreytingar og hrif eirra slandi. Skrsla vsindanefndar um loftslagsbreytingar 2008. 129 Guni Gubergsson og Sigurur Gujnsson 2003, ICES 2010; Hnattrnar loftslagsbreytingar og hrif eirra slandi. Skrsla vsindanefndar um loftslagsbreytingar 2008. 130 H. J. Malmquist, . Antonsson, H.R. Ingvason, F. Ingimarsson og F. rnason 2009. Salmonid fish and warming of shallow Lake Elliavatn in Southwest Iceland. Verh. Internat. Verein. Limnol. 30, bls. 11271132; Hnattrnar loftslagsbreytingar og hrif eirra slandi. Skrsla vsindanefndar um loftslagsbreytingar 2008.

72 | Hvtbk~nttruvernd

vegna samdrttar sjkvaeldi. heimilt er a flytja laxfiska svi ar sem eir koma ekki nttrulega fyrir nema me leyfi ar til brra aila. Einhver brg eru enn a slkum flutningi leyfisleysi en hann getur haft fyrirsar afleiingar gagnvart fiski sem er fyrir svinu eins og ekkt er Veiivatnaklasanum ar sem urrii heimasl lt undan sga gagnvart bleikju eftir a henni var sleppt vatnasvii Tungnr.131 Auk ess getur slkur innflutningur breytt ger vistkerfisins svinu.

Helstu gnir sem steja a slensku vatnsaulindinni og taka verur tillit til vi verndun vatnalfrki og umhverfi vatna tengjast vatnsaflsvirkjunum, vegager, efnistku og mengun grunn- og yfirborsvatns. Hlnun vatna vegna loftslagsbreytinga er einnig farin a gna vatnalfrki hr landi. ur fyrr stafai votlendi einna mest htta af framrslu tengslum vi landbna en verulega hefur dregi r ess httar framkvmdum. En skainn er skeur og a einhverju leyti m lklega bta fyrir hann me endurheimtaragerum. Reynsla af slkum agerum er hins vegar vart fyrir hendi hr landi og v er brnt a fara a llu me gt. Verndun tiltekinna bsva og heildstra vatnasvia af lkum vatnagerum er skilegasta agerin me hlisjn af verndun einstakra tegunda lfvera. Rskun bsva er ein helsta sta hnignunar einstkum tegundum lfvera og n heimkynna rfast lfverurnar ekki. Einna brnast er a standa vr um lfrki lindavatnskerfum eldvirka beltinu ar sem eru lfrk vatnavistkerfi og sjaldgfar tegundir lfvera. Vegna brnunar jkla kjlfar hlnunar hafa mrg n vtn myndast, einkum vi jaar jkla og jkulspora. gt dmi um slk vtn er a finna vi sunnanveran jaar Vatnajkuls. Efst Okinu hefur einnig myndast trt ggvatn vegna brnunar jkulsins. Full sta er til a huga a verndun slkra vatna ar sem um er a ra ung og mtu vistkerfi sem bja upp afar hugavert en fgtt tkifri vsindalegu tilliti til a fylgjast me hvernig lfverur nema land og me hvaa htti vistkerfin roskast og rast. Aeins eitt eindregi vatnadr hefur veri fria samkvmt nttruverndarlgum, en a er tjarnarklukka (Agabus uliginosus), smvaxinn ttingi brunnklukku sem sr ekkt athvarf aeins einum sta landinu. rksemdum fyrir frilsingu tegundarinnar var tali mikilvgt a grundvalla hana skrskotun til bsvaverndar samrmi vi 53. gr. laga nr. 44/1999 um nttruvernd. Frilsingin er einnig takt vi evrpska tlun um vernd hryggleysingja sem unnin var grundvelli Bernarsamningsins132 og 2010 markmi Sameinuu janna um lffrilega fjlbreytni. Rk sta er til a gaumgfa vel verndun fleiri vatnahryggleysingja t fr framangreindum forsendum. ar meal er frilsing einlendu grunnvatnsmarflnna tveggja, Crymostygius thingvallensis og Crangonyx islandicus. nnur tegundin er ekkt fr tveimur stum landinu, ingvallavatni og Herubreiarlindum, en hin finnst var grunnvatni eldvirka beltinu. Bar tegundirnar eru njar fyrir vsindin og ekkjast ekki utan slands.133
131 Hilmar J. Malmquist 1998. r og vtn slandi: Vistfri og votlendistengsl. : slensk votlendi. Verndun og nting (Jn S. lafsson ritstj.). Hsklatgfan, Reykjavk, bls. 3755. 132 Haslett, J.R. 2007. European Strategy for the conservation of invertebrates. Council of Europe Publishing. Nature and environment, No. 145. 133 Bjarni K. Kristjnsson og Jrundur Svavarsson 2007. Grunnvatnsmarflr slandi. Nttrufringurinn 76, bls. 2228; Kornobis, E., S. Plsson, B.K. Kristjnsson og J. Svavarsson 2010. Molecular evidence of the survival of subterranean amphipods (Arthropoda) during Ice Age underneath glaciers in Iceland. Molecular Ecology 19, bls. 25162530.

skilegar verndaragerir

Hvtbk~nttruvernd 73

Erfitt getur reynst a bregast vi gnum sem steja a ferskvatnsfiskum og ru vatnalfrki vegna hnattrnna breytinga bor vi loftslagshlnun me srtkum agerum. Mikilvgt er hins vegar a huga a almennum agerum bor vi minni losun grurhsalofttegunda og varfrna umgengni tengslum vi veiistringu, vatnstku og milun vatns. Virkt eftirlit me nttru landsins er mikilvgur liur verndun hennar. skilegt er a auka slkt eftirlit me agerum sem snerta vatnalfrki, .m.t. fisksleppingar, heimilar netveiar og rekstur milunarmannvirkja.

3.4 Hafi
Einkenni

3.4.1 Sjrinn, lfverur og vistkerfi

sjnum umhverfis sland eru mrk kaldra og hlrra hafstrauma. Vesturgrein Golfstraumsins (68C) kemur upp a suurstrnd landsins og heldur fram vestur og san norur me landinu og aan til austurs me norurstrndinni. r Norurshafi fellur kaldur hafstraumur, Austur-Grnlandsstraumurinn (um 0C), til suurs mefram austurstrnd Grnlands. Grein r honum klofnar t af Vestfjrum til austurs me Norurlandi og aan suur me Austurlandi. Nringarefni eins og ntrat, fosfat og ksill eru nausynleg til ess a svifrungar ni a dafna og vaxa. Djpsjr er a jafnai nringarrkari en yfirborssjr og vi straumamt ea ar sem vindar stula a uppblndun nringarefna skapast kjsanleg skilyri fyrir vxt plntusvifs og ar me undirstaa fyrir auugt lfrki.134 hafinu umhverfis sland eru strir stofnar plntu- og drasvifs, auug og fjlbreytt botndrasamflg og gjful fiskimi. Strandlna slands er um 5.000 km lng. Munur fli og fjru er fr 1,5 m Norurlandi, Austurlandi og hluta af Suurlandi og allt a 5 m strstraumi Vesturlandi, aallega Breiafiri sem er eina hafsvi sem ntur verndar slandi. Vesturlandi eru miklar leirur og Breiafiri er um helmingur af flatarmli fjara slandi. ar eru miklir araskgar og meira en helmingur af grjt- og klettastrnd landsins ar sem mikil framleisla er angi, s.s. bluangi og klangi. Sjvarfitjar eru vttumestar vi noraustanveran Faxafla, einkum vi Melabakka. Einkennisplntur sjvarfitja eru m.a. sjvarfitjungur (Puccinella coarctata), skristr (Carex mackenziei), flastr (C. subspathacea) og marstr (C. salina) og eru r a mestu ea alveg bundnar vi etta bsvi. Vegna ess hve fjrur eru miklar Vesturlandi og lfrki rkulegt eru strstu fusvi margra fugla ar. etta vi um bi slenska varpfugla, vetrar- og fargesti en fjrur og leirur eru grarlega mikilvgir vikomustair farfugla. Hafi og strndin eru mikilvgustu vetrarstvar stafugla. Sjvarrungar eru undirstaa fyrir tilvist allra drahpa hafinu og er eim gjarnan skipt tvo meginflokka, botnrunga og svifrunga. Botnrungar mynda tiltlulega mjtt belti vi strndina fr fjrukambi og niur u..b. 50 m dpi en geta n lengra niur ar sem sjr er tr og slarbirta mikil. Svifrungar hafast hins vegar vi yfirborslgum sjvarins og getur lfmassi eirra ori gfurlegur en tali er a rsframleisla svifrunga innan slensku fiskveiilgsg134 Lffrileg fjlbreytni. Stefnumrkun slands um framkvmd Samningsins um lffrilega fjlbreytni 2007; runn rardttir 1994. Plntusvif og framleini sjnum vi sland. : slendingar, hafi og aulindir ess (ritstj. Unnsteinn Stefnsson). Vsindaflag slendinga, Reykjavk, bls. 6588.

74 | Hvtbk~nttruvernd

unnar geti veri um 120 milljnir tonna af hreinu kolefni ri. Um 260 tegundir botnrunga eru ekktar hr vi land en ekki er til heildaryfirlit yfir fjlda tegunda svifrunga sj. Um 300 fisktegundir hafa fundist slenskri efnahagslgsgu en ar af eru um 150 tegundir taldar hrygna innan lgsgunnar. Meirihlutinn eru hlsjvartegundir sem hrygna grunnsvi, t.d. orskur (Gadus morrhua), sa (Melanogrammus aeglefinus), ufsi (Pollachius virens), sld (Clupea barengus) og flatfisktegundir. Nokkrar tegundir eru af hnorrnum uppruna, ar meal lona (Mallotus villosus) og grla (Reinhardtius hippoglossoides). tt allar fisktegundirnar vi sland finnist var en hr er oft um srstaka stofna a ra sem ekki tengjast rum stofnum nema a mjg takmrkuu leyti. orskstofninn vi sland er t.d. ekki s sami og orskstofninn Norursj. Innan tegunda og stofna er einnig sumum tilfellum um mismunandi undirstofna a ra. Slkir undirstofnar geta veri svabundnir me takmrkuum samgangi eins og kann a vera me orskinn. Mikilvgustu fiskistofnarnir efnahagslegu tilliti eru orskur, sa, ufsi, karfi, lona, sld og nokkrar flatfisktegundir. Af hryggleysingjum hefur rkja veri mikilvgust samt humri og hrpudiski. ri 1992 var umfangsmiklu verkefni, Botndr slandsmium, hleypt af stokkunum til a kanna tegundasamsetningu, tbreislu og magn botndra hafinu umhverfis sland.135 Verkefni er samstarfsverkefni Nttrufristofnunar slands, Hafrannsknastofnunarinnar og Hskla slands. verkefninu hafa alls safnast rija sund tegundir botndra. Tplega eitt sund essara tegunda voru ur fundnar vi sland og rmlega 30 eirra ur ekktar heiminum.136 Langflestar botndrategundir slandsmium eru sjaldgfar me litla stofnstr og einhverjar gtu veri verndarurfi. Str hluti nfundnu tegundanna finnst Reykjaneshryggnum og e.t.v. tti a huga a bsvavernd fyrir sumar eirra.137 Verkefni Botndr slandsmium hefur snt a me skipulegum rannsknum er unnt a bta ekkingu lfrki landsins verulega. Margar slenskar fuglategundir byggja afkomu sna algerlega ea a hluta til hafinu umhverfis sland og str hluti sumra alheimsstofna heldur til slandi. slenskt hafsvi hefur mikla srstu hva etta varar aljlegu samhengi gagnvart nokkrum fuglategundum. Nefna m a stormsvlustofninn (Hydrobates pelagicus) hr vi land er 1012% af heildarvarpstofni Evrpu og heiminum. Meira en rijungur lunda heiminum verpir hr vi land og allt a helmingur ea meira af varpstofni lku verpir hr vi land svo eitthva s nefnt. Tvr selategundir, landselur (Phoca vitulina) og tselur (Halichoerus grypus), kpa vi landi. Stofnar beggja hafa veri umtalsveru undanhaldi sasta ratug. Auk land- og tsels eru fimm arar tegundir hreifadra ekktar hr vi land sem flkingar. A minnsta kosti sj tegundir tannhvala og fimm tegundir
135 Hafi. Stefna slenskra stjrnvalda. Umhverfisruneyti, sjvartvegsruneyti og utanrkisruneyti 2004, bls. 19. 136 Botndr slandsmium. BioIce verkefni. Skrsla verkefnisstjrnar 2005. 137 Sama heimild.

Surtsey.

Hvtbk~nttruvernd 75

skishvala eru algengar umhverfis landi en alls hafa veri skrar um 25 tegundir hvala slensku hafsvi. Allar skishvalategundirnar eru flkkuspendr sem dvelja hluta r ri vi sland en halda sig annars a mestu leyti langt fyrir utan slenska landhelgi.

Leirur.

tselur.

Ntingogumgengni. Hnignun bsva er ein mesta gnin sem stejar a fjlbreytni lfrkis hafsins vi sland.138 Veiar og veiarfri geta raska bsvum og sama er a segja um efnistku af hafsbotni. kunna breytingar samfara hlnun sjvar, t.d. hafstraumum, og mengun a hafa hrif bsvi og vistkerfi. Margt bendir til ess a str hluti eirra krallasva og svampasamflaga sem ekkt voru landgrunni slands su horfin ea su aeins brot af eirri str sem au voru ur.139 Svampasamflg finnast hins vegar allva utan veiisla Grnlandssundi og Reykjaneshrygg. slendingar hafa ekki fari varhluta af afleiingum sjlfbrra nytja egar kemur a fiskveium. Sldarstofnar slandsmium hrundu kjlfar ofveii og breyttra umhverfisskilyra seint sjunda ratug sustu aldar. Tveir eirra (slenska sumargotssldin og norsk-slenski sldarstofninn) hafa san vaxi og n fyrri str en s riji (slenska vorgotssldin) hefur enn ekki n sr strik. stand botnfiskstofna er mismunandi. orskstofninn hefur dregist verulega saman en sustofninn eflst. Lengi vel var afli botnfisks umfram vsindalega rgjf en undanfarinn ratug hafa stjrnvld a mestu fari a rgjf Hafrannsknastofnunarinnar vi kvrun hmarksafla mikilvgustu fiskstofnum. Vegna rnyrkju fyrr ldum msum strhvelum, s.s. slandsslttbak (Eubalaena glacialis), norhval (Balaena mysticetus) og steypireyi (Balaenoptera musculus), eru stofnar margra essara flkkuspendra ekki nema svipur hj sjn og ola engar veiar. verun fjara vegna vegagerar svo sem Gilsfiri ar sem ekki er gtt fullra vatnsskipta hefur afgerandi hrif upprunalegt lfrki fjararins innan vegar. Mengun. Hafsvi umhverfis sland er tiltlulega hreint og menga.140 Styrkur mengunarefna sjvarfangi hr er almennt undir vimiunarmrkum og vir138 Hafi. Stefna slenskra stjrnvalda. Umhverfisruneyti, sjvartvegsruneyti og utanrkisruneyti 2004, bls. 19. 139 Sigmar Arnar Steingrmsson og Slmundur Tr. Einarsson 2004. Kralsvi slandsmium. Mat standi og tillaga um agerir til verndar eim. Hafrannsknir 110. 140 Lffrileg fjlbreytni. Stefnumrkun slands um framkvmd Samningsins um lffrilega fjlbreytni 2007.

stand og gnir

76 | Hvtbk~nttruvernd

ist fara minnkandi ar sem dregi hefur veri r losun mengandi efna hafi undanfrnum rum kjlfar hertra reglna bi aljasamningum og lggjf einstakra rkja. Mengunarefni slensku sjvarfangi m a hluta til rekja til athafna manna hr vi land en a strstum hluta berast au me loft- ea hafstraumum annars staar a og oft fr fjarlgum lndum. Oluslys og skipsstrnd skapa gn fyrir lfrki sjvar og fjru og geta haft mikil stabundin hrif. Loftslagsbreytingar. Almennt m tla a vaxandi hlsjvareinkenni slandsmium og nrliggjandi hafsvum su vsun aukna framleini lfrkis sj. Greinilegra breytinga hefur ori vart tbreislu og stofnstr nokkurra nytjafiska slandsmium sem mjg lklega tengjast hlnun sjnum umhverfis landi fr v um 1996.141 tbreisla botnfiska af sulgum uppruna norurmrkum tbreislusvisins hefur aukist til norurs, t.d. su, lsu (Merlangius merlangus), sktusels (Lophius piscatorius) og ufsa. Stofnarnir hafa einnig stkka verulega. Fyrir norrnar tegundir s.s. lonu, grlu og rkju (Pandalus borealis) kann hlnunin aftur mti a hafa neikv hrif og takmarka tbreislusvi og framleini. Lonan, sem er kaldsjvarfiskur, hefur a v er virist hopa fyrir hlindunum undanfrnum rum og haldi sig lengra norur hfum og vestar yfir grnlenska landgrunninu. mislegt bendir til a orskurinn s kjrsvi snu eins og n httar hr um slir. Vi hlnun eru lkur a uppvaxtarsvi orsksins stkki, m.a. vegna breyttra astna vi strendur Grnlands og a lirfurek til Grnlands og gngur eldri fisks til baka veri tari.142 Meiri hlnun heimskautasvinu en hr vi land kann a hafa mikil bein hrif lfrki sjnum vi sland, ar sem ekki er lklegt a flkkustofnar eins og sld, lona, kolmunni og makrll breyti um hegun og gngur egar njar lendur opnast Norur-shafi og forsendur kunna a breytast um afrakstur og str eirra. undanfrnum rum hafa 26 ur ekktar fisktegundir veist innan 200 sjmlna lgsgunnar. Nr allar essar tegundir eiga sr meginheimkynni sunnar Atlantshafi og rannsknir hafa snt a tbreisla margra eirra hefur aukist til norurs. Breytingar srustigi sjvar hr vi land vegna aukins styrks koltvildis sjnum geta haft skaleg hrif lkrki, vegna breytinga kalkbskap sjvar. Samfara hlnun sjvar kann magn og tbreisla marglyttutegunda norlgum slum a aukast og ofblmgun eiturrunga a vera tari.143

lftafiri vi safjarardjp.

141 lafur S. strsson, orsteinn Sigursson og Sveinn Sveinbjrnsson 2010. Makrll slandsmium, Hafrannsknir 152, bls. 2532; Jn Slmundsson, Einar Jnsson og Hskuldur Bjrnsson 2010. Phase transition in recruitment and distribution of monkfish (Lophius piscatorius) in Icelandic waters. Marine Biology 157, bls. 295305; Hnattrnar loftslagsbreytingar og hrif eirra slandi. Skrsla vsindanefndar um loftslagsbreytingar 2008. 142 Hnattrnar loftslagsbreytingar og hrif eirra slandi. Skrsla vsindanefndar um loftslagsbreytingar 2008. 143 Sama heimild.

Hvtbk~nttruvernd 77

skilegar verndaragerir

Reykjadalir Torfajkulssvinu.

Skynsamleg nting lifandi sjvaraulinda byggir sjlfbrum, vistvnum veiiaferum ar sem stust er vi vsindalega rgjf og haldga ekkingu lfrkinu. Hr landi hefur fyrst og fremst veri stust vi kvtakerfi til a stra ntingu fiskistofna, en auk ess hefur skyndilokunum veri beitt kvenum svum til a vernda smfisk. Eins og va annars staar heiminum hafa nytjastofnar vi sland engu a sur minnka rtt fyrir agerir til a koma veg fyrir a. Aflareglan sem tekin var upp ri 1995 fyrir orsk er anda vararnlgunar sem felst m.a. v a veium er haga samrmi vi afrakstursgetu vikomandi drastofns me tilliti til vissu um str og vikomu hans. Aflareglan er einnig ru anda vistkerfisnlgunar a v marki a teki er tillit til samspils lkra stofna. Vegna bgs stands sumra strhvelastofna sem dvelja tmabundi slandsmium og me hlisjn af aljlegri stu sjvarspendra arf a grunda vel stefnu hvalveium og ar me hvort meiri hagsmunum s frna fyrir minni me v a halda veiunum til streitu blra vi msa ara hagsmuni slendinga. Fyrir j sem byggir afkomu sna a verulegu leyti ntingu lifandi aulinda hafsins skiptir miklu mli a draga sem mest r mengun af manna vldum. Mikilvgt er a koma veg fyrir frekari hnignun kralsva vi landi. Eina leiin sem talin er duga til verndar kralsvum er algert veiibann innan eirra og ruggri fjarlg fr eim. Af eim skum ber a stefna a v a fria ll kralsvi vi landi.144 ljsi ess a samflgum strra svampa hefur fkka vi sland fr v sem ur var er mikilvgt a koma veg fyrir frekari hnignun eirra vi landi. Algert veiibann tilteknum svampabsvum og ruggri fjarlg fr eim virist nausynlegt. Verndarsvi sj hafa ekki veri stofnu me tilliti til verndunar lffrilegri fjlbreytni en hr er lagt til a byrja veri a skoa svi sunnan Reykjanesskaga a Vestmannaeyjum og jafnvel austur fyrir Vestmannaeyjar, me a huga a stofna einhvers konar verndarsvi sj. Stefna ber a v a afmarka og fria hverasvi vi Grmsey og Kolbeinseyjarhrygg.

3.5 Landslag og verni

3.5.1 Landslag
Einkenni
Eins og allt yfirbor jarar er slenskt landslag mta af nttruflum sem lngum tma mist hlaa upp og auka mishir, ea brjta niur og jafna t. Hr landi btast vi tv fl sem aeins eru virk sums staar jrinni og fara sjaldan saman, jklar og eldvirkni. Samspil ss og elds hefur mynda strkostleg landslagsform, t.d. hamfarahlaupsgljfur og einhverja vttumestu virku jkulsanda jarar. Lfrki og grur endurspegla hnattstu
144 Hafi. Stefna slenskra stjrnvalda. Umhverfisruneyti, sjvartvegsruneyti og utanrkisruneyti 2004. Friun vikvmra hafsva vi sland. Sjvartvegsruneyti 2005.

78 | Hvtbk~nttruvernd

landsins og einangrun en einnig bein og bein hrif mannsins. sameiningu mynda allir essir ttir landslag sem er senn fjlbreytt og venjulegt. Sumt slenskt landslag sr va og jafnvel hvergi hlistu annars staar jrinni. Elstu hlutar landsins, Vestfirir, Austfirir og Minorurland, eru mtair af saldarjklum sem grfu djpa firi og dali niur forna hslttu. Lglendi Suurlands, sem n er mesta landbnaarhra landsins, hlst upp vi frambur jkulfljta undir lok sasta jkulskeis og reis r sj snemma ntma. Eldvirka belti sem gengur gegnum miju landsins einkennist af virkum og kulnuum eldfjllum. Langar rair samhlia mbergshryggja eru berandi landslagsform Reykjanesskaga, vi Langasj, Krepputungu og var noran Vatnajkuls. Slkt hryggjalandslag virist ekki a finna utan slands. Ntmahraun ekja str svi bi hlendi og lglendi. mildu og rku loftslagi Suurlandi klir hraungambri essi hraun og gefur eim srkennilegan lit og fer. eldvirka beltinu inn til landsins er samfelldur grur yfirleitt bundinn vi einstakar vinjar lgum og landi er dkkt sndum, urrt, og einkennist af venjulegum formum og strgeru mynstri. vatnasvii Jkulsr Fjllum fr Vatnajkli og til sjvar xarfiri er tali a s einstaklega fjlbreytt eldfjallalandslag me verndargildi heimsvsu.145 Hhitasvin eru ll eldvirka beltinu og au hafa mikla sjnrna srstu vegna litaugi og fjlbreytilegra forma. Um tu prsent landsins eru hulin jkli og nbli manna og jkla hefur hugsanlega veri nnara slandi, fyrst og fremst Skaftafellssslum, en annars staar heiminum ef fr eru taldar byggir Inta Grnlandi. Vi suurhlar Vatnajkuls er fjlbreytt land me miklum andstum ar sem saman raast hvt jkulbreia og skrijklar, jkulr breium svrtum sndum a opnu thafi, en einnig grn og grskumikil lglendisrma. heild m segja a slenskt landslag s ntengt jarfrilegum fyrirbrum og ferlum, lkt landslagi Evrpu ar sem litir, mynstur, form og lnur landi endurspegla fyrst og fremst grurfar og landntingu. lkt rum ttum slenskrar nttru hefur rannsknum landslagi veri lti

Hrafntinnuhraun og hhitaummyndun.

Kisubotnar Kerlingafjllum.

145 jgarur noran Vatnajkuls. Skrsla nefndar um stofnun jgars ea verndarsvis noran Vatnajkuls. Umhverfisruneyti 2004.

Hvtbk~nttruvernd 79

Stvafjrur.

sinnt fyrr en alveg nlega. slenska landslagsverkefninu146 var landslag greint ellefu flokka eftir sjnrnum eiginleikum, meal annars firi, djpa og grna dali, vel gri lglendi og heiar, sendnar og ldttar aunir og hlfgrin, grtt og urr rfi. Landfrileg dreifing flokkanna snir fylgni vi jarsgulegan aldur, eldvirkni og h yfir sj. Sumar landslagsgerir koma fyrir mrgum endurtekningum, m.a. jkulsorfnir firir og dalir og r eru jafnframt dmi um landslagsgerir sem eiga sr ekkta samvrun erlendis, t.d. Noregi. Sjnrn fjlbreytni (metin sem fjlbreytni forma, lna, lita og mynsturs) er almennt meiri ltt grnum svum inn til landsins en grnu lglendi. Einstaka svi hafa mikla srstu og flokkast ein og sr, t.d. Askja.147 Hhitasvi me mikla ummyndun yfirbori hafa verulega sjnrna srstu og einkennast af venjulegri litaugi og mikilli fjlbreytni mynstri og formum. Fjlbreyttustu og litskrugustu hhitasvi landsins eru Torfajkulssvi og Kerlingarfjll. Greining v landslagi sem tla m a slendingum yki mest til um (.e. svi sem hafa veri frilst, eru Nttruminjaskr ea Nttruverndartlun vegna landslags) leiir ljs a slkar nttruperlur einkennast umfram allt af sjnrnni fjlbreytni og vatn er ar berandi og tekur sig margar birtingarmyndir.148

Mbergshryggir Krepputungu.

Fr landnmi hefur snd landsins hugsanlega breyst mest tveimur tmabilum. Hi fyrra var fyrstu ldum slandsbyggar egar skgi og kjarri var eytt og landi var a mestu skglaust (tt a kunni a hafa gerst nokku mismunandi tma lkum stum landinu). Sari breytingin er framrsla votlendis fr miri 20. ld. a m ef til vill til sanns vegar fra a framrsluskurir su, samt gaddavrsgiringum, helsta birtingarmynd slensks bsetulandslags. Talsvert af framrstu votlendi hefur ekki veri teki til frekari rktunar en enn sem komi er hefur aeins veri reynt a endurheimta mjg ltinn hluta slks lands. N, byrjun 21. aldar, gti veri a hefjast rija tmabil sndarbreytinga slensku landslagi me tbreislu nrra plntutegunda, einkum barrtrja og lpnu. Vttumestu
146 ra Ellen rhallsdttir, orvarur rnason, Hlynur Brarson og Karen Plsdttir: slenskt landslag. Sjnrn einkenni, flokkun og mat fjlbreytni. Hskli slands 2010. 147 Karen Plsdttir 2009. Scenic natural landscapes in Iceland: An analysis of their visual characteristics and relationship to other Icelandic landscapes. Meistararitger umhverfis- og aulindafri vi Hskla slands. 148 ra Ellen rhallsdttir, orvarur rnason, Hlynur Brarson og Karen Plsdttir: slenskt landslag. Sjnrn einkenni, flokkun og mat fjlbreytni. Hskli slands 2010.

stand og run

80 | Hvtbk~nttruvernd

sjnrnu inngrip slenskt landslag sastlinum ratugum hafa lklega falist mannvirkjager tengdri orkuntingu en henni fylgja m.a. uppbyggir vegir, str milunarln, skurir, stflur og langar raflnur, oft ltt snortnu landi. Af um 19 hhitasvum utan jkla hefur helmingi veri raska vegna orkuntingar149 me uppbyggum vegum, nmum, affallslnum, borplnum, ppum og raflnum og sums staar grurskemmdum vegna loftmengunar. Alaskalpna er dmi um genga tegund sem hefur haft veruleg hrif lit, mynstur og fer landi, en litur hennar stingur stf vi innlendan grur og hn verur oftast rkjandi ea einr ar sem hn kemur sr fyrir. Uppgrsla me lpnu og grastegundum hefur breytt sndum Suurlands sums staar, t.d. Slheimasandi og Mrdalssandi. Skipulg sumarbstaabygg felur sr miklar breytingar snd lands me byggingum, vegum og trjrkt. Af rum athfnum mannsins sem hafa sjnrn hrif landslag m nefna nmuvinnslu en skipulg umgengni og frgengnar nmur spilla sums staar snd lands. Akstur utan vega er va vandaml, einkum byggum og hefur sums staar skili eftir sig ummerki sem lklega vera snileg landi svo ratugum skiptir. heild m segja (sbr. umfjllun um landntingu a ofan), a str hluti slands hafi nttrulegt yfirbrag. Grurbreytingar fela jafnframt sr breytingu landslagi ar sem litir, mynstur og fer vera ruvsi. Breytingar landnotkun, t.d. ef jaarbyggir leggjast eyi og bfjrbeit aflttir, haldast v hendur vi breytingar snd lands. Veri framhald uppbyggingu orkufrekrar striju me tilheyrandi virkjunarframkvmdum mun a hafa fr me sr vtk hrif landslag, meal annars ar sem raflnur eru lagar n ltt snortnu landi. bendir allt til ess a nstu ratugum muni birtast talsvert land vi hrfandi jkla, e.t.v. allt a 4.000 km2 essari ld. Breytingar landslagi vi sunnanveran Vatnajkul vera lklega verulegar en rannsknir benda til ess a lfverur nemi land mjg fljtlega eftir a land verur jkullaust og ar m bast vi hrari grurframvindu.

Lpna.

skilegar verndaragerir

Landslag er nefnt sem forsenda friunar mrgum frilstum svum og svum Nttruminjaskr150 en a mat hefur hinga til ekki byggst skipulgum rannsknum ea gagnagrunni. Mrg slk frilst svi eru raun of ltil og n ekki yfir vikomandi landslagsheild. M sem dmi nefna frilandi jrsrverum (sem hvorki nr yfir landslagsheild n allt vistkerfi veranna) og Friland a fjallabaki (sem ekki nr yfir allt Torfajkulssvi). Nttrulegar landslagsheildir slandi, sem gjarnan endurspegla ferli tengd landreki og eldvirkni, eru oft mjg
149 Stefn Arnrsson 2011. Jarhiti slandi. Eli aulindar og ending. Verklag vi undirbning a vinnslu. Umhverfishrif af ntingu. Verkefnisstjrn rammatlunar um vernd og ntingu nttrusva me herslu vatnsafl og jarhita. 150 Karen Plsdttir 2009. Scenic natural landscapes in Iceland: An analysis of their visual charateristics and relationship to other Icelandic landscapes. Meistararitger umhverfis- og aulindafri vi Hskla slands.

Hvtbk~nttruvernd 81

strar151 og verndun verur a taka mi af v miklu rkari mli en hinga til hefur veri gert. Rannsknir slensku landslagi sem og verndun ess er stutt veg komin og skipulagar verndaragerir yrftu a byggja tvenns konar rannsknum. Annars vegar arf a ljka vinnu eirri sem hfst me slenska landslagsverkefninu svo f megi heildaryfirlit um sjnrn einkenni, srstu og flokkun landslags landinu llu. ru lagi arf a leggja mat hin hlutbundnu vermti sem slensku landslagi felast, fagurfrilegt, upplifunar- og tilfinningalegt gildi ess. Slk rannskn tti helst a taka bi til slendinga og eirra fjlmrgu feramanna sem til landsins koma gagngert til a upplifa slenska nttru. a m hugsa sr a vi skipulagt val svum til verndunar veri lagar a.m.k. rjr lkar forsendur til grundvallar: 1) Svi sem talin eru srlega vermt vegna sjnrns og/ea fagurfrilegs gildis. Rannsknir152 hafa snt a a sem einkennir slenskar nttruperlur ru framar er fjlbreytni sjnrnum ttum og v m tla a ennan flokk falli einkum land ar sem essir ttir fara saman. 2) Landslag sem tali er fgtt, slandi ea jafnvel heimsvsu. Askja er e.t.v. dmi um slkt svi153 og einnig mtti nefna mbergshryggjalandslag s.s. vi Langasj og litauug hhitasvi (sem raunar gtu falli alla rj flokkana). 3) Landslag me venjulegt ea srlega htt upplifunargildi. ennan flokk gtu falli svi sem ekki eru fjlbreytt, og eru raunar stundum mjg einsleit, en orka sterkt ann sem um a fer. eir sem miki hafa ferast um sland telja aunir mihlendisins ba yfir mjg vermtu landslagi en ungum hsklastdentum, sem lti hafa ferast, finnst a vera mun minna viri.154 Margt hrikalegri og framandi nttru slands, einkum hinu virka gosbelti, hhitasvum og vi jkla, gti falli ennan flokk.

3.5.2 bygg verni

Einkenni
hugmynd a land sem ekki ber umsvifum mannsins vitni s vermtt og verndar viri m rekja a.m.k. aftur til loka 19. aldar (til stofnunar Sierra Club Bandarkjunum). Slk svi njta n srstakrar verndar mrgum lndum en skilgreining vernum og v hvers konar inngrip leyfist innan eirra eru nokku breytileg milli landa. elstu lggjfinni, sem sett var Bandarkjunum ri 1964,155 kemur m.a. fram a verni (wilderness) su land sem fyrst og fremst virist mta af nttrulegum flum og ar sem athafnir mannsins su ltt snilegar.156 Verni su n varanlegra mannvirkja, og ar megi njta kyrrar og tivistar me brotnum htti. Markmi bandarsku laganna er a vernda svin til tiveru og vegna vsindalegs, sgulegs, fagurfrilegs og frslugildis eirra. Noregi157 er tala um inngrepsfrie naturomrder og er eim skipt rj belti: 13 km loftlnu fr strri mannvirkjum (tyngre tekniske inngrep), 35 km og >5 km ( villmarkspre151 ra Ellen rhallsdttir, orvarur rnason, Hlynur Brarson og Karen Plsdttir: slenskt landslag. Sjnrn einkenni, flokkun og mat fjlbreytni. Hskli slands 2010. 152 Karen Plsdttir 2009. Scenic natural landscapes in Iceland: An analysis of their visual charateristics and relationship to other Icelandic landscapes. Meistararitger umhverfis- og aulindafri vi Hskla slands. 153 Sama heimild. 154 Rut Kristinsdttir 2004. Landi er fagurt og frtt. Mat slensku landslagi og fegur ess. MS-ritger umhverfisfri. Hskli slands. 155 http://www.wilderness.net/index.cfm?fuse=NWPS&sec=legisAct 156 [...] generally appears to have been affected primarily by the forces of nature, with the imprint of mans work substantially unnoticeable. 157 http://www.dirnat.no/inon/rettigheter/

82 | Hvtbk~nttruvernd

bygg verni og nttrulegar aunir ngrenni Veiivatna.

gede omrder). Til mannvirkja sem ekki samrmast vernisupplifun teljast m.a. opinberir vegir og jrnbrautir, hspennulnur 33 kV ea strri, steinnmur, skurir og milunarln. Vatnsmilun (ar sem rennsli er seinka ea v fltt, t.d. me milunarlni) telst lka til meiri httar inngripa og ar er vatnasvii flokka sem raska alveg til sjvar. tillgum starfshpsins sem vann skilgreiningu vernum sem nttruverndarlg nr. 44/1999 byggja , kemur fram a rstir og fornminjar, ar sem mjg ltil ummerki eru um mannvist, urfa ekki a koma veg fyrir a svi s skilgreint sem verni. Sama gildir um gangnamannakofa og sluhs. Akstur skuli hins vegar takmarka eins og frekast er kostur. A ru leyti vildi starfshpurinn takmarka verni vi byggt land ar sem maurinn hefur ekki bein hrif snd lands ea lfrki, dreifing lfvera er h athfnum mannsins og mannvirkjum og umfer er haldi lgmarki. gildandi nttruverndarlgum eru snortin verni skilgreind sem svi ar sem ekki gtir beinna ummerkja mannsins og nttran fr a rast n lags vegna mannlegra umsvifa, er a.m.k. 5 km fjarlg fr mannvirkjum og rum tknilegum ummerkjum, s.s. raflnum, orkuverum, milunarlnum og jvegum, er a.m.k. 25 km a str ea annig a hgt s a njta ar einveru og nttrunnar n truflunar af mannvirkjum ea umfer vlkninna farartkja jru. slenska oravali er a sumu leyti heppilegt og felur raun sr miklu strangari skilgreiningu vernum en viteki er annars staar. lggjf annarra landa er fyrst og fremst mia vi snileg ummerki um umsvif mannsins, t.d. byggingar, milunarln, flugvelli og raflnur, en ekki ger s krafa a landi s raunverulega snorti af umsvifum mannsins. a er til dmis ekki hgt me nverandi ekkingu a flokka mihlendi slands nttrulegar aunir og land sem blsi hefur upp eftir landnm af mrgum samverkandi stum, meal annars fyrir bein hrif mannsins. Nr vri v a tala um bygg verni fremur en snortin. Mihlendi slands er lklega strsta svi sem eftir er Evrpu (utan Svalbara) sem aldrei hefur veri numi af mnnum. Str hluti ess hefur nttrulegt yfirbrag me fum og dreifum mannvirkjum en vegslar eru va. Grurfarssaga mihlendisins er enn ltt ekkt og ekki vita me neinni smilegri vissu

Hvtbk~nttruvernd 83

Fliengi frilandinu jrsrverum.

hvar mrk samfellds grurs inn til landsins lgu vi landnm.158 er lklegt a land ofan vi 700 m h hafi bori mikinn samfelldan grur. Utan gosbeltisins teygir grur sig va samfellt fr lglendi og langt inn hlendi og ar vera vttumiklar, grnar heiar. Um mibik landsins, hinu virka gosbelti, sleppir samfelldum grri oft a mestu vi hlendisbrnina og ofan hennar taka vi ltt grnar aunir me einangruum grurvinjum sem oftast liggja lgum landinu og ar sem vatnsstaa er h og stug. Landslag er va afar srstakt essu landi. Vsni er miki og bi litir og form oft venjuleg. Sum essara sva eiga sr hugsanlega hvergi hlistu annars staar jrinni. Mihlendi slands er lti a str mia vi hinar miklu byggu vttur Alaska og norur Kanada og hr er ekki hgt a fylgjast me strum villtum rndrum ea fjlbreyttum og strum stofnum grasbta (nema hreindrum Austurlandi en au teljast ekki til innlendrar fnu landsins). Srstaa slenskra verna felst fyrst og fremst fjlbreyttu og venjulegu landslagi og mihlendinu einnig miklu vsni.

stand og run

sustu ratugum eru a fyrst og fremst framkvmdir tengdar orkuntingu sem hggvi hafa str skr slensk verni. hrifasvi Krahnjkavirkjunar var t.d. tali um 2.900 km ea tplega 3% landsins matsskrslu159 og tpur rijungur ess ltt snortnum vernum noran Vatnajkuls. Virkjunar- og veituframkvmdir hafa umbylt landslagi austan jrsr fr bygg og nstum inn a miju landsins. Norurlandi eru ln og veituskurir vatnasvii Blndu og rannsknaboranir hafa valdi miklu raski ltt snortnu landi vi eistareyki noran Mvatns. Allar strri vatnsaflsvirkjanir slandi byggja virkjun jkulvatns me milunarlnum sem oftast eru stasett ofan hlendisbrnarinnar og mefylgjandi skurum og stflum. Nnast gerningur er a fela slk mannvirki og raflnur eim tengdar opnu landslagi hlendisins og form eirra og lnur stinga stf vi nttruleg landslagsform. Virkjun jarhita fylgja borpln, uppbyggir vegir, oft
158 Sj t.d. Steindr Steindrsson 1994. Grurbreyting fr landnmi. : Grur, jarvegur og saga. Rit Landverndar 10 (ritstj. Hreggviur Nordahl). Landvernd, bls. 1151. 159 Krahnjkavirkjun allt a 750 MW. Mat umhverfishrifum. Landsvirkjun 2001, sj bls. 23.

84 | Hvtbk~nttruvernd

nmur, affallsln, raflnur, ppur og hvai. Orkunting samrmist v illa ea alls ekki eirri upplifun sem sst er eftir vernum. nnur gn vi slensk verni er akstur, fyrst og fremst feramanna, utan vega sem n egar hefur skili eftir sig skipulegt kraak blfara og sla mjg va mihlendinu. sustu rum hefur svo akstur torfrukutkja bst vi. Sjnrn hrif blsla eru mismikil, og fara m.a. eftir v hvernig eir liggja landinu, hvaa undirlagi eir eru og hversu oft eir hafa veri eknir. Einkasklar, mist lstir ea opnir, hafa sustu ratugum veri reistir va byggum, sumir innan frilstra sva. Feramannastraumur hefur aukist miki sustu rum og sumir vinslir feramannastair eru n taldir nlgt olmrkum.

skilegar verndaragerir

snortin verni eru skilgreind ngildandi nttruverndarlgum en engin kvi eru um verndun eirra og ekkert svi slandi er n frilst sem verni, .e. samsvarandi flokki Ib Wilderness area160 hinni aljlegu flokkun IUCN fyrir frilst svi. Lengi hefur veri reynt a sporna vi akstri utan vega og kvi ar a ltandi hafa t.d. veri nttruverndarlgum 40 r. Margar stofnanir og samtk hafa vaki athygli eim spjllum sem slkur akstur veldur.161 Vihorfsbreyting hefur lti sr standa og ljst a ef vernda str bygg svi sem verni, .e. sem mest n snilegra mannvirkja og hvaa fr vlkninni umfer, arf a vinna markvissar a v en hinga til.

160 http://www.iucn.org/about/work/programmes/pa/pa_products/wcpa_categories/ 161 vallt vegi. Ageratlun til a draga r nttruspjllum af vldum utanvegaaksturs. Umhverfisruneyti 2010; Sj og t.d. vef Umhverfisstofnunar: http://www.ust.is/einstaklingar/nattura/akstur-utan-vega/ og Vegagerarinnar: http://www.vegagerdin. is/upplysingar-og-utgafa/frettir/nr/2148.

Hvtbk~nttruvernd 85

Skuldbindingar slands samkvmt aljasamningum og fleiri samningum

88 | Hvtbk~nttruvernd

4. Skuldbindingar slands samkvmt aljasamningum og fleiri samningum

4.1 Inngangur
undanfrnum rum og ratugum hefur sland gerst aili a msum aljasamningum og svisbundnum samningum svii nttruverndar sem hafa verur hlisjn af vi endurskoun nttruverndarlaga. Helstu samningar sem hr hafa ingu eru: Samningur um lffrilega fjlbreytni, Ramsar-samningurinn um votlendi sem hefur aljlegt verndargildi, einkum fyrir fugla, Bernarsamningur um villtar plntur og dr og bsvi eirra Evrpu, A auki m nefna Cites Samning um aljaverslun me tegundir dra og plantna sem eru trmingarhttu, tilskipanir ESB sem teknar hafa veri upp EES-samninginn, svo sem vatnatilskipunina og tilskipun um umhverfisbyrg, og rsasamning um agang a upplsingum, tttku almennings kvaranatku og agang a rttltri mlsmefer umhverfismlum. Hr eftir verur fjalla rstuttu mli um skuldbindingar slands samkvmt framangreindum samningum. Einnig verur viki a msum samningum sem vara vernd lfrkis hafsins.

4.2 Samningur um lffrilega fjlbreytni

Samningur um lffrilega fjlbreytni er aljasamningur um nttru- og tegundavernd og byggir hugmyndafri sjlfbrrar runar. Hann var lagur fram til undirritunar R-rstefnu Sameinuu janna 1992 en hann laist gildi a v er sland varar ri 1994. Lffrileg fjlbreytni, eins og hn er skilgreind samningnum, spannar breytileika llum skipulagsstigum lfsins, fr erfavsum og tegundum til vistkerfa, ar me tali eirra sem maurinn hefur mta. Lffrileg fjlbreytni spannar me rum orum alla lifandi nttru, einingarnar sem hn er bygg r, birtingarformin sem hn tekur og lfrnu og lfrnu ferla sem mta hana.162
162 Lffrileg fjlbreytni. Stefnumrkun slands um framkvmd Samningsins um lffrilega fjlbreytni. Reykjavk 2008, bls. 6.

Hvtbk~nttruvernd 89

Fjlbreyttur blmgrur.

istill og hshumla.

inngangsorum samningsins kemur fram a samningsailar [geri] sr ljst gildi lffrilegrar fjlbreytni sjlfu sr sem og vistfrileg, erfafrileg, flagsleg, efnahagsleg, vsindaleg, mennta- og menningarleg, tivistar- og fagurfrileg gildi lffrilegrar fjlbreytni og efnistta hennar. Meginmarkmi samningsins er vernd lffrilegrar fjlbreytni, sjlfbr nting efnistta hennar og sanngjrn og rttlt skipting ess hagnaar sem stafar af ntingu erfaaulinda. Vinnulag samningsins um lffrilega fjlbreytni kristallast svokallari vistkerfisnlgun, en hn samttir hugmyndafri nttruverndar og sjlfbrrar runar vi stjrnun og ntingu lands og nttrulegra aulinda. leitogafundinum um sjlfbra run, Jhannesarborg ri 2002, var hugtaki skrt sem aulindanting sem byggir vsindalegri ekkingu vikomandi vistkerfi, eftirliti me standi ess og samrmdri heildarstjrnun athfnum manna til a vihalda v skdduu. fundinum settu rki heims sr a markmi a stula a v a slk vinnubrg veri almennt tekin upp eigi sar en 2010.163 Aild slands a samningnum um lffrilega fjlbreytni hefur fr me sr viamiklar skuldbindingar sem mia a v a tryggja a markmium samningsins veri n. Samningurinn kveur skrt um a hvert aildarrki hafi skoraan rtt yfir verndun og ntingu eigin lfrkis. samningnum er m.a. lg hersla a samningsailar greini efnistti lffrilegrar fjlbreytni sem mikilvgir eru fyrir vernd hennar og sjlfbra notkun og vakti me snatku og annarri tkni, sbr. 7. gr. Einnig a rkin greini ferli og flokka starfsemi sem hafa, ea eru lklegir til a hafa veruleg skaleg hrif vernd og sjlfbra notkun lffrilegrar fjlbreytni. ttundu grein samningsins er fjalla um msar r agerir sem samningsailum er tla a grpa til, m.a. a koma kerfi verndarsva, stula a vernd vistkerfa, nttrulegra bsva og vihaldi lfvnlegra tegundastofna nttrulegu umhverfi og koma veg fyrir a fluttar su inn erlendar tegundir sem gna vistkerfum, bsvum ea tegundum. er srstaklega teki fram um skyldur samningsaila til a mta ea vihalda nausynlegri lagasetningu til verndar tegundum og stofnum sem eru httu. Samningurinn er rammasamningur en rstefna samningsaila sem haldin er anna hvert r hefur eftirlit me framkvmd hans og getur teki kvaranir, gert tlanir og sett fram tilmli sem rf ykir til a markmium samningsins veri n. Meal annars hafa veri samykktar ageratlanir um vernd lffrilegrar fjlbreytni innan helstu vistkerfa jarar, ar meal ferskvatni, sj og strandsvum. Aildarrki samningsins hafa samykkt stefnu um framkvmd hans og nr ngildandi stefna til rsins 2050 og henni fylgir framkvmdatlun til rsins 2020. Framkvmd samningsins grundvallast a hluta sjlfstum bkunum sem taka til kveinna mlefna. Bkunin um erfabreyttar lfverur, Kartagena bkunin,
163 Sama heimild, bls. 7.

Brnugrs Mivk, Aalvk.

90 | Hvtbk~nttruvernd

laist gildi ri 2003 en hn tekur til markassetningar, notkunar, dreifingar og flutnings erfabreyttum lfverum. Nveri var samykkt nnur bkun vi samninginn sem lklegt er a muni taka gildi ri 2012 og fjallar hn um agang a erfaaulindum til ntingar eirra sem og skiptingu hagnaar af ntingunni.

4.3 Ramsar-samningurinn um votlendi sem hefur aljlegt verndargildi, einkum fyrir fugla
Ramsar-samningurinn var gerur ri 1971 og gerist sland aili a honum ri 1977. Breytingar voru gerar samningnum ri 1982 og 1987 (sj Stjt. C-deild nr. 10/1986 og 19/1993). inngangsorum Ramsar-samningsins er lg hersla mikilvgi votlenda fyrir vatnsmilun, fyrir srkennilegan grur og dralf, og srstaklega votlendisfugla. kemur fram a liti s votlendi sem nttruaulind sem hafi miki hagrnt, menningarlegt og vsindalegt gildi og s mikilvg til tivistar. Samningurinn leggur aildarrkjum r skyldur herar a tilnefna votlendissvi skr samningsins yfir aljlega mikilvg votlendissvi. N eru rj Ramsar-svi hr landi, .e. Mvatn-Lax, jrsrver og Grunnafjrur, og tv til vibtar hafa veri tilnefnd skr samningsins, Gulaugstungur og Snfellsog Eyjabakkasvi. er unni a tilnefningu votlendis Andakl lista Ramsar-samningsins. Upphafi a v var tillaga um a tilnefna friland blesgsa Hvanneyri sem Ramsar-svi sem leiddi til ess a frilsta svi var stkka verulega febrar 2011 og nr a n yfir votlendi Andakl. Aildarrkjunum ber a stula a vernd votlenda sem eru skrnni svo og skynsamlegri ntingu votlenda innan lgsgu sinnar svo sem unnt er. Enn fremur skulu aildarrkin mta og framkvma skipulag annig a stula s a verndun votlenda og votlendisfugla me v a stofna frilnd votlendum, hvort heldur au eru skrnni ea ekki, og sj um a gsla eirra s fullngjandi. er lg hersla rannsknir, milun upplsinga og samvinnu rkja. Rstefna aila er haldin rija hvert r og er rgefandi um atrii sem vara samninginn og getur samykkt tilmli og lyktanir varandi framkvmd hans.

Fjlbreyttur grur Hafnarfiri.

4.4 Bernarsamningur um villtar plntur og dr og bsvi eirra Evrpu

Bernarsamningurinn var gerur ri 1979 en hann laist gildi a v er sland varar 1993. Samningurinn er vrslu Evrpursins. inngangsorum hans er lg hersla a villtar plntur og dr su arfleif nttrunnar me margs konar gildi. au hafi gildi sjlfu sr en einnig fagurfrilegt, vsindalegt, menningarlegt og efnahagslegt gildi og su mikilvg fyrir tivist. v beri nausyn til a vihalda essum nttrugum og afhenda au komandi kynslum. Einnig kemur fram a samningsailar viurkenni nausynlegt hlutverk villtra plantna og dra til a vihalda lfrnu jafnvgi nttrunni og geri sr grein fyrir v a verndun lfsva s snar ttur friun og verndun villtra plantna og dra. Markmi samningsins er a vernda villtar plntur og dr og lfsvi eirra og er srstk hersla lg tegundir sem htt eru komnar ea eru vikvmar. Samningnum fylgja fjrir viaukar. viauka I er listi yfir plntutegundir sem arfn-

Hvtbk~nttruvernd 91

ast srstakra og strangra verndaragera og viauka II er sams konar listi yfir drategundir. Viauki III tekur til drategunda sem ekki arfnast jafn vtkrar verndar og viauka IV er fjalla um heimilar veiiaferir og heimila ntingu. II. kafla samningsins er fjalla um verndun lfsva og segir 4. gr. a srhver samningsaili skuli gera vieigandi og nausynlegar lagalegar og stjrnarfarslegar rstafanir til a tryggja verndun lfsva villtra plntu- og drategunda, einkum eirra sem tilgreindar su viaukum I og II og til a vernda lfsvi sem su httu. Samningsailar skuldbinda sig til a veita srstaka vernd svum sem mikilvg eru fartegundum sem taldar eru upp viaukum og eru vel stasett me tilliti til farleia sem vetrardvalarstair, vikomustair, fusvi, fengi- og varpsvi ea fellisvi. Srstk kvi um verndun tegunda eru III. kafla samningsins. A v er varar villtar drategundir eru misjafnlega strng friunarkvi eftir v hvaa viauka tegundirnar falla undir. kvin lta m.a. a veiibanni ea takmrkun veia, verndun fengi- og varpsva og banni vi ea stjrn verslun me essi dr. Fastanefnd samningsins fundar einu sinni ri og tekur kvaranir formi tilmla.

4.5 CITES-samningurinn

CITES-samningurinn er aljlegur samningur um stjrnun og eftirlit me aljlegri verslun me tegundir plantna og dra sem taldar eru trmingarhttu. Tilgangur samningsins er a tryggja verndun tegunda plantna og dra og a ekki s gengi of nrri tegundum sem versla er me aljamarkai. Samningurinn setur msar reglur og skilyri fyrir viskiptum me vikomandi tegundir sem aildarrkjum samningsins ber a framfylgja. Sumar tegundir er banna a versla me aljlega en verslun me arar tegundir er leyf a uppfylltum tilteknum skilyrum. sland gerist aili a CITES-samningnum janar ri 2000. rj runeyti bera byrg samningnum hr landi, yfirumsjn er hndum utanrkisruneytisins en umhverfisruneyti og sjvartvegs- og landbnaarruneyti hafa umsjn me framkvmd samningsins. Umhverfisstofnun er umsjnaraili me framkvmd samningsins og Nttrufristofnun slands er vsindalegur rgjafi varandi skuldbindingar sem lta a plntu- og drategundum sem ekki teljast til nytjastofna sjvar, en nytjastofnar sjvar eru knnu sjvartvegsruneytis, Fiskistofu og Hafrannsknastofnunarinnar.

4.6 EES-samningurinn

EES-samningurinn var undirritaur ri 1992 og tk gildi byrjun rs 1994. Me EES-samningnum gekkst sland undir skuldbindingu a innleia landsrtt gildandi reglur Evrpusambandsins eim svium sem samningurinn tekur til. Auk meginsvia samningsins sem vara svokalla fjrfrelsi tekur samningurinn m.a. til umhverfismla og hafa fjldamargar gerir Evrpusambandsins um mengun, loftslag, vatn og rgang veri innleiddar slenskan rtt. Nttruvernd fellur hins vegar ekki undir EES-samninginn og v hafa gerir sambandsins um a efni ekki veri teknar upp lggjf hr landi. Hr eftir verur fjalla um tvr tilskipanir ESB svii umhverfismla sem skipta miklu mli fyrir nttruvernd. Annars
92 | Hvtbk~nttruvernd

vegar er um a ra vatnatilskipun ESB en kvi hennar hafa veri lgfest hr landi me lgum um stjrn vatnamla nr. 36/2011. Hins vegar er hr vsa til tilskipunar um umhverfisbyrg en frumvarp til laga sem felur sr innleiingu tilskipunarinnar slenskan rtt var lagt fyrir Alingi nlinu lggjafaringi 2010 2011. Frumvarpi var ekki afgreitt.164

4.6.1 Vatnatilskipun ESB

Vatnatilskipunin (tilskipun um ageraramma Bandalagsins um stefnu vatnsmlum 2000/60/EB) er ein af mikilvgustu tilskipunum Evrpusambandsins svii umhverfismla. Hn byggir nokkrum meginreglum umhverfisrttar, t.d. reglunni um fyrirbyggjandi agerir, reglunni um lausn vi upptk og greislureglunni. fyrsta li inngangsora tilskipunarinnar er settur fram megingrundvllur stefnunnar me orunum: Vatn er ekki eins og hver nnur verslunarvara heldur arfleif sem ber a vernda, standa vr um og fara me sem slka. Meginmarkmi vatnatilskipunarinnar er a vernda vatn og vatnasvi sem og vistkerfi vtnum og vistkerfi sem tengjast vtnum. Einnig miar hn a v a tryggja sjlfbra vatnsnotkun. Tilskipunin gerir r fyrir samttingu stjrn vatnamla og a fjalla veri um vatnaml heildsttt innan stjrnsslusva sem miast vi vatnasvi en ekki hefbundin stjrnsslumrk. Liti skal yfirborsvatn, grunnvatn og strandsj heild og skal vatnsverndin taka mi af vatnsmagni, lfrki, efnainnihaldi og umger vatna. Vatnatilskipunin setur fram a standsmarkmi a komi s veg fyrir a vatnsgi rrni meira en ori er og a unni s a v a bta stand vatna. Framkvmdin byggir tarlegri skrningu og flokkun vatna ea vatnshlota og mati standi eirra sem og vktun vatnsganna. a gagnasafn sem fst me essum agerum myndar ann ekkingargrunn sem stjrnvld eiga a byggja kvaranir snar en r vera a samrmast markmium tilskipunarinnar. Lg er hersla a hagsmunaailar og almenningur taki virkan tt framkvmd tilskipunarinnar, ekki sst vi ger vatnatlana fyrir vatnaumdmi.

4.6.2 Tilskipun um umhverfisbyrg

Tilskipun um umhverfisbyrg165 (2004/35/EB) var tekin EES-samninginn me kvrun sameiginlegu EES-nefndarinnar nr. 17/2009 5. febrar 2009. Fyrirvari var gerur af slands hlfu hva varar vsanir tilskipunarinnar tilskipanir 79/409/EBE um verndun villtra fugla og 92/43/EBE um vernd vistgera (natural habitat) og villtra plantna og dra. essar tilskipanir falla ekki undir EES-samninginn og hafa v ekki veri innleiddar slenskan rtt. Markmi tilskipunar um umhverfisbyrg er a setja ramma um byrg vegna umhverfistjns og byggir hn einni af meginreglum umhverfisrttar, greislureglunni (polluter pays principle). Rekstraraila sem veldur umhverfistjni ea yfirvofandi httu slku tjni er samkvmt kvum tilskipunarinnar bi skylt a gera rstafanir til a koma veg fyrir yfirvofandi tjn og bta r tjni sem ori hefur og greia kostna af eim rstfunum. Hugtaki umhverfistjn er

164 139. l. 20102011, 299. ml, skj. 345. 165 Tilskipunin ber yfirskriftina tilskipun um umhverfisbyrg tengslum vi varnir gegn umhverfistjni og rbtur vegna ess.

Hvtbk~nttruvernd 93

skilgreint sem tjn vernduum tegundum og vistgerum (natural habitat) og vatni og landi.166

rsasamningurinn er grunninn svisbundinn umhverfissamningur sem gerur var vegum efnahagsnefndar Evrpu (United Nations Economic Commission for Europe). Aildarrki hans eru yfir 40 talsins en auk ess Evrpusambandi aild a honum. Segja m a samningurinn tengi kveinn htt saman umhverfisml og mannrttindi ar sem hann byggist v a fullngjandi verndun umhverfisins s nausynleg fyrir velfer mannsins og til a hann geti noti grundvallarmannrttinda. Samningurinn leggur skyldur rkin a tryggja almenningi kvein rttindi svo a hann geti haft hrif kvaranatku sem snertir umhverfi.167 Rttindin mynda rjr stoir samningsins. Fyrsta stoin mlir fyrir um skyldur rkja til a tryggja a almenningur hafi agang a upplsingum um umhverfisml. nnur stoin skyldar rkin til a tryggja almenningi rtt til tttku undirbningi a kvrunum sem snerta umhverfi. rija stoin snr svo a skyldu rkja til a tryggja almenningi rttlta mlsmefer mlum sem vara umhverfi. Evrpusambandi er aili a rsasamningnum og hafa veri gerar breytingar lggjf ess tengslum vi fullgildingu hans. msar gerir sem samykktar hafa veri essu sambandi og vara fyrstu og ara sto samningsins hafa veri teknar upp EES-samninginn og innleiddar slenskan rtt.168 yfirstandandi ingi var lg fram Alingi ingslyktunartillaga um fullgildingu rsasamningsins.169 Einnig voru lg fram tv lagafrumvrp sem tengjast samningnum. Annars vegar frumvarp til laga um breytingu msum lgum vegna fullgildingar rsasamningsins170 og frumvarp til laga um rskurarnefnd umhverfis- og aulindamla.171 Frumvrpin fela m.a. sr a almenningur getur bori kvaranir sem vara mikilvga umhverfishagsmuni undir sjlfsta og ha rskurarnefnd og leita virkra rra til a tryggja verndarhagsmuni umhverfisins. Fyrrnefnda frumvarpi felur m.a. sr breytingar nttruverndarlgum nr. 44/1999, lgum um verndun Mvatns og Laxr Suur-ingeyjarsslu nr. 97/2004 og lgum um vernd Breiafjarar nr. 54/1995. Hvorki nist a ljka afgreislu ingslyktunartillgunnar n frumvarpanna fyrir ingfrestun jn.

4.7 rsasamningurinn

4.8 msir arir samningar

4.8.1 Hafrttarsamningur Sameinuu janna og thafsveiisamningurinn
Hafrttarsamningurinn er fyrsti og eini heildsti aljasamningurinn svii hafrttar og voru me honum mist stafestar gildandi venjureglur ea settar nj166 Sj athugasemdir vi frumvarp til laga um umhverfisbyrg, 139. l. 20102011, 299. ml, skj. 345. 167 Sj athugasemdir vi frumvarp til laga um breytingu lgum vegna fullgildingar rsasamningsins, 139. l. 20102011, 708. ml, skj. 1277. 168 ar m nefna tilskipun 2003/4/EB um agang almennings a upplsingum um umhverfisml og var hn innleidd slenskan rtt me lgum nr. 23/2006 um upplsingartt um umhverfisml. Einnig tilskipun 2001/42/EB um mat hrifum tiltekinna skipulags- og framkvmdatlana umhverfi en hn var innleidd slenskan rtt me lgum nr. 105/2006 um umhverfismat tlana. 169 139. l. 20102011, 678. ml, skj. 1195. 170 139. l. 20102011, 708. ml, skj. 1227. 171 139. l. 20102011, 709. ml, skj. 1228.

94 | Hvtbk~nttruvernd

ar reglur um ll not hafsins. Samningurinn tekur til allra hafsva auk loftrmisins yfir eim og hafsbotnsins og botnlaganna undir eim. Hann hefur m.a. a geyma kvi um landhelgi, efnahagslgsgu, landgrunn, thafi og aljlega hafsbotnssvi, um verndun og ntingu lfrnna aulinda hafsins, .m.t. um rttindi strandrkja og annarra rkja til fiskveia og annarrar aulindantingar og um verndun gegn mengun hafsins. thafsveiisamningurinn kveur um framkvmd og tfrslu kva hafrttarsamningsins um fiskistofna sem bi er a finna innan efnahagslgsgu strandrkja og thafinu. Samningurinn skapar ramma um samstarf strandrkja og thafsveiirkja um fiskveiistjrnun sem fram fer innan svisbundinna stofnana. Aildarrki thafsveiisamningsins eru 78 en sland fullgilti samninginn ri 1997.

Sktufjrur og Vigur.

4.8.2 OSPAR samningurinn

OSPAR samningurinn laist gildi ri 1998. Honum er tla a draga r og koma veg fyrir mengun Noraustur Atlantshafi. Samningurinn gildir innan slensku efnahagslgsgunnar og nr til hafsva sem liggja innan efnahagslgsgu margra helstu inrkja Evrpu en aan getur mengun borist me hafstraumum inn slenska lgsgu me fyrirsum afleiingum. Me aild a OSPAR luust slendingar mikilvg rttindi til a hafa hrif stand hafsins Noraustur Atlantshafssvinu og a hvernig nnur rki umgangast hafi. Samningurinn hefur fimm viauka og laist s sasti, Viauki V, gildi hr landi ri 2001. essi viauki fjallar um verndun og varveislu vistkerfa og lffrilegrar fjlbreytni hafsvanna sem samningurinn nr til. Sustu misserin hefur veri unni a verndun einstakra tegunda, bi spendra, fugla og fiska, sem og bsva. Einnig er unni a v a koma ft neti verndarsva vegum samningsins. Aildarlndin tilnefna verndarsvi innan sinnar lgsgu en einnig er unni a stofnun verndarsva utan lgsgu aildarrkjanna. annig voru stofnu ri 2010 sex verndarsvi sem teljast utan lgsgu rkja, anna hvort alveg ea a hluta til. Me stofnun aljlegra verndarsva utan lgsgu rkja er broti kvei bla verndun hafsins.

4.8.3 Vernd lfrkis norurslum CAFF

Samykkt Norurlandanna, Rsslands, Kanada og Bandarkjanna um vernd lfrkis norurslum (Conservation of Arctic Flora and Fauna CAFF) var ger ri 1991 og var hluti af umhverfisverndartlun norurskautsrkjanna tta fyrir svi. Samykktin fellur n undir starfssvi Norurskautsrsins sem stofna var 1996 me umhverfisvernd og sjlfbra run norurslum a leiarljsi. Fjldi srfringanefnda starfar vegum CAFF, en strstu verkefnin eru annars vegar flun ekkingar stu lffrilegrar fjlbreytni Norurskautssvinu og breytingar henni (The Arctic Biodiversity Assessment ABA) og hins vegar vktunartlun fyrir lfrki norursla sj, ferskvatni og landi (Circumpolar Biodiversity Monitoring Program CBMP).

Hvtbk~nttruvernd 95

Stefna stjrnvalda

98 | Hvtbk~nttruvernd

5. Stefna stjrnvalda
5.1 Inngangur
sasta ratug hefur veri unni a stefnumtun stjrnvalda og tlanager msum svium umhverfis- og nttruverndar. A msu leyti markast stefnan af eim margvslegu skuldbindingum sem slenska rki hefur undirgengist me aild a aljlegum samningum og aild a Evrpska efnahagssvinu. Hr eftir verur ger grein fyrir helstu ggnum um stefnumrkun slands um hina msu tti nttruverndar og einnig sagt fr framkvmdatlunum sem gerar hafa veri grundvelli eirra. Fyrst verur fjalla um stefnumrkun um sjlfbra run slensku samflagi fr 2002 og skrslu um herslur sem lagar hafa veri essu efni fyrir tmabili 20102013. v nst verur ger grein fyrir stefnumrkun slands um framkvmd samningsins um lffrilega fjlbreytni fr 2008 og framkvmdatlun um lffrilega fjlbreytni sem samykkt var rkisstjrn desember 2010. verur viki a ggnum sem hafa a geyma stefnumrkun rkisstjrnar slands um loftslagsml fr 2007 og um mlefni hafsins 2004. a skal haft huga a sastnefnd ggn voru unnin t fyrri rkisstjrna og endurspegla v hugsanlega ekki a llu leyti stefnu sitjandi stjrnar. Fjalla verur stuttlega um nttruverndartlun 20092013, landgrslutlun og rammatlun um ntingu nttrusva me herslu vatnsafl og jarhitasvi a v leyti sem essar tlanir lsa stefnu stjrnvalda og Alingis nttruvernd. verur ger grein fyrir tillgum srfringanefnda um stefnumtun um endurheimt votlendis og um vernd og endurheimt birkiskga. A lokum verur viki a framkvmdatlun Norrnu rherranefndarinnar umhverfismlum 20092012.

5.2 Sjlfbr run

5.2.1 Stefnumrkun um sjlfbra run slensku samflagi

Rkisstjrn slands samykkti ri 2002 stefnumrkun um sjlfbra run til rsins 2020 og bar hn yfirskriftina Velfer til framtar.172 Plagginu var tla a mynda ramma um opinbera markmissetningu og umru um sjlfbra run slandi komandi rum. Gert var r fyrir a hn yri endurskou reglulega og markmi og rangur rdd Umhverfisingum, sem reglulega yri boa til.

172 Velfer til framtar. Sjlfbr run slensku samflagi. Stefnumrkun til 2020. Umhverfisruneyti 2002.

Hvtbk~nttruvernd 99

Kjarni stefnumrkunarinnar eru sautjn markmi, sem eru sett fram undir fjrum yfirskriftum: 1) Heilnmt og ruggt umhverfi, 2) Verndun nttru slands, 3) Sjlfbr nting aulinda og 4) Hnattrn vifangsefni. A v er varar verndun nttru slands eru sett fram rj undirmarkmi og ger grein fyrir forgangsverkefnum v sambandi: Verndlfrkisslands. Vihaldi veri fjlbreytni tegunda og vistgera. Forast veri eins og kostur er a skera frekar votlendi, birkiskga og nnur lykilvistkerfi landsins. Unni veri a endurheimt votlendis og annarra mikilvgra vistkerfa ar sem slkt er tali mgulegt. Verndsrstrajarmyndana. Lg veri hersla verndun eirra jarmyndana sem eru srstakar svis-, lands- ea heimsvsu. Gengi veri fr skipulegu yfirliti yfir jarmyndanir slandi sem veri grunnur a markvissri verndun eirra. Verndverna. Tryggt veri a str samfelld verni veri fram a finna byggum slands. Reynt veri a byggja mannvirki utan skilgreindra verna en ar sem slkt er ekki mgulegt veri ess gtt a au valdi sem minnstu raski og sjnmengun. Stefnumrkunin byggi vtku samri milli sj runeyta og einnig var leita athugasemda fr almenningi, flagasamtkum, atvinnulfi og sveitarflgum vi fyrstu drg hennar.

5.2.2 herslur 2010 2013

Framangreind stefnumrkun um sjlfbra run hefur veri uppfr og settar fram herslur fyrir tmabili 20102013.173 skrslunni er m.a. lg hersla endurskoun lggjafar um nttruvernd. A v er varar vernd lfrkis slands verur m.a. sjnum beint a vernd plntusva og vistgera hlendinu sem og vernd sjaldgfra tegunda hplantna, mosa og flttna. Unni verur a skrsetningu votlendissva og stkkun frilandsins jrsrverum. er forma a gera heildsta tlun um efnistku landi og sj. Verkefni sem lta a vernd jarmyndana felast m.a. vinnu a frekari vimium fyrir markvissa verndun jarmyndana fyrir ger nstu nttruverndartlunar 20142018. Einnig er marki sett verndun hhitasva grundvelli mats verndargildi eirra og niurstana Rammatlunar um verndun og ntingu nttrusva.
173 Velfer til framtar. Sjlfbr run slensku samflagi. herslur 20102013. Umhverfisruneyti 2010.

100 | Hvtbk~nttruvernd

Reykjanesvirkjun ntmahrauni.

Stula a vernd verna m.a. me stkkun Vatnajkulsjgars og lg er hersla a vi endurskoun nttruverndarlaga veri huga srstaklega a v a styrkja vernd verna og srstra jarmyndana. Einnig er lg hersla a styrkja landslagsvernd. stefnumrkuninni er einnig fjalla um tivist og almannartt. v sambandi er m.a. forma a styja vi rannsknir og run afera til a meta olmrk feramannastaa og bregast vi lagi . skal vinna markvisst a v a koma veg fyrir akstur utan vega. Einnig er lg hersla a vi endurskoun nttruverndarlaga veri kvi um almannartt styrkt.

5.2.3 Rammatlun um ntingu nttrusva me herslu vatnsafl og jarhitasvi

ri 1997 samykkti rkisstjrnin framkvmdatlun undir yfirskriftinni Sjlfbr run slensku samflagi. Framkvmdatlun til aldamta. tluninni sagi m.a. a inaarrherra skyldi samri vi umhverfisrherra lta gera rammatlun til langs tma um ntingu vatnsafls og jarvarma. mars 1999 kynnti rkisstjrnin svo framkvmdatlun undir kjrorinu Maur nting nttra; Rammatlun um ntingu vatnsafls og jarvarma. ar kom fram a markmi tlunarinnar vri a leggja mat og flokka virkjunarkosti, jafnt vatnsafls og hhita. au sjnarmi sem byggt skyldi vru m.a. orkugeta, hagkvmni og anna jhagslegt gildi. Samhlia skyldu metin hrif essara virkjunarkosta nttrufar, nttru- og menningarminjar og hagsmuni annarra sem nttu essi smu gi. Me essu skyldi lagur grundvllur a forgangsrun virkjunarkosta me sjlfbra run a leiarljsi. Vinnu vi 1. fanga rammatlunarinnar lauk nvember 2003 me skrslu verkefnisstjrnar um niurstur fangans. ar voru teknir fyrir 19 vatnsorkukostir og 24 jarhitakostir. skrslu verkefnisstjrnarinnar var bent a nokku skorti ekkingu eim svum sem skrslan ni til og lagt til a 2. fanga rammatlunar yru ggn sem stust var vi 1. fanga endurbtt eftir rfum og raar frekar r aferir sem beitt var vi mati.174

174 Skrsla verkefnisstjrnar um 1. fanga, bls. 7374.

Hvtbk~nttruvernd 101

 skipunarbrfi eirrar verkefnastjrnar sem skipu var september 2007 til a ljka 2. fanga rammatlunar sagi m.a.: Rkisstjrnin hefur einsett sr a skapa stt um vernd og ntingu nttrusva og leggur v herslu a ljka sem fyrst rannsknum verndargildi eirra og gildi til annarrar ntingar, me srstaka herslu mat verndargildi hhitasva landsins og flokkun eirra me tilliti til verndar og orkuntingar.175 Einnig kemur fram a markmi rammatlunar s a skapa faglegar forsendur fyrir kvrun um vernd og ntingu nttrusva me herslu vatnsafl og jarhitasvi. essi afmrkun verkefnisins felur sr herslubreytingu fr 1. fanga v hr er fjalla bi um vernd og ntingu. Einnig er athyglinni beint a vernd og ntingu nttrusva sta herslunnar virkjanakosti fyrri afmrkun.176 samrmi vi essar herslubreytingar breyttist formlegt heiti tlunarinnar Rammatlun um vernd og ntingu nttrusva me herslu vatnsafl og jarhitasvi. Settir voru laggirnar fjrir faghpar srfringa sem lgu grundvll a run sva t fr lkum forsendum og hagsmunum. Verksvi faghpanna voru: I. Nttra og menningarminjar. II. tivist, ferajnusta og hlunnindi. III. Efnahagsleg og flagsleg hrif virkjana. IV. Virkjunarkostir og hagkvmni eirra. Faghparnir hafa skila niurstum snum og er n nloki umsagnarferli vegna 2. fanga rammatlunar. ann 16. ma 2011 voru samykkt Alingi lg um verndar- og orkuntingartlun ar sem mtu er lagaumgjr um vinnu sem fari hefur fram vi undirbning a rammatlun. lgunum er staa tlunarinnar skr gagnvart skipulagstlunum og veitingu opinberra leyfa, .m.t. rannsknar-, ntingar- og virkjunarleyfa. Einnig skapa lgin grundvll fyrir framhaldandi vinnu vi mat og flokkun virkjunarkostum.177 Nnar er fjalla um lgin kafla 6.2.4.

5.3 Lffrileg fjlbreytni

5.3.1 Stefnumrkun slands um framkvmd samningsins um lffrilega fjlbreytni
Drg a stefnumrkun slands um framkvmd samningsins um lffrilega fjlbreytni voru unnin af nefnd vegum umhverfisruneytis og var stefnumrkunin samykkt af rkisstjrn gst 2008.178 Henni er tla a skapa ramma um stefnu og agerir stjrnvalda til a uppfylla skyldur rkisins samkvmt samningnum. Helstu markmi hennar eru a:

175 176 177 178

Niurstur faghpa. Kynningar- og umsagnarferli verkefnisstjrnar. Mars 2010, bls. 3. Niurstur faghpa, bls. 3. 139. l. 20102011, 77. ml, skj. 81. Lffrileg fjlbreytni. Stefnumrkun slands um framkvmd samningsins um lffrilega fjlbreytni 2008.

102 | Hvtbk~nttruvernd

 efla ekkingu slensku lfrki me rannsknum og skrningu gagna, efla vktun lffrilegrar fjlbreytni, tryggja verndun lfrkis neti verndarsva, uppfra vlista og verndartlanir fyrir tegundir og stofna sem eru httu, endurheimta nttruleg vistkerfi, m.a. birkiskga og votlendissvi, stula a ruggri umgjr vi rktun og dreifingu erfabreyttra lfvera, takmarka dreifingu gengra framandi tegunda, setja reglur um agengi a erfaaulindum, vernda og nta erfabreytileika og erfaaulindir, auka menntun og almannafrslu.

Hestfjrur vi safjarardjp.

5.3.2 Framkvmdatlun um lffrilega fjlbreytni

desember 2010 var samykkt rkisstjrn tlun um framkvmd ofangreindrar stefnumrkunar um lffrilega fjlbreytni. Samkvmt henni er meal annars tali nausynlegt a auka umfang vktunar Nttrufristofnunar slands, Hafrannsknastofnunar, Landgrslu rkisins og annarra vktunarstofnana urrlendi, ferskvatni og hafinu umhverfis landi svo hgt veri a fylgjast me run lffrilegrar fjlbreytni og grpa til verndaragera ef rf reynist. er meal annars tali mikilvgt a sem fyrst veri gengi fr slenskum vsum fyrir vktun lffrilegrar fjlbreytni sem sna stand lykiltta lfrkisins. Meal annarra verkefna sem tiltekin eru tluninni er: a setja ft srstaka vktunartlun fyrir verndarsvi til a meta rangur verndunar, a gera ttekt rskuum votlendissvum landsins og vernda au svi sem hafa mesta srstu og eru verndarurfi, a uppfra vlista um plntur og fugla og ljka ger vlista um spendr og smdr og gera vieigandi rstafanir til ess a vernda tegundir vlista, a vinna verndartlanir fyrir r tegundir og stofna sem eru mestri httu, a vinna tlun um endurheimt birkiskga og votlendissva og eftir atvikum annarra vistkerfa og landsva sem eyst hafa ea rrna a gum.

Hvtbk~nttruvernd 103

5.4 Loftslag og mlefni hafsins

5.4.1 Stefnumrkun loftslagsmlum
Stefnumrkun rkisstjrnar slands loftslagsmlum var samykkt snemma rs 2007.179 Hn mtast einkum af skuldbindingum rkisins samkvmt eim aljlegu samningum sem a hefur gerst aili a. ar er helst a nefna Rammasamning Sameinuu janna um loftslagsbreytingar fr 1992 og Kt-bkunina vi hann sem gekk gildi 2005. inngangsorum rammasamningsins er teki fram a vaxandi styrkur grurhsalofttegunda andrmsloftinu auki grurhsahrifin nttrunni og kunni a skaa vistkerfi nttrunnar og mannkyni. ar er srstaklega dregi fram mikilvgi og hlutverk vitaka og geyma fyrir grurhsalofttegundir, vistkerfum landi og sj. Einnig segir a samningsailar su starnir a vernda loftslagskerfi fyrir nverandi og komandi kynslir. Stefnumrkun rkisstjrnarinnar felur sr tillgur um tilteknar rstafanir nstu rum v skyni a minnka tstreymi grurhsalofttegunda og auka bindingu kolefnis. Meal ess sem lagt er til er: a draga r tstreymi grurhsalofttegunda fr samgngum me almennum agerum og me breytingum skattlagningu, a tryggja a fyrirtki linai geri fullngjandi rstafanir til ess a halda tstreymi florkolefna fr framleislunni lgmarki, a leita leia til a draga r orkunotkun fiskiskipaflotanum, a draga r urun rgangs og tstreymi grurhsalofttegunda fr urunarstum, a auka bindingu kolefnis me skgrkt og landgrslu. Rkisstjrn slands samykkti nvember 2010 ageratlun loftslagsmlum en markmi hennar er a draga r nettlosun grurhsalofttegunda hr landi svo stjrnvld fi stai vi stefnu sna og skuldbindingar loftslagsmlum.180 Ageratlunin felur sr a dregi veri r nettlosun um allt a 30% til rsins 2020 me tu lykilagerum. Meal essara agera er aukin skgrkt og landgrsla og endurheimt votlendis. Samkvmt tluninni mun binding kolefnis me skgrkt og landgrslu vera s einstaka ager sem mestu mun skila.

5.4.2 Stefnumrkun um mlefni hafsins

Samrmd stefnumrkun umhverfisrherra, sjvartvegsrherra og utanrkisrherra um mlefni hafsins var samykkt rkisstjrn ri 2004.181 skrslunni er sett fram stefnumtun um fjra tti: mengun hafsins og umhverfisbreytingar, lfrki hafsins og sjlfbra ntingu, hafsbotninn, siglingar og ferajnustu, runarsamvinnu.

A v er varar lfrki hafsins og sjlfbra ntingu segir skrslunni a allt

179 Sj: http://www.umhverfisraduneyti.is/utgefid-efni/nr/1015. 180 Ageratlun loftslagsmlum. Umhverfisruneyti 2010. 181 Hafi. Stefna slenskra stjrnvalda. Reykjavk 2004, bls. 2.

104 | Hvtbk~nttruvernd

fr v a slendingar hfu barttu sna fyrir yfirrum og stjrn hafsvisins vi sland hafi meginmarkmi stjrnvalda veri a stra skn lifandi aulindir hafsins annig a nting og vikoma eirra vri jafnvgi. Anna meginmarkmi ntingu aulindarinnar hafi veri a hmarka afrakstur hennar og hi rija a tryggja eftir fngum atvinnu og bygg landinu, sem meal annars byggist flugum sjvartvegi og jnustu vi hann. skrslunni er essu sambandi m.a. lg hersla eftirfarandi tti: a auka rannsknir og ekkingu vistkerfi hafsins, a samtta urfi aulindantingu og umhverfisvernd me aukna herslu vistkerfisnlgun, a skilgreina urfi au hafsvi sem teljast vikvm og fjlbreytt og sem sta er til a vernda, a vinna urfi a ger heildstrar lggjafar um eldi sjvardra og a ar veri gtt srstaklega a v a draga r eirri httu sem vistkerfi hafsins getur stafa af eldinu, a taka urfi tillit til hagsmuna lftkni vi kvrunartku er snr a ntingu og verndun aulinda hafsins vi sland og mta afstu til genabreyttra sjvarlfvera og hvernig eigi a fara me slkar lfverur. oktber 2004 skipai sjvartvegsrherra nefnd til a kanna forsendur fyrir friun vikvmra hafsva og skilai hn skrslu ri eftir.182 Nefndin komst a eirri niurstu a sta vri til a loka ea fria tiltekin svi ar sem botnger eirra arfnaist srstakrar verndunar. kjlfari var fimm krallasvum loka fyrir veium.183 Nefndin taldi jafnframt skilegt a lagakvi yru ger skrari og lagi til breytingu 9. gr. laga nr. 97/1997, um veiar fiskveiilandhelgi slands.

5.5 Nttruverndartlun

febrar 2010 var samykkt ingslyktun um nttruverndartlun 20092013. athugasemdum vi ingslyktunartillguna segir a markmii me undirbningi nttruverndartlunar til fimm ra senn s a mta stefnu nttruvernd og frilsingum mikilvgra nttruminja. Um lei veri verndun nttru slands markvissari, markaar su skrar herslur fyrir val sva til friunar og vi undirbning tlunarinnar s m.a. teki mi af aljlegum samningum sem sland er aili a og herslum og skuldbindingum sem eim fylgja.184 Nttruverndartlunin felur sr a fram til 2014 skuli unni a frilsingu 11 sva til a stula a traustri verndun slenskrar nttru og framkvmd aljlegra samninga um nttruvernd hr landi.185 A auki er stefnt a v a frilsa au svi sem eftir standa nttruverndartlun 20042008. athugasemdum vi ingslyktunartillguna segir a tlunin s bygg smu hugmyndafri og aferafri og notu var vi undirbning fyrstu nttruverndartlunarinnar, en herslur vali sva su hins vegar arar. Megin-

182 Friun vikvmra hafsva vi sland. Reykjavk 2005. 183 Regluger nr. 1140/2005 um verndun kralsva vi suurstrndina. Friun svanna byggist 9. gr. laga nr. 79/1997, um veiar fiskveiilandhelgi slands. 184 138. l. 20092010, 200. ml, skj. 224. 185 138. l. 20092010, 200. ml, skj. 654.

Hvtbk~nttruvernd 105

hersla s lg tegundir lfvera, bi plantna og dra, httu, friun kveinna sva ar sem r tegundir sem eru mestri httu finnast og fgtar og vermtar vistgerir hlendinu.186 a er v vernd lffrilegrar fjlbreytni sem er forgrunni og byggt er hugmyndinni um vistkerfisnlgun svo sem gert er samningnum um lffrilega fjlbreytni. annig er nttruverndartlunin liur framkvmd samningsins um lffrilega fjlbreytni og miar a v a koma upp neti verndarsva, byggu faglegum forsendum, m.a. til ess a tryggja verndun nttru og lffrilegrar fjlbreytni.187
Forn birkiskgur Viey jrs.

5.6 Landgrslutlun

ingslyktun um landgrslutlun 20032014 var samykkt Alingi aprl 2002. athugasemdum vi tillguna er bent a rtt fyrir rangursrkt starf Landgrslu rkisins ratugi eigi sr enn sta miki jarvegsrof og stand jarvegs og grurs s va samrmi vi mguleg grurskilyri. Tryggja urfi a landnting veri alls staar sjlfbr, .e. a ekki veri gengi gi landsins. Fram kemur a meginmarkmi landgrslustarfsins su: a stva hrafara jarvegsrof og grureyingu og fyrirbyggja frekari eyingu og landspjll, a byggja upp grur og jarveg samrmi vi grurskilyri og landntingarrf, a ll landnting veri sjlfbr, a binda kolefni grri og jarvegi til mtvgis vi losun grurhsalofttegunda. Bent er a eitt af eim atrium sem huga urfi a essu sambandi s a lg og reglugerir sem snerta verndun grurs og jarvegs veri samrmd, ger markvissari og felld a ofangreindum markmium.188 Hr m geta ess a umhverfisrherra hefur skipa nefnd til a undirba gagngera endurskoun laga um landgrslu og er henni tla a skila greinarger (hvtbk) um hvert skuli vera inntak og herslur nrrar lggjafar um landgrslu rslok 2011. Gert er r fyrir a drg a frumvarpi til nrra landgrslulaga veri tilbin rslok 2012.189

186 187 188 189

138. l. 20092010, 200. ml, skj. 224. 138. l. 20092010, 200. ml, skj. 654. 127. l. 20012002, 555. ml, skj. 873. Sj frtt vefsu umhverfisruneytisins http://www.umhverfisraduneyti.is/frettir/nr/1843

106 | Hvtbk~nttruvernd

5.7 Tillgur srfringanefnda um stefnumtun

5.7.1 Endurheimt votlendis
ri 2006 kom t skrsla Votlendisnefndar, Endurheimt votlendis 19962006. Lagi nefndin til a mrku yri skr opinber stefna um verndun og endurheimt votlendis nstu ratugum. v sambandi lagi nefndin herslu eftirfarandi atrii: a votlendissvum yri ekki raska nema brna nausyn bri til, a mtaar yru skrar reglur um endurheimt votlendis, a endurheimt votlendis yri meiri en nmi rlegri rskun votlendi, a skoair yru mguleikar a nota endurheimt votlendis sem ager til a mta skuldbindingum jarinnar gagnvart Kyoto-bkuninni, a stjrnvld beittu sr fyrir v a endurheimt votlendis yri einn af valkostum landeigenda hva varar grnar greislur landbnai. Ekki hefur veri mrku srstk opinber stefna varandi vernd og endurheimt votlendis eins og lagt er til skrslunni. Rtt er a minna a fjalla er um votlendi stefnumrkun um sjlfbra run og stefnumrkun um framkvmd samningsins um lffrilega fjlbreytni. tlun um framkvmd sastnefnda samningsins fr desember 2010 er lg srstk hersla votlendisvernd og endurheimt votlendis, sbr. kafla 5.3.2 hr a framan.

5.7.2 Vernd og endurheimt slenskra birkiskga

mars 2007 kom t skrsla nefndar sem umhverfisrherra skipai ar sem settar voru fram tillgur um stefnu slands varandi birkiskga.190 Var stefnt a v a tillgurnar kmu a notum vi mtun stefnu um lffrilega fjlbreytni og vi ger nttruverndartlunar. Tku tillgurnar til fjgurra tta: endurheimtar birkiskga skglausu landi, verndar einstakra birkiskga, leibeininga, frslu og rannskna, laga og stefnumtunar.

A v er varar vernd birkiskga var m.a. sett fram s tillaga a 39. gr. nttruverndarlaga yri beitt meira v skyni a vernda og efla birkiskga. Meal eirra tillagna sem vara lg og stefnumtun var: a sett yri opinbert markmi um a birkiskgar ektu framtinni 10% af flatarmli landsins, a sett yri markmi um hlutfall birkiskga landshlutabundnum verkefnum skgrkt, a lg um skgrkt nr. 3/1955 yru endurskou heild sinni ekki sst me tilliti til verndar og endurheimtar birkiskga, a styrkjakerfi til skgrktar fli sr hvata til a endurheimta birkiskg.

190 Vernd og endurheimt slenskra birkiskga. Skrsla og tillgur nefndar. Umhverfisruneyti mars 2007.

Hvtbk~nttruvernd 107

Blberg Fremstadal.

skrslunni kom fram a nefndinni hefi auk essa veri rtt um a bta kvi um srstaka vernd birkiskga inn 37. gr. nttruverndarlaga. Ekki var einhugur nefndinni um etta og var kvei a leggja slka tillgu ekki fram. frumvarpsdrgum sem nefndin skilai umhverfisrherra sastliinn vetur er gert r fyrir a birkiskgar veri felldir undir vernd 37. gr., .e. birkiskgar sem einkennast af nttrulegri nliun og aldursdreifingu, ar sem eru m.a. gmul tr og ar sem vex dmigerur botngrur birkiskga, sem og leifar eirra. Umhverfisrherra hefur skipa nefnd til a undirba gagngera endurskoun laga um skgrkt og er henni tla a skila greinarger (hvtbk) til rherra rslok 2011 um a hvert skuli vera inntak og herslur nrrar lggjafar um skgrkt. Gert er r fyrir a drg a frumvarpi til nrra skgrktarlaga veri tilbin rslok 2012.191

5.8 Framkvmdatlun Norrnu rherranefndarinnar umhverfismlum 20092012

Framkvmdatlunin hefur a geyma stefnumtun norrnu umhverfissamstarfi v rabili sem hn nr til.192 Gert er r fyrir a eftirtaldir mlaflokkar veri brennidepli: Loftslagsml og loftgi Hafi og strandsvi Lffrileg fjlbreytni og jnusta vistkerfa Sjlfbr neysla og framleisla

Sett eru fram meginmarkmi varandi hvern mlaflokk. A v er varar hafi er stefnt a v a stand vistkerfa norrnum hfum veri gott sasta lagi 2020 og a nting norrnna hafsva veri sjlfbr. Lg er hersla vistkerfisnlgun og a vermti og aulindir hafs og strandsva su trygg me stjrnun sem byggir heildarsn. Varandi lffrilega fjlbreytni og jnustu vistkerfa er lg hersla a aulindum nttrunnar veri stjrna sjlfbran htt v skyni a vernda nttruleg ferli og vermti menningarlandslags annig a varveita megi jnustu vistkerfa. er stefnt a v a tap lffrilegri fjlbreytni veri stva tmabilinu. Srstaklega er fjalla um landslag, menningarlandslag og tivist og sett fram au meginmarkmi a nttru- og menningararfur Norurlandanna veri tryggur, agengi a nttru- og menningarumhverfi veri tryggt og a tivist efli heilsu og lfsgi flks og veri samofin run jflagsins.
191 Sj frtt vefsu umhverfisruneytis http://www.umhverfisraduneyti.is/frettir/nr/1844 192 Framkvmdatlun umhverfismlum 20092012. Norrna rherranefndin, Kaupmannahfn 2008.

108 | Hvtbk~nttruvernd

5.9 Samantekt
Draga m saman helstu sjnarmi sem felast eirri stefnumtun og tlanager sem ger hefur veri grein fyrir hr a framan annig a lg s hersla eftirfarandi tti: a vernda beri a sem er srsttt og fgtt slenskri nttru, a vernda beri lffrilega fjlbreytni, a leggja urfi aukna herslu vistkerfisnlgun, a efla urfi kortlagningu nttrunnar og greiningu vistgera a efla urfi rannsknir og vktun, a tryggja beri mguleika almennings til a njta nttrunnar, aukin hersla jafnvgi verndar og ntingar nttruaulinda, a tryggja beri a nting lands, lfrkis og annarra aulinda s sjlfbr, a tryggja urfi ryggi gagnvart dreifingu erfabreyttra lfvera og gengra framandi tegunda.

essi upptalning snir a stefna stjrnvalda einkennist auknum mli af nttruhyggju ar sem lg er hersla vernd og run nttrunnar eigin forsendum hennar. Ofangreindar herslur endurspeglast eim framkvmdatlunum sem mtaar hafa veri sustu misserum ar sem m.a. er huga srstaklega a vernd verna, landslags og srstra jarmyndana og vistgera hlendinu og vernd og endurheimt votlendis og birkiskga. ar m einnig greina aukna herslu fyrirbyggjandi agerir og skrningu og tfrslu vimia til a tryggja markvissa vernd. essu sambandi er einnig rtt a minna srstakar ageratlanir umhverfisrherra annars vegar um akstur utan vega193 og um tbreislu, varnir og ntingu lpnu og skgarkerfils.194

193 Sj vefsu umhverfisruneytisins http://www.umhverfisraduneyti.is/frettir/nr/1655 194 Sj hr vef um gengar tegundir http://agengar.land.is/

Hvtbk~nttruvernd 109

Stjrntki nttruvernd

112 | Hvtbk~nttruvernd

6. Stjrntki nttruvernd
6.1 Inngangur
6.1.1 Srstaa nttruverndarlggjafar
Eitt af v sem einkennir nttruverndarlggjf er a hn varar marga og lka hagsmuni. fyrsta lagi m nefna hagsmuni landeigenda og annarra rtthafa, t.d. eirra sem nta landi sr til framfrslu og viurvris. ru lagi eru a hagsmunir almennings sem lta bi a v a geta noti nttrunnar og a v a tryggt s a hn s verndu til framtar. rija lagi m telja hagsmuni nttrunnar sjlfrar, lfrkisins, en afkoma lfveranna er h v a lfsskilyrum eirra og bsvum s ekki alvarlega raska. Af essu m sj a rttarreglur um nttruvernd urfa a taka mi af mrgum og lkum hagsmunum og r urfa a vera til ess fallnar a stta lk sjnarmi. Segja m a lggjf um nttruvernd mtist rkum mli af eim vihorfum sem uppi eru hverjum tma um samspil manns og nttru og eim markmium sem sett eru oddinn hverju sinni. Markmiin byggjast a snu leyti eirri ekkingu sem fyrir hendi er um nttruna, stand hennar, run og hrifavalda. undanfrnum ratugum hefur nttruvsindum fleygt fram og jafnframt hafa ori miklar breytingar vihorfi manna til nttru- og umhverfisverndar. Samfara essu hefur ori til ntt rttarsvi, umhverfisrttur, ar sem leita hefur veri leia til a skapa rttarlega umgjr sem hfir eim flknu og margslungnu litaefnum sem vi er a etja og vara samspil manns og nttru. Liur v er run meginreglna umhverfisrttarins en margar eirra voru settar fram R-yfirlsingunni ri 1992. Srstaa eirra vandamla sem vi manninum blasa varandi umhverfi og nttru og s gn sem af eim stafar kallar njar og rangursrkari leiir til a leysa r eim. Sem dmi um nja nlgun nttruvernd m nefna a vinnulag samningsins um lffrilega fjlbreytni sem kennt hefur veri vi vistkerfisnlgun. Vistkerfisnlgun er afer til a n fram samttri stjrn ntingu nttruaulinda sem miar a vernd og sjlfbrri ntingu me sanngirni a leiarljsi.195 Aferin grundvallast vsindalegri ekkingu hinum lku vistkerfum og starfsemi eirra og tekur tillit til lkra hagsmuna vi ntingu nttruaulinda. Hn gerir krfu til ess a fylgst s me lykilttum vistkerfisins og a brugist s n

195 Sj heimasu samningsins um lffrilega fjlbreytni, sl: http://www.cbd.int/ecosystem/

Hvtbk~nttruvernd 113

Mosaland austan Mrdalsjkuls.

tafar vi breytingum eim.196 etta felur sr a leggja arf rkt vi rannsknir, sem og skrningu og flokkun lfrkisins, gera tlanir um skipulega vernd ess, t.d. me neti verndarsva, og koma rangursrkri vktun lykiltta lfrkisins. Vistkerfisnlgun felur jafnframt sr a vtkt samr s haft vi alla hagsmunaaila og almenning llum stigum ferilsins og vi kvaranatku um ntingu og stjrnun aulindantingar. Me orinu stjrntki er essum kafla tt vi r aferir sem tiltkar eru og beita m til a n eim markmium sem a er stefnt me lggjf. Hr verur aeins fjalla um au stjrntki sem rmast innan ramma lggjafarinnar sjlfrar. Vifangsefni er me rum orum a greina helstu aferir og tegundir reglna sem beita m nttruverndarlggjf. Sem dmi m nefna ger heildstra tlana og vlista, frilsingu sva ea tegunda, setningu umhverfisvimia, reglur sem beinast a v a takmarka hrif einstakra framkvmda nttru og lfrki og hagrn stjrntki eins og t.d. thlutun styrkja ea annars konar greislna til a stula a tilteknu markmii. Auk ess m nefna reglur sem mia a ekkingarflun og milun upplsinga og sem tla er a skapa betri forsendur fyrir einstaklinga ea stjrnvld til a taka kvaranir mlum sem vara nttruna. Dmi um a eru reglur um mat umhverfishrifum framkvmda. a hvaa aferum er beitt rst af v hversu vel r eru fallnar til a n eim markmium sem a er stefnt. etta varar fyrst og fremst au verndarmarkmi sem lggjfin setur ndvegi. En einnig kann a vera nausynlegt a horfa til annarra atria svo sem hversu fjrhagslega hagkvmar r eru, .e. hver rangurinn muni vera mia vi kostna. Hr eftir verur fjalla nnar um helstu stjrntki sem til greina kemur a beita lggjf um nttruvernd. Fyrst verur viki a eirri mikilvgu spurningu me hvaa htti markmi laga su sett fram og hvaa hlutverki markmiskvi gegni vi beitingu laga.

6.1.2 Markmissetning
Vi beitingu og tlkun lggjafar um nttruvernd skipta markmi miklu mli. etta stafar ekki sst af v a slk lg fela stjrnvldum alla jafna vtkar valdheimildir sem oftar en ekki byggja matskenndum grundvelli. Slkum heimildum ber a beita samrmi vi au markmi sem a er stefnt me vikomandi lagareglu og lgunum heild. Einnig er algengt a stjrnvldum su fengin mikilvg verkefni vi tfrslu lagafyrirmla me setningu reglugera og reglna og er brnt a vi tfrsluna s eim markmium sem lggjfin mlir fyrir um haldi til haga.
196 Sj nnar um etta Lffrileg fjlbreytni. Stefnumrkun slands um framkvmd Samningsins um lffrilega fjlbreytni. Reykjavk 2008, bls. 78.

114 | Hvtbk~nttruvernd

Oft er hafur s httur a lgfesta srstakt markmiskvi upphafi lagablks og eru ar sett fram au almennu markmi sem lgin heild stefna a. 1. gr. laga um nttruvernd nr. 44/1999 segir til dmis a tilgangur laganna s: a stula a samskiptum manns og umhverfis annig a hvorki spillist lf ea land n mengist sjr, vatn ea andrmsloft, a tryggja eftir fngum run slenskrar nttru eftir eigin lgmlum, en verndun ess sem ar er srsttt ea sgulegt, a auvelda umgengni og kynni jarinnar af nttru landsins og menningarminjum og stula a vernd og ntingu aulinda grundvelli sjlfbrrar runar. Markmiin eru svo tfr einstkum greinum laganna, sem dmi m nefna a reglur um tarkmarkanir innflutningi og dreifingu framandi tegunda eiga a stula a v a tryggja eftir fngum run slenskrar nttru eftir eigin lgmlum. Vi beitingu valdheimilda sem tiltekin lagaregla kann a fela stjrnvldum verur a taka mi af v markmii sem reglunni er tla a vinna a. ess eru dmi a einstkum lagakvum su srstaklega tundu au markmi sem a er stefnt me beitingu ess.197 Markmiskvi geta einnig haft ingu vi afmrkun v svigrmi sem stjrnvld hafa til a taka kvaranir sem skera stjrnarskrrvarin rttindi eins og eignarrtt. Sem dmi m nefna lagakvi sem veita stjrnvldum heimild til a kvea um takmarkanir frelsi landeigenda til framkvmda eignarlandi snu vegna friunar. Vi slkar kvaranir vera stjrnvld a halda sig innan ess ramma sem markmi friunarinnar setur og mega ekki ganga lengra en nausynlegt er til a markmiinu veri n.

6.1.3 Meginreglur umhverfisrttar

Eins og ur er nefnt hefur undanfrnum ratugum veri unni a run og tfrslu meginreglna umhverfisrttar.198 Margar eirra voru settar fram R-yfirlsingunni, ar meal reglan um samttingu umhverfissjnarmia, reglan um fyrirbyggjandi agerir, vararreglan, greislureglan og reglan um mat umhverfishrifum. Meginreglunum er ekki sst tla a stula a markmiinu um sjlfbra run og sjlfbra ntingu nttruaulinda. slendingar voru meal eirra ja sem stu a samykkt R-yfirlsingarinnar en me henni voru rki heims hvtt til a koma virkri umhverfislggjf. Yfirlsingin er ekki bindandi a jarrtti, enda ekki jrttarsamningur, en hn hefur haft mikil hrif run umhverfisrttar. msum jrttarsamningum er byggt meginreglunum og r hafa auknum mli veri lagar til grundvallar lggjf einstakra rkja. msar af meginreglunum endurspeglast slenskri lggjf r su ekki skran htt settar fram henni. Til dmis m segja a til grundvallar kvum nttruverndarlaga nr. 44/1999 um frilsingu liggi a sjnarmi a gripi skuli til

197 Sj essu sambandi breytingar sem nefndin lagi til 37. gr. nttruverndarlaga frumvarpsdrgum sem hn skilai umhverfisrherra desember 2010. ar er kvei um srstaka vernd tiltekinna nttrufyrirbra til a tryggja fjlbreytni slenskrar nttru, vernd lfrkis og landslags og ess sem er srsttt ea fgtt. 198 Umfjllun um meginreglur umhverfisrttar er a finna grein Aalheiar Jhannsdttur: Inngangur a meginreglum umhverfisrttar. lfljtur 2007 (3), bls. 357397.

Hvtbk~nttruvernd 115

Skgarkerfill (Anthriscus sylvestris) breiist t ofan Hfastrandar Jkulfjrum.

fyrirbyggjandi agera v skyni a koma veg fyrir tjn nttrunni. r breytingar sem gerar eru 41. gr. nttruverndarlaga frumvarpi sem umhverfisruneyti hefur lagt fram til umsagnar byggja veigamiklum atrium vararreglunni, ekki sst kvi um httumat og srstaka agsluskyldu. N liggur fyrir Alingi frumvarp til laga um umhverfisbyrg en a felur sr innleiingu tilskipunar 2004/35/ EB sem byggir greislureglunni (polluter pays principle).199 risvar sinnum hafa veri lg fram Alingi frumvrp um meginreglur umhverfisrttar, sast 133. lggjafaringi 20062007.200 au hafa ekki n fram a ganga. Sastnefnt frumvarp fl sr lgfestingu fimm meginreglna umhverfisrttar201 og kva um a r skyldi tfra vi setningu og framkvmd laga og reglugera sem hrif hefu umhverfi og a eim skyldi beitt vi undirbning og tku kvarana sem hrif hefu umhverfi, sbr. 2. mgr. 1. gr. frumvarpsins. S vileitni a leia meginreglurnar lg endurspeglar a mat a hrif eirra slenskum rtti su enn sem komi er takmrku. Vi undirbning nrrar lggjafar er v sta til a huga hvernig auka megi hrif eirra almennt vi framkvmd nttruverndar. v sambandi m benda a norsku lgunum um fjlbreytni nttrunnar eru lgfestar nokkrar meginreglur sem taldar eru hva mikilvgastar fyrir vernd nttrulegrar fjlbreytni og sjlfbra run. eirra meal eru vararreglan og greislureglan en auk ess reglur um a stjrnvld skuli almennt byggja kvaranir snar sem vara fjlbreytni nttrunnar vsindalegri ekkingu, m.a. um stand tegunda, tbreislu vistgera og vistfrilegt stand, og a hrif vistkerfi skuli meta t fr heildarlagi sem v er ea a verur fyrir. Samkvmt 7. gr. laganna skulu stjrnvld leggja essar reglur til grundvallar sem stefnumi vi mefer valds sns.

egar stefna hefur veri mrku er mikilvgt a mta tlun um a hvernig henni skuli hrint framkvmd og greina au verkefni og agerir sem nausynlegar eru v sambandi. Hr landi hafa veri gerar fjlmargar tlanir er vara nttruvernd sustu rum og m ar m.a. nefna nttruverndartlun, framkvmdatlun um lffrilega fjlbreytni, verkefnatlun um sjlfbra run slensku samflagi202 og unni hefur veri a rammatlun um vernd og ntingu nttrusva me herslu vatnsafl og jarhitasvi. Rttarhrif essara tlana eru lk, sumar eirra eru fyrst og fremst framkvmdatlanir stjrnvalda og
199 2. mgr. 73. gr. EES-samningsins er vsa til riggja meginreglna umhverfisrttar, reglnanna um fyrirbyggjandi agerir og um lausn vi upptk og greislureglunnar, og liggja r til grundvallar msum gerum sem teknar hafa veri upp slenskan rtt. 200 566. ml, skj. 842. 201 etta voru reglurnar um samttingu umhverfissjnarmia, fyrirbyggjandi agerir og lausn umhverfisvandamla vi upptk, samt vararreglu og greislureglu. 202 essi verkefnatlun er sett fram skrslunni: Velfer til framtar. Sjlfbr run slensku samflagi. herslur 20102013. Umhverfisruneyti 2010.

6.2 Ger heildstra tlana

116 | Hvtbk~nttruvernd

hafa ekki bindandi hrif a lgum. Arar tlanir hafa beina lagasto og rast rttarhrif eirra af fyrirmlum vikomandi laga. nttruverndarlgum eru fyrirmli um ger nttruverndartlunar og ar er einnig gengi t fr v a srstakar verndartlanir su gerar fyrir frilst svi fyrirmli um r su fremur ljs. Skipulagstlanir samkvmt skipulagslgum eru mikilvg verkfri til a samrma lk sjnarmi varandi landnotkun, aulindantingu, atvinnurun og umhverfisvernd. Rammatlun um ntingu nttrusva me srstaka herslu vatnsafl og jarhitasvi er srtk tlun sem ltur a undirbningi kvaranatku um rstfun og ntingu nttrusva ar sem orkuaulindir er a finna. Af rum meii eru heildstar verndartlanir fyrir tilteknar tegundir vistgera ea lfvera en slkar tlanir eru ingarmikil verkfri hinum Norurlndunum eim hafi lti veri beitt hr landi. A lokum m geta vatnatlana samkvmt nsamykktum lgum um stjrn vatnamla nr. 36/2011 en au fela sr innleiingu vatnatilskipunar ESB slenskan rtt. Vatnatlun er samsafn upplsinga um vatn, stand ess og tlun um vernd tilteknu vatnaumdmi og er henni tla a skapa ramma fyrir ntingu vatns, vatnaframkvmdir og tku kvarana um vatnaml almennt. Hr eftir verur ger nnari grein fyrir nokkrum framangreindra tlana.

6.2.1 Nttruverndartlun
Fyrirmli um ger nttruverndartlunar til fimm ra voru nmli egar nttruverndarlg nr. 44/1999 voru sett. Ekki eru tarlegar upplsingar um forsendur essa nmlis lgskringarggnum a baki lgunum n um a hvernig tfrsla ess hafi veri hugsu. Nttruverndartlun er eins konar framkvmdatlun ar sem tiltekin verkefni eru sett forgang. Val eirra mtast annars vegar af eim ramma sem tluninni er settur 66. gr. nttruverndarlaga og hins vegar af eim herslum sem settar eru vi ger tlunarinnar hverju sinni. Nttruverndartlun hefur veri afgreidd af hlfu Alingis formi ingslyktunar og felur ar me sr viljayfirlsingu um a unni veri a frilsingu eirra sva sem tlunin nr til. Samykkt Alingis felur hins vegar ekki sr bindandi kvrun um frilsinguna. Framkvmd fyrstu nttruverndartlunarinnar, .e. fyrir tmabili 20042008 gekk ekki sem skyldi og er ljst a huga arf hvernig stula megi a betri rangri a essu leyti. Nnar er fjalla um nttruverndartlun og framkvmd hennar kafla 16.

6.2.2 Verndartlanir samkvmt nttruverndarlgum og fleiri lgum

nttruverndarlgum virist gengi t fr v a gerar su verndartlanir fyrir nttruverndarsvi en 6. gr. laganna, ar sem fjalla er um hlutverk Umhverfisstofnunar, segir d-li meal annars a stofnunin hafi umsjn me ger verndartlana fyrir nttruverndarsvi. lgunum eru ekki bein kvi um ger verndartlana nema fyrir jgara. 3. mgr. 52. gr. segir a Umhverfisstofnun geri tillgur um verndartlun og landnotkun innan jgara og skuli r stafestar af rherra. Ekki eru frekari leibeiningar um efni ea framsetningu verndartlana lgunum ea lgskringarggnum a baki eim. auglsing-

Hvtbk~nttruvernd 117

Gljfur Brunnr Fljtshverfi.

um um frilsingu er sumum tilvikum kvei um ger verndartlunar fyrir vikomandi svi. lgum um Vatnajkulsjgar nr. 60/2007 er mlt fyrir um verndartlun og rttarhrif hennar. Samkvmt 12. gr. skal verndartlun ger grein fyrir markmium verndar einstkum svum innan Vatnajkulsjgars, einstkum verndaragerum, landntingu og mannvirkjager, vegum, reistgum, gngubrm og helstu gnguleium, umferarrtti almennings, agengi feramanna a svinu og veium. 13. gr. segir a sveitarstjrnir su bundnar af efni verndartlunar vi ger skipulagstlana fyrir landsvi innan Vatnajkulsjgars. lgum um vernd Mvatns og Laxr Suur-ingeyjarsslu er kvei um ger verndartlunar og sama er a segja um lg um vernd Breiafjarar. fyrrnefndu lgunum eru engin kvi um rttarhrif verndartlunar en eim sarnefndu segir a skipulagstlunum beri a taka tillit til verndartlunar.

6.2.3 Skipulagstlanir
Samkvmt 2. gr. skipulagslaga nr. 123/2010 felur skipulagstlun sr tlun um markmi og kvaranir stjrnvalda um framtarnotkun lands. ar er ger grein fyrir v a hvers konar framkvmdum er stefnt, hvernig r falla a landnotkun tilteknu svi og hverjar su forsendur kvarana. Markmi skipulagslaga er m.a. a run byggar og landnotkunar landinu veri samrmi vi skipulagstlanir og nr skipulagsskylda til alls lands og hafs innan marka sveitarflaga. a er jafnframt markmi laganna a stula a skynsamlegri og hagkvmri ntingu lands og landga, tryggja vernd landslags, nttru og menningarvermta og koma veg fyrir umhverfisspjll og ofntingu, me sjlfbra run a leiarljsi. Skipulagstlanir fela annig sr stefnumi um msa tti, m.a. nttruvernd, og vi ger eirra skal hafa sjlfbra run a leiarljsi, sbr. 12. gr. skipulagslaga. skipulagstlun skal lsa umhverfi og astum skipulagssvinu vi upphaf tlunar og gera grein fyrir hrifum tlunarinnar umhverfi. a eru sveitarstjrnir sem annast ger skipulagstlana og skiptast r rj flokka, svis-, aal- og deiliskipulagstlanir. Svisskipulag er rtthrra en
118 | Hvtbk~nttruvernd

aalskipulag og aalskipulag rtthrra en deiliskipulag. Skipulagstlanir skulu vera innbyris samrmi og r marka ramma fyrir leyfilegar framkvmdir skipulagssvinu. annig vera framkvmdir og agerir sem hafa hrif umhverfi og breyta snd ess a vera samrmi vi skipulagstlanir. 12. gr. skipulagslaga er einnig kvei um a landgrslu- og skgrktartlanir skuli vera samrmi vi gildandi skipulagstlanir. Skipulagslg hafa a geyma srstakt verkfri til a stula a nttruvernd en a eru kvi um hverfisvernd. Hverfisvernd eru kvi skipulagstlun um verndun srkenna eldri byggar, annarra menningarsgulegra minja, nttruminja, nttrufars ea grurs. rrinu m beita ef rf ykir a vernda essar minjar n ess a um friun s a ra samkvmt rum lgum. a er nmli skipulagslgum nr. 123/2010 a n getur hverfisverndun n til byggar heild en ekki eingngu einstakra bygginga ea hsayrpinga.203 Nsamykkt skipulagslg hafa a geyma anna nmli ar sem eru kvi um landsskipulagsstefnu. Landsskipulagsstefna er samrmd stefna rkisins um skipulagsml til tlf ra sem umhverfisrherra ltur vinna og leggur fyrir Alingi formi tillgu til ingslyktunar. Gert er r fyrir a hn s endurskou fjgurra ra fresti. Samkvmt 2. mgr. 10. gr. laganna eru landsskipulagsstefnu samttar tlanir opinberra aila um samgngur, byggaml, nttruvernd, orkuntingu og ara mlaflokka sem vara landnotkun. Megintilgangur landsskipulagsstefnu er v a setja fram stefnu um landnotkun sem byggist stefnumrkun rkisins msum svium og skal hn hafa sjlfbra run a leiarljsi. Henni er tla a taka saman einn sta og eftir atvikum samrma stefnu rkisvalds lkum mlaflokkum sem snerta landnotkun.204 Landsskipulagsstefna getur teki til landsins alls, einstakra landshluta og efnahagslgsgunnar og henni skal vallt vera uppfr stefna um skipulagsml mihlendi slands, sbr. 3. mgr. 10. gr. v er gert r fyrir a landsskipulagsstefna komi sta nverandi svisskipulags fyrir mihlendi slands. Sveitarflg eru ekki bundin af landsskipulagsstefnu en samkvmt 4. mgr. 10. gr. skulu au taka mi af henni vi ger skipulagstlana ea breytinga eim og, eftir v sem vi , samrma r landsskipulagsstefnu innan fjgurra ra fr samykkt hennar. kvinu segir einnig a telji sveitarstjrn a ekki beri a taka mi af samykktri landsskipulagsstefnu vi ger skipulagstlunar skuli hn gera rkstudda grein fyrir v og skuli rkstuningurinn fylgja me tillgu a skipulagstlun egar hn er send Skipulagsstofnun.

6.2.4 Rammatlun um vernd og ntingu nttrusva me herslu vatnsafl og jarhitasvi

Nloki er 2. fanga rammatlunar en verkefni var sett af sta ri 1999. Me verkefninu er stefnt a v a skapa faglegar forsendur fyrir kvrun um vernd og ntingu nttrusva ar sem til greina kemur a vinna orku r vatnsafli ea jarhita. rammatlun skal leggja mat og flokka virkjunarkosti me hlisjn af orkugetu, hagkvmni og hrifum nttru- og menningarminjar og almennt nttrufar.205 N hafa veri samykkt Alingi lg um verndar- og orkuntingartlun en au mia a v a veita niurstum rammatlunar lgformlega
203 Sj athugasemdir vi 12. gr. frumvarps til skipulagslaga, 138. l. 20092010, 425. ml, skj. 742. 204 Sj athugasemdir vi 10. gr. frumvarps til skipulagslaga, 138. l. 20092010, 425. ml, skj. 742. 205 Sj essu sambandi: Niurstur faghpa. Kynningar- og umsagnarferli verkefnisstjrnar. Mars 2010, bls. 3.

Hvtbk~nttruvernd 119

Lambhagafoss Hverfisfljti.

stu. Samkvmt 1. gr. er markmi laganna a tryggja a nting landsva ar sem er a finna virkjunarkosti byggist langtmasjnarmium og heildstu hagsmunamati ar sem teki er tillit til verndargildis nttru og menningarsgulegra minja, hagkvmni og arsemi lkra ntingarkosta og annarra gilda sem vara jarhag, svo og hagsmuna eirra sem nta essi smu gi, me sjlfbra run a leiarljsi. Lgin mla fyrir um a inaarrherra leggi samri og samvinnu vi umhverfisrherra eigi sjaldnar en fjgurra ra fresti fram Alingi tillgu til ingslyktunar um tlun um vernd og orkuntingu landsva. tluninni er mtu stefna um hvort landsvi megi nta til orkuvinnslu ea hvort sta s til a frilsa au ea kanna frekar. essu felst a lagt er mat verndar- og orkuntingargildi landsva og efnahagsleg, umhverfisleg og samflagsleg hrif ntingar, .m.t. verndunar. Virkjunarkostir vikomandi svum eru samkvmt v flokkair orkuntingarflokk, verndarflokk ea biflokk. Gert er r fyrir a verndar- og ntingartlun s bindandi vi ger skipulagstlana, sbr. 7. gr. laganna. segir 4. mgr. 3. gr. a tluninni skuli teki mi af vatnatlun samkvmt lgum um stjrn vatnamla.

6.2.5 tlanir fyrir einstakar tegundir lfvera ea vistgerir

Slkar tlanir stula a varveislu lffrilegrar fjlbreytni. r geta t.d. loti a tegundum villtra dra ea fugla sem eiga undir hgg a skja og mia a v annars vegar a takmarka veiar eim og hins vegar a vernda bsvi eirra til a tryggja tegundinni fullngjandi lfsskilyri. r geta einnig sni a vernd vistkerfa og vistgera og eirra nttrulegu ferla sem r hafa a geyma. tlun um vernd tiltekinnar vistgerar felur sr heildsta tlanager varandi vistgerina og byggir nttrufrilegum forsendum. Hn beinist v ekki a tilteknu afmrkuu svi heldur vara fyrirmli hennar ll au svi ar sem vikomandi vistger er a finna. Til ess a unnt s a framfylgja slkri tlun er v nausynlegt a svin su kortlg svo unnt s a taka tillit til verndarkva hennar vi ger skipulagstlana og tku kvarana um landnotkun og fram120 | Hvtbk~nttruvernd

kvmdir. tlun um vistgerarvernd felur almennt ekki sr friun allra eirra sva ar sem hana er a finna. norsku lgunum um fjlbreytni nttrunnar er a lagt hendur sveitarstjrna a taka kvaranir um vernd einstakra sva sem hafa a geyma vistger sem tvalin hefur veri til srstakrar verndar. Sveitarstjrnum er annig skylt a taka srstakt tillit til tvalinnar vistgerar til ess a komi s veg fyrir a tbreisla hennar minnki og a vistfrilegu standi hennar hnigni. Samkvmt 3. tlul. 1. mgr. 53. gr. nttruverndarlaga nr. 44/1999 getur frilsing teki til lfvera, bsva eirra, vistgera og vistkerfa. Ekki eru tarleg fyrirmli lgunum um tfrslu ea rttarhrif slkrar frilsingar. Heimildinni hefur ekki veri beitt til a koma heildstri vernd lfvera, vistgera n vistkerfa nema einu tilviki, sbr. regluger nr. 523/2006 um frilsingu kluskts, vaxtarforms grnrungsins vatnaskfs (Aegagropila lennaei).

6.2.6 Vktunartlanir
Vktun felur sr samfelldar rannsknir tilteknum ttum me endurteknum mlingum ea sfnun sna me kvenu millibili. Markmi vktunar er a safna upplsingum til a varpa ljsi breytingar sem eiga sr sta nttrunni ea samspil tiltekinna tta. Vktun verur a standa yfir langan tma til a vera marktk, a minnsta kosti ngu lengi til a hgt s a greina nttrulegar sveiflur fr breytingum sem vera af rum stum. etta ir a nausynlegt er a gera skrar tlanir um vktun og greina tti sem gefa sem bestar vsbendingar um run nttrufars og eirra tta sem helst eru verndarurfi. 7. gr. samningsins um lffrilega fjlbreytni er kvei um skyldur aildarrkja a v er varar greiningu og vktun. r felast m.a. a greina efnistti lffrilegrar fjlbreytni sem mikilvgir eru fyrir vernd hennar og sjlfbra notkun og vakta essa efnistti me snatku og annarri tkni. Vktunartlun gegnir mikilvgu hlutverki vatnsvernd samkvmt lgum um stjrn vatnamla nr. 36/2011 og hn a veita heildarsn stand vatnshlota, sbr. 22. gr. Vktunartlun skal taka til vieigandi vistfrilegra, vatnsformfrilegra og elisefnafrilegra gatta, svo og til vktunar magnstu grunnvatns. tluninni skal jafnframt kvei um tni og ttleika vktunarstaa.

6.2.7 Vatnatlun samkvmt lgum um stjrn vatnamla

Nsamykkt lg um stjrn vatnamla nr. 36/2011 fela sr innleiingu vatnatilskipunar ESB (tilskipun um ageraramma Bandalagsins um stefnu vatnsmlum 2000/60/EB). Vatnatilskipunin er ein mikilvgasta tilskipun Evrpusambandsins svii umhverfismla. Hn byggir nokkrum meginreglum umhverfisrttar, s.s. reglunni um fyrirbyggjandi agerir, reglunni um lausn vi upptk og greislureglunni. Markmi laga um stjrn vatnamla er samkvmt 1. gr. eirra a vernda vatn og vistkerfi ess, hindra frekari rrnun vatnsga og bta stand vatnavistkerfa til ess a vatn njti heildstrar verndar. Jafnframt er lgunum tla a stula a sjlfbrri ntingu vatns og langtmavernd vatnsaulindarinnar. Meal eirra stjrntkja sem virkja skal til a n markmium laganna er vatnatlun, ageratlun og vktunartlun. vatnatlun skal m.a. gera grein fyrir eiginleikum vatnaumdmisins og flokkun vatnshlota, lsa lagi og hrifum af vldum atvinnurekstrar og annarra umsvifa

Hvtbk~nttruvernd 121

 vatn, skr verndu svi innan umdmisins og ll vatnshlot fyrir neysluvatnstku. Jafnframt skal vatnatlun hafa a geyma greinargerir um vktun og niurstu hennar, um umhverfismarkmi fyrir gerir vatnshlota, um ageratlun og um samr vi almenning og hagsmunaaila. tlunin er annig samsafn upplsinga um vatn, stand ess og tlun um vernd vikomandi umdmi og er henni tla a skapa ramma fyrir ntingu vatns, vatnaframkvmdir og tku kvarana um vatnaml almennt.

6.3 Frilsing

Frilsing er s afer sem helst hefur veri beitt slenskri nttruvernd. kvi um frilsingu sva voru ungamijan fyrstu heildstu nttruverndarlgunum nr. 48/1956 og hefur svo einnig veri sari lggjf. Samkvmt ngildandi nttruverndarlgum nr. 44/1999 getur frilsing teki til landsva, einstakra nttrufyrirbra, (t.d. fossa, eldstva, hella og dranga og fundarstaa steingervinga, sjaldgfra steinda, bergtegunda og bergforma), lfvera, bsva lfvera, vistgera, vistkerfa og nttruminja hafi. a er umhverfisrherra sem tekur kvrun um frilsingu og er hn birt Stjrnartindum, sbr. 1. mgr. 62. gr. nttruverndarlaga.

6.3.1 Frilsing sva

kvaranir um frilsingu hr landi hafa fyrst og fremst sni a vernd afmarkara landsva grundvelli mats verndargildi eirra og er horft til mismunandi tta, svo sem landslags, lfrkis, jarmyndana ea samspils lkra tta. Verndin varar svi heild og felst einkum a takmarka rask, .e. koma veg fyrir a grri s spillt, jarmyndunum raska ea dralf trufla. kvrun um frilsingu hefur annig fr me sr takmrkun framkvmdafrelsi og rstfunarrtti eiganda ess landsvis sem hlut , t.d. eru framkvmdir, s.s. mannvirkjager og jarrask svinu, almennt h leyfi, sbr. og 38. gr. nvl. nr. 44/1999. a hvort leyfi er veitt tilteknu tilviki kann svo a rast af msum ttum, t.d. hversu mikil hrif framkvmdin hefur eiginleika svisins sem eru grundvllur verndar ess og hvaa hagsmunir liggja a baki framkvmdinni. Frilsing getur haft fr me sr athafnaskyldu fyrir stjrnvld, .e. fyrirmli um a au grpi til tiltekinna agera til a uppfylla markmi verndarinnar. Sem dmi er auglsingum um frilsingu frilandanna Vfilsstaavatns og Vatnshornsskgar kvei um skyldu til a vihalda nttrulegu grurfari. v sambandi er mlt fyrir um heimild stjrnvalda til a banna rktun framandi tegunda (bi svin) og um upprtingu eirra (Vfilsstaavatn).

6.3.2 Frilsing lfvera og bsva eirra, vistgera og vistkerfa

Frilsing lfvera og bsva eirra, vistgera og vistkerfa getur mist veri stabundin ea teki til landsins alls, sbr. 2. mgr. 53. gr. nttruverndarlaga. Sem dmi tekur frilsing plantna hr landi, sbr. augl. nr. 184/1978, til allra eirra staa ar sem plnturnar vaxa villtar hr landi. Hn felur sr a banna er a slta af essum plntum sprota, bl, blm ea rtur, traka eim, grafa r upp ea skera annan htt.
122 | Hvtbk~nttruvernd

Engar drategundir hafa veri frilstar grundvelli nttruverndarlaga. Ein tegund runga hefur veri frilst, .e. klusktur, vaxtarform grnrungsins vatnaskfs, sbr. regluger nr. 523/2006. Frilsing bsva tengist beint vernd lfvera og miar a v a tryggja eim ruggt athvarf og lfsskilyri. rj bsvi hafa veri frilst hr landi og llum tilvikum er um a ra stabundna vernd, sbr. augl. 364/2002, um bsvavernd blesgsar Hvanneyri, Borgarfiri, augl. 878/2009, um bsvavernd Skerjafiri innan bjarmarka Garabjar og augl. 266/2011 um frilsingu bsvis tjarnarklukku (Agabus uliginosus) Hlsum, Djpavogshreppi. Hvorki hafa veri frilstar vistgerir n vistkerfi grundvelli nttruverndarlaga en samrmi vi nttruverndartlun 20092013 er unni a stkkun Vatnajkulsjgars vi Langasj og Lakagga, m.a. til ess a vernda breiskjuhraunavist.

6.4 Verndun villtra dra me veiistjrnun

Kvei er um vernd og friun villtra dra hr landi og vi landi me srlgum og hafa au einkum a geyma kvi um veiistjrnun og veiiaferir. Lg nr. 64/1994, um vernd, friun og veiar villtum fuglum og villtum spendrum, kvea um almenna friun essara dra og felur hn sr bann vi veium og rum agerum sem geta auki vanhld ea dregi r vikomu dra af tiltekinni tegund. Friunin er ekki algjr v reglugerum er kvei um takmrk hennar og heimildir til veia hinum msu tegundum. kvrun um a afltta friun byggir mati standi stofns, .e. hvort vikoma stofns s ngileg til ess a vega upp mti affllum vegna veia, sbr. 1. mgr. 7. gr. Einnig er heimilt a taka tillit til ess hvort vikomandi dr valdi tjni. Lgin taka ekki til sela og hvala, sbr. 1. gr. eirra, en um veiar essum tegundum og stjrn eirra er fjalla rum lgum.206 Lg nr. 64/1994 fjalla almennt ekki um vernd bsva eirra dra sem undir au falla. etta ir a heildst verndun tiltekinna tegunda arf almennt a skja lagasto bi til eirra laga og nttruverndarlaga. VII. kafla laga nr. 64/1994 sem hefur yfirskriftina Srtk friun er a finna eitt kvi um bsvavernd. a varar heimild rherra til a auka vernd kveinna friara stofna villtra fugla og spendra ef brn sta ykir til og jafnframt a setja strangari reglur um bsvi essara tegunda, sbr. 18. gr. Kaflinn kveur um frekari vernd tegunda sem eru alfriaar samkvmt lgunum og eru kvin hugsu sem vibt vi almenn frilsingarkvi.207 S veiistjrn sem lg nr. 116/2006 um stjrn fiskveia fela sr byggir einnig mati standi fiskistofna. lgunum er kvei um takmarkanir veii tiltekinna nytjastofna vi sland og tekur sjvartvegsrherra, grundvelli mats standi stofnanna, kvrun um ann heildarafla sem veia m hverju tmabili r eim. kvi um svavernd hafi eru lgum nr. 79/1997 um veiar fiskveiilandhelgi slands. Samkvmt eim getur rherra m.a. kvei srstk friunarsvi ar sem veiar me llum ea tilteknum veiarfrum eru bannaar. essi vernd getur veri tmabundin ea gilt um kveinn tma og miar hn a v
206 Um veiar sel er fjalla tilskipun um veii slandi fr 20. jn 1849, sj einnig lg nr. 30/1925 um selaskot Breiafiri og uppidrp. lgum um lax- og silungsveii nr. 61/2006 eru kvi um friun sels. Um hvalveiar gilda lg nr. 26/1949. 207 Kaflanum var btt vi lgin me breytingarlgum nr. 94/2004, sj athugasemdir vi 10. gr. frumvarpi v er var a eim lgum, 130. l. 19931994, 594. ml, skj. 893.

Hvtbk~nttruvernd 123

Rofabar.

a sporna vi veium sem geta talist skalegar me tilliti til hagkvmrar ntingar nytjastofna og einnig a varveislu vikvmra hafsva.208 lgum nr. 61/2006 um lax- og silungsveii eru tarleg kvi um veiistjrn og vernd laxa- og silungsstofna og lta au m.a. a takmrkun veia vi tiltekin tmabil, gnguhelgi miju straumvatns og leyfisskyldu vegna framkvmda ea vi veiivatn sem hrif getur haft m.a. fiskigengd ess og afkomu fiskstofna. Auk ess er kvei um heimild fyrir Fiskistofu til a kvea svisbundna friun. kvi laganna um skyldu til a stofna veiiflg miar m.a. a v a tryggja a reglum um veiistjrnun og veiiaferir s framfylgt flagssvinu.

6.5 Setning standsvimia og ger vlista

Setning standsvimia (n. miljkvalitetsnormer) er hrifark afer umhverfis- og nttruvernd sem beitt hefur veri rkara mli msum lndum og einnig lggjf Evrpusambandsins. Til dmis byggja bi vatnatilskipun og vistgeratilskipun ESB setningu standsvimia. Beiting essa verkfris helst mjg hendur vi au nju sjnarmi nttruvernd sem kennd eru vi vistkerfisnlgun og viki var a upphafi kaflans. standsvimi lta a v a gerar eru krfur, oftast einhvers konar lgmarkskrfur, um stand umhverfis ea nttru. etta felur sr a skilgreint er a stand tiltekins umhverfisttar (t.d. vatns, vistgerar ea drategundar) sem kjsanlegt ykir a vihalda ea endurheimta. Samhlia arf svo a kvea um nausynlegar rstafanir til a tryggja a standi haldist gott og versni ekki. r felast ekki sst v a grpa inn og stra eim hrifattum sem valda hnignun verndarandlagsins, svo sem a banna framkvmdir sem hafa myndu slk hrif. Tengd beitingu standsvimia er ger vlista en eir eru skrr yfir lfverutegundir sem eiga undir hgg a skja ea eru taldar vera trmingarhttu tilteknu landi ea svi. vlistum er verndarstaa tegundanna skr nokkra mismunandi httuflokka eftir v hve alvarleg gn vofir yfir tegundinni. Httuflokkarnir geta veri allt fr v a tegundin s brri trmingarhttu (critically endangered) til ess a vera nokkurri httu (lower risk). aljavettvangi ganga vlistar undir nafninu rauir listar (red lists) og eru eir mikilvg stjrntki nttruvernd. eir voru upphaflega rair hj Aljanttruverndarsamtkunum (IUCN) og halda samtkin enn vlista yfir plntur og dr sem eiga undir hgg a skja ea eru trmingarhttu heimsvsu. Nttrufristofnun hefur gefi t tvo vlista, vlista 1 um plntur ri 1996 og vlista 2 um fugla ri 2000. Vlistaflokkun hplantna var endurskou ri 2008.

6.5.1 Tilskipun Evrpusambandsins um vernd nttrulegra vistgera, dra og plantna og tilskipun um vernd villtra fugla
Vistgeratilskipunin, samt fuglatilskipuninni og vatnatilskipuninni, er mikilvgasta framlag Evrpusambandsins til verndar lffrilegri fjlbreytni. Vistgeratilskipunin leggur aildarrkjunum r skyldur herar a vernda vistgerir (e. natural habitats)209 og tegundir lfvera sem eru mikilvgar fyrir Evrpusam-

208 Sbr. breytingu 9. gr. me lgum nr. 149/2007. 209 Hugtaki natural habitat er skilgreint svo 1. gr. tilskipunarinnar: natural habitats means terrestrial or aquatic areas distinguished by geographic, abiotic and biotic features, whether entirely natural or semi-natural.

124 | Hvtbk~nttruvernd

bandsrkin (e. of Community interest).210 viauka I vi tilskipunina eru tilgreindar r tegundir vistgera sem arfnast verndar en viauka II eru taldar upp r tegundir dra og plantna sem brnt er a koma bsvavernd fyrir. Viauki IV tilgreinir dra- og plntutegundir sem arfnast srstakrar verndar og viauka V eru taldar upp dra- og plntutegundir sem heimilt er a nta en annig a ntingin kann a vera h takmrkunum. Fuglatilskipunin er elsta nttrutilskipun sambandsins og var hn samykkt ri 1979. Tilskipunin miar ekki sst a vernd bsva eirra tegunda villtra fugla sem eiga undir hgg a skja sem og bsva farfuglategunda. Til ess var sett laggirnar net srstakra verndarsva (Special Protection Areas (SPA)) sem tk til hentugustu bsva essara tegunda. Framkvmd vistgeratilskipunarinnar grundvallast smu afer byggt hefur veri upp net verndarsva Evrpusambandssvinu undir heitinu Natura 2000. Samkvmt tilskipuninni tnefna aildarrkin srstk verndarsvi (e. special areas of conservation) sem hafa a geyma vistgerir sem taldar eru upp viauka I og bsvi tegunda sem taldar eru upp viauka II. viauka III eru settar fram r vimianir sem hafa skal til hlisjnar vi tnefningu svanna. Fr 1994 hafa SPA fuglasvin veri hluti Natura 2000 netsins. vistgeratilskipuninni er sett fram standsvimi fyrir tegundir og vistgerir og er a nefnt kjsanlegt stand (e. favourable conservation status). stand tegundar er tali vera kjsanlegt egar:
population dynamics data on the species concerned indicate that it is maintaining itself on a long-term basis as a viable component of its natural habitats, and the natural range of the species is neither being reduced nor is likely to be reduced for the foreseeable future, and there is, and will probably continue to be, a sufficiently large habitat to maintain its populations on a long-term basis.

stand vistgerar er tali vera kjsanlegt egar:

its natural range and areas it covers within that range are stable or increasing, and the specific structure and functions which are necessary for its long-term maintenance exist and are likely to continue to exist for the foreseeable future, and the conservation status of its typical species is favourable as defined in (i);

a fyrirkomulag sem tilskipunin mlir fyrir um miar a v a vihalda ea endurskapa kjsanlegt stand eirra vistgera og tegunda sem tnefning sva miar a a vernda. Stjrnvldum aildarrkjunum ber v a grpa til rstafana til a koma veg fyrir hnignun vistgera svunum og forast a r tegundir sem verndin a jna veri fyrir truflun. tilskipuninni er kvei um skipulega vktun eirra bsva og tegunda sem hn tekur til og lg hersla rannsknir, ekkingarflun, uppfrslu og milun upplsinga. Vistgeratilskipunin gerir m.a. r fyrir a fram fari mat tlunum og framkvmdum sem eru lklegar til a hafa umtalsver hrif verndarmarkmi svis sem tnefnt hefur veri. etta gildir raunar einnig um tlanir og framkvmdir utan svisins sem haft geta hrif a. ar sem framkvmd vistgeratilskipunarinnar kann a vera misjafnlega kostnaarsm fyrir aildarrkin er gert r fyrir a fjrframlg geti a einhverju leyti komi r sameiginlegum sjum.
210 Me essu hugtaki er vsa til tegunda yfirrasvi aildarrkja sambandsins sem eru trmingarhttu, yfirvofandi httu, sjaldgfar ea einlendar (e. endemic) og vistgera sem htta er a hverfi nttrulegu tbreislusvi snu ea hafa litla tbreislu ea eru dmigerar fyrir eitt ea fleiri af tilteknum vistlandfrilegum svum (e. biogeographical regions).

Hvtbk~nttruvernd 125

6.5.2 Norrn lggjf

Danmrk, Svj og Finnland eru ll ailar a Evrpusambandinu og hafa v innleitt vistgeratilskipunina og fuglatilskipunina lggjf sna. S grunnhugmynd um standsvimi sem vistgeratilskipunin byggir hefur einnig veri tekin upp norsku lgin um fjlbreytni nttrunnar. 13. gr. laganna er almenn heimild til a setja leibeinandi standsvimi, m.a. um fjlda af tiltekinni tegund ea tbreislu ea stand vistgerar. Setning slkra leibeinandi vimia hefur ekki fr me sr bindandi rttarhrif gagnvart einstaklingum en grundvelli annarra kva laganna kann a vera heimilt a setja bindandi standsvimi.211 norsku lgunum er kvei um heimild til a tnefna tilteknar tegundir lfvera forgangstegundir (n. prioriterte arter) og tilteknar tegundir vistgera sem tvaldar vistgerir. tnefningin hefur fr me sr srstaka vernd. kvrun um slka tnefningu byggir fyrst og fremst standi tegundarinnar ea vistgerarinnar og hvort a stri gegn eim verndarmarkmium sem sett eru fram fyrir tegundir og vistgerir 4. og 5. gr. laganna.212 Liggi fyrir vsindaleg ggn um a stand tegundar ea vistgerar stri gegn essum markmium er stjrnvldum skylt a taka afstu til ess hvort tegundin skuli tnefnd forgangstegund, sbr. 3. mgr. 23. gr. kvi um forgangstegundir einkum vi um tegundir sem eru trmingarhttu ea yfirvofandi httu samkvmt tgefnum vlistum og um byrgartegundir. Me essu mti eru vlistar raun virkjair sem stjrntki v staa tegundar vlista getur kveikt skyldu til a meta hvort hn skuli tnefnd forgangstegund. Nnar er fjalla um etta kafla 14.6.1.

6.6 Reglur sem beinast a v a takmarka hrif manna landslag og lfrki

hrif manna landslag og lfrki geta veri me msu mti. Sem dmi m nefna jarrask, vatnsmilun og arar framkvmdir, rktun, veii, dreifingu framandi lfvera, mengun og umfer. Oftast hafa essar agerir stabundin hrif en sumum tilvikum geta hrifin n langt t fyrir eiginlegt athafnasvi. Reglur sem beinast a v a takmarka hrif manna landslag og lfrki eru elilega mikilvg verkfri nttruvernd. Slkar reglur geta veri af msum toga. Hr m nefna reglur sem banna alfari tilteknar framkvmdir ea starfsemi ea gera a a skilyri a leyfi s fengi fyrirfram fyrir eim. Einnig m nefna almennar reglur um agsluskyldu manna umgengni vi nttruna. Heimildir stjrnvalda til a leggja einstaklinga skyldur til athafna, t.d. sem vibrg vi tilteknu standi ea umhverfistjni, falla einnig ennan flokk. Sama m segja um sjlftkurri stjrnvalda af sams konar tilefni, .e. heimildir til a lta vinna verk kostna ess sem byrg ber standinu ea tjninu. Hr m enn fremur nefna reglur sem kvea um skyldu
211 Dmi um a eru fyrirmli um a heimilt s a breyta standi tiltekins svis sem kvei hefur veri a vernda og er mia vi stand ess egar kvrun um vernd var tekin. Til hlisjnar m geta ess a skilmlum frilsingar tveggja nttruvtta slandi, Fossvogsbakka og Valhsahar, er kvei um a hi frilsta svi skuli varveita nverandi mynd, sj Stjt. B, augl. nr. 326/1999 og nr. 81/1998. 212 4. gr. hefur yfirskriftina forvaltningsml for naturtyper og kosystemer og er svohljandi: Mlet er at mangfoldet av naturtyper ivaretas innenfor deres naturlige utbredelsesomrde og med det artsmangfoldet og de kologiske prosessene som kjennetegner den enkelte naturtype. Mlet er ogs at kosystemers funksjoner, struktur og produktivitet ivaretas s langt det anses rimelig. Yfirskrift 5. gr. er forvaltningsml for arter og er 1. mgr. hennar svohljandi: Mlet er at artene og deres genetiske mangfold ivaretas p lang sikt og at artene forekommer i levedyktige bestander i sine naturlige utbredelsesomrder. S langt det er ndvendig for n dette mlet ivaretas ogs artenes kologiske funksjonsomrder og de vrige kologiske betingelsene som de er avhengige av.

126 | Hvtbk~nttruvernd

til a gerar su tlanir fyrir vissa starfsemi sem haft getur umtalsver hrif nttru og umhverfi. A lokum m geta ess a svavernd getur m.a. beinst a v a hlfa vernduum svum vi kvenum hrifum.

6.6.1 Bann vi framkvmdum og leyfisskylda

kvi um bann vi tilteknum framkvmdum eru oftar en ekki sett fram sem krafa um leyfisskyldu, .e.a.s. reglan felur sr a framkvmdin s heimil nema fyrir henni s fengin srstk heimild. Slk kvi eru algeng umhverfislggjf bi hr landi og ngrannalndum okkar. essi afer er t.d. notu um framkvmdir sem sjlfu sr geta talist nytsamlegar en geta haft mikil hrif nttruna og v nausynlegt a meta r me hlisjn af rum hagsmunum sem vikomandi svi varar. Sem dmi um slk kvi m nefna a nting aulinda jru er h leyfi inaarrherra, sbr. 6. gr. laga um rannsknir og ntingu aulindum jru nr. 57/1998, nema undantekning s fr essu lgunum. msar vatnaframkvmdir eru heimilar nema samkvmt leyfi, t.d. vatnsmilun, sbr. VI. kafla vatnalaga nr. 15/1923, og starfsemi me erfabreyttar lfverur, sem og slepping eirra og dreifing, er almennt h leyfi Umhverfisstofnunar, sbr. V. kafla laga um erfabreyttar lfverur nr. 18/1996. Einnig eru dmi um a bann er sett fram sem meginregla en heimild veitt til a kvea um undangur regluger. Sem dmi um etta m nefna meginreglu 6. gr. laga um vernd og friun villtra spendra og villtra fugla nr. 64/1994 ar sem segir a villt dr, ar me talin au sem koma reglulega ea kunna a berast til landsins, su friu nema anna s teki fram lgunum. Friun felur samkvmt 1. gr. laganna sr bann vi veium og rum agerum sem geta auki vanhld ea dregi r vikomu dra af tiltekinni tegund. reglugerum er svo heimilt a kvea um undangur fr veiibanni gagnvart einstkum tegundum, t.d. er heimilt a afltta friun tiltekinna fuglategunda kvenum tmabilum. kvi um leyfisskyldu fela stjrnvldum oft nokkurt mat um a hvort astur su me eim htti a rtt s a veita leyfi. etta er til dmis algengt umhverfis- og nttruverndarlggjf. Hgt er a takmarka frjlst mat stjrnvalda essu tilliti me v a tiltaka lgum lgmarksskilyri fyrir v a leyfi s veitt. Dmi um etta m finna lgum um erfabreyttar lfverur nr. 18/1996 en 13. gr. er fjalla um kvrun um leyfi til afmarkarar notkunar erfabreyttra lfvera. ar eru sett fram au lgmarksskilyri fyrir leyfi a ekki s talin htta skasemi t fr umhverfisverndar- og heilsufarssjnarmium og a siferilega s a rttltanlegt. kvum sem heimila veitingu undanga fr almennum bannreglum er stundum sett a skilyri a srstakar stur su fyrir hendi ea a brna nausyn beri til. Slk skilyri eru sjlfu sr afar matskennd en gera krfu um a lagt s mat astur hverju mli og hagsmuni sem ar eru hfi. Til a tryggja a beiting kva um veitingu stuli a v markmii sem a er stefnt me lggjfinni er jafnframt kjsanlegt a leibeiningar su gefnar um au sjnarmi sem stjrnvldum ber a leggja til grundvallar vi mat v hvort ori skuli vi umskn um leyfi. etta dregur r httunni v a kvaranir rist af getta eirra sem r taka en stular a samrmi stjrnssluframkvmd. er enn fremur rtt a skrt komi fram hvort stjrnvldum s heimilt a binda leyfi skilyrum og a hverju au geta loti.

Hvtbk~nttruvernd 127

6.6.2 Agsluskylda
Reglur um agsluskyldu gera krfu um a eir sem standa fyrir framkvmdum ea starfsemi sem haft geta hrif nttruna sni srstaka agt. Sem dmi m nefna 3. mgr. 26. gr. laga um rannsknir og ntingu aulinda jru nr. 57/1998 ar sem segir m.a. a vi ntingu ea rannsknir aulindum jru skuli landeigendur og leyfishafar gta ess a valda ekki mengun og spjllum lfrki. 2. mgr. 21. gr. raforkulaga nr. 65/2003 er svipa kvi en krfurnar eru vgari v ar er mia vi arfa mengun og spjll lfrki. 2. mgr. 6. gr. laga um vernd, friun og veiar villtum fuglum og villtum spendrum nr. 64/1994 segir a vallt skuli gta fyllstu varkrni og nrgtni gagnvart villtum drum og bsvum eirra og forast arfa truflun. Vi skipulag og landnotkun skuli teki tillit til villtra dra og bsva eirra, sbr. lg um nttruvernd og skipulagslg. Einnig m nefna reglur um agsluskyldu 11., 16. og 19. gr. laga um erfabreyttar lfverur nr. 18/1996. 2. mgr. 12. gr. nttruverndarlaga er almennt agslukvi sem ltur a umgengni vi nttru slands. ar segir a llum s skylt a ganga vel um nttru landsins og sna trustu var annig a henni veri ekki spillt. a hefur stundum veri sett spurningarmerki vi hvaa ingu slk kvi hafi, einkum ef ekki fylgja eim heimildir til vibraga ef fyrirmlunum er ekki sinnt. Almennt oru agsluskyldukvi gefa takmarkaar leibeiningar um nkvmlega hvaa krfur gerar su til einstaklinga. Hva sem ru lur er rtt a hafa huga a reglur um agsluskyldu geta haft ingu vi tlkun og beitingu annarra reglna enda tt ekki su bundin vi r bein rttarhrif a ru leyti. Dmi m taka af fyrirmlum 4. gr. umferarlaga um var sem getur haft ingu vi mat httsemi og ar me saknmismat egar tjni er valdi umferinni.213 norsku lgunum um fjlbreytni nttrunnar er almennt kvi um agsluskyldu 6. gr. og er hn jafnframt tengd athafnaskyldu. greininni segir a allir skuli gta varar og grpa til eirra rstafana sem sanngjarnar eru til a koma veg fyrir tjn fjlbreytni nttrunnar annig a stri gegn markmium 4. og 5. gr. laganna. Me v a tengja regluna jafnframt markmiskvunum er inntak hennar enn betur afmarka. undirbningsggnum a baki lgunum kemur fram a vi mat v hvort aili hafi broti gegn agsluskyldunni veri a leggja herslu hvort tjni hafi veri hjkvmilegt ea hvort vikomandi hefi geta n markmii snu me rum htti annig a tjninu hefi veri afstrt.214 6. gr. er einnig teki fram a ef framkvmt s samkvmt leyfi opinberra aila s liti svo a agsluskyldunni s fullngt svo fremi sem forsendur leyfisins su enn til staar. Srstakar agsluskyldureglur eru a auki eim kafla norsku laganna sem fjallar um framandi tegundir.
213 kvi 1. mgr. 4. gr. hljar svo: Vegfarandi skal sna tillitssemi og var svo a eigi leii til httu ea valdi tjni ea gindum, og annig a eigi trufli ea tefji umfer a rfu. Hann skal og sna eim, sem ba ea staddir eru vi veg, tillitssemi. 214 Ot.prp nr. 52 (20082009), Om lov om forvaltning av naturens mangfold (naturmangfoldloven), bls. 87.

Hverarverur Vonarskari.

128 | Hvtbk~nttruvernd

Agsluskyldureglur norsku laganna hafa miss konar rttarhrif. fyrsta lagi getur brot gegn eim haft fr me sr skaabtabyrg mist grundvelli laganna sjlfra, sbr. 74. gr., ea samkvmt almennum skaabtareglum.215 ru lagi getur brot aila gegn agsluskyldunni heimila stjrnvldum a leggja fyrir hann a bregast vi og koma veg fyrir frekara tjn og jafnvel a rast agerir til a endurheimta fyrra stand, sbr. 69. og 70. gr. Hr er a skilyri a httsemi vikomandi veri rakin til setnings ea gleysis.216 rija lagi geta reglurnar haft hrif tlkun og beitingu annarra reglna laganna. Til dmis geta r haft ingu egar stjrnvld veita leyfi ea taka kvrun um skilyri sem leyfi skuli bundi.

6.6.3 tlanir fyrir tiltekna starfsemi

Skylda til a gera tlanir fyrir tiltekna starfsemi miar m.a. a v a fyrirfram s reynt a skipuleggja starfsemina annig a teki s tillit til nttru og umhverfissjnarmia. tlanagerin er hndum framkvmdaailans en hann kann a urfa a f stafestingu stjrnvalda tluninni. Ger slkrar tlunar kann a vera forsenda ess a leyfi fist fyrir starfseminni og tlunin setur jafnframt vimi fyrir eftirlit stjrnvalda. 48. gr. nttruverndarlaga er kvei um skyldu til tlanagerar um efnistku og skal ar m.a. gera grein fyrir magni og ger efnis, vinnslutma og frgangi. tlunin er forsenda ess a leyfi veri veitt til jarefnanmsins. Samkvmt 49. gr. getur Umhverfisstofnun gripi til vingunaragera ef frgangur er ekki samrmi vi tlunina.

6.6.4 vingunarrri
vingunarrri eru tki stjrnvalda til a bregast vi brotum gegn lgum, reglum ea lgmtum fyrirmlum sem au hafa gefi t.d. ailum sem standa fyrir tiltekinni starfsemi ea framkvmdum. samrmi vi lgmtisreglu stjrnsslurttar vera heimildir stjrnvalda til a grpa til yngjandi agera a byggja skrum lagakvum. vingunarrri geta m.a. falist stvun framkvmda, eftir atvikum me asto lgreglu, beitingu dagsekta og fyrirmlum um srstakar agerir. Sjlftkurri stjrnvalda falla einnig ennan flokk en au felast v a stjrnvldum er heimila a lta framkvma verk sem aili hefur vanrkt kostna hans.

6.7 Hagrn stjrntki

Til hagrnna stjrntkja heyra bi efnahagslegir hvatar, t.d. veiting styrkja til a stula a tilteknu markmii ea skattavilnanir, og einnig yngjandi rstafanir eins og skattlagning tiltekinnar starfsemi og leyfisgjld. Skaabtareglur eru einnig a vissu leyti efnahagsleg stjrntki. Hagrn stjrntki geta stula a v a kostnaur af umhverfisvernd falli sem valda tjni umhverfinu t.d. me mengun, ea sem nta takmarkaar aulindir. etta er til dmis hugsunin bak vi greisluregluna sem er ein af meginreglum umhverfisrttar. au geta einnig veri valkostur vi annars konar reglur, til dmis bo og bnn, ef
215 kvi 74. gr. um umhverfisbyrg felur raun sr reglu um hlutlga byrg en byrg samkvmt almennum skaabtareglum myndi byggja sakargrundvelli. 216 Ot.prp nr. 52 (20082009), bls. 88.

Hvtbk~nttruvernd 129

Gljfrastofa sbyrgi.

vilji er til a fela atvinnulfinu a finna hagkvmari lausnir til a n umhverfislegum markmium. Hr m nefna a einnig er hgt a binda opinberar styrkveitingar rum svium skilyrum um a vikomandi starfsemi valdi ekki skaa nttru og lfrki. Varandi hagrna hvata er rtt a minna a kvi EES-samningsins um rkisasto setja v skorur hvaa mli opinberum styrkjum verur beitt eim svium sem samningurinn tekur til en hann tekur sem kunnugt er ekki til nttruverndar. Hagrnum hvtum eins og thlutun styrkja til agera gu nttruverndar hefur ekki veri beitt a neinu marki slandi. stefnu og framkvmdatlun samningsins um lffrilega fjlbreytni fram til rsins 2020 er kvei um a aildarrkin skuli ra og taka upp jkva hvata fyrir verndun og sjlfbra ntingu lffrilegrar fjlbreytni. Jafnframt a rkin skuli afnema, leggja niur fngum ea breyta hvtum og niurgreislum sem haft geta neikv hrif lffrilega fjlbreytni.

6.8 ekkingarflun og milun upplsinga

upphafi essa kafla var viki a vistkerfisnlgun, afer sem beitt er auknum mli nttruvernd og til a n fram samttri stjrn ntingu nttruaulinda sem miar a vernd og sjlfbrri ntingu. Aferin grundvallast vsindalegri ekkingu og gerir krfu til ess a fylgst s me lykilttum vistkerfisins og a brugist s n tafar vi breytingum eim.217 etta felur sr a leggja arf rkt vi rannsknir og vktun sem og skipulega heimildasfnun um nttru landsins. rangursrk nttruvernd grundvallast v vtkum ekkingargrunni um slenska nttru, m.a. um stofna dra og tegundir plantna, um vistgerir, jarfri og landslagsgerir svo eitthva s nefnt. undanfrnum ratugum hafa veri ru flokkunarkerfi sem auvelda geta kvaranatku um nttruvernd og ara ntingu lands. Hr landi hefur veri unni a margs konar flokkun og kortlagningu lands. Dmi um a er kortlagning grurs sem hfst ri 1955 og einnig vistgeraflokkun Nttrufristofnunar slands. Sarnefnda verkefni hfst ri 1999 og er n loki skilgreiningu og flokkun vistgera mihlendi slands.218 Einnig m nefna flokkun landgera samkvmt Corine flokkunarkerfinu.219 Mikilvgt er jafnframt a til su g og uppfr kort og landupplsingar af llu landinu. Hin vsindalega nlgun felur einnig sr a leggja arf hlutlgt mat verndargildi nttruminja. essu skyni hafa veri ru matskerfi sem lta a v a
217 Sj nnar um etta Lffrileg fjlbreytni. Stefnumrkun slands um framkvmd Samningsins um lffrilega fjlbreytni. Reykjavk 2008, bls. 78. 218 Sigurur H. Magnsson, Borgr Magnsson, Erling lafsson, Gumundur Gujnsson, Gumundur A. Gumundsson, Hrur Kristinsson, Kristbjrn Egilsson, Kristinn H. Skarphinsson, Starri Heimarsson og Jn Gunnar Ottsson 2009. Vistgerir mihlendi slands. Flokkun, lsing og verndargildi. Nttrufristofnun slands. 219 Corine kerfi er evrpskt landflokkunarkerfi. Sj Kolbeinn rnason og Ingvar Matthasson 2009. Corine. Landflokkun slandi 2000 og 2006. Niurstur. LM 2009-02. Landmlingar slands.

130 | Hvtbk~nttruvernd

mla ea lsa eiginleikum eirra sva sem tekin eru til mats. Eiginleikarnir eru san metnir samkvmt kvenum verndarvimium og verndargildi vikomandi svis annig kvara.220 Til a halda skipulega utan um upplsingarnar og koma ekkingunni framfri arf a byggja upp agengilega gagnabanka fyrir almenning, fyrirtki, sveitarflg og arar stofnanir rkisins. Mikilvgt er a nota vefinn til milunar essu sambandi. er einnig nausynlegt a samhfa starf stofnana, bi hva varar rannsknir og vktun, og eins a tryggja a vi tlanager og tku kvarana sem hrif hafa nttruna s byggt vsindalegum grunni og bestu fanlegum upplsingum. essu tilliti er fyrsta lagi mikilvgt a fyrirmli laga um skyldur rannsknarstofnana rkisins su skr, .e. a ekki fari milli mla hvaa upplsingum og ggnum r eigi a standa skil . ru lagi er nausynlegt a kvea skrt um skyldu stjrnsslustofnana til a leita bestu fanlegra upplsinga vi tlanager og tku kvarana. rija lagi eru reglur, sem skylda aila sem standa fyrir framkvmdum ea starfsemi til a lta tilteknar upplsingar t, mikilvgar. Vistkerfisnlgun fylgir einnig a vtkt samr er haft vi alla hagsmunaaila og almenning egar teknar eru kvaranir um ntingu og stjrn aulinda og nttruvernd. sustu rum hefur veri lg saukin hersla tttku almennings tku kvarana um umhverfisml og samrmi vi a settar reglur til a tryggja agang a upplsingum. Hr landi gilda um etta lg um upplsingartt um umhverfisml nr. 23/2006. Markmi eirra er a tryggja almenningi agang a upplsingum um umhverfisml, sem stjrnvld hafa yfir a ra ea geymdar eru fyrir eirra hnd, til a stula a sterkari vitund um mlefni umhverfissvii, frjlsum skoanaskiptum og aukinni tttku almennings tku kvarana um umhverfisml. Upplsingar sem lgin taka til vara m.a. stand afmarkara tta umhverfisins, til dmis vatns, jarvegs, lands, landslags og nttruminja, lffrilegrar fjlbreytni og tta hennar, og samspil milli essara tta.Einnig rstafanir tengslum vi stefnumtun, lggjf, skipulags- og framkvmdatlanir og samninga svii umhverfismla. ma 2011 voru samykkt lg um grunnger fyrir stafrnar landupplsingar, lg nr. 44/2011. au gera m.a. r fyrir a Landmlingar slands starfrki landupplsingagtt til a veita almennan agang a stafrnum landupplsingum. msum eirra aljasamninga um nttruvernd sem gerir hafa veri undanfrnum rum og ratugum er fjalla um mikilvgi ess a efla ekkingu og rva skilning almennings og mikilvgi nttruverndar. Dmi um etta er 13. gr. samningsins um lffrilega fjlbreytni en kvi hennar eru tfr framkvmdatlun um lffrilega fjlbreytni sem samykkt var rkisstjrn desember 2010. Meal agera sem ar eru nefndar er 1) a stula a gri ekkingu jarinnar lfrki landsins og styrkja nmskrr og almannafrslu ar a ltandi; 2) a efla frsluhlutverk opinberra rannskna- og stjrnsslustofnana sem sinna lfrkismlum og efla tengsl eirra vi skla landsins; 3) a efla frslu um lffrilega fjlbreytni jgrum, jskgum og rum verndarsvum me tgfu og leisgn.221

220 Nnar er fjalla um mat verndargildi kafla 13. 221 Stefnumrkun slands um lffrilega fjlbreytni framkvmdatlun. Reykjavk 2010.

Hvtbk~nttruvernd 131

Nttruverndarlg nr. 44/1999

134 | Hvtbk~nttruvernd

7. Nttruverndarlg nr. 44/1999

Nttruverndarlg nr. 44/1999 hafa a geyma 79 greinar, auk kva til brabirga, og skiptast r nu kafla. Hr verur ger grein fyrir helstu efnisatrium laganna.

I. Markmi, gildissvi og skilgreiningar

Fyrsti kafli hefur a geyma rjr greinar og fjallar s fyrsta um markmi laganna. Gildissvi laganna er afmarka 2. grein en landfrilegt gildissvi nr til slensks lands, landhelgi og efnahagslgsgu. Efnislega er gildissvi laganna afmarka a v er varar vernd, friun og veiar villtum drum me eim htti a lgin breyti engu kvum annarra laga um etta efni, hvorki til lands n sjvar. 3. gr. eru skilgreind helstu hugtk sem ingu hafa vi tlkun laganna, ar meal hugtkin berg, steind og steingervingur, bsvi og vistgerir, nttruminjar, nttruverndarsvi, rkta land og snortin verni. 11. kafla hr eftir er fjalla nnar um essi atrii.

II. Stjrn nttruverndarmla

Annar kafli hefur a geyma 4.11. gr. laganna og er ar fjalla um yfirstjrn umhverfisrherra, hlutverk Umhverfisstofnunar, umhverfising og nttruverndarnefndir. Felldar hafa veri r gildi 8. og 9. gr. sem fjlluu um nttruverndarr og hlutverk ess en sem kunnugt er tk Umhverfisstofnun vi verkefnum eim sem rinu voru falin ri 2003. Nnar er fjalla um hlutverk og verkefni Umhverfisstofnunar kafla 21.1.2 hr eftir. kvi um umhverfising eru 10. gr. en gert er r fyrir a a s haldi tveggja ra fresti. Skal ar fjalla um umhverfis- og nttruvernd og sjlfbra run og skal boa til ingsins alingismenn, fulltra stofnana rkis og sveitarflaga og fulltra atvinnulfs og frjlsra flagasamtaka sem hafa umhverfisvernd og sjfbra run stefnuskr sinni. 11. gr. eru kvi um skipun og verkefni nttruverndarnefnda en gert er r fyrir a nnari kvi um r su sett regluger. Slk regluger hefur enn ekki veri sett. Nnar er fjalla um nttruverndarnefndir kafla 21.3.2 hr eftir.

III. Almannarttur, umgengni og tivist

riji kafli nttruverndarlaga fjallar fyrst og fremst um almannartt og hefur a geyma 16 greinar (12.27. gr.). Ger er grein fyrir rtti almennings til a fara um landi, dvelja ar, tjalda og tna jarargrur. Einnig eru rttaar r skyldur sem fylgja rttinum. Kaflanum er skipt eftir feramta og eru srstk kvi um

Hvtbk~nttruvernd 135

Gnguflk Hornstrndum.

fr gangandi, hjlandi og randi manna. 17. gr. er lagt bann vi akstri utan vega og fjalla um undangur fr v.222 18. gr. er varandi umfer um vtn vsa til kva vatnalaga nr. 15/1923. Srstk kvi eru um heimildir til a tjalda, um skipulegar hpferir og um tnslu jarargrurs. 19. kafla hvtbkarinnar er almannarttur tekinn til nnari skounar.

IV. Rekstur nttruverndarsva

Fjri kafla laganna hefur a geyma fimm greinar sem fjalla um umsjn nttruverndarsva, byrg Umhverfisstofnunar v sambandi og heimild stofnunarinnar til a fela umsjnina rum. Einnig er fjalla um hlutverk landvara og menntun eirra og um stofnun og rekstur gestastofa nttruverndarsvum. Um umsjn nttruverndarsva er fjalla kafla 22.2 hr eftir.

Enda tt yfirskrift fimmta kafla vsi til landslagsverndar hefur hann ekki a geyma bein kvi um a efni. kaflanum eru 12 greinar me efni af msum toga. Meal annars er fjalla um atrii sem tengjast skipulagsger og skipulagningu framkvmda og um framkvmdir sem raska geta frilstum nttruminjum, minjum nttruminjaskr sem og tilteknum jarmyndunum og vistkerfum sem njta srstakrar verndar samkvmt 37. gr.223 fimmta kafla eru auk essa kvi um vernd skga og annarra grursamflaga, vernd steinda og steingervinga, letranir nttrumyndanir, auglsingar utan ttblis og eignir hiruleysi. 41. gr. er fjalla um innflutning, rktun og dreifingu lifandi lfvera. Srstaklega er fjalla um sastnefnt efni kafla 17 hvtbk essari.

V. Landslagsvernd

222 Hr skal bent a lagar eru til verulegar breytingar 17. gr. frumvarpi til breytinga nttruverndarlgum sem nefndin skilai umhverfisrherra rslok 2010. Sj nnar kafla 8 hr eftir. 223 fyrrnefndu frumvarpi til breytinga nttruverndarlgum eru lagar til verulegar breytingar 37. gr. Sj nnar kafla 8 hr eftir.

136 | Hvtbk~nttruvernd

VI. Nm jarefna

Sjtti kafli um nm jarefna felur sr fimm greinar og fjalla r ekki sst um tengsl nttruverndarlaga vi nnur lg sem um etta efni fjalla, .e. skipulagslg, lg um eignartt slenska rkisins a aulindum hafsbotnsins og aulindalg. Einnig er fjalla um hlutverk Umhverfisstofnunar varandi eftirlit me efnistku landi og frgang efnistkusva. Nnar er viki a eftirliti me efnistku kafla 22.1.1.

VII. Frilstar nttruminjar

sjunda kafla er ger grein fyrir flokkum frilstra nttruminja, .e. jgara, frilanda, nttruvtta landi og hafi, frilstra lfvera, bsva, vistgera og vistkerfa svo og flkvanga. Kvei er um forsendur fyrir frilsingu samkvmt hverjum flokki og um undirbning frilsingar, mlsmefer ef ekki nst samkomulag um hana og um efni frilsingar. Srstk kvi eru um stofnun og rekstur flkvanga og tt sveitarflaga v. kaflanum er meginregla um bann vi rskun frilstra nttruminja og heimild til eignarnms vegna frilsingar. tarlega er fjalla um frilsingu og frilstar nttruminjar kflum 14 og 15.

VIII. Nttruverndartlun og nttruminjaskr

ttundi kafli hefur a geyma fimm greinar og fjalla tvr r fyrstu um ger nttruverndartlunar sem geyma skal upplsingar um nttruminjar sem sta ykir til a frilsa og au vimi sem hafa skal til hlisjnar vi ger hennar. Einnig er kvei um tgfu nttruminjaskrr og efni hennar. Nnari umfjllun um nttruverndartlun og nttruminjaskr er 16. kafla hr eftir.

IX. mis kvi

sasta kafla nttruverndarlaganna er safna msum kvum, m.a. um vingunarrri, viurlg og skaabtur. Um essi atrii er fjalla kafla 23 hvtbkinni.

Hvtbk~nttruvernd 137

Tillaga nefndarinnar um breytingar nttruverndarlgum fr desember 2010

140 | Hvtbk~nttruvernd

8. Tillaga nefndarinnar um breytingar nttruverndarlgum fr desember 2010

8.1 Inngangur
Eins og fram kemur inngangi hvtbkarinnar var a afstaa nefndarinnar a nausynlegt vri a rast heildarendurskoun nttruverndarlggjafarinnar en a jafnframt vru nokkur atrii sem brnt vri a taka n tafar. Af essum stum skipulagi nefndin starf sitt tveimur hlutum og flst s fyrri ger tillgu a frumvarpi til breytinga nttruverndarlgum nr. 44/1999. Frumvarpinu skilai nefndin til umhverfisrherra desember 2010. Hafi a a geyma breytingar remur greinum nttruverndarlaga, .e. 17. gr. um akstur utan vega, 37. gr. um srstaka vernd tiltekinna jarmyndana og vistgera og 41. gr. um innflutning, rktun og dreifingu lifandi lfvera. Auk ess voru lagar til breytingar hugtakaskilgreiningum 3. gr. laganna sem og smvgilegar breytingar kvum annarra laga til samrmis vi meginefni frumvarpsins. Frumvarpsdrgin voru kynnt vefsu umhverfisruneytisins desember 2010 og var llum sem ess skuu gefinn kostur a senda inn athugasemdir vi au. Mestar athugasemdir voru gerar vi tillgu nefndarinnar a breytingu 41. gr. nttruverndarlaga en raunar m segja a r hafi msan htt opinbera misskilning varandi tillguna. Var af essum skum kvei a fella breytingu 41. gr. t r frumvarpinu og fjalla ess sta um framandi tegundir hvtbkinni og skra ar nnar tillgu nefndarinnar. Hr eftir verur fjalla stuttlega um arar helstu breytingar sem lagar voru til frumvarpsdrgunum. Rtt er a geta ess a forma er a frumvarpi, me eim breytingum sem gerar hafa veri v umhverfisruneytinu, veri lagt fram Alingi komandi hausti og er a birt sem fylgiskjal me hvtbkinni.

8.2 Akstur utan vega 17. gr. nttruverndarlaga

Enda tt 17. gr. nttruverndarlaga kvei um almennt bann vi v a aka utan vega hefur slkur akstur veri vaxandi vandaml slandi. Landi er va vikvmt fyrir gangi og utanvegaakstur getur valdi skemmdum nttrunni sem snilegar eru rum ea ratugum saman. Einn galli 17. gr. felst a mati nefndarinnar v a hugtaki vegur er ekki srstaklega skilgreint lgunum heldur hefur veri

Hvtbk~nttruvernd 141

Fr eftir utanvegaakstur vi Frostastaavatn.

byggt skilgreiningu umferarlaga hugtakinu vi skringu kvisins.224 S skilgreining er af elilegum stum afar v og hentar v illa til afmrkunar bannkvi 17. gr. nttruverndarlaga. Af essum skum lagi nefndin til a hugtaki vegur yri skilgreint srstaklega fyrir nttruverndarlg og a orskringunni yri btt inn 3. gr. laganna. Nefndin lagi frumvarpsdrgum snum til a n grein kmi sta ngildandi 17. gr. nvl. er ar gengi t fr v a meginreglan, um bann vi akstri vlkninna kutkja utan vega, haldist breytt. Lg eru til skrari kvi um undantekningar fr essu og jafnframt kvei um srstaka agsluskyldu kumanna sem heimild hafa til aksturs utan vega. Veigamesta breytingin sem felst tillgu nefndarinnar varar ger kortagrunns sem sna skal vegi og vegsla utan hins almenna vegakerfis landsins ar sem heimilt verur a aka vlknnum kutkjum. Lagt er til a umhverfisrherra kvei nnar um kortagrunninn regluger en a Landmlingar slands annist ger hans og uppfrslu. Gert er r fyrir a kortagrunnurinn veri gefinn t og birtur me formlegum htti og a hann feli v sr rttarheimild um a hvar leyfilegt er a aka vlknnum kutkjum. egar er hafin vinna vegum umhverfisruneytisins, samstarfi vi vikomandi sveitarflg, vi a greina vegsla mihlendinu og kortleggja . egar eirri vinnu er loki er gert r fyrir a hafist veri handa vi flokkun vegsla lglendi. tillgu nefndarinnar a nrri 17. gr. eru tilgreind au sjnarmi sem lg skulu til grundvallar kvrun um hvort vegslar skuli merktir kortagrunninn. Vegslar ti um land falla almennt utan flokkunarkerfis vegalaga og v gilda
224 etta er samrmi vi a sem fram kemur athugasemdum vi frumvarp a er var a nttruverndarlgum nr. 44/1999.

142 | Hvtbk~nttruvernd

ekki um kvi eirra laga um byrg vihaldi vega. samrmi vi etta er rtta greininni a upplsingar um vegsla kortagrunni feli ekki sr a eir su frir llum vlknnum kutkjum og leii ekki til byrgar rkis ea sveitarflaga vihaldi eirra.

8.3 Srstk vernd tiltekinna jarmyndana og vistgera 37. gr. nttruverndarlaga

37. gr. nttruverndarlaga er kvei um srstaka vernd tiltekinna jarmyndana og vistkerfa. Meal annars tekur verndin til eldvarpa, gervigga, eldhrauna, stuvatna og tjarna yfir 1000 m2 a str, votlendis yfir kveinni str og fossa og hvera. Greinin, sem var nmli nttruverndarlgum nr. 44/1999, felur sr almenna reglu um a forast skuli eins og kostur er rskun eirra nttrufyrirbra sem ar er fjalla um. Var reglunni tla a hvetja til srstakrar varkrni umgengni vi au. Ekki hefur nst s rangur sem a var stefnt me 37. gr. Greinin virist ekki hafa haft mikla ingu vi tgfu framkvmdaleyfa og hrif hennar ger skipulagstlana, kvaranir um matsskyldu framkvmda og framkvmd umhverfismats samkvmt lgum um mat umhverfishrifum hafa einnig veri takmrku. a var mat nefndarinnar a veik vernd greinarinnar skrist m.a. af markvissu oralagi og skorti leibeiningum um beitingu hennar. Tillgur nefndarinnar frumvarpsdrgunum mia a v a bta r essu. fyrsta lagi er markmi verndar samkvmt greininni sett fram me skrum htti. a tti a stula a markvissari beitingu greinarinnar og veita vsbendingu um au sjnarmi sem leggja ber til grundvallar mati v hvort heimila skuli framkvmdir sem fela sr rskun eirra nttrufyrirbra sem greinin tekur til. ru lagi er kvei afdrttarlausar um a hva vernd samkvmt greininni felur sr. annig er mlt fyrir um bann vi rskun eirra nttrufyrirbra sem undir greinina falla, nema brna nausyn beri til. rija lagi eru tarlegri kvi um mlsmefer sem ttu a stula a vandari undirbningi kvarana. fjra lagi eru lagar til tvr veigamiklar breytingar verndarflokkum 1. mgr. 37. gr. Annars vegar er lg til breyting strarmrkum verndara votlendissva, svo sem hallamra, fla, flimra og rstamra, og er mia vi svi sem eru einn hektari a flatarmli ea strri sta riggja hektara eins og n er. Undanskildar essari strarafmrkun eru sjvarfitjar og leirur enda slk svi jafnan ltil. Hins vegar er lagt til a nr verndarflokkur btist vi greinina, .e. birkiskgar og leifar eirra. Auk breytinga greininni sjlfri lagi nefndin til breytingar skipulagslgum og lgum um mat umhverfishrifum eim tilgangi a auka hrif 37. gr. nvl. og styrkja vernd sem hn kveur um.

Hvtbk~nttruvernd 143

Seinni hluti

Forsendur nefndarinnar

148 | Hvtbk~nttruvernd

9. Forsendur nefndarinnar
Vifangsefni nefndar um endurskoun nttruverndarlaga hefur veri a leia saman ekkingu lkum svium til a gera tarlega og alhlia ttekt lagaumhverfi nttruverndarmla og leggja grunn a smi nrrar lggjafar. nefndinni stu srfringar svii nttrufra, stjrnsslufra og lgfri, margir eirra me ratuga reynslu af starfi a nttruvernd. vinnu nefndarinnar hefur v veri leitast vi a samhfa lka sn og aferir hinna msu frigreina gu ess verkefnis sem nefndinni var fali. fyrri hluta hvtbkarinnar var fari yfir helstu forsendur lggjafar um nttruvernd. ungamija ess hluta er 3. kafli ar sem ger var grein fyrir vifanginu slenskri nttru einkennum hennar, standi og skilegum verndaragerum. Kaflinn gefur vsbendingar um tti slenskrar nttru sem nefndin telur a
Burknast Fljtavk.

Eyrarrs.

Sn af Snkolli yfir Blautukvslarjkul Hofsjkli til Tungnafellsjkuls og Trlladyngju noran Vatnajkuls.

Hvtbk~nttruvernd 149

Blmaskr Skaftafelli.

huga urfi srstaklega a vi samningu nrra nttruverndarlaga. Einnig var fjalla um hugmyndafrilegan grundvll nttruverndarlggjafar (2. kafli), aljlega samninga sem sland hefur gerst aili a (4. kafli) og stefnu sem slensk stjrnvld hafa marka sustu rum m.a. me hlisjn af eim skuldbindingum sem felast aljlegu samningunum (5. kafli). etta er s grundvllur sem stefna ns frumvarps hltur a byggja . hvtbkinni hefur nefndin lagt herslu a gera grein fyrir eim nju aferum og vihorfum sem rutt hafa sr til rms nttruvernd va um heim og eiga rtur a rekja til missa eirra aljasamninga sem slendingar hafa gerst ailar a. tillgum nefndarinnar er reynt a finna essum hugmyndum og aferum lei inn slenska lggjf. 6. kafla var skrt fr helstu stjrntkjum sem beita m vi smi nrrar lggjafar. ar var m.a. fjalla um tlanager, frilsingu, standsvimi og vlista, bo- og bannreglur, hagrn stjrntki og ekkingarflun og milun upplsinga. eim grunni sem lagur var fyrri hluta hvtbkarinnar byggist sari hluti hennar. ar birtist greining nefndarinnar ngildandi nttruverndarlgum, veikleikum eirra og styrk, tengslum vi ara lggjf og msum ttum er vara framkvmd eirra. annig hefur veri leitast vi a greina au vandaml sem takast arf vi. Jafnframt eru settar fram tillgur nefndarinnar um rbtur og breytingar. Nefndin er sammla um a byggja skuli n nttruverndarlg grunni ngildandi laga en a leitast skuli vi a skerpa msum greinum og efnisatrium sem ekki hafa reynst ngjanlega vel. Nefndin leggur herslu mikilvgi ess a sett

150 | Hvtbk~nttruvernd

su fram skr markmi og a beitt s eim stjrntkjum sem lklegust eru til a skila eim rangri sem a er stefnt. A mati nefndarinnar er jafnframt brnt, egar kemur a reglum um vernd nttrunnar og ntingu aulinda hennar, a leitast vi a gta jafnvgis milli lkra hagsmuna. Skipulag kaflanna hr eftir fylgir a nokkru leyti efnisskiptingu nttruverndarlaga. annig er fjalla um markmi og gildissvi nttruverndarlaga (10. kafli), hugtk (11. kafli), frilsingu (14. og 15. kafli), nttruminjaskr og nttruverndartlun (16. kafli), framandi tegundir (17. kafli), almannartt (19. kafli), stjrnsslu (21. og 22. kafli) og vingunarrri og fleira (23. kafli). Nokkrum njum efnissvium eru jafnframt ger skil. Fjalla er um meginreglur umhverfisrttar 12. kafla, mat verndargildi og verndarrf 13. kafla, srstaklega er viki a vatnamlum 18. kafla og eim 20. er fjalla um erfaefni og erfaaulindir. lok hvers kafla er ger grein fyrir niurstum nefndarinnar. lokakafla hvtbkarinnar, 24. kafla, eru svo dregnar saman helstu niurstur og tillgur.

Klettadrangar Heljargj Tungnarrfum, Vatnajkulsjgari.

Hvtbk~nttruvernd 151

Markmi og gildissvi

10

154 | Hvtbk~nttruvernd

10. Markmi og gildissvi

10.1 Markmiskvi nttruverndarlaga
10.1.1 Nttruverndarlg nr. 44/1999
Markmi nttruverndarlaga nr. 44/1999 er rtt eins og fram kemur 1. gr. laganna:
Tilgangur essara laga er a stula a samskiptum manns og umhverfis annig a hvorki spillist lf ea land n mengist sjr, vatn ea andrmsloft. Lgin eiga a tryggja eftir fngum run slenskrar nttru eftir eigin lgmlum, en verndun ess sem ar er srsttt ea sgulegt. Lgin eiga a auvelda umgengni og kynni jarinnar af nttru landsins og menningarminjum og stula a vernd og ntingu aulinda grundvelli sjlfbrrar runar.

1. mgr. er fjalla um samskipti manns og umhverfis og a stefnumi a athafnir mannsins valdi ekki skemmdum nttrunni. essi liur ltur a v a haga umsvifum og starfsemi manna annig a hn valdi sem minnstu tjni nttrunni. essu felst bi viring fyrir nttrunni og umhyggja fyrir umhverfi mannsins. kvi 2. mgr. felur sr tv atrii. Annars vegar nttruvernd forsendum nttrunnar sjlfrar, .e. a draga r hrifum mannsins eins og kostur er svo tryggt s a nttran fi a rast samkvmt eigin lgmlum. Hins vegar ltur kvi a beinni stjrn nttruverndar, .e. a markvisst s unni a v a vernda tti nttrunnar sem srstakt gildi hafa vegna srstu ea sgulegrar skrskotunar. Hr liggur til grundvallar vitneskjan um mikilvgi lfrkisins og nttrulegra runarferla en einnig hersla menningarlega skyldu. 3. mgr. er einnig fjalla um tv atrii. a fyrra varar hina flagslegu hli nttruverndar sem beinist a hlutverki nttrunnar sem uppsprettu upplifunar, frslu og vellunar. Hi sara ltur a ingu nttruaulinda fyrir samflagi. a varar nytjagildi nttrunnar en jafnframt er lg hersla a ekki s dregi r endurskpunarmtti hennar.

Hvtbk~nttruvernd 155

Tv frilnd Seltjarnarnesi, Bakkatjrn og Grtta.

10.1.2 Markmiskvi norrnna nttruverndarlaga

samrmi vi heiti norsku laganna225 er lg hersla vernd fjlbreytni nttrunnar, bi lffrilegrar fjlbreytni og fjlbreytni landslags og jarmyndana, sem og vernd vistfrilegra ferla. Lg er hersla sjlfbra ntingu og mikilvgi nttrunnar fyrir starfsemi, menningu, heilsu og velsld mannsins bi n og framtinni:
Lovens forml er at naturen med dens biologiske, landskapsmessige og geologiske mangfold og kologiske prosesser tas vare p ved brekraftig bruk og vern, ogs slik at den gir grunnlag for menneskenes virksomhet, kultur, helse og trivsel, n og i fremtiden, ogs som grunnlag for samisk kultur.

Samkvmt markmiskvi 1. gr. dnsku nttruverndarlaganna226 mia lgin a v a vernda nttru landsins og umhverfi svo samflagi megi rast sjlfbran htt, lfsskilyri mannsins su virt og lfrki vernda. etta markmi er svo nnar tfrt remur lium 2. mgr. greinarinnar en eir lta a nttruvernd fjlttum grunni, agerum til a bta stand nttrunnar og almannartti og tivist:
Loven skal medvirke til at vrne landets natur og milj, s samfundsudviklingen kan ske p et bredygtigt grundlag i respekt for menneskets livsvilkr og for bevarelsen af dyre- og plantelivet. Loven tilsigter srligt 1) at beskytte naturen med dens bestand af vilde dyr og planter samt deres levesteder og de landskabelige, kulturhistoriske, naturvidenskabelige og undervisningsmssige vrdier, 2) at forbedre, genoprette eller tilvejebringe omrder, der er af betydning for vilde dyr og planter og for landskabelige og kulturhistoriske interesser, og

225 Lov om forvaltning av naturens mangfold nr. 100/2009. 226 Sj Bekendtgrelse af lov om naturbeskyttelse nr. 933/2009.

156 | Hvtbk~nttruvernd

3) at give befolkningen adgang til at frdes og opholde sig i naturen samt

forbedre mulighederne for friluftslivet. Der skal ved lovens administration lgges vgt p den betydning, som et areal p grund af sin beliggenhed kan have for almenheden.

1. gr. finnsku nttruverndarlaganna227 eru talin upp fimm meginmarkmi laganna. au eru a vernda lffrilega fjlbreytni, varveita fegur nttru og gildi landslags, stula a sjlfbrri ntingu nttruaulinda og nttrulegs umhverfis, auka vitund og almennan huga nttrunni og auvelda rannsknir:
Syftet med denna lag r att 1) bevara naturens mngfald, 2) vrda naturens sknhet och landskapets vrde, 3) stda hllbart nyttjande av naturtillgngarna och av naturmiljn, 4) ka knnedomen om och intresset fr naturen, samt 5) frmja naturforskningen.

10.2 Gildissvi

10.2.1 Almennt um gildissvi nttruverndarlaga

Samkvmt 1. mgr. 2. gr. nttruverndarlaga er landfrilegt gildissvi laganna afar vtt en au gilda slensku landi og landhelgi og efnahagslgsgu, eins og essi svi eru afmrku 1. og 3. gr. laga um landhelgi, efnahagslgsgu og landgrunn, nr. 41/1979. Efnislegt gildissvi laganna er afmarka 2. mgr. greinarinnar ann htt a au breyti engu kvum annarra laga um vernd, friun og veiar villtum drum til lands og sjvar. Hugtaki villt dr er ekki skilgreint lgunum en athugasemdum sem fylgdu frumvarpi v er var a nttruverndarlgum nr. 44/1999 er ger grein fyrir msum lgum sem skipta mli vi afmrkun gildissvis laganna vegna kvis 2. mgr. 2. gr.

10.2.2 Vernd lfrkis sjvar

Samkvmt 10. gr. reglugerar um Stjrnarr slands fer sjvartvegs- og landbnaarruneyti me ml er vara rannskn, verndun og ntingu fiskistofna og annarra lifandi aulinda hafsins og hafsbotnsins, og eftirlit me essu.228 Um ntingu fiskistofna fiskveiilandhelgi slands gilda einkum lg um stjrn fiskveia nr. 116/2006 og lg um veiar fiskveiilandhelgi slands nr. 79/1997. Fiskveiilandhelgin nr fr fjrubori a ytri mrkum efnahagslgsgu slands eins og hn er skilgreind lgum nr. 41 1. jn 1979, um landhelgi, efnahagslgsgu og landgrunn.229 Lg um stjrn fiskveia fjalla um veii nytjastofna og stjrn hennar eim tilgangi m.a. a stula a verndun og hagkvmri ntingu stofnanna. Til nytjastofna teljast sjvardr, svo og sjvargrur, sem nytju eru og kunna a vera nytju slenskri fiskveiilandhelgi og srlg gilda ekki um. Lgin fjalla ekki um srstakar agerir til verndar lfrki sjvar arar en veiistjrnunina. Markmi laga um veiar fiskveiilandhelgi slands er svipa og laga um stjrn
227 Naturvrdslag nr. 1096/1996. 228 Sj 1. og 2. tlul. A-liar 10. gr. 229 Sbr. 2. mgr. 2. gr. laga um stjrn fiskveia og 2. mgr. 2. gr. laga um veiar fiskveiilandhelgi slands.

Hvtbk~nttruvernd 157

fiskveia og nytjastofnar eru skilgreindir me sama htti. lgunum eru m.a. kvi um veiisvi og veiarfri sem heimilt er a nota ar. A v er varar vernd lfrkis hafsins skal hr srstaklega vakin athygli heimildum rherra samkvmt 9. gr. til a grpa til agera til a sporna vi v a stundaar su veiar sem skalegar geta talist me tilliti til hagkvmrar ntingar nytjastofna og varveislu vikvmra hafsva. Meal annars getur rherra kvei srstk friunarsvi ar sem veiar me llum ea tilteknum veiarfrum eru bannaar. Efni essara kva er a hluta til ntt en eim var breytt me lgum nr. 149/2007. Laut breytingin a v a styrkja heimildir rherra til a fria vikvm hafsvi v skyni a vernda hafsbotninn sjlfan og a lf sem honum rfst. Breytingin var ger kjlfar ess a nefnd sem fali var a kanna forsendur fyrir friun vikvmra hafsva skilai niurstum snum. Taldi nefndin a friun sva hefi fyrst og fremst veri beitt til a n srtkum markmium fiskvernd eins og t.d. verndun hrygningarfisks ea ungfisks. undanfrnum rum hefi athyglin beinst rkari mli a hafsbotninum sjlfum og lagi nefndin v til a breytingar yru gerar heimild rherra annig a verndun hafsbotnsins fengi meira vgi og rmaist betur innan lagaheimildarinnar. Me v mti mundi hn endurspegla skrar markmi og inntak friunar vikvmra hafsva.230 Vegna afmrkunar 2. mgr. 2. gr. gildissvii nttruverndarlaga taka au raun a takmrkuu leyti til nttruverndar landhelgi og efnahagslgsgu. 54. gr. laganna er fjalla um frilsingu nttruminja hafi, .m.t. eyja og skerja, og hafsbotni. Er gert r fyrir a umhverfisrherra leiti samykkis sjvartvegsrherra fyrir slkum frilsingum. egar frumvarp a er var a nttruverndarlgum nr. 44/1999 var lagt fyrir Alingi fjallai 54. gr. um frilsingu nttrumyndana hafi, enda tekur oralag greinarinnar mi af v. 50. gr. er samrmi vi a vsa til frilsinga hafi sem nttruvtta. A tillgu umhverfisnefndar Alingis var 54. gr. breytt ann veg a ori nttruminjar kom sta nttrumyndana en engin skring er gefin breytingunni nnur en s a hugtaki nttruminjar s skrt lgunum.231 Samkvmt 3. gr. nr hugtaki nttruminjar annars vegar til nttruverndarsva og hins vegar lfvera, bsva eirra, vistgera og vistkerfa sem eru nttruminjaskr. Me hlisjn af essu verur a lykta a heimild 54. gr. ni m.a. til verndunar lfrkis hafsins ekki hafi henni veri beitt v skyni enn sem komi er.

10.2.3 Vernd villtra fugla og villtra spendra

Meginlagablkur um vernd villtra dra eru lg um vernd, friun og veiar villtum fuglum og villtum spendrum nr. 64/1994. Lgin n til lands og efnahagslgsgu. Villt dr skilningi laganna eru allir fuglar og spendr, nnur en selir, hvalir, gludr og bstofn. Meginregla laganna er s a villt dr, ar me talin au sem koma reglulega ea kunna a berast til landsins, su friu nema anna s teki fram lgunum. Lax- og silungsveiilg nr. 61/2006 gilda um alla veii r ferskvatnsfiskstofnum slensku forrasvi nema ara skipan leii af kvum annarra laga, sbr. 2. gr. eirra. au taka v einnig til veii lax og gngusilungs sj. Lgin hafa einnig a

230 Sj 135. l. 20072008, 90. ml, skj. 90. 231 Sj 123. l. 19981999, 528. ml, skj. 1111.

158 | Hvtbk~nttruvernd

geyma kvi um vernd stofnanna, ekki sst me takmrkun veii og heimildum til svisbundinnar friunar. mis eldri lg eru gildi sem fjalla um veiar villtum drum. etta eru rekablkur Jnsbkar fr 1281, tilskipun um veii slandi fr 20. jn 1849, lg um selaskot Breiafiri og uppidrp nr. 30/1925, lg um trmingu sels Hnasi nr. 29/1937 og lg um hvalveiar nr. 26/1949.

10.2.4 Grur- og skgvernd

Nttruverndarlg taka til grur- og skgverndar enda eru essir ttir ekki srstaklega undanskildir efnislegu gildissvii laganna. Um bi essi svi gilda einnig srlg. Lg um landgrslu nr. 17/1965 hafa a a markmii a koma veg fyrir eyingu grurs og jarvegs og a gra upp eydd og vangrin lnd. Lg um skgrkt nr. 3/1955 mia m.a. a v a vernda, fria og rkta skga og skgarleifar sem eru landinu. essir mlaflokkar heyru ur undir runeyti landbnaarmla en voru frir til umhverfisruneytis ri 2007 a undanskildum eim tti sem ltur a rktun nytjaskga. etta hafi fr me sr a r stofnanir sem annast framkvmd essara laga, Landgrsla rkisins og Skgrkt rkisins, heyra n undir umhverfisruneyti.

10.3 Niurstaa nefndarinnar um markmi og gildissvi

Nefndin telur ekki stu til a gera veigamiklar breytingar markmiskvi nttruverndarlaga. v hefur lti veri breytt fr nttruverndarlgum nr. 47/1971 og a mati nefndarinnar endurspeglar a gtlega fjltt markmi nttruverndar. leggur nefndin herslu a oralagi 1. mgr. veri breytt til upprunalegs horfs annig a ar s fjalla um samskipti manns og nttru. Um hugtkin nttra og umhverfi er fjalla kafla 11.1 hr eftir. Einnig ltur nefndin a styrkja beri stu almannarttar nttruverndarlgum me v a kvea skrar um hann markmiskvi laganna. Umfjllunin hr a framan um afmrkun gildissvis nttruverndarlaga gagnvart rum lgum sem fjalla um vernd lfrkis hafsins leiir ljs a hn er ekki alls kostar skr. Telur nefndin nausynlegt a huga srstaklega a essu njum lgum annig a essi verndarttur nttruverndarlaga s styrktur. Nefndin leggur ekki til breytingar afmrkun gildissvis nttruverndarlaga gagnvart lgum um vernd, friun og veiar villtum fuglum og villtum spendrum ea lax- og silungsveiilgum. skal bent a n stendur yfir endurskoun fyrrnefndu laganna og er nausynlegt a gta a samrmi milli nrra lagablka bi a v er varar gildissvi og efnisreglur. Samspil nttruverndarlaga annars vegar og landgrslulaga og skgrktarlaga hins vegar er srstakt athugunarefni. S agreining efnistta sem ar er ferinni stafar af v a mlefni landgrslu og skgrktar heyru ur undir anna runeyti. Bi landgrslulg og skgrktarlg eru n til endurskounar hj umhverfisruneytinu. Telur nefndin fulla stu til a huga a v a sameina au nttruverndarlgum. kafla 21.5 hvtbkinni er einnig viki a hugmyndum um breytingu stofnanaskipulags a v er essa mlaflokka varar.

Hvtbk~nttruvernd 159

Hugtk

11

162 | Hvtbk~nttruvernd

11. Hugtk
11.1 Almenn frileg hugtk svii nttruverndar
hvtbkinni koma fyrir mis almenn frileg hugtk svii nttruverndar, bi lgfrileg hugtk og hugtk nttrufrinnar. Hr eftir verur fjalla um au helstu stuttu mli. kafla 2.1.1 er viki a hugtkunum nttra og umhverfi. ar er vsa til umfjllunar Pls Sklasonar heimspekings um essi hugtk, m.a. um nausyn ess a gera skran greinarmun eim. Pll bendir a nttran s skapandi afl sem fari snu fram veruleikanum h manninum. Umhverfi mannsins s hins vegar mta af athfnum mannsins og hverfist annig um hann. Umhverfi s hin ytri nttra umskpu af tknilegu valdi mannsins.232 sama htt veri a gera greinarmun annars vegar umhverfisvernd sem snist raun um a vernda manninn umhverfinu, t.d. me v a tryggja a a s honum ekki skalegt, og hins vegar nttruvernd sem mii a v a vernda nttruna fyrir manninum.233 Vi undirbning fyrstu slensku nttruverndarlaganna nr. 48/1956 var hugtaki nttruvernd skilgreint eftirfarandi htt: Hugtaki nttruvernd er mjg vtkt hugtak og tekur rmstu merkingu til verndar llum ttum nttrunnar, kvikum og dauum.234 egar nttruverndarlg nr. 47/1971 voru sett var liti svo a markmiskvi 1. gr. eirra fli jafnframt sr skilgreiningu hugtakinu nttruvernd.235 essi kvi eru a miklu leyti breytt 1. gr. ngildandi nttruverndarlaga.236 umfjllun um nttru og nttruvernd er greint milli hugtakanna villt nttra og hlf-villt nttra. essi hugtk koma einnig fyrir athugasemdum vi r greinar sem nefndin hefur lagt til a kmu sta 41. gr. nttruverndarlaga en kafla 17.6.2 er ger grein fyrir eim. Nefndin hefur gengi t fr eirri skringu hugtaksins villt nttra a ar s um a ra nttru sem ekki hefur ori fyrir merkjanlegum hrifum af hlutun mannsins og ar sem nttrulegir ferlar ra llu ea mestu um byggingu og starfsemi vistkerfa. Til villtrar nttru slands teljast ll svi byggum hvort sem ar er sumarbeit saufjr ea ekki, og svo

232 233 234 235 236

Pll Sklason: Umhverfing. Reykjavk 1998, bls. 3435. Sama heimild, bls. 42. Alt. 1956, A-deild, bls. 854. Alt. 1969, A-deild, bls. 1996. nttruverndarlgum nr. 44/1999 var ger ein veigamikil breyting 1. mgr. 1. gr. eldri lgum sagi a tilgangur laganna vri a stula a samskiptum manns og nttru annig a hvorki spillist lf ea land n mengist sjr, vatn ea andrmsloft. essu var breytt annig a ngildandi lgum er tala um samskipti manns og umhverfis. a var umhverfisnefnd sem lagi breytinguna til me eim rkum a telja veri a maurinn s hluti af nttrunni. Sj 123. l. 19981999, 528. ml, skj. 1111.

Hvtbk~nttruvernd 163

 Vonarskari, Vatnajkulsjgari.

svi lglendi ar sem beitarlag er lti og nnur hrif mannsins ltil sem engin. Hugtaki hlf-villt nttra vsar til nttru ar sem au ferli sem ra mestu um byggingu og starfsemi vistkerfa mtast a hluta af beinni hlutun og athfnum mannsins en hn heldur engu a sur mrgum upprunalegum einkennum. Ori hlf-villt nttra er hr notu sama skilningi og semi-natural ensku. Hlf-villt nttra liggur einhvers staar milli upphaflegs, nttrulegs vistkerfis og aulrktas lands, svo sem kornakra. Mia vi aulrktu svi einkennist hlf-villt nttra af v a r tegundir sem einkenndu upphafleg vistkerfi eru a hluta ea a miklu leyti til staar, lffrileg fjlbreytni er meiri og jarvegseiginleikar, yfirbrag og starfsemi vistkerfisins er miklu minna mta af hlutun mannsins. Ori vernd merkir slensku mli vrn, skjl ea hlf en ori verndun a a veita vrn ea vernd.237 Orin koma meal annars fyrir markmiskvum 1. gr. nttruverndarlaga en ar segir 2. mgr. a lgin eigi a tryggja eftir fngum run slenskrar nttru eftir eigin lgmlum, en verndun ess sem ar er srsttt ea sgulegt. 3. mgr. greinarinnar segir m.a. a lgin eigi a stula a vernd og ntingu aulinda grundvelli sjlfbrrar runar. Samkvmt lgfriorabk238 felur hugtaki frilsing sr [opinbera] verndarrstfun til a vernda umhverfi og nttru sem vara almenning miklu. Hn hefur fr me sr tiltekin hft eignarrtti eirra sem urfa a ola frilsingu eignum snum.239 Rttarhrif frilsingar geta veri mismunandi og fer a eftir kvum einstakra frilsinga hvaa takmarkanir r hafa fr me sr fyrir landeigendur, ara rtthafa og almenning. VII. kafla nttruverndarlaga er fjalla um frilstar nttruminjar og geta r falli fimm flokka, jgara, frilnd, nttruvtti, flkvanga og svo flokk lfvera, bsva, vistgera og vistkerfa. kaflanum eru einnig kvi um mlsmefer sem fylgt skal vi frilsingu svo og um tti sem kvrun um frilsingu skal taka til. Hugtaki frilsing er einnig nota jminjalgum nr. 107/2001 um opinbera rstfun til verndar fornminjum. nttruverndarlgum er ori frilsing einnig nota um hi eiginlega frilsingarskjal, .e. kvrun um frilsingu og kvi hennar, sbr. 60. gr. Um frilsingu er srstaklega fjalla 14. og 15. kafla hvtbkarinnar, sbr. og kafla 6.3. Ori friun er oftast nota svipari merkingu og frilsing, .e.a.s. a a fria eitthva formlega.240 a kemur m.a. fyrir 1. mgr. 39. gr. nttruverndarlaga ar sem fjalla er um friunar- og uppgrsluagerir til a vernda skga og nnur grursamflg, sbr. einnig i-li 2. mgr. 6. gr. laganna. Hugtaki friun er nota skgrktarlgum nr. 3/1955,241 og lgum nr. 64/1994 um vernd, friun og veiar villtum fuglum og villtum spendrum.242 kvrun um friun samkvmt essum lgum er annars elis en frilsing samkvmt VII. kafla nttruverndarlaga. Hugtaki almannahagsmunir hefur mikla ingu enda rttltast msar almennar takmarkanir eignarrtti manna sem lg kvea um af hagsmunum almennings. Um etta er m.a. fjalla kafla 15.4. Hugtaki er ekki beinlnis skrt lgfriorabk en segir ar a almannahagsmunir geti veri lgmtt mark-

237 238 239 240 241 242

slensk orabk. Mrur rnason ritstri. Edda, Reykjavk 2002, bls. 1732. Lgfriorabk me skringum. Bkatgfan Codex og Lagastofnun Hskla slands, Reykjavk 2008. Lgfriorabk, bls. 147. a vekur athygli a hr er bi vsa til verndar umhverfis og nttru. Lgfriorabk, bls. 148. Sbr. 14. gr.: land a, sem Skgrkt rkisins hefur til friunar og skgrktar, m ekki beita bf. 1. gr. laga nr. 64/1994 er hugtaki friun skrt annig: Bann vi veium og rum agerum sem geta auki vanhld ea dregi r vikomu dra af tiltekinni tegund. egar rtt er um friun tekur hn einnig til eggja og hreira eirra fugla sem njta algerrar ea tmabundinnar friunar.

164 | Hvtbk~nttruvernd

mi lagasetningar sem takmarki mannrttindi.243 tillgum Vatnalaganefndar sem settar eru fram skrslu nefndarinnar fr september 2008 segir m.a. um hugtaki almannahagsmuni:
Erfitt er a telja me tmandi htti upp alla hagsmuni sem felldir vera undir hugtaki almannahagsmunir. Telur Vatnalaganefnd ljst a hugtaki veri ekki tlka rngt heldur veri felldir undir a allir eir hagsmunir sem hafa umtalsvera samflagslega ingu, t.d. vernd nttru og lfrkis, agengi almennings a nttrunni, umferarrttur, verndun menningarminja, svo og hagsmunir komandi kynsla. Er essi skilningur takt vi skringu hugtaksins norrnum rtti.244

Almannarttur skipar stran sess nttruverndarlggjf slandi og er um hann fjalla III. kafla nttruverndarlaga nr. 44/1999. Hugtaki er ekki skrt srstaklega lgunum. Samkvmt lgfriorabk er almannarttur talinn vera s rttur sem almenningi er skilinn til frjlsra afnota af landi og landsgum, til farar um land og vtn o.fl. samkvmt kvum nttruverndarlgum.245 Merking hugtaksins er svipu hinum Norurlndunum, .e. a me almannartti s tt vi rtt almennings til nttrunnar, til a fara um landi, ar me tali um skga og vtn, og dvelja ar, h v hvernig eignarhaldi vikomandi landsvis er htta. Einnig a nta gi nttrunnar, t.d. jurtir, ber og sveppi. llum lndunum er jafnframt viurkennt a almannarttinum fylgi skylda til a sna agslu og tillitssemi. Um almannartt er srstaklega fjalla 19. kafla hvtbkarinnar. Hugtaki tilfsrttur hefur veri nota smu merkingu og hugtaki almannarttur.246 Hugtaki tivist tengist almannarttinum og er einnig nota nttruverndarlgum ar sem fjalla er um markmi me stofnun flkvanga, sbr. 1. mgr. 55. gr. segir 3. mgr. 39. gr. a Umhverfisstofnun skuli samt Skgrkt rkisins vinna a verndun og eftirliti me nttrulegum birkiskgum og skgum til tivistar. A lokum eru srstk kvi um tivistarsvi 70. gr. laganna. Nefndin hefur gengi t fr eirri merkingu hugtaksins tivist a a eigi vi um fr um landi n hjlpar vlkninna farartkja og dvl ti undir beru lofti ar sem maurinn er ninni snertingu vi landi sem fari er um, sj nnar kafla 19.4.1. Hugtaki sjlfbr run var fyrst skilgreint skrslu sem samin var ri 1987 undir forystu Gro Harlem Brundtland, fyrrum forstisrherra Noregs, Sameiginleg framt okkar (Our Common Future). ar var hugtaki skrt annig a sjlfbr vri s run sem fullngir rfum samtarinnar n ess a skera mguleika komandi kynsla til a fullngja snum rfum. Hugmyndin um sjlfbra run hefur san veri tfr nnar, m.a. reglum R-yfirlsingarinnar. Hugtaki sjlfbr run kemur fyrir 3. mgr. 1. gr. nttruverndarlaga nr. 44/1999. Segir ar m.a. a lgin eigi a [...] stula a vernd og ntingu aulinda grundvelli sjlfbrrar runar.247 Jafnan er liti svo a me sjlfbrri ntingu aulinda s leitast vi a tryggja jafnvgi milli riggja grundvallandi tta, .e. efnahagslegrar og samflagslegrar runar og verndar nttrunnar. kafla 5.2 hr a framan er fjalla um stefnumrkun um sjlfbra run slensku samflagi.
243 Lgfriorabk, bls. 16. 244 Skrsla Vatnalaganefndar samt ritgerum, litum og ru efni sem nefndin hefur afla. Inaarruneyti september 2008, bls. 166. 245 Lgfriorabk, bls. 16. 246 Lgfriorabk, bls. 465. 247 kvinu var btt 1. gr. vi setningu nttruverndarlaga nr. 44/1999 en a er ekki skrt srstaklega frumvarpi v er var a eim lgum.

Hvtbk~nttruvernd 165

 samningnum um lffrilega fjlbreytni er lykilhugtaki, lffrileg fjlbreytni, skilgreint eftirfarandi htt:

samningi essum: [m]erkir lffrileg fjlbreytni breytileika meal lfvera fr llum uppsprettum, ar me talin meal annars vistkerfi landi, sj og vtnum og au vistfrilegu kerfi sem r eru hluti af: etta nr til fjlbreytni innan tegunda, milli tegunda og vistkerfum.248

Mosabreiur vi Kamba austan Skaftr, Vatnajkulsjgari.

Me rum orum spannar lffrileg fjlbreytni alla lifandi nttru, einingarnar sem hn er bygg r, birtingarformin sem hn tekur og lfrnu og lfrnu ferla sem mta hana.249 Ekki er srstaklega vsa til lffrilegrar fjlbreytni nttruverndarlgum nr. 44/1999 og hugtaki er ekki skrt ar. tillgum nefndarinnar a breytingum 41. gr. nttruverndarlaga frumvarpsdrgum sem hn afhenti rherra rslok 2010 er vsa til hugtaksins.250 samrmi vi a taldi nefndin elilegt a a yri skilgreint nttruverndarlgum og lagi til eftirfarandi skilgreiningu:
Breytileiki meal lfvera llum skipulagsstigum lfs, ar me talin ll vistkerfi landi, sj og ferskvatni og vistfrileg tengsl eirra. Hugtaki nr til fjlbreytni innan tegunda, milli tegunda og vistkerfum.

Eins og sj m er skringin bygg skilgreiningu samningsins um lffrilega fjlbreytni.251 kafla 4.2 hvtbkinni er fjalla um samninginn um lffrilega fjlbreytni og kafla 5.3 um stefnumrkun slands um framkvmd samningsins og framkvmdatlun um lffrilega fjlbreytni.

11.2 nnur lykilhugtk svii nttruverndar

11.2.1 Inngangur
kafla 11.1 er fjalla um mis almenn frileg hugtk svii nttruverndar. mis nnur hugtk eru ingarmikil og nausynlegt a gera skilmerkilega grein fyrir eim lgum ea eftir atvikum lgskringarggnum. a er vegna ess a rttarhrif tiltekinna lagakva geta veri h merkingu og skringu essara hugtaka.
248 Biological diversity means the variability among living organisms from all sources including, inter alia, terrestrial, marine and other aquatic ecosystems and the ecological complexes of which they are part; this includes diversity within species, between species and of ecosystems. 249 Lffrileg fjlbreytni. Stefnumrkun slands um framkvmd Samningsins um lffrilega fjlbreytni. Reykjavk 2008, bls. 6. 250 Nefndin lagi einnig til a hugtkin geng framandi lfvera, framandi lfverur, innflutningur lifandi lfvera yru skilgreind nttruverndarlgum. Nnar er fjalla um essar tillgur nefndarinnar kafla 17.6.2. 251 Hugtaki er einnig skrt 4. gr. laga um erfabreyttar lfverur nr. 18/1996 og er skringin svohljandi: Lffrileg fjlbreytni nr eins og hugtaki lfrki til allrar lifandi nttru, eininganna sem hn er ger r og birtingarforma hennar. Lffrileg fjlbreytni spannar nttrulegan og manngeran breytileika llum skipulagsstigum lfsins, fr erfavsum og tegundum til vistog lfkerfa.

166 | Hvtbk~nttruvernd

 essum kafla er fjalla um hugtk sem nefndin telur stu til a skra lgum ea a lgmarki gera glgga grein fyrir lgskringarggnum. Sum essara hugtaka eru skr ngildandi nttruverndarlgum en nnur ekki. tflum eru tilgreindar skringar hugtakanna nttruverndarlgum, rum lgum og aljasamningum til a auvelda samanbur.

11.2.2 Afrttur, eignarland og jlenda

Hugtk Lagagreinar
Afrttur Lg um jlendur og kvrun marka eignarlanda, jlendna og afrtta, nr. 58/1998, 1. gr. Jaralg nr. 81/2004, 2. gr. Lg um lax- og silungsveii, nr. 61/2006, 3. gr. Landsvi utan byggar sem a staaldri hefur veri nota til sumarbeitar fyrir bf.

Skilgreining

Eignarland

jlendulg, 1. gr. Jaralg, 2. gr. Nttruverndarlg nr. 44/1999, 3. gr.

Landsvi sem er h einkaeignarrtti annig a eigandi landsins fer me ll venjuleg eignarr ess innan eirra marka sem lg segja til um hverjum tma.

jlenda

jlendulg, 1. gr. Jaralg, 2. gr. Nttruverndarlg, 3. gr. Lax- og silungsveiilg, 3. gr.

Landsvi utan eignarlanda a einstaklingar ea lgailar kunni a eiga ar takmrku eignarrttindi.

Eins og fram kemur tflunni hr a framan eru hugtkin afrttur, eignarland og jlenda n egar skilgreind 3. gr. laga um nttruvernd. Efnislega byggja essar skilgreiningar eirri flokkun landsva sem jlendulg kvea um og er v elilegt a r su samrmdar lgum. Rtt er a hafa huga a hugtaki afrttur er ekki lengur nota sem lsing kvenu eignarformi lands heldur vsar a til tiltekinnar ntingar. annig getur land sem telst afrttur mist veri jlenda ea eignarland hi fyrrnefnda s algengara. nttruverndarlgum er hugtaki afrttur nota 1. mgr. 24. gr. ar sem kvei er um heimild almennings til tnslu berja, sveppa, fjallagrasa og jurta jlendum og afrttum. Srstakt kvi er svo um rtt til tnslu eignarlndum 2. mgr. greinarinnar. Me vsan til ess sem a framan segir um eignarhald afrtta vri elilegt a binda heimild samkvmt 1. mgr. 24. gr. eingngu vi jlendur njum nttruverndarlgum. Hugtaki jlenda er nota nttruverndarlgum einkum tengslum vi almannarttinn. Almenningi er t.d. heimilt a setja niur hefbundin vilegutjld vi alfaralei byggum, hvort sem er eignarlandi ea jlendu, og a setja niur gngutjld utan alfaraleiar, sbr. 20. gr. laganna. Hugtaki eignarland er skrt sama veg nttruverndarlgum, jlendulgum og jaralgum, sbr. tfluna hr a ofan. Vtkari skilgreiningu er hins vegar a finna lgum um rannsknir og ntingu aulindum jru og lax- og silungsveiilgum og er hn svohljandi:
Landsvi, ar me tali innan netlaga stuvtnum og sj, sem er h einkaeignarrtti annig a eigandi landsins fer me ll venjuleg eignarr ess innan eirra marka sem lg segja til um hverjum tma.

Hvtbk~nttruvernd 167

 essu sambandi bendir nefndin a frimenn hafa ekki veri einu mli um hvort lta skuli netlg, sem fylgja landareignum, sem hluta af landareigninni annig a au su undirorpin beinum eignarrtti ea hvort fasteignareigandinn eigi aeins einstk, tilgreind rttindi innan eirra.252 Hefur veri bent a landeigendum hafi alls ekki me tvrum htti veri jtaur beinn eignarrttur yfir netlgum hvorki lgum n dmaframkvmd. Um etta atrii er t.d. fjalla hstarttardmi fr 1996 (H. 1996:2518) ar sem segir m.a.:
Af fornlgum verur ekki ri, a netlg sj hafi veri talin h smu eignarrum fasteignareiganda og landi fyrir ofan. Me sari tma lggjf hafa eigendum fasteigna ekki heldur veri veittar allar smu eignarheimildir yfir netlgum sj, sem eir njta yfir fasteignum, er a eim liggja.

ljsi essa er a afstaa nefndarinnar a skilgreining ngildandi nttruverndarlaga hugtakinu eignarland eigi a vera breytt njum lgum.

11.2.3 Bsvi, vistger og vistkerfi

Hugtk Laga- og samningsgreinar
Nttruverndarlg, 3. gr. Lg um vernd, friun og veiar villtum fuglum og villtum spendrum, nr. 64/1994, 1. gr.

Skilgreiningar

eir stair ea svi ar sem tegund getur rifist. Svi sem villt dr nota sr til framfrslu og vikomu, svo sem varplnd og fusvi, ea sem farlei. Habitat means the place or type of site where an organism or population naturally occurs. bsvi [merkir] svi ea ger svis ar sem lfverur ea stofn er a finna af nttrulegum stum. Habitat of a species means an environment defined by specific abiotic and biotic factors, in which the species lives at any stage of its biological cycle. Stair ea svi me kvenum einkennum, t.d. hva varar grur- og dralf, jarveg og loftslag. Naturtype: ensartet type natur som omfatter alle levende organismer og de miljfaktorene som virker der, eller spesielle typer naturforekomster som dammer, kerholmer eller lignende, samt spesielle typer geologiske forekomster; Natural habitats means terrestrial or aquatic areas distinguished by geographic, abiotic and biotic features, whether entirely natural or semi-natural;

Bsvi

Samningur um lffrilega fjlbreytni, 2. gr.

Vistgeratilskipun ESB, 1. gr.

Nttruverndarlg, 3. gr.

Vistger

Norsk lg um fjlbreytni nttrunnar, 3. gr.

Vistgeratilskipun ESB, 1. gr.

samrmi vi herslu vernd lffrilegrar fjlbreytni hefur undanfrnum ratugum veri unni a v a ra flokkunarkerfi til a greina au svi sem mikilvgt er a vernda vegna auugs ea srstaks lfrkis og auvelda annig
252 Sj hr t.d. orgeir rlygsson: Kaflar r eignartti. Reykjavk 1998, bls. 7577, og einnig lafur W. Stefnsson, Stefn Mr Stefnsson og Tryggvi Gunnarsson: Samningurinn um evrpska efnahagssvi og fasteignir slandi. Reykjavk 1992, bls. 84.

168 | Hvtbk~nttruvernd

kvaranatku um nttruvernd og ara ntingu lands.253 Hugmyndafrin a baki essari vinnu byggir vistfri ar sem hugtaki bsvi (e. habitat) er lagt til grundvallar. Bsvi hefur hins vegar veri skilgreint me nokku mismunandi htti, bi t.d. sem svi ar sem tegund lifir ea fr rifist254 ea svi sem er lffrilega og elisfrilega einsleitt en er ekki endilega bundi vi eina kvena tegund.255 S skilgreining sem sett er fram 3. gr. nttruverndarlaga tekur mi af eirri fyrrnefndu. ar sem erfitt er a afmarka einstk bsvi reynd hefur flokkun lands vegna nttruverndar sari rum byggst einingum sem kallast vistgerir (e. habitat type og natural habitats).256 Hugtaki vistger hefur nokku vari merkingu en bsvi og hefur veri skrt annig a vistger s samsafn eirra bsva sem hafa svipaa eiginleika hva varar yfirbrag ea tlit og hafa a geyma svipu samflg plantna og dra.257 Skilgreining nttruverndarlaga tekur mi af essu, .e. stair ea svi me kvenum einkennum, t.d. hva varar grur- og dralf, jarveg og loftslag. Dmi um vistgerir eru rstamravist, breiskjuhraunavist og melavist. Orskringar hugtkunum vistger og bsvi komu inn nttruverndarlg me lgum nr. 140/2001 sem breyttu ngildandi lgum. Segir athugasemdum me frumvarpi v er var a eim lgum a hugtaki bsvi hafi upphaflega veri lti n yfir vistgerir og bsvi en n su essi hugtk agreind og skilgreind srstaklega. Rtt yki v a hugtkin veri skilgreind lgunum og a notkun eirra veri fr til samrmis vi oranotkun stofnana hr landi svii nttrufra og til samrmis vi oranotkun aljasamningum og aljavinnu.258 Bsvavernd tengist beint vernd lfvera og miar a v a tryggja eim ruggt athvarf og lfsskilyri. 3. tlul. 1. mgr. 53. gr. nttruverndarlaga er kvei um heimild til a frilsa lfverur, bsvi eirra, vistgerir og vistkerfi sem miklu skiptir fr vsindalegu, nttrufrilegu ea ru menningarlegu sjnarmii a ekki s raska, fkka ea trmt. Eins og fram kemur tflunni hr a ofan er hugtaki bsvi einnig skilgreint lgum um vernd, friun og veii villtra fugla og villtra spendra. S skilgreining tekur samrmi vi efni laganna einungis til sva sem villtir fuglar og villt spendr nota og tengist vernd eirra dra. Hugtaki hefur hins vegar vtkari merkingu nttruverndarlgum og tekur til bsva allra tegunda, .m.t. plantna og dra. Telur nefndin a skilgreining hugtakanna bsvi og vistger tti a haldast breytt nttruverndarlgum.

Bsvi brekkubobba.

Hugtak
Vistkerfi

Safn allra lfvera er hafast vi afmrkuu rmi af tiltekinni ger, samt llum verkunum og gagnverkunum meal lfveranna og tengslum eirra vi lfrna jafnt sem lfrna umhverfistti sem tilheyra kerfinu, svo sem loft, vatn, jarveg og slarljs.

Skilgreining

253 Sj hr nnar kafla 13 um mat verndargildi og verndarrf. 254 Abercrombie, M., C.J. Hickman og M.L. Johnson 1966. A Dictionary of Biology. Penguin Reference Books, London; Krebs, C. J. 1985. Ecology: the experimental analysis of distribution and abundance. Harper and Row, New York. 255 Blondel, J. 1979. Biogeographi et ecologi. Paris, New York, Masson; Blondel, J. 1995. Biogeographi. Approch ecologique et evolutive. Paris, New York, Masson. Hunter (1996) lsir bsvi hins vegar sem elisfrilegu og lffrilegu umhverfi einstaklings, stofns, tegundar ea jafnvel hps tegunda, sj Hunter, M. L. 1996. Fundamentals of Conservation Biology. Blackwell Science, Cambridge, Massachusetts. 256 Sj hr t.d. vistgeratilskipun ESB: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:31992L0043:EN:NOT 257 Devilliers, P. og J. Devilliers-Terschuren 1996. A classification of Palaearctic habitats. Council of Europe. Nature and environment, No 78. 258 127. l. 20012002, 159. ml, skj. 160.

Hvtbk~nttruvernd 169

Vatnshamravatn og bsvavernd Andakl.

Hugtaki vistkerfi kemur fyrir nokkrum greinum nttruverndarlaga en hugtaki er ekki skilgreint srstaklega lgunum. Samkvmt 37. gr. njta tiltekin vistkerfi srstakrar verndar, .e. votlendisvistkerfi. Eins og ur segir falla vistkerfi undir ann flokk frilstra nttruminja sem fjalla er um 3. tlul. 1. mgr. 53. gr. laganna. Vistkerfi (e. ecosystem) m skilgreina sem safn allra lfvera er hafast vi afmrkuu rmi af tiltekinni ger, samt llum verkunum og gagnverkunum meal lfveranna og tengslum eirra vi lfrna jafnt sem lfrna umhverfistti sem tilheyra kerfinu, svo sem loft, vatn, jarveg og slarljs. Vistkerfishugtaki tekur annig bi til ess sem er lifandi kerfinu og lflaust, hvort sem hi lflausa er lfrnt ea ekki. Tengsl milli tta vistkerfum eru oft afar flkin og erfitt getur veri a tta sig ferli og umfangi sumra eirra. Einn mikilvgasti undirstutturinn vistkerfishugtakinu er hringrs efna og fli orku milli furepa fuvef vikomandi kerfis. Iulega er greint milli riggja megingera vistkerfa; urrlendis- (e. terrestrial), sjvar- (e. marine) og vatnavistkerfa (e. aquatic). Vistkerfi geta veri af msum strum, allt fr litlum votlendisvistkerfum bor vi mgrf, til strra vatnavistkerfa bor vi ingvallavatn. Mikilvgi vistkerfishugtaksins hefur vaxi aljlegri nttruvernd undanfarna 23 ratugi. etta m rekja a miklu leyti til vaxandi skilnings margvslegu jnustuhlutverki vistkerfa sem eru manninum lfsnausynleg, svo sem framleislu srefnis og fu. Votlendi eru dmi um vistkerfi en ori er nota sem samheiti yfir vistkerfi mrkum urrlendis og vatna ea sjvar.259 au einkennast af v a vatn er mjg grunnt ea vatnsstaa mjg h og jr rtt undir vatnsborinu.260 aljlegum vettvangi er votlendi skilgreint vtt samrmi vi Ramsarsamninginn, annig a a tekur ekki einungis til mra, fla og fenja heldur einnig fallvatna og stuvatna, fersks vatns, hlfsalts, s.s. sjvarfitja og leira og fjru og sjvar a 6 m dpi. Samkvmt c-li 1. mgr. 37. gr. nttruverndarlaga njta mrar og flar, 3 hektarar a str ea strri, srstakrar verndar. frumvarpi v sem nefnd um endurskoun nttruverndarlaga skilai rherra desember 2010 er m.a. lagt til a vernd greinarinnar ni til votlendis, svo sem hallamra, fla, flimra, rstamra, 10.000 m2 a flatarmli ea strri, stuvatna og tjarna 1.000 m2 a flatarmli ea strri, og sjvarfitja og leira. Fjalla er um votlendi 3. kafla hvtbkarinnar, sj einkum kafla 3.2.3.

11.2.4 Bygg, byggir, ttbli og alfaralei

Hugtkin bygg og byggir eru ekki skr srstaklega nttruverndarlgum. Bygg kemur fyrir skilgreiningu hugtakinu afrttur, sem er skilgreindur sem landsvi utan byggar sem a staaldri hefur veri nota til sumarbeitar fyrir bf. Hugtaki kemur einkum fyrir III. kafla laganna um almannartt og byggja msar reglur kaflans agreiningu landsva bygg og utan byggar. annig
259 Arnr Gararsson 1998. slensk votlendi. Bls. 13-35 : slensk votlendi. Verndun og nting (ritstj. Jn S. lafsson). Hsklatgfan, Reykjavk. 260 Endurheimt votlendis 19962006. Skrsla votlendisnefndar. Landbnaarruneyti 2006, bls. 6.

170 | Hvtbk~nttruvernd

segir t.d. 1. mgr. 14. gr. a eignarlandi bygg s eiganda ea rtthafa heimilt a takmarka ea banna umfer manna og dvl afgirtu rktuu landi. Hugtaki bygg er nota remur greinum nttruverndarlaga, .e. 6. gr., 19. gr. og 20. gr. Samkvmt c-li 2. mgr. 6. gr. er a eitt af hlutverkum Umhverfisstofnunar a hafa eftirlit me umfer og umgengni svum byggum samvinnu vi nnur stjrnvld. Tengist greinin 19. gr. laganna sem kveur um heimildir stofnunarinnar til a takmarka umfer ea loka svum byggum. 2. mgr. 20. gr. er kvei um heimild almennings til a setja niur vilegutjld byggum. Hugtaki var ekki nota 20. gr. eins og hn var upphaflega frumvarpinu en breyting var ger greininni mefrum Alingis a tillgu umhverfisnefndar. nefndarliti umhverfisnefndar eru hugtkin bygg og bygg skr svofelldan htt:
Me bygg er tt vi byggt svi ea land, hvort sem er ttblt ea strjlblt. [...] Me byggum er einkum tt vi hlendi ea rfi ar sem flk br ekki a jafnai og ekki er a finna bstai ea bi manna.261

essi skilgreining hugtaksins bygg samrmist venjulegri notkun orsins en samkvmt slenskri orabk merki a byggt land, (einkum) hlendi, rfi.262 a er mat nefndarinnar a skring hugtaksins byggir urgreindu nefndarliti s of rng og leggur hn til a hugtaki veri skrt nttruverndarlgum eftirfarandi htt:
byggir: Landsvi ar sem flk hefur ekki fasta bsetu og ar sem mannvirki tengd bsetu eru ekki til staar ea eru ltt berandi.

Nefndin telur a undir hugtaki eigi a falla eyibyggir ar sem bseta er aflg tt ummerki rktunar megi enn greina landinu. getur tmabundin bseta, t.d. vegna afmarkara framkvmda ea rannskna, veri byggum. Samkvmt essari skilgreiningu fellur mestallt land ofan 200 m har slandi undir byggir, .m.t. mihlendi og fjalllendi utan ess. Einnig myndu falla ar undir eyibyggir undir 200 m h, m.a. Vestfjrum og tskgum Norurlandi og Austfjrum. Nefndin leggur jafnframt til a hugtaki bygg veri skilgreint svo: Bygg: au svi sem ekki falla undir hugtaki byggir.

Hugtak

Laga- og samningsgreinar
Vegalg nr. 80/2007, 3. gr. Jaralg nr. 81/2004, 2. gr.

Skilgreiningar
Svi sem fellur undir skilgreiningu ttblis samkvmt skipulagslgum. yrping hsa ar sem ba a.m.k. 50 manns og fjarlg milli hsa fer a jafnai ekki yfir 200 metra. Afmarka m ttbli me rum htti aalskipulagi sveitarflags. Svi afmarka me srstkum merkjum, sem tkna ttbli.

ttbli

Skipulagslg nr. 123/2010, 2. gr.

Umferarlg nr. 50/1987, 2. gr.

Hugtaki ttbli er ekki skilgreint nttruverndarlgum en a kemur fyrir tveimur greinum laganna. Annars vegar 1. mgr. 17. gr. en ar er kvei um bann vi akstri vlkninna kutkja utan vega. Slkur akstur er heimill jklum og snj utan vega utan ttblis svo fremi sem jr er snvi akin og frosin. Sr261 123. l. 19981999, 528. ml, skj. 1111. 262 slensk orabk, bls. 1098.

Hvtbk~nttruvernd 171

Fannborg og Mnir Kerlingarfjllum.

stk kvi um bann vi akstri utan vega ttbli er hins vegar a finna umferarlgum, sbr. 5. gr. a og er ar jafnframt rtta a kvi laga um nttruvernd gildi a ru leyti um akstur utan vega. Af essu m lykta a lta veri reglu 5. gr. a umferarlaga sem srreglu gagnvart kvum nttruverndarlaga um akstur utan vega. 1. mgr. 43. gr. laganna segir a heimilt s a setja upp auglsingar mefram vegum ea annars staar utan ttblis. Vegna samspils kva nttruverndarlaga og umferarlaga um akstur utan vega er elilegt a byggt s smu skilgreiningu orsins ttbli essum lgum. Leggur nefndin v til a skring umferarlaga v veri tekin upp nttruverndarlg. Hugtkin alfaralei og utan alfaraleiar eru notu nttruverndarlgum vi afmrkun heimilda til a tjalda. Samkvmt 1. mgr. 20. gr. er vi alfaralei bygg yfirleitt heimilt a tjalda hefbundnum vilegutjldum til einnar ntur rktuu landi. Vi alfaralei byggum, hvort heldur er eignarlandi ea jlendu, er heimilt a setja niur hefbundin vilegutjld, sbr. 2. mgr. smu greinar. Utan alfaraleiar, hvort heldur er eignarlandi ea jlendu, er heimilt a setja niur gngutjld nema anna s teki fram srreglum sem kunna a gilda um vikomandi landsvi, sbr. 3. mgr. 20. gr. Ori alfaralei merkir samkvmt slenskri orabk fjlfarin lei.263 nefndarliti umhverfisnefndar vegna frumvarps ess sem sar var a lgum nr. 44/1999 segir a me ferum utan alfaraleiar s tt vi ferir sem ekki urfi a tengjast vegum ea stgum og geti leiin legi um holt og ma. Eins og bent er kafla 19.4.9 eru essi hugtk ekki alls kostar skr og skilegt a au yru skr betur njum lgum.

11.2.5 Landslag og verni

Hugtak Laga- og samningsgreinar
Skipulagslg, 2. gr.

Skilgreining

Landslag

Landslag merkir svi sem hefur snd og einkenni vegna nttrulegra og/ea manngerra tta og samspils ar milli. Landslag tekur annig til daglegs umhverfis, umhverfis me verndargildi og umhverfis sem hefur veri raska. Undir landslag fellur m.a. ttbli, dreifbli, snortin verni, r, vtn og hafsvi. Landscape means an area, as perceived by people, whose character is the result of the action and interaction of natural and/or human factors. Landslag [ir] svi sem ber a me sr skynjun flks a vera til ori af nttrunnar hendi og/ea me mannlegri hlutun. (Opinber ing)264

Evrpski landslagssttmlinn

263 slensk orabk, bls. 24. 264 http://www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/heritage/landscape/VersionsConvention/Islandais.pdf

172 | Hvtbk~nttruvernd

V. kafli nttruverndarlaga hefur yfirskriftina landslagsvernd. Kaflinn hefur ekki a geyma skr ea tarleg kvi um slka vernd og hugtaki landslag er ekki skilgreint lgunum. Landslagi hefur nokkra srstu sem vifang nttruverndar v upplifun af landslagi er meira bundin persnulegu, huglgu mati en flestir arir ttir nttrunnar.265 kafla 3.5.1 hvtbkinni er fjalla um slenskt landslag og er ar sagt fr slenska landslagsverkefninu sem m.a. laut a greiningu og flokkun landslags. sasta ri kom t viamikil skrsla me niurstum verkefnisins.266 Fyrsti kafli hennar fjallar um landslagshugtaki. ar er m.a. bent a hugtaki eigi margt sameiginlegt me hugtkunum nttra og umhverfi en skeri sig samt fr eim, ekki sst vegna hins sterka persnubundna mats upplifun, og ar me skilningi og skilgreiningu, landslagi. kaflanum er sagt fr tillgum starfshps vegum Skipulagsstofnunar og Umhverfisstofnunar fr rinu 2004 a skilgreiningum nokkrum lykilhugtkum sem vara landslag, en r eru eftirfarandi:267
Landslag er svi sem flk skynjar a hafi kvein einkenni sem eru tilkomin vegna virkni ea samspils nttrulegra og/ea mannlegra tta. Landslagsheild er landslag sem flk upplifir a s afmarka af nttrulegum (t.d. fjallahringur, fjrur) og/ea menningarlegum ttum. Landslagsvernd er ager til a varveita og vihalda einkennum landslags. Verndunin er viurkennd vegna menningarlegs gildis og/ea nttruverndargildis. egar fjalla er um snd umhverfis, svipmt lands ea heildarsvipmt lands er tt vi form, tlnur, mynstur ea fer sem landslag hefur samt eim fagurfrilegu ea menningarlegu hrifum sem flk upplifir vi a horfa tilteki landslag. Landslagsger er landslag sem hefur svipu einkenni svo sem form, tlnur, mynstur, fer ea ess httar og/ea svipu einkenni vegna menningarlegra tta. Landslagsger er ekki h landfrilegri stasetningu. [Landslagsflokkun:] S ager a flokka landslag eftir landslagsgerum sem hafa aukennanleg einkenni. minnisblainu kemur fram a ofangreind skilgreining hugtakinu landslag byggi skilgreiningu Evrpska landslagssttmlans.

Starfshpurinn lagi jafnframt til a hugtaki landslag yri skilgreint nttruverndarlgum, lgum um mat umhverfishrifum og skipulags- og byggingarlgum. Eins og fram kemur tflunni hr a ofan hefur hugtaki veri skrt njum skipulagslgum. S skilgreining er hins vegar afar v og v illa nothf. Skilgreining starfshpsins er hins vegar ing skringu evrpska landslagssttmlans og er a mat nefndarinnar a hn s mun betri og nkvmari en hin opinbera ing (sj tfluna hr a ofan). Leggur nefndin til a hn veri lg til grundvallar njum lgum.

265 Sj nnar um etta kafla 13 um mat verndargildi og verndarrf. 266 ra Ellen rhallsdttir, orvarur rnason, Hlynur Brarson og Karen Plsdttir: slenskt landslag. Sjnrn einkenni, flokkun og mat fjlbreytni. Hskli slands 2010. 267 Sama heimild, bls. 22.

Hvtbk~nttruvernd 173

Hugtak
snorti verni

Lagagrein
Nttruverndarlg, 3. gr.

Skilgreining

Landsvi sem er a.m.k. 25 km2 a str ea annig a hgt s a njta ar einveru og nttrunnar n truflunar af mannvirkjum ea umfer vlkninna farartkja jru, er a.m.k. 5 km fjarlg fr mannvirkjum og rum tknilegum ummerkjum, svo sem raflnum, orkuverum, milunarlnum og jvegum, og ar sem ekki gtir beinna ummerkja mannsins og nttran fr a rast n lags af mannlegum umsvifum.

Framangreind skilgreining nttruverndarlaga hugtakinu snorti verni var niurstaa starfshps sem settur var laggirnar kjlfar ess a Alingi samykkti ri 1997 ingslyktun um varveislu snortinna verna og fl umhverfisrherra a mta um a stefnu. greinarger starfshpsins kemur fram a rstir og fornminjar, ar sem mjg ltil ummerki eru um mannvist, urfi ekki a koma veg fyrir a svi s skilgreint sem verni. Sama gildi um gangnamannakofa og sluhs. Akstur skuli hins vegar takmarka eins og frekast er kostur. A ru leyti vildi starfshpurinn takmarka verni vi byggt land ar sem maurinn hefur ekki bein hrif snd lands ea lfrki, dreifing lfvera er h athfnum mannsins og mannvirkjum og umfer er haldi lgmarki.268 Fjalla er um verni kafla 3.5.2 hr a framan og ar er bent a oralagi snortin verni s a sumu leyti heppilegt og feli raun sr miklu strangari skilgreiningu vernum en viteki er annars staar. lggjf annarra landa er fyrst og fremst mia vi snileg ummerki um umsvif mannsins, t.d. byggingar, milunarln, flugvelli og raflnur, en ekki ger s krafa a landi s raunverulega snorti af umsvifum mannsins. a er til dmis ekki hgt me nverandi ekkingu a flokka mihlendi slands nttrulegar aunir og land sem blsi hefur upp eftir landnm af mrgum samverkandi stum, meal annars fyrir bein hrif mannsins. Leggur nefndin v til a nota s hugtaki bygg verni fremur en snortin.

11.2.6 Rkta land og rkta

Hugtk Lagagreinar
Nttruverndarlg, 3. gr. Rktaland Jaralg, 2. gr. barlg, 2. gr.

Skilgreiningar
Garar og tn og akrar, .e. land sem hefur veri rkta me jarvinnslu, sningu og reglulegri burargjf, land skgrkt ea land sem hvorki hefur arfnast jarvinnslu n sningar til a vera slgjuland en er a vegna burargjafar og er nota sem slkt. Land sem hefur veri rkta me jarvinnslu, sningu og reglulegri burargjf, land skgrkt ea land sem hvorki hefur arfnast jarvinnslu n sningar til a vera slgjuland en hefur ori a vi burargjf og er nota sem slkt.

rkta land

Almennt skilgreint neikvtt, .e. land sem ekki er rkta.

Hugtkin rkta land og rkta land koma fyrir nokkrum stum nttruverndarlgum tengslum vi rtt almennings til a fara um landi og til a tjalda. Jafnframt segir 1. mgr. 13. gr. a fer sinni um landi skuli menn sna land268 Sj vefsu umhverfisruneytis, sl: http://www.umhverfisraduneyti.is/utgefid-efni/nr/277

174 | Hvtbk~nttruvernd

eiganda og rum rtthfum fulla tillitssemi og vira hagsmuni eirra, m.a. vegna rktunar. A v er varar hugtaki rkta land bendir nefndin a skilgreining nttruverndarlaga tekur ekki v hvenr rkta land httir a flokkast sem slkt skum ess a rktuninni er htt einhvern tma. Telur nefndin mikilvgt a r essu veri btt svo komast megi hj v a almannartturinn s skertur meira en elilegt m teljast. Tillaga nefndarinnar um skilgreiningu hugtakinu er v eftirfarandi:
Land sem ntt er til framleislu plntuafura og sem breytt hefur veri me hlutun til a auka ea bta slka framleislu me reglulegri burargjf og/ ea jarvinnslu og sningu. Hafi landi ekki veri rkta 15 r telst a rkta land.

Me essari skilgreiningu fellur undir hugtaki rkta land ll jarrkt, .e. borin og/ea slegin tn, akrar og land sem ntt er til framleislu rum plntuafurum, s.s. grnmeti, sem og land skgrkt. Rk nefndarinnar fyrir v a rkta land sem ekki hefur veri rkta 15 r teljist rkta eru m.a. au a grur slku landi hefur eim tma jafnan teki miklum breytingum og frst til nttrulegs horfs.

11.2.7 Nttruverndarsvi, nttruminjar, nttrumyndanir

og fleira
Hugtak
Nttruminjar

Lagagrein
Nttruverndarlg, 3. gr.

Skilgreining
a. Nttruverndarsvi, b. Lfverur, bsvi eirra, vistgerir og vistkerfi sem eru nttruminjaskr, sbr. 67. gr.

Hugtaki nttruminjar er skilgreint nttruverndarlgum annars vegar me tilvsun til skilgreiningar laganna nttruverndarsvum og hins vegar me tilvsun til nttruminjaskrr. a nr v eingngu til nttrufyrirbra sem bi er a taka kvrun um a vernda me einhverjum htti ea taka afstu um a rtt s a vernda. etta er samrmi vi ori nttruminjaskr, sbr. 67. gr. nvl., en hn skal hafa a geyma upplsingar um frilstar nttruminjar, nttruminjar sem sta ykir til a frilsa samkvmt nttruverndartlun og arar nttruminjar sem rtt ykir a vernda. Hugtaki nttruminjar er v nota me hlistum htti og ori jminjar sem nr til menningarsgulegra minja sem kvei hefur veri a varveita sfnum ea me frilsingu.269 Nefndin leggur til a hugtaki veri skilgreint me almennum htti, .e. sem nttrufyrirbri sem kvei hefur veri a vernda me frilsingu ea me rum htti ea sem tekin hefur veri afstaa til a rtt s a vernda. Skilgreiningin nr bi til nttruminja sem egar hafa veri frilstar ea verndaar me srlgum og einnig til eirra nttruminja sem kvei hefur veri a stefna a a vernda grundvelli mats verndargildi og verndarrf. essi skilgreining felur ekki sr efnislega breytingu og rmar einnig vi tillgur nefndarinnar um nttruminjaskr, sbr. kafla 16.3.

269 Sj 3. mgr. 1. gr. jminjalaga nr. 107/2001.

Hvtbk~nttruvernd 175

Hugtk

Laga- og samningsgreinar og orabk

Nttruverndarlg, 3. gr.

Skilgreiningar
a. Frilst svi, .e. jgarar, frilnd, flkvangar, og nttruvtti, b. nnur svi og nttrumyndanir sem eru nttruminjaskr, sbr. 67. gr. c. Afmrku svi landi og sj sem njta verndar samkvmt rum lgum vegna nttru ea landslags. Svi ar sem gerar eru srstakar rstafanir til nttruverndar, frilst svi, svi nttruminjaskr o..h. Protected area means a geographically defined area which is designated or regulated and managed to achieve specific conservation objectives. slensk ing: vernda svi [merkir] landfrilega skilgreint svi sem er frteki ea stjrna og strt til a n srstkum verndarmarkmium.

Nttruverndarsvi

slensk orabk

Samningurinn um lffrilega fjlbreytni, 2. gr.

Nttruverndarsvi eru skilgreind nttruverndarlgum me v a tiltaka au svi sem teljast falla undir hugtaki me tilvsun til tiltekinna kafla og greina laganna sem og annarra laga. Hugtaki er v ekki skilgreint almennan htt me vsan til ess sem einkennir ea er sameiginlegt slkum svum svo sem gert er slenskri orabk og samningnum um lffrilega fjlbreytni. Hugtaki nttruverndarsvi hefur ingu varandi r skyldur sem lagar eru Umhverfisstofnun m.a. um umsjn, rekstur og eftirlit essara sva og ger verndartlana fyrir au, sbr. einkum IV. kafla nttruverndarlaga. v er mikilvgt a skilgreining hugtaksins nttruverndarlgum s skr. Leggur nefndin v til a sami httur veri hafur skringu ess njum lgum. er nausynlegt a laga skilgreininguna a endurskoari flokkun frilstra sva, sbr. tillgur nefndarinnar ar um. Einnig er rtt a benda a upptalning a-liar skilgreiningunni nr ekki til bsva sem frilst eru grundvelli 3. tlul. 1. mgr. 53. gr. Nausynlegt er a bta r essu og einnig vri skilegt a afmarka betur hvaa svi geti falli undir c-li skilgreiningarinnar.

Hugtk

Lagagreinar og orabk
Nttruverndarlg, 53. gr. 2. tlul. 1. mgr. (talin upp dmi)

Skilgreiningar
Fossar, eldstvar, hellar og drangar, svo og fundarstair steingervinga, sjaldgfra steinda, bergtegunda og bergforma. Einstakt fyrirbrigi nttrunni sem sker sig r umhverfinu (ggur, hver, foss, hellir, drangi, fundarstaur steingervinga ea sjaldgfra steintegunda).

Nttrumyndanir slensk orabk

Jarmyndanir

Nttruverndarlg, 37. gr. (taldar upp nokkrar tegundir jarmyndana)

Eldvrp, gerviggar, eldhraun, fossar, hverir.

Nttruvtti

Nttruverndarlg, 53. gr. 2. tlul. 1. mgr.

Frilstar nttrumyndanir flokkur frilstra nttruminja.

176 | Hvtbk~nttruvernd

Hugtaki nttrumyndanir er ekki skilgreint me almennum htti nttruverndarlgum en 2. tlul. 1. mgr. 53. gr. eru talin upp dmi um a hvaa nttrufyrirbri geti falli undir a. Af eirri upptalningu m ra a hugtaki er fyrst og fremst nota um jarrnar minjar en ekki lfrn fyrirbri. a hefur v a miklu leyti smu merkingu og hugtaki jarmyndanir, sj hr eftir. Skring orsins slenskri orabk dregur fram ann eiginleika nttrumyndana a r skeri sig r umhverfinu og su einstakar. Nefndin leggur til a skilgreining hugtaksins beri etta me sr, .e. a nttrumyndun s einstakt fyrirbrigi nttrunni sem a jafnai sker sig r umhverfinu, t.d. jarmyndun bor vi foss, eldst, helli, drang, lffrilegt fyrirbrigi svo sem einstakt tr ea gamall skgarlundur ea nnur hlist nttrufyrirbri. Tilteknar jarmyndanir njta srstakrar verndar samkvmt 37. gr. nvl., .e. eldvrp, gerviggar, eldhraun, fossar og hverir, en hugtaki er ekki skilgreint lgunum. jarfri er hugtaki jarmyndun (geological formation) nota um samhangandi einingu r bergi ea seti me augreindum mrkum, sem myndu er kvenum sta ea svi vi kvenar astur kvenum tma ea tmabili. annig getur kvei hraun ea gjskulag talist myndun, en einnig kvei eldfjall a s mynda mrgum gosum kvenu tmabili. etta getur lka veri innskot, setlag ea setlagasyrpa o.s.frv. Nefndin telur ekki nausynlegt a skilgreina hugtaki jarmyndun njum nttruverndarlgum. Hugtaki nttruvtti er nttruverndarlgum nota um frilstar nttrumyndanir og markar v srstakan flokk frilstra nttruminja. Hugtaki sr samsvrun lgum missa ja, t.d. finnsku nttruverndarlgunum. Samkvmt eim m frilsa sem nttruvtti einstk tr, trjlundi, stakar jarmyndanir og nnur hlist nttrufyrirbri sem sta ykir til a varveita vegna fegurar, fgtis, stu landslagi, vsindalegs gildis ea af rum sambrilegum stum.270 Hr kemur skrt fram a flokkurinn getur teki jafnt til jarmyndana, lfrnna fyrirbra og annarra nttrufyrirbra sem eru einstk og skera sig r umhverfinu. Sama er a segja um skilgreiningu flokki nttruvtta (Natural Monument or Feature) flokkunarkerfi Aljanttruverndarsamtakanna. Samkvmt henni eru svi essum flokki afmrku til a vernda srstakar nttrumyndanir sem geta veri t.d. landslagsfyrirbri, neansjvarfjll, neansjvarhellissktar, jarminjar, svo sem hellar, ea jafnvel lifandi fyrirbri eins og gamall skgarlundur.271

Srkennilegir gerviggar (sappar) noran Blngs, Vatnajkulsjgari.

270 Sj nnar kafla 14.6.2. 271 Sj nnar um etta kafla 14.7.

Hvtbk~nttruvernd 177

Meginreglur umhverfisrttar

12

180 | Hvtbk~nttruvernd

12. Meginreglur umhverfisrttar

Meginreglur umhverfisrttar m fyrst og fremst rekja til aljasamvinnu rkja um umhverfisml sem hfst me stofnun Sameinuu janna. Einkum voru a tvr rstefnur Sameinuu janna sem voru stefnumarkandi fyrir umhverfisml og umhverfisrtt seinni t, Stokkhlmsrstefnan (1972) um umhverfi mannsins og R-rstefnan um umhverfi og run sem haldin var ri 1992. R-yfirlsingunni koma fram margar af helstu meginreglum umhverfisrttar og dmi eru um a vsa s beint til eirra texta aljlegra samninga. efnisreglum missa samninga eru rttindi og skyldur rkja oft tfrar n srstakrar tilvsunar til meginreglnanna.272 sland er aili a mrgum essara samninga, t.d. samningi um lffrilega fjlbreytni, samningi um verndun Noraustur-Atlantshafsins (OSPAR-samningnum), rammasamningi Sameinuu janna um loftslagsbreytingar og fleiri. vettvangi Evrpusamvinnu hefur tullega veri unni a run meginreglna umhverfisrttar. afaraorum EES-samningsins273 er srstaklega vsa til sjlfbrrar runar og meginreglnanna um var og fyrirbyggjandi agerir. 2. mgr. 73. gr. EES-samningsins er kvei um a agerir samningsaila svii umhverfismla skuli grundvallaar tilteknum meginreglum, .e. reglunni um fyrirbyggjandi agerir, reglunni um lausn vi upptk og greislureglunni. Einnig er ar vsa til reglunnar um samttingu. Me innleiingu ess regluverks Evrpusambandsins sem fellur undir EES-samninginn slenskan rtt hafa framangreindar meginreglur v haft hrif slenska lggjf. Nttruvernd fellur hins vegar utan EES-samningsins og gtir v hrifa Evrpurttarins ekki eins sterklega ar.

12.1 Inngangur

12.2 Meginreglur umhverfisrttar slenskum rtti

risvar hafa frumvrp til laga um meginreglur umhverfisrttar veri lg fram Alingi en ekkert eirra hefur n fram a ganga. Sast var lagt fram frumvarp 133. lggjafaringi 20062007 en a geri r fyrir a fimm meginreglur yru lgfestar. ar var um a ra regluna um samttingu umhverfissjnarmia, regluna um fyrirbyggjandi agerir, regluna um lausn vi upptk, vararregluna og greisluregluna (mengunarbtaregluna). Markmi frumvarpsins var a stula
272 Aalheiur Jhannsdttir 2007. Inngangur a meginreglum umhverfisrttar. lfljtur 2007 (3), bls. 363. 273 EES-samningurinn hefur lagagildi hr landi sbr. lg nr. 2/1993, um Evrpska efnahagssvi.

Hvtbk~nttruvernd 181

Gjstykki, hraun fr Krflueldum.

a sjlfbrri run og sjlfbrri ntingu umhverfis, auvelda samttingu umhverfissjnarmia vi nnur sjnarmi og draga r neikvum umhverfishrifum kvarana sem vara umhverfi. S vileitni a leia meginreglurnar lg endurspeglar a mat a hrif eirra slenskum rtti su enn sem komi er takmrku. finna megi dmi slenskum rtti ar sem meginreglur umhverfisrttar hafa srstaklega veri tfrar er mun algengara a r birtist me einhverjum htti markmiskvum laga. hrif eirra koma sur fram efnisreglum ann htt a sett su fram vimi sem hafa skal a leiarljsi vi tku kvarana samrmi vi hugsun sem br a baki meginreglunum. Hr eftir verur fjalla um r meginreglur umhverfisrttar sem fram komu frumvarpi til laga sem lagt var fram 133. lggjafaringi. Er umfjllunin a miklu leyti bygg eim texta sem birtist umrddu frumvarpi.274

12.2.1 Vararreglan
Vararreglan sr sterkar rtur aljlegum umhverfisrtti og kemur fyrir mrgum aljasamningum sem rki hafa stafest og skuldbundi sig til a fara a.275 15. meginreglu R-yfirlsingarinnar er a finna einna ekktustu tgfu vararreglunnar en ar segir:
v skyni a vernda umhverfi skulu rki rkum mli beita vararreglunni eftir v sem au hafa getu til. Skorti vsindalegri fullvissu, ar sem htta er alvarlegu ea btanlegu tjni, skal ekki beitt sem rkum til a fresta kostnaarhagkvmum agerum sem koma veg fyrir umhverfisspjll.

Rksemdin a baki vararreglunni er vissa, flestum tilvikum vsindaleg vissa og skortur upplsingum, um hvort kvenar agerir ea eftir atvikum ageraleysi muni hafa skileg hrif umhverfi. rtt fyrir vissu ber eftir sem ur a grpa til fyrirbyggjandi vararrstafana jafnvel tt ekki s mgulegt a sna fram orsakatengslin milli tiltekinna afhafna og hrifa eirra. Vararreglan er ekki hluti af 2. mgr. 73. gr. EES-samningsins en til hennar er vsa afaraorum hans ar sem segir a samningsailar hafi einsett sr a sj til ess a nttruaulindir su nttar af var og skynsemi, einkum grundvelli meginreglunnar um sjlfbra run og eirrar meginreglu a grpa skuli til vararrstafana og fyrirbyggjandi agera. Margar EB-gerir sem eru hluti af EES-samningnum byggjast vararreglunni og tfra hana. Sem dmi m

274 Sj frumvarp til laga um meginreglur umhverfisrttar, 133. l. 20062007, 566. ml, skj. 842, sj slina: http://www.althingi. is/altext/133/s/0842.html. Aalheiur Jhannsdttir mun hafa sami frumvarpi og birti sar grein um sama efni, sbr. neanmlsgrein 272. 275 Reglan er t.d. sett fram afaraorum samningsins um lffrilega fjlbreytni ar sem segir: [...] ar sem htta er umtalsverri rrnun ea tjni lffrilegri fjlbreytni tti ekki a nota nga vsindalega ekkingu sem tilefni ess a fresta agerum til a forast ea draga eins miki r eirri httu og mgulegt er.

182 | Hvtbk~nttruvernd

nefna gerir sem vara erfabreyttar lfverur sem hafa veri innleiddar slenskan rtt me lgum nr. 18/1996, um erfabreyttar lfverur. Vararreglan er ekki tfr me skrum htti nttruverndarlgum segja megi a sjnarmi um agt liggi a baki 41. gr. um innflutning, rktun og dreifingu lifandi lfvera sem og 37. gr. um srstaka vernd tiltekinna jarmyndana og vistkerfa og 38. gr. um httu rskun nttruminja. Byggt er vararsjnarmium dmi Hstarttar, H 1997:2488 (laxagengd efri hluta Laxr). mlinu var m.a. deilt um hvort landeigendur ttu btartt vegna skeringar eignarrttindum sem eir tldu sig hafa ori fyrir egar Nttruverndarr lagist gegn formum eirra um a gera laxi kleift a ganga efri hluta Laxr Suur-ingeyjarsslu. Hldu landeigendur v fram a kvrun rsins kmi veg fyrir a eir fengju noti ars og verauka af jrum snum. Hstirttur fllst ekki essi sjnarmi og lagi m.a. til grundvallar niurstu sinni srstu svisins sem er fria me srstkum lgum. Einnig vsai Hstirttur til ess a veiirtthafar og landeigendur vru me kvruninni ekki sviptir gum sem eir hefu ur geta hagntt sr. Hagsmunaflagi eirra hefi einungis veri meina a standa a agerum er tefldu lfrkinu Lax og Mvatni tvsnu a mati vsindamanna. Af essum dmi Hstarttar m lykta a mgulegt s a rttlta tilteknar verndaragerir, a.m.k. frilstum svum, svo a kvein vissa um afleiingar s til staar.

12.2.2 Meginreglan um fyrirbyggjandi agerir

Meginreglan um fyrirbyggjandi agerir felur sr a markmi a fyrirbyggja ea koma veg fyrir a nttran veri fyrir varanlegum spjllum sem mgulegt ea raunhft er a bta r sar. A baki liggur vitneskja um skileg umhverfishrif veri ekki gripi til kveinna fyrirbyggjandi agera og a rf s kvenum verndaragerum, jafnvel tt r hafi fr me sr einhverjar takmarkanir eignarrum ea athafnafrelsi einstaklinga og lgaila. A meginefni til birtist reglan tvo vegu slenskum rtti. Annars vegar hafa msar bo- og bannreglur veri samykktar, t.d. reglur sem vara stringu veium en r er m.a. a finna lgum um vernd, friun og veiar villtum fuglum og spendrum nr. 64/1994 og lgum um stjrn fiskveia nr. 116/2006. Hins vegar hafa veri samykkt mis lagakvi sem lta a leyfisveitingum og eftirliti af hlfu opinberra stofnana, t.d. starfsleyfi samrmi vi kvi laga um hollustuhtti og mengunarvarnir nr. 7/1998. Raunar m einnig segja a kvi nttruverndarlaga um frilsingar byggi essu sjnarmii og sama er a segja um au kvi laga sem gera krfu um mat hrifum framkvmda ur en r er rist, sbr. lg um mat umhverfishrifum nr. 106/2000, en au byggjast rum ri einnig vararreglu. Af dmi Hstarttar svoklluu Stjrnugrssmli I (H 2000:1621) m ra a strangar krfur su gerar til skrleika rttarheimilda svii umhverfisrttar ef beiting eirra hefur fr me sr skeringu ea takmarkanir eignarrttindum ea atvinnufrelsi. Mli varai kvrun umhverfisrherra um a bygging og rekstur svnabs skyldi h mati umhverfishrifum. kvrunin byggi 6. gr. gildandi laga um mat umhverfishrifum nr. 63/1993 sem heimilai rherra a kvea a fengnu liti skipulagsstjra a tilteknar framkvmdir skyldu har mati. Meiri hluti Hstarttar taldi greinina fela sr vtkt og heft framsal lggjafans valdi snu til framkvmdavaldsins og a hn vri einungis takmrku

Hvtbk~nttruvernd 183

Heulandt.

af almennri markmislsingu 1. gr. laganna. Tali var a framsali strddi gegn 72. og 75. gr. stjrnarskrrinnar og vri lgmtt.276 essi niurstaa Hstarttar undirstrikar mikilvgi ess a meginreglur umhverfisrttar su tfrar lgum annig a r skapi tiltekin vimi sem leggja skal til grundvallar kvaranatku sem hefur hrif umhverfi og nttru. dmi Hstarttar fr 27. september 2007, mli nr. 182/2007 (efnistaka hafsbotni), var einnig fjalla um rttarheimild svii umhverfisrttar sem fl sr skeringu atvinnu- og eignarrttindum. Mli varai hrif lagabreytinga leyfi fyrirtkisins B til efnistku af hafsbotni. r uru til ess a leyfi var fellt r gildi 15 rum fyrr en gert hafi veri r fyrir og ntt leyfi var h mati umhverfishrifum. B taldi upphaflega leyfi fela sr atvinnurttindi sem verndu vru af eignarrttarkvi stjrnarskrrinnar og a ekki hefi veri heimilt a svipta fyrirtki v. Hstirttur fllst ekki a. dmnum er vsa til ummla lgskringarggnum ar sem rtta er a slendingar hafi gengist undir skuldbindingar samkvmt aljasamningum um a meta hrif tiltekinna framkvmda sem lklegar su til a hafa veruleg og skaleg hrif umhverfi. Nausyn beri til a meta umhverfishrif framkvmda ar sem htta s btanlegum ea verulegum skaa umhverfinu, sbr. meginreglur 73. gr. EES-samningsins. Hstirttur taldi lagabreytingarnar almennar og mlefnalegar og a ekki vri snt fram a r hefu ekki stust vi haldbr rk ea viurkennd lggjafarsjnarmi.

12.2.3 Samtting umhverfissjnarmia

Reglan um samttingu umhverfissjnarmia er af mrgum talin kjarni sjlfbrrar runar og m a til sanns vegar fra. 4. meginreglu R-yfirlsingarinnar segir:
Til ess a af sjlfbrri run geti ori verur umhverfisvernd a vera askiljanlegur liur runarferlinu og v er ekki hgt a slta hana r samhengi vi a.

mrgum nlegum aljasamningum sem vara umhverfisvernd er meginreglan treku og tfr a kvenu marki. dmaskyni m nefna b-li 6. gr. samningsins um lffrilega fjlbreytni en ar segir a srhver samningsaili skuli samtta, eftir v sem hgt er og vieigandi, run forma, tlana og stefnumla sem vara hina msu geira jflagsins vernd og sjlfbrri notkun lffrilegrar fjlbreytni.277 a-li 10. gr. sama samnings segir a samtta skuli sjnarmi

276 72. gr. fjallar um eignarrttarvernd en s 75. um atvinnufrelsi. 277 Each Contracting Party shall, in accordance with its particular conditions and capabilities: b) Integrate, as far as possible and as appropriate, the conservation and sustainable use of biological diversity into relevant sectoral or cross-sectoral plans, programmes and policies.

184 | Hvtbk~nttruvernd

um vernd og sjlfbra notkun lffrilegra aulinda innlendri kvaranatku.278 Einnig m nefna 4. mgr. 3. gr. rammasamnings Sameinuu janna um loftslagsbreytingar en samkvmt greininni ber samningsailum a samtta agerir sem mia a loftslagsvernd annarri opinberri stefnumrkun og tlanager. Meginreglan um samttingu hefur fengi anna og auki vgi Evrpurtti eftir a hn var flutt almenna hluta Rmarsamningsins, .e. 6. gr. hans. Meginreglan n vi um alla mlaflokka sem EB ltur til sn taka en ur var hn eim hluta samningsins sem fjallai um umhverfisml og tti v einungis vi um samttingu v svii. 2. mgr. 73. gr. EES-samningsins er einnig vsa til meginreglunnar um samttingu umhverfissjnarmia en ar segir m.a. a krfur um umhverfisvernd skuli vera ttur stefnu samningsaila rum svium. slenskum rtti m finna dmi um lggjf sem byggir sjnarmiinu um samttingu. Hr verur viki a tvennum nsamykktum lgum. Me lgum nr. 36/2011, um stjrn vatnamla, var tilskipun 2000/60/EB um ageraramma EB um stefnu vatnamlum innleidd slenskan rtt. athugasemdum vi frumvarp a er var a lgum um stjrn vatnamla kemur fram a samkvmt tilskipuninni s gert r fyrir samttingu stjrnar vatnamla og a fjalla veri um mlefni vatns heildsttt. Vatnatilskipunin s annig samvinnuverkefni sem gangi vert stofnanir og stjrnvld. Hn geri r krfur a horft s me heildstum htti mlefni sem snerta vatn.279 kvi 19. gr. laganna sem fela sr a vinna skuli vatnatlun endurspegla m.a. etta sjnarmi. Samkvmt 1. gr. laga nr. 48/2011 um verndar- og orkuntingartlun er markmi laganna a tryggja a nting landsva ar sem er a finna virkjanakosti byggist langtmasjnarmium og heildstu hagsmunamati ar sem teki er tillit til verndargildis nttru og menningarsgulegra minja, hagkvmni og arsemi lkra ntingarkosta og annarra gilda sem vara jarhag, svo og hagsmuna eirra sem nta essi smu gi, me sjlfbra run a leiarljsi. Me markmiskvi laganna er leitast vi a tryggja a samrmt frummat liggi fyrir llum eim svum ar sem er a finna skilgreinda virkjunarkosti og a annig veri unnt a meta svin og virkjunarkostina heildsttt ur en formlegt leyfisveitingarferli vegna einstakra virkjunarkosta hefst. Mati skal samkvmt frumvarpinu taka tillit til umhverfis-, efnahags- og flagslegra sjnarmia, sbr. einnig 4. mgr. 3. gr. frumvarpsins.280 Er vi a mia a liti s til langs tma vi mat essum hagsmunum og a allir essir ttir su vegnir og metnir saman og annig stula a v a hagsmunir bi nlifandi og komandi kynsla veri hafir a leiarljsi vi kvrun um ntingu landsva til orkuvinnslu.

12.2.4 Greislureglan
Ein elsta regla umhverfisrttarins er svokllu greisluregla, einnig nefnd mengunarbtaregla.281 Kjarni reglunnar felst v a tiltekinn kostnaur sem er tengdur vrnum gegn umhverfismengun og rrum sem gripi er til v skyni a bta fyrir umhverfismengun leggst beint mengunarvald og a endurspegl278 Each Contracting Party shall, as far as possible and as appropriate: a) Integrate consideration of the conservation and sustainable use of biological resources into national decision-making. 279 139. l. 20102011, 298. ml, skj. 344. 280 Samkvmt 4. mgr. 3. gr. skal verndar- og orkuntingartlun samrmi vi markmi laganna lagt mat verndar- og orkuntingargildi landsva og efnahagsleg, umhverfisleg og samflagsleg hrif ntingar, .m.t. verndunar. verndar- og orkuntingartlun skal teki mi af vatnatlun samkvmt lgum um stjrn vatnamla. 281 ensku Polluters Pay Principle.

Hvtbk~nttruvernd 185

Hrafntinna, Hrafntinnuskeri.

ast vruveri og jnustu. A baki reglunni br einnig a sjnarmi a gera mengunarvald byrgan og mevitaan um byrg sna. Greislureglan hefur veri hluti af umhverfisstefnu EB fr v snemma ttunda ratugnum og er tfr mrgum EB-gerum sem vara mengun og varnir gegn mengun. Margar eirra eru hluti af EES-samningnum og hafa veri innleiddar slenskan rtt. Srstaklega er vsa til reglunnar 2. mgr. 73. gr. EESsamningsins og er greislureglan einnig hluti af aljlegum samningum sem sland er aili a, sbr. t.d. tilvsun til hennar b-li, 2. mgr. 2. gr. OSPAR-samningsins. slenskum rtti er a finna mis kvi ar sem eim sem mengar ea ber byrg mengun er gert a standa straum af kostnai vi mengunarvarnir. M ar nefna lg nr. 162/2002, um rvinnslugjald, t.d. kvi um skilagjld, og lg nr. 55/2003, um mehndlun rgangs, t.d. kvi um gjald fyrir mehndlun rgangs. yfirstandandi ingi mlti umhverfisrherra fyrir frumvarpi til laga um umhverfisbyrg. Frumvarpi felur sr innleiingu tilskipun 2004/35/EB, um umhverfisbyrg tengslum vi varnir gegn umhverfistjni og rbtur vegna ess. Byggir tilskipunin greislureglunni. Markmi frumvarpsins er a tryggja a s sem ber byrg umhverfistjni ea yfirvofandi httu umhverfistjni komi veg fyrir ea bti r ef tjn hefur ori. A auki beri byrgaraili kostna af eim rstfunum sem af v leii. Me frumvarpinu eru fyrsta skipti settar reglur um athafnaskyldu rekstraraila sem byrg bera umhverfistjni ea yfirvofandi httu slku tjni. Frumvarpi tekur fyrst og fremst til umhverfistjns sem valdi er atvinnustarfsemi sem fellur undir II. viauka vi lgin en ar er um a ra msa starfsemi sem hefur fr me sr mengun og httu mengunartjni. Einnig gildir frumvarpi um umhverfistjn vernduum tegundum og nttruverndarsvum og yfirvofandi httu slku tjni sem rekja m til annarrar starfsemi en eirrar sem fellur undir II. viauka og valdi er af setningi ea gleysi. 14. tlul. 6. gr. er skilgreint hva telst til verndara tegunda og nttruverndarsva:
a. Tegundir villtra fugla og villtra spendra sem eru friaar samkvmt lgum um vernd, friun og veiar villtum fuglum og villtum spendrum og tegundir vatnafiska sem njta verndar samkvmt lgum um lax- og silungsveii. b. Lfverur, bsvi eirra, vistgerir og vistkerfi sem frilst eru samkvmt lgum um nttruvernd. c. Frilst svi samkvmt lgum um nttruvernd, .e. jgarar, frilnd, flkvangar og nttruvtti. d. Afmrku svi landi og sj sem njta verndar samkvmt srstkum lgum vegna nttru ea landslags.

Samkvmt essu n kvi frumvarpsins hvorki til sva sem eru nttruminjaskr (nema au su frilst) n til sva sem hafa veri samykkt nttruverndartlun skv. kvrun Alingis. falla svokllu 37. gr. svi (.e. svi sem njta srstakrar verndar 37. gr. nvl.) ekki undir gildissvi frumvarpsins. Sakarbyrg samkvmt fyrrgreindu kvi myndi v aeins gilda frilstum svum ea um 17% landsins ar sem minnstar lkur eru a httuleg starfsemi fari fram. Nnar verur fjalla um etta atrii 23. kafla um vingunarrri, skaabtur og fleira.

186 | Hvtbk~nttruvernd

12.3 Meginreglur norskri lggjf

nlegri norskri nttruverndarlggjf, lgum um fjlbreytni nttrunnar,282 eru lgfestar fimm meginreglur, ar af tvr sem ekki koma fram eim lagafrumvrpum sem fjalla er um hr framar. tfrsla meginreglna norskum rtti er einnig me rum htti en v frumvarpi sem lagt var fram 133. lggjafaringi. norsku lgunum eru meginreglurnar, t.d. greislureglan, alagaar eim markmium sem a er stefnt lgunum. lgunum er jafnframt a finna kvi um gildissvi meginreglnanna, sbr. 7. gr.

12.3.1 Meginreglur um opinbera kvaranatku 8.12. gr.283

Samkvmt 7. gr. norsku laganna skulu stjrnvld leggja til grundvallar sem stefnumi mefer opinbers valds r meginreglur sem birtast 8.12. gr. laganna, ar meal egar stjrnvld thluta f, og vi umsslu fasteigna (n. forvaltning af fast ejendom). Samkvmt 2. mlsli greinarinnar skal kvrun stjrnvalda bera me sr hvaa ingu meginreglurnar hfu fyrir niurstuna. 7. gr. fjallar um gildissvi og rttarhrif meginreglnanna 8.12. gr. r gilda um mefer opinbers valds, hvort heldur a er hendi stjrnvalda vegum rkisins, hrasstjrnvalda,284 sveitarflaga ea undantekningartilvikum einkaaila sem hefur veri fengin heimild til a fara me opinbert vald. Hugtaki opinbert vald (n. offentlig myndighet) vsar til kvarana stjrnvalda hvort heldur r teljast til stjrnvaldskvarana ea stjrnvaldsfyrirmla. Auk ess nr hugtaki til opinberra fjrframlaga.285 Eins og fram kemur greininni gilda stefnumiin sem felast 8. til 12. gr. einnig um umsslu fasteigna. Hr er fyrst og fremst vsa til landareigna eigu opinberra aila jafnvel tt srstku stjrnvaldi s fali a fara me eignina. Ef eignarhald landareignar er hins vegar hendi flags sem er opi einkaailum til fjrfestingar gilda reglurnar ekki enda tt opinberir ailar eigi ar stran hluta.286 Samkvmt 7. gr. hafa meginreglurnar 8.12. gr. ingu sem stefnumi og stjrnvldum er skylt a taka tillit til eirra vi undirbning kvarana, ar meal stjrnvaldsfyrirmla. etta gildir um kvaranir hvort heldur r eru byggar lgunum um fjlbreytni nttrunnar ea rum lagagrundvelli.287

12.3.2 kvaranir stjrnvalda byggi ekkingu288

8. gr. norsku laganna heyrir ekki til eirra meginreglna umhverfisrttar sem fjalla var um hr framar en hn er sett fram norsku lgunum sem vimiunarregla sem hafa skal til hlisjnar vi tku kvarana sem vara fjlbreytni nttrunnar. Samkvmt 1. mgr. greinarinnar skulu opinberar kvaranir sem vara fjlbreytni nttrunnar byggja, a v marki sem sanngjarnt er, vsindalegri ekkingu, m.a. um stand tegunda, tbreislu vistgera og vistfrilegt stand sem og hrif sem hljtast af kvruninni. Krfur um ekkingu sem grundvll kvrunar skulu
282 283 284 285 286 287 288 Naturmangfoldloven nr. 100/2009. Prinsipper for offentlig beslutningstaking i 8 til 12. norsku fylkeskommune. Backer, Inge Lorange 2010. Naturmangfoldloven, kommentarutgave. Universitetsforlaget, Osl, bls. 83. skringarriti Backers er bent a mis litaefni geti risi um gildissvi kvisins hva etta varar, sj bls. 8485. Backer, bls. 85. Kunnskapsgrunnlaget.

Hvtbk~nttruvernd 187

Naurtunga Reykjadal vi Torfajkul.

vera samrmi vi eli mls og httu tjni fjlbreytni nttrunnar. 2. mgr. 8. gr. er kvei um skyldu stjrnvalda til a leggja einnig herslu ekkingu sem grundvllu er reynslu kynslanna umgengni vi nttruna, ar meal Sama, ekkingu sem stula getur a sjlfbrri ntingu og verndun fjlbreytni nttrunnar. Fyrsta mlsgrein 8. gr. er samrmi vi 7. gr. samningsins um lffrilega fjlbreytni. kvi felur sr lgfestingu eirrar reglu a stjrnssla nttruverndarmla skuli grundvallast ekkingu og a hn gildi um allar opinberar kvaranir innan mlaflokksins, h lagagrundvelli eirra.289 kvi 8. gr. skilgreina ekki nkvmlega r krfur sem gerar eru um eli eirrar ekkingar sem liggja skal til grundvallar kvaranatku. greininni er vsa til vsindalegrar ekkingar um stand tegunda, tbreislu vistgera og vistfrilegt stand. Greinin ltur a hlutlgri ekkingu sem hgt er a stareyna og krafan beinist fyrst og fremst a ekkingu sem egar liggur fyrir.290 Jafnframt felur greinin sr a liti skuli til kveinna sanngirnissjnarmia egar ekkingargrundvllurinn er metinn og ar me hvort krafist veri frekari rannskna og gagnaflunar. v sambandi er liti til elis mlsins og ess hversu mikil htta er a tjn veri fjlbreytni nttrunnar. S kvrun tekin n ess a gtt s kva 8. gr. kann a eftir atvikum a leia til gildingar hennar. a kemur ekki veg fyrir a sar veri tekin n kvrun me sama efni en grundvelli ekkingar sem uppfyllir skilyri 8. gr. Brot 8. gr. laganna leiir ekki sjlfkrafa til ess a kvrun teljist gild. samrmi vi almennar reglur stjrnsslurttar er vi rlausn um a horft til elis brotsins og umfangs ess og lkanna v a gallinn hafi haft hrif niurstu mlsins.291

12.3.3 Vararreglan292
Samkvmt 9. gr. norsku laganna um fjlbreytni nttrunnar skal, eim tilvikum egar kvrun er tekin n ess a fyrir liggi fullngjandi ekking um hvaa hrif hn muni hafa nttrulegt umhverfi, leitast vi a koma veg fyrir mgulegt og verulegt tjn fjlbreytni nttrunnar. Ef fyrir liggur a htta er alvarlegu ea btanlegu tjni skal skorti vsindalegri fullvissu ekki beitt sem rkum fyrir a fresta ea lta hj la a grpa til stjrnvaldsagera. Vararreglan kemur einkum til skounar tilvikum egar ekki liggur fyrir vsindaleg ekking um stand ea hugsanleg hrif kvrunar nttrulegt umhverfi sem fullngir krfum 8. gr. norsku laganna. Vi mat v hversu miki mgulegt tjn arf a vera til a teljast verulegt tjn, sbr. 1. mlsli kvisins, arf
289 290 291 292 Backer, bls. 88. Backer, bls. 91. Backer, bls. 9495. Fre-var-prinsippet.

188 | Hvtbk~nttruvernd

a horfa til missa tta eins og hversu mikil hrif fyrirhugu framkvmd mun hafa vistkerfi, hversu varanleg au eru og hvort au hafi hrif tegundir sem eru vikvmar ea jafnvel trmingarhttu. kvi 2. mlsl. 9. gr. tekur fyrst og fremst til tilvika ar sem til greina kemur a grpa til agera til a vernda fjlbreytni nttrunnar, t.d. a stofna srstk verndarsvi ea kvea veiitakmarkanir. Skorti upplsingum ea vsindalegri fullvissu skal ekki beitt sem rkum til a fresta ea komast hj v a grpa til agera sem hafa a markmii a draga r httu alvarlegu tjni.293 Brot gegn 9. gr. eim tilvikum ar sem raunveruleg htta er alvarlegu tjni fjlbreytni nttrunnar getur leitt til gildingar kvrunar.294

Birkiskgur vi Hsafell.

12.3.4 Meginreglan um vistkerfisnlgun og mat heildarlagi295

10. gr. norsku laganna er lgfest meginregla sem felur sr a hrif vistkerfi skuli meta t fr heildarlagi sem v er ea a mun vera fyrir. greininni sjlfri er ekki srstaklega fjalla um vistkerfisnlgun sem slka. skringariti um lgin kemur fram a m.a. ljsi eirrar herslu sem lg s vistkerfisnlgun lgunum, sbr. 10. gr., markmiskvin og verndarmarkmi fyrir vistkerfi 4. gr., hafi kvi meiri ingu en lesa megi r v samkvmt oranna hljan. annig skuli inngrip nttruna sem hefur hrif kveinn stofn ea tilteki landslagsfyrirbri ekki aeins meti t fr eim hrifum sem a kann a hafa essa tti heldur skuli einnig meta hrif ess vistkerfi sem stofninn ea landslagsfyrirbri er hluti af.296 reglunni um mat heildarlagi felst a ur en n kvrun um inngrip, jafnvel lti inngrip, er tekin skuli hrifin metin heild sinni. Heildarmat standi svisins getur ar af leiandi haft au hrif a ef stt er um framkvmdaleyfi svi sem egar hefur veri raska me mun strri framkvmdum kunni a vera rtt a hafna umskn sem felur sr minna inngrip ef heildarlag svi er fari a nlgast httumrk. Einnig er me kvinu lg hersla a mat heildarlagi nttrusvi eigi einnig a fela sr mat hugsanlegum hrifum til framtar. a stuli m.a. a v a vararreglan hafi meiri hrif kvaranatku en veri hafi. Meginreglan um vistkerfisnlgun og mat heildarlagi er vimiunarregla sem hafa skal til hlisjnar vi tku kvarana. Meginreglan hefur hrif
293 Sem dmi er nefnt a ef nttrufarslegar upplsingar sna fram marktka rrnun vikvmum stofni skal vissu um orsk rrnunar ea framhaldandi run stofnsins ekki beitt sem rkum fyrir v a ekki veri gripi til verndaragera. Backer, bls. 99. 294 Backer, bls. 97. 295 kosystemtilnrming og samlet belastning. 296 dmaskyni er nefnt a ef vikomusta drategunda sem flytja sig milli sva, flkkutegunda, er raska, s.s. vikomusta farfugla ea gngufiska, skuli ekki eingngu meta au beinu hrif sem vera vikomandi tegund heldur skuli einnig meta hvort breytingar veri farmynstri og/ea far- ea gnguleium tegundarinnar og hvort breytingarnar geti haft hrif nnur svi ea tegundir sem eru har ea lifa samspili vi fyrrgreinda flkkutegund. Sj Backer, bls. 101.

Hvtbk~nttruvernd 189

 rannskn mls sem og sjlft mati sem vinna arf ur en kvrun er tekin.297

12.3.5 Greislureglan298
Greislureglan er tfr 11. gr. norsku laganna en ar segir a framkvmdaaili skuli bera kostna sem hlst af v a hindra ea takmarka tjn fjlbreytni nttrunnar sem af framkvmd hans hlst a v marki sem a er ekki sanngjarnt me hlisjn af eli framkvmdarinnar og tjnsins. Reglan felur sr a framkvmdaaili ber kostna af fyrirbyggjandi agerum og varnaragerum sem mia a v a takmarka tjn. Reglan ltur a tjni fjlbreytni nttrunnar og hefur ekki eins vtt gildissvi og greislureglan norsku mengunarlgunum.299 Vi afmrkun v hversu langt kostnaarbyrg framkvmdaraila eigi a n skal beitt sanngirnisreglu. samrmi vi meginreglu sem birtist 7. gr. laganna myndar 11. gr. ekki sjlfstan grundvll byrgar fyrir einstaka framkvmdaraila. Meginreglan hefur fyrst og fremst hrif tlkun annarra reglna sem vara byrg framkvmdaraila og kvaranir stjrnvalda um a beita lgbundnu valdi snu til a leggja skyldur framkvmdaraila.300

Mosagrnir smsteinar vi Blng, Vatnajkulsjgari.

12.3.6 Meginreglan um umhverfisvna tkni og rekstraraferir301

12. gr. norsku laganna segir a til a koma veg fyrir ea takmarka tjn fjlbreytni nttrunnar skuli leitast vi a velja rekstraraferir, tkni og stasetningu sem hagfelldust er fyrir samflagi. etta skal meti heildsttt me hlisjn af fyrri ntingu, eirri sem gangi er og framtarntingu og efnahagslegum astum. Hr er tt vi umhverfisvna tkni og aferir og svipar reglunni til svokallarar BAT-reglu umhverfisrtti sem felur sr a vallt skuli beitt bestu fanlegri tkni til a fyrirbyggja ea takmarka umhverfistjn.302 Svipu sjnarmi hafa veri tfr htternis- ea siareglum (e. codes of conduct) sem mis aljasamtk svii umhverfismla hafa gefi t. Meginreglan hefur srstaklega ingu fyrir stjrnvld egar au gefa t stjrnvaldsfyrirmli um tkni og rekstraraferir hvort heldur au fyrirmli skja sto sna lgin um fjlbreytni nttrunnar ea ara lggjf.303

297 298 299 300 301 302 303

Backer, bls. 103104. Kostnadene ved miljforringelse skal bres av tiltakshaver. Backer, bls. 105. Backer, bls. 106. Miljforsvarlige teknikker og driftsmetoder. Best Available Techniques. Backer, bls. 109.

190 | Hvtbk~nttruvernd

12.4 Niurstaa nefndarinnar um meginreglur umhverfisrttar

msar meginreglur umhverfisrttar endurspeglast slenskri lggjf r su ekki skran htt settar fram henni, sbr. umfjllun kafla 6.1.3. Nefndin leggur herslu a njum nttruverndarlgum veri lagagreinar sem fela sr tfrslu eim meginreglum umhverfisrttar sem gegna veigamestu hlutverki nttruvernd. au frumvrp sem lg hafa veri fram Alingi um lgfestingu meginreglna umhverfisrttar og ekki hafa n fram a ganga eru mjg almenns elis og rttarhrif meginreglnanna ekki tfr nema a takmrkuu leyti. Til a meginreglur umhverfisrttar hafi au hrif sem eim er tla er mikilvgt a setja skran ramma um beitingu eirra vi tku kvarana lkt og gert er norsku lgunum. Hr a framan hefur veri bent mikilvgi ess a meginreglur umhverfisrttar su settar annig fram lgum a r skapi tiltekin vimi sem leggja skal til grundvallar tku kvarana sem hafa hrif umhverfi og nttru. Nefndin telur mikilvgt a r meginreglur sem fram koma frumvarpi sem lagt var fram 133. lggjafaringi veri tfrar njum nttruverndarlgum me hlisjn af markmiskvi eirra. Einnig leggur nefndin herslu a r vimiunarreglur sem birtast 8. og 10. gr. norsku laganna veri lgfestar nttruverndarlgum en etta eru reglurnar um vsindalega ekkingu sem grundvll kvaranatku og reglan um vistkerfisnlgun og mat heildarlagi. Telur nefndin a me essu yri stula a v a stjrnssla nttruverndarmla yri vandari og gegnsrri og a jafnframt yru meiri lkur v a markmiskvi laganna nu fram a ganga. Nefndin leggur einnig herslu a gildissvi meginreglnanna veri sett fram me skrum htti lgunum og a a ni m.a. til tku stjrnvaldskvarana og tgfu stjrnvaldsfyrirmla en einnig til stefnumtunar og tlanagerar stjrnvalda og flaga eigu hins opinbera hvert sem flagaform eirra er. Telur nefndin a innleiing meginreglnanna myndi stula a v a markmii um sjlfbra run nist.

Hvtbk~nttruvernd 191

Mat verndargildi og verndarrf

13

194 | Hvtbk~nttruvernd

13. Mat verndargildi og verndarrf

essum kafla er ger stutt grein fyrir v hverju vermti nttrunnar geta falist, hvernig flokka m helstu fyrirbri ea vifng nttrunni, og hvernig eir ttir ea vimi sem mat verndargildi byggist eru skilgreindir. er viki a run samrmdrar aferafri vi mat verndargildi og verndarrf nttru. Lst er aferafri sem ru var fyrir heildsttt mat nttruvermtum vinnu vi rammatlun um vernd og ntingu nttrusva. Einnig er fjalla um nlgun og aferafri vi flokkun og mat verndargildi vistkerfa ar sem byggt er samrmdri evrpskri aferafri, og fyrir jarminjar slandi, landslag og verni. Fyrst verur viki a v sem kalla m hin stu og endanlegu rk fyrir verndun fjlbreyttrar nttru, .e. eirri lfsnausynlegu jnustu sem vistkerfi jarar veita.

13.1 Vermti nttrunnar

13.1.1 jnusta vistkerfa
Svo a segja ll orka sem lfverur jarar nta er upphaflega bundin me ljstillfun grnna plantna sem nmynda orkurk kolvetni r einfldum efnum me orku slarljss. Vi starfsemi verur til srefni sem skila er t andrmslofti. Orkan berst fram milli furepa bundin lfrn efnasambnd. sama htt frast efni sem tekin eru upp af plntum og rum hpum lfvera annahvort upp fukejuna ea er skila til baka til jarar me rotnun sveppa og rvera. Lfheimur jarar er annig samofinn elisrnum ferlum og hringrsum orku, efna og vatns, yfirbori jarar og andrmsloftinu. Saman leggja essi flknu kerfi til r forsendur sem lf jrinni byggist . Ntma tkniving breytir engu um a a maurinn er jafnhur jnustu vistkerfa og arar lfverur. jnusta vistkerfa (ecosystem services304) er oft greind fjra tti, .e. grunnstoir, afng, stjrnun og lfsgi (mynd 13.1). Til grunnstoa teljast m.a. framleisla srefnis, upptaka kolefnis og binding ess orkurk, lfrn efnasambnd, hringrsir og niurbrot efna, og myndun jarvegs. Afng r nttrunni eru gi sem maurinn ntir, s.s. fa, vatn, lfrnt eldsneyti og orka fallvatna, lyf og trefjar vefna og kli. Stjrnun ferla felst m.a. vistfrilegri temprun og stringu tal nausynlegum ferlum og hringrsum sem hafa hrif m.a. rkomumagn, umfang fla og urrka, og gi lofts og vatns. Menningar- ea lfsgatengd jnusta tengist m.a. fagurfrilegu gildi, tivistargildi og ekkingarlegu gildi.
304 http://www.maweb.org/documents/document.765.aspx.pdf

Hvtbk~nttruvernd 195

Hin endanlegu mannhverfu rk fyrir verndun nttrunnar eru ef til vill au a n hennar getur maurinn ekki rifist. Ein lei til a meta verndargildi nttrunnar er v a meta gildi eirrar lfsnausynlegu jnustu sem hn veitir.
Mynd 13.1 Vistkerfisjnusta jarar og helstu ttir hennar: grunnstoir (supporting services), afng (provisioning), temprun og stjrnun ferlum (regulating) og menning og lfsgi (cultural). Byggt tflu Millenium Ecosystem Assessment, http://www. maweb.org/documents/document.356.aspx.pdf Grunnstoir
Frumframleisla: grnar plntur binda orku slarljss orkurk efnasambnd

Afngrnttrunni
Fa Ferskvatn Timbur Trefjar (vefnaur, kli) Eldsneyti Loftslag Fl Sjkdmar Hreinsun vatns

Temprunogstjrnunferlum
Hringrsir nringarefna

Menningoglfsgi
Jarvegsmyndun Fagurfri Andleg upplifun Menntun, ekking tivist

leitin spurning tengd jnustu vistkerfa varar sambandi milli fjlbreytni (diversity) annars vegar, og stugleika (stability) og anols (resilience) vistkerfa hins vegar.305 Yfirleitt leia bein ea bein hrif mannsins til ess a lffrileg fjlbreytni rrnar. Mannger vistkerfi, svo sem akrar, plantekrur og tn, eru alla jafna einfaldari en hin upprunalegu kerfi sem au hafa komi stainn fyrir. Tegundir lfvera eru frri, samsetning lfveruhpa einsleitari, bygging bsvanna er oft einfaldari (t.d. hefur skgur me mrgum grurlgum mun flknari rva byggingu en graslendi ea kornakur), fukejan er einfaldari og oft styttri og hringrsir efna og vatns vera lekari (tapa t.d. nringarefnum r kerfinu) ea rofna. Njar rannsknir, tilraunir og lkn benda til ess a fjlbreytt, nttruleg vistkerfi bi yfir meiri stugleika en einfaldari mannger vistkerfi306 og su v lkleg til a standast betur fll og fyrirsjanlegar sveiflur. sbreytilegu umhverfi, m.a. n ljsi yfirvofandi loftslagsbreytinga, hafa nttruleg fjlbreytt vistkerfi a geyma meiri vermti en hin manngeru.

13.1.2 Eigi gildi nttrunnar og siferilegar skyldur mannsins

Vihorf til vermta nttrunnar mtast af lfssn manna og siferilegri afstu. eir sem ahyllast mannhverfa afstu telja gildi nttrunnar takmarkast vi au beinu ea beinu not sem maurinn hefur af henni, .e. a nttran hafi aeins nytjagildi. essi sn felur sr a nttran s einskis viri n atbeina mannsins og

305 Ives, A.R. og S.R. Carpenter 2007. Stability and diversity of ecosystems. Science, 317, bls. 5862. 306 McCann, K.S. 2000. The diversity-stability debate. Nature, 405, bls. 228233.

196 | Hvtbk~nttruvernd

umhverfis- og nttruvernd hverfist fyrst og fremst um hagsmuni hans.307 Arir telja a nttran geti bi yfir eigingildi (intrinsic value), .e. a henni su vermti sem eru h hagsmunum mannsins og krefjast ekki skrskotunar til ess hvaa afstu maurinn hefur til essara vermta. Sarnefnda afstaan hefur stundum veri greind eftir v hvort menn ahyllast visthverfa (ecocentric) ea lfhverfa (biocentric) afstu. Lfhverf hugsun leitast vi a finna n vimi fyrir siferisstu og telur a a s ekki aeins mannlegt lf sem hafi srstakt gildi heldur a.m.k. sumir arir hpar lfvera (t.d. sum dr) og v beri a sna rum lfverum viringu. Visthverf afstaa ltur fyrst og fremst til vermta strri heilda nttrunni og leggur herslu verndun vistkerfa ar sem au eru s eining sem best endurspeglar starfrnar lffrilegar heildir. Aldo Leopold (18871948), einn hrifamesti hugsuur bandarskrar nttruverndar, byggi kenningar snar v sem hann nefndi sifri landsins (land ethic) og orai hnotskurn svona: Gjr er rtt egar hn stular a v a vernda samttingu, stugleika og fegur lfverusamflagsins. Hn er rng ef hn leiir til hins gagnsta.308

13.1.3 Helstu flokkar ea vifng nttrunnar

Nttruna m greina niur marga tti ea vifng eftir nokkrum lkum forsendum. Hr verur ger grein fyrir flokkun sem byggir a mestu leyti fyrirbrum nttrunni en nnur lei vri a flokka eftir ferlum. Meginflokka nttrunnar m skilgreina sem jarmyndanir, ferskvatn, haf, lfrki, landslag og verni (Tafla 13.1). essi flokkun nr ekki til allra fyrirbra sem eru verndarver og stundum er litaml hvar a flokka tilteki fyrirbri. Fossar heyra vissulega til vatns en verndargildi eirra er ntengt landslagsupplifun, fyrst og fremst sjnrnni en oft lka hljrnni. ljsi jnustuhlutverks vistkerfa sem undirstu nrfellt alls lfs, eigins gildis lfvera og siferilegrar byrgar manna gagnvart lfi, m v segja a lfrki hafi vermti og srstu fram yfir hina lfrnu nttru. Lfheim jarar m skilgreina mrgum skipulagsstigum, allt fr einstkum lfverum, stofnum eirra, tegundum, vistkerfum til lfbelta jarar. lffrilegri verndun er yfirleitt unni me tv skipulagsstig, annars vegar tegundir og bsvi eirra og hins vegar samflg ea vistkerfi. Jarminjar eru mikilvgur verndarttur slenskri nttru, fyrst og fremst vegna ess hve venjuleg og srst jarfri slands er. Varveita arf me skipulegum htti jarfrilega ferla og fyrirbri sem veita samfellt yfirlit um jarsgu landsins. Vatn er nausynlegt llu lfi og agangur a ngu og hreinu vatni er meal mikilvgustu lfsga mannsins og annarra lfvera. Vatn m flokka eftir uppruna, standi, efnafri og hitastigi. sland er mjg vatnsauugt land og auk ess verulegar aulindir jarhita. Hafi er hi stra vatnsforabr jarar. a er heimkynni grarlegs fjlda lfvera og enn eru margir hpar sjvarlfvera ltt ekktir. Hafi gegnir lykilhlutverki loftslagi og loftslagssveiflum, og norurhluti Atlantshafs virist ar skipta miklu

307 orvarur rnason 2002. Nttran sem sifrilegt vifangsefni. Landabrfi. Tmarit Flags landfringa, bls. 1819 og 5865. 308 A thing is right when it tends to preserve the integrity, stability and beauty of the natural community. It is wrong when it tends otherwise. Aldo Leopold 1949. A Sand County Almanac. Oxford University Press, bls. 224225.

Hvtbk~nttruvernd 197

mli. Sjrinn umhverfis sland er gjful aulind og mikilvg undirstaa atvinnuog efnahagslfs jarinnar. Landslag hefur nokkra srstu ar sem vermti ess felast ekki einu afmrkuu fyrirbri heldur einhvers konar samsettri mynd og upplifun af landslagi verur til fyrir skynjun hinu elisrna umhverfi og rvinnslu huga flks eirri skynjun. S rvinnsla getur m.a. mtast af lfsreynslu og lfsskoun. slenskt landslag er afar venjulegt og fjlbreytt og rannsknir hafa snt a slendingar telja a mikilvgasta jartkn landsins.309 byggir og verni eru ltt snorti land ar sem eru engin ea ltil snileg ummerki um umsvif mannsins. sland er eitt frra landa Evrpu sem enn eiga vttumikil slk svi.
Tafla 13.1. Helstu flokkar ea vifng nttruvermta.

Vifng og helstu ttir eirra

Jarmyndanir Ferskvatn Berggrunnur Landmtun saldarjkuls Landmtun ntma Straumvtn Stuvtn Grunnvatn Haf Margir ttir hlistir vi land Tegundir og stofnar Bsvi og vistgerir Vistkerfi og jarvegur Landslagsgerir Landslagsheildir Vttumikil, ltt snortin svi ar sem snileg ummerki um umsvif mannsins eru veruleg.

Dmi
Fast berg, mbergshryggir, hraun, eldborgir Rofmyndanir berggrunni, setmyndanir, strandmyndanir Jkulr, lindr, dragr Lindavtn, jkulvtn, strandvtn Kalt lindum en heitt jarhitasvum Strandsjr, djpsvi, hafstraumar, kralsvi, botnger rverur, plntur, sveppir, hryggleysingjar, fuglar, fiskar, spendr Birkiskgur, mlendi, fliengjar Margar leiir til lsingar og flokkunar mgulegar og hafa veri raar af lkum frasvium Engin svi hafa veri frilst sem verni hr landi tillit s teki til eirra vi ger nttruverndartlunar.

Lfrki

Landslag

bygg verni

13.1.4 Vimi fyrir mat verndargildi

Vi mat verndargildi nttru arf fyrsta lagi a skilgreina au fyrirbri ea vifng nttrunni sem talist geta bi yfir vermtum (sbr. Tflu 13.1) og ru lagi a skilgreina eiginleika ea vimi sem vermtin byggjast . Hgt er a skilgreina nokkur almenn vimi sem geta tt vi ll, flestll ea mrg vifng hvort sem heldur er hinni lifandi ea lfrnu nttru (Tafla 13.2). a gildir almennt a a sem er fjlbreytt ea auugt er meira viri en a sem er rrt ea snautt. Mikilvgi lffrilegrar fjlbreytni er t.d. almennt viurkennt. Fgt fyrirbri hafa lka srstakt verndargildi. A ru jfnu er eim httara vi a hverfa en fyrirbrum sem margfalt fleiri eintk eru til af. Brotthvarf lfverutegundar getur t.d. tt gltu tkifri til runar lfs jrinni, yndisauka, ekk309 rnason, Th. 2005. Views of nature in Iceland: A comparative approach. Linkping Studies in Arts and Science 339. Linkpings Universtitetet, Institutionen for Tema.

198 | Hvtbk~nttruvernd

ingarflunar ea hagntingar. Vsindalegt gildi fgtra fyrirbra getur lka veri mjg miki, einkum ef au hafa srstu sem snr a eli, formi ea starfsemi. a gildir lka fyrir mrg vifng a str, fjlskipu ea heildst fyrirbri eru vermtari en ltil, fliu ea brotakennd. Vi verndun strra dra og margra lfvera sem lifa dreifum stofnum, skiptir str sva t.d. grarlega miklu mli og verndarsvi vera a vera svo str a innan eirra rfist stofnar yfir eirri lgmarksstr sem arf til a eir su lfvnlegir til langs tma (e. minimum viable population size).
Tafla 13.2. Dmi um vimi fyrir mat vermtum ea verndargildi nttru me tskringum.

Vimi
Augi, fjlbreytni

tskring
a sem er fjlbreytt ea auugt er meira viri en a sem er fbreytt ea rrt.

Dmi
Lffrileg fjlbreytni hefur gildi sjlfu sr. Svi sem eru srstaklega auug af lfverutegundum eru vermt. Hhitasvi ar sem er a finna margar lkar yfirborsmyndanir og margar lkar tegundir af hverum ea virkni eru vermt. Me trmingu lfverutegundar glatast erfaefni hennar endanlega og ar me mguleiki ess a hafa hrif run lfs jrinni. msar jarminjar sem vitna um samspil ss og elds eru fgtar heimsvsu, m.a. mbergshryggir og stapar. Svi sem eru heimkynni ea dvalarsvi strra drastofna eru miklu vermtari fyrir verndun eirra en svi ar sem aeins eru litlir stofnar. Setlg ar sem margir hpar lfvera bera vitni um sgu lfrkis, loftlags og umhverfisbreytinga langt aftur tmann eru srstaklega vermt. Vttumikil votlendi eru vermtari en litlar og einangraar leifar. au eru lklegri til a standa af sr sveiflur umhverfi og geyma meiri fjlbreytni og strri og lfvnlegri stofna lfvera. rsku vatnasvi hafa samfellu rennsli og lfrki fr upptkum til sa. essi samfella er rofin me stflum og milun sem geta haft hrif lfrki, rstabundnar sveiflur, og elis- og efnafrilega eiginleika vatnsfallsins. Framhlaupsjklar slandi hafa srstakt vsindalegt gildi vegna ess a rannsknir hegun eirra geta auki skilning hreyfingu jkla. slenskt landslag hefur venjuleg form, liti og mynstur. Rannsknir sna a bi slendingar og tlendir feramenn telja a hafa htt fagurfrilegt og upplifunargildi. Gullfoss hefur fyrir barttu Sigrar Brattholti srstakt tknrnt og tilfinningalegt gildi slenskri nttruvernd. Af nafni Geysis Haukadal er dregi aljlegt heiti yfir goshveri. Geysir hefur m.a. af eim skum srstakt tknrnt gildi.

Fgti

Sjaldgf fyrirbri hafa srstakt gildi. A ru jfnu er eim httara vi a hverfa en algengum fyrirbrum. Brottfall eirra rrir fjlbreytni og augi, og me v getur endanlega glatast tkifri til nytja, skilnings ea runar. Svi sem geyma fjlmrg ea vttumikil fyrirbri eru oft vermtari en au sem eru fliu. Vttumiklar og samfelldar heildir eru vermtari en r sem hafa veri brotnar upp ea ar sem aeins er a finna hluta en ekki heild. Til framtar liti er mikilvgt a vernda heil vistkerfi v a ru jfnu er lklegra a au vihaldist en litlar leifar.

Str, samfella, heild

Upprunaleiki /rskun

a sem er upprunalegt ea snorti er meira viri en a sem er raska og ar sem hluti fyrirbris er breyttur, skertur ea tengsl rofin. Upprunalegt stand og nttruleg vistkerfi eru va orin sjaldgf. Sum fyrirbri eru srstaklega gott dmi um sinn flokk og hafa annig srstakt dmigildi. nnur hafa srstakt vsindalegt gildi, ea henta, vegna stasetningar ea agengis, vel til frslu.

ekkingargildi

Fjlmargt nttrunni getur haft fagurfrilegt gildi Fagurfrilegtea en slk gildi eru oftast tengd landslagi, einkum sjnrnum eiginleikum. Upplifunargildi landslags tengjast upplifunargildi einnig ttir s.s. hlj ea kyrr, lykt og fer. Tknrnteatilfinningalegtgildi Einstaka fyrirbri hefur tvrtt tknrnt ea tilfinningalegt gildi, t.d. vegna sgu ess.

Mikilvgt er a str svis tryggi kjsanlega verndarstu tegundar ea vistgerar. Fyrir verndun vistkerfa arf verndarsvi a vera ngilega strt til ess a nausynlegir ferlar raskist ekki og stofnar lykiltegunda fi rifist. Sum votlendi eru t.d. blanda urra og blautra bletta sem er breytileg tma annig a lngum tma orna sumir blettir mean arir blotna. Verndun slks vistkerfis arf a n yfir svo strt svi a blettir af lkum eiginleikum veri til staar til langs tma liti rtt fyrir tilviljanakenndar sveiflur.

Hvtbk~nttruvernd 199

a sem er upprunalegt ea raska er meira viri en a sem er raska ea umbreytt af mannlegri hlutun. Upprunalegir goshverir, t.d. Geysir, hafa meira gildi en manngerir. Nttruleg vistkerfi eru orin sjaldgf mrgum lndum og au geta haft miki vsindalegt gildi. Undir ekkingargildi m fella nokkur atrii, s.s. vsindalegt gildi, frslugildi og dmigildi. Hi sastnefnda einkum vi fyrirbri sem eru srlega gott dmi um sinn flokk. Herubrei er t.d. talin srlega gott dmi um mbergsstapa. Vsindalegt gildi er h stasetningu. Grmsvtn Vatnajkli m t.d. nota sem varmamli til a tla afl jarhitasvisins undir jklinum og rannsknir eim hafa auki skilning eli jkulhlaupa. Stasetning fyrirbris hefur hrif frslugildi: fyrirbri sem eru nlgt ttbli ea skla hafa t.d. meira frslugildi en svipu fyrirbri sem eru afskekkt ea agengileg. Fagurfrilegt gildi og upplifunargildi eru oftast tengd landslagi tt margt anna nttrunni geti haft slkt gildi, m.a. bi str og sm dr og plntur. essi gildi eru a nokkru leyti lk eim sem nefnd voru a ofan vegna ess a fagurfrileg skynjun af landslagi tekur til bi hinna elisrnu og hlutbundnu forma, lita, lna, ferar og mynsturs sem landinu eru og hinnar huglgu rvinnslu sem fram fer huga ess sem upplifir landslagi. S upplifun getur mtast af tilfinningum, myndun og fyrri reynslu. Flestar rannsknir sna a sjnrnir ttir vega yngst vi upplifun af landslagi en nnur skynjun kemur lka til, m.a. heyrn og lykt. Einstku fyrirbri hafa tknrnt ea tilfinningalegt gildi. a miklu oftar vi einstk fyrirbri en flokk fyrirbra. Tknrnt gildi getur sprotti af sgulegum atburum, af menningarlegri ingu fyrirbris ea mikilvgis ess vsindum. m nefna a slensk nttra er mjg auug af stum og fyrirbrum sem ur fyrr hfu srstakt gildi, t.d. lfasteinar og lagablettir.

13.2 Aljleg vimi og samrmdar aferir vi mat verndargildi

Hin msu frasvi nttruvsinda eru komin mislangt v mikla verkefni a vinna sameiginlegan hugmyndafrilegan og vsindalegan grundvll fyrir verndun, en a felur m.a. sr a notu eru sameiginleg hugtk, samrmt flokkunarkerfi og stlu aferafri vi mat verndargildi og verndarrf. Lengst er slk vinna komin svii lffri. Fyrir tegundir lfvera og bsvi eirra hafa veri ru samrmd hugtk, aljlega viurkennd verndarvimi og verklag sem frimenn og eir sem vinna a nttruvernd va um heim nota. Vlistar fyrir lfverur hafa veri unnir samkvmt stalari aferafri mrgum lndum og fyrir strri svi s.s. Evrpu. Margvsleg vimi sem nota ber vi mat verndargildi og verndarrf tegunda og sva hafa veri skilgreind og samykkt vegum aljasamninga og aljastofnana. annig ber a beita skilgreindum vimium vi mat verndargildi votlendissva skv. Ramsarsamningnum, rum vi val verndarsvum vettvangi Bernarsamningsins ea Rsamningsins um lffrilega fjlbreytni. Einnig m nefna vimi Alja nttruverndarsamtakanna (IUCN) sem notu eru vi ger vlista dra og plantna. Engin sambrileg aljlega samykkt vimi eru til fyrir verndun jarmyndana ea jarfrilegrar fjlbreytni (e. geodiversity) sem gerir samanbur slands vi nnur lnd erfiari og mat mikilvgi slands aljlegu samhengi erfiara en ella. etta er heppilegt ljsi eirrar miklu srstu sem frimenn eru almennt sammla um a sland
200 | Hvtbk~nttruvernd

hafi essu svii. Einstk rki hafa lagt mikla vinnu skrningu og flokkun jarmyndana og ger vimia til a meta verndargildi jarminja.310 ar hefur veri lagur grunnur fyrir samrmda nlgun essu svii nttruverndar, en erfilega hefur gengi a f fjljlegt samstarf um ger slkra samninga.311 Vegna huglgra og persnubundinna tta er mat vermtum og verndargildi landslags a vissu leyti erfiara en t.d. mat lfverum ea einstkum jarfrifyrirbrum. N er kominn fyrsti fjljlegi sttmlinn um verndun landslags, Evrpski landslagssttmlinn.312

13.2.1 Skipuleg skrning lfrkis, samrmd nlgun og mikilvgi vistgera

undanfrnum ratugum hefur veri reynt a sporna vi rrnun lffrilegrar fjlbreytni me lagasetningu einstkum lndum og me aljlegum samningum. Hva sland varar og nnur Evrpulnd ber srstaklega a nefna Bernarsamninginn fr 1979 og samninginn um lffrilega fjlbreytni fr 1992 en sland er aili a bum essum samningum. m einnig nefna Ramsar-samninginn um votlendi fr 1971 sem fjallar um tengd efni og sland aild a. ri 1992 tk gildi hj Evrpusambandinu srstk tilskipun, vistgeratilskipunin (Habitats Directive 92/43/EEC), sem kveur um verndun vistgera, villtra plantna og dra og bsva eirra. tilskipuninni, sem hefur haft veruleg hrif lfunni, er bsvavernd grundvallarforsenda verndunar tegunda. Jafnframt byggir tilskipunin njum aferum vi skrningu nttrunnar, flokkun hennar og mat verndarrf og verndargildi. Me tilskipuninni var Evrpusambandi a uppfylla jrttarlegar skyldur snar gagnvart Bernarsamningnum og samningnum um lffrilega fjlbreytni. Tilskipunin er samt fuglatilskipuninni (Birds Directive 79/409/EEC) grundvllur nttruverndar llum aildarrkjum sambandsins og byggir net verndarsva Evrpu, Natura 2000, eim. ri 1996 samykktu nnur aildarrki Bernarsamningsins a byggja upp heildsttt net nttruverndarsva Evrpu, Grna gimsteininn (Emerald Network), byggt smu hugmynda- og aferafri. samningnum um lffrilega fjlbreytni er meginhersla lg a forsenda skilvirkrar nttruverndar og sjlfbrrar ntingar s skipuleg skrning lfrkisins, flokkun ess, greining lykiltta og vktun eirra. samningnum eru upp taldar r herslur og au vimi sem beita skal (viauki I). Jafnframt er lg hersla a hvert rki greini skipulega helstu gnir vi lffrilega fjlbreytni sna. Eftir a samningurinn var gerur hefur mikil run tt sr sta aferum vi skrningu lfrkis, flokkun ess og greiningu. Vistgeraflokkun lands er ar lykilatrii samt greiningu lykiltta og vktun eirra. hersla er n lg vistkerfisnlgun og a lagt s mat hver eigi a vera kjsanleg verndarstaa (e. favourable conservation status) lykiltegunda og vistgera jafnframt v sem lagt er mat verndargildi (e. conservation value) og rf verndaragerum (e. need for conservation measures). Vi mat verndargildi og verndarrf tegunda og vistgera arf a nota skilgreind

310 Ellis, N.V., D.Q. Bowen, S. Campell, J.L. Knill, A.P. McKirdy, C.D. Prosser, M.A. Vincent & R.C.L. Wilson 1996. An Introduction to the Geological Conservation Review. Joint Nature Conservation Comittee. 311 Jn Gunnar Ottsson 2003. The work of the Council of Europe in the field of geology. Council of Europe, Naturropa no. 99, bls. 5. 312 http://www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/heritage/landscape/

Hvtbk~nttruvernd 201

vimi af margvslegum toga og taka mi af aljlegum skuldbindingum, en slendingar hafa lkt og arar jir t.d. samykkt a vernda msar tegundir dra og plantna. Srstaklega ber a horfa til svokallara byrgartegunda (e. responsibility species). sustu rum hefur mikil hersla veri lg a nota vimi sem endurspegla lffrilega fjlbreytni vi mat verndargildi. Lffrileg fjlbreytni er hins vegar afar vtt hugtak sem spannar breytileika genum, tegundum og vistkerfum og er ekki hgt a mla heildstan htt. Til ess a hndla og meta breytileikann hafa v veri notair svokallair stagenglar ea vsar (e. surrogates ea indicators) sem geta mist veri beinir ea beinir.313 Dmi um beinan vsi er t.d. tegundafjldi sem mlir einn tt lffrilegrar fjlbreytni tilteknu svi. Grurlendi eru hins vegar beinn vsir fjlbreytni v au endurspegla frekar tegundasamsetningu og ferla sem mta hana. Vistgeraflokkun landi, fersku vatni og sj er grundvllur skipulegrar nttruverndar Evrpu dag. Hugtaki vistger hefur hins vegar nokku vari merkingu en bsvi (sbr. 10. kafla) en Umhverfisstofnun Evrpu skilgreinir vistger sem svi sem einkennist af kvenum samflgum plantna og dra ar sem lfrnir umhverfisttir, svo sem loftslag, jarvegur og raki, eru svipair.314 Vi mat verndargildi hafa veri notu fjlmrg vimi og tengjast mist afstu manna ea eru h henni. au m einnig flokka vistfrileg, efnahagsleg, menningarleg og flagsleg vimi.315 Sem dmi m nefna fjlbreytileika tegunda ea bsva, fjlda sjaldgfra tegunda ea jarminja, fegur, upplsingagildi og tivistargildi (sbr. Tflu 13.1). Vi flokkun lands essum tilgangi hefur strum drttum veri beitt tvenns konar nlgun. Annars vegar er land flokka eftir elisrnum umhverfisttum (s.s. loftslagi, rkomu, hita, geislun, jarvegsbreytum) sem taldir eru vsar fyrir lffrilega fjlbreytni en hins vegar eftir lffrilegum ttum svo sem tegundum, grurflgum, vistgerum og vistkerfum. Evrpu hafa veri ru nokkur kerfi til a flokka land. Fyrsta heildsta kerfi var CORINE (Coordination of Information on the Environment) flokkunarkerfi sem var unni vegum Evrpusambandsins og kom fram um mijan nunda ratug sustu aldar.316 tt a s raun flokkunarkerfi fyrir landgerir var a fyrstu nota vi lsingu vistgera, t.d. vi fyrstu tgfu viauka I vistgeratilskipun Evrpusambandsins ri 1992 (Interpretation manual 2007). runum 19921998 var CORINE kerfi ra og tfrt frekar vegum Evrpursins til a lsa betur vistgerum Evrpu. Afur eirrar vinnu var Palaearktska vistgeraflokkunin sem var tla a spanna vistgerir llu Palaearktska svinu, .e. Evrpu, Asu og noranverri Afrku.317 Flokkunin er heildst og stigskipt og nr yfir vistgerir landi, ferskvatni og sj. rija flokkunarkerfi EUNIS (European Nature Information System) nr til allrar Evrpu og byggir bi CORINE flokkuninni og Palaearktsku flokkuninni. Kerfi hefur veri run fr v um mijan sasta ratug og er n umsj Umhverfisstofnunar Evrpu. Meginmarkmi er a ba til heildsttt og stigskipt
313 Sarkar, S. og Margules, C.R. 2002. Operationalizing biodiversity for conservation planning. Journal of Biosciences 27, bls. 299 308. 314 European Environmental Agency. Glossary. http//eunis.eea.europa.eu/glossary.jsp 315 Gtmark, F. og Nilsson, C. 1992. Criteria used for protection of natural areas in Sweden 1909-1986. Conservation Biology 6, bls. 220231. 316 CORINE Biotopes Technical Handbook 19 May 1988, partially updated 14 February 1989. volume 1, bls. 73109, Corine/Biotopes/89-2.2. Brussel, Commission of the European Communities. CORINE Biotopes manual Habitats of the European Community, EUR 12587/3 1991. Brussels, Office for Official Publications of the European Communities. 317 Terschuren, P. og J. Devilliers-Terschuren 1996. A classification of Palaearctic habitats. Council of Europe, Nature and environment no. 78.

202 | Hvtbk~nttruvernd

flokkunarkerfi fyrir vistgerir sj, fersku vatni og landi allri lfunni.318 Nmli vi kerfi er a gerir hafa veri lyklar til a agreina vistgerir lkt og tkast vi greiningu lfverutegunda. Vi ger kerfisins hefur ess veri srstaklega gtt a sna tengsl einstakra vistgera vi flokka CORINE og Palaearktska kerfinu. Gagnagrunnur me lsingum einstkum vistgerum er n agengilegur Netinu (EUNIS biodiversity database), en EUNIS-kerfi er nna ekki aeins nota af Evrpusambandinu og rkjum ess heldur einnig af Bernarsamningnum, OSPARsamningnum og aildarrkjum samninganna.

13.2.2 Vistgeraflokkun slandi

Hr landi hefur veri unni a margs konar flokkun og kortlagningu lands og hefur sumt af essari vinnu nokkra tengingu vi vistgeraflokkun. Kortlagning grurs hfst ri 1955 og hafa n um tveir riju hlutar landsins veri kortlagir mlikvara fr 1:10.000 til 1:40.000.319 runum 19911995 var jarvegsrof flokka og kortlagt llu landinu mlikvara 1:100.000 grunn innraura gervitunglamynda.320 sustu rum hefur veri unni a samrmdri jarabk fyrir allar bjarir slandi verkefni sem nefnt hefur veri Nytjaland. ar er land flokka me asto gervitunglamynda 10 grurflokka og er mia vi a flokkarnir endurspegli uppskeru me tilliti til beitar.321 Fr rinu 2005 hefur land einnig veri flokka landgerir samkvmt CORINE flokkunarkerfinu. Vi flokkunina eru notaar gervitunglamyndir og hefur n veri loki vi a flokka allt landi mlikvara 1:50.000.322 ri 1999 hfst Nttrufristofnun slands vinna vi a skilgreina og flokka slenskar vistgerir en slk flokkun var n hr landi. kvei var a hefja essa vinnu mihlendi slands. Rannsknir essar voru unnar a miklu leyti samkvmt samningi Nttrufristofnunar vi Orkustofnun og Landsvirkjun um flun gagna um nttrufar tengslum vi Rammatlun um ntingu vatnsafls og jarvarma.323 ljsi ess a nttra slands er talsvert frbrugin nttru annarra Evrpulanda bi hva varar jarfri og lfrki var ljst a ekki var unnt a taka beint upp au flokkunarkerfi vistgera sem mtu hfu veri Evrpu. ar sem upplsingar um mihlendi voru a mrgu leyti takmarkaar var einnig nausynlegt a hefja srstakar rannsknir til a undirbyggja flokkunina. kvei var a byggja flokkun lands vistgerir grri lkt og gert hafi veri Evrpu en a gerir einnig allan samanbur vistgerum slandi vi meginlandi auveldari. Plntur eru yfirleitt gir umhverfisvsar ar sem tbreisla eirra rst a miklu leyti af umhverfisskilyrum. Til ess a f frekari upplsingar um lfrki og tegundafjlbreytileika hlendinu var einnig afla upplsinga um varpttleika fugla og um smdralf. stefnumrkun slands um framkvmd samningsins um lffrilega fjlbreytni segir m.a. a ljka skuli vi ger grur- og vistgerakorta
318 Davies, C.E., D. Moss og M.O. Hill 2004. EUNIS Habitat Classification Revised 2004. Report to the European Topic Centre on Nature Protection and Biodiversity. European Environment Agency. 319 Gumundur Gujnsson 2005. Grurkortager hlfa ld. Landabrfi, tmarit Flags landfringa 21, bls. 6875. 320 lafur Arnalds, Eln Fjla rarinsdttir, Sigmar Metsalemsson, sgeir Jnsson, Einar Grtarsson og Arnr rnason 1997. Jarvegsrof slandi. Landgrsla rkisins og Rannsknastofnun landbnaarins. 321 Sigmar Metsalemsson og Einar Grtarsson 2003. Nytjaland: grurflokkun. Runautafundur 2003, bls. 260263. Fanney sk Gsladttir og Sigmar Metsalemsson 2004. Notagildi nytjalands landbnai. Fraing landbnaarins 2004, bls. 487515. 322 Kolbeinn rnason og Ingvar Matthasson 2009. CORINE landgeraflokkun. Erindi flutt Vorrstefnu Arcs (Samtkum notenda ESRI-hugbnaar slandi) 3. aprl 2009 Norrna hsinu Reykjavk. 323 Sigmundur Einarsson (ritstj.), Sigurur H. Magnsson, Erling lafsson, Kristinn Haukur Skarphinsson, Gumundur Gujnsson, Kristbjrn Egilsson og Jn Gunnar Ottsson 2000. Nttruverndargildi virkjunarsvum noran jkla. Nttrufristofnun slands, N-00009.

Hvtbk~nttruvernd 203

af urrlendi, ferskvatni og grunnsvinu umhverfis landi fyrir ri 2015. etta markmi er treka framkvmdatlun stefnumrkunarinnar, en ar er gert r fyrir a skilgreining vistgerum lglendi, ferskvatni og fjrum og kortlagning eirra hefjist ri 2012 og ljki ri 2015. tlanir hafa veri gerar fyrir verkefni.

13.3 Mat nttruvermtum sva rammatlun

vinnu a rammatlun (RA) fkk faghpur I a verkefni a meta og raa svum eftir vermtum nttru og menningarminjum, meta san hrif orkuntingar og raa virkjunarhugmyndum fr sttanlegustu a lkustu hugmynd t fr hagsmunum nttru og menningarminja. ru var stigskipt og fjltta aferafri fyrir mati 1. fanga RA324 og var hn notu lti breytt 2. fanga.325 Lg var hersla a mati vri byggt vsindalegum grunni, a vri eftir fngum hlutlgt, byggt skrum vimium, sjlfu sr samkvmt mati einstkum ttum og a ferli vri gegnstt og tkoman rekjanleg. Faghpurinn greindi nttruna fjgur meginvifng sem san greindust fleiri undirvifng (Tafla 13.3). Vimi voru hin smu og talin eru upp a ofan: fjlbreytni/augi, fgti, str/samfella/heild/upprunaleiki, aljleg byrg, upplsingagildi og sjnrnt gildi. Vi mati var beitt fjltta greiningu til a f mat heildarvermtum sva.
Tafla 13.3. Flokkun nttru vifng og undirvifng vinnu faghps I rammatlun um vernd og ntingu nttrusva.

Vifang
Jarminjarog vatnafar

berggrunnur jargrunnur

Undirvifang

eldfjll, ggar, hraun

Dmi ea tskring

laus jarlg: sandar, jkulruningur, hhitaleir grunnvatn, lindir, jarhiti vatn yfirbori: r, lkir, vtn og tjarnir hplntur, ngar upplsingar um ara hpa varpfuglar og eftir atvikum far- og vetrargestir lax, urrii, bleikja, hornsli, ll, flundra hryggleysingjar

vatnagrunnur fallvtn og stuvtn plntur fuglar

Lfverur

fiskar smdr vatni hitakrar rverur

Vistkerfiog jarvegur Landslagogverni

vistgerir og jarvegur landslag verni

Notaar voru vogtlur fyrir bi vifng og vimi. Til dmis voru jarminjar/ vatnafar og landslag/verni ltin vega heldur yngra en vimiin lfverur og vistkerfi/jarvegur.

324 Thrhallsdttir, T.E. 2007a. Strategic planning at the national level: evaluating and ranking energy projects by environmental impact. Environmental Impact Assessment Review 27, bls. 545568. 325 Verkefnisstjrn um ger rammatlunar um vernd og ntingu nttrusva me herslu vatnsafl og jarhitasvi 2011. Niurstur 2. fanga rammatlunar (ritstj. Sveinbjrn Bjrnsson). Verkefnisstjrn um ger rammatlunar og inaarruneyti.

204 | Hvtbk~nttruvernd

Heildarmat vermtum hvers svis var annig einkunn bygg 47 atrium (Tafla 13.4). au svi sem f hsta einkunn slku mati eru au sem hafa mikil vermti flestum ea llum vifngum. a gefur lka auga lei a einstakir ttir vega ekki ungt slku mati. Sum svi kunna hins vegar a vera einstk ea hafa verulega srstu vegna eins fyrirbris. Slk srstaa ea srstakt mikilvgi var haft til hlisjnar vi lokarun sva eftir vermtum og virkjunarhugmynda eftir sttanleika. Til srstaks mikilvgis tldust m.a. frilst svi, tegundir vlista og frilstar tegundir lfvera, svi nttruminjaskr, svi og fyrirbri lista Umhverfisstofnunar fyrir Nttruverndartlun 20048 og 200913 og svi ea fyrirbri sem njta aljlegrar viurkenningar ea verndar.
Tafla 13.4. Vifng, vimi og vogtlur matstflu faghps I rammatlun um vernd og ntingu nttrusva.
Aljleg byrg Augi, fjlbreytni Upplsingagildi 0,2 0,2 0,2 0,2 0,1 0,3 0,3 Str, samfella, heild Sjnrnt gildi % vgi lokaeinkunn

berggrunnur Jar- myndanir ogvatnafar 25 jargrunnur vatnagrunnur fallvtn, stuvtn plntur fuglar Lfverur 20 fiskar smdr vatni hitakrar rverur Vistkerfiog jarvegur Landslag ogverni Menningarminjar 20 25 10 vistgerir, jarvegur landslag verni fornleifar, jtr, saga

25 25 25 25 25 25 20 10 20

0,25 0,25 0,25 0,25 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3

Fgti 0,25 0,25 0,25 0,25 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,2 0,2 0,2

Vifng

Undirvifng

Vgi undirvifanga

0,3 0,3 0,3 0,3 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,3 0,2 0,8 0,3 0,1 0,2

66,6 33,3

0,3

0,1

0,3

Faghpurinn rai einnig vinnuferli ar sem reynt var a tryggja a mati yri eins faglegt og kostur vri. annig tbjuggu srfringar tillgu a hinu sundurliaa mati vermtum me rkstuningi sem kynntur var hinum 12 manna faghpi. Sjlft mati ea einkunnagjfin var hins vegar leynileg nema fyrir mat landslagi og vernum sem hpurinn vann sameiningu. Mat virkjunarhugmyndum fylgdi smu aferafri. annig voru t.d. metin hrif orkuntingar fjlbreytni fuglalfs og str fuglastofna o.s.frv. Vi lokarun virkjunarhugmynda fr sttanlegustu a lkustu hugmynd var horft til fjgurra tta: vermta sva, hrifa orkuntingar, srstaks mikilvgis og svo eirrar vissu og httu sem faghpurinn taldi vera framkvmdinni samfara. tengslum vi vinnu faghps 1 fyrri fanga rammatlunar fr Nttrufristofa Kpavogs samt samstarfsailum fyrir verkefni ar sem veitt var m.a.

Hvtbk~nttruvernd 205

yfirlit um vistfrilega flokkun slenskra stuvatna og ger tillaga a aferafri til a meta nttruvermti stuvatna og skipa eim verndarflokka.326 Til grundvallar tillgunum um verndarflokkun stuvatnanna var einkum byggt niurstum um vatnavernd og nnur verndarvimi tengslum vi matsvinnu umhverfishrifum Krahnjkavirkjunar327 en einkum vinnu faghps 1 um verndarflokkun og verndarvimi rammatlun.328 tengslum vi 2. fanga rammatlunar samdi Orkustofnun vi Nttrufristofnun slands um flun samanburarhfra gagna um grur og jarfri hhitasva landsins og ger tillgu um mat verndargildi eirra.329 Vi mati verndargildi var byggt aferafri sem grunnur var lagur a fyrstu stigum rammatlunar (sj heimild 25b) og hefur veri ru fram stofnuninni.

13.4 Jarminjar slandi aferafrin

Mikilvgt er a unni s skipulega a verndun jarminja slandi me samrmdum viurkenndum aferum. tengslum vi 2. fanga rammatlunar um ntingu vatnsafls og jarvarma var gagna afla um jarminjar hhitasvum landsins til a flokka au eftir nttrufari og verndargildi. hersla var lg a ggn vru samanburarhf og a mati verndargildi vri byggt vsindalegum grunni og skrum vimium.330 ri 2010 hfst vinna vi ger tillgu um aferafri vi val jarfrilegum minjum til verndunar slandi, sem bygg er upp svipaan htt og gert hefur veri Bretlandi seinni rum og arar jir hafa byggt . Markmii er a verndun jarmyndana slandi endurspegli allt rf og breytileika slenskrar jarfri og landmtunarfri og veiti heildarmynd af jarfrilegum ferlum og fyrirbrum sem gefa samfellt yfirlit um jarsgu landsins. Verndunin arf a taka til allra tta berggrunnsins samt myndun og mtun yfirbors landsins fort og nt. frilegum grunni skal velja til verndunar nausynlegan fjlda sva til a endurspegla heildarmynd af jarsgu landsins. Srhvert svi ea staur sem valinn er til verndunar skal uppfylla tilteknar krfur um frilegt mikilvgi. Til a skerpa heildarmyndina er skilegt a skipta vifangsefninu rj meginflokka; berggrunn, landmtun saldarjkla og virk landmtunarferli ntma. Mrk essara flokka geta einstkum tilvikum veri skr. 1. Berggrunnur landsins skoast sem samfellt ferli ar sem nmyndun jarlaga fer fram gosbeltum. Jarlgin berast me tmanum t fyrir hrifa-

326 Hilmar J. Malmquist, Jn S. lafsson, Guni Gubergsson, rlfur Antonsson, Skli Sklason og Sigurur S. Snorrason. 2003. Vistfri- og verndarflokkun slenskra stuvatna. Verkefni unni fyrir Rammatlun um ntingu vatnsafls og jarvarma. fangaskrsla. Nttrufristofa Kpavogs. Fjlrit nr. 1-03. 327 Hilmar J. Malmquist, Guni Gubergsson, Ingi Rnar Jnsson, Jn S. lafsson, Finnur Ingimarsson, Erln E. Jhannsdttir, Ragnhildur . Magnsdttir, Sesselja G. Sigurardttir, Stefn Mr Stefnsson, ris Hansen og Sigurur S. Snorrason. 2001. Vatnalfrki virkjanasl. hrif fyrirhugarar Krahnjkavirkjunar samt Laugarfellsveitu, Bessastaarveitu, Jkulsrveitu, Hafursrveitu og Hraunaveitum vistfri vatnakerfa. Unni fyrir Nttrufristofnun slands og Landsvirkjun (LV-2001/025). Sigmundur Einarsson (ritstj.), Sigurur H. Magnsson, Erling lafsson, Kristinn Haukur Skarphinsson, Gumundur Gujnsson, Kristbjrn Egilsson og Jn Gunnar Ottson. 2000. Nttruverndargildi virkjunarsvum noran jkla. Unni fyrir Orkustofnun og Landsvirkjun. Nttrufristofnun slands, Reykjavk. N-00009. 328 ra Ellen rhallsdttir o.fl. 2003. Aferafri Faghps I. Nttra og menningarminjar. Greinarger til verkefnisstjrnar um ger rammatlunar um ntingu vatnsafls og jarvarma. Handrit, 1. oktber 2003. Verkefnisstjrn um ger rammatlunar um ntingu vatnsafls og jarvarma 2002. Tilraunamat 15 virkjunarkostum vatnsafli. Fjlrit, aprl 2002. 329 Trausti Baldursson, srn Elmarsdttir, Kristjn Jnasson, Olga Kolbrn Vilmundardttir og Sigmundur Einarsson 2009. Mat verndargildi 18 hhitasva. N-09014. 330 Kristjn Jnasson og Sigmundur Einarsson 2009. Jarminjar hhitasvum slands. Jarfri, landmtun og yfirborsmerki jarhita. N-09012. Trausti Baldursson, srn Elmarsdttir, Kristjn Jnasson, Olga Kolbrn Vilmundardttir og Sigmundur Einarsson 2009. Mat verndargildi 18 hhitasva. N-09014.

206 | Hvtbk~nttruvernd

svi mttulstrksins undir landinu en hann sr til ess a sland rs hrra en hafsbotninn kring. Utan vi mttulstrkinn skkva jarlgin s og vera hluti af landgrunni og sar thafsbotni. etta ferli nr einkum til eldfjallafri, hggunar, bergfri, steindafri, jarlagafri, steingervingafri og setlagafri. 2. saldarjkullinn var nr einrur vi mtun yfirbors sld. hrif jkulsins birtast mist sem rofmyndanir berggrunni ea sem setmyndanir af msum gerum. tbreisla jkulmyndana er a nokkru leyti landshlutabundin og tbreisla setmyndana rst mjg af hrfun jkulsins saldarlok. Strandmyndanir fr saldarlokum tilheyra einnig essum flokki. Frilega heyra essar myndanir einkum undir saldarjarfri og landmtunarfri jkla en einnig setlaga- og steingervingafri. 3. Virk ferli landmtunar ntma tengjast aallega jklum, vatnsfllum og sjvarrofi auk frostverkana og yngdarafls. Vi etta btist myndun jarvegs. essi flokkur jarmyndana nr til landsins alls en hin msu fyrirbri eru sum hver landshlutabundin. Frilega tengjast essi ferli flestum helstu ttum landmtunarfri auk setlagafri. ur en hgt er a hefjast handa vi heildarmyndina er hjkvmilegt a skilgreina krfur um frilegt mikilvgi einstakra verndarsva og au ggn sem urfa a liggja fyrir til a uppfylla skilyri verndunar. Lagt hefur veri til a lgmarksverndarvimi veri frilega mikilvgt landsvsu. Jafnframt er lagt til a styrkleiki verndunar stjrnist af stabundnum ea tmabundnum gnum ekki sur en mikilvgi verndunar. nstu rum arf a vinna frumdrg a flokkun og vali sva til varveislu sem tla er a mynda skipulega heildarmynd af jarsgu landsins. essum drgum er tla a vera fyrstu skref verkefnisins og me eim tti a fst grft yfirlit um umfang verksins. framhaldinu verur hjkvmilegt a endurmeta nverandi verndun og stu hennar og gildi skipulegri heildarmynd. tla m a leggja urfi tluvera vinnu flun nausynlegra gagna til a tryggt s a au svi sem falla inn heildarmyndina uppfylli lgmarkskrfur um verndun. Lklegt er a jafnframt veri nausynlegt a horfa til hugsanlegra breytinga mrkum nverandi verndarsva til a n fram markmium verndunar. egar hr er komi sgu verur fyrst hgt a takast af alvru vi heildarmyndina en fyrir hana arf a setja upp allstra rannsknartlun. Lklega er heppilegast a verki veri unni remur askildum meginflokkum eins og a framan greinir. A auki verur hjkvmilegt a brjta a upp fjlmarga minni fanga.

13.5 Vimi fyrir mat verndargildi landslags

Vinna vi flokkun landslags og mat verndargildi ess er stutt komin slandi enda er a mrgu leyti erfiara a afmarka og skilgreina landslag en mrg nnur hugtk tengd nttrunni. Landslag sr sta nttrunni ea umhverfinu en verndargildi ess hefur mjg sterka huglga skrskotun. Mikilvgi huglgra tta kemur t.d. fram skilgreiningu evrpska landslagssttmlans ar sem segir a landslag i svi sem ber a me sr skynjun flks a vera til ori af nttrunnar hendi og/ea me mannlegri hlutun.331
331 http://www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/heritage/landscape/versionsconvention/Islandais.pdf

Hvtbk~nttruvernd 207

Fljtshl og Tindfjll.

orri rkja Vesturlanda hefur n ra flokkunar- og/ea matskerfi fyrir landslag en au eru lk innbyris. Flest byggja smu breytunum; grri, landntingu, jarvegi, loftslagi og harmismun landi (topgrafu). ttblum lndum, t.d. flestum lndum Evrpu,332 er nttrulegur grur va horfinn og mestallt land rkta ea undir rum landbnaarnytjum ea ttbli. Landnting og grur eru ntengd og ra mestu um lit, mynstur, form og fer landi. Berggrunnur er a mestu hulinn og rktun hefur sltta t ea afm mrg smrri fyrirbri landi. Hin evrpsku landslagskort eru v reynd eins konar grur- og landntingarkort.333 egar sland er fellt inn kortlagningu eftir essum aferum mlist fjlbreytni landslagsins fremur ltil (tt misleitni mlist h), enda er eim liti fram hj mrgum eim ttum sem mta mest slenskt landslag.334 Flokkunarkerfin sem hr hafa veri nefnd byggjast elisrnum ttum og au eru aallega ru af nttruvsindamnnum. Landslag hefur einnig veri vifangsefni hugvsinda, heimspekinga, fagurfringa, listfringa, og flagsvsinda, m.a. svii umhverfisslarfri. Sumar mats- og flokkunaraferir reyna a taka hvort tveggja me, elisrna og huglga tti. a gerir t.d. breska kerfi Landscape Character Assessment335 ar sem einnig er meti t.d. hvort landslagi veiti ryggistilfinningu (security), r (tranquility), ngju (pleasure), ea endurspegli jafnvgi (balance). Eftir 1. fanga rammatlunar um ntingu vatnsafls og jarvarma var skipaur starfshpur sem vinna skyldi tillgur um rannsknir slensku landslagi336 og lagi hann til tvenns konar rannsknir. Arar skyldu mia a v a fullvinna aferafri fyrir flokkun slensks landslags og beita henni landi eftir nnari afmrkun. Niursturnar skyldi san nota til a meta fjlbreytni og fgti tiltekinna landslagsgera. Hitt verkefni skyldi beinast a vihorfi slensks almennings til landslagsgera og sva og mati eim vermtum sem slensku landslagi flust. Seinna verkefni fkkst ekki styrkt en vinnu vi hi fyrrnefnda lauk rsbyrjun 2010 me tgfu skrslunnar slenskt landslag. Sjnrn einkenni, flokkun og mat fjlbreytni.337 hafi veri btt vi verkefni srstakri rannskn landslagi allra helstu hhitasva landsins. Fjlttagreining (cluster analysis) leiddi ljs 12 meginflokka landslags. Hhitasvin einkenndust af mikilli sjnrnni fjlbreytni. Niurstur og aferafri verkefnisins m nta til a meta

332 Wascher, D. 2005. European Landscape Character Areas. Typologies, Cartography and Indicators for the Assessment of Sustainable Landscapes. Final Project Report as deliverable from the EUs Accompanying Measure project European Landscape Character Assessment Initiative (ELCAI), funded under the 5th Framework Programme on Energy, Environment and Sustainable Development (4.2.2). 333 Antrop, M. 2007. The preoccupation of landscape research with land use and land cover. : Key Topics in Landscape Ecology (ritstj. Wu & Hobbs). Cambridge Studies in Landscape Ecology. Cambridge University Press, bls. 173302. 334 Antrop, M. og V. Van Eetvelde 2005. The diversity of the European landscapes as a common planning goal. Spectra, 1825. 335 Swanwick, C. 2002. Landscape Character Assessment. Guidance for England and Scotland. The Countryside Agency & Scottish Natural Heritage. 336 Starfshpur vegum Skipulagsstofnunar og Umhverfisstofnunar um landslag. Minnisbla, dags. 17. desember 2004. 337 ra Ellen rhallsdttir, orvarur rnason, Hlynur Brarson & Karen Plsdttir 2010. slenskt landslag. Sjnrn einkenni, flokkun og mat fjlbreytni. Unni fyrir Orkustofnun vegna rammatlunar um ntingu vatnsafls og jarvarma. Hskli slands, Reykjavk.

208 | Hvtbk~nttruvernd

sjnrna eiginleika og fjlbreytni sva, til a bera saman svi me svipaa landslagseiginleika og til a meta srstu og fgtisgildi einstakra sva. Til dmis mtti greina sambandi milli fjlbreytni landslagi og lffrilegrar ea jarfrilegrar fjlbreytni. Tegundaaugi hplantna, sem gjarnan er notu sem vsitala lffrilega fjlbreytni, snir t.d. nokkra fylgni vi sjnrna fjlbreytni landslags. Ein lei til a meta fagurfrilegt ea upplifunargildi landslags er a greina tti sem einkenna slenskar nttruperlur, .e. svi sem hafa veri frilst ea eru Nttruminjaskr ea Nttruverndartlun vegna landslags, ea eru af srfringum talin hafa srstakt gildi. Slk greining leiddi ljs a slenskar nttruperlur skera sig fr ru landslagi vegna sjnrnnar fjlbreytni.338 Vatn var berandi mrgum birtingarmyndum, fjlbreytni forma og lna, mynsturs og ferar var meiri og litaugi var a jafnai meiri en hj eim 114 stum sem voru til vimiunar um landi allt. Greiningarkerfi sem ra var slenska landslagsverkefninu er a mrgu leyti lkt hinu breska (Landscape Character Assessment), t.d. eru margar smu breyturnar lagar til grundvallar. a var hins vegar mat starfshps Skipulagsstofnunar og Umhverfisstofnunar og hpsins sem st a baki slenska landslagsverkefninu a fyrir mat fagurfrilegu og upplifunargildi landslags tti a nota skoanakannanir og vitl vi almenning, heimamenn og feraflk, .e. ekki blanda essum ttum saman eins og gert er breska kerfinu. Ekki hefur tekist a f slka slenska rannskn styrkta.

13.6 Mat verndargildi verna

flokkunarkerfi Aljanttruverndarsamtakanna IUCN falla verni flokk 1a sem samt 1b er strangasti flokkur frilsinga, .e. ar sem mest hft eru lg framkvmdir og snileg umsvif mannsins.339 lsingu IUCN v hva slk svi skuli hafa til a bera er fyrst og fremst lg hersla a au beri ltil ea veruleg snileg ummerki um umsvif mannsins. ar su ekki byggingar ea inaarumsvif, hvorki vegir, ppur, raflnur, vatnsaflsvirkjanir, nmur n ung bfjrbeit. au skuli vera rofin heild (high degree of intactness), helst me sem nst upprunalegri flru og fnu og vistkerfum og ngilega str til a hgt s a vihalda lffrilegri fjlbreytni og starfsemi og jnustu vistkerfa. eim a vera hgt a njta kyrrar og einveru. Landslagsfegur er ekki talin upp sem mikilvgur ttur. mati faghps I RA rust vermti verna fyrst og fremst af vttu eirra og upprunaleika en einnig var teki tillit til ess ef svi var tali bja upp srstaka upplifun. Srstaa slenskra verna liggur lklega fyrst og fremst fjlbreyttu og va kaflega venjulegu landslagi og svo v a mrg eirra hafa aldrei veri numin af mnnum: ar hefur aldrei veri varanleg bseta. Lfrki eirra er oft fremur fbreytt og au hafa ekki srstaka ingu fyrir verndun lffrilegrar fjlbreytni eins og t.d. verni hitabelti.

338 Karen Plsdttir 2009. Scenic natural landscapes in Iceland: An analysis of their visual characteristics and relationship to other Icelandic landscapes. MS ritger umhverfis- og aulindafri. Hskli slands, Lf- og umhverfisvsindadeild, Reykjavk. 339 http://www.iucn.org/about/work/programmes/pa/pa_products/wcpa_categories/

Hvtbk~nttruvernd 209

Frilsing og nnur vernd

14

212 | Hvtbk~nttruvernd

14. Frilsing og nnur vernd

14.1 Inngangur
Samkvmt lgfriorabk felur frilsing sr opinbera rstfun til a vernda umhverfi og nttru sem varar almenning miklu. Hugtaki a frilsa merkir a banna formlega a einhverju veri spillt.340 Frilsing er ekki eina aferin sem beitt er til verndar nttru hr landi. nokkur svi eru verndu me srlgum, sem dmi m nefna a tveir af remur jgrum landsins eru stofnair grundvelli srstakra laga. gilda srstk lg um vernd og friun villtra fugla og villtra spendra, sbr. lg nr. 64/1994. essum kafla verur fjalla um frilsingu samkvmt nttruverndarlgum, ger grein fyrir flokkum frilsinga samkvmt lgunum og viki a vernd sva og dra samkvmt srlgum. verur til samanburar fjalla um verndarflokka samkvmt norskum og finnskum lgum sem og verndarflokkum Aljanttruverndarsamtakanna (IUCN)341. lok kaflans verur ger grein fyrir niurstum nefndarinnar um frilsingarflokka. Um undirbning frilsinga og rttarhrif eirra er fjalla kafla 15 og um umsjn frilstra sva kafla 22.2.

14.2 Frilsing samkvmt nttruverndarlgum

Um frilsingu er fjalla VII. kafla nttruverndarlaga nr. 44/1999. Um kaflann segir athugasemdum sem fylgdu frumvarpi v er var a eim lgum a kvi um frilsingar nttruminja hafi veri lgum efnislega lti breytt fr 1956. Hafi au reynst vel a mrgu leyti og yki ekki sta til a hrfla vi eim grundvallaratrium. hafi veri reynt a gera kvin skrari og einfaldari.342 Samkvmt 50. gr. skiptast frilstar nttruminjar fimm flokka:
jgarar landsvi varveitt me nttrufari snu og almenningi leyfur agangur eftir tilteknum reglum. Forsenda fyrir frilsingu er a landsvi s srsttt um landslag ea lfrki ea v hvli sguleg helgi. Frilnd landsvi. Forsenda fyrir frilsingu er a verndun s mikilvg vegna srstaks landslags ea lfrkis. Nttruvttilandioghafi nttrumyndanir landi, svo sem fossar, eld-

340 Lgfriorabk me skringum. Bkatgfan Codex og Lagastofnun Hskla slands, Reykjavk 2008, bls. 147. 341 International Union for Conservation of Nature. 342 123. l. 19981999, 528. ml, skj. 848.

Hvtbk~nttruvernd 213

stvar, hellar og drangar, fundarstair steingervinga, sjaldgfra steinda, bergtegunda og bergforma, samt svi kring. Forsenda fyrir frilsingu er a verndun s mikilvg vegna frilegs gildis, fegurar ea srkenna; nttruminjar hafi, .m.t. eyjar og sker, og hafsbotni, samt svi kring.343 Forsenda fyrir frilsingu er a varveisla s mikilvg vegna fegurar ea srkenna ea t fr vsindalegu, nttrufrilegu ea menningarlegu sjnarmii. Frilstar lfverur, bsvi, vistgerir og vistkerfi stabundin vernd ea tekur til landsins alls. Forsenda fyrir frilsingu er a miklu skipti fr vsindalegu, nttrufrilegu ea ru menningarlegu sjnarmii a essum ttum lfrkisins s ekki raska, fkka ea trmt. Flkvangar landsvi tla til tivistar og almenningsnota.

Fjalllendi vi Kaldbak.

Frilsing jgara, frilanda og flkvanga ltur a vernd afmarkara sva (svavernd) en frilsing nttruvtta og lfvera, bsva, vistgera og vistkerfa felur sr vernd tiltekinna nttrulegra fyrirbra og takmarkast ekki endilega vi tilteki landfrilega afmarka svi. Frilsing samkvmt essum flokkum getur v mist veri stabundin ea teki til landsins alls, sbr. 2. mgr. 53. gr. nvl. Frilsing nttruvtta hefur framkvmd langflestum tilvikum veri stabundin og beinst a einstakri nttrumyndun og svi kring. Ekki hefur ori grundvallarbreyting frilsingarflokkum fr fyrstu nttruverndarlgunum nr. 48/1956. eim lgum var greint milli fjgurra frilsingarflokka, jgara, frilanda, nttruvtta og jurta ea dra. Fimmti verndarflokkurinn, flkvangar, taldist ekki beint til frilstra sva og var fjalla um hann II. kafla laganna sem tk til agangs almennings a nttru landsins. Inntak flokkanna hefur breyst og hafa bst vi nttrufyrirbri bor vi nttruminjar hafi, bsvi, vistgerir og vistkerfi. Flokkunin byggi upphaflega fyrst og fremst mismunandi andlagi friunarinnar, .e. landsvi, nttrumyndanir ea lfverur. Bi frilnd og jgarar flu sr svavernd en munurinn essum flokkum var s a me stofnun frilanda var stefnt a v a stemma a meira ea minna leyti stigu vi umfer en almenningi var hins vegar tla a eiga greian agang a jgrum.344 Vernd flkvanga ea almenningssva studdist fyrst og fremst vi sjnarmi um flagslega nttruvernd, .e. a veita almenningi fri a njta nttrunnar. Hr eftir verur fjalla nnar um frilsingarflokka ngildandi nttruverndarlaga, fyrst flokka svaverndar en einnig verur viki a svum sem njta verndar samkvmt srlgum. verur fjalla um frilsingu nttruvtta og sast um frilsingu lfvera, bsva, vistgera og vistkerfa og friun villtra fugla og villtra spendra samkvmt lgum nr. 64/1994.
343 50. gr. er vsa til 1. mgr. 54. gr. sem fjallar um frilsingu nttruminja hafi. egar frumvarp til nttruverndarlaga var lagt fyrir Alingi fjallai 54. gr. um frilsingu nttrumyndana hafi, enda tekur oralag greinarinnar mi af v. A tillgu umhverfisnefndar Alingis var 54. gr. breytt ann veg a ori nttruminjar kom sta nttrumyndana en engin skring er gefin breytingunni nnur en s a hugtaki nttruminjar s skrt lgunum. (Sj 123. l. 19981999, 528. ml, skj. 1111.) Samsvarandi breyting var ekki ger 50. gr. Samkvmt essu nr heimild 54. gr. einnig m.a. til verndunar lfrkis hafsins ekki hafi henni veri beitt v skyni enn sem komi er. 344 Alt. 1955, A-deild, skj. 232, bls. 857.

214 | Hvtbk~nttruvernd

14.3 Svavernd
14.3.1 jgarar
slandi eru rr jgarar, jgarurinn ingvllum, Vatnajkulsjgarur og jgarurinn Snfellsjkull. Einungis s sastnefndi er stofnaur grundvelli heimildar nttruverndarlgum. Um hina tvo hafa veri sett srlg. v er lagalegur grundvllur jgaranna lkur og sama vi um stjrnssluumgjr eirra. eir skapa v ekki samstan flokk verndarsva samkvmt slenskum lgum.

ingvellir.

jgarurinn ingvllum

jgarurinn ingvllum var frilstur me srlgum 1930, sem helgistaur og sameiningartkn slensku jarinnar og sem jgarur me lgum nr. 47/2004. 3. gr. laganna segir a land jgarsins skuli vera fria v skyni a varveita snd ess sem helgistaar jarinnar og til a vihalda eins og kostur s hinu upprunalega nttrufari. Almenningur skuli eiga kost a njta svisins samkvmt eim reglum sem ingvallanefnd setur. Friunin tekur til jarmyndana, grurs og dralfs og einnig er kvei um vernd yfirborsvatns og grunnvatns sem og lfrkis ingvallavatns. jgarurinn ingvllum er undir stjrn ingvallanefndar. Framkvmdir innan jgarsins eru har leyfi nefndarinnar og er henni heimilt a binda leyfi eim skilyrum sem hn telur nausynleg vegna friunar samkvmt lgunum. Nnari reglur um jgarinn, verndun og mefer hans setur ingvallanefnd me regluger sem forstisrherra stafestir. Ekki er kvei um ger verndartlunar fyrir jgarinn. Samkvmt 2. mgr. 1. gr. laganna er hi frilsta land eign slensku jarinnar og er sett bann vi slu ess og

Hvtbk~nttruvernd 215

vesetningu. ingvellir voru samykktir heimsminjaskr Menningarmlastofnunar Sameinuu janna (UNESCO) ri 2004 vegna menningarminja.345

bygg verni sunnan Vatnajkuls, Djprdal, Fljtshverfi.

Fyrsti jgarurinn, sem stofnaur var samkvmt lgum um nttruvernd, var jgarurinn Skaftafelli ri 1967. Nst var stofnaur jgarur Jkulsrgljfrum ri 1973. Bi essi svi eru n hluti Vatnajkulsjgars. Lg um Vatnajkulsjgar voru sett vori 2007 (lg nr. 60/2007) og jn 2008 var jgarurinn stofnaur formlega vi gildistku reglugerar um hann. Vatnajkulsjgarur nr yfir um 12.000 km2 svi ea um 12% af flatarmli landsins. Samkvmt 2. mgr. 1. gr. laganna um Vatnajkulsjgar getur landsvi innan hans mist veri eigu slenska rkisins ea eigu annarra aila enda liggi fyrir samykki eiganda vikomandi lands um a a veri hluti jgarsins. Langstrstur hluti svisins sem jgarurinn tekur til hefur veri rskura jlenda og er v undir eignarrum rkisins.346 Samkvmt 2. gr. laganna er markmii me stofnun jgarsins a vernda landslag, lfrki, jarmyndanir og menningarminjar svisins og gefa almenningi kost a kynnast og njta nttru ess og sgu. lgunum segir jafnframt a auvelda skuli almenningi agengi a jgarinum eftir v sem unnt er n ess a nttra hans spillist og veita frslu um nttru, sgu og mannlf svisins. Vatnajkulsjgarur er rkisstofnun og fer srstk stjrn me stjrn hennar og umsjn me rekstri jgarsins. verndartlun skal ger grein fyrir markmium verndar einstkum svum innan jgarsins, einstkum verndaragerum, landntingu og mannvirkjager, vegum, reistgum, gngubrm og helstu gnguleium, umferarrtti almennings, agengi feramanna a svinu og veium. Sveitarstjrnir eru bundnar af efni verndartlunar vi ger skipulagstlana fyrir landsvi innan jgarsins. Stjrnunar- og verndartlun fyrir Vatnajkulsjgar var stafest af umhverfisrherra 28. febrar 2011. lgum um Vatnajkulsjgar eru settar fram meginreglur um umgengni og umfer jgarinum. Nnari reglur um jgarinn eru settar regluger, m.a. um landntingu, .m.t. veiar, mefer skotvopna, bfjrbeit, eyingu vargs, mrk rekstrarsva, umgengni, umfer, samgnguleiir og mengunarvarnir. Innan Vatnajkulsjgars eru auk eldri jgaranna Skaftafelli og Jkulsrgljfrum frilndin Esjufjll og Askja. Hafa auglsingar um frilsingu essara sva veri felldar r gildi, sbr. regluger um Vatnajkulsjgar me sari breytingum. Athugun verndarskilmlum essara staa samkvmt lgum og regluger um Vatnajkulsjgar leiir ljs a vernd svanna virist ekki vera

Vatnajkulsjgarur

345 Sj kvrun UNESCO WHC-04/28.COM/26, sl: http://whc.unesco.org/en/decisions/124 346 Sj nnar heimasu bygganefndar, http://www.obyggd.stjr.is/. Sj einnig lg nr. 58/1998 um jlendur og kvrun marka eignarlanda, jlenda og afrtta.

216 | Hvtbk~nttruvernd

lakari innan jgarsins en samkvmt frilsingarskilmlum auglsinganna.347 Stjrn Vatnajkulsjgars hefur a auki veri falin umsjn nokkurra annarra frilstra sva, .e. Dettifoss, Selfoss og Hafragilsfoss og ngrenni xafjararhreppi, Herubreiarfrilands, Hvannalinda, Lnsrfa og Kringisrrana. Um etta var gerur samningur grundvelli 30. gr. nvl. ann 6. jn 2008.348

jgarurinn Snfellsjkull

jgarurinn Snfellsjkull var stofnaur ri 2001 og er flatarml hans um 170 km2. jgarurinn er stofnaur grundvelli nttruverndarlaga og ltur hann stjrn Umhverfisstofnunar. Um jgarinn hefur veri sett srstk regluger, rg. nr. 568/2001, sbr. 928/2005. Ekki er ar srstaklega fjalla um markmii me stofnun og starfsemi hans. Reglugerin hefur m.a. a geyma reglur um rttindi og skyldur gesta og um starfsemi jgarinum. Mannvirkjager, efnistaka og hvers konar anna jarrask er h leyfi Umhverfisstofnunar og sama er a segja um hvers konar atvinnustarfsemi og samkomuhald. a er verkahring Umhverfisstofnunar a gera tillgu a verndartlun og landnotkun fyrir jgarinn en ekki er kvei nnar um efni verndartlunar. Umhverfisrherra stafesti verndartlun fyrir jgarinn Snfellsjkul 15. jn 2010. Tv frilnd, Bahraun og strndin vi Arnarstapa og Hellna, heyra undir stjrn jgarsins, sem og eitt nttruvtti, Brarlaug.

S til ingvallavatns og jgarsins ingvllum af Botnsslum.

14.3.2 Frilnd
Alls hafa 41 svi landinu veri frilst sem frilnd.349 Langflest eirra voru frilst 8. ratug sustu aldar ea 23 svi. nlinum ratug, 2000 til 2009, voru frilst sex svi, ar af fjgur suvesturhorninu. Markmi verndar frilanda eru margvsleg. eim sex svum sem frilst voru sastlinum ratug beinist verndin fjrum einkum a lfrki, ar meal fjlskrugu fuglalfi. tivistar- og frslugildi er einnig nefnt sem sta frilsingar fimm essara sva og rannsknargildi remur tilvikum. Af eirri herslu sem lg er tivist vi frilsingu essara sva m ra a frilndin hafi ekki lengur srstu sem eim var mrku nttruverndarlgum nr. 48/1956, .e.
347 Samkvmt eldri frilsingunum var ll mannvirkjager og jarrask mist heimil ea h leyfum. Samkvmt regluger um Vatnajkulsjgar er mannvirkjager, vega-, stga og slager og hvers konar efnistaka einungis heimil ef gert er r fyrir henni verndartlun og skulu framkvmdir samrmast verndarmarkmium jgarsins, skilgreindum verndarflokki vikomandi framkvmdarsvi, samykktri verndartlun og reglugerinni. m einnig nefna a akstur vlkninna kutkja var takmarkaur og sumum tilvikum heimill a einhverju leyti eldri frilsingum umrddra sva. Samkvmt regluger um Vatnajkulsjgar eru reglur um alla umfer nokku tarlegar. Meginreglan er s a akstur vlkninna kutkja utan vega er bannaur og aeins heimill vegum samrmi vi verndartlun og merkingar, enda su vegir ekki frir ea lokair. Utanvegaakstur er heimill svo fremi sem jr er snvi akin og frosin og ess gtt a valda ekki skemmdum vettvangi. Heimildin gildir ekki Jkulsrgljfri, Skaftafelli, Hoffelli ea skju. er utanvegaakstur vegna landbnaarstarfa heimill tilteknum svum, en ekki Esjufjllum, skju ea Jkulsrgljfri. skal setja verndartlun srstk skilyri um nausynlegan akstur vegna mannvirkjagerar utan urgreindra sva. Hva varar ara tti, s.s. um fr, dvl og umgengni, eru kvi reglugerar um Vatnajkulsjgar almennt tarlegri en kvi eldri frilsinga, srstaklega eirra sem elstar eru. 348 Nnar er fjalla um umsjn essara sva kafla 22.2.3. 349 Sj heimasu Umhverfisstofnunar, http://www.ust.is/Frodleikur/Fridlystsvaedi/Fridlond/

Hvtbk~nttruvernd 217

a me stofnun eirra vri stefnt a v a stemma a meira ea minna leyti stigu vi umfer. a m v segja a minni munur s n essum flokki og rum frilsingarflokkum auglsingum um stofnun frilanda s stundum kvei um tmabundnar takmarkanir umfer.

14.3.3 Flkvangar
Samkvmt 55. gr. nttruverndarlaga eru a sveitarflgin sem eiga frumkvi a stofnun flkvanga. Eins og fram kemur hr a framan taldist essi verndarflokkur ekki beint til frilstra sva fyrstu nttruverndarlgunum og var fjalla um hann II. kafla laganna sem tk til agangs almennings a nttru landsins. Stofnun flkvanga byggi fyrst og fremst sjnarmium um flagslega nttruvernd, .e. a tryggja almenningi agang a svum til ess a njta nttrunnar, og er svo enn. Flkvangar teljast n til frilstra sva. Stofnair hafa veri 19 flkvangar landinu. Hinn flagslegi grundvllur flkvanga endurspeglast eim markmium sem sett eru um vernd eirra. Flkvangar eru gjarnan ngrenni ttblisstaa og eru v agengileg tivistarsvi og kjsanleg til frslu og tikennslu. Svin eru oft fjlbreytt a v er varar landslag, jarmyndanir, grur og dralf. Frilsingin miar oft einnig a vernd tiltekinna nttrufarstta, t.d. jarmyndana, hrauns, votlendis og lfrkis og nttrulegs grurs. Vernd menningarminja er stundum meal markmia me stofnun flkvanga.

Krossanesborgir Akureyri, flkvangur.

14.3.4 Svi sem verndu eru me srlgum

Eins og fram er komi gilda um tvo af jgrunum remur srstk lg, sbr. lg um jgarinn ingvllum nr. 47/2004 og lg um Vatnajkulsjgar nr. 60/2007. rj nnur svi slandi eru verndu me srlgum, Mvatn og Lax, Breiafjrur og ingvallavatn og vatnasvi ess.

Lg um verndun Mvatns og Laxr Suur-ingeyjarsslu nr. 97/2004

Markmi laganna er m.a. a tryggja verndun lffrilegrar fjlbreytni vatnasvii Mvatns og Laxr samt verndun jarmyndana og landslags me virkri nttruvernd, einkum me tilliti til vsindalegra, flagslegra og fagurfrilegra sjnarmia. Mvatns- og Laxrsvi er skr Ramsar-samningsins um aljlega mikilvg votlendissvi og hefur noti aljlegrar verndar san 1978.350 Umhverfisstofnun hefur umsjn me nttruvernd verndarsvinu en er heimilt a fela rum umsjn svisins, heild ea a hluta, samrmi vi kvi nttruverndarlaga. Srstakri rannsknarstofnun, Nttrurannsknastinni vi
350 Aalheiur Jhannsdttir prfessor hefur bent a me lgum nr. 97/2004 hafi raun veri dregi r lagalegri vernd Ramsarsvisins ar e landfrilegt gildissvi eirra s rengra en eldri laga nr. 36/1974. Sj Aalheiur Jhannsdttir: Breytingar mrkum frilstra sva me herslu Ramsarsvi. Nttrufringurinn 79 2010, bls. 6874.

218 | Hvtbk~nttruvernd

Mvatn, var komi laggirnar me eldri lgum um verndun Mvatns og Laxr fr 1974 og annast hn rannsknir og er stjrnvldum til rgjafar um nttruvernd svinu. Framkvmdir sem geta haft hrif lfrki, jarmyndanir og landslag eru a jafnai har leyfi Umhverfisstofnunar og sama er a segja um breytingar h vatnsbors stuvatna og rennsli straumvatna. 3. mgr. 3. gr. er mlt fyrir um a umhverfisrherra setji regluger ar sem kvei skuli nnar um verndun Mvatns og Laxr, ar meal takmarkanir framkvmdum svinu og umfer og umferarrtt almennings. essi regluger hefur enn ekki veri sett en vinna vi ger hennar mun n vera lokastigi. Regluger nr. 136/1978 me sari breytingum sem sett var grundvelli eldri laga hefur ekki veri felld r gildi og gilda v kvi hennar a v marki sem au eiga sto lgum nr. 97/2004. Umhverfisstofnun ber byrg v a ger s verndartlun fyrir verndarsvi og raunar strra svi, sbr. 3. mgr. 2. gr. Skal ar m.a. fjalla um nausynlegar verndaragerir, frilsingu nttruminja, landntingu, umferarrtt almennings og agengi feramanna a svinu. Samkvmt brabirgakvi vi lgin skyldi ger verndartlunar vera loki 1. janar 2006 en hana skal san endurskoa fimm ra fresti. Fyrsta verndartlun fyrir svi hefur nveri liti dagsins ljs og stafesti umhverfisrherra hana 14. ma 2011.

Samkvmt 1. gr. laganna eiga au a stula a verndun Breiafjarar, einkum landslags, jarmyndana, lfrkis og menningarminja. Breiafjararnefnd er umhverfisrherra til rgjafar um a sem ltur a framkvmd laganna og er henni jafnframt falin ger verndartlunar fyrir svi. Verndartlun fyrir Breiafjr var ger ri 2001 en gilti einungis fimm r. N tlun mun vera vinnslu. Mannvirkjager og jarrask verndarsvinu er almennt h leyfi Umhverfisstofnunar nema fyrir hendi su samykktar skipulagstlanir.351 etta ekki vi um framkvmdir sem nausynlegar og elilegar teljast vegna bskapar lgblum nema spjllum valdi menningarsgulegum minjum, nttruminjum ea lfrki a mati Umhverfisstofnunar ea jminjars egar um fornleifar er a ra. Lgin segja hins vegar ekki fyrir um a hvernig slkar framkvmdir koma til mats essara stjrnvalda. 5. gr. laganna er mlt fyrir um a umhverfisrherra skuli setja regluger ar sem m.a. skal kvei um verndaragerir grundvelli laganna. Jafnframt skal menntamlarherra setja regluger um vernd menningarsgulegra minja svinu, ar meal byggarheildar gamalla hsa Flatey og vernd sjminja. Hvorug essara reglugera hefur veri sett 16 r su liin fr setningu laganna. Sla rs 2010 kom t skrsla starfshps sem umhverfisrherra skipai mars sama r og fl a gera ttekt lgum nr. 54/1995 um vernd Breiafjarar.352

Lg um vernd Breiafjarar nr. 54/1995

Lg um verndun ingvallavatns og vatnasvis ess nr. 85/2005

Lgin mia a vernd ingvallavatns og vatnasvis ess og beinist hn annars vegar a v a koma veg fyrir mengun vatnsins og hins vegar a vernd lfrkis vatnsins. Um vatnsvernd innan jgarsins ingvllum gilda kvi laga um jgarinn. Framkvmd vatnsverndar samkvmt lgum nr. 85/2005 er tfr regluger nr. 650/2006, ar sem m.a. eru reglur um framkvmdir
351 Sj um gildi essa kvis umfjllun kafla 22.2.5. 352 Vernd Breiafjarar. Samantekt starfshps umhverfisrherra um ttekt lgum nr. 54/1995 um vernd Breiafjarar. Reykjavk 2010.

Hvtbk~nttruvernd 219

innan vatnsverndarsvisins. heimilt er a stunda fiskeldi ea vi ingvallavatn og fiskrkt er h leyfi umhverfisrherra. lgunum er ekki gert r fyrir a ger s verndartlun fyrir svi.

Dynjandi Dynjandisvogi fyrir botni Arnarfjarar.

Nttruvtti eru frilstar nttrumyndanir, sbr. 2. tlul. 1. mgr. 53. gr. nttruverndarlaga, en kvinu eru nefnd eftirfarandi dmi um r: fossar, eldstvar, hellar, drangar og fundarstair steingervinga, sjaldgfra steinda, bergtegunda og bergforma.353 Forsendur frilsinga eru samkvmt greininni a mikilvgt s a vernda vikomandi nttrumyndanir sakir frilegs gildis eirra, fegurar ea srkenna. Samkvmt 2. mgr. smu greinar getur frilsing nttrumyndana mist veri stabundin ea teki til landsins alls. Alls hafa 39 stair landinu veri frilstir sem nttruvtti354 en auk ess eru dropsteinar hellum landsins frilstir sem nttruvtti, sbr. augl. 120/1974, og tekur s frilsing til allra hella landsins. Auk verndar sjlfra nttruvttanna jnar frilsing eirra oft einnig rum markmium, svo sem tivist og frslu.

14.4 Nttruvtti

14.5 Frilstar og friaar lfverur, bsvi, vistgerir og vistkerfi

14.5.1 Plntur
Me auglsingu nr. 184/1978 var 31 tegund slenskra plantna frilst og tekur frilsingin til allra eirra staa ar sem plnturnar vaxa villtar hr landi. Frilsingin felur sr a banna er a slta af essum plntum sprota, bl, blm ea rtur, traka eim, grafa r upp ea skera annan htt. Klusktur, sem er hntttt vaxtarform grnrungsins vatnaskfs (Aegagropila linnaei), var frilstur me auglsingu nr. 523/2006. Klusktur er afar sjaldgfur og str eintk, um 10 sm verml, eru aeins ekkt einu vatni hr landi, Mvatni, og tveimur rum vtnum jrinni. Frilsingin felur sr a heimilt er a fjarlgja kluskt af vaxtarsta botni stuvatna, skaa ea skera runginn ea botninn ar sem hann vex einhvern ann htt sem hindra getur vxt og vigang rungsins. Nttrufristofnun slands gaf t vlista plantna ri 1996 og eru honum blmplntur, byrkningar, flttur, mosar og msir botnrungar. Vlistar eru skrr yfir tegundir lfvera sem eiga undir hgg a skja ea eru taldar vera trmingarhttu tilteknu landi ea svi. eir hafa ekki skilgreind rttarhrif samkvmt nttruverndarlgum nr. 44/1999. listunum er verndarstaa tegundanna skr nokkra mismunandi httuflokka eftir v hve alvarleg gn stejar a tegundinni.
353 Hugtaki bergform er ekki tskrt lgunum en vntanlega er tt vi mismunandi birtingarmyndir berggera (e. bed rock). 354 Sj heimasu Umhverfisstofnunar, http://www.ust.is/Frodleikur/Fridlystsvaedi/Natturuvaetti/

220 | Hvtbk~nttruvernd

a getur veri allt fr v a tegundin s brri trmingarhttu til ess a hn s nokkurri httu. Endurskoun vlistaflokkun hplantna hefur fari fram og eru nja listanum 79 tegundir, um 16% flrunnar.355 nttruverndartlun 20092013 er gert r fyrir a 24 tegundir hplantna veri frilstar til vibtar eim sem egar hafa veri friaar en a frilsing sex tegunda veri felld niur. Jafnframt gerir tlunin r fyrir frilsingu 45 tegunda mosa og 90 tegunda flttna.

14.5.2 Dr
Frilsing dra grundvelli nttruverndarlaga
Ekki hafa neinar drategundir veri frilstar grundvelli 3. tlul. 1. mgr. 53. gr. nttruverndarlaga. nttruverndartlun 20092013 er gert r fyrir a rjr tegundir hryggleysingja veri frilstar, .e. trllasmiur, tjarnarklukka og brekkubobbi.

Villtir fuglar og villt spendr

Um friun villtra fugla og villtra spendra gilda srstk lg, lg nr. 64/1994.356 Lgin kvea um friun villtra dra, ar me talinna eirra sem koma reglulega ea kunna a berast til landsins, nema anna s teki fram.357 Samkvmt 1. gr. laganna felur friun sr bann vi veium og rum agerum sem geta auki vanhld ea dregi r vikomu dra af tiltekinni tegund. Friun tekur einnig til eggja og hreira eirra fugla sem njta algerrar ea tmabundinnar friunar. Nnari kvi um vernd, friun og veiar einstakra tegunda villtra dra eru sett reglugerum og er ar kvei um hvaa tegundir eru alfriaar, hverjar er heimilt a veia, hvar megi veia r og hvenr rsins. Samkvmt 10. gr. laga nr. 64/1994 eru veiar heimilar svum sem eru frilst vegna dralfs en umhverfisrherra getur afltt v banni tmabundi ea a fullu ea gagnvart tiltekinni tegund. lgunum eru srkvi um veiar msum drum, ar meal refum, minkum, hreindrum og hvtabjrnum. Einnig er umhverfisrherra heimila a afltta friun nokkurra fuglategunda innan tiltekinna tmamarka. Vi beitingu framangreindra heimilda skal rherra afla tillagna Umhverfisstofnunar og Nttrufristofnunar slands. Umhverfisrherra getur a fenginni tillgu Nttrufristofnunar slands kvei a beita sr fyrir trmingu stofns ea tegundar dra sem flust hefur til slands af mannavldum sem og a afltta friun slkra tegunda tmabundi og kvenum svum til a halda stofnum niri. VII. kafla laganna er mlt fyrir um srtka friun og er ar umhverfisrherra veitt heimild til a kvea regluger um aukna vernd kveinna friara stofna villtra fugla og spendra ef brn sta er til. eru kaflanum srstk kvi um erni. Nttrufristofnun gaf t vlista yfir fugla ri 2000 og eru honum 32 fuglategundir. Unni er a endurskoun listans og verur hann birtur sar rinu.

14.5.3 Bsvi
rj bsvi hafa veri frilst hr landi. ri 2002 var Hvanneyri Borgarfiri
355 Sj vefsu Nttrufristofnunar slands, sl: http://www.ni.is/grodur/valisti/ 356 Heiti laganna er lg um vernd, friun og veiar villtum fuglum og villtum spendrum. 357 Minkar, hsams, rottur og hagams hsum inni njta ekki friunar samkvmt lgunum.

Hvtbk~nttruvernd 221

frilst sem bsvi blesgsar, sbr. augl. 364/2002, en Hvanneyrarland er einn af mikilvgustu vikomustum blesgsa hr landi. Hi frilsta svi var stkka me auglsingu um verndun bsvis fugla Andakl nr. 338/2011. Markmi frilsingarinnar er m.a. a varveita og vihalda nttrulegu standi fjlbreytts votlendis og bsva blesgsa og fjlda annarra fuglategunda. ri 2009 var hluti Skerjafjarar frilstur sem bsvi missa tegunda, sbr. augl. 878/2009, en ar er afar fjlbreytt fuglalf og svi mikilvgur vikomustaur farfugla og fargesta. Markmii me frilsingunni er a vernda lfrki strnd, fjru og grunnsvi Skerjafjarar. auglsingu segir a einnig s a markmi a vernda tivistar- og frslugildi svisins sem felist auugu lfrki og mguleikum til tivistar vi strndina. Nveri var frilst bsvi tjarnarklukku (Agabus uliginosus) Hlsum Djpavogshreppi, sbr. auglsingu nr. 266/2011. Markmi frilsingarinnar er einkum a varveita og vihalda nttrulegu standi tjarnanna Hlsum og vernda eina ekkta bsvi tjarnarklukku hr landi.

14.5.4 Vistgerir og vistkerfi

kvenar vistgerir ea vistkerfi hafa enn ekki veri frilst grundvelli nttruverndarlaga. nttruverndartlun 20092013 er stefnt a v a fria tvr vistgerir hlendinu, rstamravist og breiskjuhraunavist. Er mia vi a verndun eirra veri jafnframt trygg me v a frilsa rj svi.

14.6 Verndarflokkar norskum og finnskum lgum

14.6.1 Norsk lg
Greina m milli riggja meginverndarflokka norsku lgunum um nttrulega fjlbreytni. fyrsta lagi svavernd, sbr. V. kafla laganna, en ar undir eru fimm undirflokkar. ru lagi er um a ra friun lfvera, m.a. tnefningu tiltekinna tegunda sem forgangstegunda, sbr. kvi 23.25. gr. III. kafla laganna. rija lagi er svo vernd vistgera samkvmt VI. kafla.

Svavernd

upphafskvi V. kafla norsku laganna (33. gr.) eru tilgreind markmi svaverndar. Markmiin fela bi sr almenn stefnumi svaverndar og gilda einnig fyrir einstk svi. kvi gildir fyrir alla verndarflokkana sem kaflinn fjallar um en a getur hins vegar veri afar misjafnt hvaa markmi og hversu mrg eiga vi hverju tilviki. Undirflokkar svaverndar samkvmt V. kafla norsku laganna eru fimm: jgarar (nasjonalparker) landslagsverndarsvi (landskapsvernomrder) frilnd (naturreservater) svi til verndar vistgerum og vistkerfum (biotopvernomrder) verndarsvi hafi (marine verneomrder)

kvaranir um svavernd eru teknar me regluger. Gagnvart landeigendum og rum rtthfum felur tgfa reglugerarinnar sr stjrnvaldskvrun
222 | Hvtbk~nttruvernd

og gilda v stjrnsslulgin um undirbning eirra gagnvart essum ailum. verndarregluger er m.a. kvei um markmi verndar me hlisjn af markmiskvi 33. gr., mrk verndarsvisins og hvaa landareignir eiga hlut og r takmarkanir sem gerar eru ntingu, framkvmdum, umfer o.s.frv. essar takmarkanir rast annars vegar af markmii verndarinnar og hins vegar af rammakvum um vernd sem sett eru fyrir hina einstku undirflokka lgunum. srkvum um hina einstku undirflokka eru annig sett fram rammakvi um vernd og jafnframt kvei um forsendur fyrir stofnun verndarsvis samkvmt flokknum. Til dmis eru forsendur fyrir stofnun jgars rjr: svi s strt stefnt s a vernd strri, samhangandi vistkerfa um s a ra nttrusvi hvort sem er landi ea sj sem hafi a geyma srstk ea dmiger vistkerfi ea landslag a svi s ltt raska hugavert er a skoa srstaklega flokkinn landslagsverndarsvi en hann ltur a vernd landslags ea menningarlandslags. Forsendur fyrir vernd samkvmt essum flokki er a landslagi ea menningarlandslagi hafi vistfrilegt ea menningarlegt gildi, upplifunargildi ea hafi ingu fyrir sjlfsmynd jarinnar (identitetsskapende)358. herslan er landslagi sem heild og v miar essi flokkur t.d. ekki srstaklega a vernd lffrilegrar fjlbreytni nema a v leyti sem hn tt a skapa srkenni ea einkenni landslagsins.359 Fyrir svi sumum flokkum, ar meal landslagsverndarsvi, skal gera tlun um framkvmd verndar, .e. um r agerir sem nausynlegar eru til a uppfylla markmi verndarinnar. tlunin getur einnig haft a geyma samningskvi um ntingu og bskaparhtti og eim geta veri kvi um greislur til einkaaila sem taka tt verndun svisins. A v er varar frilnd fylgir stofnun eirra n oftast heildartlunum um vernd tiltekinna vistgera ea drategunda. Stjrnvld geta veitt undangu fr kvum verndarreglugerar ef a strir ekki gegn markmium verndarinnar ea ef mikilvgir samflagshagsmunir krefjast ess, sbr. 48. gr.

Tegundavernd

III. kafla norsku laganna um nttrulega fjlbreytni eru reglur um tegundavernd og er ar m.a. kvei um tnefningu tiltekinna tegunda sem forgangstegunda, sj 23. gr. kvi fyrst og fremst vi um tegundir sem eru trmingarhttu ea yfirvofandi httu samkvmt tgefnum vlistum. Vi mat v hvort rf s slkri tnefningu skal m.a. lta til ess hvort stand tegundarinnar samrmist eim markmium sem 5. gr. laganna eru sett.360 Liggi fyrir vsindaleg ggn um a stand tegundar stri gegn essu markmii er stjrnvldum beinlnis skylt a taka afstu til ess hvort tegundin skuli t358 Sasttalda atrii rtur a rekja til a-liar 5. gr. evrpska landslagssttmlans: Each party undertakes to recognise landscapes in law as an essential component of peoples surroundings, an expression of the diversity of their shared cultural and natural heritage, and a foundation of their identity. 359 Backer, Inge Lorange 2010. Naturmangfoldloven, kommentarutgave: lov 19. juni 2009 nr. 100 om forvaltning av naturens mangfold. Universitetsforlaget, Osl, bls. 323. 360 Yfirskrift greinarinnar er forvaltningsml for arter. Hn hljar svo: Mlet er at artene og deres genetiske mangfold ivaretas p lang sikt og at artene forekommer i levedyktige bestander i sine naturlige utbredelsesomrder. S langt det er ndvendig for n dette mlet ivaretas ogs artenes kologiske funksjonsomrder og de vrige kologiske betingelsene som de er avhengige av.

Hvtbk~nttruvernd 223

Klettafr Skaftafelli

nefnd forgangstegund. kvrun um forgangstegundir er tekin me regluger og ar m m.a. kvea um bann vi v a veia, skaa ea eya lfverum af vikomandi tegund361 og setja reglur um vernd tiltekinna bsva (kologiske funksjonsomrder), sbr. 24. gr. Tengsl eru milli kva um vernd essara bsva og kva V. kafla um svavernd, einkum um svi til verndar vistgerum ea vistkerfum og stofnun frilanda, enda er vernd tegundafjlbreytni eitt af markmium svaverndar, sbr. b-li 1. mgr. 33. gr. kvin eru lk a v leyti a V. kafli fjallar um vernd landfrilega afmarkara sva en bsvavernd samkvmt 24. gr. er bundin ttum sem vara lfshtti tegundarinnar og verndin fylgir v tegundinni. Stjrnvld geta veitt undangu fr kvum reglugerar um forgangstegund ef a rrir ekki stand ea run stofnsins ea ef mikilvg samflagssjnarmi krefjast ess. Samkvmt 25. gr. norsku laganna geta stjrnvld kvei tilteknar verndaragerir, ar meal alfriun, gagnvart stofni tegundar sem telst hafa srstaka erfafrilega eiginleika (genetiske srtrekk).

Vernd vistgera

kvi VI. kafla norsku laganna um tvaldar vistgerir (utvalgte naturtyper) fela sr ntt stjrntki norskri nttruvernd en kvin mia fyrst og fremst a vernd lffrilegrar fjlbreytni. arna er um a ra rri sem ekki beinast a tilteknu svi ea sta heldur hefur kvrun um a tnefna tiltekna vistger hrif stai ar sem vistgerina er a finna. a er hins vegar mikilvgt a kortleggja essa stai til ess a hgt s a framfylgja reglunum og taka mi af eim vi skipulag og framkvmdir. Enda tt kvrun um tnefningu tiltekinnar vistgerar s sjlfu sr almenn eru kvaranir um vernd einstakra sva ar sem hana er a finna raun hndum sveitarflaganna. r kvaranir eru teknar vi ger skipulagstlana.362 Sveitarflgin geta raunar einnig kvei um aukna vistgeravernd innan marka sinna.363 kvin um vernd vistgera eru afar ingarmikil til a tryggja net verndarsva fyrir tegundir. au eru v hlist kvum vistgeratilskipunar ESB.364 Tengsl eirra vi ger skipulagstlana gera a a verkum a au eru sveigjanlegra stjrntki en kvi V. kafla um svavernd.365 Um tku kvrunar um tnefningu tiltekinnar vistgerar er fjalla 52. gr. og er a gert me regluger. Reglugerin getur n til landsins alls ea til hluta ess. au sjnarmi sem srstaklega skal lta til vi kvrun um hvort vistger skuli tnefnd eru:

361 362 363 364 365

Banni getur veri takmarka vi tilteki svi, sj Backer, bls. 210. Backer, bls. 455. Sbr. 5. mgr. 53. gr. laganna. Council Directive 92/43/EEC of 21 May 1992 on the conservation of natural habitats and of wild fauna and flora. Backer, bls. 455.

224 | Hvtbk~nttruvernd

 hvort stand vistgerarinnar ea run hennar stri gegn markmii 4. gr. laganna366 hvort vistgerin s mikilvg fyrir eina ea fleiri forgangstegundir hvort vistgerina s einkum a finna Noregi ea hvort Noregi hvla aljlegar skuldbindingar sem tengjast vikomandi vistger Liggi a fyrir, samkvmt vsindalegu mati, a stand vistgerar ea run stri verulega gegn markmii 4. gr. er stjrnvldum beinlnis skylt a meta hvort hana beri a tnefna. Um rttarhrif ess a vistger er tnefnd er fjalla 53. gr. ar segir m.a. a stjrnvld skuli vi mefer valds sns taka srstakt tillit til staa ar sem hina tvldu vistger er a finna annig a komi s veg fyrir a eim fkki og a stand vistgerarinnar versni. ur en kvrun er tekin um rstafanir sem raska svi me tvaldri vistger verur a kanna hrif eirra vistgerina.

Brabirgarri

Ef htta er tjni nttruvermtum ea ef vistger er yfirvofandi httu a hverfa er heimilt a taka kvrun um tmabundna vernd samkvmt 45. gr. laganna um nttrufjlbreytni. rrinu verur einungis beitt ef ekki er unnt a koma veg fyrir tjn me ru mti. Nttruverndarstofnuninni (Direktoratet for naturforvaltning) hefur veri fali a taka kvaranir um tmabundna vernd.367 Gert er r fyrir a kjlfari haldi mlsmefer fram n tafar og getur loki me kvrun um tmabundna friun svis ea vernd vistgerar grundvelli annarra kva lgunum ea kvrun um a fella niur vernd. Ef ekki er tekin srstk kvrun fellur hin tmabundna vernd r gildi fjrum rum eftir a tilkynnt var um hana. Nttruverndarstofnunin getur framlengt tmabundna vernd tv r.

14.6.2 Finnsk lg
finnsku nttruverndarlgunum er greint milli fjgurra meginverndarflokka: Nttruverndarsvi og nttruvtti, vistgeravernd, landslagsvernd og tegundavernd. Hr eftir verur ger grein fyrir essum flokkum og einnig viki a vernd rfasva samkvmt srstkum lgum.

Nttruverndarsvi og vernd nttruvtta

rija kafla finnsku nttruverndarlaganna er skipt tvo hluta. S fyrri fjallar um nttruvernd landi eigu rkisins og efnahagslgsgu Finnlands og s seinni um nttruvernd landi eigu annarra. Nttruverndarsvi svum eigu rkisins falla rj flokka, jgara, frilnd og svo nnur nttruverndarsvi og eru lgunum tilgreindar forsendur fyrir stofnun eirra. jgarar og frilnd vera einungis stofnu landi eigu rkisins og ramminn um vernd eirra er s sami. annig eru tilgreindar fram-

366 Yfirskrift 4. gr. er forvaltningsml for naturtyper og kosystemer og er hn svohljandi: Mlet er at mangfoldet av naturtyper ivaretas innenfor deres naturlige utbredelsesomrde og med det artsmangfoldet og de kologiske prosessene som kjennetegner den enkelte naturtype. Mlet er ogs at kosystemers funksjoner, struktur og produktivitet ivaretas s langt det anses rimelig. 367 Omrdevern og forvaltning. DN hndbok, Direktoratet for naturforvaltningen 2010, bls. 10.

Hvtbk~nttruvernd 225

kvmdir og agerir sem meginatrium eru bannaar essum svum. er gert r fyrir a hgt s a vkja fr kvum um etta undir vissum kringumstum. jgarar eru stofnair me srlgum. nnur nttruverndarsvi landi eigu rkisins ea efnahagslgsgunni eru stofnu me regluger ar sem einnig skal kvei um markmi eirra og reglur sem um svi gilda. essi svi eru margvsleg og markmii me vernd eirra mismunandi. Frilsa m sem nttruvtti einstk tr, trjlundi, stakar jarmyndanir og nnur hlist nttrufyrirbri sem sta ykir til a varveita vegna fegurar, fgtis, stu landslagi, vsindalegs gildis ea af rum sambrilegum stum. Samkvmt finnsku nttruverndarlgunum er heimilt a stofna nttruverndarsvi landi eigu annars aila en rkisins ef eigandi skar ess ea er v samykkur. essi svi eru hlist v sem nefnt er nnur nttruverndarsvi hr a ofan. Smu forsendur gilda fyrir stofnun slkra sva og fyrir nttruverndarsvi landi eigu rkisins. sama htt m frilsa nttruvtti eignarlandi me samykki eiganda. Heimilt er a stofna nttruverndarsvi eignarlandi n samykkis landeiganda ef um a hefur veri tekin kvrun nttruverndartlun sem samykkt hefur veri af rkisstjrn. Frilsingarskilmlarnir mega ekki n samykkis landeiganda fela sr meiri takmrkun ntingar en almennt leiir af nttruverndartluninni sem um svi fjallar. Semja m vi landeiganda um brabirgavernd svis ef tilteknar forsendur eru fyrir hendi, mist a fullu ea a v er varar kvenar framkvmdir. Gildistmi slks samnings getur veri allt a 20 rum.

Vernd vistgera

29. gr. finnsku laganna er kvei um vernd tiltekinna vistgera sem ar eru taldar upp. greininni segir a svum sem teljast til essara vistgera og eru nttrulegu standi ea standi sem jafna verur til ess megi ekki breyta ann veg a raska s einkennisttum vistgerarinnar. Banni er ekki algilt v samkvmt 30. gr. tekur a ekki gildi fyrr en atvinnu-, samgngu- og umhverfisstofnun (ASU-stofnun) vikomandi landshluta368 hefur kvei mrk sva sem hafa a geyma hina vernduu vistger og tilkynnt eigendum og rum rtthfum um kvrunina. Stofnunin hefur heimild til a veita undangu fr framkvmdabanni 29. gr. ef a brtur ekki verulega bga vi markmii me vernd vistgerarinnar ea ef verndin stendur vegi fyrir framkvmd gu mikilvgra almannahagsmuna.

Landslagsvernd

Samkvmt fimmta kafla finnsku nttruverndarlaganna er heimilt a stofna landslagsverndarsvi til a vernda nttrulegt landslag ea menningarlandslag, sguleg srkenni ea nnur gildi sem v tengjast. kvrun um stofnun landslagsverndarsvis m kvea um reglur sem nausynlegar ykja til a vernda megineinkenni landslagsins. r mega ekki hafa fr me sr verulegt hagri fyrir landeigendur. Heimilt er srstkum tilvikum a veita undangur fr slkum reglum.

368 Atvinnu-, samgngu- og umhverfisstofnanirnar (nrings-, trafik- och miljcentralerna) eru 20 Finnlandi og annast essa mlaflokka hver snu svi. Skipulagi svisstofnana var breytt rsbyrjun 2010 en ur fru srstakar svisbundnar umhverfisstofnanir (regionala miljcentraler) me umhverfisml.

226 | Hvtbk~nttruvernd

Tegundavernd

kvi finnsku laganna um tegundavernd taka til villtra lifandi plntu- og drategunda sem koma nttrulega fyrir Finnlandi og efnahagslgsgu ess. Undanskilin eru villt og friu dr sem fjalla er um 5. gr. veiilaganna (jaktlagen)369 og fisktegundir sem hafa efnahagslegt gildi. Spendr og fuglar sem falla undir kvin eru friu. Arar drategundir m einnig fria ef r eru httu ea ef friun er af rum stum nausynleg. etta er gert me regluger og getur friunin n til landsins heild ea tiltekinna sva. Um friun tegunda sem falla undir veiilgin er hins vegar fjalla eim lgum. sama htt m fria villta plntutegund ef hn telst httu ea ef friun er af rum stum nausynleg. kvi um vernd friara dra- og plntutegunda tiloka ekki a land s nota til rktunar ea skgrktar ea byggingar. skal gtt varar og reynt a koma veg fyrir skaa friuum drum og plntum ef a er mgulegt n verulegs tilkostnaar. Heimilt er a veita undangur fr friunarskilmlum svo fremi sem kjsanlegt stand tegundarinnar helst, sbr. 48. gr. Samkvmt finnsku lgunum m me regluger lsa tegund trmingarhttu ef lfsskilyrum hennar Finnlandi er gna. Jafnframt m setja tegundina undir srstaka vernd samkvmt 47. gr. sem tekur m.a. til fundarstaa sem eru tegundinni nausynlegir svo hn fi rifist. etta felur sr a banna er a raska ea stula a hnignun essara staa. svipaan htt og gildir um vernd vistgera tekur banni ekki gildi fyrr en ASU-stofnun hefur teki kvrun um afmrkun sva sem njta skulu slkrar verndar og tilkynnt landeiganda og rum rtthfum um hana. Heimild til a veita undangu fr verndarskilmlum er sams konar og gildir um vernd tegunda, sbr. 48. gr. Nju kvi var btt vi essa grein me breytingalgum ri 2009. a ltur a vernd bsva sem eru mikilvg til a n ea vihalda kjsanlegu standi tegunda sem fjalla er um grein 4.2 fuglatilskipun ESB og taldar eru upp viauka I vi hana og tegunda sem taldar eru upp viauka II vi vistgeratilskipun ESB.370 Verndin felur sama htt sr bann vi v a raska ea stula a hnignun bsvanna. 49. gr. finnsku laganna eru srkvi ESB um tegundavernd og lta au m.a. a vernd bsva drategunda sem taldar eru upp viauka IV (a) vi vistgeratilskipunina.

rfalg

grundvelli srstakra laga, rfalaga (demarkslag)371 voru stofnu 12 verndarsvi norurhluta Finnlands ri 1991. au eru ekki eiginleg nttruverndarsvi en um au gilda srstakar reglur. Markmii me vernd eirra er m.a. a varveita srkenni rfanna og vernda menningu og lfshtti Sama. Verndin felur sr a ger varanlegra vega er bnnu en rkisstjrnin getur heimila lagningu vega ef a er nausynlegt vegna almennrar umferar og atvinnulfs. sama htt er efnistaka bnnu nema me srstku leyfi. Gerar skulu verndar- og ntingartlanir fyrir essi svi.

369 Finna m lgin slinni: http://www.finlex.fi/sv/laki/ajantasa/1993/19930615 370 Vistgeratilskipunina samt fuglatilskipuninni m finna essari vefsl: http://ec.europa.eu/environment/nature/legislation/ habitatsdirective/index_en.htm 371 demarkslag nr. 62/1991.

Hvtbk~nttruvernd 227

14.7 Verndarflokkar Aljanttruverndarsamtakanna (IUCN)

Aljanttruverndarsamtkin (IUCN) hafa gefi t aljleg vimi fyrir flokkun nttruverndarsva sem mrg rki hafa teki mi af vi setningu reglna um vernd og frilsingu sva. eim er m.a. tla a vera hjlpartki vi skipulagningu verndara sva og svaverndar heild, stula a bttum upplsingum um verndu svi og gagnast vi stjrn framkvmda og agera eim. Aljlegu nttruverndarsamtkin skilgreina vernda svi eftirfarandi htt: Vernda svi er skrt afmarka landsvi sem er viurkennt og helga eim tilgangi a vernda til langframa nttru ess samt vistkerfisjnustu og menningarlegum gildum og er stjrna v skyni me lggjf ea rum skilvirkum htti.372 Samtkin leggja herslu a eingngu svi ar sem meginhersla er lg nttruvernd geti talist til verndara sva og a innan eirra beri alltaf a setja verndun nttrunnar forgang, komi til greinings um stjrnun ea ntingu. Stjrnun og verndarskilmlar verndara sva geta veri me msu mti. Verndarflokkar IUCN n v yfir margs konar svi, allt fr svum sem lta strangri vernd ar sem agangur flks er mjg takmarkaur ea alfari bannaur, til sva ar sem nttruvernd og hefbundnir lfshttir me sjlfbrri ntingu nttrunnar eru samttir. arna milli eru svo flokkar eins og jgarar ar sem nttruvernd er meginmarkmi en jafnframt lg hersla greian agang almennings. Lsa m skipulagi verndarflokkanna me eftirfarandi mynd ar sem sst a undir flokkana sem fela sr strangasta vernd falla au svi sem eru a miklu leyti snortin en au svi sem bera meiri svip af mannlegri starfsemi og athfnum lenda hrri verndarflokki me rmri verndarkvum. Aljanttruverndarsamtkin leggja herslu a verndarflokkana skuli nota annig a samrmist verndarskipulagi hvers lands og a beita skuli vistkerfisnlgun vi skipulag verndar. annig beri a lta verndu svi sem tt heildarskipulagi nttruverndar sem nr bi til svaverndar og vtkari verndar lffrilegrar fjlbreytni lands og hafs. Flokkun IUCN grundvallast v hver markmi eru me stjrn svanna en fleiri ttir skipta einnig mli, t.d. einkenni svanna og au atrii sem gera au einstk. Svi geta raunar falli undir fleiri en einn flokk en flokkunin rst jafnan af meginmarkmii me vernd eirra. Mikilvgt er a verndarsvi su ngilega str til a fullngja markmium sem a er stefnt. A auki arf a tryggja a agerir ea framkvmdir aliggjandi svum hafi ekki neikv hrif verndarsvi. Stjrn verndara sva almennt a mia a v a vihalda, og helst auka, nttruleg einkenni vikomandi svis. Hr eftir verur ger grein fyrir flokkum IUCN.

372 A protected area is a clearly defined geographical space, recognised, dedicated and managed, through legal or other effective means, to achieve the long term conservation of nature with associated ecosystem services and cultural values.

228 | Hvtbk~nttruvernd

Ia Svi undir strangri vernd (Strict Nature Reserve)

Svi flokki Ia eru svi sem sett eru undir stranga vernd eim tilgangi a varveita lffrilega fjlbreytni og mgulega einnig jarminjar/jarmyndanir. Umfer manna, nting og inngrip sem hrif geta haft svin eru h strngum skilyrum og takmrkunum v skyni a varveita verndargildi svisins. essi svi geta haft metanlegt gildi sem vimiunarsvi fyrir vsindarannsknir og vktun.

Ib byggir (Wilderness Area)

Svi flokki Ib eru venjulega str land- ea hafsvi sem eru ltt ea ekki mtu af manninum og haldi hafa snum nttrulegu eiginleikum og hrifum. ar er ekki varanleg ea umtalsver bseta. Verndun og stjrnun svanna miar a v a varveita nttrulegt stand eirra.

II jgarar (National Park)

Verndarsvi sem falla flokk II eru str nttruleg ea ltt snortin svi sem afmrku eru til verndar heildstum vistfrilegum ferlum og eim tegundum og vistkerfum sem einkenna svi. Jafnframt skapa svin margvslega mguleika til andlegrar upplifunar, vsindaikunar, frslu, tivistar og afreyingar fyrir feramenn af v tagi sem samrmist menningu og umhverfissjnarmium.

III Nttruvtti (Natural Monument or Feature)

Svi essum flokki eru afmrku til a vernda srstakar nttruminjar sem geta veri landslagsfyrirbri, neansjvarfjll, neansjvarhellissktar, jarminjar, svo sem hellar, ea jafnvel lifandi fyrirbri eins og gamall skgarlundur. etta eru jafnan einkar ltil verndarsvi og hafa oft miki adrttarafl fyrir feramenn.

IV Vistgerir og bsvi (Habitat/Species Management Area)

Markmii me vernd sva flokki IV er a vernda tilteknar tegundir ea bsvi og stjrnun svanna endurspeglar forgangsrun. Mrg svi essum flokki arfnast reglubundinnar hlutunar til a mta rfum tiltekinnar tegundar ea til a vihalda bsvum en etta er ekki skilyri verndarflokksins.

V Vernda landslag (Protected Landscape/ Seascape)

Hr er um a ra verndarsvi ar sem samspil manns og nttru gegnum tina hefur skapa svinu srstu sem byggir vistfrilegu, lffrilegu, menningarlegu og sjnrnu gildi ess. Jafnframt er varveisla essa samspils nausynleg til verndunar og vihalds svisins og eirra nttrufarslegu gilda og annarra gilda sem svi hefur.

VI Verndarsvi me sjlfbrri ntingu nttruaulinda (Protected area with sustainable use of natural resources)

Svi flokki VI mia a verndun vistkerfa og bsva samt eim menningarlegu gildum sem tengjast eim og hefbundnum nytjum nttruaulinda. au eru yfirleitt str og a mestu leyti nttruleg en hluti eirra nttur sjlfbran htt. Jafnframt er liti svo a hfsm nting nttruaulinda, sem ekki er invdd og samrmist nttruvernd, s eitt aalmarkmii me vernd svisins.

Hvtbk~nttruvernd 229

14.8 Niurstaa nefndarinnar um frilsingu og frilsingarflokka

14.8.1 Inngangur
Frilsing hr landi hefur jafnan mia a v a tryggja friun einstakra nttrufyrirbra og ekki hefur veri unni t fr skipulegri heildarstefnu fyrr en allra sustu rum. nttruverndartlunum 20042008 og 20092013 hefur veri sett fram stefnumrkun frilsingum mikilvgra nttruminja og hefur hn mia a v a ra net verndarsva sem tryggi verndun lffrilegrar fjlbreytni landsins og annarra nttruminja. ar hefur fyrst og fremst veri byggt skipulegri greiningu tiltkum upplsingum gagnagrunnum Nttrufristofnunar slands um tegundir, vistgerir og jarfri landsins og markaar skrar herslur fyrir val sva til frilsinga. etta felur sr stefnu a frilst svi veri ekki einangraar eyjar landinu heldur hluti af neti verndarsva sem stula a heildstri vernd landslags, nttrumyndana og lfrkis. Me v verklagi sem mta hefur veri vi ger nttruverndartlana hefur annig m.a. veri teki mi af aljlegum samningum sem sland er aili a og herslum og skuldbindingum sem eim fylgja, m.a. um vistkerfisnlgun.373 Nefndin telur mikilvgt a fram s haldi essari braut vi skipulag frilsinga.

Net verndarsva

Vi framkvmd samningsins um lffrilega fjlbreytni er lg rk hersla a frilsing landsva sem mynda net verndarsva s ein meginleiin til ess a tryggja verndun lffrilegrar fjlbreytni heiminum. a-li 8. gr. samningsins er kvei um a samningsailar skuli eftir v sem hgt er og vieigandi koma kerfi yfir verndu svi ea svi ar sem srstakar rstafanir arf a gera til a vernda lffrilega fjlbreytni. Samkvmt b-li smu greinar skulu samningsailar ra ar sem nausynlegt er vimiunarreglur um val, stofnun og stjrnun slkra sva. Nsamykkt stefna og markmi samningsins er a ri 2020 veri ekja frilstra sva heiminum til ess a vernda lffrilega fjlbreytni orin 17% urrlendi og votlendi en 10% hfunum. Sams konar aferafri hefur veri ru tengslum vi framkvmd Bernarsamningsins um villtar plntur og dr og bsvi eirra Evrpu a v er varar vernd tegunda og vistgera. Skipulagi gengur undir heitinu Emerald Network. Smu nlgun er beitt vi uppbyggingu verndarsvanets ESB, Natura 2000, og hr m einnig nefna a skipulag Ramsarsamningsins felur sr a komi er ft neti verndarsva sem miar a v a vernda votlendi og votlendisfugla. Aferafri Bernarsamningsins m stuttu mli lsa me eftirfarandi htti: egar fyrir liggur vsindalegt mat standi tegunda og vistgera og ar me hverjar eirra arfnast srstakrar verndar er hgt a taka til skounar hvers konar svi arf a vernda til a n kjsanlegu standi og hversu mrg ea vfem. Sem dmi gti ein forsenda loti a v a 40% tiltekins fuglastofns yrfti a vera innan verndara sva og nnur a vernda yrfti 50% tiltekinnar vistgerar. egar bi er a komast a niurstu um etta er hgt a hefja mlsmefer sem miar a v a kvea nkvmlega hvaa landfrilegu svi eigi a setja undir vernd essu skyni. Aferin felur annig sr a verndin er kvein
373 kafla 16.2 er nnar fjalla um nttruverndartlun.

230 | Hvtbk~nttruvernd

 grundvelli vsindalegrar ekkingar standi lfrkis og mats verndarrf og verndargildi og t fr v er stasetning og umfang endanlegra verndarsva kvein. samrmi vi kvi framangreindra samninga og skuldbindingar aildarrkja hans telur nefndin mikilvgt a skipulega veri unni a v nstunni a mynda net verndarsva hr landi og hafinu umhverfis landi. a tti a tryggja a innlendar tegundir, bsvi, vistgerir og vistkerfi njti ngjanlegrar verndar til ess a vihalda lffrilegri fjlbreytni landsins og gera tegundum kleift a dreifast milli sva me nttrulegum htti. sama htt tti verndarsvanet a tryggja skipulega vernd landslags og jarmyndana.

Gerviggar vi Mvatn.

Undirbningur a kvrun um frilsingu

A mati nefndarinnar skortir oft upplsingar um nttrufar frilstum svum og einnig um a hvaa tegundir, vistgerir, vistkerfi og bsvi njti n verndar innan frilstra sva og hvernig frilsingar sva stuli a verndun lffrilegrar fjlbreytni, bi svisbundi og landsvsu. v leggur nefndin til a skipulega veri fari yfir fyrirliggjandi ggn um nttrufar frilstra sva gagnagrunnum um lfrki landsins. essu ferli vri skilegt a beita viurkenndum aferum eins og gloppugreiningu (e. GAP analysis), sbr. au vinnubrg sem ru hafa veri vettvangi samningsins um lffrilega fjlbreytni. grundvelli fenginnar vitneskju r gagnagrunnum og gloppugreiningu gti reynst rf rannsknum kvenum svum til ess a fylla upp eyur og afla tarlegri vitneskju um nttru og lfrki svanna. Rannsknir af essu tagi ttu einnig a fara fram me tilliti til landslags og jarmyndana. Nefndin telur a essi vinna s mikilvg forsenda ess a hgt s a taka kvaranir um a hvaa ea hvers konar svi urfi a frilsa til a n eim rangri sem a er stefnt. Hr m aftur minna markmi samningsins um lffrilega fjlbreytni um a 17% mikilvgra sva fyrir verndun lfrkis landi og ferskvatni veri frilst neti verndarsva fyrir ri 2020 og 10% hafsva.

Hvtbk~nttruvernd 231

14.8.2 Svavernd
Hvernig falla frilst svi slandi a flokkunarkerfi IUCN?
N eru 103 svi frilst grundvelli nttruverndarlaga ea verndu me srlgum vegna nttru eirra. Auk essara frilsinga ntur fjldi sva verndar samkvmt lgum sem beinist a srstku markmii tengdu nttru og umhverfi, s.s. landgrslusvi, skgrktarsvi, hverfisverndarsvi og vatnsverndarsvi. Af frilstu nttruverndarsvunum hafa 98 veri metin me hlisjn af flokkunarkerfi IUCN til a kanna hvernig au falla a verndarflokkum samtakanna og forsendum verndar samkvmt eim.374 Vi mati hefur fyrst og fremst veri liti til verndarmarkmia og stjrnunar frilstu svanna. Niurstaan er a flest frilst svi falla verndarflokk III sem kenndur er vi nttruvtti hr a framan (e. natural monument) og aallega nttruvttin, eins og sj m mynd 14.1.
Mynd 14.1

Run 98 frilstra sva frilsingaflokka eftir eftir frilsingar. Run 98 frilstra sva frilsingaflokka IUCN IUCNtegundtegund frilsingar.
40 Srlg 35 30 25 20 15 10 jgarar 5 0 Ia Ib II III IV V VI Bsvavernd Flkvangar Nttruvtti Frilnd

ar sst einnig a 27 svi falla hvorn verndarflokk IV og V (vistgerir og bsvi og vernda landslag). rj svi falla verndarflokk II (jgarar) og tv svi flokk Ia (svi undir strangri vernd). Engin svi falla flokk Ib (byggir) ea VI (verndarsvi me sjlfbrri ntingu nttruaulinda). S stareynd a ekkert svi fellur verndarflokk VI, rtt fyrir a hefbundin landnotkun fari fram msum frilstum svum hr landi, skrist af v a hr hefur stjrn ntingar ekki veri beinn ttur stjrnun frilstra sva en verndarflokkur VI gerir r fyrir v.

Endurskoun frilsingarflokka

v hefur veri haldi fram a markmi frilsinga hr landi su oft ljs og a a geri etta meginstjrntki nttruverndar markvisst. v s einnig vandkvum bundi a meta rangur frilsinga. Hj IUCN er lg rk hersla a markmi me vernd sva su sett fram me skrum htti og a stjrn eirra mii fyrst og fremst a v a takmarka ntingu og agerir sem ganga gegn eim verndarmarkmium. Nefndin telur mikilvgt a frilst svi hr landi su flokku og a eim s stjrna samrmi vi aljleg vimi um nttruverndarsvi. Einnig a au su samanburarhf vi frilst svi rum
374 Samkvmt flokkun sem Umhverfisstofnun vann ri 2011.

232 | Hvtbk~nttruvernd

lndum. a er v tillaga nefndarinnar a frilsingaflokkar samkvmt nttruverndarlgum veri endurskoair me a a markmii a skipulag eirra endurspegli me skrari htti tilgang og markmi frilsinga. etta tti a mati nefndarinnar a stula a v a kvaranir um frilsingu sva veri markvissari og a ljsara liggi fyrir hva r feli sr. a tti aftur a tryggja betur a s rangur nist sem a er stefnt me frilsingunum. S flokkun sem nefndin leggur til er betra samrmi vi flokkunarkerfi Aljanttruverndarsamtakanna sem auveldar samanbur verndara sva og mat rangri verndar. Hr skal lg hersla a svi geta falli fleiri en einn flokk en meginmarkmi frilsingarinnar tti a ra flokkun. Nefndin leggur til a eftirfarandi flokkar veri njum lgum, sj hr einnig tflu bls. 236. Nttruv. Nefndin leggur til a fyrsti flokkur frilstra sva veri nefndur Nttruv og a ar veri um a ra svi sem njta skulu strangrar friunar samrmi vi flokk Ia flokkunarkerfi Aljanttruverndarsamtakanna. Megintilgangur me frilsingu sva essum flokki er a standa vr um nttrulegt stand svanna, ar meal nttruleg runarferli, vistkerfi og fjlbreytni og/ ea vernda kvenar tegundir lfvera ea nnur nttrufyrirbri sem t.d. eru venju fgt og vikvm. Agangur a essum svum tti alla jafna a vera mjg takmarkaur og allar athafnir sem raska nttru eirra bannaar. essi svi geta haft geysilega ingu fyrir vsindarannsknir og jna sem mikilvg vimiun a v er varar nttrufar og run nttrunnar mia vi svi ar sem athafna mannsins gtir rkara mli. er einnig mikilvgt a tryggja a breytingar aliggjandi svum hafi ekki hrif nttruvin. N eru tv frilnd flokku flokk Ia samkvmt flokkunarkerfi IUCN og njta strangrar friunar m.a. vegna rannsknahagsmuna, en a eru Surtsey og Eldey. byggverni. kafla 3.5.2 hvtbkinni var fjalla um bygg verni og bent mikilvgi ess a skapa umgjr fyrir vernd slkra sva slandi.375 Nefndin leggur til a tekinn veri upp nr srstakur frilsingaflokkur nttruverndarlgum sem nefnist bygg verni.376 Flokkurinn myndi skapa grundvll fyrir frilsingu vttumikilla sva sem eru ltt ea ekki mtu af manninum og haldi hafa nttrulegum einkennum snum. ll verndun og stjrnun svisins tti a mia a v a varveita nttrulegt stand og vttu svisins. Nnari afmrkun verndarmarkmia essa frilsingarflokks tti a mati nefndarinnar a taka mi af skilgreiningu nttruverndarlaga hugtakinu snorti verni.377
snorti verni: Landsvi sem er a.m.k. 25 km2 a str ea annig a hgt s a njta ar einveru og nttrunnar n truflunar af mannvirkjum ea umfer vlkninna farartkja jru, er a.m.k. 5 km fjarlg fr mannvirkjum og rum tknilegum ummerkjum, svo sem raflnum, orkuverum, milunarlnum og jvegum, og ar sem ekki gtir beinna ummerkja mannsins og nttran fr a rast n lags af mannlegum umsvifum.

375 Hr skal einnig minnt a stefnumrkun stjrnvalda hefur undanfrnum rum veri lg srstk hersla verndun strra samfelldra verna byggum slands, sj m.a. stefnumrkun um sjlfbra run slensku samflagi og herslur 20102013. Um etta er fjalla kafla 5.2.1. 376 kafla 11.2.5 er fjalla um hugtkin verni og bygg verni. 377 Nefndin leggur til kafla 12 a nota veri oralagi bygg verni sta snortinna verna.

Hvtbk~nttruvernd 233

Flokkur byggra verna myndi samsvara flokki Ib flokkunarkerfi IUCN. Ekkert frilst svi slandi hefur veri flokka ennan frilsingarflokk IUCN. a er hins vegar lit nefndarinnar a me styrkingu stjrnunar og frilsingarkva mtti setja ennan flokk kvein svi innan Frilands a Fjallabaki, Vatnajkulsjgars og Gulaugstungna. jgarar. Nefndin leggur til a frilsingaflokkurinn jgarar veri fram njum lgum. Samkvmt 51. gr. ngildandi laga eru helstu forsendur fyrir v a lsa landsvi jgar r a a s srsttt um landslag ea lfrki ea v hvli sguleg helgi. Nefndin telur skilegt a jgarar slandi myndi samstan flokk frilstra sva en eins og fram hefur komi er aeins einn jgarur stofnaur grundvelli kva nttruverndarlaga, .e. Snfellsjkulsjgarur. jgarar ttu a mati nefndarinnar a n yfir str, nttruleg ea ltt snortin svi til verndar heildstum jar- og vistfrilegum ferlum. essum flokki tti jafnframt a taka tillit til menningarlegra og sgulegra tta vi frilsingu. er mikilvgt a agangur almennings a jgrum til tivistar og til ess a kynnast fjlbreyttum og nttrulegum svum veri tryggur. a hefur lngum veri liti svo a eitt meginhlutverk jgara heiminum s a stula a aukinni ekkingu almennings nttru vikomandi svis. Frilsing jgara tti a mia a v a hi frilsta svi fullngi krfum sem gerar eru til sva verndarflokki II hj IUCN, annig a a minnsta kosti rr fjru hlutar svisins fullngi eim flokki. urfa au svi innan jgarsins sem falla ara verndarflokka a vera skrt afmrku og verndun eirra skilgreind. rj svi hr landi falla verndarflokk II samkvmt flokkunarkerfi IUCN, .e. ingvallajgarur, Vatnajkulsjgarur og jgarurinn Snfellsjkull. Nttruvtti.Nefndin leggur til a frilsingaflokknum nttruvtti veri haldi a mestu breyttum njum lgum. Nefndin telur a fram eigi a mia vi a ennan flokk falli srstakar afmarkaar nttrumyndanir, s.s. fossar, eldstvar, hellar og drangar, svo og fundarstair steingervinga, sjaldgfra steinda, bergtegunda og berggera, sem sta ykir til a varveita me frilsingu sakir frilegs gildis eirra, fegurar ea srkenna. Hr getur einnig veri um a ra afmrku nttrufyrirbri hafi, svo sem eyjar, sker ea nttrumyndanir hafsbotni. Nefndin leggur jafnframt til a lfrn fyrirbri sem eru einstk og skera sig r umhverfinu geti falli undir ennan flokk frilsinga.378 Nttruvtti ttu a mati nefndarinnar jafnan a vera frekar ltil og afmrku svi. Slk svi hafa oft miki adrttarafl fyrir feramenn og gta verur ess vi frilsingu og skipulagsger a ngjanlegt jaarsvi (e. bufferzone) njti verndar umhverfis nttruvtti annig a a fi noti sn.
378 Sj nnari umfjllun um hugtkin nttrumyndanir og nttruvtti kafla 11.2.7.

Snfellsjkull.

234 | Hvtbk~nttruvernd

Nttruvtti hr landi eru n 39 talsins og falla au ll flokk III samkvmt flokkunarkerfi IUCN. Telur nefndin a fram tti a mia frilsingar nttrumyndana vi a svin samrmist frilsingaflokki III. Frilnd.Frilnd eru einn umfangsmesti flokkur frilstra sva hr landi og leggur nefndin til a honum veri haldi sem einni tegund frilsingar njum lgum. Nefndin leggur til a frilnd veri frilst me ess konar skilmlum a au fullngi krfum sem gerar eru til sva IUCN flokki IV og mii fyrst og fremst a friun tiltekinna vistgera og bsva og a v a styrkja verndun tegunda lfvera sem eru httu. Auk essa meginmarkmis frilanda tti a leggja herslu nnur markmi, s.s. verndun grurfars og annarra lffrilegra tta. ttur verndun, stjrnun og umsjn sva essum flokki gti veri reglubundin hlutun til ess a hla a og mta rfum tiltekinnar tegundar ea til ess a vihalda bsvum ea vistgerum. Svi sem frilst eru sem frilnd slandi eru n 38 talsins og hafa au veri flokku msa verndarflokka IUCN, .e. Ia, III, IV og V. slensk frilnd mynda v ekki samstan flokk frilstra sva a essu leyti. Meal eirra eru svi ar sem gilda strngustu frilsingarkvin, en einnig svi me mjg rm og vg frilsingarkvi sambrileg vi a sem gildir um flkvanga og svi verndarflokki VI hj IUCN. a kann v a vera sta til a athuga srstaklega frilsingarkvi sva essum flokki til a meta hvort au samrmist markmii essa flokks. Ekki hafa veri stofnu nein verndarsvi hafi hr vi land grundvelli nttruverndarlaga til verndunar lffrilegri fjlbreytni en au gtu falli flokk frilanda. Landslagsverndarsvi.Nefndin telur stu til ess a bta vi njum flokki frilsinga sem mii srstaklega a v a vernda landslag, samrmi vi verndarflokk V hj IUCN. Meginmarkmi me frilsingu sva essum flokki tti a vera a vernda srsttt og fgtt landslag og landslagsheildir samt menningarlegu og sjnrnu gildi eirra. Mia vi markmi frilsingarflokksins m tla a kvein frilst svi gtu falli a essum nja frilsingarflokki, s.s. Reykjanesflkvangur og strndin vi Stapa og Hellna. Verndarsvi me sjlfbrri og hefbundinni ntingu. ar sem heimild til hefbundinnar ntingar er hluti af frilsingarkvum margra frilstra sva hr landi telur nefndin elilegt a leggja til a btt veri vi njum flokki frilstra sva sem taki mi af IUCN flokki VI. Flokkurinn tti a mia a verndun strra nttrulegra vistkerfa og sva sem ntt eru me sjlfbrum htti. etta felur sr a stjrn svisins tekur einnig til ntingar annig a tryggt s a hn samrmist verndarmarkmii svisins. Ekkert frilst svi slandi hefur veri flokka verndarflokk VI samkvmt flokkunarkerfi IUCN en samrmi vi ntingu sumra frilstra sva er ekki elilegt a einhver eirra yru framtinni felld undir ennan nja flokk. Flkvangar. Fjri frilsingarflokkur gildandi laga er flkvangar og leggur nefndin til a eim flokki veri haldi vi endurskoun laganna. Flokkurinn hefur mikla ingu eirri vileitni a tryggja almenningi agang a nttrulegum tivistarsvum nnd vi ttbli. Flkvangarnir hafa nokkra srstu

Hvtbk~nttruvernd 235

 skipulagi nttruverndar slandi ar sem eir eru undir stjrn sveitarflaga. Enda tt meginmarkmi s tivist geta flkvangar stula a verndun mikilvgra jarmyndana, landslags ea lffrilegrar fjlbreytni. Sjlfbr nting nttruga innan flkvanga er vel mguleg og frilsingarreglur m sna a slkum astum. Flkvanga mtti a mati nefndarinnar flokka verndarflokka V og VI hj IUCN eftir frilsingarkvum.

Heiti frilsingarflokks
Nttruv

IUCN flokkur
Ia

Oft minni svi ea hluti strri sva

Hlutfallsleg str Tilgangur og markmi frilsingar sva

Frilsing me strangri verndun, miklum takmrkunum umfer og ntingu, eim tilgangi a varveita lffrilega fjlbreytni og mgulega einnig jarminjar/jarmyndanir. Svin geta haft metanlegt gildi sem vimiunarsvi fyrir vsindarannsknir og vktun. Frilsing miar fyrst og fremst a v a varveita vttumikil svi, ltt snortin af hrifum, inngripum og framkvmdum mannsins. Frilsing til a vernda heildsttt landslag, jarmyndanir og vistkerfi svo og menningarleg og sguleg gildi vikomandi svis m.a. til a stula a v a almenningur eigi agang a fjlbreyttum nttrulegum svum til tivistar og frslu. Oftast jarfrileg fyrirbri sem verndu eru vegna frilegs gildis, fegurar ea srkenna. Frilst vegna mikilvgra vistkerfa, vistgera, tegunda og bsva eirra. Frilsing miar a verndun srsts og fgts landslags, landslagsheilda og jarmyndana. Frilsing jnar fyrst og fremst eim tilgangi a vernda nttruleg vistkerfi sem ntt eru me sjlfbrum htti. Frilsing nttrulegs svis til tivistar grennd vi ttbli.

Verni jgarar

Ib II

Str ltt snortin svi Venjulega strri svi

Nttruvtti Frilnd Landslagsverndarsvi

III IV V

Oftast minni svi Misstr svi Venjulega strri svi Venjulega strri svi Misstr svi

Verndarsvimesjlfbrri VI hefbundinnintingu Flkvangur V og VI

Jaarsvi

Nefndin leggur herslu mikilvgi ess a gera r fyrir jaarsvum umhverfis frilst svi til ess a draga r hugsanlegum neikvum hrifum af athfnum ea starfsemi ngrenni eirra sem ganga gegn markmium frilsingar og geta stefnt verndun svanna httu. etta getur veri jafn nausynlegt fyrir str svi sem ltil og arf meal annars a hafa huga a spilla ekki snd smrri sva svo sem eirra sem hafa a geyma einstakar nttrumyndanir. Vi endurskoun nttruverndarlaga er v nausynlegt a taka afstu til ess me hvaa htti best s a takmarka athafnir jaarsvum frilstra sva sem ganga gegn frilsingarmarkmiunum. Nefndin leggur til a kvei veri um a framkvmdir og starfsemi jaarsvi veri tilkynningarskyldar samrmi vi kvi laga um mat umhverfishrifum. Einnig mtti hugsa sr a kvi vru um jaarsvi skipulagslgum ea a gert yri r fyrir a jaarsvi vru hluti frilstra sva.

Endurmat frilsingamarkmia

Nefndin telur nausynlegt a skipulega veri fari yfir frilsingarkvi frilstra sva hr landi til ess a meta markmi eirra og hlutverk heildarskipulagi nttruverndar. Eins og ur hefur komi fram eru markmi frilsinga ekki alltaf sett fram me skrum htti auglsingum um frilsingu sva. v kann a vera nausynlegt a skoa einnig lsingar forsendum og markmii frilsinga
236 | Hvtbk~nttruvernd

 eldri tgfum Nttruminjaskrr til a f betri grundvll fyrir mati. tengslum vi etta tti jafnframt a meta hvernig markmi frilsinga samrmist endurskoari flokkun frilstra sva samkvmt njum lgum. Til a tryggja samrmi gti einstaka tilvikum veri sta til a endurskoa kvi frilsinga til a skra betur forsendur frilsingarinnar og markmi. Endurmati gti jafnvel leitt ljs a einstkum tilvikum vri sta til a fella frilsingu niur ef forsendur fyrir henni eru ekki lengur fyrir hendi.

14.8.3 Vernd tegunda og vistgera

Me aild a aljasamningum, ekki sst samningnum um lffrilega fjlbreytni, hafa slendingar gengist undir skuldbindingar um a vernda lffrilega fjlbreytni meal annars me v a koma kerfi verndarsva, stula a vernd vistkerfa og nttrulegra vistgera og vihalda lfvnlegum stofnum tegunda nttrulegu umhverfi. Einnig felst essum skuldbindingum a koma veg fyrir a fluttar su inn framandi tegundir sem gna vistkerfum, vistgerum, bsvum ea tegundum. Eins og fram kemur hr a framan hefur frilsingarheimildum 53. gr. nttruverndarlaga lti veri beitt til verndar tegundum lfvera og vistgerum slandi. Einungis rj bsvi hafa veri frilst grundvelli kvanna en engar drategundir ea vistgerir. Frilsing lfvera, bsva, vistgera og vistkerfa samkvmt 53. gr. nvl. takmarkast ekki endilega vi landfrilega afmarka svi heldur getur jafnvel teki til allra eirra staa landinu ar sem t.d. hina frilstu vistger er a finna. Slk frilsing getur auvita einnig veri stabundin, eins og raunin er um au bsvi sem egar hafa veri frilst.

Staa vlista og standsvimi

Mikilvg forsenda verndunar er a fyrir liggi ekking og greining lfrki slands og mat v hvaa tegundir vistgera, plantna og dra urfi a vernda srstaklega. A v er varar tegundir lfvera gegna vlistar hr lykilhlutverki. Mikilvgt er a mati nefndarinnar a vlistar fi rttarlega ingu ann htt a alvarleg staa tegundar vlista leii sjlfkrafa til kvaranatku um agerir til verndar tegundinni. Sem fyrirmynd a essu telur nefndin rtt a lta til norsku laganna um nttrulega fjlbreytni. kvi 23. gr. eirra um tnefningu tegundar sem forgangstegundar koma fyrst og fremst til lita vegna tegunda sem eru trmingarhttu ea yfirvofandi httu samkvmt tgefnum vlistum.379 Vlistar hafa einungis veri gerir fyrir tiltekna hpa lfvera hr landi og leggur nefndin herslu mikilvgi ess a gerir su vlistar fyrir hpa lfvera sem enn hafa ekki veri metnir. Nefndin telur fulla stu til a setja fram verndarmarkmi ea vimi um kjsanlega verndarstu tegunda og vistgera njum nttruverndarlgum og a hafa hlisjn af kvum norsku laganna um fjlbreytni nttrunnar og/ ea kvum vistgeratilskipunar ESB. Athafnaskylda rkisins rst af essu vimii annig a ef stand tegundar ea vistgerar vkur verulega fr vimi-

379 kvrun um tnefningu forgangstegundar getur m.a. fali sr bann vi v a veia, skaa ea eyileggja lfverur af vikomandi tegund og kvi um vernd bsva hennar.

Hvtbk~nttruvernd 237

inu ber stjrnvldum skylda til a grpa til verndaragera samrmi vi kvi laganna.380

Urriafoss jrs.

kvi 3. tlul. 1. mgr. 53. gr. nttruverndarlaga um heimild til a frilsa lfverur, bsvi eirra, vistgerir og vistkerfi eru ekki kja skr a v er varar forsendur fyrir beitingu hennar. Skilyri fyrir frilsingu samkvmt kvinu eru a miklu skipti fr vsindalegu, nttrufrilegu ea ru menningarlegu sjnarmii a [essum fyrirbrum s ekki] raska, fkka ea trmt. Telur nefndin mikilvgt a vimi tegunda- og vistgeraverndar su tfr nnar annig a skrt s hvaa astur geta leitt til ess a kvei veri a t.d. tiltekin tegund ea vistger skuli njta srtkrar verndar. Hr yrfti a vsa til kjsanlegrar verndarstu sem byggir kvum lgum, stu tegundar vlista og einnig hvort vikomandi tegund s byrgartegund. Srtk vernd gti fali sr mismunandi verndaragerir, t.d. a tegund ea vistger yri frilst, bsvavernd ea veiistjrnun.

Srtk vernd lfvera, bsva eirra, vistgera og vistkerfa

Um vernd lykilvistkerfa er a nokkru leyti fjalla 37. gr. nvl. ar sem m.a. er kvei um vernd votlendissva yfir tiltekinni str.381 Eins og fram hefur komi lagi nefndin til drgum a frumvarpi sem hn skilai umhverfisrherra rslok 2010 a strarmrk votlendissva samkvmt greininni yru fr niur annig a votlendi, .e. hallamrar, flar, flimrar, rstamrar, sjvarfitjar og leirur, einn hektari (10.000 m2) a str ea strri nytu verndar. Einnig lagi nefndin til a birkiskgar og leifar eirra yru felldir undir greinina. Framangreind lagagrein verndar v aeins kvenar gerir vistkerfa, vegna almenns mikilvgis eirra fyrir slenska nttru, n ess a greina milli mikilvgis svipara vistkerfa innbyris ea landsvsu. S greining fer oft fyrst fram ef t.d. htta er a eim s raska. Eins og fram kemur kafla 3.2.3 er sta til a huga a vernd fleiri lykilvistkerfa. Me v a mynda net verndarsva, sbr. hr eftir, sem annars vegar samanstanda af t.d. vernd bsva einstakra tegunda og hins vegar af vernd vistgera, m gera r fyrir a stula s a vernd margra helstu lykilvistkerfa landsins ea hluta eirra. Bsvi, vistgerir og vistkerfi eru lkar flokkunareiningar. Vistkerfi byggjast samspili lfrnna og lfrnna tta, oft mjg stru svi, og grundvelli tengsla milli ttanna veita vistkerfin margvslega jnustu sem er nausynleg langflestum lfverum, s.s. framleisla srefnis og fu. Bsvi og vistgerir eru einingar sem oft er a finna innan tiltekins vistkerfis. a getur v veri nausynlegt a gera srstaka tlun til a tryggja skipulaga
380 Fjalla er um standsmarkmi norsku laganna kafla 14.6.1 hr a framan en um standsvimi vistgeratilskipunar ESB er fjalla kafla 6.5.1. 381 etta eru stuvtn og tjarnir, 1.000 m2 a str ea strri, mrar og flar, 3 hektarar a str ea strri, og sjvarfitjar og leirur. Einnig njta hverir og arar heitar uppsprettur verndar samkvmt greininni.

Vernd lykilvistkerfa og vistgera

238 | Hvtbk~nttruvernd

vernd einstakra vistkerfa, srstaklega strra vistkerfa, sem ekki nst me rum htti. A svo miklu leyti sem vernd eirra er ekki trygg me neti verndarsva mtti beita frilsingarkvum nttruverndarlaga, t.d. a frilsa vikomandi vistkerfi kvenu svi ea kvenum landshluta. Slk frilsing yrfti a lgmarki a fela sr a skylt s a meta allar framkvmdir sem valdi geta hnignun vistkerfisins me hlisjn af markmii frilsingarinnar. Vernd strandsva er hr srstakt athugunarefni en lti hefur veri fjalla um a efni hr landi. Nefndin telur brnt a r essu veri btt og a nttruverndarlgum veri skapaur rammi fyrir vernd strandsva og lfrkis eirra, einkum leira og annarra fjara sem eru meal lykilvistkerfa landsins. Rtt er a minna a lg um stjrn vatnamla taka til strandsjvar a lnu sem dregin er eina sjmlu utan vi grunnlnu, sbr. lg nr. 36/2011 og lg nr. 41/1979. au hafa hins vegar ekki a geyma efnisreglur um vernd vatnasva og lfrkis eirra og er v nausynlegt a slkar reglur veri nttruverndarlgum. Hr er einnig vert a hafa huga mikilvgi strandsva fyrir almenning til tivistar en frjls fr almennings eftir vatns-, r- og sjvarbkkum er einn ttur almannarttarins.

14.8.4 Tmabundin vernd

Nefndin er sammla um nausyn ess a nttruverndarlgum veri heimild til a kvea brabirgavernd sva, nttrumyndana, vistgera ea tegunda.382 Annars vegar yrfti a vera heimild til skyndivibraga svo sem a hindra agang a vikvmu svi stuttan tma til a fyrirbyggja tjn af vldum gangs ea annarrar astejandi httu. Hr gti verndin vara fr nokkrum dgum upp tvo til rj mnui eftir atvikum. Hins vegar arf a vera hgt a taka kvrun um tmabundna vernd til lengri tma ea allt a rj til fimm r. Heimildinni mtti beita egar vntar breytingar eiga sr sta nttrunni, svo sem ef fuglastofn vlista breytir um bsvi ea ef ytri umhverfisttir breytast skyndilega til hins verra annig a afkoma drastofns versnar verulega. etta gti einnig tt vi ef t.d. n tegund finnst, jafnvel einlend tegund, svi sem ekki ntur neinnar verndar og kanna arf verndarrf. Tmabundin vernd gti fali sr takmarkanir umfer og/ea framkvmdum sem haft gtu hrif verndargildi vikomandi svis. kvrun um tmabundna vernd yrfti a taka formi stjrnvaldskvrunar og a gttum eim mlsmeferarreglum sem stjrnsslulg kvea um. kvrunina yrfti san a auglsa. nttruverndarlgum yri a koma skrt fram hvaa kringumstur geta rttltt tmabundna vernd. Rtt er a gera r fyrir a tmabundin vernd falli niur a tilsettum tma linum nema tekin hafi veri kvrun um varanlega vernd, t.d. me frilsingu. Eins og fram kemur kafla 16.3.4 telur nefndin a nttruminjar sem teknar eru framkvmdatlun (nttruverndartlun) ttu um lei a last einhvers konar brabirgavernd. Sama tti a mati nefndarinnar a eiga vi um svi sem flokku eru verndarflokk og biflokk samkvmt rammatlun.

382 Rtt er a taka fram a hr er ekki um a ra skyndirri bor vi stvun framkvmda grundvelli 2. mgr. 38. gr. ar sem htta er a spillt veri frilstum nttruminjum.

Hvtbk~nttruvernd 239

Undirbningur frilsingar og rttarhrif

15

242 | Hvtbk~nttruvernd

15. Undirbningur frilsingar og rttarhrif

15.1 Undirbningur frilsingar
15.1.1 Almennt
Um undirbning frilsingar er fjalla 58. og 59. gr. nttruverndarlaga nr. 44/1999. Lgin flu sr einfldun frilsingarferlisins fr v sem eldri lg kvu um. a er Umhverfisstofnun sem annast undirbning frilsingar.383 lgunum er gert r fyrir a frumkvi a frilsingu geti komi fr rum ailum, einkum Nttrufristofnun slands, sbr. 1. mgr. 51. gr., 1. mgr. 53. gr. og 1. mgr. 54. gr., en einnig t.d. Hafrannsknastofnuninni og sveitarflgum. Umhverfisstofnun gerir drg a frilsingarskilmlum og leggur fyrir landeigendur, vikomandi sveitarflg og ara sem hagsmuna eiga a gta. Nist samkomulag um frilsingu skal mlinu vsa til umhverfisrherra sem tekur endanlega kvrun um frilsinguna. Nist samkomulag ekki er mlinu allt a einu vsa til umhverfisrherra og fer um mlsmefer samkvmt kvum 59. gr. Rherra kynnir tillgu a frilsingu fyrir rtthfum og sveitarflgum, jafnframt v a birta hana me auglsingu Lgbirtingablai og eftir atvikum ann htt sem venja er a birta auglsingar stjrnvalda vikomandi sta. Hagsmunaailum skal gefinn kostur a gera athugasemdir vi fyrirhugaa frilsingu, koma a mtmlum og gera btakrfur til rherra innan riggja mnaa. A loknum eim fresti skal rherra taka kvrun um frilsingu og um eignarnm ef rf krefur en heimild til eignarnms er a finna 64. gr. nvl.

15.1.2 Reynsla af framkvmd frilsinga

Heimild 59. gr. til a kvea frilsingu trssi vi vilja landeigenda og sveitarflaga hefur ekki veri beitt svo heiti geti enda hefur ekki veri vilji hj stjrnvldum til a frilsa andstu vi vilja hagsmunaaila.384 stainn hefur veri reynt til rautar a n samkomulagi um frilsingu en a getur veri erfitt og tmafrekt. etta ekki sst vi ef landeigendur eru margir og sveitarflg eru fleiri en eitt. Einnig m nefna a staa jlendumla hefur sumum tilvikum haft hrif undirbning frilsinga.
383 Srstakar reglur gilda um stofnun flkvanga, sbr. 55. gr., og vi frilsingu nttruminja hafi skal Umhverfisstofnun leita samrs vi Hafrannsknastofnunina. 384 Umhverfisstofnun, upplsingabla nr. 6, sj http://www.ust.is/Natturuvernd/Fridlysingar/

Hvtbk~nttruvernd 243

Httur og gmundur Kerlingarfjllum.

Reynslan undanfrnum rum hefur leitt til breyttrar nlgunar og er n lg hersla a hefja samr vi heimamenn og hagsmunaaila eins snemma og kostur er. Meiri vinna er lg greiningu tkifrum verndun og ntingu vikomandi svis og reynt a skapa sameiginlegan skilning hagsmunum allra aila og v hvernig eir geti sem best fari saman. rtt fyrir etta er ljst a of hgt gengur frilsingum mia vi au markmi sem sett hafa veri undanfrnum rum. Samkvmt nttruverndartlun 2004 2008 var gert r fyrir a frilsa 14 svi tmabilinu. Einungis tkst a ljka vi frilsingu eins eirra fyrir lok gildistma tlunarinnar en san hafa tv nnur svi veri frilst. Vi umru Alingi um nttruverndartlun 20092013 kom fram gagnrni ferli frilsinga og var bent a a vri augljslega ekki ngilega skilvirkt. kjlfari fl umhverfisrherra starfshpi a fara yfir ferli og framkvmd nttruverndartlunar og skilai hann greinarger ma 2010. Taldi starfshpurinn mikilvgt a allt ferli frilsinga yri endurskoa og srstaklega yru skoaar leiir sem vru til ess fallnar a meiri stt nist um frilsingu hj landeigendum, sveitarflgum og rum hagsmunaailum annig a eir gtu haft meira frumkvi um au svi sem rgert vri a frilsa eirra heimaslum.

15.2 Rttarhrif frilsingar

15.2.1 Fyrirmli frilsingum
Rttarhrif frilsingar eru mismunandi og fer a eftir kvrun um frilsingu hverju sinni hvaa takmarkanir hn hefur fr me sr fyrir landeigendur, ara rtthafa og almenning. annig segir 60. gr. nvl. a frilsingu skuli m.a. kvei um a hve miklu leyti framkvmdir su takmarkaar, um umfer og umferarrtt almennings og um notkun veiirttar. Samkvmt 2. mgr. greinarinnar m einnig setja frilsingu fyrirmli um nausynlegar agerir til ess a almenningur fi noti ess svis sem frilst er, svo sem um lagningu gngustga, giringar og ess httar. 3. mgr. 60. gr. er umhverfisrherra veitt heimild til a lta frilsingu taka til banns vi framkvmdum ef tla m a r raski svo nttrulegu umhverfi a htta s a kvenar lfverur, bsvi eirra og vistkerfi eyist ea veri fyrir verulegum skaa. ur skal hann afla umsagnar Umhverfisstofnunar og Nttrufristofnunar slands.385
385 kvi var nmli egar a var sett nttruverndarlg nr. 47/1971, sbr. 3. mgr. 23. gr. eirra laga sem fjallai um frilsingu jurta og dra. ar var a Nttruverndarr sem fr me heimildina. Um greinina segir m.a. athugasemdum vi frumvarp a er var a lgum nr. 47/1971: Tegundaverndin arf ekki endilega a fela sr veiibann drinu, heldur getur veri um a ra bann gegn framkvmdum, sem fyrirsjanlega munu raska lfsskilyrum tegundarinnar a verulegu marki. Hr getur augljslega veri um mjg vikvm strml a ra, eins og t.d. hrif virkjunar jrsr lfsskilyri heiagsarinnar jrsrverum. (Alt. 1969, A-deild, skj. 617, bls. 2004.) Af essu m ra a heimildinni veri beitt gagnvart einstkum framkvmdum sem strfelld hrif geta haft lfverur sem frilstar hafa veri, bsvi eirra og vistkerfi.

244 | Hvtbk~nttruvernd

Flestar frilsingar heimila almenningi fr lgmtum tilgangi um frilst svi en jafnan er skili a grar umgengni s gtt. sumum er kvei um takmarkanir umferar varptma fugla. Oft er kvei um heimild til a rast nausynlegar agerir til a almenningur geti noti svisins, svo sem lagningu stga og uppsetningu frsluskilta. etta auvita srstaklega vi um flkvanga en gildir um mrg svi sem falla undir ara frilsingarflokka. rfum frilstum svum gilda strangari reglur um umfer en almennt tkast. Sem dmi m nefna Surtsey og Eldey en banna er a fara ar land nema me leyfi Umhverfisstofnunar. flestum frilsingum er teki fram a heimilt s a spilla grri, trufla dralf og hrfla vi jarmyndunum og rum nttruminjum. Va er heimilt a hafa lausa hunda. Bfjrbeit er sums staar heimil en annars staar bnnu. rtt fyrir mismunandi tilgang frilsingar hinna lku flokka verur ekki anna s en a rttarhrif frilsingar sva slandi su flestum tilvikum svipu. eru dmi um stai ea svi sem lta strangari reglum en almennt tkast.

15.2.2 Undangur fr kvum frilsinga

Athygli vekur a nttruverndarlgum nr. 44/1999 var felld niur heimild sem var eldri lgum um a umhverfisrherra gti veitt undangu fr settum fyrirmlum frilsingu ef stur vru fyrir hendi. Heimildin tk reyndar einungis til frilanda, sbr. 3. mgr. 28. gr. laga nr. 93/1996. Kvei er um heimild til a veita undangu sumum auglsingum um frilsingu og er a misjafnt hvaa stjrnvald fer me heimildina. r heimildir til a veita undangu sem byggu eldri nttruverndarlgum hafa ekki lengur fullngjandi lagasto a essu leyti. Sama er a segja um undanguheimildir yngri frilsingum sem grundvallast ngildandi nttruverndarlgum en eins og ur segir er ekki a finna sto fyrir essum heimildum lgunum. etta ir a fr fyrirmlum frilsingar verur v aeins viki a breytingar su gerar frilsingunni sjlfri og samkvmt smu reglum og gilda um stofnun hennar.

15.2.3 Takmarkanir 38. gr. nvl. vi framkvmdum frilstum svum

1. mgr. 38. gr. nttruverndarlaga nr. 44/1999 er srstakt kvi um framkvmdir sem htta er a spilli frilstum nttruminjum. Skylt er a afla leyfis Umhverfisstofnunar til slkra framkvmda. 2. mgr. greinarinnar er kvei um rri Umhverfisstofnunar ef broti er gegn essari skyldu.

15.2.4 Viurlg
Samkvmt 63. gr. laganna er banna a granda, spilla ea breyta frilstum nttruminjum a vilagri refsingu.

15.3 Afnm ea breyting frilsingar

kafla 14.3.1 kom fram a nokkrum tilvikum hefur frilsing sva sem n eru hluti Vatnajkulsjgars veri felld niur. etta vi um jgarana Skaftafelli og Jkulsrgljfrum og frilndin Esjufjll og skju. sta eldri frilsingar-

Hvtbk~nttruvernd 245

Tungna vi Jkulheima.

skilmla gilda n um essi svi lg og regluger um Vatnajkulsjgar og kvi verndartlunar fyrir jgarinn. Lausleg athugun inntaki verndar essara sva n samanbori vi kvi eldri frilsinganna snir a vernd eirra virist ekki lakari eftir essa breytingu. etta vekur hins vegar upp spurningar um heimildir til a breyta kvum frilsingar ea fella hana niur. Engin kvi eru um etta nttruverndarlgum nr. 44/1999. Af almennum reglum um valdheimildir rherra verur a lykta a hann hafi formlega s heimild til ess a taka slkar kvaranir en hann verur a fara a me sama htti og egar stofna er til frilsingar, .e. a gta a eim mlsmeferarreglum sem um a gilda. verur a birta kvrunina og eftir atvikum kvi breyttrar frilsingar Stjrnartindum, sbr. 1. mgr. 62. gr. nvl. a verur hins vegar a teljast heppilegt a ekki s nttruverndarlgum kvei um a hvaa forsendur geta legi til grundvallar slkri kvrun. Frilsingu hefur veri breytt nokkrum tilvikum. Sem dmi m nefna a me auglsingu nr. 181/2003 var reynd stofna ntt friland Kringilsrrana sem er minna en eldra friland sem stofna var me auglsingu nr. 524/1975. Ljst er a meginsta breytingarinnar var stasetning Hlslns sem nr yfir hluta ess svis sem ur var innan frilandsins.386 Hr m einnig nefna breytingu mrkum frilands Hsafellsskgi me auglsingu nr. 606/2001 en breytingin felur sr a vernda birkiskgarsvi hefur minnka.

386 Aalheiur Jhannsdttir hefur bent a undirbningi essarar kvrunar hafi veri btavant enda su rksemdir a baki henni ljsar og ekki hafi fari fram kostnaar- og batagreining. Einnig minnir Aalheiur a snum tma hafi Skipulagsstofnun lagst gegn framkvmdum vi Krahnjkavirkjun fyrst og fremst vegna umtalsverra umhverfishrifa og fullngjandi upplsinga um einstaka tti hennar. Meal annars hafi upplsingar um hreindrastofninn ekki veri taldar ngar og treka a Kringilsrrani vri friland. rskuri Skipulagsstofnunar hafi veri skoti til umhverfisrherra sem komist hafi a gagnstri niurstu n ess a fjalla vri um ingu frilandsins. Sj greinar Aalheiar: Breytingar mrkum frilstra sva me herslu Ramsarsvi. Nttrufringurinn 2010 (79), bls. 6874, og egar dregi er r verndun nttruverndarsva. Afmlisrit: Bjrn . Gumundsson sjtugur 13. jl 2009, bls. 125.

246 | Hvtbk~nttruvernd

15.4 Eignarnm og almennar takmarkanir eignarrttar

15.4.1 Eignarnm
nttruverndarlgum er gengi t fr v a vallt s leitast vi a n samkomulagi vi landeigendur og ara rtthafa um fyrirhugaa frilsingu. Nist samkomulag ekki er umhverfisrherra heimilt a taka eignarnmi lnd, mannvirki og rttindi til a framkvma frilsingu, sbr. 64. gr. laganna. Eignarnmi felur sr a eigandinn er skyldaur til a lta eignarrtt sinn yfir essum eignum af hendi a llu ea nokkru leyti og frist rtturinn til rkisins. a er ekki rslitaatrii um a um eignarnm s a ra a eignarrtturinn frist fr eiganda til annars aila. annig getur a talist eignarnm ef eiganda eru me llu fyrirmunu venjuleg og elileg afnot eigna sinna.387 egar eignarnmi er beitt gu frilsingar verur samrmi vi sjnarmi um mealhf a gera r fyrir a umfang ess s ekki meira en nausynlegt er til ess a markmium frilsingarinnar veri n. Samkvmt 72. gr. stjrnarskrrinnar verur mnnum ekki gert a lta eign sna af hendi nema a uppfylltum remur skilyrum, .e. a lagaheimild s fyrir hendi, a almenningsrf krefjist ess og a fullar btur komi fyrir. Um framkvmd eignarnms grundvelli nttruverndarlaga og kvrun bta fer samkvmt kvum laga um framkvmd eignarnms nr. 11/1973, sbr. 64. gr. nvl.

Mrudalsfjallgarur.

15.4.2 Almennar takmarkanir eignarrttar

rtt fyrir kvi 72. gr. stjrnarskrrinnar hefur veri gengi t fr v a lggjafinn geti heimila msar skeringar ea takmarkanir eignarrttinum n ess a r teljist fela sr eignarnm og v urfi ekki a koma btur fyrir r. essar
387 lafur Jhannesson 1960. Stjrnskipun slands. Reykjavk, bls. 454.

Hvtbk~nttruvernd 247

skeringar eru kallaar almennar takmarkanir eignarrttar. Me v er almennt vsa til heimilda yfirvalda til a setja notkun og rstfun eigna skorur vegna almannahagsmuna. mis dmi um almennar takmarkanir eignarrttar er a finna umhverfis- og nttruverndarlggjf og beinast r fyrst og fremst a ntingu og rstfun fasteigna.

15.4.3. Mrk eignarnms og almennra takmarkana eignarrttar

a er ekki alltaf ljst hvar mrkin milli eignarnms og almennra takmarkana eignarrttar liggja og kann sumum tilvikum a vera litaefni hvort frilsing feli sr svo verulega skeringu eignarrttinda a jafngildi eignarnmi og v veri btur a koma fyrir. rum tilvikum er a vafalti a um almennar takmarkanir er a ra, t.d. felur frilsing lfvera, t.d. jurta ea dra, sem tekur til landsins alls, almennt ekki sr btaskylda skeringu. Vi kvrun um a hvort tiltekin skering teljist fela sr eignarnm ea almenna takmrkun eignarrttar er jafnan liti til eftirfarandi sjnarmia:
1. Felur skeringin sr a stofna er til nrra eignarheimilda, .e. rum aila eru fengnar r hendur? S svo er venjulega um eignarnm a ra. 2. A hverjum beinist eignarskeringin, .e. er hn almenn ea beinist hn a einum ea rfum eigendum? Takmarkanir sem n til allra eigna af tilteknu tagi og eru settar af stum sem taldar vera af almennum toga teljast alla jafna almennar takmarkanir. 3. hvaa rksemdum hvlir skeringin? Er hn t.d. talin nausynleg vegna httulegra eiginleika eignarinnar ea vegna rkra almannahagsmuna? Ef fir vera fyrir skeringunni geta slk rk ri rslitum um a hvort hn verur talin fela sr almenna takmrkun eignarrttar ea a um eignarnm s a ra. 4. Hversu umfangsmikil ea ungbr er skeringin, .e. hversu mikil hrif hefur hn rttindi eigandans?388

15.4.4 Btakvi nttruverndarlaga vegna frilsinga

77. gr. nttruverndarlaga nr. 44/1999 er fjalla um skaabtur vegna frilsinga en ar segir a hver s sem verur fyrir fjrtjni vegna framkvmda samkvmt VII. kafla laganna eigi rtt til skaabta r rkissji s ekki ruvsi kvei. Nist ekki samkomulag um btur skulu r kvenar samrmi vi kvi laga um framkvmd eignarnms. Hr vaknar spurningin hvort kvi eigi vi um allar takmarkanir eignarrttar sem frilsing hefur fr me sr ea v s einungis tla a n til eignarskeringa sem eru svo yngjandi a r teljist til eignarnms. Efnislega samhlja kvi var 36. gr. nttruverndarlaga nr. 47/1971 nema ar var vsa til framkvmdar framangreindum kvum sem reyndar fjlluu um frilsingu. Um etta kvi var fjalla hstarttardmi fr 1997.
H1997:2488 Ml etta varai greining um btaskyldu vegna kvrunar Nttruverndarrs um a leggjast gegn formum veiiflags um a opna lei fyrir lax Lax

388 Sj nnar um essi sjnarmi Bjrg Thorarensen 2008. Stjrnskipunarrttur. Mannrttindi. Reykjavk, bls. 490498.

248 | Hvtbk~nttruvernd

 Suur-ingeyjarsslu ofan Brarfossa. kvrunin byggist v liti srfringa a me flutningi lax upp fyrir virkjanir vi Brar vri tekin veruleg htta um vigang lfrkisins vi Lax og Mvatn. Eigendur lands ofan fossanna krfust bta vegna kvrunarinnar en eir tldu a me henni hefi veri komi veg fyrir a eir gtu noti ars og um lei verauka af jrinni sem framkvmdin hefi haft fr me sr. eir tldu a kvrunina yri a meta sem frilsingu skilningi 23. gr. nttruverndarlaga nr. 47/1971 og vsuu m.a. um btaskyldu til fyrrnefnds kvis 36. gr. laganna. Um a segir dmi Hstarttar: [kvi] getur eftir orum snum tt vi allar reglur laganna, sem valda takmrkun eignarrtti yfir fasteignum. S skringarkostur myndi hins vegar leia til ess, a skylt vri a greia btur fyrir allt fjrtjn, sem raki yri til hvers konar takmarkana eignarrum yfir fasteignum samkvmt lgum nr. 47/1971. Hefur ekki veri bent rk, er styja svo vtka btabyrg. ykir elilegt a skra 36. gr. svo, a henni felist einungis, a btur skuli koma fyrir eignartakmarkanir, sem eru svo umfangsmiklar, a r jafngildi eignarnmi skilningi 72. gr. stjrnarskrrinnar [...]. dmnum er teki fram a til kvrunar Nttruverndarrs hafi legi lgmtar og mlefnalegar stur og a me henni hafi veiirttar- og landeigendur vi Lax ofan Bra ekki veri sviptir gum sem eir hefu ur geta hagntt sr. Hagsmunasamtkum eirra hafi einungis veri meina a standa a agerum sem tefldu lfrkinu vi Lax og Mvatn tvsnu a mati vsindamanna. segir a kvrunin hafi fali sr takmrkun eignarrttinda allra eirra sem eins vri statt um og ttu rttindi Lax ofan Bra. Var a niurstaa Hstarttar a kvrun Nttruverndarrs varai rkinu ekki fbtabyrg eftir 72. gr. stjrnarskrrinnar.

dminum kemur skrt fram a btur samkvmt 36. gr. laga nr. 47/1971 skuli aeins greiddar fyrir takmarkanir fasteignarrttindum sem jafngilda eignarnmi en ekki fyrir skeringar sem metnar vera til almennra takmarkana eignarrttar. Rk standa til a tlka 77. gr. ngildandi laga me sama htti. Framangreint ml var krt til Mannrttindanefndar Evrpu ar sem landeigendur tldu m.a. a kvrun Nttruverndarrs hefi fali sr skeringu sem bryti gegn 1. gr. fyrsta viauka vi Mannrttindasttmla Evrpu.389 Nefndin taldi a ekki hefi veri snt fram brot kvinu.390

15.5 Niurstaa um undirbning og afnm frilsingar

15.5.1 Undirbningur frilsingar
Eins og a framan greinir kafla 15.1.2 hefur ferli frilsinga hr landi reynst ungt vfum og hgt hefur gengi a hrinda framkvmd eim formum sem Alingi hefur samykkt me ingslyktunum um nttruverndartlun. Benda m nokkur atrii sem kunna a skra etta. fyrsta lagi hefur a veri stefna
389 kvi er svohljandi: llum mnnum og lgailum ber rttur til a njta eigna sinna frii. Skal engan svipta eign sinni, nema hagur almennings bji og gtt s kva lgum og almennra meginreglna jarttar. / Eigi skulu kvi undanfarandi mlsgreinar nokkurn htt rra rttindi rkis til ess a fullngja eim lgum sem a telur nausynleg til ess a geta haft hnd bagga um notkun eigna samrmi vi hag almennings ea til ess a tryggja greislu skatta ea annarra opinberra gjalda ea viurlaga. 390 Sj kvrun fr 21. oktber 1998 mli nr. 41242/98. rkstuningi nefndarinnar var bent a skeringin hefi einungis vara mguleika batasamari ntingu eignarinnar. Krendum hefi veri meina a hefja framkvmd sem samkvmt vsindalegu liti stofnai vistkerfi rinnar og Mvatns httu. Taldi nefndin a skeringin vri rttltanleg og a krfum mealhfsreglunnar hefi veri fullngt og vsai m.a. til ess a eign krendanna vri svi sem vri einstakt a v er varar nttru og vistkerfi.

Hvtbk~nttruvernd 249

Fjallsjkull og Fjallsrln Vatnajkulsjgari.

stjrnvalda a kvea ekki frilsingu andstu vi landeigendur og ara rtthafa lands rtt fyrir heimild til ess 59. gr. nttruverndarlaga. etta ir raun a hagsmunir almennings af verndun nttrunnar og hagsmunir nttrunnar sjlfrar eru a llu jfnu ltnir vkja ef ekki nst samkomulag um frilsingu. ru lagi gera nttruverndarlg r fyrir a drg a frilsingarskilmlum su lg ekki einungis fyrir landeigendur og ara beina rtthafa heldur einnig vikomandi sveitarflg, sbr. 1. mgr. 58. gr. reynd hefur v samykki sveitarflaga einnig veri forsenda fyrir v a frilsing ni fram a ganga og a jafnvel tt um s a ra frilsingu landsvis eigu rkisins sjlfs.

Forsendur kvrunar um frilsingu og hagsmunamat

Nefndin leggur herslu a kvrun um frilsingu arf a taka forsendum nttrunnar sjlfrar, sbr. 2. mgr. 1. gr. nttruverndarlaga ar sem segir a lgin eigi a tryggja eftir fngum run slenskrar nttru eftir eigin lgmlum. Vi undirbning slkrar kvrunar arf jafnframt a vega saman hagsmuni almennings ea jarinnar heild af vernd nttrunnar annars vegar og hagsmuni landeigenda og annarra eirra sem kvrunin snertir beint hins vegar. Nausynlegt er a vira stjrnarskrrvarin eignarrttindi landeigenda og ann rstfunarrtt sem eim felst. v meiri og yngjandi hrif sem frilsingar hafa hagsmuni landeigenda eim mun meira vgi ttu hagsmunir eirra a hafa v mati sem liggur til grundvallar kvrun. hinn bginn verur a a lta a byrg verndun nttrunnar er jarinnar allrar og nttruvernd er v sameiginlegt
250 | Hvtbk~nttruvernd

verkefni landsmanna. Vegna ess verur a vera mgulegt a kvea frilsingu enda tt samykki einstakra landeigenda fist ekki ef fyrir v eru veigamikil rk. eim tilvikum er hagsmuna landeigenda gtt me rtti til bta vegna skeringa sem jafna m til eignarnms. Eins arf a vera hgt a beita eignarnmi vegna frilsinga, sbr. 64. gr. ngildandi nttruverndarlaga. Frilsing sem felur sr verulega skeringu hagsmunum landeigenda ea annarra rtthafa myndi a llu jfnu teljast almenn takmrkun eignarrttar. kvrun um slka frilsingu tti ekki a vera h srstku samkomulagi vi hvern og einn landeiganda enda ttu hagsmunir almennings, sem og nttrunnar sjlfrar, af verndinni jafnan a vega yngra. essu sambandi m benda kvi jminjalaga nr. 107/2001 um frilsingu fornleifa. Samkvmt 3. mgr. 11. gr. laganna er a Fornleifavernd rkisins sem kveur hvaa fornleifar skuli frilstar og er frilsingin birt Stjrnartindum en jafnframt skal tilkynna landeiganda og banda um hana me sannanlegum htti. Frilsingu er inglst sem kv vikomandi landareign. kvinu segir a frilstum minjum skuli fylgja 20 metra frihelga svi t fr ystu snilegu mrkum fornleifa og umhverfis nema kvei s um anna. Um strra svi skuli leita samykkis landeiganda. kvrun um frilsingu fornleifa er annig tekin af ar til bru stjrnvaldi og felur hn sr stjrnvaldskvrun gagnvart landeigendum og rum rtthfum. Eins og sj m er ekki gert r fyrir a samykki landeiganda s forsenda kvrunar nema frihelga svi s strra en nefnt er greininni. Hr m einnig minna kvi norsku laganna um nttrulega fjlbreytni en samkvmt eim eru kvaranir um svavernd teknar formi reglugerar. Gagnvart landeigendum og rum hagsmunaailum felur reglugerin sr stjrnvaldskvrun og gilda v mlsmeferarreglur stjrnsslulaga um tku hennar gagnvart essum ailum, ar meal kvi um andmlartt. etta ir a sjnarmi og andmli hagsmunaaila koma til skounar ur en kvrun er tekin og eru metin me hlisjn af eim hagsmunum sem felast fyrirhugari vernd. Samkvmt 50. gr. laganna eiga eigendur landareigna sem kvei er a vernda grundvelli kva um svavernd rtt btum fyrir fjrhagslegt tjn sem hlst af v a eim er gert erfiara fyrir um ntingu sem stundu er landareigninni. Ef nting er h leyfi stjrnvalda gildir rtturinn einungis ef leyfi hefur veri veitt ur en kvrun er tekin um vernd svisins. raun m segja a mlsmefer samkvmt jminjalgum og norsku lgunum s ekki lk v sem 59. gr. nttruverndarlaga kveur um. a hefur a jafnai ekki komi til beitingar hennar vegna eirrar stefnu um frilsingar hr landi sem ur er geti. Eigi frilsingar a skila raunverulegum rangri nttruvernd slandi arf a mati nefndarinnar a taka stefnu til endurskounar. Jafnframt yrfti a gera kvi nttruverndarlaga um undirbning frilsinga markvissari. kafla 14.8.1 er fjalla um heildsttt skipulag frilsinga me uppbyggingu nets verndarsva. etta ekki hva sst vi um vernd tegunda og vistgera. Aferin felur sr a verndin er kvein grundvelli vsindalegrar ekkingar standi lfrkis og mats verndarrf og verndargildi og t fr v er stasetning og umfang endanlegra verndarsva kvein. arna verur um a ra val milli mgulegra sva, mismiki eftir v hversu stran hluta sva af vikomandi ger arf a vernda. essi afer felur v sr sveigjanlegra stjrntki en hefbundin frilsing sva.

Hvtbk~nttruvernd 251

Form kvrunar um frilsingu

Nefndin leggur til a kvaranir um frilsingar veri a meginstefnu fram teknar formi stjrnvaldsfyrirmla, .e. auglsinga eins og n er ea reglugera. Hins vegar telur nefndin a tgfa stjrnvaldsfyrirmlanna eigi a fela sr stjrnvaldskvrun gagnvart landeigendum og rum sem eiga srstakra og verulegra hagsmuna a gta og a vi undirbning hennar veri v gtt kva stjrnsslulaga. njum lgum mtti jafnframt tiltaka au sjnarmi sem leggja skal til grundvallar kvrun og meal annars rtta skyldu til a taka mi af hagsmunum landeigenda og eirri starfsemi sem stundu er vikomandi svi. Telur nefndin einnig hugsanlegt a tilviki einstakra frilsingaflokka yri samykki landeigenda gert a skilyri fyrir frilsingu, t.d. vegna stofnunar jgara. Gera yri r fyrir a kvrun um frilsingu geti einhverjum tilvikum takmarka eignarrttindi landeigenda eim mli a btaskylt vri og telur nefndin kjsanlegt a kvei s srstaklega um ennan btartt njum lgum. Heimild til eignarnms vegna frilsinga arf fram a vera nttruverndarlgum. S flokkun frilstra sva sem lg er til kafla 14.8.2 miar a v a flokkarnir endurspegli hver um sig me skrari htti markmi verndarinnar. Einnig vri kjsanlegt a nttruverndarlgum yri settur rammi um rttarhrif frilsingar fyrir hvern flokk. etta tti a auvelda undirbning frilsingar og eftir atvikum samkomulag vi landeigendur. Vi framkvmd frilsinga vri einnig mgulegt a nota styrkveitingar sem hvata, annig a verndun sva fylgdu greislur til landeigenda. etta myndi gera a eftirsknarverara a taka tt verndaragerum og auvelda val heppilegra sva net verndarsva. Nefndin telur akallandi a skr kvi veri njum lgum um heimildir til a veita undangur fr kvum frilsinga, sbr. kafla 15.2.2, og jafnframt um a hvaa forsendur geti rttltt slkar undangur.

Nefndin er sammla um mikilvgi ess a frilsingar su kvenar gri stt allra eirra aila sem r vara en trekar a r verur a kvea forsendum nttrunnar sjlfrar og sjlfbrrar runar. Einnig verur raunverulegt hagsmunamat a liggja til grundvallar kvrunum ar sem til skounar koma bi hagsmunir einstaklinga og almennings. Enda tt sveitarflgin fari me skipulagsger og hafi ar me vtkt kvrunarvald um landnotkun innan umdma sinna er nausynlegt a au taki tilhlilegt tillit til hagsmuna samflagsins heild til lengri tma.391 Telur nefndin a skra urfi kvi um akomu sveitarstjrna a undirbningi frilsinga.

Akoma sveitarflaga

15.5.2 Afnm ea breyting frilsinga

a er a mati nefndarinnar kjsanlegt a nttruverndarlg hafi a geyma reglur um a hvaa tilvikum heimilt er a breyta ea fella niur frilsingu. Hr verur a gta a v a kvrun um frilsingu er tekin me tilteki markmi huga og vegna eirra hagsmuna, oft til langs tma, sem bundnir eru vi vernd vikomandi svis. Telur nefndin v elilegt a rngar heimildir su til a afnema
391 essu sambandi m benda ummli drgum a frumvarpi til nrra sveitarstjrnarlaga sem nlega hafa veri kynnt. ar er bent nausyn ess a reglur um starfsemi sveitarstjrna feli sr skr skilabo um byrg eirra gagnvart hagsmunum jflagsins heild jafnhlia hagsmunum ba sveitarflagsins. Drg a frumvarpi til sveitarstjrnarlaga. 23. janar 2011. Sj slina: http://www.innanrikisraduneyti.is/verkefni-raduneytis/endurskodun_svlaga/

252 | Hvtbk~nttruvernd

Eystrahorn.

frilsingu ea breyta henni annig a dregi s r vernd vikomandi svis ea a minnka. Leggur nefndin til a etta veri einungis heimilt egar verndargildi vikomandi svis er ekki lengur fyrir hendi ea hefur rrna svo a ekki eru lengur forsendur fyrir frilsingunni ea egar mjg brnir samflagshagsmunir krefjast ess a frilsingu s breytt ea hn felld niur. Einnig arf lggjfin a tryggja a vi tku slkrar kvrunar s gtt vararreglu og a fram fari mat hrifum breytinganna.392 Hr arf einnig a huga a skuldbindingum samkvmt aljasamningum. Ramsar-samningnum um votlendi sem hafa aljlegt gildi er gert r fyrir v 5. mgr. 2. gr. a aildarrki hafi rtt til a rengja mrk votlenda sem fr hafa veri skr yfir votlendi sem hafa aljlegt gildi ea fella au burt af skrnni. etta veri hins vegar einungis gert ef brnir jarhagsmunir krefjast ess. Samningsailar Ramsarsamningsins hafa samykkt lyktun ar sem etta kvi er tfrt og tiltekin eru vimi sem leggja ber til grundvallar mati v hvort brnir jarhagsmunir rttlti slka kvrun.393 egar um er a ra breytingar verndarkvrunum votlendissva, hvort sem a eru frilsingar ea kvi srlaga, arf srstaklega a huga a essu.394

392 Sj hr Aalheiur Jhannsdttir 2009. egar dregi er r verndun nttruverndarsva. Afmlisrit: Bjrn . Gumundsson sjtugur 13. jl 2009, bls. 22. 393 lyktun samningsaila nr. VIII.20 fr 2002 um 5. mgr. 2. gr. og 2. mgr. 4. gr. samningsins. 394 Sj um etta Aalheiur Jhannsdttir 2010. Breytingar mrkum frilstra sva me herslu Ramsarsvi, Nttrufringurinn 79, bls. 72.

Hvtbk~nttruvernd 253

Nttruminjaskr og nttruverndartlun

16

256 | Hvtbk~nttruvernd

16. Nttruminjaskr og nttruverndartlun

16.1 Nttruminjaskr
16.1.1 kvi eldri laga um nttruminjaskr
Nttruverndarlg nr. 48/1956
lgum um nttruvernd nr. 48/1956 voru kvi um nttruminjaskr. Sagi 27. gr. a nttruverndarr skyldi kynna sr eftir fngum nttruminjar sem sta vri til a frilsa samkvmt lgunum og semja skr yfir r. Vi samningu skrrinnar vri rtt a hafa samvinnu vi nttruverndarnefndir hruum, sveitarstjrnir og hugamenn og skyldi lsa glgglega nttruminjum sem frilsa tti og hvert gildi frilsing myndi hafa. sagi a grundvelli skrrinnar skyldi semja tlun um nttruvernd og leggja ml fyrir nttruverndarnefndir eirri r sem ri teldi heppilegast. Hugmyndin a baki nttruminjaskr var v a skrin vri eins konar verkefnalisti og grundvelli hennar vri svo ger tlun um agerir nstu ra en umfang eirra rist fyrst og fremst af v hvaa fjrmunum ri hefi r a spila.395 lgunum var ekki beinlnis kvei um rttarhrif ess a minjar vru frar nttruminjaskr en 4. mgr. 27. gr. var kvei um rri eim tilvikum egar ekki reyndust til fjrmunir til a frilsa nttruminjar sem skilegt tti a vernda. kvi heimilai m.a. a landeiganda vri banna a raska slkum nttruminjum a vilagri refsingu. Me hlisjn af ummlum greinarger a baki lgunum verur a gera r fyrir a arna hafi veri tt vi minjar sem frar hefu veri nttruminjaskr.396

Nttruverndarlg nr. 47/1971

28. gr. laga um nttruvernd nr. 47/1971 var kvi um nttruminjaskr sem var sambrilegt kvi eldri laganna en nokku einfaldara. ar sagi a nttruverndarr skyldi me asto nttruverndarnefnda kynna sr eftir fngum nttruminjar sem sta vri til a frilsa, svo og lnd sem sta kynni a vera til a lsa frilnd ea leggja til jgara ea flkvangs. Skyldi ri semja skr um slkar minjar og slk lnd. Um kvi sagi athugasemdum vi frumvarp a er var a lgum nr. 47/1971 a nttruminjaskr skyldi fra alla
395 Sj hr athugasemdir vi 27. gr. frumvarpi v er var a lgum nr. 48/1956, Alt. 1955, A-deild, skj. 232, bls. 876. 396 Sama heimild.

Hvtbk~nttruvernd 257

Fagrifoss.

stai landinu sem nttruverndarr teldi stu til a frilsa hvort sem slk frilsing virtist framkvmanleg a svo stddu ea ekki. Stair ea minjar gtu komist nttruminjaskr a frumkvi nttruverndarrs, samkvmt tillgum nttruverndarnefnda ea eftir bendingu einstaklinga. athugasemdunum sagi einnig a nttruverndarnefndir ttu san, hver snu svi, a hafa vakandi auga me v a skrum nttruminjum yri ekki raska fyrirvaralaust.397 Lgin mltu ekki fyrir um rri til a bregast vi slkri rskun, sambrileg vi au sem heimilu voru 4. mgr. 27. gr. eldri laganna. Hins vegar var almennt kvi 29. gr. um skyldu til a leita lits Nttruverndarrs vegna framkvmda sem gtu valdi v a landi breytti varanlega um svip ea merkum nttruminjum yri spillt og um rri stjrnvalda ef t af v var brugi. Einu fyrirmli nttruverndarlaga nr. 47/1971 um rttarhrif skrningar nttruverndarskr vruu forkaupsrtt rkisins a jrum sem a hluta ea llu leyti hfu veri settar skrna, a eim ailum frgengnum sem ttu forkaupsrtt samkvmt jaralgum.

Nttruverndarlg nr. 93/1996

lgum um nttruvernd nr. 93/1996 voru tarlegri kvi um nttruminjaskr. ar sagi a umhverfisrherra gfi t nttruminjaskr fjra hvert r og auglsti hana Stjrnartindum. Nttruvernd rkisins skyldi samri vi Nttrufristofnun slands sj um flun gagna og skrningu nttruminjaskr og undirba tgfu hennar. Nttruverndarri var fali a gera tillgur til rherra um svi nttruminjaskr og fjalla um skrna ur en hn vri gefin t. skrnni skyldi skr: ll nttruverndarsvi landsins, nttrumyndanir,398 lfverur, bsvi eirra og vistkerfi sem frilst hefu veri samkvmt lgunum nttrumyndanir, lnd og lfverur, bsvi eirra og vistkerfi sem skilegt vri a frilsa Samkvmt essu skyldi skrin n vera tvtt, .e. annars vegar geyma upplsingar um frilstar minjar og hins vegar vera fram verkefnalisti yfir minjar sem sta vri til a fria. Gert var r fyrir a umhverfisrherra setti regluger nnari kvi um skrningu nttruminja en ekki er a sj a hn hafi veri sett. kvi um rttarhrif skrningar nttruminjaskr voru sambrileg kvum nttruverndarlaga nr. 47/1971, .e. almennt kvi um framkvmdir 23. gr. og forkaupsrtt 36. gr.
397 Alt. 1969, A-deild, skj. 617, bls. 2006. 398 Samkvmt 26. gr. laganna tldust t.d. fossar, eldstvar, hellar og drangar til nttrumyndana.

258 | Hvtbk~nttruvernd

 2. gr. laganna voru skilgreind hugtkin nttruverndarsvi og nttruminjar. Samkvmt greininni fllu svi og nttrumyndanir nttruminjaskr undir hugtaki nttruverndarsvi. Nttruminjar tku til nttruverndarsva, nttruvtta, lfvera, bsva eirra og vistkerfa sem frilst hfu veri ea sta var til a frilsa.

16.1.2 kvi nttruverndarlaga nr. 44/1999 um nttruminjaskr

kvunum um nttruminjaskr var enn breytt ngildandi nttruverndarlgum nr. 44/1999 og eru au n tveimur greinum, 67. og 68. gr. r eru svohljandi:
67.gr.Nttruminjaskr.
Umhverfisrherra skal gefa t heildsta nttruminjaskr eigi sjaldnar en fimmta hvert r og birta Stjrnartindum. Birta m hvenr sem er kvaranir um n svi sem tekin eru nttruminjaskr. Umhverfisstofnun skal samri vi Nttrufristofnun slands og hlutaeigandi nttrustofur og nttruverndarnefndir sj um undirbning og flun gagna vegna vibta vi nttruminjaskr og heildartgfu hennar.

68.gr.Efni nttruminjaskrr.
nttruminjaskr skulu vera sem gleggstar upplsingar um: a. frilstar nttruminjar, b. nttruminjar sem sta ykir til a frilsa samkvmt nttruverndartlun, sbr. 65. gr., c. arar nttruminjar, .e. landsvi, nttrumyndanir og lfverur, bsvi eirra, vistgerir og vistkerfi sem rtt ykir a vernda. nttruminjaskr skal lst srkennum nttruminja og ingu eirra fyrir nttru landsins. Umhverfisrherra getur regluger sett nnari fyrirmli um skrningu nttruminja.

Af athugasemdum vi greinarnar frumvarpi v er var a lgum nr. 44/1999 m ra a gert hafi veri r fyrir a nttruminjaskr yri gefin t kjlfar samykktar Alingis nttruverndartlun samkvmt 65. gr.399 Tengsl essara plagga eru ekki fyllilega skr en virist ljst a nttruminjar sem nttruverndartlun tekur til skuli vera einn ttur nttruminjaskrr.400 Rtt er a vekja athygli a c-li 1. mgr. er fjalla um nttruminjar sem rtt ykir a vernda en ekki er ar nota ori a frilsa svo sem gert var eldri lgum. Ekki er ljst hvaa ingu essi breyting hefur. Ekki hefur veri sett regluger um skrningu nttruminja grundvelli 3. mgr. 68. gr. Regluger nr. 205/1973 um nttruvernd sem sett var grundvelli nttruverndarlaga nr. 47/1971 er enn gildi a v marki sem hn sto ngildandi lgum. 25. gr. hennar segir a nttruminjaskr skuli fra r upplsingar
399 123. l. 19981999, 528. ml, skj. 848. 400 Sj hr II. kafla almennra athugasemda frumvarps til laga um nttruvernd. 123. l. 19981999, 528. ml, skj. 848.

Hvtbk~nttruvernd 259

um minjar og lnd, sem nausynlegar su vegna varveislu ea frilsingar, svo sem um eignar- og afnotartt, skileg mrk, nttruverndargildi, astejandi httur og skilegar agerir til verndar.

16.1.3 Rttarhrif skrningar nttruminjaskr

Hugtaki nttruverndarsvi er skilgreint nttruverndarlgum nr. 44/1999 sama htt og lgum nr. 93/1996 og v teljast m.a. svi og nttrumyndanir nttruminjaskr til nttruverndarsva. Af essu leiir a kvi IV. kafla laganna um rekstur nttruverndarsva tekur til sva nttruminjaskr h v hvort au hafa veri frilst ea ekki. Samkvmt 38. gr. laganna er skylt a leita umsagnar og tilkynna Umhverfisstofnun um framkvmdir ar sem htta er a spillt veri nttruminjum nttruminjaskr rum en frilstum minjum en um r gilda strangari reglur. Ekki er greininni kvi um a hvernig bregast skuli vi ef broti er gegn essari skyldu en er ekki tiloka a hgt s a beita dagsektarkvi 73. gr. ar sem ekki er skr heimild til stvunar framkvmda hefur a takmarkaa ingu. Segja m a a s raunar ljst hvaa rttarhrif umsgn Umhverfisstofnunar er tla a hafa. 69. gr. er kvi um forkaupsrtt jara nttruminjaskr sem er sama efnis og eldri kvi um etta. viauka II vi lg um mat umhverfishrifum er remur tilvikum fjalla um framkvmdir svum nttruminjaskr og eru r v tilkynningaskyldar samkvmt 6. gr. laganna. etta eru nir vegir utan ttblis, mannvirki til a verjast rofi strandlengjum og skolphreinsistvar. skipulagsregluger er kvei um a svis- og aalskipulagi skuli aukenna og gera grein fyrir nttruverndarsvum, ar me tldum svum nttruminjaskr. Skrning nttruminjaskr felur annig sr takmarkaa vernd, ea eins konar brabirgavernd, ekki veri sagt a hn s mjg virk. Skrningin leiir fyrst og fremst til ess a skylt er a gta varar a v er varar framkvmdir svunum en jafnframt gilda tarlegri kvi um eftirlit me eim.

Klettaburkni (Asplenium viride).

16.1.4 tgfa nttruminjaskrr

Nttruminjaskr var sast gefin t 1996 og var a sjunda tgfa skrrinnar.401 Svi skrnni eru 402 talsins, ar af eru 74 frilst samkvmt nttruverndarlgum nr. 47/1971 og rj svi friu samkvmt rum lgum. Svi skrnni sem ekki hfu enn veri frilst eru 325 og hafi eim fjlga fr fyrri tgfu
401 Skrin var birt Stjrnartindum ri 1995, sbr. augl. nr. 631/1995. Smvgilegar breytingar voru gerar skrnni me augl. nr. 78/2002 og augl. nr. 619/2011.

260 | Hvtbk~nttruvernd

um 74. Fr tgfu skrrinnar hafa 31 svi veri frilst og sj svum hefur mrkum veri breytt ea svi stkka.402

16.2 Nttruverndartlun
16.2.1 Almennt
kvi um ger nttruverndartlunar voru nmli nttruverndarlgum nr. 44/1999. 65. gr. er kvei um skyldu umhverfisrherra til a lta vinna slka tlun eigi sjaldnar en fimm ra fresti og leggja fyrir Alingi. Samkvmt 2. mgr. greinarinnar er a Umhverfisstofnunar, samri vi Nttrufristofnun slands, nttrustofur og hlutaeigandi nttruverndarnefndir, a sj um undirbning og flun gagna vegna tlunarinnar. athugasemdum vi greinina frumvarpi v sem var a lgum nr. 44/1999 eru ekki miklar upplsingar um forsendur essa nmlis. segir ar eftirfarandi: Alingi tekur reglulega til umfjllunar msar tlanir. Ngir ar a nefna tlanir samgngu- og byggamlum. Ekki ykir sur sta til a Alingi fjalli srstaklega um nttruvernd. Mundi a og leia til aukinnar umru um nttruverndarml Alingi og var jflaginu og annig stula a aukinni ekkingu og skilningi eim mlum.403 66. gr. er fjalla um efni tlunarinnar og r forsendur sem liggja skulu henni til grundvallar. Segir 2. mgr. a vi ger tlunarinnar skuli m.a. taka tillit til: menningarlegrar og sgulegrar arfleifar, nausynjar endurheimt vistgera, ntingar mannsins nttrunni, snortinna verna.

Samkvmt 3. mgr. skal mia vi a au svi sem tlunin tekur til: hsi sjaldgfar tegundir ea tegundir trmingarhttu, su venju tegundark ea vikvm fyrir rskun, su nausynleg til vihalds sterkra stofna mikilvgra tegunda, hafi verulegt vsinda-, flags-, efnahags- ea menningarlegt gildi, su mikilvg fyrir vihald nttrulegra runarferla, hafi aljlegt nttruverndargildi, su einkennandi fyrir nttrufar vikomandi landshluta.

Nttruverndartlun hefur veri afgreidd af hlfu Alingis formi ingslyktunar, ar sem Alingi lyktar a nstu fimm rum skuli unni a eim verkefnum sem tlunin tekur til. ingslyktanir eru fyrst og fremst viljayfirlsingar Alingis og fela v ekki sr rttarskapandi kvaranir sama htt og lg. nefndarliti meiri hluta umhverfisnefndar um ingslyktunartillgu um nttruverndartlun 20092013 er einmitt rtta a tlunin s viljayfirlsing um tiltekna
402 Sj heimasu Umhverfisstofnunar http://ust.is/Natturuvernd/Natturuminjaskra/nr/2745 403 123. l. 19981999, 528. ml, skj. 848.

Hvtbk~nttruvernd 261

framkvmdatlun og a samykkt hennar feli sr a unni veri a frilsingu eirra sva sem tlunin ni til en s ekki lokakvrun um frilsinguna.404 Af essu leiir a rttarhrif ess a svi er teki nttruverndartlun eru engin umfram a sem leiir af skrningu ess nttruminjaskr. essu sambandi ber a hafa huga a svi nttruverndartlun hafa ekki endilega veri tekin nttruminjaskr.

16.2.2 Nttruverndartlun 2004 2008

athugasemdum vi tillgu til ingslyktunar um nttruverndartlun 2004 2008 segir a einn helsti vinningur af ger nttruverndartlunar s a lg s fram skrari stefnumrkun (forgangsrun) vi nttruvernd en ur grundvelli faglegra sjnarmia. Annar vinningur s efling lrislegrar umru um nttruvernd og framkvmd hennar.405 Bent er a frilsing s vandasamt ferli sem krefjist samkomulags vi eigendur og notendur lands og vikomandi sveitarflg. Nttruverndartlun urfi a taka tillit til essa og forgangsraa svum t fr eim forsendum sem yfirvld umhverfismla telja brnastar.

Undirbningur og efni tlunarinnar

athugasemdum vi ingslyktunartillguna kemur fram a tlunin hafi veri unnin tveimur fngum. Fyrst hafi veri unnin tarleg tillaga a nttruverndartlun vegum Umhverfisstofnunar samvinnu vi Nttrufristofnun og arar fagstofnanir og geri s tillaga r fyrir a 75 svi yru verndu. Ekki var sett fram forgangsrun frilsingu svanna. Til grundvallar tillgu Umhverfisstofnunar lgu tvr skrslur Nttrufristofnunar slands, Verndun tegunda og sva og Verndun jarminja slandi. Auk ess var leita eftir tillgum og bendingum fr stofnunum og sveitarflgum. grundvelli essa undirbnings var svo unnin tillaga um frilsingu fjrtn sva. Drg umhverfisruneytisins a tluninni voru kynnt umhverfisingi ri 2003. tluninni ber rj verkefni hst: a koma heildstu neti verndara fuglasva me aljlegt verndargildi stkkun jgara stofnun Vatnajkulsjgars Auk ess var gert r fyrir a unni yri a frilsingu nokkurra sva ar sem er a finna sjaldgfar plntutegundir, nttrulegan birkiskg og srstar jarmyndanir.

Framkvmd nttruverndartlunar 20042008

athugasemdum vi ingslyktunartillgu um nttruverndartlun 20042008 segir a vinna vi frilsingu sva tluninni muni krefjast mikillar og ninnar samvinnu og samrs vi hagsmunaaila. Vi framkvmd nttruverndartlunar veri lg hersla a kynning og samr fari fram eins snemma ferlinu og hgt s og a eir ailar sem teljist hafa srstakra hagsmuna a gta veri skil404 138. l. 20092010, 200. ml, skj. 375. 405 130. l. 20032004, 477. ml, skj. 716.

262 | Hvtbk~nttruvernd

greindir eins fljtt og aui er. etta auki lkur a stt nist um frilsingu. Framkvmd tlunarinnar gekk ekki eins og r hafi veri fyrir gert. egar ingslyktunartillaga a nstu nttruverndartlun, .e. fyrir tmabili 20092013, var fyrst lg fyrir Alingi rslok 2008 hafi einungis veri frilst eitt svi, Gulaugstungur, af eim 14 sem fyrri tlunin tk til auk ess sem Vatnajkulsjgarur hafi veri stofnaur. Eitt svi til vibtar hefur veri frilst san, Vatnshornsskgur, og einnig er hafin frilsing lftaness og Skerjafjararsvisins me frilsingu Glgahrauns og strandsva innan Garabjar.

16.2.3 Nttruverndartlun 2009 2013

ingslyktun um nttruverndartlun 20092013 var samykkt Alingi 2. febrar 2010. Hn tekur til 11 sva og er tilgangur hennar a koma upp neti verndarsva, byggu faglegum forsendum, til ess a tryggja verndun landslags, nttru og lffrilegrar fjlbreytni, ess sem srsttt er nttru landsins, fgtt ea httu og a fria nttruleg landsvi til nttruverndar, vsindarannskna, vktunar og tivistar.406 Teki er fram a nttrustofur skuli koma a undirbningi og framkvmd nttruverndartlana samrmi vi marghtta hlutverk eirra samkvmt lgum. tluninni er lg meginhersla tegundir lfvera httu, bi plantna og dra, friun kveinna sva ar sem essar tegundir finnast og fgtar og vermtar vistgerir hlendinu. eim svum og tegundum lfvera sem tlunin tekur til er skipt fimm flokka: 1. 2. 3. 4. 5. plntusvi drasvi vistgerir hlendinu jarfrisvi tegundir plantna og dra

Lambagras (Silene acaulis) Skaftafelli, Vatnajkulsjgari.

Auk ess er gert r fyrir a unni veri fram a frilsingu eirra sva sem eru fyrri nttruverndartlun.

Undirbningur

Undirbningur nttruverndartlunar 20092013 var hndum starfshps sem skipaur var forstjrum Nttrufristofnunar slands og Umhverfisstofnunar og srfringi fr umhverfisruneyti. Auk ess unnu starfsmenn beggja stofnana a undirbningnum. Ekki var haft srstakt samr vi nttrustofur ea nttru-

406 ingslyktun um nttruverndartlun 20092013. 138. l. 20092010, 200. ml, skj. 654.

Hvtbk~nttruvernd 263

verndarnefndir svo sem gert er r fyrir 2. mgr. 65. gr. nvl. en vieigandi sveitarflg voru hf me rum. Stust var vi smu sjnarmi og lgu til grundvallar fyrstu tluninni og byggt skipulegri greiningu tiltkum upplsingum gagnagrunnum Nttrufristofnunar slands um tegundir, vistgerir og jarfri landsins. Vinna vi tlunina var kynnt umhverfisingi ri 2007.407 tluninni er lg hersla samvinnu Umhverfisstofnunar og Nttrufristofnunar slands vi afmrkun landsva og um frilsingarskilmla. Bent er mikilvgi ess a markmi frilsingar, afmrkun svis og frilsingarskilmlar, sem fela sr kvair ea takmarkanir athfnum manna, su skr egar rtt er vi landeigendur og ara hagsmunaaila.408

Framkvmd nttruverndartlunar 20092013

Eitt svi nttruverndartlun 20092013 hefur veri frilst en a er bsvi tjarnarklukku (Agabus uliginosus) Hlsum Djpavogshreppi, sbr. auglsingu nr. 266/2011.

16.2.4 Framkvmd nttruverndartlunar

athugasemdum vi tillgu til ingslyktunar um nttruverndartlun 2009 2013 segir a reynsla af framkvmd fyrstu tlunarinnar sni a vinna urfi markvissar a eirri stefnumrkun sem sett er fram nttruverndartlunum en einnig s nausynlegt a skoa framkvmdina reglulega t fr virum vi landeigendur og sveitarflg og hugsanlegum breyttum forsendum.409 umru Alingi um tillguna kom fram gagnrni a hversu hgt hefi gengi a hrinda fyrri tluninni framkvmd.410

Starfshpur um ferli og framkvmd nttruverndartlunar

kjlfar umrunnar Alingi um nttruverndartlun fl umhverfisrherra starfshpi a fara yfir ferli og framkvmd nttruverndartlunar og skilai hann greinarger ma 2010. Var hpnum tla a kanna hvaa herslubreytingar yrftu a eiga sr sta og hvort og hvaa verkfri yrftu a vera til staar, s.s. fjrmagn, lagabreytingar ea anna til a nttruverndartlun ni fram a ganga innan ess tma sem henni er markaur. Jafnframt skyldi teki til skounar hvernig tryggja mtti samr vi heimamenn frilsingarferlinu og hvernig slku samri yri htta. Taldi starfshpurinn mikilvgt a allt ferli frilsinga yri endurskoa og srstaklega yru skoaar leiir sem vru til ess fallnar a meiri stt nist um frilsingu hj landeigendum, sveitarflgum og rum hagsmunaailum annig a eir gtu haft meira frumkvi um au svi sem rgert vri a frilsa eirra heimaslum. Var essu sambandi bent leiir Sva vi frilsingu samrmi vi Natura 2000 vinnuna. Starfshpurinn lagi til a umhverfisrherra fli nefnd sem vinnur a endurskoun nttruverndarlaga a skoa srstaklega a fyrirkomulag sem n er nttruverndarlgum, sbr. 65. og

407 408 409 410

Sama heimild. Sama heimild. 138. l. 20092010, 200. ml, skj. 224. Sj t.d. ru Sivjar Frileifsdttur 27. fundi, 17. nv.2009.

264 | Hvtbk~nttruvernd

66. gr. laganna, me a a leiarljsi a markmi nttruverndarlaga ni fram a ganga og a stt og skilningur skapist um nausyn verndunar.411

Brf umhverfisrherra til nefndar um endurskoun nttruverndarlaga

framhaldi af essu sendi umhverfisrherra nefnd um endurskoun nttruverndarlaga brf, dags. 14. jn 2010, og beindi v til nefndarinnar a taka srstaklega til skounar a fyrirkomulag sem felst 65. og 66. gr. nttruverndarlaga, meta hvort markmium laganna s best fyrir komi me eim htti og leggja fram tillgur um breytingar ef sta s talin til.

16.3 Niurstaa nefndarinnar

16.3.1 Inngangur
hvtbkinni hefur veri fjalla um heildsttt skipulag frilsinga me uppbyggingu nets verndarsva. etta ekki hva sst vi um vernd tegunda og vistgera. kvrun um frilsingu ea annars konar vernd er tekin grundvelli vsindalegra upplsinga um stand, verndargildi og verndarrf og t fr eim er stasetning og umfang verndarsva kvein. arna verur mrgum tilvikum um a ra val milli mgulegra verndarsva og essi afer felur v sr sveigjanlegra stjrntki en hefbundin frilsing sva. samrmi vi etta var eirri afstu nefndarinnar lst kafla 15.5.1 a kvrun um frilsingu tti a taka me stjrnvaldsfyrirmlum, .e. auglsingu ea regluger, sem fli a jafnai sr stjrnvaldskvrun gagnvart landeigendum og hagsmunaailum. Tekur nefndin fram a tilviki sumra frilsingaflokka kunni a vera sta til a kvea svo a samykki landeigenda s forsenda frilsingar, t.d. vi stofnun jgara. essar hugmyndir leia af sr a sta er til a endurskoa kvi nttruverndarlaga um nttruminjaskr og nttruverndartlun. Nefndin telur rtt a halda meginatrium eirri skipan ngildandi laga a gefa t nttruminjaskr og setja saman tlun til nokkurra ra senn, me svipuum htti og n er gert me nttruverndartlun, ar sem sett er fram forgangsrun verndunarverkefna. Nefndin leggur til a um essa tlun veri nota ori framkvmdatlun sta nttruverndartlunar. Framangreint skipulag fellur vel a eim aferum sem helst er beitt nttruvernd va um lnd, .e. a skilgreina og skrsetja nttruvermti sem rtt ykir a standa vr um og san tryggja verndun eirra me skipulegum htti. a er lit nefndarinnar a nausynlegt s a skra betur mismunandi tilgang nttruminjaskrr og nttruverndartlunar sem og samspil essara gagna. Einnig er nausynlegt a kvea skrt um au sjnarmi sem leggja skal til grundvallar vi val svum ea rum nttruminjum bi nttruminjaskr og einnig forsendur fyrir vali minja framkvmdatlun. arf a mati nefndarinnar a skerpa kvi um rttarhrif ess a svi su fr nttruminjaskr og ess a au su tekin framkvmdatlun.

411 Greinarger til umhverfisrherra vegna vinnu starfshps um ferli og framkvmd nttruverndartlunar, 19. ma 2010.

Hvtbk~nttruvernd 265

16.3.2 Nttruminjaskr
Efni nttruminjaskrr
Nttruminjaskr er skr yfir nttruminjar og leggur nefndin til a hn hafi a geyma rj hluta: 1. Skr yfir frilstar nttruminjar flokkaar eftir frilsingarflokkum (sbr. kafla 14.8). 2. Skr yfir r nttruminjar sem kvei hefur veri a setja framkvmdatlun (nttruverndartlun) um verndun nstu rum. 3. Skr yfir arar nttruminjar sem sta ykir til a frilsa ea veita annars konar vernd. Fyrsti hlutinn (A-hluti) yri heildarskr yfir frilstar nttruminjar slandi og hefi a geyma agengilegar upplsingar um r, ar meal lsingar minjunum og verndargildi eirra, skra afmrkun sva, forsendur fyrir kvrun um vernd minjanna og helstu takmarkanir ntingu og umfer sem frilsing hefur fr me sr. Annar hluti nttruminjaskrr (B-hluti) fli sr lista yfir au svi og arar nttruminjar sem kvei hefi veri a setja forgang um verndun me v a taka r framkvmdatlun. etta vru minjar r rija hluta skrrinnar og svi sem falla vel net verndarsva sem veri er a byggja upp. B-hluta tti m.a. a gera grein fyrir forsendum fyrir vali nttruminja tlunina. riji hluti skrrinnar (C-hluti) yri skr yfir nttruminjar sem sta ykir til a vernda me einhverjum htti. Vi val minjanna skrna yri stust vi tiltekin sjnarmi sem fram kmu nttruverndarlgum. C-hlutinn hefi a geyma lsingu minjunum og verndargildi eirra, .e. rkstuning fyrir verndun eirra mia vi bestu ekkingu hverjum tma, astejandi httur og fleira.

Val sva og annarra nttruminja C-hluta nttruminjaskrr

Til grundvallar vali sva og annarra nttruminja C-hluta nttruminjaskrr tti a liggja mat verndargildi eirra og verndarrf. Nefndin telur nausynlegt a endurskouum nttruverndarlgum veri kvei um sjnarmi sem liti skal til vi etta val. au gtu m.a. loti a eftirfarandi ttum: augi ea fjlbreytni svisins hvort a hafi a geyma fgt nttrufyrirbri hvort um s a ra vttumiklar og samfelldar heildir hvort verndun ess s mikilvg til a varveita heildarmynd af vikomandi minjaflokki hversu upprunalegt og snorti a er ekkingargildi fagurfrilegt gildi og upplifunargildi tknrnt ea tilfinningagildi verndarrf menningargildi nausyn endurheimt

266 | Hvtbk~nttruvernd

Matsferli:
tillgur um svi og fyrirbri flokku (t.v.) og metin eftir tilteknum vimium (t.h.)

Vlistar lfvera Tegundavernd Vistgeravernd

Augi

Tillgur fr stofnunum, sveitarflgum.....

Lfverur Vistkerfi

Fjlbreytni Fgti Str Samfella, heild Upprunaleiki

Nttruv
bygg verni

Framkvmdatlun

Jarminjar

jgarar Nttruvtti Frilnd Landslagsverndarsvi

Verndarsvi me sjlfbrri og hefbundinni ntingu

Vatn Landslag

ekkingargildi
Fagurfri

Upplifun, tknrnt gildi Verndarrf

Menningararfleif
Nausyn endurheimt

bygg verni

C hluti Nttruminjaskrr

B hluti Nttruminjaskrr Framkvmdatlun

A hluti Frilstar minjar

A v er varar tegundavernd ttu vlistar tegunda a tengjast nttruminjaskr annig a skrnni kmi fram staa tegunda sem standa hllum fti. etta gti n til tegunda sem eru brri httu, httu og yfirvofandi httu samkvmt vlistum. kafla 14.8.3 kemur fram s afstaa nefndarinnar a mikilvgt s a vlistarnir fi rttarlega ingu ann htt a alvarleg staa tegundar vlista leii sjlfkrafa til kvaranatku um agerir til verndar tegundinni. ar er einnig lagt til a sett veri nttruverndarlg vimi um kjsanlega verndarstu tegunda sem athafnaskylda yri tengd vi annig a ef stand tegundar vkur verulega fr vimiinu beri stjrnvldum skylda til a grpa til verndaragera samrmi vi kvi laganna. Elilegt vri a r tegundir sem eru httu a lenda undir vimii vru teknar nttruminjaskr. Meal annarra sjnarmia sem gtu haft ingu um mat v hvort tegund skuli fr nttruminjaskr mtti nefna hvort hn s byrgartegund ea hvort um er a ra srstakt slenskt afbrigi. sama htt hefur nefndin bent mikilvgi ess a vimi vistgerarverndar su tfr me skrari htti nttruverndarlgum. au tti a tengja nttruminjaskr me sama htti og vimi um kjsanlega verndarstu tegunda. nnur sjnarmi sem beita m vi mat v hvort tiltekna vistger eigi a setja nttruminjaskr gtu loti a v hvort vistgerin er mikilvg fyrir tegundir sem standa hllum fti og hvort vistgerin er sjaldgf annars staar en slandi og v srstk byrg vernd hennar hr.

16.3.3 B-hluti nttruminjaskrr framkvmdatlun

Stefnumtun Alingis ea framkvmdatlun rherra?
Nefndin telur a B-hluti nttruminjaskrr, framkvmdatlun, eigi a fela sr lista yfir forgangsverkefni a v er varar frilsingu ea annars konar vernd. Nefndin rddi a fyrirkomulag ngildandi laga a nttruverndartlun s lg fyrir Alingi og velti fyrir sr kostum ess og gllum. umrum um r

Hvtbk~nttruvernd 267

Dmi: verndun fuglategundar

Matsferli:
tillgur um svi og fyrirbri flokku (t.v.) og metin eftir tilteknum vimium (t.h.)

Dm
Vlistar lfvera Tegundavernd

Augi

Tillgur fr stofnunum, sveitarflgum.....

Fjlbreytni Fgti Str

Samfella, heild

Vistkerfi

Nttruv bygg verni

Upprunaleiki ekkingargildi Fagurfri

Framkvmdatlun

Jarminjar

jgarar Nttruvtti Frilnd Landslagsverndarsvi

Verndarsvi me sjlfbrri og hefbundinni ntingu

Vatn Landslag bygg verni

Upplifun, tknrnt gildi Verndarrf

Menningararfleif
Nausyn endurheimt

C hluti Nttruminjaskrr

B hluti Nttruminjaskrr Framkvmdatlun

A hluti Frilstar minjar

Dmi: verndun goshvers sem nttruvttis

Matsferli:
tillgur um svi og fyrirbri flokku (t.v.) og metin eftir tilteknum vimium (t.h.)

Vlistar lfvera Tegundavernd

Augi

Tillgur fr stofnunum, sveitarflgum.....

Fjlbreytni Fgti Str

Samfella, heild

Vistkerfi

Nttruv bygg verni

Upprunaleiki ekkingargildi Fagurfri

Framkvmdatlun

Goshver

jgarar Nttruvtti Frilnd Landslagsverndarsvi

Verndarsvi me sjlfbrri og hefbundinni ntingu

Vatn Landslag bygg verni

Upplifun, tknrnt gildi Verndarrf

Menningararfleif
Nausyn endurheimt

C hluti Nttruminjaskrr

B hluti Nttruminjaskrr Framkvmdatlun

A hluti Frilstar minjar

tvr nttruverndartlanir sem samykktar hafa veri Alingi hefur komi ljs a nokkurs misskilnings gtir um eli nttruverndartlunar og rttarhrif. etta hefur skapa arfar deilur um tlunina. au rk sem fr hafa veri fram fyrir v fyrirkomulagi a leggja nttruverndartlun fyrir Alingi lta fyrst og fremst a v a a stuli a almennri umru um stefnumtun nttruvernd og stuningi Alingis vi hana felist betri trygging fyrir v a nausynlegir fjrmunir fist til eirra verkefna sem tluninni eru. Anna fyrirkomulag
268 | Hvtbk~nttruvernd

Tillgur fr stofnunum, sveitarflgum.....

Lfverur

Vistgeravernd

Tillgur fr stofnunum, sveitarflgum.....

Fuglategund

Vistgeravernd

Dm

Dmi: verndun votlendisvistgerar Dmi: verndun votlendisvistgerar

Matsferli: Matsferli:
tillgur umum svi og fyrirbri flokku (t.v.) tillgur svi og fyrirbri flokku (t.v.) og metin eftir tilteknum vimium (t.h.) og metin eftir tilteknum vimium (t.h.)

a era

Vlistar lfvera Vlistar lfvera Tegundavernd Tegundavernd Vistgeravernd Vistgeravernd

d rnd

Augi Augi

Tillgur fr stofnunum, sveitarflgum..... Tillgur fr stofnunum, sveitarflgum.....

d rnd

Lfverur Lfverur
Votlendi Votlendi

Fjlbreytni Fjlbreytni Fgti Fgti Str Str

Samfella, heild Samfella, heild

Nttruv Nttruv bygg verni bygg verni

ni erni

ar

Upprunaleiki Upprunaleiki ekkingargildi ekkingargildi Fagurfri Fagurfri

Framkvmdatlun Framkvmdatlun

Jarminjar Jarminjar

jgarar jgarar Nttruvtti Nttruvtti Frilnd Frilnd LandslagsLandslagsverndarsvi verndarsvi

Verndarsvi me Verndarsvi me sjlfbrri og og sjlfbrri hefbundinni ntingu hefbundinni ntingu

tti

Vatn Vatn Landslag Landslag bygg bygg verni verni

si

Upplifun, Upplifun, tknrnt gildi tknrnt gildi Verndarrf Verndarrf

Menningararfleif Menningararfleif
Nausyn endurheimt Nausyn endurheimt

e me og ngu tingu

minjar r minjar

C hluti Nttruminjaskrr C hluti Nttruminjaskrr

A hluti Frilstar minjar B hluti Nttruminjaskrr B hluti Nttruminjaskrr A hluti Frilstar minjar Framkvmdatlun Framkvmdatlun

Dmi: verndun byggs vernis Dmi: verndun byggs vernis

Matsferli: Matsferli:
tillgur umum svi og fyrirbri flokku (t.v.) tillgur svi og fyrirbri flokku (t.v.) og metin eftir tilteknum vimium (t.h.) og metin eftir tilteknum vimium (t.h.)

era

Vlistar lfvera Vlistar lfvera Tegundavernd Tegundavernd Vistgeravernd Vistgeravernd

nd

Augi Augi

Tillgur fr stofnunum, sveitarflgum..... Tillgur fr stofnunum, sveitarflgum.....

d rnd

Lfverur Lfverur
Vistkerfi Vistkerfi

Fjlbreytni Fjlbreytni Fgti Fgti Str Str

Samfella, heild Samfella, heild

Nttruv Nttruv bygg verni bygg verni

erni i

Upprunaleiki Upprunaleiki ekkingargildi ekkingargildi Fagurfri Fagurfri

Framkvmdatlun Framkvmdatlun

Jarminjar Jarminjar

jgarar jgarar Nttruvtti Nttruvtti Frilnd Frilnd LandslagsLandslagsverndarsvi verndarsvi

Verndarsvi me Verndarsvi me sjlfbrri og og sjlfbrri hefbundinni ntingu hefbundinni ntingu

tti

Vatn Vatn Landslag Landslag bygg bygg verni verni

Upplifun, Upplifun, tknrnt gildi tknrnt gildi Verndarrf Verndarrf

Menningararfleif Menningararfleif
Nausyn endurheimt Nausyn endurheimt

e me g ngu tingu

minjar r minjar

C hluti Nttruminjaskrr C hluti Nttruminjaskrr

A hluti Frilstar minjar B hluti Nttruminjaskrr B hluti Nttruminjaskrr A hluti Frilstar minjar Framkvmdatlun Framkvmdatlun

sem mtti hugsa sr er a lta nttruverndartlun sem framkvmdatlun eirrar rkisstjrnar sem vi vld er hverju sinni. S essi afstaa tekin vri jafnvel elilegra og einfaldara framkvmd a tlunin vri alfari knnu sitjandi rkisstjrnar og annig a umhverfisrherra bri alla byrg tluninni ea eftir atvikum a hn yrfti samykki rkisstjrnarinnar heild. Til dmis er a finnska umhverfisruneyti sem ber byrg ger nttruverndartlunar ar landi og hn skal san lg fyrir rkisstjrn til samykktar, sbr. 8. gr. finnsku nttru-

Hvtbk~nttruvernd 269

Dyrhlaey.

verndarlaganna. Segja m a s breyting undirbningi frilsinga sem nefndin leggur til feli sr rk fyrir essu fyrirkomulagi. Nefndin tekur ekki endanlega afstu til essa atriis.

Val sva og annarra minja framkvmdatlun

Vi undirbning eirra nttruverndartlana sem samykktar hafa veri til essa hefur veri byggt heildstu mati slenskum nttruvermtum og mikilvgi eirra slensku og aljlegu samhengi og leitast vi a koma upp skipulgu neti frilstra sva. Me v mti er reynt a tryggja a minnsta kosti lgmarksvernd lffrilegrar fjlbreytni, jarminja og landslags. Hugmyndin er s a neti s byggt skipulega upp annig a hvert ntt svi sem btist vi auki vernd innan hvers minjaflokks og tryggi me eim htti kjsanlega verndarstu hvort sem um er a ra t.d. tegundir, vistgerir ea landslag. Nefndin telur a fram eigi a byggja essum grunni og leggur herslu mikilvgi ess a skrar faglegar forsendur liggi til grundvallar kvrunum um forgangsrun minja og ar me hvaa minjar eru teknar framkvmdatlun hverju sinni. 66. gr. ngildandi laga er fjalla um efni nttruverndartlunar og ar koma fram mis sjnarmi sem leggja skal til grundvallar vi ger tlunarinnar. annig er gengi t fr v a svi sem tlunin gerir r fyrir a su frilst: hsi sjaldgfar tegundir ea tegundir trmingarhttu su venjutegundark ea vikvm fyrir rskun su nausynleg til vihalds sterkra stofna mikilvgra tegunda hafi verulegt vsinda-, flags-, efnahags- ea menningarlegt gildi su mikilvg fyrir vihald nttrulegra runarferla hafi aljlegt nttruverndargildi su einkennandi fyrir nttrufar vikomandi landshluta

A auki vri sta til a taka mi af eftirfarandi atrium: Htta tjni, .e. hversu lklegt a er a minjunum veri raska. Hversu lklegt a er a mguleikinn varveislu eirra glatist veri r ekki frilstar fljtlega.
270 | Hvtbk~nttruvernd

 Hvers konar minjum brnast er a bta net verndarsva hverju sinni. ekking sem fyrir hendi er um vikomandi flokk nttruminja. a kann a vera rtt a leggja herslu flokka ar sem ekking er best og skilgreind aferafri er fyrir hendi um mat og ar sem er til yfirlit um heildarvermti fyrir landi allt og hgt a meta hvert svi slensku og aljlegu samhengi. Vermti svisins mia vi nnur sama flokki nttruminja. Rtt vri a tryggja verndun vermtustu svanna hverjum meginflokki (.e. lfrki, jarminjar, vatnafar, landslag, verni). Hversu miklar hindranir eru vegi fyrir friun (t.d. form um ara ntingu svisins, eignarrttur o.s.frv.). Nefndin telur a auk lsinga svunum ea minjunum tti tluninni a gera grein fyrir forsendum fyrir vali eirra og jafnframt eim hrifum, fjrhagslegum og flagslegum, sem tlunin muni hafa fr me sr.

16.3.4 Rttarhrif ess a nttruminjar eru frar nttruminjaskr og framkvmdatlun

Minjar nttruminjaskr
Rttarhrifum ess a nttruminjar eru frar nttruminjaskr samkvmt gildandi lgum er lst kafla 16.1.3 hr a framan. ar er m.a. bent a skylda til a afla umsagnar Umhverfisstofnunar vegna framkvmda ar sem htta er a spillt veri nttruminjum nttruminjaskr, sbr. 38. gr., s ekki srlega virkt verndarrri. Nefndin telur a tryggja urfi betur vernd essara minja. a mtti hugsa sr a hr gilti sama fyrirkomulag og nefndin lagi til varandi 37. gr. frumvarpi til laga um breytingar nvl. annig vru framkvmdir sem gtu haft fr me sr rask minja C-hluta nttruminjaskrr vallt har framkvmdaleyfi og umsagnar krafist fr Nttrufristofnun slands og vikomandi nttruverndarnefnd og eftir atvikum rum fagstofnunum sem ba yfir srekkingu eim minjum sem um rir. Umsgnin tti a leia ljs hvort verndargildi svisins vri gna me framkvmdunum. vri heimilt a binda leyfi skilyrum sem nausynleg ttu til a draga r hrifum framkvmdarinnar. Ef rttarhrif nttruminjaskrr vera aukin arf a huga a reglum um a hvernig form um a taka svi skrna eru kynnt fyrir landeigendum og rum eim sem slk kvrun kann a snerta beint.

Minjar framkvmdatlun

Nefndin telur brnt a um lei og minjar eru teknar framkvmdatlun list r tiltekna brabirgavernd ea tmabundna vernd. Nnar er fjalla um etta kafla 14.8.4.

Tengsl vi skipulagstlanir

Bent hefur veri a nausynlegt s a skra stu nttruverndartlunar gagnvart skipulagstlunum. frumvarpi nefndarinnar til laga um breytingar nvl. sem hn skilai umhverfisrherra desember 2010 er gert r fyrir a skipulagskvrunum veri skylt a gera grein fyrir eim svum innan skipulagssvisins sem njta verndar samkvmt lgum um nttruvernd ea rum lgum, ar meal frilstum nttruminjum, svum nttruminjaskr og

Hvtbk~nttruvernd 271

Toppskarfur hreiri Breiafiri.

nttruverndartlun og nttrufyrirbrum sem njta verndar samkvmt 37. gr. nvl. essi skylda tti a.m.k. a tryggja a til staar s gott yfirlit yfir skuldbindingar sem sveitarflaginu hvla a v er varar nttruvernd svinu. a vri sta til a hnykkja forgangi framkvmdatlunar gagnvart skipulagstlunum annig a tryggt vri a svi sem komi vri framkvmdatlun yri ekki rstafa til annarra nota.

16.3.5 Undirbningur framkvmdatlunar og framkvmd hennar

A mati nefndarinnar er vinnulag a sem beitt hefur veri vi undirbning nttruverndartlunar og lst er framar essum kafla skynsamlegt og sta til a halda v vi undirbning framkvmdatlunar samkvmt njum lgum. Val sva og annarra nttruminja framkvmdatlun arf a byggjast faglegum forsendum og styjast vi skr sjnarmi sem fram koma lgum. Nefndin telur stu til a afmarka betur hlutverk og skyldur stofnana varandi etta verkefni og tfra betur tt nttrustofa og nttruverndarnefnda. Meginsta ess hversu hgt hefur gengi a hrinda nttruverndartlun framkvmd er a mati nefndarinnar s a ferli frilsinga hr landi hefur veri mjg ungt vfum. kafla 15.5 er fjalla tarlega um etta og ar eru settar fram tillgur nefndarinnar til rbta varandi ennan tt.

16.3.6 Endurskoun nttruminjaskrr

Tryggja arf me skru lagakvi a nttruminjaskr s endurskou reglulega og endurtgefin. essu hefur ori misbrestur rtt fyrir kvi 67. gr. nvl. Hugsanleg skring essu er skrt samspil nttruminjaskrr og nttruverndartlunar samkvmt ngildandi lgum. Ekki er hugsandi a liti hafi veri svo a nttruverndartlun kmi a einhverju leyti sta nttruminjaskrr. Skrari kvi um hlutverk, stu og samspil essara tveggja tta tti a leysa r v vandamli.
272 | Hvtbk~nttruvernd

ar sem tiltekin rttarhrif yru bundin vi skrningu minja nttruminjaskr yri a birta hana me formlegum htti, t.d. me auglsingu Stjrnartindum. a er svo tfrsluatrii hversu miklar upplsingar sem tengjast minjum skrnni arf a birta me essum htti. Hugsanlegt er a skrin yri tengd gagnagrunni sem hefi a geyma vibtarupplsingar. Mikilvgt er a almenningur, frimenn og skipulagsyfirvld hafi gott agengi a almennum upplsingum og rum ggnum um svi nttruminjaskr, hvort sem er A, B ea C hluta. Ggnin urfa a vera v formi a au ntist t.d. vi skipulagsvinnu me ntma tkni. Nefndin leggur herslu nausyn ess a nttruminjaskr (sjunda tgfa 1996) veri endurskou rkilega hi allra fyrsta og henni gefi a form sem kvei verur njum nttruverndarlgum. Endurskounin arf m.a. a taka til ess a endurmeta verndargildi eirra minja sem n eru skrnni. Mat verndargildi sva hefur breyst me aukinni ekkingu og rannsknir kunna a hafa leitt ljs a einhver svi skrnni hafi ekki htt verndargildi au hafi einhvern tma veri talin hafa a. ess ber a geta a reynslan hefur snt a njar rannsknir stafesta flestum tilvikum verndargildi sva nttruminjaskr eitthvert misrmi kunni a vera a v er varar mrk eirra. Nefndin telur nausynlegt a setja n nttruverndarlg brabirgakvi ar sem kvei verur um tmamrk slkrar heildarendurskounar nttruminjaskrr.

Hvtbk~nttruvernd 273

Framandi tegundir

17

276 | Hvtbk~nttruvernd

17. Framandi tegundir

17.1 Inngangur
sustu ld btnuu samgngur verulega og flutningar flks og varnings um heiminn jukust a sama skapi. etta var til ess a msar tegundir plantna og dra voru fluttar, mist viljandi ea viljandi, t fyrir sn nttrulegu heimkynni og til sva sem ur voru eim loku af lffrilegum ea landfrilegum orskum. Margar essara afluttu tegunda hafa haft jkv hrif lfsafkomu manna og eru sumar eirra notaar strum stl landbnai, garrkt, skgrkt ea til skrauts og yndisauka. Ltill hluti framandi tegunda hefur hins vegar ori gengur njum heimkynnum, en a eru r tegundir kallaar sem gna lffrilegri fjlbreytni. Sumar eirra geta valdi verulegu tjni, umhverfislega, efnahagslega og heilsufarslega, auk ess sem r geta dregi r breytileika innan vistkerfa.412

17.2 Um 41. gr. nvl. nr. 44/1999

17.2.1 Oralag kvisins
kvi 41. gr. nttruverndarlaga fjallar um innflutning, rktun og dreifingu lifandi lfvera. almennum athugasemdum vi frumvarp a er var a lgum nr. 44/1999 kemur fram a greinin s nmli og eigi vi um lfverur sem su framandi slenskri nttru.413 tt s vi dra- og plntutegundir sem ekki hafa unni sr sess flru ea fnu landsins, svo og sveppi og rverur. Segir jafnframt a dmin sanni a innfluttar lfverur geti valdi verulegum spjllum slenskri nttru. Ngi a nefna afleiingar innflutnings minks 20. ldinni. Bent er skuldbindingar slands samkvmt nokkrum aljasamningum a v er varar innflutning framandi lfvera, .e. samningi um lffrilega fjlbreytni, samningi um verndun villtra plantna og dra og lfsva Evrpu og hafrttarsamningi Sameinuu janna. essi kvi feli sr skyldu til a koma veg fyrir, draga r ea hafa strangt eftirlit me v a fluttar su inn erlendar tegundir sem gna vistkerfum.

412 http://www.ni.is/stofnunin/erlent-samstarf/nobanis/MeiraumNOBANIS/ 413 123. l. 19981999, 528. ml, skj. 848, almennar athugasemdir, XI. kafli.

Hvtbk~nttruvernd 277

41. gr. nttruverndarlaga hljar svo:

41.gr.Innflutningur, rktun og dreifing lifandi lfvera.
A v leyti sem ekki er kvei um rum lgum, svo sem lgum nr. 54/1990, um innflutning dra, getur rherra veitt leyfi fyrir innflutningi, rktun og dreifingu lifandi framandi lfvera. Rherra skal regluger kvea um skrningu, innflutning, rktun og dreifingu lifandi framandi lfvera hr landi, sbr. 1. mgr. ar m m.a. birta skr yfir tegundir sem heimilt er a flytja til landsins, svo og yfir tegundir sem heimilt er a rkta hrlendis og sleppa villtri nttru, ar me tali skgrktarsvum. Rherra skipar til fjgurra ra nefnd srfringa stjrnvldum til rgjafar um innflutning, rktun og dreifingu framandi lfvera. Skulu stjrnvld leita umsagnar nefndarinnar og Umhverfisstofnunar ur en tekin er kvrun um innflutning, rktun ea dreifingu nrra tegunda lifandi lfvera. nefndinni skulu eiga sti einn fulltri tilnefndur af Nttrufristofnun slands, einn samkvmt tilnefningu Rannsknastofnunar landbnaarins, einn samkvmt tilnefningu Lffristofnunar Hskla slands og einn fulltri tilnefndur sameiginlega af Landgrslu rkisins og Skgrkt rkisins. Rherra skipar formann nefndarinnar n tilnefningar. kvi greinar essarar taka ekki til lifandi smitefna, sbr. lg um nmisagerir, nr. 38/1978, erfabreyttra lfvera, sbr. lg um erfabreyttar lfverur, nr. 18/1996, sjvarafla, sbr. lg um mefer, vinnslu og dreifingu sjvarafura, nr. 55/1998,414 og eirra tegunda sjvarspendra sem lifa hr vi land.

Efnislegt gildissvi 41. gr. nvl. nr. 44/1999 afmarkast af gildissvii missa annarra laga eins og teki er fram greininni. Heimild umhverfisrherra til a veita leyfi samkvmt 1. mgr. er h v a nnur lg taki ekki til slks innflutnings, rktunar og dreifingar. kvi er v uppfyllingarkvi og grpur inn ar sem kvum annarra laga sleppir. A v marki sem a heyrir undir umhverfisrherra getur hann kvei hvaa tegundir lfvera s heimilt a flytja til landsins, sbr. 2. mgr. greinarinnar. 4. mgr. eru tilteknar tegundir undanskildar gildissvii greinarinnar, .e. lifandi smitefni, erfabreyttar lfverur, sjvarafli og sjvarspendr sem lifa hr vi land. Segja m a 41. gr. s fremur skr m.a. vegna ess a ekki er sett fram almenn meginregla um leyfisskyldu vegna innflutnings og dreifingar framandi lfvera. S teki mi af oralagi kvisins eins og a var upphaflegu frumvarpi til nrra nttruverndarlaga og athugasemdum vi hana m lykta a gengi hafi veri t fr v a slk meginregla gildi.415 grundvelli 2. mgr. 41. gr. var gefin t regluger um innflutning, rktun og dreifingu tlendra plntutegunda ri 2000 og er fjalla um hana hr eftir. Sambrileg regluger yfir drategundir hefur ekki veri gefin t.

17.2.2 Regluger um innflutning, rktun og dreifingu tlendra plntutegunda nr. 583/2000

Skmmu eftir gildistku nttruverndarlaga nr. 44/1999 gaf umhverfisrherra t regluger grundvelli 2. mgr. 41. gr. og tekur hn til innflutnings, rktunar og dreifingar tlendra plntutegunda hr landi annarra en eirra sem notaar
414 Heiti laganna var breytt me lgum nr. 143/2009 og heita au n lg um sjvarafurir. 415 123. l. 19981999, 528. ml, skj. 848.

278 | Hvtbk~nttruvernd

eru ylrkt, sbr. 2. gr. Markmi reglugerarinnar er a koma veg fyrir a tlendar plntutegundir valdi skilegum breytingum lffrilegri fjlbreytni slenskum vistkerfum. Upphaflega voru hugtkin innlend tegund og tlend tegund skilgreind 3. gr. ann veg a innlendar teldust allar tlusettar tegundir Flru slands, 3. tgfu fr 1948, sem og plntur lista yfir slenskar plntutegundir sem srfringanefnd skv. 3. mgr. 41. gr. nvl. var fali a gera tillgu um, sbr. brabirgakvi vi reglugerina. tlendar tegundir teljast allar arar plntutegundir en innlendar. Me breytingu sem nlega var ger 3. gr. reglugerarinnar me regluger 398/2011 eru innlendar tegundir hins vegar skilgreindar me vsan til viauka vi reglugerina ar sem allar r plntur sem taldar eru til hinnar slensku flru eru tilgreindar. Srfringanefndinni er samkvmt reglugerinni jafnframt fali a gera tillgur til rherra um hvaa tlendar plntur skuli heimilt a flytja til landsins (Alista) og hvaa tlendar plntur veri heimila a rkta hr landi (B-lista). Einnig hvaa tlendar tegundir, sem n eru rktaar landinu, skuli teknar inn A- ea B-lista. skal nefndin gera tillgu a skilyrum fyrir rktun tegunda B-lista og semja leibeinandi reglur um notkun eirra. Skal rherra gefa listana t og birta Stjrnartindum. Samkvmt 4. gr. skal srfringanefndin hafa a leiarljsi m.a. samninginn um lffrilega fjlbreytni, Bernarsamninginn um verndun villtra plantna og dra og lfsva Evrpu og jafnframt a grundvallarsjnarmi a leyfa skuli rktun tlendrar tegundar ef hn hefur fyrirsjanlega kosti fyrir afkomu mannsins ea nttruleg samflg og gnar ekki lffrilegri fjlbreytni, nttrulegum vistkerfum og samflgum. Listar samkvmt ofangreindu voru ekki gefnir t fyrr en sastlii vor en gaf umhverfisrherra t regluger me lista yfir plntur A-lista, sj regluger nr. 505/2011. B-listi hefur hins vegar ekki enn veri gefinn t. 6. gr. reglugerar nr. 583/2000 er kvei um skyldu allra eirra sem flytja inn tlendar plntutegundir til a tilkynna a Nttrufristofnun slands en stofnunin ber byrg a allar tlendar plntutegundir sem fluttar eru til landsins su skrsettar. heimilt er a rkta tlendar tegundir frilstum svum, svum sem njta srstakrar verndar 37. gr. nvl. og alls staar ofan 400 m yfir sj.416 Heimilt er a taka tegund af B-lista (rktunarlista) ef hn gerist of geng slenskri nttru a mati srfringanefndarinnar. reglugerinni er kvei um httumat sem leggja skal fram vegna fyrirhugarar rktunar og hvaa ttir skuli ar metnir.

17.2.3 Gildissvi 41. gr. nvl.

Almennt
Eins og ur segir afmarkast efnislegt gildissvi 41. gr. nvl. nr. 44/1999 af gildissvii missa annarra laga sem ganga henni framar, sbr. bi 1. og 4. mgr. msum lgum er a finna kvi um innflutning lifandi lfvera. Til grundvallar mrgum eirra liggja heilbrigissjnarmi, .e. a koma veg fyrir sjkdma mnnum, drum og plntum. Sem dmi m nefna lg um drasjkdma og varnir gegn eim, nr. 25/1993 me sari breytingum, lg um varnir gegn fisksjkdmum nr. 60/2006 og lg um varnir gegn sjkdmum og meindrum plntum nr. 51/1981. nnur byggja bi heilbrigissjnarmium og sjnarmium um a vernda slenskt lfrki fyrir skilegum breytingum. Dmi um a eru lg um
416 Upphaflega voru harmrkin 500 m yfir sj en au voru lkku me regluger nr. 651/2010.

Hvtbk~nttruvernd 279

Lpna og kerfill hlum Esju.

innflutning dra, nr. 54/1990, og lg um erfabreyttar lfverur, nr. 18/1996. lok XI. kafla almennra athugasemda vi frumvarp a er var a lgum nr. 44/1999 er bent a vi innflutning, rktun og dreifingu lfvera veri ekki sur a hafa huga nttruverndarsjnarmi en heilbrigissjnarmi og beri v a sna varfrni og gta vandlega a v hvaa hrif slk starfsemi kunni a hafa slenska nttru. v s umhverfisrherra 1. mgr. 41. gr. veitt heimild til a setja regluger almenn kvi um skrningu, innflutning, rktun og dreifingu lifandi framandi lfvera hr landi. Um nnari framkvmd fari san eftir srlgum hverju sinni.

Takmrkun gildissvis samkvmt 4. mgr. 41. gr.

4. mgr. 41. gr. nvl. eru tilteknar lfverur undanegnar gildissvii greinarinnar enda gildi um r srstk lg. arna er um a ra lifandi smitefni, sbr. lg um nmisagerir, nr. 38/1978, erfabreyttar lfverur, sbr. lg um erfabreyttar lfverur, nr. 18/1996, sjvarafla, sbr. lg um sjvarafurir, nr. 55/1998, og r tegundir sjvarspendra sem lifa hr vi land. Lgumnmisagerir nr. 38/1978 voru felld r gildi me lgum nr. 90/2000, um breytingu sttvarnalgum nr. 19/1997. 1. mgr. 12. gr. laga nr. 38/1978 var kvei um bann vi innflutningi og notkun lifandi smitefnum (bakterum, veirum, sveppum, snkjudrum og lifandi nmisefnum), sem valdi geta sjkdmum ea skingu mnnum, drum og fiskum. Samkvmt 2. mgr. gat heilbrigisrherra viki fr banninu ef rkar stur mltu me v samkvmt srstakri umskn opinberra rannsknastofnana. Leyfi til slks innflutnings var einnig h samykki landbnaarrherra og var einnig skylt a leita umsagnar landlknis ea yfirdralknis, eftir v sem vi tti hverju sinni. Ekki verur s a sambrilegt kvi s ngildandi sttvarnarlgum og v ljst hvort og hvaa takmarkanir gilda um innflutning lifandi smitefna. Lgumerfabreyttarlfverur nr. 18/1996 hafa a markmii a vernda nttru landsins, lffrilega fjlbreytni, vistkerfi, plntur og heilsu manna og dra gegn hugsanlega skalegum og skilegum hrifum erfabreyttra lfvera. Tryggja skal a framleisla og notkun erfabreyttra lfvera fari fram siferilega og samflagslega byrgan htt samrmi vi vararregluna og grundvallarregluna um sjlf280 | Hvtbk~nttruvernd

bra run, sbr. 1. gr. laganna. Lgin taka til allrar notkunar og starfsemi me erfabreyttar lfverur, m.a. sleppingar og dreifingar, sem og til innflutnings, slu og flutnings eirra. Lgin gilda ekki um lfverur sem vera til me hefbundnum kynbtum ea nttrulegu erfabreytingaferli. Umhverfisrherra fer me yfirstjrn mla samkvmt lgunum en Umhverfisstofnun hefur yfirumsjn me framkvmd eirra. Samkvmt lgunum skal skipa nu manna rgjafanefnd sem hefur srfriekkingu essu svii og veitir hn umsagnir samkvmt lgunum og veitir eftirlits- og framkvmdarailum rgjf um framkvmd laganna. er hn rherra til rgjafar, m.a. um setningu reglugera grundvelli laganna. Samkvmt 11. gr. laganna er starfsemi me afmarkari notkun erfabreyttra lfvera h leyfi Umhverfisstofnunar, sbr. 30. gr., og skal notkunin einungis fara fram rannsknarstofum ea athafnasvum sem Umhverfisstofnun og arir eftirlitsailar hafa samykkt til slkrar notkunar. Samkvmt 16. gr. laganna er heimilt a sleppa ea dreifa erfabreyttum lfverum nema a fengnu leyfi Umhverfisstofnunar. 27. gr. er kvei um vibrg vi v ef erfabreyttar lfverur sleppa t umhverfi. Skal s sem byrg ber starfseminni grpa til nausynlegra rstafana svo a koma megi veg fyrir ea takmarka eins og kostur er tjn ea gindi sem af slysinu kunna a hljtast og tilkynna a n tafar til Umhverfisstofnunar. Lgumsjvarafurir nr. 55/1998. Samkvmt 3. gr. laganna, sbr. lg nr. 40/2004 gilda lgin um mefer, vinnslu og dreifingu sjvarafura og einnig um eftirlit me sltrun, vinnslu, pkkun og dreifingu hafbeitar-, vatna- og eldisfisks. a er Matvlastofnun sem annast framkvmd laganna. 1. mgr. 22. gr. laganna, sbr. 58. gr. laga nr. 143/2009 er kvei um a allur innflutningur lifandi fisks og sjvarafura fr rkjum utan Evrpska efnahagssvisins skuli fara um landamrastvar. Sjvarafurir skilningi laganna eru sjvarafli, .e. ll sjvardr nnur en spendr, .m.t. skrpdr, lidr og lindr, og fiskafurir, .e. matvli sem unnin eru a llu leyti ea a hluta r sjvarafla og hafbeitar-, vatna- og eldisfiski. Samkvmt 24. gr. getur sjvartvegs- og landbnaarruneyti n fyrirvara stva innflutning ef tilteknar alvarlegar stur er vara heilbrigi manna og dra rttlta a ea sett srstk skilyri fyrir innflutningi.

Takmrkun gildissvis samkvmt 1. mgr. 41. gr.

Eins og ur segir gildir heimild rherra til a veita leyfi samkvmt 1. mgr. 41. gr. um au tilvik egar ekki er fjalla um innflutninginn, rktunina og dreifinguna rum lgum. Sams konar takmrkun gildir raun einnig samkvmt 2. mgr. greinarinnar. kvi eru msum lgum um innflutning, rktun og dreifingu lfvera. Hr eftir verur ger grein fyrir eim. Lguminnflutningdra nr. 54/1990. Meginregla laganna er sett fram 1. mgr. 2. gr. en ar segir m.a. a heimilt s a flytja til landsins hvers konar dr, tamin ea villt, svo og erfaefni eirra. Dr teljast ll lifandi landdr, bi hryggdr, hryggleysingjar og lagardr sem lifa a hluta ea llu leyti fersku vatni, sbr. 1. gr. lgunum er kvei um undangur af msum toga: 1. Almenn heimild er 4. mgr. 2. gr. fyrir sjvartvegs- og landbnaarrherra a veita undangu fr innflutningsbanni. a er skilyri a yfirdralknir

Hvtbk~nttruvernd 281

Framandi tegundir skgrkt.

s v memltur og a stranglega s fylgt fyrirmlum laganna og reglugera sem settar eru grundvelli eirra. Mlsmefer er mismunandi eftir v hvort um er a ra njar drategundir ea erlenda stofna tegunda sem hr eru fyrir annars vegar ea tegundir sem hr eru fyrir hins vegar. a. Ef um er a ra tegundir sem hr eru fyrir arf eingngu memli yfirdralknis. Ef um er a ra gludr essum flokki gildir a yfirdralknir getur leyft innflutning, sbr. hr eftir. b. Ef um er a ra njar drategundir ea erlenda stofna tegunda sem hr eru fyrir arf a afla umsagnar Umhverfisstofnunar, Nttrufristofnunar slands, erfanefndar landbnaarins og srfringanefndar samkvmt lgum um nttruvernd. Me umskn skal fylgja httumat, m.a. um httu a vikomandi tegund geti sloppi t umhverfi. kvin um httumat komu inn me lgum 167/2007, sbr. 31. gr. eirra. Um greinina segir frumvarpi v sem var a lgunum a markmi slks httumats s a leggja mat httu sem fylgi v a leyfa innflutning vikomandi tegundar fyrir lfrki. annig eigi httumati a leia ljs hvaa lkur su a vikomandi tegund geti sloppi t umhverfi og ef slkt gerist hvaa hrif a gti haft lfrki, svo sem lffrilega fjlbreytni o.s.frv. httumati muni liggja fyrir egar umsagnarailar veita umsgn sna um erindi og taki eir annig afstu til ess umsgn sinni. Gert s r fyrir v a rherra geti regluger sett nnari fyrirmli um hvernig httumat skuli fara fram og til hvaa tta a skuli taka.417 Ekki er a sj a slk regluger hafi veri sett. c. Um innflutning bf ea erfaefni ess gildir a rherra skal leita lits fagrs vikomandi bgrein ur en leyfi er veitt. Fagri skal meta rf ea hugsanlegan bata fyrir slenska bfjrrkt af slkum innflutningi, sbr. 4. gr. laganna. 2. 2. mgr. 2. gr. er fjalla um innflutning lifandi fisks, krabbadra, lindra fr eldisst og dra sem lifa upprunalega villt en eru tlu til eldis eldisst. Um skilyri fyrir slkum innflutningi er fjalla reglugerum. Sjvartvegsog landbnaarrherra getur rengt essa heimild og takmarka ea banna innflutning lifandi laxfiskum ef nttrulegum stofnum er gna, sbr. 3. mgr. smu greinar. 3. Yfirdralknir getur leyft innflutning gludrum og erfaefni eirra sem ekki teljast til nrra drategunda ea erlendra stofna tegunda sem hr eru fyrir enda s fylgt fyrirmlum laganna og reglugera settum samkvmt eim, sbr. 4. gr. a. 4. Matvlastofnun (yfirdralknir) getur leyft innflutning djpfrystu svnasi a uppfylltum skilyrum, sbr. 3. mgr. 13. gr.
417

135. l. 20072008, 130. ml, skj. 131, athugasemd vi 31. gr.

282 | Hvtbk~nttruvernd

A v er varar rktun og dreifingu er lgunum kvei um eftirlit sjvartvegs- og landbnaarruneytis me framrktun kynja sem inn eru flutt. a m fela einstkum bgreinasambndum ea rktunarflgum me skilyrum. lgunum eru tarleg kvi um sttvarna- og einangrunarstvar og um skilyri fyrir v a heimilt s a flytja dr og erfaefni r eim. Lgumdrasjkdmaogvarnirgegneim nr. 25/1993. Tilgangur laganna er m.a. a koma veg fyrir a nir smitsjkdmar berist til landsins og a hindra tbreislu drasjkdma. essu skyni eru lgunum kvi um bann vi v a flytja inn tilteknar vrutegundir og msar arar rstafanir til a hindra tbreislu drasjkdma. Lg um dralkna og heilbrigisjnustu vi dr nr. 66/1998. Samkvmt kvi 3. mlsl. 2. gr. laganna skulu dralknar leitast vi a gira fyrir httur sem stafa geta m.a. af innflutningi lifandi dra og bfjrafura, efna, halda ea hluta sem bori geta me sr smitefni. Samkvmt 5. gr. laganna skal Matvlastofnun vera rherra og rkisstjrn til runeytis um allt er varar heilbrigisml dra og hollustuhtti vi framleislu og mefer bfjrafura. Meal verkefna stofnunarinnar samkvmt 2. mgr. greinarinnar er yfirumsjn me innflutningi og tflutningi lifandi dra, erfaefnis og bfjrafura, sbr. d-li. Samkvmt 2. mgr. 4. gr. skal dralknar vallt fjalla um innflutning bfjr og erfaefnis ess s hans ska sem og um innflutning annarra dra og bfjrafura egar ess er ska af rherra ea Matvlastofnun. Lgumvarnirgegnfisksjkdmum nr. 60/2006. Markmi laganna er samkvmt 1. gr. eirra a vernda lfrki vatna, vatnafisk og lagardr sem alin eru eldisst landi ea sj me v a sporna vi sjkdmum og snkjudrum. Lgin taka til vatnafisks og innflutnings fisks og hrogna slenskt forrasvi, sbr. 2. gr. a er sjvartvegs- og landbnaarrherra sem fer me yfirstjrn mla samkvmt lgunum en framkvmd eirra er a miklu leyti hndum Matvlastofnunar. Henni til rgjafar er fisksjkdmanefnd. 5. gr. laganna segir a um innflutning lifandi laxfiska og annarra fiska er lifa sltu vatni, h roskastigi, .m.t. hrogna og svilja, gildi kvi 2. og 3. mgr. 2. gr. laga nr. 54/1990, um innflutning dra. segir a heimilt s a sleppa veiivatn lifandi fiskum, lagardrum ea vatnaplntum sem fluttar hafi veri til landsins. Gert er r fyrir a nnari kvi um framkvmd laganna su sett regluger og skal rherra hafa um a samr vi Matvlastofnun, fisksjkdmanefnd, Veiimlastofnun og erfanefnd landbnaarins. Lgumfiskrkt nr. 58/2006. Markmi laganna er a stula a fiskrkt ferskvatni, sbr. 1. gr. eirra. rtta er a vi framkvmd laganna skuli ess vallt gtt a sem minnst rskun veri vistkerfi ferskvatns og villtum ferskvatnsfiskstofnum og a sjlfbrri ntingu eirra s ekki stefnt httu. Enn fremur skal gtt samrmis vi framkvmd laga um lax- og silungsveii, laga um eldi vatnafiska og laga um varnir gegn fisksjkdmum, sbr. 2. gr. Sjvartvegs- og landbnaarrherra fer me yfirstjrn samkvmt lgunum en framkvmd stjrnsslunnar er a mestu hndum Fiskistofu. 8. gr. laganna er kvei um a vi fiskrkt m og vtnum skuli einungis

Hvtbk~nttruvernd 283

nota stofn r vikomandi veiivatni. Samkvmt 9. gr. er hvers konar flutningur laxfiskum r nttrulegu veiivatni, hafbeitar- ea eldisst anna nttrulegt veiivatn til stangveii heimill. Fiskistofa getur veitt undangur fr kvum 8. og 9. gr., sbr. 10. gr. laganna. Lgumfiskeldi nr. 71/2008. Samkvmt 1. gr. laganna er markmi eirra m.a. a stula a byrgu fiskeldi og tryggja verndun villtra nytjastofna. Skal vi framkvmd laganna vallt gta a v a sem minnst rskun veri vistkerfi villtra fiskstofna og a sjlfbrri ntingu eirra s ekki stefnt httu. Enn fremur skal gtt samrmis vi framkvmd laga um lax- og silungsveii, laga um fiskrkt og laga um varnir gegn fisksjkdmum, sbr. 2. gr. Sjvartvegs- og landbnaarrherra fer me yfirstjrn samkvmt lgunum en framkvmd stjrnsslunnar er a mestu hndum Fiskistofu. Starfrksla fiskeldisstva er h rekstrarleyfi sem Fiskistofa veitir, sbr. 7. gr. 13. gr. laganna er kvei um skyldu rekstrarleyfishafa til a tilkynna Fiskistofu ef fiskur sleppur r fiskeldisst hans. Honum er enn fremur skylt a grpa til allra eirra rstafana sem nausynlegar eru og hans valdi standa til ess a varna v a slkur atburur valdi vistfrilegu tjni. Lgumvernd,friunogveiarvilltumfuglumogvilltumspendrum nr. 64/1994. Markmi laganna er m.a. a tryggja vigang og nttrulega fjlbreytni villtra drastofna, sbr. 2. gr. eirra. Hugtaki villt dr er skilgreint svo a a taki til allra fugla og spendra, annarra en sela, hvala, gludra og bstofna. Lgin eru forri umhverfisrherra en Umhverfisstofnun og Nttrufristofnun hafa me hndum mis verkefni samkvmt eim. Meginreglu laganna hva varar friun villtra dra er a finna 6. gr. eirra en ar segir a villt dr, ar me talin au sem koma reglulega ea kunna a berast til landsins, su friu nema anna s teki fram lgunum. er teki fram a um innflutning dra gildi lg nr. 54/1990. 4. mgr. 7. gr. segir a umhverfisrherra skuli setja regluger um slu, innflutning og tflutning villtra dra og hluta eirra, svo og egg. Ekki er a sj a regluger hafi veri sett samrmi vi essi fyrirmli. athugasemdum vi kvi frumvarpi v er var a lgum nr. 64/1994 segir a umhverfisruneyti hafi samkvmt greininni umsjn me tflutningi villtum drum, enda hafi tflutningur villtra fugla veri undir stjrn menntamlaruneytis fyrir stofnun umhverfisruneytis. Sjlfsagt s a umhverfisruneyti hafi einnig umsjn me innflutningi samri vi landbnaarruneyti, sbr. lg um innflutning dra, nr. 54/1990, ef um s a ra dr sem gtu sest hr a ea dr sem su trmingarhttu annars staar heiminum. v s gert r fyrir a umhverfisrherra setji regluger um inn- og tflutning villtra fugla og villtra spendra ea afura eirra.418 7. mgr. 7. gr. er kvei um heimild rherra, a fenginni tillgu Nttrufristofnunar slands, til a beita sr fyrir trmingu stofns ea tegundar dra sem flust hefur til slands af mannavldum. Rherra getur einnig a fenginni tillgu Nttrufristofnunar afltt tmabundi og kvenum svum friun stofnum ea tegundum villtra dra, sem flust hafa til slands af mannavldum, til a halda stofnum niri.

418 117. l. 1993, ml nr. 201, skj. 223.

284 | Hvtbk~nttruvernd

Lgumvarnirgegnsjkdmumogmeindrumplntum nr. 51/1981. Tilgangur laganna er a tryggja sem best ga og heilbriga rktun plantna hr landi, sbr. 1. gr. eirra. Planta merkir samkvmt lgunum heilar jurtir og viarplntur svo og hlutar eirra. lgunum er kvei um heimildir landbnaarrherra til a grpa til varnarrstafana og gefa t reglugerir til a stula a markmii laganna, ar meal til a koma veg fyrir a httulegir skavaldar berist til landsins og dreifist innanlands og a trma skavldum sem egar hafa borist til landsins teljist a framkvmanlegt. Skavaldar teljast skilningi laganna r lfverur og lfrnir ttir sem valda meinum plntum, .e. veirur, berfrymingar, bakterur, sveppir og meindr. Landbnaarrherra getur m.a. fyrirskipa eftirlit me innflutningi, tflutningi og dreifingu innanlands llum tegundum plantna, mold, hsdraburi, umbum og ru, sem getur bori sjkdma og meindr plntur, sbr. 3. gr. laganna. grundvelli laganna hefur veri gefin t regluger um innflutning og tflutning plntum og plntuafurum nr. 189/1990, sbr. rg. nr. 91/1998 og 393/1999. reglugerinni er m.a. kvei um bann vi innflutningi plntuskavalda og plantna sem taldar eru upp viaukum. Einnig eru kvi um innflutning annarra plantna og um a hvenr heilbrigisvottor arf a fylgja. er fjalla um innflutningsstai, tollafgreislu og afhendingu sem og veitingu undanga fr kvum reglugerarinnar. Eftirlit me v a kvum reglugerarinnar s framfylgt er hndum Matvlastofnunar og tollyfirvalda. Lgumvarnirgegnmengunhafsogstranda nr. 33/2004. Markmi laganna er m.a. a vernda hafi og strendur landsins gegn mengun og athfnum sem stofna geta heilbrigi manna httu, skaa lifandi aulindir hafsins og raska lfrki ess. lgunum er gert r fyrir a nnari kvi um framkvmd eirra veri sett reglugerum og er 6. gr. kvei um setningu reglugera um mis atrii, ar meal takmrkun ea bann vi losun kjlfestuvatns fr rum hafsvum til a koma veg fyrir a framandi lfverur berist til landsins, sbr. m-li 1. mgr. Nveri gaf umhverfisrherra t regluger um kjlfestuvatn, nr. 515/2010. Markmi hennar samkvmt 1. gr. er a koma veg fyrir a framandi lfverur og meinvaldar, svo sem veirur og sklar, berist me kjlfestuvatni til hafsva og stranda umhverfis sland me v a takmarka losun ess. Lgumskgrkt nr. 3/1955. Markmi skgrktarlaga og ar me Skgrktar rkisins er a vernda, fria og rkta skga og skgarleifar sem eru landinu, a gra upp nja skga ar sem henta ykir og a leibeina um mefer skga og kjarrs og anna a, sem a skgrkt og skggrslu ltur. Engin kvi eru lgunum um tegundir plantna sem nota m skgrkt. Lgumlandgrslu nr. 17/1965. Tilgangur laga um landgrslu er a koma veg fyrir eyingu grurs og jarvegs og a gra upp eydd og vangrin lnd. Engin kvi eru lgunum um tegundir plantna sem nota m til landgrslu. 2. mgr. 40. gr., sbr. lg nr. 54/1975, segir a rannsknarstofnun landbnaarins (n rannsknarsvi Landbnaarhskla slands) beri samvinnu vi Landgrslu rkisins a leita eftir njum plntutegundum sem vnlegar su til landgrslu. Samkvmt 41. gr. er Landgrslu rkisins heimilt a koma ft grrarst til a fjlga eim tegundum plantna sem nothfar reynast til landgrslu.

Hvtbk~nttruvernd 285

17.3 Aljlegir samningar

17.3.1 Samningur um lffrilega fjlbreytni

8. gr. samningsins um lffrilega fjlbreytni (sj kafla 4.2) er fjalla um vernd upprunalegs umhverfis. Samkvmt h-li skal hver samningsaili, eftir v sem hgt er og vieigandi, koma veg fyrir a fluttar su inn erlendar tegundir sem gna vistkerfum, bsvum ea tegundum, a rum kosti stjrna eim ea upprta r. rstefnu samningsaila Haag ri 2002 voru samykktar leibeiningarreglur um framkvmd essa kvis, sj kvrun nr. VI/23 Alien species that threaten ecosystems, habitats or species. inngangskafla er rtta a samningsailar geri sr grein fyrir a gengar framandi tegundir su eitt af v sem helst gni lffrilegri fjlbreytni, einkum vistkerfum sem eru landfrilega og runarlega einangru, og a httan sem af eim stafi kunni a vaxa vegna aukinnar heimsverslunar, samgangna, feramennsku og loftslagsbreytinga. leibeiningarreglunum er sett fram regla um svokallaa riggja stiga nlgun Three-stage hierarchical approach og er hn grundvllur agera gegn gengum framandi tegundum. Stigin rj eru: 1. a a koma veg fyrir innkomu gengra framandi tegunda er yfirleitt mun hagkvmara og umhverfisvnna en agerir sem rast arf eftir a slkar tegundir hafa fest sig sessi. 2. Ef geng framandi tegund hefur numi land er mikilvgt a greina a fljtt og grpa tafarlaust til agera til a hindra a hn festi rtur. Oft er skilegt a upprta vikomandi tegund eins fljtt og mgulegt er. 3. Ef upprting er ekki mguleg er nausynlegt a hindra tbreislu og skipuleggja agerir til langs tma til a hemja tegundina. Leibeiningarreglurnar eru samtals 15. r fjalla m.a. um a beita skuli vararreglu og byggja vistkerfisnlgun, a efla skuli rannsknir og eftirlit sem og frslu og aukna vitund almennings. taka reglurnar til landamraeftirlits, agera til a stjrna vsvitandi innflutningi og koma veg fyrir viljandi innleislu, agera til a draga r hrifum gengra framandi tegunda, upprta r ea koma veg fyrir dreifingu eirra. Efnt hefur veri til samstarfs vi fjldamarga aila og stofnanir um framkvmd kvis h-liar 8. gr. samningsins um lffrilega fjlbreytni. eirra meal eru framkvmdaailar missa aljasamninga, s.s. Bernarsamningsins um verndun villtra plantna og dra og lfsva Evrpu, Ramsar-samningsins um votlendi sem hafa aljlegt gildi einkum fyrir fuglalf, aljasamningsins um plntuvernd og CITES-samningsins. Einnig m nefna msar aljastofnanir, s.s. Aljaheilbrigisstofnunina (FAO), Aljaflugmlastofnunina (ICAO), Aljasiglingamlastofnunina (IMO), Aljastofnun um draheilbrigi (OIE) og Aljaviskiptastofnunina (WTO). Komi hefur veri ft samstarfsverkefni ja Norur-Evrpu (NOBANIS) sem hefur a a markmii a draga r ea koma veg fyrir tjn af vldum gengra tegunda. Verkefni stular a v a hrinda framkvmd tilmlum rstefnu samningsaila samningsins um lffrilega fjlbreytni.419 tttakendur
419 http://www.nobanis.org/About.asp

286 | Hvtbk~nttruvernd

verkefninu eru n 19 talsins.420 Verkefni tekur til lfvera sj, fersku vatni og landi og miar a v a ra og ba til net gagnagrunna me upplsingum um framandi tegundir Norur-Evrpu og gera r agengilegar veraldarvefnum. Nttrufristofnun slands hefur teki tt verkefninu fyrir slands hnd.

17.3.2 Samningur um verndun villtra plantna og dra og lfsva Evrpu

Samkvmt 2. mgr. 11. gr. Bernarsamningsins (sj kafla 4.4) um verndun villtra plantna og dra og lfsva Evrpu samykkir srhver samningsaili a stula a endurreisn stofna innlendra villtra plntu- og drategunda ar sem slkt myndi efla verndun htt kominna tegunda og a hafa strangt eftirlit me innflutningi tlendra tegunda. grundvelli samningsins hefur veri samin evrpsk ageratlun um gengar framandi tegundir, European Strategy on Invasive Alien species.421 tlunin sem er fr 2003 er liur a ra og hrinda framkvmd samrmdum agerum og efla samstarf allri Evrpu til a koma veg fyrir ea lgmarka skileg hrif gengra framandi tegunda lffrilega fjlbreytni lfunnar og afleiingar fyrir efnahagslf rkja og heilsu og vellan manna. Ageratlunin byggir a miklu leyti fyrrnefndum leibeiningarreglum grundvelli samningsins um lffrilega fjlbreytni (kvrun nr. VI/23).

17.3.3 Ramsar-samningurinn um votlendi sem hafa aljlegt gildi einkum fyrir fuglalf
rstefnu aila Ramsar-samningsins (sj kafla 4.3) hafa veri samykktar lyktanir varandi gengar tegundir og votlendi (lyktanir nr. VII 14 og nr. VIII 18 Invasive species and wetlands). ar eru samningsailar hvattir til agera til a vernda votlendissvi fyrir gengum framandi tegundum sem kunna a gna lffrilegum einkennum slkra sva og tegundum sem ar lifa. Komi hefur veri ft samstarfi milli framkvmdaaila samninganna um lffrilega fjlbreytni og Ramsar-samningsins og er unni samkvmt sameiginlegri framkvmdatlun essara aila.

17.3.4 Hafrttarsamningur Sameinuu janna

196. gr. hafrttarsamnings Sameinuu janna segir m.a. a rki skuli gera allar nausynlegar rstafanir til a koma veg fyrir, draga r og hafa eftirlit me innflutningi lkra ea nrra tegunda af settu ri ea fyrir tilviljun til kveins hluta hafrmisins sem kunni a valda ar verulegum og skalegum breytingum. Fyrir tilstilli Aljasiglingamlastofnunarinnar (IMO) var gerur aljlegur samningur ri 2004 um agerir v skyni a draga r skilegum hrifum kjlfestuvatns (International convention for the control and management of ships ballast water and sediments). Samningurinn hefur enn ekki teki gildi og sland hefur ekki gerst aili a honum. Hins vegar hafa mis rki sett sr reglur samrmi vi efni samningsins.
420 Austurrki, Belga, Danmrk, Eistland, Freyjar, Finnland, Grnland, Holland, rland, sland, Lettland, Lithen, Noregur, Plland, Rssland, Slvaka, Svj, Tkkland og skaland. 421 European Strategy on Invasive Alien Species, Final version. T-PVS (2003) 7 revised.

Hvtbk~nttruvernd 287

 jn 2010 setti umhverfisrherra regluger um kjlfestuvatn sem tla er a takmarka losun kjlfestuvatns til a koma veg fyrir a framandi lfverur, svo sem rungar, krabbadr og sklar, berist me kjlfestuvatni til hafsva og stranda umhverfis sland. Reglugerin er sett grundvelli laga um varnir gegn mengun hafs og stranda nr. 33/2004 og me hlisjn af samningnum um lffrilega fjlbreytni.422

17.3.5 Aljasamningur um plntuvernd

Aljasamningur um plntuvernd var gerur ri 1951 og endurskoaur rin 1979 og 1997. sland gerist aili a samningnum ri 2005. Samningurinn skapar ramma um aljlega samvinnu til a koma veg fyrir tbreislu sjkdma plntum og plntuafurum. Skal hver samningsaili tilnefna tengili sem annast upplsingaskipti tengslum vi framkvmd samningsins. a er sjvartvegs- og landbnaarruneyti sem fer me etta hlutverk af slands hlfu. ri 2005 var komi ft samstarfi milli skrifstofa plntuverndarsamningsins og samningsins um lffrilega fjlbreytni og skiptast r upplsingum og taka tt verkefnum hvor annarrar. Samkvmt samningnum skulu ailar koma ft vivrunarkerfum og tba lista yfir plntuskavalda, .m.t. gengar framandi plntutegundir sem gna umhverfinu og lffrilegri fjlbreytni.

17.4 kvi norrnum lgum

17.4.1 Dnsk, snsk og finnsk lggjf
Nefndin tk til skounar norrna lggjf essu svii. dnskum lgum er a finna kvi um framandi tegundir nttruverndarlgum (naturbeskyttelsesloven LBK nr. 933 fr 24. september 2009). Lkt og slenskum lgum er kvi um framandi tegundir a finna msum lgum og mlaflokkurinn heyrir undir fjlmrg stjrnvld. Fjalla er um framandi tegundir snsku umhverfislgunum (miljbalken 1998:808). ri 2008 var gefin t skrsla og agerartlun um framandi tegundir (Nationell strategi och handlingsplan fr frmmande arter og genotyper). skrslunni er a gagnrnt a snskt regluverk um framandi tegundir s gegnstt og a reglurnar su v og dreif lggjfinni. heyri essi mlaflokkur undir mrg stjrnvld. Er mlt me v a sett veri samhangandi regluverk sem taki til vsvitandi og viljandi innflutnings, tflutnings, dreifingar og notkunar o.s.frv. finnsku nttruverndarlgunum nr. 1096/1996 (Nature Conservation Act) er fjalla um tbreislu framandi tegunda og um heimild umhverfisruneytisins til a setja reglur til a hindra tbreislu framandi tegunda.

17.4.2 Norsk lggjf

Hr verur ger srstk grein fyrir kvum norskra laga um framandi lfverur. sta ess a srstaklega hefur veri liti til Noregs essu efni er a ar voru sett n og afar vndu nttruverndarlg ri 2009 ar sem meginhersla er lg
422 Sj: http://www.umhverfisraduneyti.is/frettir/nr/1663

288 | Hvtbk~nttruvernd

rfyssa.

fjlbreytni nttrunnar (lov om forvaltning av naturens mangfold). ar er a finna tarleg og a mati nefndarinnar vel tfr kvi um framandi lfverur. kvin standa IV. kafla laganna og skiptist hann fimm greinar, 28.32. gr. 28. gr. er fjalla um agsluskyldu, 29. gr. fjallar um innflutning lifandi tegunda, 30. gr. er a finna almennar reglur um dreifingu og eirri 31. er fjalla um dreifingu n srstaks leyfis. Sasta grein kaflans fjallar svo um tengsl vi nnur lg. Kaflinn er birtur sem fylgiskjal me hvtbkinni. Greinar IV. kafla fjalla annig eingngu um agerir til a fyrirbyggja neikv hrif framandi lfvera, .e. me kvum um innflutning og dreifingu. kaflanum er hins vegar ekki fjalla um agerir gagnvart framandi lfverum sem egar hafa teki sr blfestu nttrunni. Um essi efni er hins vegar fjalla msum rum kvum laganna, ar meal kafla II (almenn kvi), kafla III (um tegundavernd), kafla V (svavernd) og kafla IX (framkvmd og vingunarrri).

28. gr. norsku laganna er fjalla um agsluskyldu (krav til aktsomhet). kvi kemur til vibtar almennu kvi um agsluskyldu 6. gr. laganna. Talin er rf a kvea srstaklega um agsluskyldu varandi dreifingu framandi lfvera vegna eirra alvarlegu afleiinga sem r geta haft lffrilega fjlbreytni. Samkvmt 1. mgr. greinarinnar er a httan heppilegum afleiingum fyrir lffrilega fjlbreytni sem virkjar agsluskylduna. etta ir a a er ng a af dreifingunni stafi htta fyrir stabundnar tegundir, vistgerir ea vistkerfi til ess a agsluskyldan gildi.423 Hr skiptir lka mli a gert er r fyrir a dreifing s msum tilvikum undanegin leyfisskyldu og eim tilvikum hefur agsluskyldan srstaka ingu. Oft dreifing framandi lfvera sr sta viljandi og v mikilvgt a gera krfu um srstaka agsluskyldu til eirra sem stunda starfsemi ar sem mgulegt er a framandi lfverur sleppi t umhverfi og valdi ar tjni. 2. mgr. 28. gr. er ger krafa til ess sem stendur fyrir starfsemi ea framkvmdum sem geta haft fr me sr dreifingu lifandi lfvera a koma veg fyrir
423 Ot.prp. nr. 52. Om lov om forvaltning av naturens mangfold (naturmangfoldloven), bls. 172.

Agsluskylda

Hvtbk~nttruvernd 289

etta. etta gildir um dreifingu stum ar sem lfverurnar koma ekki fyrir nttrulega og krafan gildir a v marki sem sanngjarnt m telja. kvi einkum vi um starfsemi ea framkvmdir ar sem dreifingin er viljandi afleiing og leggur ekki sjlfsta skyldu framkvmdaailann a gera njar rannsknir til a kortleggja httuna en slk skylda getur hins vegar leitt af rum kvum ea rum lgum.

Innflutningur

Samkvmt 1. mgr. 29. gr. norsku laganna er innflutningur424 lifandi ea lfvnlegra lfvera a meginstefnu leyfisskyldur. Stjrnvld geta me essu mti komi veg fyrir innflutning lfvera sem gna geta norskri nttru en jafnframt er nausynlegt a tryggja flugt eftirlit me innflutningi. 2. mgr. er kvi sem a stula a einfaldari mlsmefer ef um er a ra innflutning tengslum vi dreifingu og 3. mgr. er hnykkt v a leyfi skuli ekki veitt ef sta er til a tla a innflutningurinn muni hafa verulegar heppilegar afleiingar fyrir lffrilega fjlbreytni. 4. mgr. er reglugerarheimild og er m.a. heimilt a setja reglur um a tilteknar lfverur megi flytja inn n leyfis ea kvea um bann vi innflutningi tiltekinna lfvera ef a ykir nausynlegt. 5. mgr. eru m.a. kvenir flokkar lfvera undanegnir leyfisskyldunni, .e. ef ekki leiir anna af regluger sem sett er samkvmt greininni. stan fyrir essu er m.a. a fullngjandi kvi eru rum lgum til a gira fyrir httu tjni af vldum eirra.

Dreifing

30. gr. norsku laganna eru almennar reglur um dreifingu lfvera og eirri 31. eru srreglur um tegundir sem heimilt er a dreifa n srstaks leyfis. Meginreglan er a dreifing s leyfisskyld og nr skyldan til eirra lfvera sem taldar eru upp staflium a-d 1. mgr. 30. gr. etta eru: lfverur sem ekki eru nttrulegar Noregi villtar lfverur sem ekki hafa ur lifa svinu allar lfverur sem sleppt er sj ea vatn (nema tegundir sem eru ar stabundnar) nema leyfi s fengi eftir fiskeldislgunum (akvakulturloven) framandi lfverur sem stjrnvld hafa kvei a leyfisskylda taki til. Leyfisskyldan gerir a mgulegt a koma veg fyrir a lfverum sem egar hafa veri fluttar inn veri sleppt nttruna n ess a afleiingar ess su metnar. Eins er reglunum tla a stra v hvort lfverur su fluttar milli sva innanlands ef af v getur stafa htta fyrir lffrilega fjlbreytni. Um undangu fr leyfisskyldunni er fjalla 31. gr. og er rtta a gildi agsluskylda 28. gr. Undangan tekur m.a. til plantna sem rktaar eru grum, skrgrum og rum rktuum svum ar sem ekki er sta til a tla a r muni dreifa sr t fyrir svi.

Tengsl vi nnur lg

sumum tilvikum arf leyfi samkvmt fleiri en einum lgum til innflutnings og
424 Hugtaki innflutningur (innfrsel) er skrt svo h-li 3. gr.: kryssing av grense p land mot nabostat eller ilandfring fra omrder utenfor lovens virkeomrde.

290 | Hvtbk~nttruvernd

dreifingar lfvera. etta er rtta 1. mgr. 32. gr. ar er einnig kvei um a stjrnvld skuli tryggja samrmda mlsmefer slkum tilvikum. 2. mgr. greinarinnar segir a reglur kaflans taki ekki til erfabreyttra lfvera sem falla undir lg ar um. 3. mgr. er rtta a mat samkvmt kvum kaflans taki ekki til sjnarmia um heilbrigi plantna, dra og manna sem lg um smitsjkdma og matvlalg taka til.

17.5 Niurstaa nefndarinnar um 41. gr. nvl.

Eins og ur segir ganga nnur lg sem kvea um innflutning, rktun og dreifingu lifandi framandi lfvera framar kvum 1. og 2. mgr. 41. gr. nvl. etta ir a valdheimildir umhverfisrherra eru skrar essu mlefnasvii enda tt hann beri meginbyrg vernd slensks lfrkis og lffrilegrar fjlbreytni landsins. kvi 1. mgr. 41. gr. er skrt a efni til enda ekki sett fram me afdrttarlausum htti sjlfst meginregla um leyfisskyldu a v er varar innflutning og dreifingu lifandi framandi lfvera. Afmrkun gildissvis 41. gr. gagnvart rum lgum er fremur vandasm nema a v er varar lg um erfabreyttar lfverur og lg um sjvarafurir, sbr. 4. mgr. greinarinnar. vissa er um lifandi smitefni eftir brottfall laga um nmisagerir og arf a huga srstaklega a eim flokki. Eins og fram kemur yfirlitinu hr a framan snerta fjlmrg lg etta mlefni og stjrnssla v afar flkin. Samspil 41. gr. og laga nr. 54/1990 um innflutning dra er nokku ljst og ar me samspil valdheimilda eirra tveggja rherra sem essi lg heyra undir. Lg nr. 54/1990 eru heildarlg um innflutning dra og ganga framar kvum nvl. samkvmt fyrirmlum 1. mgr. 41. gr. Eins og ur segir er fjalla um innflutning njum drategundum ea erlendum stofnum tegunda sem hr eru fyrir 5. gr. laga nr. 54/1990. Kemur til umsgn Umhverfisstofnunar, Nttrufristofnunar slands, erfanefndar landbnaarins og srfringanefndar samkvmt lgum um nttruvernd. essi ttur er v sameiginlega byrg sjvartvegs- og landbnaarrherra og umhverfisrherra en a mati nefndarinnar er ekki ngilega skrt hvernig s byrg skiptist. Ekki hefur veri sett regluger um httumat samkvmt 5. gr. eins og heimila er greininni. Samkvmt 2. mgr. 41. gr. skal umhverfisrherra regluger kvea um skrningu, innflutning, rktun og dreifingu lifandi framandi lfvera hr landi en er gerur sams konar fyrirvari um essa skyldu og 1. mgr., .e. um forgang annarra laga. a er v ljst hvert valdsvi umhverfisrherra er raun a essu leyti. Regluger hefur veri sett um innflutning, rktun og dreifingu tlendra plantna en a tk ratug a setja saman lista sem srfringanefnd skv. 3. mgr. 41. gr. er ar fali a gera tillgur um. Ekki hefur enn veri gefinn t B-listi samkvmt reglugerinni. Af yfirlitinu hr a framan m sj a fjldamrg stjrnvld og stofnanir koma a eftirliti, stjrnsslu og rgjf vegna innflutnings og dreifingar lifandi lfvera. ar m nefna Matvlastofnun (og yfirdralkni), Fiskistofu, Umhverfisstofnun, Nttrufristofnun slands, Veiimlastofnun og rannsknasvi Landbnaarhskla slands. Auk ess koma a essu ekki frri en sex srfringanefndir, .e. fisksjkdmanefnd, erfanefnd landbnaarins, fagr bgreina, srfringanefnd samkvmt nttruverndarlgum, rgjafarnefnd um erfabreyttar lfverur og dralknar. egar saman kemur skrt og margskipt regluverk og a a byrg er skipt milli fjldamargra stjrnvalda og stofnana skapast htta v

Hvtbk~nttruvernd 291

Lpna fjallshl.

a ekki nist heildaryfirsn yfir mlaflokkinn og a stjrnssla veri skilvirk. Slkt fyrirkomulag er ekki vel til ess falli a tryggja vernd lfrkis landsins og uppfylla skuldbindingar ess efnis sem slenska rki hefur undirgengist me aild a msum aljlegum samningum. skrslu Rkisendurskounar, Samningurinn um lffrilega fjlbreytni, fr rinu 2006 eru gerar athugasemdir vi hversu takmrku hrif aild a samningnum hefur haft slenska lggjf og opinbera stefnu svii lffrilegrar fjlbreytni. Meal annars er bent a umhverfisruneyti hafi umsjn me framfylgd samningsins en engu a sur s str hluti eirrar lggjafar sem taki essum mlaflokki byrg sjvar- og landbnaarruneytisins. Engin stofnun hafi beinlnis a meginhlutverk a gta srstaklega hagsmuna umhverfisins ea nttrunnar, .e. vera eins konar talsmaur ea umbosmaur nttrunnar. Bendir Rkisendurskoun a framkvmd lggjf um skipulagsml og mat umhverfishrifum feli sr vtkt hagsmunamat ar sem sjnarmi nttru urfi stundum a vkja fyrir rum hagsmunum sem taldir eru rkari. svo a essi skipan mla s ekki elileg tryggi hn ekki a nttran fi a vgi sem t.d. er tlast til samkvmt samningi um lffrilega fjlbreytni. v s skilegt a Alingi og stjrnvld skoi hvort tilefni s til a fela tilteknu stjrnvaldi srstaklega a hlutverk a fylgjast me hvernig stai er a verndun og varveislu lffrilegrar fjlbreytni slandi. Nttrufristofnun slands og Umhverfisstofnun sinni essu verkefni a hluta en engu a sur skorti almenna yfirsn og virkan samrsvettvang til a elilega veri stai a innleiingu og framfylgd samningsins hr landi.425 Nefndin tekur undir ofangreindar bendingar Rkisendurskounar en bendir jafnframt a fr v skrslan kom t hefur rkisstjrnin (2008) samykkt stefnumrkun slands um framkvmd samnings um lffrilega fjlbreytni auk ess sem umhverfisrherra hefur lagt fram framkvmdatlun um framkvmd stefnunnar. tluninni er a finna tillgur um au verkefni sem vinna arf a essu svii, svo sem rannsknir og vktun, en ekki er beinlnis fjalla um stjrnsslu mlaflokksins ea tillgur um rbtur v svii.

17.6 Frumvarp til laga um breytingar nttruverndarlgum

17.6.1 Inngangur
Eins og fram kemur inngangi og 8. kafla hefur vinna nefndar um endurskoun nttruverndarlaga veri tvtt. Annars vegar lagi nefndin til breytingar ngildandi lgum sem hn taldi nausynlegt a nu fram a ganga sem fyrst og hins vegar hefur nefndin unni a heildarendurskoun laganna me ger essarar hvtbkar. nvember 2010 afhenti nefndin umhverfisrherra drg a
425 Samningur um lffrilega fjlbreytni. Rkisendurskoun, janar 2006.

292 | Hvtbk~nttruvernd

frumvarpi426 til laga um breytingar nttruverndarlgum nr. 44/1999 en v voru m.a. lagar til breytingar 41. gr. um innflutning, rktun og dreifingu lifandi lfvera. Vi ger tillagnanna hafi nefndin fyrsta lagi til hlisjnar aljasamninga sem sland aild a og vara etta mlefni. ru lagi leit nefndin srstaklega til norsku laganna um nttrulega fjlbreytni. stur ess eru annars vegar a kafli laganna um framandi lfverur er a mati nefndarinnar afar vel tfrur og hins vegar telur nefndin elilegt a a horfa til Noregs essu tilliti enda margt lkt me lndunum tveimur, bi hva varar nttrufar, lggjf og stu aljaog svasamstarfi. ber hr jafnframt a draga fram og leggja herslu srstu slands vegna landfrilegrar einangrunar og tegundaftks og vikvms lfrkis. rija lagi hafi nefndin a a markmii a skerpa og skra byrg og valdheimildir umhverfisrherra, sem og undirstofnana umhverfisruneytisins, a v er varar framandi lfverur samrmi vi byrg hans vernd slensks lfrkis og lffrilegrar fjlbreytni landsins. a var mat nefndarinnar a greina yrfti a byrg sjkdmavrnum annars vegar og byrg vernd lfrkis hins vegar vissulega skarist essi svi verulega. etta vri nausynlegt til a tryggja virka vrn gegn innflutningi gengra framandi tegunda og byrgri dreifingu lifandi lfvera. leitaist nefndin vi a einfalda stjrnsslufyrirkomulag essara mla me v a leggja til a meginstofnunum umhverfisruneytisins yri falin meginbyrg mlaflokknum og jafnframt a srfringanefnd samkvmt 3. mgr. 41. gr. yri lg niur. Frumvarpsdrg nefndarinnar voru birt heimasu umhverfisruneytisins og barst runeytinu fjldi umsagna, sr lagi vi tillgu um breytingar 41. gr. Af umsgnum sem brust um 41. gr. m ra a mikils misskilnings gtir um tilgang og eli breytinganna sem nefndin lagi til. v taldi umhverfisrherra nausynlegt a essar breytingartillgur fengju frekari umfjllun og lagi v til vi nefndina a nnar yri fjalla um tillgur hennar um breytingar 41. gr. hvtbkinni.

17.6.2 Tillgur um breytingu 41. gr. nttruverndarlaga

frumvarpi v sem nefndin afhenti umhverfisrherra lok rs 2010 voru settar fram eftirfarandi tillgur um breytingar 3. gr. (skilgreiningar) og 41. gr. nttruverndarlaga.

Skilgreiningar

Nefndin lagi til a btt yri vi 3. gr. laganna fjrum orskringum sem tengdust beint eim breytingum sem lagar voru til 41. gr. Orskringarnar eru essar: 1. geng framandi lfvera: Framandi lfvera sem gnar lffrilegri fjlbreytni. 2. Framandi lfverur: Dr, plntur, sveppir og rverur sem ekki koma nttrulega fyrir vistkerfum landsins. 3. Innflutningur lifandi lfvera: Flutningur lifandi lfvera af vldum manna til landsins ea slenskt hafsvi fr lndum ea svum utan slands. 4. Lffrileg fjlbreytni: Breytileiki meal lfvera llum skipulagsstigum lfs, ar me talin ll vistkerfi landi, sj og ferskvatni og vistfrileg tengsl eirra. Hugtaki nr til fjlbreytni innan tegunda, milli tegunda og vistkerfum.
426 Sj nnari umfjllun 8. kafla.

Hvtbk~nttruvernd 293

Um hugtkin segir athugasemdum nefndarinnar vi greinina:

Hugtaki framandi lfverur er ekki skilgreint srstaklega nttruverndarlgum nr. 44/1999. athugasemdum sem fylgdu frumvarpi v er var a eim lgum er hugtaki skilgreint svo a a taki til dra- og plntutegunda sem ekki hafa unni sr sess flru ea fnu landsins, svo og sveppa og rvera. Hr er gengi t fr svipari skilgreiningu sem miast vi dr, plntur, sveppi og rverur sem ekki koma nttrulega fyrir vistkerfum landsins. Me lfverum sem koma nttrulega fyrir vistkerfum landsins er tt vi lfverur sem hr voru til staar vi landnm og lfverur sem san hafa borist til landsins af eigin rammleik og hasla sr vll lfrki ess n hlutunar manna. Sem dmi er mia vi a nttrulegar og innlendar plntur su allar tlusettar tegundir Flru slands, og plntur lista yfir slenskar plntutegundir, sbr. kvi til brabirga skv. regluger nr. 583/2000427 sem sett er samkvmt nverandi 41. gr. laga um nttruvernd. Skilgreiningin agreinir annig lfverur sem koma nttrulega fyrir vistkerfum landsins fr eim sem menn hafa flutt inn til landsins margvslegum tilgangi en s innflutningur hefur einkum tt sr sta fr miri 20. ld. Agreiningin er ekki tvr og fram kann v a vera uppi vissa um hvort tiltekin tegund hefur borist til landsins af eigin rammleik ea viljandi me varningi ea annan htt. S merking orsins nttrulegur sem hr er lg til grundvallar hefur skrskotun til markmiskvis laganna ar sem segir a lgin eigi a tryggja eftir fngum run slenskrar nttru eftir eigin lgmlum (sbr. 2. mgr. 1. gr.). geng framandi lfvera er framandi lfvera sem gnar lffrilegri fjlbreytni. Bar essar skilgreiningar eru efnislega samrmi vi sambrilegar skilgreiningar samningnum um lffrilega fjlbreytni.428 Hugtaki innflutningur lfvera arf a skilgreina vegna eirra reglna sem lagar eru til 4. gr. frumvarpsins. a vsar til flutnings lifandi lfvera af manna vldum til landsins ea slenskt hafsvi fr lndum ea svum utan slands. Vi skringu hugtaksins lffrileg fjlbreytni er byggt skilgreiningu samningsins um lffrilega fjlbreytni og er ar tt vi breytileika meal lfvera llum skipulagsstigum lfs, ar me talin vistkerfi landi, sj og ferskvatni og vistfrileg tengsl eirra sem og fjlbreytni innan tegunda, milli tegunda og vistkerfum.

Tillaga um breytingu 41. gr.

4. gr. frumvarpsins lagi nefndin til a fimm njar greinar komi sta 41. greinar ngildandi laga, .e. 41. gr. og 41. gr. ad. r breytingar fela sr skrari reglur um innflutning lifandi framandi lfvera og um dreifingu lifandi lfvera og mia a v a draga r httu tjni lfrki slands af vldum framandi lfvera. almennum athugasemdum sem fylgdu frumvarpinu er fjalla um httu sem stafa getur af gengum framandi lfverum og rfina skrum reglum til a sporna vi henni. Einnig er ger grein fyrir skuldbindingum slands samkvmt aljasamningum essu svii, sbr. umfjllun kafla 17.3 hr a framan. segir enn fremur:
427 Sj n regluger nr. 398/2011 um breytingu regluger nr. 583/2000 um innflutning, rktun og dreifingu tlendra plntutegunda. 428 Hr er tt vi skilgreiningar leibeiningarreglnanna um h-li 8. gr.: alien species refers to a species, subspecies or lower taxon, introduced outside its natural past or present distribution; includes any part, gametes, seeds, eggs, or propagules of such species that might survive and subsequently reproduce; invasive alien species means an alien species whose introduction and/or spread threaten biological diversity.

294 | Hvtbk~nttruvernd

kvi 41. gr. ngildandi nttruverndarlaga fjalla um innflutning, rktun og dreifingu lifandi lfvera og voru au nmli slenskum nttruverndarlgum egar lg nr. 44/1999 voru sett. Greinin hefur ekki reynst vel framkvmd og er ar einkum um a kenna skrri afmrkun gildissvis hennar gagnvart rum lgum. Um innflutning, rktun og dreifingu lifandi lfvera er fjalla msum lgum og ganga au almennt framar kvum 41. gr., sbr. 1. mgr. hennar. Mrg eirra hafa a a markmii a verjast v a sjkdmar berist til landsins en fjalla ekki srstaklega um vernd lffrilegrar fjlbreytni og innlendra stofna dra og plantna.

athugasemdum vi 4. gr. frumvarpsins er nnar fjalla um tillgur nefndarinnar a breytingum 41. gr. nvl. ar er m.a. bent a r skuldbindingar sem slenska rki hefur undirgengist me aild a msum aljasamningum hafi fr me sr a tryggja veri strangt eftirlit me innflutningi lifandi framandi lfvera sem og me dreifingu eirra svo koma megi veg fyrir a gengar framandi tegundir hasli sr vll hr landi og valdi tjni lfrki slands. segir einnig a tillgurnar byggi a verulegu leyti eim sjnarmium sem liggja til grundvallar leibeiningarreglum samningsins um lffrilega fjlbreytni (sj umfjllun kafla 17.3.1 hr a framan). Lagt s til a fimm njar greinar komi sta 41. gr. nttruverndarlaga. r fjalli um innflutning lifandi framandi lfvera, dreifingu lifandi lfvera, agsluskyldu vegna innflutnings og dreifingar, tengsl vi nnur lg og agerir vegna gengra framandi tegunda. Hr eftir verur ger grein fyrir hverri grein fyrir sig og athugasemdum sem henni fylgdu umrddu frumvarpi til laga um breytingar nttruverndarlgum nr. 44/1999.

41. gr. Innflutningur lifandi framandi lfvera

Tillaga nefndarinnar a nrri 41. gr. um innflutning lifandi framandi lfvera er svohljandi:
41.gr.Innflutningurlifandiframandilfvera.
heimilt er a flytja inn lifandi framandi lfverur nema me leyfi Umhverfisstofnunar. etta gildir ekki um bf ea framandi plntutegundir sem tlaar eru til yl- ea garrktar nema innflutningur s bannaur samkvmt regluger, sbr. 4. mgr. Me umskn um leyfi samkvmt 1. mgr. skal fylgja httumat sem umskjandi hefur afla og skal ar koma fram mat httu v a vikomandi lfverur sleppi t nttruna og eim hrifum sem a kann a hafa lffrilega fjlbreytni. Ef lfverurnar eru fluttar til landsins v augnamii a dreifa eim skal umsknin taka bi til innflutningsins og dreifingarinnar og skal einnig fylgja greinarger, sbr. 3. mgr. 41. gr. a. Umhverfisstofnun skal leita umsagnar Nttrufristofnunar slands um umsknir um leyfi samkvmt 1. mgr. heimilt er a veita leyfi ef sta er til a tla a innflutningurinn gni ea hafi veruleg hrif lffrilega fjlbreytni. Umhverfisstofnun getur bundi leyfi skilyrum sem draga r httu v a innflutningurinn hafi hrif lfrki. Umhverfisrherra setur regluger nnari fyrirmli um innflutning lifandi framandi lfvera, ar meal um httumat og um au sjnarmi sem leggja skal til grundvallar vi mat v hvort leyfi samkvmt 1. mgr. skuli veitt. Rherra getur kvei a banna innflutning tiltekinna lifandi framandi lfvera og skal hann birta skr yfir r. Einnig getur rherra kvei a vissar lfverur megi flytja inn n leyfis samkvmt 1. mgr. og skal hann sama htt birta skr yfir r.

Hvtbk~nttruvernd 295

Um greinina segir athugasemdum vi frumvarpi:

Hugtaki framandi lfverur tekur til dra, plantna, sveppa og rvera sem ekki koma nttrulega fyrir lfrki landsins []. Samkvmt 1. mgr. greinarinnar er meginreglan s a leyfi Umhverfisstofnunar urfi til innflutnings essara lfvera. Reglan er ekki afdrttarlaus. fyrsta lagi er kvinu teki fram a etta gildi ekki um bf. Um innflutning ess er fjalla lgum um innflutning dra og er hann hur leyfi sjvartvegs- og landbnaarrherra. Er ar jafnframt mlt fyrir um a rherra skuli leita umsagnar fagrs vikomandi bgrein ur en leyfi er veitt. ru lagi gildir reglan ekki um framandi plntutegundir sem tlaar eru til rktunar yl- og garrkt nema innflutningur eirra s bannaur samkvmt regluger, sbr. 4. mgr. rija lagi er 4. mgr. greinarinnar gert r fyrir a umhverfisrherra geti kvei a vissar lfverur megi flytja inn n leyfis og skal hann birta skr yfir r. Reglan um leyfisskyldu vegna innflutnings lifandi framandi lfvera kann a leia til ess a sumum tilvikum s nausynlegt a afla tvenns konar leyfis til innflutnings dra og plantna. Annars vegar samkvmt kvum laga sem mia a v a koma veg fyrir a dra- og plntusjkdmar berist til landsins og hins vegar samkvmt 41. gr. nttruverndarlaga. Er etta tali hjkvmilegt ar sem ngildandi lggjf tryggir ekki fyllilega a vi innflutning dra og plantna fari fram mat v hvort lfverurnar geti skapa httu fyrir lffrilega fjlbreytni hr landi. 2. mgr. 41. gr. er kvei um a umskn um leyfi til innflutnings lifandi framandi lfvera skuli fylgja httumat sem umskjandi hefur afla ar sem fram komi mat httu v a vikomandi lfverur sleppi t nttruna og eim hrifum sem a kann a hafa lffrilega fjlbreytni. Til a stula a einfaldari mlsmefer er gert r fyrir a stt s einu lagi um leyfi til innflutnings og dreifingar ef lfverurnar eru fluttar inn v augnamii a dreifa eim. eim tilvikum skal einnig fylgja greinarger um au hrif sem gera m r fyrir a dreifingin hafi lfrki, sbr. 3. mgr. 41. gr. a. kvi 3. mgr. 41. gr. fjalla um mlsmefer vegna leyfisumskna og er ar kvei um a Umhverfisstofnun skuli leita umsagnar Nttrufristofnunar slands. rtta er a leyfi skuli ekki veitt ef sta er til a tla a a gni ea hafi veruleg hrif lffrilega fjlbreytni slands. Gert er r fyrir a umhverfisrherra setji regluger me nnari fyrirmlum um innflutning lifandi framandi lfvera, sbr. 4. mgr. Meal annars skal ar fjalla um httumat samkvmt 2. mgr. greinarinnar en slku mati yrftu m.a. a koma fram upplsingar um vistfri vikomandi tegundar upprunalegum heimkynnum, reynslu annarra ja af innflutningi tegundarinnar og hvort tla megi a tegundin geti dreifst heft t fyrir a svi sem henni er tla. Lagt er til a rherra s heimilt a banna innflutning tilteknum lifandi framandi lfverum en a tti t.d. vi um tegundir sem eru ekktir vgestir. sama htt er gert r fyrir a rherra geti kvei a vissar lfverur megi flytja inn n leyfis samkvmt 1. mgr. Mlt er fyrir um a rherra birti skrr yfir r tegundir sem hann kveur a banna innflutning ea undaniggja leyfisskyldu.

41. gr. a. Dreifing lifandi lfvera

Um dreifingu lifandi lfvera er fjalla 41. gr. a. Greinin er svohljandi:

41.gr.a.Dreifinglifandilfvera.
heimilt er nema samkvmt leyfi Umhverfisstofnunar: a. a dreifa ea sleppa lifandi framandi lfverum t nttruna,

296 | Hvtbk~nttruvernd

b. a flytja lifandi lfverur innanlands til sva ar sem r koma ekki nttrulega fyrir ef sta er til a tla a a gni lffrilegri fjlbreytni. Ekki arf srstakt leyfi samkvmt a-li 1. mgr. ef leyfi hefur veri fengi samkvmt 41. gr. til a flytja vikomandi lfverur til landsins v augnamii a dreifa eim. Me umskn um leyfi samkvmt 1. mgr. skal fylgja greinarger um au hrif sem gera m r fyrir a dreifingin hafi lfrki. Umhverfisstofnun skal leita umsagnar Nttrufristofnunar slands um umsknir um leyfi samkvmt 1. mgr. heimilt er a veita leyfi ef sta er til a tla a a gni ea hafi veruleg hrif lffrilega fjlbreytni. Umhverfisstofnun getur bundi leyfi skilyrum sem mia a v a draga r hrifum lfrki. Rherra setur regluger nnari fyrirmli um dreifingu lifandi lfvera, ar meal um au atrii sem fram skulu koma greinarger samkvmt 3. mgr. og au sjnarmi sem leggja skal til grundvallar vi mat v hvort leyfi samkvmt 1. mgr. skuli veitt. Rherra getur kvei, a fenginni tillgu Nttrufristofnunar slands, a vissum tegundum megi dreifa n leyfis enda s ekki talin htta a r gni lffrilegri fjlbreytni. Skal hann birta skr yfir r. Rherra getur einnig kvei a banna dreifingu tiltekinna tegunda og skal hann sama htt birta skr yfir r.

Um greinina segir athugasemdum vi frumvarpi:

Greinin er ekki bundin vi lifandi framandi lfverur eins og a hugtak er skilgreint 1. gr. frumvarpsins heldur tekur hn einnig til ess egar lifandi lfverur eru fluttar milli sva innanlands, .e. svi ar sem r koma ekki nttrulega fyrir. Meginregla 1. mgr. 41. gr. a felur annars vegar sr a heimilt er nema samkvmt leyfi Umhverfisstofnunar a dreifa ea sleppa lifandi framandi lfverum t nttruna. Leyfisskyldan gerir a kleift a koma veg fyrir a lfverum sem egar hafa veri fluttar inn s dreift ea eim sleppt n ess a afleiingar ess su metnar. Hins vegar er mlt fyrir um a leyfi Umhverfisstofnunar urfi til a flytja lifandi lfverur innanlands til sva ar sem r koma ekki nttrulega fyrir ef sta er til a tla a a gni lffrilegri fjlbreytni. etta felur m.a. sr a heimilt er nema samkvmt leyfi a flytja genga plntutegund landsvi ar sem hn kemur ekki nttrulega fyrir og sleppa vtn ea r lfverum af stofni sem ekki er nttrulegur vikomandi vatni. egar fjalla er um nttruna og einstk svi essari grein er bi tt vi svi sem segja m a su upprunalegu og nttrulegu standi, ef fr eru taldar loftslagsbreytingar af manna vldum, og svi ar sem hrifa mannsins gtir a einhverju marki en endurheimt nttrulegs stands er tiltlulega auveld s rttum aferum beitt. M t.d. nefna land sem hefur veri framrst en aldrei nota og er a hverfa til fyrra horfs. Nttruleg svi eru v svi upprunalegu og nttrulegu standi og ,,hlf-nttruleg (e. semi-natural) svi ar sem lfrki er a mestu upprunalegt og athafnir mannsins hafa ekki haft mikil, varanleg og afturkrf hrif, svo sem grurlendi og rennsli straumvatna. Land sem er aulrkta, svo sem tn, akrar ea skgrktarsvi sem hefur veri planta framandi trjtegundum, telst ekki nttrulegt. ttbliskjarnar eru ekki nttruleg svi jaarsvi eirra geti veri a og einstk svi innan eirra beri ll einkenni nttrulegra sva. Svi ar sem reynt er a endurheimta nttruleg vistkerfi, svo sem me landgrslu og skgrkt me innlendum plntum, eru nttruleg framangreindum skilningi. Samkvmt framansgu gildir leyfisskylda greinarinnar ekki um plntur sem

Hvtbk~nttruvernd 297

Fannborg og Hverahnkur Kerlingarfjllum.

rktaar eru grum n um plntur sem rktaar eru ylrkt egar litlar sem engar lkur eru a framandi lfverur berist t nttru landsins ea egar um er a ra tegundir sem ekki geta lifa slenskri nttru og ar me ekki gna lffrilegri fjlbreytni. Eins og ur er geti er gert r fyrir a ef lfverur eru fluttar til landsins v skyni a dreifa eim s stt um leyfi til innflutnings og dreifingar einu lagi. 2. mgr. er etta rtta. Samkvmt 3. mgr. skal fylgja umskn greinarger um au hrif sem gera m r fyrir a dreifingin hafi lfrki og er a umskjanda a afla hennar. kvi 4. mgr. um mlsmefer og kvi 5. mgr. um setningu reglugerar eru hlist kvum 41. gr. Gert er r fyrir a rherra setji regluger nnari fyrirmli m.a. um au atrii sem koma eiga fram greinarger samkvmt 3. mgr. en au yrftu m.a. a fela sr upplsingar um hvort sta s til a tla a tegundin s geng vi nttrufarsastur slandi, hvort gera megi r fyrir a tegundin geti blandast innlendum tegundum og hvort samkeppni vi innlendar tegundir s hugsanleg.

41. gr. b. Agsluskylda

Samkvmt tillgum nefndarinnar er btt vi srstku kvi um agsluskyldu vegna innflutnings og dreifingar lifandi framandi lfvera. Greinin er svohljandi:
41.gr.b.Agsluskylda.
S sem ber byrg innflutningi lifandi framandi lfvera sem ekki er tla a dreifa skal gta srstakrar varar og grpa til allra eirra rstafana sem sanngjarnt verur tali svo koma megi veg fyrir a lfverurnar sleppi og dreifist. S sem ber byrg dreifingu lifandi lfvera skal gta srstakrar varar og leitast vi a koma veg fyrir a dreifingin hafi hrif lfrki sem fyrir er. S sem stundar starfsemi sem getur haft fr me sr a til landsins berist viljandi lifandi framandi lfverur, ea a r dreifist t nttruna, skal grpa til rstafana sem sanngjarnt er a tlast til v skyni a koma veg fyrir innflutning eirra og dreifingu.

Um greinina segir athugasemdunum:

Vegna eirra alvarlegu afleiinga sem framandi lfverur geta haft lfrki slands og lffrilega fjlbreytni er lagt til a kvei veri um srstaka agsluskyldu vegna innflutnings og dreifingar lifandi lfvera 41. gr. b. 1. mgr. greinarinnar er fjalla um agsluskyldu eirra sem bera byrg innflutningi lifandi framandi lfvera sem ekki er tla a dreifa. Hn ltur fyrst og fremst a v a hindra a vikomandi lfverur sleppi og er mlt svo fyrir a essir ailar skuli grpa til allra eirra rstafana sem sanngjarnt verur tali svo koma megi veg fyrir etta. Slkar rstafanir lta elilega a tryggri geymslu lfveranna. kvi 2. mgr. fjalla um agsluskyldu eirra sem bera byrg dreifingu lifandi lfvera og hvlir hn bi eim sem bera byrg dreifingu lifandi framandi lfvera sem mgulegt er a hafi skileg hrif lffrilega fjlbreytni

298 | Hvtbk~nttruvernd

og eim sem flytja lfverur milli sva innanlands ar sem mgulegt er a r valdi tjni stofnum sem fyrir eru. Oft dreifing framandi lfvera sr sta viljandi og v mikilvgt a gera krfu um srstaka agslu eirra sem stunda starfsemi sem getur haft fr me sr a til landsins berist viljandi lifandi framandi lfverur ea a slkar lfverur dreifist t nttruna. Samkvmt 3. mgr. er eim skylt a grpa til rstafana sem sanngjarnt er a tlast til v skyni a koma veg fyrir slkan innflutning og dreifingu.

41. gr. c. Tengsl vi nnur lg

41. gr. c er fjalla um tengsl vi nnur lg og hljar hn svo:

41.gr.c.Tengslvinnurlg.
kvi 41. gr. og 41. gr. a gilda ekki um erfabreyttar lfverur, sbr. lg nr. 18/1996, og lifandi smitefni, sbr. sttvarnalg nr. 19/1997. kvi um leyfisskyldu 41. gr. og 41. gr. a hafa ekki hrif fyrirmli annarra laga um leyfisskyldu vegna innflutnings og dreifingar lfvera nema a s srstaklega teki fram.

Um greinina segir athugasemdum vi frumvarpi:

Teki er fram a 41. gr. og 41. gr. a gildi ekki um erfabreyttar lfverur en um r gilda srstk lg nr. 18/1996. Greinarnar gilda heldur ekki um lifandi smitefni en au falla undir sttvarnalg nr. 19/1997. essi lagaskil eru au smu og mlt er fyrir um gildandi lgum en hr er hins vegar horfi fr v a undanskilja innflutning lifandi fisks kvum laganna, sbr. lg um mefer, vinnslu og dreifingu sjvarafura nr. 55/1998. Sama er a segja um sjvarspendr. Er ess sta gert r fyrir a regluger skv. 4. mgr. 41. gr. megi undanskilja r tegundir leyfisskyldu sem ekki er tali a htta stafi af. 2. mgr. er teki fram a kvi um leyfisskyldu 41. gr. og 41. gr. a hafi ekki hrif fyrirmli annarra laga um leyfisskyldu vegna innflutnings og dreifingar lfvera nema a s srstaklega teki fram. etta ir a sumum tilvikum er nausynlegt a afla tvenns konar leyfis til innflutnings dra og plantna.

41. gr. d. Agerir vegna gengra framandi tegunda

Fimmta og sasta greinin, 41. gr. d, tekur til agera sem heimilt er a grpa til til a sporna vi tbreislu gengra framandi tegunda. Greinin er svohljandi:
41.gr.d.Agerirvegnagengraframandilfvera.
Ef sta er til a tla a framandi lfverur gni lffrilegri fjlbreytni og hafi veruleg hrif lfrki getur rherra, a fenginni umsgn Nttrufristofnunar slands og eftir atvikum annarra stofnana, gripi til agera til a upprta r ea koma bndum og hefta tbreislu eirra. Agerir samkvmt 1. mgr. geta m.a. n til ess a trma gengum framandi lfverum eignarlndum og takmarka tbreislu eirra.

athugasemdum vi greinina segir:

leibeiningarreglunum sem gefnar eru t grundvelli samningsins um lffrilega fjlbreytni og viki er a hr a framan er lg hersla mikilvgi ess a greina a fljtt ef geng framandi tegund nemur land. Einnig er undirstriku nausyn ess a grpa tafarlaust til agera til a hindra a tegundin festi rtur. Oft kann a vera skilegt a upprta hana eins fljtt og mgulegt

Hvtbk~nttruvernd 299

er. 41. gr. d. er kvei um heimild rherra til a grpa til slkra agera ef sta er til a tla a framandi lfverur gni lffrilegri fjlbreytni og hafi veruleg hrif lfrki. skili er a rherra leiti ur umsagnar Nttrufristofnunar slands sem leggur m.a. mat httuna og nausyn ess a grpa til rstafana. Agerir sem beinast a v a upprta genga framandi tegund ea takmarka tbreislu hennar urfa a geta n til eignarlanda jafnt sem annarra sva og v er srstaklega rttu heimild til ess.

17.6.3 Helstu athugasemdir sem brust vi tillgur um breytingu 41. gr.

Eins og fram hefur komi brust fjlmargar athugasemdir vi tillgur nefndarinnar um breytingar 41. gr. nttruverndarlaga. Flestar komu fr skgrktarflgum og ailum sem starfa a skgrkt og landgrslu. ar sem tvr stofnanir umhverfisruneytisins, Skgrkt rkisins og Landgrsla rkisins, geru tluverar athugasemdir vi breytingatillgurnar fl umhverfisrherra fulltrum essara stofnana a vinna tillgur a framsetningu m.a. 41. gr. laga um nttruvernd og eru r tillgur birtar fylgiskjali 2 vi hvtbkina. Helstu athugasemdir vi tillgur nefndarinnar um breytingu 41. gr. nttruverndarlaga voru: Gerar voru athugasemdir vi stjrnsslu sem lg er til tillgum nefndarinnar, sr lagi a fyrirkomulag leyfisskyldu sem birtist 41. gr. og 41. gr. a. Var tali elilegra a dregin yri upp varnarlna gagnvart eim tegundum sem skilegt vri a flytja til landsins ea dreifa, svo og a listaar yru upp r tegundir sem heimilt vri a flytja milli sva innanlands. Gerar voru athugasemdir vi tillgu um a leggja niur srfringanefnd skv. 3. mgr. 41. gr. Gerar voru athugasemdir vi a kvaranir mikilvgum mlum eigi a byggja umsgn eins aila (Nttrufristofnunar) og bent a stofnunin hefi ekki llum tilvikum srstaka fagekkingu essum mlaflokki. Gerar voru athugasemdir vi kvi 41. gr. d um heimildir rherra til agera til a upprta og hefta tbreislu framandi tegunda. Lutu r annars vegar a v a heimildin tti a vera hndum Umhverfisstofnunar svo krulei vri trygg til rherra og hins vegar a v a agerir eignarlndum ttu a vera har v a fyrst hefi veri leita samkomulags vi landeiganda. var v haldi fram a a s vandkvum bundi a fra vsindaleg rk fyrir v hvaa plntur skuli leyfa, sbr. tillgur nefndarinnar, og v ljst hvaa faglegu forsendur eigi a liggja til grundvallar v hvaa tegundir eigi a vera hinum leyfa lista og hvaa tegundir ekki.

17.6.4 Rkstuningur nefndar um endurskoun nttruverndarlaga

Einangruum eyjarkjum eins og slandi me tiltlulega fum tegundum og stuttri fukeju er srstaklega htt vi skakkafllum og raski af vldum gengra

300 | Hvtbk~nttruvernd

Spnarsnigill nlegur vgestur.

framandi tegunda.429 Skr lggjf og skilvirk stjrnssla er v einn af lykilttum markvissrar nttruvendar. Me aild slands a samningnum um lffrilega fjlbreytni hafa slensk stjrnvld teki sig skuldbindingar og arf slensk lggjf a endurspegla r skyldur. skrslu Rkisendurskounar, Samningurinn um lffrilega fjlbreytni, fr rinu 2006 eru gerar athugasemdir vi hversu takmrku hrif aild a samningnum hefur haft slenska lggjf og opinbera stefnu svii lffrilegrar fjlbreytni. ar kemur fram a einstakar lagagreinar ea kvi mii a v a innleia kvi samningsins en s innleiing virist nokku tilviljunarkennd og markviss. Einnig er ger athugasemd vi a byrg vernd lffrilegrar fjlbreytni s skr innan slenskrar stjrnsslu.430 sta ess a lagt var heildarendurskoun nttruverndarlaga er m.a. s a ekki hefur mia sem skyldi nttruvernd slandi. Bent hefur veri a a megi a hluta rekja til ess a lg su skr og markviss. Eins og sar verur viki a 18. kafla er a mat nefndarinnar a lagakvi um hlutverk stofnana og stjrnvalda su ekki ngilega skr og sama vi um afmrkun verksvis og skilgreiningu byrgar. a fyrirkomulag sem kvei er um 3. mgr. 41. gr. ngildandi nttruverndarlaga um skipan srfringanefndar hefur ekki reynst skilvirkt framkvmd. Ngir v sambandi a benda ann langa tma sem a hefur teki nefndina a skila tillgum samrmi vi kvi laganna, sj umfjllun hr a framan. ar er jafnframt talinn upp mikill fjldi srfringanefnda sem hafa a hlutverk a vera rgefandi um innflutning lfverum. Er a mati nefndarinnar nausynlegt a breyta nverandi fyrirkomulagi sem er skilvirkt ar sem byrg, hlutverk og valdsvi er ekki ngilega skilgreint og verkefni hendi margra stjrnvalda. Fram hafa komi athugasemdir ess efnis a efla urfi eftirlit me innflutningi lfverum me tilliti til sjkdmavarna. Undir etta tekur nefndin og telur mikilvgt a fyrirkomulag lggjafar og stjrnsslu v svii veri einnig endurskoa me a a markmii a skra hlutverk og byrg stjrnvalda og stofnana og leitast vi a skapa heildarsn sem ur er nefnd.
429 Sj umfjllun 3. kafla. 430 Samningurinn um lffrilega fjlbreytni. Rkisendurskoun, janar 2006.

Hvtbk~nttruvernd 301

Bjarnarkl.

Nefndin tekur undir athugasemdir er lta a fyrirkomulagi umsagna sem gert er r fyrir a Umhverfisstofnun afli. Leggur nefndin til a oralagi 41. gr. og 41. gr. a veri breytt hva etta varar og veri: Umhverfisstofnun skal leita umsagnar Nttrufristofnunar slands og eftir atvikum annarra srfristofnana um .... Jafnframt rttar nefndin a ein af meginskyldum Umhverfisstofnunar sem stjrnsslustofnunar er a tryggja a ml su ngilega upplst samrmi vi rannsknarreglu stjrnsslulaga nr. 37/1993, sbr. 10. gr., ur en kvrun er tekin til a mynda um leyfisveitingu. Liur eirri rannsknarskyldu er m.a. a leita umsagna mismunandi srfristofnana og annarra aila sem ekkingu hafa vikomandi svii ef rf krefur til a leggja fullngjandi grundvll a kvrun mlinu. Srfringar Umhverfisstofnunar eiga v sjlfir a geta meti hverju sinni hvaa upplsingar eru nausynlegar til a stofnunin geti teki kvrun samrmi vi 10. gr. stjrnsslulaga um rannsknarskyldu opinberra aila sem undanfara stjrnvaldskvrunar. Nefndin telur a kveins misskilnings gti um tilgang eirra breytinga sem hn leggur til 41. gr. nvl. en einhverjir hafa liti svo a tillgur nefndarinnar feli sr altkt bann vi v a nota arar plntur til rktunar en r sem birtar eru Flru slands fr 1948. S misskilningur kann a skrast af v a egar tillgurnar voru kynntar var ekki bi a birta regluger nr. 398/2011, um breytingu regluger nr. 583/2000, um innflutning, rktun og dreifingu tlendra plntutegunda, en ar er birtur heildarlisti yfir 438 innlendar plntutegundir sem teljast til slensku flrunnar. Meal eirra eru margar af eim hefbundnu plntum sem nttar eru til skgrktar. Nefndin trekar afstu sna a rf s srstakri agslu vi innflutning, dreifingu og rktun framandi tegunda hr landi, sr lagi ljsi srstu slands sem eyrkis me vikvma og srstaka nttru. agslu er aeins hgt a vihafa me v a tryggja a vallt s leita leyfis fyrir njum tegundum sem eru ekktar, sem ekki hafa veri fluttar inn ur n leyfar samkvmt regluger. Me v a hafa eingngu reglur um r tegundir sem er banna a flytja inn er veri a veita heimild til innflutnings llum rum lfverum, einnig eim sem kunna a vera skalegar og geta valdi rskun slenskri nttru. Skasemi tegundarinnar kann hins vegar fyrst a uppgtvast egar tjn hefur ori. Eins og reynslan snir getur veri afar kostnaarsamt a bregast vi. v telur nefndin skynsamlegast og hagkvmast a setja lggjf sem er samrmi vi evrpsku ageratlunina um gengar framandi tegundir431 sem ll 50 aildarrki Bernarsamningsins hafa samykkt432 og norsku lggjfina ar sem srstakrar varfrni er gtt. v felst a settar eru reglur um renns konar lista. fyrsta lagi lista yfir tegundir sem banna er a flytja inn og rkta, sbr. regluger nr. 505/2011, um breytingu regluger nr. 583/2000. ru lagi lista yfir tegundir
431 European Strategy on Invasive Alien Species. Nature and Environment no. 161, Council of Europe Publishing, ma 2011. 432 Sj tilmli nr. 99 (2003) og Report of the 23rd meeting of the Standing Committee of the Bern Convention, T-PVS (2003) 24, Council of Europe.

302 | Hvtbk~nttruvernd

sem teljast til Flru slands, sbr. regluger nr. 398/2011, um breytingu regluger nr. 583/2000. rija lagi veri svokallaur grr listi yfir tegundir sem hafa arf srstaka agt me en heimilt er a flytja inn a fengnu leyfi og a kvenum skilyrum uppfylltum. Me ofangreindu fyrirkomulagi telur nefndin a hgt s a koma virku eftirliti me v hvaa tegundir eru fluttar til landsins og sna agslu sem nausynleg er til a tryggja lffrilega fjlbreytni og ar me uppfylla skilyri samnings um lffrilega fjlbreytni. Meal stofnana umhverfisruneytisins eru srfristofnanir msum svium, t. a. m. Nttrufristofnun slands sem skal lgum samkvmt stunda undirsturannsknir og annast skipulega heimildaflun um nttru slands. Hlutverk stofnunarinnar felst v einkum rannsknum, rgjf og ger umsagna og tillagna. Nttrufristofnun slands br yfir vtkri ekkingu um og heildarsn yfir slenska nttru. Hr m einnig nefna Landgrslu rkisins ar sem fyrir hendi er mikil ekking jarvegs- og grureyingu sem og endurheimt landga og grurvernd. Innan essara stofnana runeytisins er a finna vsindamenn sem eru hva best til ess fallnir a fra fram faglegar og vsindalegar forsendur fyrir v hvaa tegundir beri a leyfa og hvar og hvenr sna urfi agslu, t.d. me v a banna innflutning ea dreifingu lfvera. Fr nefndin ekki s a srfringanefnd s betur til ess fallin a bera fram fagleg og vsindaleg rk fyrir v hvaa tegundir teljist framandi og gengar en a fagflk sem er a finna hj stofnunum umhverfisruneytisins. Nefndin fellst a sjnarmi a skilegt s a kvaranir grundvelli 41. gr. d su kranlegar og a v leyti s kjsanlegt a Umhverfisstofnun fari me valdheimildina. kvaranir um agerir eignarlndum eru eli snu stjrnvaldskvaranir, sbr. 2. mgr. 1. gr. stjrnsslulaga nr. 37/1993 og v augljst a um r gildi stjrnsslulg. Af eim lgum leiir a slk kvrun verur ekki tekin nema landeiganda hafi veri gert vivart um afstu stjrnvalda og honum gefinn kostur a koma a sjnarmium snum. Af mealhfsreglu stjrnsslurttar leiir a til slkra agera verur ekki gripi nema snt veri fram a arar og vgari agerir dugi ekki til a n v markmii sem a er stefnt.

Hvtbk~nttruvernd 303

Vatn

18

306 | Hvtbk~nttruvernd

18. Vatn
18.1 Inngangur
kafla 3.3 var fjalla um vatn og vatnsvernd. ar kom fram a mikilvgi vatnsaulindarinnar sem frumforsendu lfs yri a setja oddinn varandi hvers kyns ntingu og umgengni vi aulindina. Forgangsatrii varandi verndun, vktun og umsjn me vatni vri v a tryggja nttrulega ferla og vistfrilegt jnustuhlutverk vatnsaulindarinnar. Auk essa var bent hve brnt a vri a stula a verndun heildstra vatnasvia af lkum vatnagerum. Srstaklega var viki a verndun helstu lindavatnskerfa landsins, vatnasvia raskara jkulvatna og vatnakerfa undir hrifum jarvarma. Fram kom a akallandi vri a rast sem fyrst heildsta ttekt og mat verndargildi vatnasvia almennt landinu sem taka yrfti bi til lffrilegra atria og vatna- og elisefnafrilegra tta. Lg um stjrn vatnamla taka a nokkru leyti til essa verkefnis.433 ar er m.a. kvei um a flokka skuli vatn vatnshlot og gerir vatnshlota434 og meta au me hlisjn af lffrilegum gattum, auk vatnsformfrilegra og efna- og elisefnafrilegra tta, sbr. 11. gr. Setja skal fram umhverfismarkmi fyrir hverja ger vatnshlota og skulu tlanir um vernd vatns mia a v a n v. Lgin taka hins vegar ekki til mats verndargildi heildstra vatnasvia ea vatns sem ttar landslagi og sjnrns gildis ess. Samhlia auknu lagi vatnsaulindir landsins hefur vitund um mikilvgi eirra vaxi, bi efnahagslegt gildi og vistfrilegt mikilvgi vatns fyrir vernd umhverfis og lfrkis. Aukinn skilning mikilvgi vatnsaulindarinnar m einnig rekja til ess a vatnsskortur er va orinn miki vandaml jrinni. Umhverfissjnarmia hefur v gtt meira umfjllun um ntingu vatnsaulindarinnar undanfrnum rum og kjlfari hafa tt sr sta breytingar vatnalggjf margra rkja. Eitt af eim atrium sem haft hafa mikil hrif vihorf manna til aulindantingar almennt er sjnarmii um sjlfbra run. Straukin ekking vistfri vatnsaulindarinnar skiptir hr ekki sur mli. rfin fyrir endurskoun lggjafar um vatn hefur v haldist hendur vi breytt vihorf til aulindarinnar, .e. a fari er a lta hana sem takmarkaa og vikvma, en jafnframt nausynlega aulind til a vihalda lfi og umhverfisgum.

433 Fjalla er um lg um stjrn vatnamla og vatnatilskipunina kafla 4.6.1 og einnig kafla 18.2.3 hr eftir. 434 Hugtaki vatnshlot er skilgreint svo 3. gr. laganna: Eining vatns, svo sem allt a vatn sem er a finna stuvatni, ea strandsj.

Hvtbk~nttruvernd 307

Nesti fossinn Dynjanda.

18.2 slensk vatnalggjf

18.2.1 Vatnalg nr. 15/1923
Ngildandi slensk vatnalg eru komin til ra sinna en au voru sett ri 1923, lg nr. 15/1923. Lgin voru upphaflega heildarlggjf um vatn og tku m.a. til vatnsntingar, vatnsrttinda, framkvmda vi vtn, vatnsverndar, umferar um vtn og lax- og silungsveii. Lgin hafa teki nokkrum breytingum eim tpu 90 rum sem liin eru fr setningu eirra. Vissir kaflar eirra hafa veri felldir brott ar sem n lg hafa veri sett um vikomandi mlefni. hafa kvi laganna um vatnsrttindi, miss konar vatnsntingu, framkvmdir og vi vtn, hreinkun vatna og umfer um vtn stai a miklu leyti breytt. Vatnalgin fr 1923 hafa reynst vel og au gildi sem au grundvallast hafa staist tmans tnn. hinn bginn hefur margt breyst fr setningu eirra. Lgin eru upprunnin bndasamflagi fyrri hluta 20. aldar egar umfangsmesta vatnsntingin fr fram slenskum sveitabjum. Lgin bera ess merki enda ber mest kvum um vatnsrttindi landeigenda og reglum um samspil rttinda og rlausn greinings milli nblinga. eim langa tma sem liinn er san lgin voru sett hafa ntingarmguleikar aukist til muna og vatnaframkvmdir fela gjarnan sr grarmiki inngrip nttrulegt vatnafar me tilheyrandi hrifum lfrki og snd umhverfisins. Sem dmi m nefna strar virkjanaframkvmdir me vatnsmilun og jafnvel umfangsmiklum vatnaflutningum milli vatnasva. Vatnsnotkun hefur aukist og enda tt sland s auugt af vatni er lag vatnasvi sums staar ori umtalsvert. Einnig m nefna a mjg hefur veri gengi votlendissvi landsins me framrslu.

18.2.2 Endurskoun vatnalaga nr. 15/1923

Vatnalg nr. 20/2006
ri 2001 var hafist handa vi endurskoun vatnalaga nr. 15/1923 og voru n vatnalg samykkt ri 2006, lg nr. 20/2006. Miklar deilur uru Alingi um vatnalagafrumvarpi, ekki sst um breytt kvi um eignarr yfir vatni, .e.
308 | Hvtbk~nttruvernd

breytta skilgreiningu vatnsrttinda landeiganda. Einnig tldu margir ingmenn a frumvarpi hefi of takmarka sjnarhorn og fjallai fyrst og fremst um eignarhald og orkuntingu en ekki um samflagslega ingu aulindarinnar. Kalla var eftir heildstri endurskoun vatnalggjafar og v sambandi einkum vsa til ess lggjafarstarfs sem fram yri a fara kjlfar upptku vatnatilskipunar ESB EES-samninginn.

Vatnalaganefnd I

Svo fr a samkomulag nist milli stjrnar og stjrnarandstu um a enda tt frumvarpi yri samykkt skyldi gildistku vatnalaga nr. 20/2006 fresta og srstakri nefnd fali a fjalla um au og samrmi eirra vi ara lggjf. Nefndin, Vatnalaganefnd I, skilai skrslu sinni september 2008 og var niurstaa hennar s a nausynlegt vri a endurskoa vatnalg nr. 20/2006, einkum vegna ess a ekki vri tryggt a fullngjandi tillit yri teki til hagsmuna almennings tkju lgin gildi breytt. Taldi Vatnalaganefnd vnlegt til a skapa stt samflaginu a rttarreglur um vatn og vatnsrttindi yru leiddar lg me heildstum htti ar sem liti vri til eirra lku hagsmuna sem vi aulindina vru bundnir. Jafnframt taldi nefndin a lggjfin yrfti a endurspegla me skrari htti samflagslega ingu vatnsins.435

Vatnalaganefnd II

Gildistku vatnalaga nr. 20/2006 var v enn fresta og nefnd skipu til a endurskoa kvi eirra samrmi vi niurstur Vatnalaganefndar I. Skilai s nefnd drgum a frumvarpi til nrra vatnalaga rslok 2009. Frumvarpi tk mi af eirri grundvallarforsendu Vatnalaganefndar I a stefnt skyldi a heildstri vatnalggjf og var ar fjalla um vatnsvernd, vatnsntingu og framkvmdir og vi vtn, auk kva um vatnsrttindi. Meal annars fl frumvarpi sr innleiingu meginatria vatnatilskipunar ESB srstkum kafla.

Frumvarp til laga um breytingar vatnalgum nr. 15/1923

Ekki nist samstaa ramanna um lei sem frumvarp Vatnalaganefndar II boai og var a ekki lagt fram. ess sta var annars vegar lagt fram srstakt frumvarp til laga um stjrn vatnamla sem fl sr innleiingu vatnatilskipunar ESB slenskan rtt og hins vegar rist a semja frumvarp til breytinga vatnalgum nr. 15/1923. Sarnefnda frumvarpi var lagt fram Alingi snemma rs 2011 en var ekki afgreitt nlinu ingi. a felur ekki sr grundvallarbreytingu stefnu vatnalaganna. au munu fram fjalla fyrst og fremst um rttindi landeigenda, samspil rttinda og lausn greinings af nblisrttarlegum toga. Ekki er gert r fyrir v frumvarpinu a btt veri vatnalg efnisreglum um umgengni vi vatn og vatnsvernd sem taka mi af meginreglum umhverfisrttar en meginreglunum er ekki sst tla a stula a markmiinu um sjlfbra run og sjlfbra ntingu nttruaulinda. Fremur m segja a dregi s r kvum gmlu vatnalaganna, srstaklega um stjrn og eftirlit me vatnaframkvmdum. Frumvarpi felur v ekki sr r breytingar sem margir telja nausynlegar til a tryggja verndun vatnsaulindarinnar til framtar.

435 Skrsla Vatnalaganefndar samt ritgerum, litum og ru efni sem nefndin hefur afla. Inaarruneyti, Reykjavk 2008, bls. 164.

Hvtbk~nttruvernd 309

18.2.3 Lg um stjrn vatnamla nr. 36/2011

Vori 2011 voru samykkt Alingi lg um stjrn vatnamla nr. 36/2011 en au fela, eins og ur segir, sr innleiingu vatnatilskipunar ESB slenskan rtt. Er lgunum m.a. tla a stula a sjlfbrri ntingu vatns og langtmavernd vatnsaulindarinnar. au taka til yfirborsvatns og grunnvatns samt rsavatni og strandsj, til vistkerfa eirra og til vistkerfa sem tengjast eim a vatnabskap, sbr. 2. gr. Lgin fjalla um skipulag stjrnsslu vatnamla og r aferir sem beitt skal til a afla upplsinga um og greina stand vatns og setja fram tlanir um vernd ess. Helstu stjrntki sem virkja skal til a n markmium laganna eru vatnatlun, ageratlun og vktunartlun og taka r til landsins alls. Vatnatlun hefur a geyma safn upplsinga og tlana sem vara vatnsvernd. Ageratlun felur sr upplsingar um rstafanir sem nausynlegar eru til ess a n fram umhverfismarkmium sem sett hafa veri fyrir vatnshlotin. Lg um stjrn vatnamla kvea ekki um heimildir til a hrinda eim framkvmd heldur verur a byggja heimildum annarra laga v sambandi, sbr. 3. mgr. 21. gr. lgunum eru heldur engar efnisreglur um umgengni vi vatn og vatnasvi n heimildir til a kvea um friun ea frilsingu t.d. heildstra vatnakerfa. a er v mikilvgt a tryggja a fullngjandi heimildir su rum lgum til a hrinda framkvmd eim rstfunum sem nausynlegar eru taldar til a n markmium laganna.

Vestmannsvatn Reykjadal.

18.3 Niurstaa nefndarinnar um verndun vatns og vatnasvia

18.3.1 samst lggjf
Efnisreglur um ntingu og umgengni um vatn og um vatnsvernd er ekki a finna einum heildstum lagablki slandi heldur eru kvi um etta dreif lggjfinni. Hr a framan var fjalla um vatnalg nr. 15/1923 og r breytingar sem fyrirhugaar eru eim. Lg um stjrn vatnamla eru mikilvgt skref tt a skipulegri vernd vatns en au hafa ekki a geyma efnisreglur um umgengni um vatn ea heimildir til rstafana v skyni a vernda a. Um mengun vatns er fjalla reglugerum sem settar eru grundvelli laga um hollustuhtti og mengunarvarnir nr. 7/1998 en au lg hafa sem kunnugt er ekki a geyma efnisreglur um mengun. Nttruverndarlg hafa m.a. a geyma kvi um vernd votlendis og stuvatna og tjarna yfir tiltekinni str, sbr. 37. gr., en greinin hefur veri talin markviss og bitlaus. Eins og komi hefur fram lagi nefndin til breytingar 37. gr. frumvarpi v sem hn skilai umhverfisrherra desember 2010.436
436 Frumvarpi er birt sem fylgiskjal 1 vi hvtbkina.

310 | Hvtbk~nttruvernd

Af v sem a framan er raki er ljst a slensk vatnalggjf er bi brotakennd og samst. etta er a mati nefndarinnar heppilegt en tekur fram a a er ekki verksvii hennar a fjalla srstaklega um slenska vatnalggjf. Nefndin telur stu til a nefna og fjalla um tv atrii sem mikilvgt er a bta r.

18.3.2 Vernd heildstra vatnakerfa

fyrsta lagi hefur ekki veri huga a v vatnalgum ea nttruverndarlgum a skapa grundvll fyrir vernd heildstra vatnakerfa, t.d. me frilsingu, og telur nefndin randi a r v veri btt. hvtbkinni hefur veri bent mikilvgi ess a vernda vermtustu lindasvi landsins ann htt a hvorki veri spillt vatnsgum n umhverfi lindanna. A lgmarki telur nefndin nausynlegt a valin svi veri varveitt spillt. Einnig hefur komi fram a brnt s a vernda ltt snortin og milu vatnasvi annig a tryggt s a hverjum landshluta s a minnsta kosti eitt strt vatnasvi ar sem rennsli er hindra og vatnafars- og vistfrileg samfella rofin.

18.3.3 Reglur um umgengni vi vatn og vatnasvi

ru lagi telur nefndin brnt a skrari kvi veri sett um umgengni vi vatn og vatnasvi en n eru slenskum lgum. essu sambandi er vakin athygli remur greinum sem er a finna frumvarpi Vatnalaganefndar II. r eru allar rum kafla frumvarpsins sem ber yfirskriftina Almenn kvi og hefur a geyma meginreglur er vara umgengni vi vatn og vatnasvi. kvin sem hr er vsa til fjalla um agsluskyldu vegna ntingar vatnsrttinda og vatnaframkvmda, lgmarksfli vi stfluger og vernd bakkagrurs og eru au birt hr eftir samt athugasemdum sem eim fylgja frumvarpi Vatnalaganefndar II. Telur nefndin mikilvgt a slk kvi veri lgfest. Elilegast vri a fella au inn vatnalg en ef ekki er vilji til ess a bta eim fyrirliggjandi frumvarp til breytinga vatnalgum nr. 15/1923 telur nefndin rtt a huga veri a setja sambrileg kvi nttruverndarlg.

Almenn agsluskylda

Almennt kvi um agsluskyldu er a finna 4. gr. frumvarps Vatnalaganefndar II. a er svohljandi:

Vi hvers konar ntingu vatnsrttinda og framkvmdir ea vi vtn skal ess gtt a sem minnst rskun veri vatni, gum ess, vatnslegi, lfrki, vistkerfum ea landslagi. Einnig skal forast a valda rum einstaklingum, sem tilkall eiga til sama vatns, tjni ea hagri.

athugasemdum vi greinina frumvarpi Vatnalaganefndar II segir m.a. a hn s hugsu sem almenn htternisregla er vari umgengni vi vtn og vatnasvi og s v ekki svipu vararreglu 2. mgr. 12. gr. nttruverndarlaga nr. 44/1999 ar sem segir a llum s skylt a ganga vel um nttru landsins og sna trustu var annig a henni veri ekki spillt. Verndarhagsmunir reglunnar su fyrst og fremst nttran sjlf en einnig hagsmunir almennings og einstaklinga. Um reglu 2. mlsliar segir a hn s af nblisrttarlegum toga og undirstriki almennu skyldu manna a sna ngrnnum tillitssemi og gta ess a valda ekki rum

Hvtbk~nttruvernd 311

Hveraauga Frilandi a Fjallabaki.

tjni ea arfa ni ea hagri me athfnum snum. athugasemdunum er bent a agslureglurnar geti haft ingu vi mat saknmi grundvelli sakarreglu vegna hugsanlegrar skaabtabyrgar ef tjni er valdi vi framkvmdir ea ntingu vatns.

Lgmarksfli

kvi 7. gr. frumvarpsins er tla a stula a hfstilltri ntingu og hfilegri verndun vatnsaulinda. a er svohljandi:
Vi stfluger til veitu vatns r farvegi ea til vatnsmilunar skal almennt mia vi a ekki s veitt meira vatni en svo a venjulegt lgfli haldist. Vi tku grunnvatns skal ekki teki meira vatn en vikomandi grunnvatnsveitir olir. egar veitt er leyfi til stflugerar skal meti hvort setja urfi srstk skilyri um lgmarksrennsli ea h vatnsbors farvegi og skal vi mati taka mi af verndun lfrkis og votlendis, snd farvegarins og stu grunnvatns. srstkum tilvikum getur inaarrherra veitt tmabundna undangu fr skilyrunum 1. og 2. mgr.

Um 7. gr. segir frumvarpi Vatnalaganefndar II m.a. a kvi feli sr a vi stfluger til veitu vatns r farvegi ea til vatnsmilunar skuli almennt mia vi a skilja eftir a lgrennsli sem a jafnai verur anna hvert r. Me v mti tti venjuleg snd vikomandi vatnsfalls samkvmt manna minni a haldast nokkurn veginn og jafnframt megi tla a lfrki raskist ltt ea ekki. A auki su nnur not af vatninu fremur mguleg en ella. Einnig s sett fram kvi um hflega tku grunnvatns, en um grunnvatnsgeyma skorti oft og tum ngileg ggn til ess a hgt s a kvara lgsta vatnsbor sem verur a jafnai me tilgreindu millibili. ess sta veri a leggja mat a ljsi fyrirliggjandi ekkingar og gagna hva vikomandi grunnvatnsveitir olir n ess a spillast. Um kvi 2. mgr. segir a skilyri um lgmarksrennsli ea h vatnsbors farvegi urfi einkum a setja ef nausynlegt reynist a vkja fr hinum almennu skilyrum um lgmarksfli. S haft huga a vernda lfrki og votlendi og halda snd farvegarins eins og kostur er, jafnframt v a gta a stu grunnvatns.
312 | Hvtbk~nttruvernd

Vernd bakkagrurs

9. gr. frumvarps Vatnalaganefndar II er kvei um vernd bakkagrurs. Greinin hljar svo:

Vi vatnsntingu og framkvmdir ea vi vtn skal leitast vi a vihalda nttrulegum bakkagrri vi r og stuvtn og haga mannvirkjum og framkvmdum annig a sem minnst rskun veri bkkum og nsta umhverfi vatnsfallsins.

athugasemdum vi 9. gr. segir m.a. a kvi s sett ljsi ess hve mikilvgt etta grurbelti geti veri, bi lffrilega og sjnrnt. tt a s ekki breitt hafi a mikla lffrilega ingu. a auki lffrilega fjlbreytni, s mikilvgur felustaur og stundum varpstaur fyrir fugla og a auki bsvi missa smdra. Bakkagrur geti dregi r rofi og fr honum falli lfrnar leifar til vatnsins ar sem r veri uppspretta nringarefna fyrir vatnavistkerfi. hafi essi kragi oft miki sjnrnt gildi landslagi.

Hvtbk~nttruvernd 313

Almannarttur

19

316 | Hvtbk~nttruvernd

19. Almannarttur
Ekki er a finna slenskum lgum almenna skilgreiningu hugtakinu almannartti. Samkvmt lgfriorabkinni er almannarttur talinn vera s rttur sem almenningi er skilinn til frjlsra afnota af landi og landsgum, til farar um land og vtn o.fl. skv. kvum nttruverndarlgum.437 grein sinni um almannartt skilgreinir Pll Sigursson lgfriprfessor hugtaki sem rttindi manna til yfirferar um landi og umgengni vi nttruna annars vegar og rttarreglur r sem um a efni gilda hins vegar.438 Uppruna almannarttar m rekja til reglna Rmarttar um sameiginleg gi. r byggu eirri hugmynd a sum gi eins og andrmslofti, hafi og sjvarstrndin vru svo mikilvg samflagi manna a au yru a vera agengileg almenningi til frjlsra og heftra afnota. Tali er a essi rttur hafi veri gildi um langt skei Rmarki ur en reglan var tekin upp lgbk Justinianusar 6. ld.439 fordmisrtti Breta ruust essar hugmyndir kenninguna um public trust (e. public trust doctrine), en hn felur sr a a s hlutverk rkjandi stjrnvalda hverjum tma a gta ess a almenningur eigi greian agang a essum mikilvgu gum. Kenningunni hefur veri talsvert beitt Bandarkjunum bi sambandi vi aulindantingu og einnig a v er varar agengi almennings a nttru og nttrugum. Hugmyndina um frjlsan agang almennings a mikilvgum nttrulegum gum m finna lggjf allflestra Vestur-Evrpurkja sem byggja settum lgum, m.a. Noregs og Svjar. Norurlndunum essi rttur vast hvar langa sgu og sr rtur fornum venjurtti.

19.1 Inngangur

19.2 Almannarttur slenskri lggjf

19.2.1 Jnsbk
Jnsbk, 24. kafla bnaarblks, er skrt kvei um rtt landeigenda yfir jarargrri sem landi eirra vex. ar er teki fram a mnnum s heimilt a ja

437 Lgfriorabk me skringum. 2008. Bkatgfan Codex og Lagastofnun Hskla slands, Reykjavk. 438 Pll Sigursson 1993. Almannarttur Almenn vihorf og run rttarreglna. tilf og almannarttur. Erindi flutt rstefnu 24. aprl 1993. 439 Patrick Deveney 1976. Jus Publicum, and the Public Trust: An Historical Analysis. Sea Grant Law Journal 13, bls. 202270.

Hvtbk~nttruvernd 317

hestum snum landi annars manns, ar sem eigi hefir ur slegi veri.440 Samkvmt 20. kafla sama blks var mnnum almennt heimilt a hggva vi annars manns skgi en var umferarmnnum rtt a hggva sr ar farargreiabt. Yxi viur um jbraut vera og hamlai umfer mtti hggva hann a sekju, sbr. 21. kafla. 44. kafla bnaarblks er fjalla um jgtu. ar segir m.a. a bndum s skylt a gera vegu fra um ver hru og endilng ar sem mestur er almannavegur eftir ri lgmanns og sslumanns.441 Almenna reglan var s a jgata skyldi vera sem a fornu fari hafi legi. Hins vegar mtti fra gtu ef hn l um b manns ea a gari en gera skyldi hann ara jafnga utan gars, sbr. 32. kafla. essi kvi endurspegla vtkan fararrtt almennings og flu sr a landeigendur uru a ola, a meginstefnu btalaust, fr annarra manna um lnd sn og jafnvel a greia fyrir henni. Almennt hefur a veri talin forn venja slenskum rtti a hverjum sem er s heimil fr um land annars manns utan kaupstaa og kauptna, ar sem ekki er rkta land ea slgjuland, a.m.k. ef land er girt.

19.2.2 Vatnalg nr. 15/1923

11. gr. vatnalaga nr. 15/1923 er mlt fyrir um vatnsrttindi almennings og lta au bi a vatnstku og umferarrtti. Samkvmt greininni er llum heimil vatnstaka til heimilisarfa og bs, ar sem landeiganda er meinlaust, svo og a nota vatn til sunds og umferar, einnig si, enda fari a ekki bga vi lg, samykktir ea anna lgmtt skipulag. Rttur almennings til umferar um vtn er svo tfrur frekar XII. kafla vatnalaganna en ar er 115. gr. kvei um rtt til a fara btum og skipum um ll skipgeng vtn. Samkvmt 2. mgr. 119. gr. laganna er mnnum sem nota vatn til umferar ea fleytingar heimilaur rttur til eirrar umferar um vatnsbakkana og afnota af eim sem nausynleg eru vegna umferarinnar ea fleytingarinnar.

19.2.3 Nttruverndarlg nr. 48/1956

nttruverndarlgum nr. 48/1956, sem jafnframt voru fyrstu lg sinnar tegundar slandi, var mlt fyrir um agang almennings a nttru landsins. athugasemdum me frumvarpi sem var a lgunum er fjalla um slenskan almannartt og er v slegi ar fstu a t fr reglum Jnsbkar og vatnalaga nr. 15/1923 megi leia grundvallarreglu slensks rttar a heimilt s a hafa au not af fasteign annars manns, m.a. til umferar, sem eigandanum su bagalaus.442 kvi nttruverndarlaga nr. 48/1956 um almannartt lutu a fjrum ttum: 1) fararrtti almennings, 2) heimild almennings til dvalar landsvum v skyni a njta nttrunnar, 3) heimild almennings til berjatnslu og 4) heimild til a fria landsvi og gera au a flkvngum (almenningssvum). kaflanum var greint milli renns konar landsva: landsva utan landareigna lgbla, rktara landa manna utan ttblis, rktas lands.
440 Jnsbk. Lgbk slendinga. 2004. Mr Jnsson tk saman. Reykjavk, bls. 174. 441 Sama heimild, bls. 186187. 442 Alt. 19551956, A-deild, skj. 232, bls. 868.

318 | Hvtbk~nttruvernd

 6. gr. var kvei um rtt til frjlsrar farar um landsvi utan landareigna lgbla og dvl ar lgmtum tilgangi. var gangandi flki heimilt a fara um rktu lnd manna utan ttblis og dvelja ar v skyni a njta nttrunnar enda hefi a ekki fr me sr miki hagri fyrir landeigendur ea ara rtthafa a landi. Teki var fram a egar land vri girt vri aeins heimilt a fara gegnum hli giringunni. Hlytist tjn af dvl manna ea umfer var gert r fyrir btum samkvmt rlausn nttruverndarnefndar. rlausn hennar mtti skjta til yfirviringar riggja dmkvaddra manna. athugasemdum me frumvarpi v er var a nttruverndarlgum nr. 48/1956 var teki fram a kvi 6. greinar flu ekki sr miklar breytingar fr eim reglum sem taldar hefu veri gilda um umfer um land. ar sagi einnig a fyrirvararnir um dvl lgmtum tilgangi og v skyni a njta nttrunnar girtu fyrir a varanleg dvl teldist heimil. S dvl, sem hr kmi til, vri einkum vistaa til a skoa nttru og njta heilsulinda hennar og fegurar, . m. til a dveljast tjaldi landi.443 var skili a leyfis forramanns vri leita vi val tjaldsti. Samkvmt lgunum var fr rktuu landi h leyfi forramanns lands, svo og dvl ar. Um heimild til farar um vegi, sem lgu um rktu lnd ea rktu, fr eftir vegalgum og rum almennum reglum. Samkvmt 7. gr. laganna var heimilt a tna ber rktuum landsvum n leyfis ess sem fyrir landi ri. Almenningi var heimilt a tna ber til neyslu vettvangi rktuum landsvum, sem tldust til landareigna lgbla en berjatnsla ru skyni var h leyfi ess sem landi ri. llum var heimil berjatnsla landsvum utan landareigna lgbla. Fjri ttur almannarttarins laut a heimildinni til a fria landsvi og gera au a flkvngum (almenningssvum) ef telja mtti a au vru vel fallin til a veita almenningi fri a njta nttrunnar. essi tegund svaverndar var ekki sett flokk me frilsingarflokkum 1. gr. laganna enda miai hn fyrst og fremst a flagslegri nttruvernd.

19.2.4 Nttruverndarlg nr. 47/1971

lgum um nttruvernd nr. 47/1971 sem tku vi af lgunum fr 1956 var rtturinn til farar og dvalar um landsvi utan landareigna lgbla breyttur, en lgin flu sr verulega rengingu rtti almennings til farar og dvalar um eignarlnd. lgunum var annig gert r fyrir a leyfi yrfti til farar og dvalar landi sem hafi veri girt og rktuum landsvum. arna var um a ra verulega skeringu almannarttinum fr v sem ur hafi gilt enda var eiganda lands eftir breytinguna gert kleift a bgja almenningi fr landi snu, hvort sem um var a ra rkta land ea rkta, me v einu a gira a. giltu srstakar reglur um fr um sjvarstrnd, vatnsbakka og rbakka. 20. gr. laganna var lagt bann vi v a setja byggingar, giringar og nnur mannvirki sjvarstrnd, vatnsbakka og rbakka, annig a hindrai frjlsa fr ftgangandi manna. kvinu sjlfu voru taldar upp nokkrar undantekningar fr banninu en r ttu vi um r byggingar og au mannvirki sem nausynleg vru vegna atvinnurekstrar, ar me talin barhs bnda, og au sem reist vru me leyfi rttra yfirvalda skipulgum svum, ea mannvirki sem reist hfu veri fyrir samykkt laganna. egar greinin er borin saman vi upphaflega frumvarpi sst a
443 Alt. 19551956, A-deild, skj. 232, bls. 869.

Hvtbk~nttruvernd 319

greinin hefur breyst mefrum ingsins. frumvarpinu var skili a ekki mtti setja byggingar, giringar og nnur mannvirki sjvarstrnd minni fjarlg en 150 m fr hsta flmli n vatnsbakka og rbakka minni fjarlg en 100 m fr vatnsbori. Tilteki var a banni tki ekki til bygginga ea mannvirkja sem nausynleg vru vegna atvinnurekstrar ea au sem reist vru me leyfi rttra yfirvalda skipulgum svum.444 athugasemdum vi greinina frumvarpinu kom fram a hn tti sr fyrirmynd njum nttruverndarlgum ngrannalandanna, Danmerkur og Noregs. mefrum ingsins voru kvair um fjarlg fr vatni afnumdar og skrt teki fram a undangan ni til barhsa bnda. lgunum var rtturinn til berjatnslu rktuu landi til neyslu vettvangi og utan landareigna lgbla breyttur.

19.2.5 Nttruverndarlg nr. 93/1996

nttruverndarlgum nr. 93/1996 eru kvi um almannartt breytt enda voru ekki gerar breytingar efnisreglum laganna.

19.2.6 Nttruverndarlg nr. 44/1999

III. kafla ngildandi nttruverndarlaga nr. 44/1999 er a finna alltarleg kvi um rtt almennings til a fara um landi. 1. mgr. 12. gr. er sett fram s meginregla a almenningi s heimil fr um landi og dvl ar lgmtum tilgangi. essum rtti fylgir skylda til a ganga vel um nttru landsins og sna trustu var annig a henni veri ekki spillt, sbr. 2. mgr. greinarinnar. Frekari fyrirmli vegna farar um landi og umgengni er a finna 13. gr., m.a. au a almenningur veri a sna landeiganda og rum rtthfum lands fulla tillitssemi og vira hagsmuni eirra. Boi er a fari skuli eftir merktum leium og vegum eftir v sem aui er og hlfa giringum t.d. me v a nota hli. Kvei er um srstaka agt nnd vi bsmala, selaltur, varplnd fugla, veiisvi og veiistai. er teki fram a fr manna um landi s ekki byrg eiganda lands ea rtthafa a ru leyti en v sem leiir af kvum annarra laga og almennum skaabtareglum. athugasemdum me frumvarpi v sem var a ngildandi nttruverndarlgum sst a frumvarpinu var upphaflega tla a fra almannarttinn aftur til ess er gilti samkvmt nttruverndarlgum nr. 48/1956 og ar me draga r eirri takmrkun rttarins sem flst nttruverndarlgum nr. 47/1971. samrmi vi etta var 14. gr. frumvarpsins mlt fyrir um a mnnum vri heimilt, n srstaks leyfis landeiganda ea rtthafa, a fara gangandi, skum, skautum og vlknnum sleum ea annan sambrilegan htt um rkta land og dvelja ar. Fr um rkta land, .e. gara, tn og akra, og dvl ar var fram h samykki eiganda ess ea rtthafa.445 kvum 14. gr. var breytt mefrum Alingis a tillgu umhverfisnefndar. Lagi hn til a takmarkanir yru settar heimild manna til a fara n srstaks leyfis landeiganda um rkta land og hafa ar dvl. Fl breytingin sr a eig444 athugasemdum vi greinina frumvarpinu fr 1969 kemur fram a hn s a danskri og norskri fyrirmynd. Einnig segir a fr upphafi hafi nefndin sem frumvarpi samdi veri einhuga um a taka etta kvi upp frumvarpi og liggi til ess eftirfarandi orsakir: Eitt veigamesta grundvallaratrii ntma nttruverndar er hi flagslega vihorf. Nttran er sameign allra landsmanna, ekki aeins eirra landsmanna, sem eru ofan moldar, heldur lka hinna sem horfnir eru, og eirra sem enn eru bornir. etta vihorf er svo ungt metunum, a smvgilegar hmlur athafnafrelsi eirra, sem hafa astu til a eigna sr skkir fegurstu stum landsins, virast fyllilega rttmtar. Sj Alt. 1969, A-deild, skj. 617, bls. 2003. 445 123. l. 19981999, 528. ml, skj. 848.

320 | Hvtbk~nttruvernd

anda ea rtthafa eignarlands bygg vri heimilt a takmarka ea banna me merkingum vi hli og gngustiga fr manna og dvl afgirtu rktuu landi. nefndarliti umhverfisnefndar segir um essa tillgu a msar stur geti veri fyrir v a essir ailar telji stu til a nta heimildina. Megi ar nefna beit ea ara notkun landinu. nefndarlitinu er hugtaki bygg skrt svo a a eigi vi byggt svi ea land, hvort sem er ttblt ea strjlblt.446 Me hlisjn af essu er ljst a upphaflegt markmi frumvarpsins um rmkun almannarttarins ni ekki fram a ganga.

Umfer gangandi manna

Samkvmt ngildandi lgum er almannartturinn mismunandi rkur eftir v hvort fari er um rkta ea rkta landsvi. er gerur greinarmunur v hvort rkta land s bygg ea utan byggar. Eftirfarandi listi snir hversu vtkur rttur almennings er til farar og eftir atvikum dvalar landsvum sem falla undir hina lku flokka. Hr er tt vi fr gangandi manna og eirra sem fara um skum, skautum, sleum ea annan sambrilegan htt. rkta land utan byggar. Almenningi er heimil fr og dvl rktuu landi utan byggar n srstaks leyfis landeiganda ea rtthafa. rkta eignarland bygg. Almenna reglan er a almenningi s heimil fr og dvl en eiganda ea rtthafa er heimilt a takmarka ea banna fr og dvl afgirtu rktuu landi me v a koma upp merkingum vi hli og gngustiga. Rkta land. Almenningur arf samykki eiganda ea rtthafa til a fara um og dvelja rktuu landi. Til rktas lands teljast garar, tn og akrar, .e. land sem hefur veri rkta me jarvinnslu, sningu og reglulegri burargjf, land skgrkt ea land sem hvorki hefur arfnast jarvinnslu n sningar til a vera slgjuland en er a vegna burargjafar og er nota sem slkt, sbr. 9. tlul. 3. gr. Heimild til farar og dvalar nttrulegum birkiskgum og kjarrlendi fer eftir v hvort um er a ra land utan byggar ea bygg, sbr. listann hr a framan. Srstakar reglur gilda um umfer um skgrktarsvi ar sem skgrktin er styrkt me opinberu f. Skal kvea svo samningi vi eiganda ea rtthafa a hann tryggi almenningi frjlsa fr um landi eftir a fyrstu stigum skgrktar er loki. Skal hann setja um etta reglur.

Umfer hjlandi og randi manna

Fjalla er um umfer hjlandi og randi vegfarenda 15. og 16. gr. Er meginreglan s a eir skulu fylgja vegum og skipulgum reihjlastgum og reistgum eins og kostur er. Srstakar reglur gilda um fr randi manna um hlendi og nnur ltt grin svi og er eim skylt a hafa tiltkt ngilegt aflutt fur fyrir hross sn. Heimilt er a sl upp ahldum ea nturhlfum fyrir hrossin enda valdi a ekki spjllum nttrunni en skili er leyfi eiganda ea rtthafa egar um eignarland er a ra. hlendi skal hlfum valinn staur grnu landi s ess kostur. egar fari er um nttruverndarsvi er randi mnnum skylt a hafa samr vi landveri ea umsjnaraila, .e.a.s. ef eir eru starfandi svinu.
446 123. l. 19981999, 528. ml, skj. 1111.

Hvtbk~nttruvernd 321

 regluger um takmarkanir umfer nttru slands nr. 528/2005 er auk ess kvei um a egar fari s eftir gmlum jleium skuli ekki teyma fleiri hross en svo a au rmist innan slar, ellegar reka hross annig a au lesti sig. Jafnframt er ar banna a reka hrossast yfir gri land annig a nttruspjll hljtist af ea htta skapist nttruspjllum.

Umfer um vtn

Um umfer um vtn fer samkvmt kvum vatnalaga, sj nnar kafla 19.2.2 hr a ofan.

Heimild til a takmarka umfer byggum

1. mgr. 19. gr. nttruverndarlaga er Umhverfisstofnun veitt heimild til a takmarka umfer tmabundi byggum ea loka svum ar verndarskyni enda hafi stofnunin a jafnai gert grein fyrir fyrirhugari lokun skrslu samkvmt 2. mgr.447 Um er a ra skrslu sem gera skal hverju hausti grundvelli ttektar standi sva byggum. Slkar skrslur hafa ekki veri gerar fr setningu laga nr. 44/1999. kvrun um takmrkun umferar ea lokun sva skal stafest af rherra og birt Stjrnartindum. Hugtaki bygg er ekki skrt srstaklega nttruverndarlgum. Auk 19. gr. er a nota tveimur greinum laganna, .e. c-li 2. mgr. 6. gr. og 2. mgr. 20. gr. Sastnefnda greinin fjallar um heimild til a setja niur vilegutjld byggum. Hugtaki var ekki nota 20. gr. eins og hn var upphaflega frumvarpinu en breyting var ger greininni mefrum Alingis a tillgu umhverfisnefndar. nefndarliti hennar er hugtaki bygg skrt svofelldan htt: Me byggum er einkum tt vi hlendi ea rfi ar sem flk br ekki a jafnai og ekki er a finna bstai ea bi manna.448 essi skilgreining samrmist venjulegri notkun orsins en samkvmt slenskri orabk merkir ori bygg byggt land, (einkum) hlendi, rfi.449

Samkvmt 4. mgr. 32. gr. nvl. er Umhverfisstofnun ea rum umsjnaraila nttruverndarsvis heimilt a setja srstakar reglur um umfer manna og dvl nttruverndarsvum og um nnur atrii er greinir III. kafla laganna um almannartt, umgengni og tivist. Mia vi skilgreiningu laganna hugtakinu nttruverndarsvi getur essi heimild n til frilstra sva, annarra sva og nttrumyndana sem eru nttruminjaskr og afmarkara sva sem njta verndar samkvmt rum lgum vegna nttru ea landslags. Slkar reglur ganga framar almennum reglum. athugasemdum vi 32. gr. frumvarpi v er var a nvl. nr. 44/1999 kemur fram a 4. mgr. s nmli. segir a elilegt yki a nttruverndarsvum geti gilt arar og strangari reglur um umfer og dvl almennings en annars staar.450 60. gr. laganna er fjalla um efni frilsingar og er ar gert r fyrir a meal ess sem fjalla skuli um frilsingu s umfer og umferarrttur almennings, sbr. d-li 1. mgr. 60. gr.

Srstakar reglur um fr og dvl nttruverndarsvum

447 lgskringarggnum a baki kvinu kemur fram a gert er r fyrir a heimilt veri a loka svum tt ess s ekki geti skrslunni ef brna nausyn beri til og ljst s a ekki var fyrirsjanlegt a hausti a loka yrfti svinu ea takmarka umfer um a, sj Alt. 19981999, A-deild, skj. 848, aths. vi 19. gr., sbr. og 120. l. 19951996, 366. ml, skj. 934. 448 123. l. 19981999, 528. ml, skj. 1111. 449 slensk orabk. 2002. Mrur rnason ritstri. Edda, Reykjavk, bls. 1098. 450 123. l. 19981999, 528. ml, skj. 848.

322 | Hvtbk~nttruvernd

Heimild til a tjalda

20. gr. nttruverndarlaga er fjalla um heimild til a tjalda. greininni er annars vegar gerur greinarmunur alfaraleium og svum utan alfaraleia og hins vegar alfaralei bygg og alfaralei byggum. Mismunandi reglur gilda svo um heimild til a tjalda rktuu landi bygg og rktuu landi. essum reglum m lsa me eftirfarandi htti: Vialfaraleibygg er heimilt a tjalda hefbundnum vilegutjldum til einnar ntur rktuu landi. Me bygg er tt vi byggt svi ea land, hvort sem er ttblt ea strjlblt. Hr gildir lka heimild landeiganda til a takmarka ea banna me merkingum fr manna og dvl afgirtu rktuu landi, sbr. 1. mgr. 14. gr. vissum tilvikum arf a leita leyfis landeiganda ea rtthafa en a er fyrsta lagi ef tjalda er nrri bstum manna ea b, ru lagi ef um fleiri en rj tjld er a ra og rija lagi ef tjalda er til fleiri en einnar ntur. Vialfaraleibyggum, hvort heldur er eignarlandi ea jlendu, er heimilt a setja niur hefbundin vilegutjld. Eins og ur segir er me byggum einkum tt vi hlendi ea rfi ar sem flk br ekki a jafnai og ekki er a finna bstai ea bi manna. Utanalfaraleiar, hvort heldur er eignarlandi ea jlendu, er heimilt a setja niur gngutjld nema anna s teki fram srreglum sem kunna a gilda um vikomandi landsvi. Me ferum utan alfaraleiar er tt vi ferir sem ekki urfa a tengjast vegum ea stgum og leiin getur legi um holt og ma. Gngutjald er ltt tjald sem menn bera, draga ea reia, t.d. gnguferum ea rum ferum, og me srreglum er tt vi r reglur sem kunna a gilda fyrir svi, t.d. um umgengni v, og settar eru af bru stjrnvaldi.451 rktuulandi m aeins tjalda me leyfi eiganda lands ea rtthafa. 21. gr. er kvei um tvr undantekningar fr heimild manna til a sl upp tjaldi rktuu landi. Annars vegar getur eigandi lands ea eftir atvikum rtthafi egar srstaklega stendur takmarka ea banna a tjld su reist ar sem veruleg htta er a nttra landsins geti bei tjn af. athugasemdum vi greinina frumvarpi v sem var a nttruverndarlgum nr. 44/1999 segir a essi undantekning taki jafnt til eignarlands, afrttar og jlendu.452 Ekki er hins vegar nnar skrt vi hvaa astur heimildin getur ori virk, .e. hva felst orunum egar srstaklega stendur . Hin undantekningin ltur a eim tilvikum egar eigandi lands ea rtthafi hefur tbi srstakt tjaldsti landi snu. Getur hann beint flki anga og er honum jafnframt heimilt a taka gjald fyrir veitta jnustu ar.

Skipulagar hpferir atvinnuskyni

III. kafla nttruverndarlaga er a finna srreglur um hpferir atvinnuskyni ar sem mlt er fyrir um a haft veri samr vi eiganda lands ea rtthafa um umfer og dvl landi hans og boi a tjalda skuli skipulgum tjaldsvum eftir v sem vi verur komi. athugasemdum vi greinina frumvarpi
451 123. l. 19981999, 528. ml, skj. 1111. 452 123. l. 19981999, 528. ml, skj. 848.

Hvtbk~nttruvernd 323

til nttruverndarlaga segir a kvi 1. mgr. 22. gr. s engan htt tla a hafa fr me sr rengri rtt manna sem su slkum hpferum til umferar um landi en annarra.

Gengi Slarfjall, Breiuvk.

Samkvmt 23. gr. er heimilt a setja niur giringar vatns-, r- ea sjvarbakka annig a hindri umfer gangandi manna. Ekki er lengur kvei um undantekningar fr essari reglu en hr verur a hafa huga a um landnotkun og stasetningu mannvirkja vatns-, r- og sjvarbakka fer eftir skipulagslgum og skipulagsregluger. 2. mgr. greinar 4.15.2 skipulagsregluger nr. 400/1998 segir a deiliskipulagi sva sem liggja a m, vtnum og sj utan ttblis skuli ess gtt a ekki s byggt nr vtnum, m ea sj en 50 m og a ekki veri hindru lei ftgangandi manna mefram eim.453 23. gr. er einnig fjalla um a egar gira yfir forna jlei ea skipulagan gngu-, hjlreia- ea reistg. Gildir a s sem girir skal hafa ar hli giringu ea gngustiga. greininni er einnig almennt kvi um vihald giringa en a ru leyti gilda um r kvi giringarlaga og eftir atvikum annarra laga.

Giringar

Tnsla berja, sveppa, fjallagrasa, fjrugrurs og fleira

Samkvmt 24. gr. er llum heimil tnsla berja, sveppa, fjallagrasa og jurta jlendum og afrttum. Tnsla eignarlndum er hins vegar h leyfi eiganda lands ea rtthafa en mnnum er heimil tnsla til neyslu vettvangi. Heimild 24. gr. nr ekki til tnslu jurta sem frilstar hafa veri, sbr. auglsingu nr. 184/1978. Einnig takmarkast heimildin af kvum skgrktarlaga nr. 3/1955 en 7. gr. eirra segir m.a. a viarrtur megi ekki rfa upp ea skera neinn htt. Ekki m heldur rfa lyng, fjalldrapa, vi, mel ea annan hlfargrur, heldur klippa ea skera, og banna er a stinga upp og flytja brott tr og hvers konar ungvii n leyfis skgrktarstjra ea skgarvara. Hlistar reglur gilda um tnslu fjrugrurs og annars grurs, sbr. 25. gr. fjrum jlendna er llum heimil tnsla slva, angs, ara og annars fjrugrurs. Tnsla fjrum eignarlanda er h leyfi eiganda ea rtthafa lands en mnnum er heimil tnsla til neyslu vettvangi. nttruverndarlg nr. 44/1999 var fyrsta sinn sett kvi um tnslu berja, sveppa, fjallagrasa, jurta og fjrugrurs atvinnuskyni. Samkvmt v sem segir frumvarpi v er var a lgunum hafi skn villtar jurtir egar aukist verulega en r eru m.a. nttar til lkninga, lyfja- og matargerar, snyrtivrur og til skreytinga. Ekki tti sta til a ttast ofntingu af essum skum en rtt tti a veita umhverfisrherra heimild til a setja regluger kvi um essa
453 N skipulagslg tku gildi 1. janar 2011. N skipulagsregluger hefur ekki veri gefin t en gera verur r fyrir a s regluger sem sett var grundvelli eldri laga gildi a svo miklu leyti sem hn sto nju lgunum.

324 | Hvtbk~nttruvernd

ntingu. Segir a regluger geti rherra m.a. kvei um skyldu til a tilkynna Nttrufristofnun slands um magn og tegund ess sem tnt er og tnslusta og egar srstaklega standi a leyfi Umhverfisstofnunar urfi til tnslu einstakra tegunda ea einstkum svum. Heimildin hefur ekki veri ntt eim rma ratug sem lgin hafa veri gildi. Umhverfisrherra er jafnframt heimilt a setja regluger kvi um notkun tkja og verkfra til tnslu berja, sveppa, fjallagrasa, jurta og fjrugrurs, sbr. 27. gr. Honum er einnig heimilt a leggja bann vi notkun eirra ef htta er a hn valdi spjllum nttru landsins.

Mefer elds

nttruverndarlgum eru engin kvi um mefer elds vavangi. Um etta gilda srstk lg, lg um sinubruna og mefer elds vavangi nr. 61/1992. Samkvmt 5. gr. laganna er heimilt a kveikja eld vavangi ar sem almannahtta getur stafa af ea htt er grri, dralfi ea mannvirkjum. Hverjum eim sem ferast um er skylt a gta trustu varkrni mefer elds og s sem verur ess var a eldur er laus vavangi skal svo fljtt sem aui er gera avart umramanni lands ea hlutaeigandi yfirvaldi. Brot gegn kvum laganna varar sektum og s sem veldur tjni me saknmum htti vi mefer elds vavangi ber v skaabtabyrg. kvi 5. gr. eru tfr nnar regluger nr. 157/1993 og segir ar m.a. um eld sem gerur er vavangi til annars en a brenna sinu a hann skuli kveiktur srstku eldsti ea ess konar undirlagi a tryggt s a hann breiist ekki t ea svi grur ea jarveg. Eld skuli slkkva tryggilega ea gta ess a hann s a fullu kulnaur ur en eldsti er yfirgefi.

19.3 Almannarttur norrnum og bandarskum rtti

19.3.1 Inntak almannarttarins Norurlndum
Inntak almannarttarins rtti norrnu rkjanna er svipa. Me almannartti er tt vi rtt almennings til nttrunnar, til a fara um landi, ar me tali um skga og vtn, og dvelja ar, h v hvernig eignarhaldi vikomandi landsvis er htta. Einnig a nta gi nttrunnar, t.d. jurtir, ber og sveppi.454 Almannarttinum fylgja einnig skyldur. annig er mnnum heimilt a valda landeiganda tjni ea ni og einnig er skylt a sna agslu og tillitssemi bi gagnvart nttrunni sjlfri og rum sem eru fer. Hr eftir verur ger grein fyrir kvum norsku tivistarlaganna og einnig fjalla stuttlega um kvi dnsku nttruverndarlaganna um almannartt.

19.3.2 Almannarttur Noregi

Noregi gilda srstk lg um almannartt, tilfslgin (lov om friluftslivet). Markmi eirra er m.a. a tryggja rtt almennings til a fara um landi og dvelja ti ntt-

454 upplsingabklingi norsku nttruverndarstofnunarinnar segir inngangi: En viktig del av kulturarven vr er vre ute i naturen. Vi har fra gammelt av hatt rett til ferdes i skog og mark, etter elvene, p innsjer, i skjrgrden og til fjells uavhengig av hvem som eier grunnen. Vi kan hste av naturen ikke bare saltvannsfisk, br, sopp og blomster, men ogs inntrykk og opplevelser. Hovedprinsippene i allemannsretten er lovfestet i friluftsloven av 1957. Sl: http://www.dirnat.no/content/1584/ Brosjyre-Allemannsretten-Bokmal

Hvtbk~nttruvernd 325

runni og stula annig a tivist stt vi nttruna, almenningi til heilsubtar og vellunar. lgunum er gerur greinarmunur rtti til a fara um rkta land (innmark) ea rkta (utmark). rkta land nr til flestra vatnasva, strandsva, mra, skga og fjalla Noregi.455 Hugtaki rkta land er skilgreint tarlega lgunum.456

Rttur til farar og dvalar

rktuu landi er meginreglan s a almenningur hefur heimild til a fara um ftgangandi allt ri. Me smu skilmlum er heimilt a fara um hjlandi ea randi ea sleum eftir vegum og stgum og almennt um fjallasvi nema vikomandi sveitarflag, me samykki eiganda, hafi banna fr um tiltekin svi. Slka kvrun verur fylkismaur a stafesta.457 Almennt er heimilt a dvelja rktuum svum nema dvlin valdi rum gindum. heimilt er a tjalda nr barhsi en 150 m fjarlg og aldrei m dvelja lengur en tvo daga hverjum sta n leyfis eiganda. Leyfis fyrir lengri dvl er ekki krafist fjallasvum ea svum fjarri bygg, nema bast megi vi a dvlin geti valdi skaa ea gindum. rktuu landi er heimilt a fara um gangandi egar jr er frosin ea snvi akin tmabilinu 15. oktber til 1. ma. Fylkismaurinn getur kvei a tmabili skuli vera lengra ea skemmra snu fylki. Rtturinn tekur ekki til nnasta umhverfis barhsa, afgirtra hsgara, ea sva sem eru girt srstkum tilgangi ar sem umfer almennings getur veri til hfilegs hagris fyrir eiganda ea ann sem ntir svi. Eigandi getur banna fr um gara, ungar plantekrur, haustsa akra og nger engi nema tryggt s a slk umfer valdi ekki skaa. Dvl er almennt heimil n leyfis landeiganda. llum er heimil fr sj bt og si lgum sj. Um fr um vtn og r gilda vatnalg og lg um umfer vlkninna farartkja um rkta land og vatnasvi. Heimilt er a baa sj ea vatni fr strnd rktuu svi, ea fr bt, a v tilskildu a a s hfilegri fjarlg fr barhsi ea bsta og a leii ekki til nis fyrir ara.

Skyldur sem fylgja almannarttinum

Almannarttinum fylgja kvenar skyldur. Samkvmt 11. gr. tilfslaganna skal hver s sem fer um ea dvelur eignarlandi annars sna tillitssemi og gta ess a valda eigandanum ea rum ekki tjni ea ni ea skemmdum nttru. Landeiganda ea eim sem nta land er heimilt a vsa flki brott ef a snir tillitsleysi og me httsemi sinni veldur httu tjni ea hagri. Eigandi ea s sem ntir land m ekki hindra flk a nta sr almannarttinn nema hann hafi til ess lgmtar stur. Til dmis er leyfilegt a setja upp skilti sem auglsir a banna s a fara um ea baa sig stum ar sem a er heimilt samkvmt lgunum. Fararrttur samkvmt lgunum tilokar ekki a landeigandi geti krafist sanngjarns gjalds fyrir agang a bastrnd, tjaldsvi ea ru skipulgu tivistarsvi.
455 Fra hav til himmel. Allemannsretten. Direktoratet for naturforvaltning, bls. 18. 456 Skilgreining rktas lands er svofelld: Som innmark eller like med innmark reknes i denne lov grdsplass, hustomt, dyrket mark, engsltt, kulturbeite og skogsplantefelt samt liknende omrde hvor almenhetens ferdsel vil vre til utilbrlig fortrengsel for eier eller bruker. Udyrkete, mindre grunnstykker som ligger i dyrket mark eller engsltt eller er gjerdet inn sammen med slikt omrde, reknes ogs like med innmark. Det samme gjelder omrde for industrielt eller annet srligt yemed hvor almenhetens ferdsel vil vre til utilbrlig fortrengsel for eier, bruker eller andre. 457 Fylkismennirnir eru fulltrar rkisvaldsins landsbygginni.

326 | Hvtbk~nttruvernd

Ef upp kemur greiningur um tiltekin atrii varandi almannarttinn getur landeigandi, feramaur ea tivistarsamtk krafist rskurar sveitarstjrnar um greiningsefni, sbr. 20. gr. tilfslaganna. Brot gegn lgunum geta vara sektum og heimilt er a stva framkvmdir sem stangast vi kvi laganna. getur sveitarflag krafist ess a mannvirki, hindranir ea annar bnaur, skilti ea merki sem hafa veri a hluta til ea llu leyti reist andstu vi bann ea fyrirmli laganna, su fjarlg kostna ess aila sem byrg ber framkvmdunum.

Heimildir til a bta astu til tivistar

tilfslgunum er mlt fyrir um msar heimildir til a bta astu almennings til tivistar, t.d. heimildir stjrnvalda til a taka fr svi eigu rkisins og gera a tivistarsvi, og til a setja reglur um fr/dvl slkum svum. Runeyti getur veitt sveitarflgum og tivistarsamtkum heimild til a merkja leiir rktuu landi og undir vissum kringumstum leyfi til a byggja gngubrr ea gera arar rstafanir til a auvelda fr almennings um rkta svi. Vi merkingu leia skal gera eiganda vivart me gum fyrirvara en samykki hans virist ekki ra rslitum um a hvort rist er framkvmdina. Landeigandi (ea umramaur) getur krafist ess a rskura s um btartt hans vegna framkvmda samkvmt greininni og um fjrh bta.

19.3.3 Almannarttur Danmrku

Eitt af markmium dnsku nttruverndarlaganna er a tryggja agang almennings a nttrunni og auka mguleika tivist. Almennt hefur almenningur rtt til a fara um og hafa vidvl strandsvum, sandsvum upp af strndinni (klitfredede arealer), skglendi og rktuu landi. Fr og dvl essum svum er eigin byrg vegfaranda og ekki m takmarka ea hindra ennan rtt nema srstakar heimildir leyfi a. Slkar heimildir geta veri mismunandi eftir v hvers konar svi um er a ra og hvort a er einkaeigu ea eigu rkisins. Yfirleitt er banna a hafa vidvl nmunda vi barhs ea atvinnuhsni, mia er vi 150 m fjarlg skgarsvum og rktuum svum en strandsvum einkaeign m ekki dvelja ea baa sig innan 50 metra fr barhsni. Takmarkanir sem landeigendur setja vi fr og dvl manna geta stt endurskoun sveitarstjrnar og getur hn afnumi r a hluta ea llu leyti ef ekki eru fyrir eim mlefnalegar stur. Sveitarstjrn getur einnig fyrirskipa a skilti ea giringar sem rengja me lgmtum htti a fararrtti almennings skuli fjarlg ea a sett skuli hli giringar til a tryggja agengi. Takmarka m umfer gangandi og hjlandi um vegi og stga einkaeign ef umferin veldur gindum fyrir atvinnustarfsemi sem stundu er svinu, ef hn rengir srstaklega a rtti til einkalfs ea ef ess gerist rf til verndar grri ea dralfi. Nokkrar fleiri stur geta rttltt takmarkanir en r geta stt endurskoun sveitarstjrnar sama htt og ur er geti.

19.3.4 Almannarttur Bandarkjunum

fordmisrtti Breta (e. common law) var tali a konungurinn hefi me hndum varveisluhlutverk, public trust, sem flst v a tryggja almenningi frjlsan agang a sjvarstrnd, vatns- og rbkkum. egar rettn rki Norur-Amerku

Hvtbk~nttruvernd 327

sgu sig r sambandi vi Bretland og lstu yfir sjlfsti tk hvert rki fyrir sig vi varveisluhlutverkinu af bresku krnunni. athyglisverum dmi fr 1892 var fjalla um gildi og umfang public trust kenningarinnar Bandarkjunum og hefur dmurinn veri talinn leiandi dmur um kenninguna. Mlavextir voru eir a ing Illinois samykkti me lgum ri 1869 thlutun lands mefram Michigan vatninu til lestarflags sem var a hluta til einkaeign. Um var a ra botn vatnsins og landsvi allt a einni mlu fr vatnsborinu, .m.t. hluta af mib Chicago. ri 1873, ea fjrum rum sar, kva ingi a rifta gjrningnum me v a gilda afsali og uru af essu mlaferli sem enduu fyrir hstartti Bandarkjanna. niurstu hstarttar kom fram a skilyrislaust afsal sem fr bga vi rtt almennings grundvelli public trust vri heimilt. mlinu kom skrt fram a rkisvaldinu var heimilt a selja landi en a mtti hins vegar ekki fyrirgera rtti almennings til umferar og afnota af v.458 Sustu 40 rin hafa margir merkilegir dmar falli Bandarkjunum ar sem tekist hefur veri um eli og umfang almannarttar og ekki sst takmarkanir heimild til a rstafa landsvi sem rkisvaldinu ber a varveita grundvelli public trust. Me tmanum hefur gildissvi almannarttarins einnig rmka og nr hann sumum rkjum til rttarins til snortinnar nttru, nttruverndar, verndunar vistkerfa og tivistar. N hefur almannartturinn eins og hann er skilgreindur public trust kenningum veri lgfestur flestum rkjum Bandarkjanna ar sem gjarnan eru settar hmlur agerir rkisvaldsins sem fara bga vi hann.

19.4 Niurstur nefndarinnar um almannartt

Almannartturinn sr langa hef slenskum rtti og helgast af v vihorfi a nttra slands s sameiginleg gi landsmanna sem llum s jafnfrjlst a njta. Brnt er a standa vr um ennan rtt. Jafnframt er nausynlegt a undirstrika a rttinum fylgir skylda um ga umgengni og tillitssemi gagnvart landeigendum, rum feramnnum og ekki sst nttrunni sjlfri. Feramnnum hefur fjlga hratt sustu rum slandi og sfellt meira er um skipulegar ferir strra hpa um landi. Reglur nttruverndarlaga urfa a taka mi af essari run. r urfa a tryggja rtt manna til ess a ferast um landi og njta ess n tillits til ess hvort flk ferast skipulegum hpferum ea eigin vegum. r urfa jafnframt a vera annig r gari gerar a hagsmuna eigenda lands og rtthafa s gtt og a til staar su rri til a sporna vi v a gangur feramanna valdi tjni nttrunni. Nefndin telur ekki nausynlegt a rast verulegar breytingar kaflanum um almannartt enda endurspegla mrg kvi hans hinn forna rtt sem haldist hefur breyttur um langa hr. eru nokkur atrii sem skerpa arf . Hr eftir verur geti um au atrii sem nefndin telur nausynlegt a huga srstaklega a.

19.4.1 Umfang almannarttarins og hugtaki tivist

Hinn forni rttur manna til frjlsrar farar um landi hefur gegnum tina veri tengdur eim feramta sem tkaist hr fr fornu fari. Hann hefur v jafnan n til ess a fara um gangandi, randi, skum, sleum og btum. Til forna flst
458 Illinois Central Railroad Co. v. Illinois 146 U.S. 387 (1892).

328 | Hvtbk~nttruvernd

mikilvgi almannarttarins a greia fyrir samgngum milli landsva og landshluta. ntmasamflagi er mikilvgasti ttur almannarttarins hins vegar lklega s a eiga kost a njta tivistar nttrunni og leita anga kyrrar og nis. Hugtaki tivist vi um fr og dvl ti undir beru lofti ar sem feramaurinn er ninni snertingu vi landi sem fari er um. Me tilkomu vlkninna kutkja og vegalagningu opnaist almenningi agangur a strum svum landsins sem ur voru flestum kunn. Hvorki hr n hinum Norurlndum leiddi essi run til rmkunar almannarttarins ann htt a hann ni almennt til farar vlknnum kutkjum. er erfitt sumum tilvikum a greina milli heimilda, t.d. a hvaa marki fr vlknnum btum um vtn fellur undir almannartt ea heimild til a fara vlsleum um frosna og snvi akta jr. Allt a einu er ljst a almannartturinn verur ekki tlkaur svo a hann veiti flki almennan rtt til farar vlknnum kutkjum um fjll og firnindi utan skipulags vegakerfis. essu sambandi er einnig rtt a hafa huga a af umfer vlkninna kutkja stafar hvai sem skerir mjg frisld sem anna feraflk skist eftir me tivist.

19.4.2 Styrking almannarttarins markmiskvi nttruverndarlaga og stjrnarskr

Nefndin ltur a styrkja beri stu almannarttar nttruverndarlgum me v a kvea skrar um hann markmiskvi laganna. 3. mgr. 1. gr. nvl. segir m.a. a lgin eigi a auvelda umgengni og kynni jarinnar af nttru landsins og menningarminjum. Telur nefndin rtt a skerpa essum tti og bendir v sambandi markmiskvi norsku tivistarlaganna sem hugsanlega fyrirmynd. ar er m.a. lg hersla mguleika til tivistar almenningi til heilsubtar og vellunar:
Formlet med denne loven er verne friluftslivets naturgrunnlag og sikre almenhetens rett til ferdsel, opphold m.v. i naturen, slik at muligheten til utve friluftsliv som en helsefremmende, trivselskapende og miljvennlig fritidsaktivitet bevares og fremmes.

Einnig var rtt nefndinni hvort sta vri til a kvea um almannartt stjrnarskr lveldisins slands.459 Hfu nefndarmenn huga kvi 15. gr. snsku stjrnlaganna (Regeringsformen) sem fyrirmynd. Greinin fjallar um vernd eignarttar en 4. mgr. hennar segir a rtt fyrir kvi greinarinnar skuli allir hafa agang a nttrunni samkvmt almannarttinum. kvi setur annig me skrum htti fram a almannartturinn feli sr btalausa takmrkun eignarttar:
Alla ska ha tillgng till naturen enligt allemansrtten oberoende av vad som freskrivits ovan.

19.4.3 Form og efni kaflans um almannartt

Nefndin er sammla v a sem flest lagakvi sem vara almannarttinn eigi a standa saman nttruverndarlgum. annig veri lgunum heildstur kafli um essi rttindi almennings en a tti a auvelda flki a kynna sr gildandi
459 San kaflinn var skrifaur hafa tillgur Stjrnlagars veri lagar fram og hafa r a geyma kvi um almannartt.

Hvtbk~nttruvernd 329

reglur hverjum tma. samrmi vi etta telur nefndin skilegt a kvi um rtt almennings til umferar um vtn og til sunds og baa veri fr r vatnalgum nttruverndarlg. vatnalgum eru tarlegar reglur um etta efni, ar meal kvi um rtt almennings til afnota af vatnsbkkum vegna umferar um vtn. Fyrir Alingi liggur n frumvarp til laga um breytingu vatnalgum nr. 15/1923 og hefur nefndin lti inaarnefnd t umsgn sna um a og lagt til a kvei veri um framangreinda breytingu breytingarlgunum.460 sama htt telur nefndin skilegt a kvi um mefer elds vavangi standi kaflanum um almannartt. Nnar er fjalla um etta hr eftir. Nefndin mlir me v a haldi veri sama formi kaflans um almannartt og ngildandi lgum, .e. a kvin veri flokku eftir feramta. annig veri askildum greinum fjalla um fr gangandi, hjlandi og randi flks og umfer um vtn. veri srstk kvi um heimildir til a tjalda og tna jarargrur. Nefndin telur a kvi um akstur utan vega og vegslum eigi ekki vel heima meal greina um almannartt enda fellur akstur vlknnum kutkjum almennt ekki undir almannartt eins og hann hefur veri tlkaur og afmarkaur slenskum rtti. Flytja mtti grein sem fjallar um akstur utan vega aftast kaflann og lta fyrirsgn kaflans endurspegla a a hn falli ekki innan almannarttarins. Einnig mtti fjalla um akstur utan vega srstkum kafla.

19.4.4 Meginregla 12. gr. nttruverndarlaga og reglur um umgengni

12. gr. nvl. er sett fram meginregla almannarttar um frjlsa fr um landi og dvl ar lgmtum tilgangi. essi meginregla telur nefndin a eigi a standa breytt. Ekki er a mati nefndarinnar heldur sta til a hrfla a neinu marki vi umgengnisreglum 13. gr. laganna. telur nefndin skilegt a ar veri teki fram a feraflki beri a forast a valda gindum og truflun me hvaa.

19.4.5 Fr gangandi manna

A mati nefndarinnar standa reglur 14. gr. nvl., um fararrtt gangandi manna, a flestu leyti vel fyrir snu. sta er til a halda agreiningu milli reglna um fr um rktu lnd og rktu en um skilgreiningu eirra hugtaka vsast til kafla 11.2.6 hr a framan. Nefndin telur nausynlegt a gera breytingar kvum um heimild landeigenda til a takmarka ea banna fr um afgirt rktu lnd. Hr a framan var v lst a nttruverndarlg nr. 47/1971 flu sr verulega rengingu rtti almennings til farar og dvalar um eignarlnd. Landeigendum var samkvmt eim heimilt a meina gangandi flki fr um lnd sn me v a gira au, hvort sem um var a ra rkta land ea rkta. Me frumvarpi v sem lagt var fram Alingi 1998 og var a ngildandi nttruverndarlgum var stefnt a v a afnema essa takmrkun almannarttarins og fra rttinn aftur til ess sem gilti samkvmt lgunum fr 1956. essi form nu ekki fyllilega fram a ganga og var niurstaan s a eignarlndum bygg er eiganda ea rtthafa heimilt a takmarka ea banna me merkingum vi hli og gngustiga fr manna og dvl afgirtu rktuu landi, sbr. 2. mlsl. 1. mgr. 14. gr. kvi etta kom inn frumvarpi a tillgu umhverfisnefndar og samkvmt
460 http://www.althingi.is/dba-bin/erindi.pl?ltg=139&mnr=561

330 | Hvtbk~nttruvernd

nefndarliti hennar er hugtaki bygg skrt svo a a eigi vi byggt svi ea land, hvort sem er ttblt ea strjlblt.461 Hr er v um afar opna og vtka heimild a ra til a skera almannarttinn n ess a ger s krafa um a landeigandi sni fram raunverulega rf v a gira alfari fyrir fr gangandi flks. Heimildin er annig ekki me nokkru mti afmrku en elilegt vri a gera a ar sem stulaust virist a heimila landeigendum a takmarka rtt almennings til frjlsrar farar nema htta s a tjn ea hagri hljtist af umferinni. a er einmitt t fr slkum sjnarmium sem rttur til farar um rktu lnd er rengri en um au sem rktu eru. norrnni lggjf er almennt gengi t fr v a landeigandi veri a hafa mlefnalegar stur fyrir v a takmarka rtt almennings til frjlsrar farar og t.d. Noregi og Danmrku er gert r fyrir v a hgt s a krefjast rskurar stjrnvalda um rttmti slkrar takmrkunar. Eigi hn ekki rtt sr getur stjrnvaldi lagt fyrir landeiganda t.d. a fjarlgja skilti sem bannar agang almennings a landi hans. Nefndin telur fulla stu til a endurskoa heimild landeigenda til a banna fr og dvl gangandi flks um rktu lnd sn. Nausynlegt er a setja ramma um essa heimild, annig a nttruverndarlgum veri tilteki hvaa astur geti rttltt slkt bann. Jafnframt yrfti a kvea um heimild einstaklinga og tivistarsamtaka til a krefjast rskurar Umhverfisstofnunar um rttmti ess og um rri stofnunarinnar til a framfylgja rttindum almennings. Leggur nefndin til a hf veri hlisjn af norskum og dnskum rtti essu sambandi.

tihvnn, blgresi og fleiri jurtir Fljtavk Frilandinu Hornstrndum.

19.4.6 Umfer randi manna

Hpferir hestamanna hafa aukist undanfrnum rum. kvi 16. gr. nttruverndarlaga um umfer randi manna eru tfr regluger nr. 528/2005 um takmarkanir umfer nttru slands. ar er m.a. kvei svo a banna s a reka hrossast yfir gri land annig a nttruspjll hljtist af ea htta skapist nttruspjllum. Nefndin telur a etta kvi tti allt eins heima nttruverndarlgunum sjlfum. Jafnframt telur nefndin a kvi 5. mgr. greinarinnar um heimild til setningar reglugerar tti a styrkja annig a skylt vri a setja regluger um umfer randi manna, hpferir randi manna og rekstur hrossa. Hr m geta ess a srstk kvi eru um umfer randi manna regluger um Vatnajkulsjgar. Samkvmt eim arf leyfi jgarsvarar fyrir hpfer hestum um jgarinn og miast fjldinn vi yfir 20 hross.

19.4.7 Umfer um vtn

Hr a framan var greint fr eirri afstu nefndarinnar a kvi vatnalaga um umfer um vtn tti a flytja nttruverndarlg. Hefur nefndin gert inaar461 123. l. 19981999, skj. 1111.

Hvtbk~nttruvernd 331

nefnd Alingis grein fyrir essari afstu umsgn sinni um frumvarp til breytinga vatnalgum nr. 15/1923 sem n liggur fyrir Alingi. Jafnframt benti nefndin nausyn ess a gert yri r fyrir heimild fyrir stjrnvld til a takmarka umfer um vtn srstkum tilvikum til verndar nttru og lfrki. Sem dmi um slk tilvik m nefna tmabundnar takmarkanir veium og umfer hrygningarstvum mean hrygningu silunga og laxa stendur. Einnig m nefna nausyn slku rri varptma votlendisfugla. Rtt er a vekja athygli a framangreindu frumvarpi er gert r fyrir a umhverfisrherra geti regluger sett takmarkanir vi umfer vlkninna bta og annarra vlkninna faratkja um vtn og vatnasvi.

19.4.8 Heimild til a takmarka umfer byggum

Heimild 19. gr. nttruverndarlaga til a takmarka umfer og loka svum byggum hefur ekki gagnast sem skyldi. Fyrirkomulagi sem greinin kveur um er ungt vfum og ljst a Umhverfisstofnun hefur a breyttu ekki bolmagn til a gera rlega tarlega heildarttekt standi sva byggum. Nefndin leggur til tvenns konar breytingar hr. fyrsta lagi a kvei s um a Umhverfisstofnun vinni slka skrslu riggja ra fresti og a skrari rammi veri settur um efni hennar. sta vri til a huga hvort hgt vri a koma upp rafrnu bendingakerfi annig a feralangar gtu sent stofnuninni bendingar um stand sva. Slku kerfi hefur t.d. veri komi laggirnar vegna gengra plantna, .e. lpnu og skgarkerfils. Hins vegar telur nefndin nausynlegt a auk heimildar til a loka svum a undangenginni mlsmefer samkvmt 19. gr. s lgunum heimild til skyndilokunar. slensk nttra er almennt s vikvm fyrir gangi og v er nausynlegt a til staar su heimildir til a bregast skjtt vi ef srstakar astur skapa verulega httu tjni af vldum umferar. Nokkrum sinnum hafa sustu rum komi upp tilvik ar sem rf hefi veri slkri heimild. Sem dmi m nefna stand sem skapaist vegna mikillar sknar feramanna a nju hrauni Fimmvruhlsi. Dmi um hlistar heimildir eru 48. gr. vegalaga nr. 80/2007 um skyndilokun vega og 11. gr. laga um veiar fiskveiilandhelgi slands nr. 79/1997 um skyndilokun veiisva.

19.4.9 Heimild til a tjalda

Eins og lst er hr a framan er 20. gr. ngildandi laga gerur greinarmunur heimildum til a tjalda vi alfaraleiir annars vegar og utan alfaraleia hins vegar. Hugtaki alfaralei tknar slensku mli fjlfarna lei. lgskringarggnum a baki 20. gr. nvl. kemur fram a me ferum utan alfaraleiar s tt vi ferir sem ekki urfi a tengjast vegum ea stgum og leiin geti legi um holt og ma. essi hugtk eru ekki alls kostar skr en m draga lyktun a heimildir til a tjalda utan alfaraleiar gildi raun eingngu fyrir sem ferast um landi gangandi og hugsanlega randi ea reihjlum. Heimildin nr einvrungu til ess a setja niur gngutjld. Nefndin er sammla um a rmar heimildir eigi a vera lgum til a tjalda vi essar astur og telur ekki stu til a gera breytingar essu kvi. vri til bta a skra betur hugtkin alfaralei og utan alfaraleiar. Vi alfaralei er heimilt a setja niur hefbundin vilegutjld en mismunandi reglur gilda um tjaldningu eftir v hvort ferin liggur um alfaralei bygg ea byggum. Nefndin telur rtt a heimildir til a tjalda byggum su rmri en bygg og telur ekki stu til a gera grundvallarbreytingar essum heimildum.
332 | Hvtbk~nttruvernd

 bendir nefndin a ekki er alls kostar skrt hva tt er vi me hefbundnum vilegutjldum. Gera verur r fyrir a ar s um a ra veigameiri tjld en svo a hgt s a bera au gngu en hinn bginn er spurning hvort einhver strar- ea yngdarafmrkun eigi a gilda um ennan tjaldflokk. sustu rum hefur notkun tjaldvagna, fellihsa, hjlhsa og hsbla frst mjg vxt. nefndinni var rtt hvort sta vri til a setja srstakar reglur um gististai fyrir sem nota slkan vilegubna. Augljst er a um hsbla gilda reglur um akstur utan vega og sama m raun segja um tjaldvagna, fellihsi og hjlhsi enda arf vlkni kutki til a flytja au r sta. essi bnaur verur v ekki notaur nema svum sem tengjast vegum ea slum sem heimilt er a aka . Nefndin telur stu til a skerpa kvi 5. mgr. 20. gr. um skyldu til grar umgengni egar tjalda er. Hr m hafa til hlisjnar sambrilegt kvi regluger um Vatnajkulsjgar ar sem rtta er a ess skuli gtt a valda ekki skemmdum vettvangi og a skylt s a taka allt sorp og rgang til bygga.

19.4.10 Giringar
kvi 23. gr. nttruverndarlaga um bann vi v a setja niur giringar vatns-, r- ea sjvarbakka annig a hindri fr gangandi manna tengjast m.a. kvum vatnalaga um rtt til umferar um vtn og heimild til farar um vatnsbakka og afnota af eim. Reynslan hefur snt a msum tilvikum er fari svig vi fyrrnefnt kvi nttruverndarlaga og er v rf a lgunum s kvei um rri almennings af v tilefni. Vakin skal athygli a banni er fortakslaust nttruverndarlgum nr. 44/1999 en eldri lgum voru vissar undangur heimilaar fr essu banni.462 Nefndin leggur til a 23. gr. veri kvei um heimild einstaklinga og tivistarsamtaka til a krefjast ess a Umhverfisstofnun rskuri um hvort slkar giringar brjti bga vi almannarttinn og a stofnunin taki eftir atvikum kvrun um beitingu vingunarrra framhaldi af v. sta vri til a sams konar rri vri tengt kvi 2. mlsl. 1. mgr. 23. gr. um giringar yfir fornar jleiir ea skipulaga gngu-, hjlreia- ea reistga. Samkvmt kvinu er heimilt a setja niur slkar giringar en skylt er a hafa hli giringunni ea gngustiga. Hr arf a athuga samrmi vi 55. gr. vegalaga sem er svohljandi:
N liggur vegur, stgur ea gtutroningur yfir land manns og telst eigi til neins vegflokks samkvmt lgum essum og er landeiganda heimilt a gera giringu yfir ann veg me hlii veginum en eigi m hann lsa hliinu n me ru mti hindra umfer um ann veg nema sveitarstjrn leyfi. kvrun sveitarstjrnar skv. 1. mgr. m leggja undir rskur rherra.

Hr arf a samrma heimildir og smuleiis a skoa vandlega samspil valdheimilda stjrnvalda a essu leyti.

19.4.11 Mefer elds

ess er ur geti a um mefer elds vavangi er fjalla srstkum lgum, lgum um sinubruna og mefer elds vavangi nr. 61/1992. Nefndin telur
462 Hr m benda a grein fr 1978 benti Sigurur Lndal a kvi vatnalaga um heimild til umferar um vatnsbakka gengju framar undantekningum nttruverndarlaga fr banni vi v a setja niur giringar sem hindruu umfer. Sj Sigurur Lndal: tilfsrttur. lfljtur 1978 (1), bls. 41.

Hvtbk~nttruvernd 333

Tnsla berja

stu til a huga hvort betur fri a fra kvi laganna nttruverndarlg, a minnsta kosti au sem fjalla um mefer elds vavangi. Gilda um a smu sjnarmi og ur eru nefnd a a auveldi yfirsn a almenningur geti einum sta gengi a heildstu regluverki um fr, dvl og umgengni nttru slands. Mikilvgt er a almenn vitneskja s um reglur um mefer elds enda getur varkrni essu efni leitt af sr nttruspjll sem lengi eru snileg. etta t.d. vi um a egar eldur kemst mosabreiur. A undanfrnu hefur aukist notkun einnota grills og getur a skapa httu bruna, t.d. ef a er lagt beint grna jr. Me hlnandi veurfari eykst uppgufun r jru og me v skapast aukin htta tjni af vldum bruna nttrunni. Lpna er hr srstakt hyggjuefni. Hn myndar miklar og ttar breiur kringum ttblisstai, skgrktar- og landgrslusvum og sumarbstaalndum. haustin myndast mikil sina lpnubreiunum, sem er grarlegur eldsmatur. Mlingar sna a um 510 tonn af urrefni eru hektara lpnusinu en a er margfalt a magn sem er graslendi. urr fallin lpna brennur mjg hratt. Tir sinubrunar lpnu vi Hafnarfjr ttu t.d. a vera hr vti til varnaar. sambandi vi grurbruna er vert a huga a v hvaa ailar eigi a meta nausyn vibraga t.d. ef bruninn sr sta svi sem erfitt og kostnaarsamt er fyrir slkkvili a komast a. Einnig hvaa sjnarmi eigi a leggja til grundvallar slkum kvrunum. Nefndin telur stu til a essi atrii veri tekin til skounar og huga a setningu skrari reglna um essi efni.

19.4.12 Tnsla berja, sveppa, fjallagrasa, fjrugrurs og fleira

24. gr. nttruverndarlaga kveur um vtkar heimildir almennings til tnslu berja, sveppa, fjallagrasa og jurta jlendum og afrttum. sta er til a endurskoa agreiningu 24. gr. nttruverndarlaga jlendur og afrtti annars vegar og eignarlnd hins vegar me hlisjn af lgum nr. 58/1998 um jlendur og kvrun marka eignarlanda, jlendna og afrtta. au lg gera r fyrir a egar vinnu bygganefndar veri loki muni landsvi slandi einungis falla tvo flokka a v er varar eignarhald, .e. jlendur og eignarlnd. Nefndin telur ekki stu til a rengja rttindi almennings til tnslu jlendum, sj umfjllun um tnslu atvinnuskyni hr eftir. Rtt er a taka fram a enda tt gert s r fyrir a einstaklingar ea lgailar geti tt bein eignarrttindi svum innan jlendna er lklegt a va taki slk rttindi til einkarttar til tnslu jurta. etta er ekki hugsandi og myndi slkur rttur ganga framar heimildum almennings. Heimild 24. gr. til tnslu jurta tekur ekki til eirra jurta sem frilstar hafa veri. Telur nefndin stu til a rtta etta greininni.

19.4.13 Tnsla atvinnuskyni

Hinar vtku heimildir almennings til tnslu jurta jlendum gera a a verkum a litlar skorur hafa raun veri vi tnslu ar atvinnuskyni. Hr skal bent a samkvmt 3. mgr. 3. gr. jlendulaga nr. 58/1998 arf leyfi hlutaeigandi sveitarstjrnar til a nta land og landsrttindi innan jlendu nnur en vatnsog jarhitarttindi, nmur og nnur jarefni en leyfi til eirra nota veitir forstisrherra. Samkvmt essu heyrir a undir sveitarstjrnir a veita leyfi til tnslu

334 | Hvtbk~nttruvernd

jarargrurs jlendum atvinnuskyni a v marki sem hn verur ekki talin falla undir almannarttarkvi 24. gr. nttruverndarlaga. Eins og fyrr er geti var vi setningu nttruverndarlaga nr. 44/1999 ekki talin sta til a ttast ofntingu en var athugasemdum vi frumvarpi teki fram a skn villtar jurtir hefi egar aukist verulega. Niurstaan var s a veita umhverfisrherra heimild til a setja regluger kvi um essa ntingu. Segir 26. gr. laganna a regluger geti rherra m.a. kvei um skyldu til a tilkynna Nttrufristofnun slands um magn og tegund ess sem tnt er og tnslusta og egar srstaklega standi a leyfi Umhverfisstofnunar urfi til tnslu einstakra tegunda ea einstkum svum. Reglugerarheimildin hefur ekki veri ntt eim rma ratug sem lgin hafa veri gildi. Nefndin telur tmbrt a fram fari rannskn umfangi essarar ntingar og a mtu veri stefna um hana, ekki sst jlendum. Kanna arf hvort sta er til a ttast ofntingu mia vi lklega run og hvaa vibrg vru heppileg vi v. Hr yrfti a minnsta kosti a tryggja a stjrnvld hefu yfirsn yfir ntinguna og fylgdust me hrifum hennar. Nefndin bendir jafnframt a strangt til teki eigi kvi um tnslu atvinnuskyni ekki heima meal kva um almannartt og leggur v til a srstaklega veri huga a stasetningu kvisins lgunum.

19.4.14 Heimildir til a bta astu til tivistar

kaflanum um norsku tilfslgin hr a framan var fjalla um heimildir laganna sem mia a v a bta astu almennings til tivistar. Bi er ar um a ra heimildir stjrnvalda til a taka fr svi eigu rkisins og gera a tivistarsvi og heimildir til framkvmda til a auvelda fr almennings um rkta svi. 70. gr. nttruverndarlaga nr. 44/1999 er fjalla um tivistarsvi. ar segir a sveitarflg, Umhverfisstofnun ea nttruverndarnefndir geti gengist fyrir v a halda opnum gngustgum, strandsvum til sjbaa, vatnsbkkum og rum stgum og svum sem sta er til a halda opnum til a greia fyrir v a almenningur fi noti nttrunnar og einnig sett upp gngubrr, hli og gngustiga og afmarka tjaldsvi og gert anna a er urfa ykir essu skyni. kvi er a snu leyti hlisttt urnefndri heimild norsku tilfslaganna. er s munur a 2. mgr. 70. gr. er gerur s fyrirvari a framkvmdir samkvmt greininni skuli einungis gerar me samykki eiganda ea rtthafa lands. slenska kvi gengur v ekki jafnlangt og norsku lgin v ar er samykki eiganda ekki rslitaatrii ef stjrnvld veita anna bor leyfi til framkvmdanna. Valdi r honum tjni getur hann vallt krafist ess a rskura s um btartt hans og um fjrh bta. Nefndin telur stu til a endurskoa kvi 70. gr. me tilliti til essara atria og leggur til a merking leia veri a minnsta kosti undanegin skilyri um samykki landeiganda. Sjlfsagt er a vi hann s haft samr. Nefndin leggur til a greininni s rtta a mannvirki sem reist eru samkvmt henni veri a falla vel a umhverfinu. A mati nefndarinnar 70. gr. betur heima kaflanum um almannartt en IX. kafla eins og n er og leggur nefndin til a hn veri flutt anga.

Hvtbk~nttruvernd 335

Erfaefni og erfaaulindir

20

338 | Hvtbk~nttruvernd

20. Erfaefni og erfaaulindir

20.1 Inngangur
Me grarlegri framrun erfatkni og aukinni ntingu erfaefnis undanfarin r hefur skn erfaefni lfvera um allan heim margfaldast. Nting erfaefnis er a mestu h uppruna ess og nting og run essu svii fer oft fram fjarri uppruna og sfnunarsta erfaefnisins. flestum tilfellum er auvelt a safna og flytja erfaefni annig a erfitt getur veri a fylgjast me og hafa eftirlit me slkum athfnum. skn infyrirtkja erfaefni hefur aukist undanfarin 2030 r og er a meal annars sta ess a samningi Sameinuu janna um lffrilega fjlbreytni fr 1992 voru tekin inn srstk kvi um erfaaulindir. Eftir gildistku samningsins hafa mrg rki sett lg um erfaefni ar sem fjalla er um agang a erfaaulindum, leyfisveitingu, sfnun, tflutning, ntingu og skiptingu hagnaar sem skapast vi ntingu erfaaulinda. Nlega nist samkomulag aildarrkja samningsins um lffrilega fjlbreytni um srstaka bkun vi samninginn sem fjallar um agang a erfaaulindum og sanngjarna og rttlta skiptingu hagnaar sem hlst af ntingu eirra, og kallast hn Nagoya-bkunin.

20.2 slensk lggjf

Erfaefni slenskrar nttru er ekki fyrirferarmiki slenskri lggjf. Me aild a samningi um lffrilega fjlbreytni hefur sland teki sig jrttarlegu skyldu a setja m.a. lggjf kvi sem tryggja framgngu samningsins, ar meal kvi um verndun og ntingu erfaefnis og erfaaulinda. N eru slenskum lgum eingngu bein kvi um varveislu erfaaulinda landbnai, sbr. bnaarlg nr. 70/1998, og um rannsknir og ntingu erfaefnis hverarvera, sbr. lg um rannsknir og ntingu aulinda jru nr. 57/1998. Erfaefni og erfaaulindir rum villtum lfverum landsins njta ekki verndar umfram almennu vernd sem nttruverndarlg og lg um vernd, friun og veiar villtum fuglum og villtum spendrum veita essum lfverum.

20.2.1 Lg um nttruvernd
Lg nr. 44/1999 um nttruvernd fjalla srstaklega um verndun lfvera, bsva og vistkerfa en egar kemur a verndun erfaefnis er ekki teki v sem srstakri einingu lfrkinu sem sta s til a vernda ea stula a v a nting ess

Hvtbk~nttruvernd 339

Bllilja.

s me sjlfbrum htti. fyrstu grein laganna, sem er markmisgrein laganna, kemur fram a lgin eigi a stula a run slenskrar nttru eftir eigin lgmlum og verndun og ntingu aulinda grundvelli sjlfbrrar runar. kvi tekur til nttrunnar allrar og aulinda hennar og verur v a tla a erfaefni og erfaaulindir falli ar undir n ess a a s tilgreint srstaklega lgunum. Erfaefni lfvera innan frilstra sva ntur samkvmt essu verndarkva frilsinga sama htt og lfrki svanna almennt en rtt er a leggja herslu a stjrnssla er ltt tfr essu svii. a er v nausynlegt a styrkja kvi laga um nttruvernd annig a au taki me skrum htti til erfaefnis og erfaaulinda. Fjalla er um tflutning nttrugripa lgum um Nttrufristofnun slands og nttrustofur nr. 60/1992 og arf leyfi stofnunarinnar til ess a flytja nttrugripi t r landinu. a er vst hvort erfaefni fellur undir hugtaki nttrugripir.

20.2.2 Bnaarlg
Samkvmt 16. gr. bnaarlaga nr. 70/1998, sbr. lg nr. 53/2003, skipar sjvartvegs- og landbnaarrherra sj manna nefnd, erfanefnd landbnaarins, samkvmt tilnefningum fr Bndasamtkum slands, Landbnaarhskla slands, Skgrkt rkisins, Veiimlastofnun og Nttrufristofnun slands. Me breytingu eirri sem ger var umrddri grein me lgum nr. 53/2003 var hlutverk erfanefndar auki fr v sem ur var annig a hn fjallar n um varveislu erfalinda landbnai breium grundvelli, .e. um hsdr, nytjajurtir og tr. Me orunum nytjajurtir og tr er tt vi jurtir og tr sem notu eru rktun hr landi en ekki villtar jurtir og tr.463 Helstu verkefni nefndarinnar eru: a annast samr innanlands um varveislu erfaaulinda landbnai a hvetja til rannskna svii erfaaulinda landbnai a stula a milun ekkingar um erfaaulindir og gildi eirra, jafnt me kennslu sem upplsingagjf til almennings a veita hagsmunaailum og stjrnvldum rgjf um varveislu og ntingu erfaaulinda landbnai a annast samskipti vi erlenda aila essu svii samstarfi vi tengilii slands hj aljastofnunum Verkefnin hafa veri nnar tfr regluger nr. 151/2005 um varveislu og ntingu erfaaulinda landbnai. ar er skrskota til samningsins um lf463 Sj athugasemdir vi frumvarp a er var a lgum nr. 53/2003, sj 128. l. 20022003, 241. ml, skj. 245. ar segir enn fremur: Hafa ber huga essu sambandi a breytingar geta ori v hvaa jurtir og tr eru skilgreind sem villt. Til dmis eru tilraunir n hafnar me rktun missa villtra jurta, svo sem hvannar og vallhumals, til nota fubtarefni og lyf. Ef slkar tilraunir skila gum rangri mundu essar rktuu jurtir flokkast undir nytjajurtir skilningi laganna.

340 | Hvtbk~nttruvernd

frilega fjlbreytni og kva hans um verndun og vihald erfaaulinda. Reglugerin tekur til varveislu og ntingar erfaaulinda sem eru ea gtu veri vermtar slenskum landbnai ea geta haft menningarlegt gildi. Samkvmt 3. gr. hennar merkir erfaaulind landbnai vermti sem felast erfaeiginleikum lfvera og eirri fjlbreytni snd og eiginleikum sem eir skapa. Hugtaki vi um lfverur sem eru rktaar og/ea nttar landbnai. samrmi vi verkefni erfanefndar hefur nefndin sett fram landstlun um verndun erfaaulinda sem tekur til slenskrar nttru og landbnaar fyrir tmabili 20092013. ar er fjalla um helstu tegundir bfjr og plantna slenskum landbnai og settar fram verndartlanir fyrir sumar tegundanna, en nefndin hefur beitt sr fyrir verndun og vihaldi srslenskra bfjrstofna eins og slensku hnunnar, geitastofnsins og slenska fjrhundsins.

20.2.3 Lg um rannsknir og ntingu aulindum jru

sama tma og unni var a undirbningi a setningu laga um rannsknir og ntingu aulinda jru nr. 57/1998 (aulindalaga) var mikill hugi ntingu erfaefnis hverarvera. eim tma var einkum eitt fyrirtki hr landi sem hafi huga a f leyfi til ess a safna og nta erfaefni hverarvera lftkniinai. ar sem lagaumgjr um sfnun erfaefnis og slka starfsemi var ekki fyrir hendi var kvei a bta inn aulindafrumvarpi einni grein, 34. gr. um rannsknir og ntingu rverum hverasvum.464 Greinin felur sr a rannsknir og nting rvera sem vinna m jarhitasvum ltur smu meginreglum og nnur nting jarrnna aulinda. a ir a slk starfsemi er heimil n leyfis inaarrherra en hann skal hafa samr vi umhverfisrherra um leyfisveitingu. tlunin var a kvi yri endurskoa fyrir 1. janar 2001 og a sett yri heildarlggjf um verndun og ntingu erfaefnis slenskri nttru og starfsemi lftknifyrirtkja. Umrur um endurskoun kvisins fru af sta kjlfar setningar aulindalaga n ess a niurstaa og samstaa nist um mli. Inaarrherra setti ri 1999, a hfu samri vi umhverfisrherra, reglur um veitingu leyfa til rannskna og ntingar rverum sem vinna m jarhitasvum grundvelli 34. gr. aulindalaga. Rannsknarleyfi geta veri: srleyfi til hagntra rannskna til ess a rannsaka hagntt gildi hverarvera almenn rannsknarleyfi til hagntra rannskna ea almenn rannsknarleyfi til almennra grunnrannskna Helsti munurinn rannsknarleyfum til hagntra rannskna felst mismiklum rttindum og misstrngum skilyrum um fjrhagslegar skuldbindingar rannsknaraila. Heimild til rannskna felur sr leyfi til snatku en ekki eignarrtt snunum ea rktunum r eim. Leyfishafa er skylt a skr og stasetja snatkustai nkvmlega og afhenda Nttrufristofnun slands afrit af upplsingum. Honum er heimilt a afhenda rija aila sni ea rktanir r eim n leyfis inaarrherra sem hafa skal samr vi umhverfisrherra. Ntingarleyfi felur sr leyfi til a hagnta tilteknar rverur framleislu og/ea til slu. a m veita eim
464 a var meiri hluti inaarnefndar sem lagi til a greininni yri btt vi frumvarpi, sj 122. l. 19971998, 359. ml, skj. 1265 og 1266.

Hvtbk~nttruvernd 341

Fjrurungar.

sem ur hafa fengi rannsknarleyfi sem leitt hefur til hinna hagntu nota, sbr. 3. gr. reglnanna. grundvelli essara reglna hafa veri veitt tv leyfi til rannskna og ntingar hverarvera. Fyrirtki slenskar hverarverur (Procaria) fkk leyfi til hagntra rannskna fjlda hverasva landsins kjlfar lagasetningarinnar og var a framlengt einu sinni en er n falli r gildi. fkk Bla lni rannsknar- og ntingarleyfi ri 1999 sem endurnja var einu sinni en er einnig falli r gildi. a eru v engin leyfi gildi til sfnunar og rannskna hverarverum hr landi. Nttrufristofnun slands fer me eftirlit me rannsknum og ntingu hverarvera samkvmt 34. gr. aulindalaga. eim sem fengi hafa leyfi til rannskna ea ntingar er skylt a veita stofnuninni allar upplsingar um sfnun og niurstur rannskna. Leyfishfum ber a skila skrslu til stofnunarinnar ekki sjaldnar en rlega og vi lok rannsknanna skal senda skrslu um niurstur rannsknanna og rdrtt til inaarruneytis og umhverfisruneytis.

sland er aili a nokkrum aljlegum samningum sem vara erfaefni. Fyrstan er a telja samninginn um lffrilega fjlbreytni en nnar er ger grein fyrir honum hr eftir. ru lagi er um a ra samning um verndun erfaefnis plantna sem notaar eru mat og til landbnaar en hann var gerur vettvangi Matvla- og landbnaarstofnunar Sameinuu janna (FAO).465 Samningurinn tekur til um a bil 80 tegunda plantna sem notaar eru landbnai og eru r taldar upp viauka me samningnum. rija lagi m nefna TRIP-samninginn um hugverkartt viskiptum466 en hann nr m.a. til hugverkaverndar svii lftkni. Samningurinn er viauki vi samninginn um stofnun Aljaviskiptastofnunarinnar (WTO) sem undirritaur var Marakess 15. aprl 1994. essu sambandi m einnig nefna a sland er aili a Norrna genabankanum (NordGen) sem rekinn er byrg norrnu rherranefndarinnar en hann geymir m.a. mikilvgt safn frsna.

20.3 Aljlegir samningar

20.3.1 Samningurinn um lffrilega fjlbreytni

Erfaaulindir eru einn af remur meginttum samningsins um lffrilega fjlbreytni eins og fram kemur fyrstu grein samningsins ar sem segir: Markmi samningsins ...... eru vernd lffrilegrar fjlbreytni, sjlfbr nting efnistta hennar og sanngjrn og rttlt skipting ess hagnaar sem stafar af ntingu erfaaulinda, ... . kvi um erfaaulindir eru san nnar tfr 15.19. grein
465 International Treaty on Plant Genetic Resources for Food and Agriculture (ITPGRFA). 466 Agreement on Trade-related Aspects of Intellectual Property Rights.

342 | Hvtbk~nttruvernd

samningsins. 15. gr. er fjalla um agang a erfaaulindum. ar er stafest a rki hafi skoraan rtt yfir nttruaulindum innan sinnar lgsgu og hafi ar af leiandi vald til ess a kvea agang a erfaaulindum og er a vald h lggjf hvers rkis. Aildarrki samningsins skulu leitast vi a auvelda agang a erfaaulindum lgsgu sinni sem nta m umhverfisvnan mta og mega ekki setja hmlur sem brjta bga vi markmi samningsins. er einnig kvei um a rki skuli gera rstafanir eim tilgangi a skipta me sr sanngjarnan og rttltan htt niurstum rannskna og runar og eim hagnai sem stafar af verslun me og ntingu erfaaulindum vi samningsailann sem ltur t slkar aulindir. 16. grein samningsins er fjalla um agang a og milun tkni, einkum fr inrkjum til runarlanda og eirra sem lta erfaaulindir t. etta vi um tkni sem ltur a verndun og sjlfbrri notkun lffrilegrar fjlbreytni ea ntir erfaaulindir og veldur ekki umtalsverum skemmdum umhverfinu. Aildarrki skulu lta t og/ea auvelda agang a tkni og milun hennar gu runarlandanna me sanngjrnum og mjg hagstum skilmlum. S essi tkni h einkaleyfum og rum hugverkartti skal agangur og flutningur ltinn t me skilmlum sem viurkenna og samrmast vernd hugverkarttar. Aildarrki samningsins skulu gera rstafanir eim tilgangi a einkageirinn auveldi agang a run og milun tkni til hagsbta bi fyrir rkisstofnanir og einkageira runarlanda. 19. grein samningsins fjallar nnar um mefer lftkni og dreifingu hagnaar af henni. ar er kvei um skyldur samningsaila til a gera rstafanir til ess a sj fyrir virkri tttku eirra samningsaila sem leggja til erfaaulindir lftknilegri rannsknarstarfsemi. Jafnframt er ar lagur grunnur a skyldum samningsaila til ess a gera rstafanir v skyni a veita rum samningsailum, einkum runarlndum, agang a niurstum og hagnai af lftkni sem byggir erfaaulindum. greininni er jafnframt kvei um a samningsailar skuli huga rfina fyrir bkun vi samninginn um erfaaulindir og skiptingu hagnaar sem skapast vi ntingu eirra. Mikilvgur hluti af framkvmd samningsins um lffrilega fjlbreytni er samvinna um upplsingaml og skipti upplsingum sem og tknileg og vsindaleg samvinna. Um essi atrii er fjalla 17. og 18. gr. hans.

Vtukorpa.

Nagoya-bkunin

Nagoya-bkunin um agang a erfaaulindum og rttlta skiptingu hagnaar af ntingu eirra467 var samykkt 10. fundi aildarrkja samningsins um lffrilega fjlbreytni Nagoya Japan lok oktber 2010. Hn er rammi fyrir
467 Nagoya Protocol on Access to Genetic Resources and the Fair and Equitable Sharing of Benefits Arising from their Utilization to the Convention on Biological Diversity.

Hvtbk~nttruvernd 343

Skeiarrsandur, sjlfs birki.

framkvmd rija markmis samningsins sem fjallar um sanngjarna og rttlta skiptingu hagnaar af ntingu erfaaulinda samrmi vi 15., 16. og 19. grein samningsins. Formlegt samningaferli um bkunina hfst kjlfar fundar jarleitoga, sem haldinn var Jhannesarborg ri 2002. ar var kalla eftir v a grundvelli samningsins um lffrilega fjlbreytni yri gert aljlegt samkomulag um a tryggja og hvetja til sanngjarnrar og rttltrar skiptingar hagnaar af ntingu erfaaulinda. kjlfari var srstakri samninganefnd fali a hefja formlegar virur og samningaferli um bkunina. Bkunin var lg fram til undirritunar hfustvum Sameinuu janna New York febrar 2011 og mun hn liggja frammi ar til febrar 2012. Bkunin last gildi 90 dgum eftir a 50 rki hafa fullgilt ea stafest hana. sland hefur ekki fullgilt bkunina. Nagoya-bkuninni felst s grundvallarhugsun a eir sem nti erfaefni sem h er kvrunarrtti rkis, frumbyggja ea samflaga eirra greii fyrir agang a erfaaulindum, sfnun eirra og notkun me v a skipta hagnai sem hlst af ntingunni grundvelli fyrirfram veitts samykkis og gagnkvmt samykktum skilmlum sem samningsailar eru sammla um. Helstu atrii sem bkunin tekur til lta a agangi og veitingu leyfa til sfnunar erfaaulinda sem og skilyrum fyrir leyfisveitingu. Fjalla er um inn- og tflutning erfaefnis, samkomulag um skiptingu hagnaar af ntingu erfaaulinda, fyrirfram veitt samykki, rlausn deilumla, hefbundna ekkingu og rtt frumbyggja. N hafa 40 rki undirrita Nagoya-bkunina og vonir standa til ess a 50 rki hafi fullgilt hana um mitt r 2012 annig a hn hafi last gildi egar aildarrki samningsins um lffrilega fjlbreytni koma saman til 11. aildarrkjafundar samningsins oktber 2012.

20.4 kvi norskra laga um agang a erfaefni

Srstakur kafli norsku lgunum um nttrulega fjlbreytni fjallar um agang a erfaefni og byggja kvi hans samningnum um lffrilega fjlbreytni. upphafsgrein kaflans segir a erfaefni nttrunnar s sameiginleg aulind sem
344 | Hvtbk~nttruvernd

tilheyri norsku jinni og a rki fari me stjrn hennar. Kvei er um a erfaaulindir skuli nta sem best til hagsldar fyrir nttruna og manninn, bi norsku og aljlegu samhengi, og a leggja skuli herslu a skipting hagnaar sem hlst af ntingu aulindanna taki tillit til hagsmuna frumbyggja og samflaga eirra. Heimilt er a kvea um a regluger a sfnun lfrns efnis v skyni a nta erfaefni skuli h leyfi fr umhverfisruneytinu. Leyfi til sfnunar gildir jafnframt um notkun erfaefnisins en skilyri leyfisins taka einnig til annarra sem f efni ea rangurs af sfnuninni. Sfnun fyrir opinber sfn og notkun landbnai og skgrkt er undanegin leyfisveitingu. Mgulegt er a f sni fr opinberum sfnum me kvenum takmrkunum og skilyrum, m.a. eim a ekki er hgt a krefjast hugverkarttinda slku erfaefni ea annarra rttinda sem takmarka notkun ess nema v hafi veri breytt verulega miki. Teki er fram lgunum a erfaefni tegunda sem falla undir samning Matvla- og landbnaarstofnunar Sameinuu janna um verndun erfaefnis plantna sem notaar eru mat og til landbnaar su har kvum ess samnings. egar erfaefni er flutt inn til Noregs fr landi sem gerir krfu um samykki fyrir sfnun og tflutningi verur slkt samykki a liggja fyrir. S upprunarki anna en rki sem ltur erfaefni t og upprunarki krefst samykkis fyrir sfnun skal upplsa um hvort slkt samykki var fengi. Lgin veita heimildir til ess a setja reglugerir um nnari tfrslu og framkvmd laganna essu svii.

20.5 Niurstaa nefndarinnar um erfaaulindir

Um rabil hefur mnnum veri ljst a bta urfi lggjf um nttruvernd annig a allt slenskt erfaefni og erfaefni upprunni slenskri nttru njti lagaverndar samrmi vi kvi samningsins um lffrilega fjlbreytni. a skiptir sland og slensk fyrirtki miklu mli a erfaefni s vernda og a sett veri skr lagakvi um erfatkni og ntingu erfaaulinda lftkniinai hr landi. Gildir etta ekki aeins um verndun og agang a slensku erfaefni og erfaaulindum heldur hefur etta einnig mikla ingu fyrir slensk fyrirtki sem nta ea hyggjast nta erfaefni sem er upprunni utan lgsgu slands. a er v mat nefndarinnar a bta urfi inn lg um nttruvernd njum kafla sem fjalli um verndun og ntingu erfaefnis. ar urfa a vera skr kvi um leyfisveitingu til sfnunar og ntingar erfaefnis r slenskri nttru og um mlsmefer v sambandi. Jafnframt arf a setja skrar reglur um skrningu, innflutning og tflutning erfaefnis og hvernig standa skuli a fyrirfram upplstu samykki fyrir sfnun og ntingu. arf a fjalla um sanngjarna skiptingu hagnaar af ntingu erfaefnis. Auk essa er randi a kvei veri skrt um a hvar og hvernig essum mlaflokki verur fyrir komi stjrnsslunni, hvaa stofnanir fari me leyfisveitingu, eftirlit og framkvmd essara mla. Nefndin telur einnig stu til ess a sland gerist aili a Nagoya-bkuninni og fullgildi hana og annig a sland veri ori aili egar hn tekur gildi.

Hvtbk~nttruvernd 345

Stjrnvld nttruverndarmla

21

348 | Hvtbk~nttruvernd

21. Stjrnvld nttruverndarmla

21.1 Umhverfisruneyti og undirstofnanir ess
21.1.1 Umhverfisruneyti
Samkvmt 11. gr. reglugerar nr. 177/2007 um Stjrnarr slands fer umhverfisruneyti me eftirfarandi mlaflokka: 1. Nttruvernd, .m.t. landgrslu, vernd vistkerfa og lffrilegrar fjlbreytni og erfaaulinda, jgara, ara en ingvallajgar, og frilst svi. 2. Friunar- og uppgrsluagerir svii grur- og skgverndar, skgrkt, ara en landshlutabundna og nytjaskga, og fyrirhleslur. 3. Rannsknir svii umhverfismla og umhverfisvktun, sem ekki er lg til annars runeytis. 4. Mengunarvarnir, mehndlun rgangs, hollustuhtti, heilbrigiseftirlit, eiturefni og httuleg efni. 5. Skipulagsml, mat umhverfishrifum og ger landntingartlana. 6. Byggingarml og brunavarnir. 7. Veurjnustu, varnir gegn ofanflum, fjarknnun og mlingar og rannsknir vatnafari landsins. 8. Dravernd og stjrnun veia villtum fuglum og villtum spendrum rum en sjvarspendrum. 9. Loftslagsvernd. 10. Landmlingar og kortager. r undirstofnanir runeytisins sem helst koma a nttruvernd eru Umhverfisstofnun, Nttrufristofnun slands, Vatnajkulsjgarur og Nttrurannsknastin vi Mvatn. Fleiri stofnanir runeytisins fara me verkefni sem tengjast nttruvernd me einum ea rum htti, ar meal Landgrsla rkisins, Skgrkt rkisins, Veurstofa slands, Stofnun Vilhjlms Stefnssonar og Skipulagsstofnun. Hr eftir verur ger grein fyrir essum stofnunum. Einnig verur fjalla um r lgbundnu nefndir sem fara me verkefni sem lta a nttruvernd.

Hvtbk~nttruvernd 349

21.1.2 Umhverfisstofnun
Um stofnunina
Umhverfisstofnun var komi ft me lgum nr. 90/2002. Me eim var breytt stofnanaskipulagi umhverfisruneytisins og fl breytingin sr a stjrnssluttir sem undir runeyti heyru voru sameinair hinni nju stofnun. Voru verkefni missa stofnana og stjrnvalda v lg til Umhverfisstofnunar, .e. Hollustuverndar rkisins, Nttruverndar rkisins, veiistjraembttis, hreindrars og draverndarrs, og voru rj au fyrstnefndu kjlfari lg niur. lgum nr. 90/2002 er hlutverki Umhverfisstofnunar ekki lst me skrum htti heldur er vsa til hinna msu laga um au verkefni sem stofnuninni var fali a yfirtaka af framangreindum stjrnvldum.468 heimasu umhverfisruneytisins er hlutverki stofnunarinnar lst svo a henni s tla a stula a velfer almennings me v a beita sr fyrir heilnmu umhverfi, ruggum neysluvrum og verndun og sjlfbrri ntingu nttruaulinda. Samkvmt 1. gr. laga nr. 90/2002 hefur Umhverfisstofnun asetur hfuborgarsvinu en getur reki hluta af starfsemi sinni annars staar landinu. myndinni hr a nean sst skipurit Umhverfisstofnunar. Meginsviin tv, svi nttruaulinda og svi umhverfisga, skiptast svo aftur tvr deildir. Undir v fyrrnefnda er deild nttruverndar og deild lfrkis og veiistjrnunar en undir v sarnefnda er deild hollustuverndar og deild umhverfisverndar. Svi nttruaulinda annast eftirlit me nttru landsins og umsjn me nttruverndarsvum. ar er m.a. unni a undirbningi a frilsingu sva, hf umsjn me ger verndartlana fyrir nttruverndarsvi og skrningu nttruminja. Alls starfa rmlega 70 starfsmenn hj Umhverfisstofnun. svii nttruaulinda starfa 19 starfsmenn auk svisstjra. Starfsmenn deildar nttruverndar eru 11 en 8 starfa deild lfrkis og veiistjrnunar. Sex starfsstvar eru landsbygginni; Snfellsnesi, safiri, Akureyri, Mvatni, Egilsstum og Vestmannaeyjum. Allar starfsstvarnar heyra undir svi nttruaulinda og starfa 12 manns a eim mlaflokki. 5 heilsrsstarfsmenn starfa frilstum svum og jgar-

Forstjri

Mannauur Srverkefni

Svi frslu- og upplsingamla

Svi laga- og stjrnsslu

Svi umhversga

468 Meal annars segir 2. mgr. 1. gr. a hlutverk stofnunarinnar s a annast starfsemi sem Nttruvernd rkisins s falin samkvmt lgum nr. 44/1999, um nttruvernd, me sari breytingum, lgum nr. 36/1974, um verndun Mvatns og Laxr Suur-ingeyjarsslu, me sari breytingum, lgum nr. 61/1992, um sinubrennur og mefer elds vavangi, me sari breytingum, lgum nr. 64/1994, um vernd, friun og veiar villtum fuglum og villtum spendrum, me sari breytingum, lgum nr. 54/1995, um vernd Breiafjarar, me sari breytingum, lgum nr. 32/1986, um varnir gegn mengun sjvar, me sari breytingum, lgum nr. 52/1988, um eiturefni og httuleg efni, me sari breytingum, lgum nr. 54/1990, um innflutning dra, me sari breytingum, lgum nr. 60/1992, um Nttrufristofnun slands og nttrustofur, me sari breytingum, lgum nr. 117/1994, um skipulag feramla, me sari breytingum, og lgum nr. 18/1996, um erfabreyttar lfverur, me sari breytingum.

350 | Hvtbk~nttruvernd

inum Snfellsjkli. Sumari 2010 voru 15 landverir rnir til starfa samtals 139 vikur (rj rsverk).

Nnar um verkefni Umhverfisstofnunar

Umhverfisstofnun sinnir verkefnum samkvmt msum lgum. svii nttruverndar er ar einkum um a ra: nttruverndarlg nr. 44/1999 lg um verndun Mvatns og Laxr Suur-ingeyjarsslu nr. 97/2004 lg um vernd, friun og veiar villtum fuglum og villtum spendrum nr. 64/1994 lg um erfabreyttar lfverur nr. 18/1996 Samkvmt 6. gr. nttruverndarlaga hefur Umhverfisstofnun eftirlit me framkvmd laganna og er rherra til rgjafar. Hlutverk stofnunarinnar er svo nnar tfrt 2. mgr. greinarinnar. Segja m a verkefni hennar samkvmt nttruverndarlgum falli sj flokka: Eftirlit me v a nttru landsins s ekki spillt me athfnum, framkvmdum ea rekstri, ar meal efnistku landi me nttruverndarsvum me umfer og umgengni svum byggum me nttrulegum birkiskgum og skgum til tivistar og standi grurs Umsjnogrekstur nttruverndarsva og gestastofa Verndaragerir undirbningur a frilsingu sva umsjn me ger verndartlana fyrir nttruverndarsvi friunar- og uppgrsluagerir svii grur- og skgverndar Gagnaflun vegna nttruverndartlunar vegna skrningar nttruminja vegna tgfu nttruminjaskrr Matverndargildinttruslandsognttruminja Frsla nttruverndarsvum almenn frsla um nttruvernd litsgerirogleyfisveitingar Verkefni Umhverfisstofnunar samkvmt lgum um verndun Mvatns og Laxr lta einkum a veitingu leyfa, umsjn og eftirliti, ger umsagna og verndartlana. Stofnunin sinnir umsjn og rgjf samkvmt lgum um vernd, friun og veiar villtum fuglum og villtum spendrum og stjrnar agerum sem tla

Hvtbk~nttruvernd 351

er a hafa hrif stofnstr og tbreislu villtra dra ea koma veg fyrir tjn af eirra vldum. Hn annast tgfu veiikorta og getur veitt undangur fr msum kvum laganna. Umhverfisstofnun hefur yfirumsjn me framkvmd laga um erfabreyttar lfverur, veitir leyfi og stjrnar eftirliti me starfsemi samkvmt eim og reglugerum settum me sto eim auk ess a beita sr fyrir frslu um erfabreyttar lfverur og hrif eirra umhverfi. Auk verkefna samkvmt ofangreindum lgum m nefna a Umhverfisstofnun hefur me hndum rgjf, leyfisveitingar og veitir umsagnir samkvmt msum rum lgum. Nnar er fjalla um etta kflum 22.5 og 22.6

21.1.3 Nttrufristofnun slands

Um Nttrufristofnun slands
Um Nttrufristofnun slands gilda lg nr. 60/1992 um Nttrufristofnun slands og nttrustofur. ar segir 1. mgr. 4. gr. a Nttrufristofnun slands stundi undirsturannsknir drafri, grasafri og jarfri landsins og annist skipulega heimildasfnun um nttru slands. Hn varveiti niurstur og eintk frilegum sfnum er veiti sem best yfirlit um nttru landsins. Nttrufristofnun slands er eigu slenska rkisins og samkvmt lgum nr. 60/1992 getur hn byggst upp af allt a fimm setrum sem hvert um sig hefur sjlfstan fjrhag. Auk seturs Reykjavk getur rherra heimila eitt setur hverjum landsfjrungi a fenginni umsgn forstjra stofnunarinnar og eftir v sem f er veitt fjrlgum. Enn hefur einungis einu setri veri komi ft utan hfuborgarsvisins en a er Akureyri. Skipurit Nttrufristofnunar slands m sj myndinni hr a nean.

Forstjri
Rannsknastaa
Fjrml og tlanager Starfsmannahald

Skrifstofa
Aljasamskipti jnustuverkefni og rgjf

Upplsingadeild
tgfa Vefsa og vefsjr Bkasafn Gagnagrunnur og tlvukerfi Jarfri Skjalasafn Kynning og frsla

Vistfrideild
Kortlagning lfrkis Vistfrirannsknir Mat verndarrf Vktun Mat veiioli Fuglamerkingar

Safna- og flokkunarfrideild
Vsindasfn Flokkunarfri Tegundir og tbreisla Frjmlingar Kortlagning berggrunns Jarminjar og nmur

Akureyrarsetur
Plntur og sveppir Kortlagning jargrunns Vktun skriufalla

Drafri

Grasafri

N 2011

Starfsmenn Nttrufristofnunar eru auk forstjra yfir 50 talsins. ar af starfa 8 upplsingadeild, 17 vistfrideild, 12 safna- og flokkunarfrideild og 8 starfa Akureyrarsetri. skrifstofunni Reykjavk starfa 7 starfsmenn.
352 | Hvtbk~nttruvernd

Verkefni Nttrufristofnunar

Verkefnum stofnunarinnar er lst 2. mgr. 4. gr. laga nr. 60/1992 og au m flokka grflega sex flokka: Rannsknir a stunda vsindalegar rannsknir nttru slands a vinna a rannsknum villtum stofnum spendra og fugla og sj um fuglamerkingar Kerfisbundinskrning a skr kerfisbundi einstaka tti slenskrar nttru og sj um ger og tgfu korta, m.a. um jarfri og tbreislu tegunda a skr berg- og jargrunna landsins me kerfisbundnum htti og vinna a flokkun nmasva eftir efni, magni, agengi, gum og verndargildi Varveislagagnaoguppbygginggagnasafns a varveita nttrugripi, ritsmar og nnur ggn vsindalegum heimildasfnum og byggja upp agengilegt gagnasafn me sem fyllstum heimildum um slenska nttru Milunekkingarogfrsla a styja vi uppbyggingu sningarsafna um nttrufri og mila ekkingu um slenska nttru til skla, fjlmila og almennings a greina fr niurstum rannskna frslu- og vsindaritum og lsa meginttum starfsemi stofnunarinnar rlegri skrslu Rgjf a leibeina um hflega ntingu nttrulegra aulinda Matverndargildi astoa me rannsknum vi mat verndargildi vistkerfa og nttruminja og hrifum mannvirkjagerar og annarrar landnotkunar nttruna Veitingleyfa(sbr.4.mgr.15.gr.laganr.60/1992) til tflutnings nttrugripa til tflutnings rvera sem eiga uppruna sinn jarhitasvum og erfaefnis eirra Nttrufristofnun slands sinnir auk essa verkefnum samkvmt msum rum lgum en helst eru: Nttruverndarlg nr. 44/1999 Lg um vernd, friun og veiar villtum fuglum og villtum spendrum nr. 64/1994 Lg um vernd Breiafjarar nr. 54/1995

Hvtbk~nttruvernd 353

Dettifoss.

Hlutverk Nttrufristofnunar samkvmt essum lgum felst einkum rannsknum, rgjf, ger umsagna og tillagna. Samkvmt 65. og 67. gr. nttruverndarlaga skal stofnunin jafnframt koma a undirbningi og flun gagna vegna nttruverndartlunar og vibta vi nttruminjaskr og heildartgfu hennar. Nttrufristofnun fer einnig me umsagnarhlutverk samkvmt lgum um innflutning dra nr. 54/1990, lgum um erfabreyttar lfverur nr. 18/1996 og lax- og silungsveiilgum nr. 61/2006. Hn hefur hlutverki a gegna samkvmt lgum um varnir gegn snjflum og skriufllum nr. 49/1997 og hn kemur a ger verndartlunar fyrir Vatnajkulsjgar, sbr. 12. gr. laga nr. 60/2007 og er litsgjafi samkvmt 20. gr. laganna. er stofnunin vsindalegur og faglegur bakhjarl Nttruminjasafns slands, sbr. lg nr. 35/2007 um safni. Nttrufristofnun fer me eftirlitshlutverk samkvmt lgum um rannsknir og ntingu aulindum jru nr. 57/1998, .e. henni er fali eftirlit me rannskn og ntingu rverum sem vinna m jarhitasvum, sbr. 34. gr. laganna. fer stofnunin me veitingu leyfa til tflutnings nttrugripa samkvmt lgum um flutning menningarvermta r landi og um skil menningarvermta til annarra landa nr. 105/2001, sbr. og 4. mgr. 15. gr. laga um Nttrufristofnun slands og nttrustofur.

21.1.4 Vatnajkulsjgarur
Vatnajkulsjgarur er rkisstofnun sem fer me stjrn jgarsins, rekur gestastofur hans, sinnir landvrslu og veitir gestum jgarsins frslu og jnustu. Stjrn Vatnajkulsjgars hefur umsjn me nttruvernd Vatnajkulsjgari, sbr. 1. mgr. 6. gr. laga um Vatnajkulsjgar nr. 60/2007. Stjrnin er skipu af umhverfisrherra og sitja henni sj fulltrar: formenn allra svisra jgarsins, einn fulltri tilnefndur af umhverfisverndarsamtkum og tveir fulltrar skipair af rherra n tilnefningar, .e. formaur og varaformaur. Stjrnin hefur m.a. yfirumsjn me ger tillgu a verndartlun og regluger fyrir jgarinn og annast eftirlit me framkvmd hennar sem og reglna jgarsins. Vatnajkulsjgarur skiptist fjgur rekstrarsvi og starfar jgarsvrur hverju eirra. Svin eru rekin sem sjlfstar rekstrareiningar byrg jgarsvara. hverju rekstrarsvi starfar svisr sem eiga sti fulltrar sveitarflaga svinu og fulltrar feramlasamtaka svinu, tivistarsamtaka og umhverfisverndarsamtaka. Svisrin fara me rgjafarhlutverk og gera auk ess tillgur a verndartlun og rekstrartlun fyrir vikomandi svi. Um stur ess a framangreint stjrnskipulag var vali fyrir jgarinn sta ess a um hann fri samkvmt kvum nttruverndarlaga er fjalla athugasemdum vi frumvarp a er var a lgum nr. 60/2007. ar kemur fram a jgarurinn ni til tta sveitarflaga og hafi au lagt herslu beina akomu a
354 | Hvtbk~nttruvernd

stjrn og rekstri garsins. nttruverndarlgum nr. 44/1999 s einungis gert r fyrir beinni akomu sveitarstjrna a rekstri jgara me setu rgjafarnefnd sem heimilt s samkvmt lgunum a rherra skipi. Hlutverk rgjafarnefndanna hafi einungis veri rgefandi og hafi sveitarflgin lagt a herslu a akoma eirra a stjrn og rekstri Vatnajkulsjgars yri meiri en samkvmt gildandi lgum.

21.1.5 Nttrurannsknastin vi Mvatn

lgum um verndun Mvatns og Laxr Suur-ingeyjarsslu nr. 97/2004 er kvei um starfrkslu srstakrar nttrurannsknastvar. Stin er sjlfst rkisstofnun undir yfirstjrn umhverfisrherra. Stin sr um a framkvmdar veri r rannsknir sem eru nausynlegur grundvllur verndunar Mvatns og Laxr og er stjrnvldum til rgjafar um allt a er ltur a nttruvernd Sktustaahreppi og og mefram Lax til sjvar. Samkvmt heimasu stofnunarinnar starfa ar fimm starfsmenn.

21.1.6 Landgrsla rkisins

Meginverkefni Landgrslu rkisins lta a stvun jarvegs- og grureyingar, endurheimt landga, grurvernd, grureftirliti og stvun landbrots. Tvenn lg liggja fyrst og fremst til grundvallar starfsemi stofnunarinnar, lg um landgrslu nr. 17/1965 og lg um varnir gegn landbroti nr. 91/2002. Verkefni Landgrslunnar samkvmt landgrslulgum eru rtt: Sandgrsla, .e. hefting jar- og sandfoks og grsla grurlausra og grurltilla landsva. Grurvernd sem stular a eflingu grurs til a auka mtstuafl lands gegn eyingu. Grureftirlit sem fylgist me notkun grurs, vinnur gegn ofnotkun hans og hvers konar skemmdum grurlendum. lgunum eru Landgrslunni veittar msar valdheimildir, m.a. til a beita vingunaragerum, setja reglur um mefer lands sem grtt hefur veri upp og taka kvaranir um bann vi umfer um landgrslusvi. A v er varar grurvernd segir 18. gr. laganna a Landgrslan skuli hafa gt mefer grri landsins og vinna gegn v a hann eyist fyrir ofnotkun ea ara skynsamlega mefer. Einnig skal stofnunin fylgjast me v a landspjll su ekki unnin a rfu og segja fyrir um hvernig au skuli bta. 2. mgr. 39. gr. nttruverndarlaga segir a Landgrsla rkisins og Umhverfisstofnun vinni a grurvernd og hafi eftirlit me standi grurs. Slkt eftirlit m fela grurverndarnefndum a fengnu samykki umhverfisrherra og landbnaarrherra. lgum um varnir gegn landbroti segir a Landgrslan meti hvar rf er fyrirhleslum til a draga r ea koma veg fyrir landbrot sem gnar ea veldur tjni landi ea mannvirkjum og telst stofnunin vallt framkvmdaraili egar unni er a fyrirhleslum samkvmt lgunum. Samkvmt skipuriti Landgrslu rkisins er starfseminni skipt rj meginsvi: runarsvi, landverndarsvi og rekstrarsvi.

Hvtbk~nttruvernd 355

Meginhlutverk runarsvis er: sfnun og varveisla landupplsinga rannskna- og runarstarf milun ekkingar Meginhlutverk landverndarsvis er: jarvegs- og grurvernd og uppbygging vistkerfa starfrksla hrassetra ger og eftirfylgni landgrslu- og hrastlana landgrsluframkvmdir eftirlit me landntingu varnir gegn landbroti umsjn me styrkveitingum og rangri landbtaverkefna

Dyrfjll.

Hj Landgrslunni strfuu 60 starfsmenn 1. janar sl. en fleiri starfa vegum stofnunarinnar yfir sumartmann. Sumir starfsmenn eru hlutastarfi. ingslyktun um landgrslutlun 20032014 var samykkt Alingi aprl 2002, sj umfjllun kafla 5.6.

21.1.7 Skgrkt rkisins

Skgrkt rkisins starfar grundvelli laga um skgrkt nr. 36/1955 me sari breytingum, sbr. einnig lg um viauka vi lgin nr. 22/1966. Samkvmt 1. gr. skgrktarlaga er markmi stofnunarinnar rtt: a vernda, fria og rkta skga og skgarleifar, sem eru landinu a gra upp nja skga, ar sem henta ykir a leibeina um mefer skga og kjarrs og anna a sem a skgrkt og skggrslu ltur Rtt er a geta ess a me regluger um Stjrnarr slands nr. 177/2007 sem tk gildi 1. janar 2008 voru verkefni skgrktar a hluta til fr undir umhverfisruneyti. samrmi vi a heyrir Skgrkt rkisins n undir a runeyti en var ur undirstofnun landbnaarruneytis. Sjvartvegs- og landbnaarruneyti fer hins vegar enn me yfirstjrn nytjaskgrktar, sbr. IV. kafla skgrktarlaga, og einnig yfirstjrn landshlutaverkefna skgrkt, sbr. lg nr. 95/2006. Mia vi a hvernig hlutverk Skgrktar rkisins er mta lgum m greina a rj meginverkefni, 1) almennt eftirlit me mefer skga, 2) umsjn me friuu skglendi og skgrktarsvum eigu rkisins, 3) rgjf. Ekki er srstaklega viki a rannsknahlutverki Skgrktar rkisins skgrktarlgum. nttruverndarlgum er Skgrkt rkisins fali a vinna samt Umhverfisstofnun a verndun og eftirliti me nttrulegum birkiskgum og skgum til tivistar, sbr. 3. mgr. 39. gr. Aalskrifstofa Skgrktar rkisins er Egilsstum en einnig hefur hn starfsst Akureyri og rekur rannsknarst skgrktar a Mgils Kjalarnesi. Skg356 | Hvtbk~nttruvernd

arverir starfa hverjum landsfjrungi. Fastrnir starfsmenn stofnunarinnar eru 49 talsins en auk eirra er nokkur fjldi sumarstarfsmanna. Starfsemin skiptist rj meginsvi: Fjrmlasvi, rannsknarsvi og jskgana. Rannsknarsvi vinnur a miss konar rannsknum, bi grunnrannsknum, hagntum rannsknum og jnusturannsknum og sr um upplsingaveitu um skglendi slands. Hugtaki jskgarnir er raun samheiti yfir skglendi eigu og/ea umsj Skgrktar rkisins. Svi jskganna annast skgarumsjn, rangursmat, frslu, rgjf og tlana- og kortager. Skgrktarverkefni eru drjgur ttur starfi Skgrktarinnar. Meal verkefna sem stofnunin kemur a eru landgrsluskgar, en a er skgrktar- og uppgrsluverkefni vegum skgrktarflaganna samstarfi vi Landgrslu rkisins, Skgrkt rkisins og umhverfisruneyti, og Hekluskgarverkefni en markmi ess er a endurheimta birkiskga og vikjarr ngrenni Heklu.

21.1.8 Veurstofa slands

Verkefnum Veurstofu slands m skipta fimm tti: a annast veurjnustu landi og sj og lofti a vinna a rannsknum starfssvium stofnunarinnar sem mia a v a auka ekkingu msum elisttum lofts, ls og lagar, auka ekkingu vatnafari, veurfari og jarskjlftavirkni landsins a vakta, greina og sp fyrir um hegan nttrunnar og nttruv a tryggja sfnun og vrslu gagna og ekkingar um langtmarun veurfars og annarra umhverfistta sem eru forri stofnunarinnar a veita stjrnvldum rgjf eim mlaflokkum sem starfsemi stofnunarinnar nr yfir Stofnunin hefur mikilvgu hlutverki a gegna varandi vatnamlingar og rannsknir vatnsaulindinni, m.a. annast hn kortlagningu stuvatna og vatnsfarvega og gerir vatnafars- og flakort. Um Veurstofu slands gilda lg nr. 70/2008.

21.1.9 Stofnun Vilhjlms Stefnssonar og samvinnunefnd um mlefni norursla

Stofnun Vilhjlms Stefnssonar starfar samkvmt lgum nr. 81/1997 um Stofnun Vilhjlms Stefnssonar og samvinnunefnd um mlefni norursla. Hn er samstarfsvettvangur eirra sem sinna mlefnum norursla hr landi og er tla a efla umhverfisrannsknir norurslum og stula a sjlfbrri run og efla tttku slendinga aljasamstarfi v svii. Stofnunin hefur asetur Akureyri og vinna sex manns vegum hennar. Meal annars er stofnuninni tla a safna og mila upplsingum um mlefni norursla og stula a v a umhverfisrannsknir norurslum su samrmdar og gera tillgur um forgangsr eirra. Samkvmt smu lgum starfar samvinnunefnd um mlefni norursla en henni eiga sti ailar tilnefndir af eftirfarandi stofnunum, sbr. regluger nr. 554/2005: Hafrannsknastofnuninnni, Hsklanum Akureyri, Hskla slands, Nttrufristofnun slands, Rannsknarri slands, Rannsknarstofnun land-

Hvtbk~nttruvernd 357

bnaarins, Stofnun Vilhjlms Stefnssonar, Umhverfisstofnun og Veurstofu slands. Hlutverk nefndarinnar er a leitast vi a treysta og efla samstarf hlutaeigandi aila um rannsknir norurslum og mlefni Stofnunar Vilhjlms Stefnssonar.

21.1.10 Skipulagsstofnun
Skipulagsstofnun starfar samkvmt skipulagslgum nr. 123/2010, lgum um mat umhverfishrifum nr. 106/2000 og lgum um umhverfismat tlana nr. 105/2006. Skipulagsstofnun fjallar um og veitir rgjf og leibeiningar um skipulagsml, umhverfismat tlana og mat umhverfishrifum framkvmda. Stofnunin skiptist tv meginsvi, skipulags- og byggingarsvi og umhverfissvi. a fyrrnefnda annast m.a. afgreislu og rgjf um skipulagstlanir, tlanir um landnotkun landsvsu, byggingarml og fleira. Umhverfissvi hefur me hndum afgreislu og rgjf um mat umhverfishrifum framkvmda, umhverfismat tlana og fleira.

21.1.11 Lgbundnar nefndir vegum umhverfisruneytis

Breiafjararnefnd
Nefndin hefur a hlutverk a vera umhverfisrherra til rgjafar um a sem ltur a framkvmd laga nr. 54/1995, um vernd Breiafjarar. Jafnframt skal nefndin standa a ger verndartlunar fyrir hi verndaa svi samri vi sveitarflgin. Nefndina skipa sj fulltrar; hrasnefndir skipa fjra, Nttrufristofnun slands og nttrustofur Vesturlandi og Vestfjrum skipa einn sameiginlega, einn er tilnefndur af jminjari og umhverfisrherra skipar formann n tilnefningar. Asetur nefndarinnar er hj Nttrustofu Vesturlands Stykkishlmi.

Rgjafarnefnd um jgarinn Snfellsjkul

Nefndin er skipu samrmi vi 51. gr. nttruverndarlaga nr. 44/1999 og regluger nr. 568/2001 um jgarinn Snfellsjkul, sbr. rg. 928/2005. Nefndinni er tla a vera Umhverfisstofnun til rgjafar um mlefni er vara rekstur og skipulag jgarsins. nefndinni eiga sti fulltri Umhverfisstofnunar, sem er formaur, einn fulltri tilnefndur af sveitarflaginu Snfellsb, einn tilnefndur af feramlasamtkum Snfellsness og einn af Fornleifavernd rkisins. jgarsvrur situr fundi nefndarinnar og hefur mlfrelsi og tillgurtt.

Srfringanefnd um framandi lfverur

Nefndin er skipu samrmi vi 41. gr. laga nr. 44/1999 um nttruvernd og eiga sti henni fimm fulltrar. Nefndin skal vera stjrnvldum til rgjafar um innflutning, rktun og dreifingu framandi lfvera og skulu stjrnvld leita umsagnar nefndarinnar og Umhverfisstofnunar ur en tekin er kvrun um innflutning, rktun ea dreifingu nrra tegunda lifandi lfvera.

Hreindrar

Hreindrar starfar samkvmt 14. gr. laga nr. 64/1994 um vernd, friun og veiar villtum fuglum og villtum spendrum me sari breytingum. Hlutverk rsins er a vera Umhverfisstofnun og umhverfisrherra til rgjafar um vernd, veiar og
358 | Hvtbk~nttruvernd

ntingu hreindrastofnsins. Ri skal r hvert gera tillgu til Umhverfisstofnunar um skilgreiningu gangssva hreindra, rlegan veiikvta og skiptingu hans milli veiisva.

Rgjafarnefnd um erfabreyttar lfverur

Nefndin er skipu skv. 6. gr. laga nr. 18/1996, um erfabreyttar lfverur og eiga sti henni nu fulltrar sem hafa srfriekkingu essu svii. Nefndin veitir umsagnir samkvmt lgunum auk ess sem hn skal veita eftirlits- og framkvmdarailum rgjf um framkvmd laganna og beita sr fyrir frslu um erfabreytingar. ber nefndinni a gera tillgur til rherra um allt a sem horfir til betri vegar essum mlaflokki.

21.1.12 Nefndir samkvmt skilmlum um frilsingu sva

frilsingarskilmlum missa frilstra sva, ekki sst frilanda, er kvei um skipun nefndar sem skal vera stjrnvldum til rgjafar um mlefni hins frilsta svis. ar sem nefndunum er komi ft me opinberum stjrnvaldsfyrirmlum teljast r stjrnsslunefndir. Ekki eru kvi um stofnun eirra ea valdsvi nttruverndarlgum og v verur eim ekki fali vald til a taka stjrnvaldskvaranir varandi hin frilstu svi. Fyrirmli um skipan nefndanna geta veri me msu mti en r geta veri skipaar fulltrum sveitarflaga, rkisstofnana, nttruverndarsamtaka og hagsmunaaila. Sem dmi um ess konar nefnd m nefna jrsrveranefnd, sbr. auglsingu um friland jrsrverum nr. 507/1987. nefndinni sitja fulltrar eftirtalinna aila: Umhverfisstofnunar, Landsvirkjunar, hreppsnefndar Gnpverjahrepps, stjrnar Afrttamlaflags Fla- og Skeiamanna og sahrepps og Djprhrepps. Arar rgjafarnefndir sem skipaar hafa veri eru: rgjafarnefnd fyrir friland a Fjallabaki rgjafarnefnd um mlefni Surtseyjar samstarfsnefnd um frilandi Hornstrndum rgjafarnefnd um jgarinn Snfellsjkul umsjnarnefnd fyrir Reykjanesflkvang Blfjallanefnd Grunnafjararnefnd umsjnarnefnd fyrir frilandi Gulaugstungum samrsnefnd fyrir hverastrtur norur af Arnarnesnfum samrsnefnd um hverastrtur Eyjafiri umsjnarnefnd fyrir flkvanginn Einkunnum umsjnarnefnd fyrir flkvanginn Hraun xnadal umsjnarnefnd frilandsins Svarfaardal

21.2 nnur runeyti og stofnanir sem fara me verkefni sem tengjast nttruvernd
21.2.1 Forstisruneyti
ingvellir og ingvallajgarur eru byrgarsvii forstisruneytisins, sbr. 13. tlul. 2. gr. reglugerar um Stjrnarr slands nr. 177/2007. Me stjrn

Hvtbk~nttruvernd 359

ingvallajgars fer ingvallanefnd sem skipu er sj alingismnnum og er nefndin kosin af Alingi, sbr. 2. gr. laga um jgarinn ingvllum nr. 47/2004. ingvallanefnd semur m.a. regluger um jgarinn, verndun og mefer hans en forstisrherra stafestir hana. Nefndin setur einnig reglur um umfer innan jgarsins og fleira.

21.2.2 Sjvartvegs- og landbnaarruneyti

Meal mlaflokka sem heyra undir sjvartvegs- og landbnaarruneyti, sbr. 10. gr. reglugerar nr. 177/2007 eru: Rannskn, verndun og nting fiskistofna og annarra lifandi aulinda hafsins og hafsbotnsins, stjrnun sva ar sem r eru ntanlegar og eftirlit me verndun og ntingunni. Nytjaskgrkt bjrum og landshlutaverkefni skgrkt. Landnotkun gu landbnaar og nnur jara- og barml. veitur og framrsla. Inn- og tflutningur dra og plantna og erfaefnis eirra, varveisla erfaaulinda landbnai og yrkisrttur. Veii m og vtnum, eldi vatnadra og nnur veiiml. Helstu stjrnsslustofnanir vegum runeytisins eru Fiskistofa og Matvlastofnun. Fiskistofa annast stjrnsslu svii sjvartvegsmla, lax- og silungsveii, fiskrktar, fiskeldis o.fl. en Matvlastofnun sinnir stjrnsslu, eftirliti, frslu og jnustu vi sjvartveg, landbna, fyrirtki og neytendur eim tilgangi a stula a heilbrigi og velfer dra, heilbrigi plantna og ryggi, heilnmi og gum matvla. a eru ekki sst rannsknarstofnanir vegum runeytisins sem hafa me hndum verkefni sem tengjast nttruvernd, .e. Hafrannsknastofnunin og Veiimlastofnun.

Hafrannsknastofnunin

Stofnunin starfar samkvmt lgum um rannsknir gu atvinnuveganna nr. 64/1965 me sari breytingum. Hn hefur rtt hlutverk: a stunda rannsknir hafinu og lfrki ess a veita rgjf til stjrnvalda um sjlfbra ntingu aulindum hafsins a mila upplsingum til stjrnvalda, hagsmunaaila sjvartvegi og almennings Af essum ttum er rannsknatturinn langumfangsmestur. Samkvmt 17. gr. laga nr. 64/1965 felur hann m.a. sr a rannsaka lfsskilyri og lifnaarhtti sjvargrurs, drasvifs og botndra, einkum vistfrileg tengsl hinna msu samflaga og samhengi eirra vi nytjastofna og a afla ekkingar um elis- og efnafrilega eiginleika sjvar umhverfis sland, einkum me tilliti til hrifa lfrki. Rannsknir stofnunarinnar fara fram remur rannsknasvium: Sj- og vistfrisvii, Nytjastofnasvii og Veiirgjafarsvii. Hafrannsknastofnunin rekur tv rannsknaskip, fimm tib og tilraunaeldisst. ar starfa um 170 manns.
360 | Hvtbk~nttruvernd

Veiimlastofnun

Veiimlastofnun er rannsknastofnun og ltur starf hennar einkum a ferskvatnsfiskum og lfrki m og vtnum. Um stofnunina gilda lg nr. 59/2006. Hn veitir rgjf bi um veiintingu og um lfrki og umhverfi a og vatna, t.d. varandi mannvirkjager. Veiimlastofnun rekur gagnagrunn um lfrki a og vatna svo og um fiskstofna eirra og veiinytjar. Aalstvar Veiimlastofnunar eru Reykjavk en auk ess eru fjrar starfsstvar landsbygginni, Hvanneyri, Saurkrki, Hvammstanga og Selfossi.

Rannsknasvi Landbnaarhskla slands

Vi Landbnaarhskla slands er starfrkt srstakt rannsknasvi ar sem stundaar eru rannsknir gu landbnaarins. Um starfsemi svisins er fjalla V. kafla laga um rannsknir gu atvinnuveganna nr. 64/1965 og tk a vi verkefnum Rannsknarstofnunar landbnaarins. Meal verkefna svisins eru rannsknir er lta a mefer, rktun og ntingu lands, bfjr og ferskvatnsdra til framleislu matvla og annarrar atvinnu- og vermtaskpunar, sem og rannsknir er lta a sjlfbrri og fjlttri landntingu og umhverfismtun. Samkvmt 40. gr. landgrslulaga nr. 17/1965 ber rannsknarstofnun landbnaarins (n rannsknasvii Landbnaarhsklans) a annast rannsknir beitaroli og orskum grureyingar, ar meal rannsknir samkvmt 7., 22. og 23. gr. laganna. ber stofnuninni samvinnu vi Landgrslu rkisins a leita eftir njum plntutegundum sem vnlegar eru til landgrslu, sbr. 2. mgr. 40. gr. landgrslulaga.

21.2.3 Mennta- og menningarmlaruneyti

jminjar og menningarminjar eru forri mennta- og menningarmlaruneytis, sbr. 5. tlul. 8. gr. reglugerar nr. 177/2007. S undirstofnun runeytisins sem fer me stjrnsslu essa mlaflokks er Fornleifavernd rkisins. Hn starfar samkvmt jminjalgum nr. 107/2001 en markmi eirra er m.a. a tryggja eftir fngum varveislu menningarsgulegra minja eigin umhverfi, auvelda agang og kynni jarinnar af eim og greia fyrir rannsknum eim. Stofnunin hefur starfsstvar fimm stum landinu. Undir mennta- og menningarmlaruneyti fellur einnig Nttruminjasafn slands. Um safni gilda lg nr. 35/2007 og samkvmt 1. gr. eirra er a hfusafn svii nttrufra. Hlutverk safnsins er a varpa ljsi nttru slands, nttrusgu landsins, ntingu nttruaulinda og nttruvernd, auk ess a varpa ljsi samspil manns og nttru og nttru landsins aljlegu samhengi. skal safni mila frslu um slenska nttru til skla, fjlmila og almennings og annast rannsknir starfssvii snu. Nttrufristofnun slands er vsindalegur og faglegur bakhjarl Nttruminjasafnsins og skulu stofnanirnar hafa me sr ni samstarf, sbr. 3. gr. Samkvmt smu grein er safnkostur Nttruminjasafns slands samt vsindasfnum Nttrufristofnunar undirstaa frslu- og sningarstarfsemi safnsins og rannskna ess. Um hlutverk Hskla slands er fjalla lgum um hskla nr. 63/2006 og lgum um opinbera hskla nr. 85/2008. sarnefndu lgunum segir m.a. a sklinn skuli sinna kennslu, rannsknum, ekkingarleit og skpun svii vsinda, fra, tknirunar ea lista og mila frslu til almennings og veita jflaginu jnustu krafti ekkingar sinnar. Hskli slands skiptist n fimm frasvi:

Hvtbk~nttruvernd 361

Flagsvsindasvi, Heilbrigisvsindasvi, Hugvsindasvi, Menntavsindasvi og Verkfri- og nttruvsindasvi. Innan hvers svis eru nokkrar deildir (sem eru kennslueiningar Hsklans) og rannsknastofnanir. orri rannskna slenskri nttru fellur innan Jarvsindastofnunar og Lf- og umhverfisvsindastofnunar sem tilheyra Verk- og nttruvsindasvii en m segja a rannsknir sem tengjast nttru slands megi finna innan flestra ef ekki allra frasvianna. Sem dmi m nefna hagrnt mat vistkerfisjnustu og skilyrt vermtamat nttrugum vi hagfrideild/Flagsvsindasvii og sgu nttruverndar, nttrusifri og fagurfri slensks landslags innan sagnfri- og heimspekideildar/ Hugvsindasvii. Vi Hskla slands er auk ess srstk verfrileg nmsbraut umhverfis- og aulindafri meistarastigi. Einnig m nefna Stofnun Smundar fra um sjlfbra run og verfrilegar rannsknir. Rannsknir vi Jarvsindastofnun skiptast rj emu: eldfjallafri, umhverfi og veurfar og jarskorpuferli. Af einstkum rannsknasvium m nefna bergfri, steingervingafri, segulmlingar, jarefnafri, saldarjarfri, jklafri, eldfjallafri, jarskjlftafri, gjskulagafri, setlagafri, hafefnafri, og hafsrannsknir. Innan stofnunarinnar er Norrna eldfjallasetri, styrkt af norrnu rherranefndinni. Vi Jarvsindastofnun starfa 26 akademskir srfringar og kennarar. Norrnir styrkegar, ndoktorar og tkniflk eru 28 og meistara- og doktorsnemar me astu vi stofnunina eru 3540. Vi Lf- og umhverfisvsindastofnun eru stundaar rannsknir svii lffri, landfri og feramlafri auk missa verfaglegra rannskna. Helstu rannsknasvi innan lffri eru sameindalffri, rverufri, fiski- og sjvarlffri, vistfri og runarfri en nttrulandfri, mannvistarlandfri, feramlafri og umhverfisfri innan land- og feramlafri. Akademskir starfsmenn Lf- og umhverfisvsindadeildar eru um 30 en meistara- og doktorsnemar eru rflega 100 talsins. rekur Hskli slands sj faglega sjlfst rannsknasetur Hornafiri, Suurlandi, Snfellsnesi, Suurnesjum, Vestfjrum, Norurlandi vestra og Hsavk. Srstk stofnun frasetra Hskla slands var sett laggirnar ri 2003 og er hn vettvangur samstarfsverkefna hsklans og sveitarflaga, stofnana, fyrirtkja, flagasamtaka og einstaklinga landsbygginni.

21.2.4 Inaarruneyti
Inaarruneyti fer me orkuml, ar meal grunnrannsknir orkulindum og ntingu orku. verkefnasvii ess er m.a. rammatlun um vernd og ntingu nttrusva me herslu vatnsafl og jarhitasvi. Runeyti fer einnig me mlefni er vara jarrnar aulindir landi og hafsbotni og ferajnustu, sbr. 7. gr. reglugerar nr. 177/2007. Meal undirstofnana ess eru Orkustofnun, ISOR (slenskar orkurannsknir) og Feramlastofa.

21.3 Nttruvernd sveitarflaga

21.3.1 Verkefni sveitarflaga
Sveitarflg annast au verkefni sem eim eru falin lgum, sbr. 7. gr. sveitarstjrnarlaga nr. 45/1998. au vinna a sameiginlegum velferarmlum banna eftir v sem frt ykir hverjum tma og au geta teki a sr hvert a verkefni sem
362 | Hvtbk~nttruvernd

 frilandinu Lnsrfum, Vidalur.

varar ba eirra, enda s a ekki fali rum til rlausnar a lgum. Samkvmt 81. gr. laganna geta sveitarflg haft samvinnu sn milli um framkvmd einstakra verkefna og getur hn meal annars fari fram vettvangi hrasnefnda, byggasamlaga, landshlutasamtaka og Sambands slenskra sveitarflaga. Sveitarstjrnir gegna veigamiklu hlutverki varandi skipulagsml og kvaranir um landnotkun innan sinna umdma. Samkvmt 3. mgr. 3. gr. skipulagslaga nr. 123/2010 annast r ger svis-, aal- og deiliskipulagstlana. r fjalla um leyfisumsknir og veita framkvmdaleyfi og hafa eftirlit me framkvmd skipulagstlana og framkvmdaleyfisskyldum framkvmdum. nttruverndarlgum er kvei um akomu sveitarstjrnar a nokkrum verkefnum. Sveitarstjrn skal annast framkvmd vingunaragera samkvmt 44. gr. og samkvmt 49. gr. en essar greinar fjalla um eignir hiruleysi og frgang efnistkusva. Hn fjallar um og veitir framkvmdaleyfi til efnistku samkvmt 47. gr. Sveitarflg gera tillgur um stofnun flkvanga og bera allan kostna af stofnun og rekstri eirra a v leyti sem ekki koma til framlg r rkissji, sbr. 56. gr. nttruverndarlaga. Samkvmt 58. og 59. gr. eiga sveitarflg akomu a undirbningi frilsingar. tekur sveitarstjrn tt rgjafarnefnd um rekstur og skipulag jgara, sbr. t.d. rgjafarnefnd um jgarinn Snfellsjkul. Rtt er a geta ess a a er innanrkisruneyti sem hefur eftirlit me stjrnsslu sveitarflaga, sbr. 102. gr. sveitarstjrnarlaga.

21.3.2 Nttruverndarnefndir
Kvei er um starf nttruverndarnefnda 11. gr. nttruverndarlaga. ar segir a vegum hvers sveitarflags ea hrasnefndar skuli starfa riggja til sj manna nttruverndarnefnd. Sveitarstjrnir og hrasnefndir kvea fjlda nefndarmanna og eru eir kosnir til fjgurra ra. Rtt er a geta ess a ekki skipa ll sveitarflg fulltra nttruverndarnefnd og oft er nefndin sameinu annarri ea rum nefndum, t.d. skipulags-, byggingar-, samgngu- ea menningarnefnd. Nttruverndarnefndir eru sveitarstjrnum til rgjafar um nttruverndarml. eim er tla a stula a nttruvernd hver snu svi, m.a. me frslu

Hvtbk~nttruvernd 363

og umfjllun um framkvmdir og starfsemi sem lkleg er til ess a hafa hrif nttruna, og gera tillgur um rbtur til sveitarstjrna og Umhverfisstofnunar. Nttruverndarnefndum eru falin srstk verkefni nttruverndarlgum: r veita umsagnir vi ger svis- og aalskipulagstlana og verulegar breytingar eim vi lit um mat umhverfishrifum ur en veitt er framkvmda- ea byggingarleyfi samkvmt 2. mgr. 37. gr., sbr. og 2. mgr. 47. gr. r koma a undirbningi og flun gagna vegna nttruverndartlunar og nttruminjaskrr, sbr. 2. mgr. 65. gr. og 2. mgr. 67. gr. Auk essa geta nttruverndarnefndir, sveitarflg ea Umhverfisstofnun gengist fyrir agerum til a greia fyrir v a almenningur fi noti nttrunnar, t.d. me v a halda opnum gngustgum og strandsvum til sjbaa, setja upp gngubrr, hli ea gngustiga og afmarka tjaldsvi, sbr. 70. gr. Samkvmt 7. gr. er Umhverfisstofnun heimilt a fela m.a. nttrustofum og nttruverndarnefndum a annast almennt eftirlit me nttru landsins og er gerur um a samningur sem umhverfisrherra stafestir. 11. gr. er kvei um a nttruverndarnefndir skuli leita astoar og rgjafar Umhverfisstofnunar egar sta er til og a essir ailar skuli halda a minnsta kosti einn sameiginlegan fund ri. skulu nttruverndarnefndir veita stofnuninni yfirlit yfir strf sn me skrslu lok hvers rs. etta yfirlit fr nttruverndarnefndum hefur reynd ekki borist Umhverfisstofnun nema undantekningartilvikum. Umhverfisstofnun vinnur n a ger leibeininga fyrir nttruverndarnefndir um a hva stofnunin telur mikilvgt a fram komi essum skrslum. Gert er r fyrir a umhverfisrherra setji regluger nnari kvi um hlutverk nttruverndarnefnda og tengsl eirra vi nttrustofur en slk regluger hefur ekki enn veri sett. grundvelli nttruverndarlaga nr. 47/1971 var sett regluger um nttruvernd nr. 205/1973 sem ekki hefur veri felld r gildi. Telst hn v gildandi rttur a v marki sem hn hefur sto ngildandi nttruverndarlgum. reglugerinni eru talin upp mis verkefni nttruverndarnefnda, ar meal eftirlit af msu tagi. Mia vi oralag ngildandi nttruverndarlaga virist ekki gert r fyrir a nefndirnar sinni eftirliti samkvmt lgunum nema um a s gerur srstakur samningur vi Umhverfisstofnun, sbr. 7. gr. etta er ekki alls kostar skrt. Eins og ur segir heldur Umhverfisstofnun rlega fund me nttruverndarnefndum og er llum nttruverndarnefndum landinu boi til fundarins. rsfundi Umhverfisstofnunar og nttruverndarnefnda ri 2010 var rtt um hlutverk nttruverndarnefnda og kom ar fram a viamestu verkefni nefndanna lta a rgangi, frveitum, frslu og kynningarmlum sem og umsgnum og vibrgum vegna einstakra mla. Einnig kom fram a staa nttruverndarnefndanna innan stjrnsslunnar s almennt ekki sterk ar sem r hafi ekki kvrunarvald og a tengsl eirra vi bjar- og sveitarstjrnir su oft veik. Enda tt hlutverk nefndanna virist samkvmt ngildandi lgum vera umfangsmiki og mikilvgt su nefndirnar raun aeins rgefandi um mikilvg ml. Oft leiti sveitarflgin ekki umsagnar nefndanna og v urfi a tryggja betur akomu eirra a kvaranatku. Bent var a skilgreina yrfti betur starfssvi nefndanna
364 | Hvtbk~nttruvernd

en nefndirnar sinni raun umhverfismlum heild sinni en ekki einungis nttruvernd. Nefndirnar geti s bi um umhverfis- og nttruverndarml og rtt s a essir mlaflokkar su sameinair en nefndirnar ekki sameinaar rum nefndum s.s. skipulags- og byggingarnefndum.

Vestur-Reykjadlum, Frilandi a Fjallabaki.

21.3.3 Nttrustofur
II. kafla laga nr. 60/1992 um Nttrufristofnun slands og nttrustofur, me sari breytingum, er fjalla um stofnun og strf nttrustofa. ar er kvei um heimild umhverfisrherra til a leyfa starfrkslu allt a tta nttrustofa en r starfa vegum sveitarflaga h kjrdmaskipan. Vi setningu laganna um Nttrufristofnun slands og nttrustofur ri 2002 frust nttrustofurnar fr rki til sveitarflaga en me framhaldandi fjrhagslegum stuningi fr rki. N eru starfandi sj nttrustofur, .e. Nttrustofa Vesturlands Stykkishlmi, Nttrustofa Vestfjara Bolungarvk, Nttrustofa Norurlands vestra Saurkrki, Nttrustofa Norausturlands Hsavk, Nttrustofa Austurlands Neskaupsta, Nttrustofa Suurlands Vestmannaeyjum og Nttrustofa Reykjaness Sandgeri. Nttrustofa Austurlands er a auki me tib Egilsstum og Nttrustofa Vestfjara hefur tib Hlmavk og Patreksfiri. ttunda og sasta nttrustofan sem heimilt er a starfrkja skv. lgunum mun vera stasett Suausturlandi. ri 2009 strfuu hj nttrustofunum um 60 manns vi hin msu srfristrf sem lta a rannsknum nttru- og umhverfisvsindum, auk annarra starfsmanna sem su um fjrml og mis nnur verkefni. Fastrnir starfsmenn voru 40 og fjldi verkefnarinna starfsmanna og sumarstarfsmanna var 20. Um hverja nttrustofu er gerur samningur milli rherra og eirra sveitarflaga sem standa a vikomandi stofu. byrg rekstri og starfsemi nttrustofu er hj eim sveitarflgum sem gert hafa samning um stofnun hennar en rkissjur leggur til fjrframlag til rekstursins sem kvei er fjrlgum. ri 2009 nam framlag rkisins til nttrustofanna um 56% af rekstrarkostnai, 35% voru vegna jnustuverkefna og styrkja og sveitarflgin lgu til um 9%.469 rlegt
469 Samtk nttrustofa (SNS). 2010. rsskrsla 2009.

Hvtbk~nttruvernd 365

framlag rkisins samanlagt til allra nttrustofanna hefur sustu rum numi fr 110 til 133 milljnum krna. Afar misjafnt er hversu mrg sveitarflg standa a baki hverri nttrustofu. Sem dmi m nefna a flest sveitarflg Vestfjrum standa a rekstri Nttrustofu Vestfjara en einungis Vestmannaeyjabr stendur a starfsemi Nttrustofu Suurlands. Nttrustofa Vesturlands Nttrustofa Vestfjara Stykkishlmsbr Bolungarvkurkaupstaur, safjararbr, Strandabygg, Savkurhreppur, Tlknafjararhreppur og Vesturbygg Skagafjrur og Akrahreppur Noruring og Sktustaahreppur Fjarabygg og Fljtsdalshra Vestmannaeyjabr Grindavkurbr og Sandgerisbr

Nttrustofa Norurl. vestra Nttrustofa Norausturlands Nttrustofa Austurlands Nttrustofa Suurlands Nttrustofa Reykjaness

Sveitarflag ea sveitarflg sem standa a rekstri nttrustofu skipa rj menn stjrn stofunnar. Nttrustofur skila rherra skrslu um starfsemi sna rlega. Hlutverk nttrustofa felst eftirfarandi ttum: gagnasfnun og varveislu heimilda um nttrufar rannsknum, vktun og eftirliti frslu rgjf meal annars til nttruverndarnefnda

angfjara Breiafiri.

Vktun annast nttrustofurnar eigin vegum og gegn greislu a beini sveitarflaga, rkis ea stofnana eirra, einstaklinga, fyrirtkja ea annarra aila. Samkvmt e-li 1. mgr. 11. gr. laga nr. 60/1992 annast nttrustofurnar almennt eftirlit me nttru landsins, sbr. 7. gr. nttruverndarlaga, einkum eim landshluta ar sem nttrustofan starfar. Umhverfisstofnun skal gera samning um slkt eftirlit vi stofurnar og skal hann stafestur af rherra. Nttrustofur skulu koma a undirbningi og flun gagna vegna nttruverndartlunar og tgfu nttruminjaskrr, sbr. 2. mgr. 65. gr. og 2. mgr. 67. gr. nvl. Samkvmt 9. gr. laga nr. 60/1992 skulu nttrustofur og Nttrufristofnun slands hafa me sr samvinnu samkvmt nnari kvrun eirra hverju sinni. Nttrufristofa Kpavogs hefur nokkra srstu ar sem hn er ekki starfrkt sama grundvelli og arar nttrustofur. Stofan er eign Kpavogsbjar sem stendur einn a rekstri hennar n rkisaildar. Hlutverk nttrufristofunnar er a miklu leyti hi sama og hinna

366 | Hvtbk~nttruvernd

nttrustofanna a v undanskildu a sningarstarfsemi er mun fyrirferarmeiri rekstri Nttrufristofu Kpavogs en annarra nttrustofa.

21.3.4 Grurverndarnefndir
Samkvmt 19. gr. landgrslulaga nr. 17/1965 skal starfa riggja manna grurverndarnefnd hverri sslu, kaupsta og b. Nefndirnar skulu kosnar af hrasnefndum og bjarstjrnum. verkahring nefndanna er meal annars a astoa Landgrslu rkisins vi verndun og eflingu grurs, sbr. 20. gr. landgrslulaga. Landgrslustjri skal setja reglur um strf grurverndarnefnda. 2. mgr. 39. gr. nttruverndarlaga er fjalla um hlutverk Umhverfisstofnunar, samt Landgrslu rkisins, grurvernd og eftirliti me standi grurs. Segir jafnframt a slkt eftirlit megi fela grurverndarnefndum a fengnu samykki umhverfisrherra og landbnaarrherra. Grurverndarnefndir eru almennt ekki lengur skipaar. Samkvmt upplsingum fr Landgrslu rkisins mun einungis ein slk nefnd vera starfandi.

Skaft og Leilfsfell.

21.3.5 Heilbrigisnefndir
Heilbrigisnefndir starfa grundvelli laga um hollustuhtti og mengunarvarnir nr. 7/1998. Samkvmt 11. gr. eirra er landinu skipt 10 eftirlitssvi og starfar heilbrigisnefnd hverju eirra. Nefndin er skipu sex fulltrum. Fimm eru kosnir af hlutaeigandi sveitarstjrnum og einn er tilnefndur af samtkum atvinnurekenda eftirlitssvinu. Nttruverndarnefndir sveitarflaga eftirlitssvinu eiga rtt a tilnefna einn fulltra nefndina til vibtar en hann hefur ekki atkvisrtt vi afgreislu mla nefndinni. Hlutverk heilbrigisnefnda er a annast eftirlit samkvmt lgum nr. 7/1998 og reglugerum settum samkvmt eim, ar meal reglugerum um varnir gegn mengun vatns og grunnvatns. r gefa auk ess t starfsleyfi fyrir atvinnurekstur sem haft getur fr me sr mengun og annast eftirlit me eim. Heilbrigisnefndunum er tla hlutverk samkvmt frumvarpi v sem n liggur fyrir Alingi um stjrn vatnamla. ar segir 8. gr. a sveitarflg, samvinnu vi heilbrigisnefndir sveitarflaga, skuli innan marka netlaga framfylgja krfum sem kvei er um vktunar- og ageratlun samrmi vi kvi frumvarpsins og reglur svii vatnsverndar.

21.3.6 Vatnasvanefndir
frumvarpi til laga um stjrn vatnamla er gert r fyrir a vatnaumdminu slandi veri skipt vatnasvi sem skulu taka mi af jarfrilegum og vatnafrilegum ttum. hverju vatnasvi skal starfa vatnasvisnefnd og henni skulu

Hvtbk~nttruvernd 367

a minnsta kosti vera fulltrar fr sveitarflgum vikomandi vatnasvi, fr hlutaeigandi heilbrigisnefndum og fr Umhverfisstofnun en fulltri hennar skal stra starfi nefndarinnar. Hlutverk vatnasvanefndar er a samrma vinnu vikomandi vatnasvi og afla ar upplsinga vegna gerar stuskrslu, vktunartlunar, ageratlunar og vatnatlunar.

21.4 Skipulag stjrnsslu nttruverndarmla Norurlndum

21.4.1 Noregur
Nttruverndarml eru verkefnasvii norska umhverfisruneytisins (Miljverndepartementet) en meal helstu undirstofnana ess eru: Nttruverndarstofnunin (Direktoratet for naturforvaltning) Loftslags-ogmengunarstofnunin (Klima- og forurensningsdirektoratet) Nttruverndarstofnunin annast rgjf og stjrnsslu og er meginverkefni hennar a vernda og styrkja nttrufjlbreytni og greia fyrir tilfi. ekkingarflun og milun er mikilvgt verkefni stofnunarinnar. Nttrueftirlit rkisins (Statens naturoppsyn (SNO)) er hluti stofnunarinnar en er skipulg sem sjlfst eining. Hn annast eftirlit me nttru landsins og vettvangsvinnu sem tengist stjrnsslu. Stjrn SNO er rndheimi en svisskrifstofur eru um allt land. Meal eirra laga sem liggja til grundvallar starfsemi Nttruverndarstofnunarinnar eru: Lg um fjlbreytni nttrunnar (naturmangfoldloven) Skipulags- og byggingarlg (plan- og bygningsloven) Lg um villt dr (viltloven) tilfslg (friluftsloven) Erfatknilg (genteknologiloven) Lg um lax- og vatnafiska (lakse- og innlandsfiskloven) Lg um nttrueftirlit rkisins (lov om statlig naturoppsyn) Lg um akstur utan vega (motorferdselloven) Hlendislgin (fjellloven) landsbygginni fara fylkismennirnir (Fylkesmannen) me verkefni sem lta a nttruvernd en eir eru fulltrar rkisins hruum landsins. Fylkismennirnir hafa srstaka umhverfisverndardeild. Sveitarflgin fara einnig me verkefni sem vara nttruvernd og hefur hlutverk eirra ori veigameira me nju lgunum um nttrufjlbreytni. ar m t.d. nefna tt eirra kvrun um vistgeravernd. Eins og slandi fara sveitarflgin me skipulagsvald snu svi. Loftslags- og mengunarstofnunin fer me mengunarml og vinnur a verkefnum sem mia a bttu umhverfi. Helstu vifangsefni hennar eru loftslag, httuleg efni, haf, vatn, sorp, loft og hvai. Meginlagablkar sem stofnunin sr um framkvmd eru mengunarlgin (forurensningsloven), lg um eftirlit me framleisluvrum og neytendajnustu (produktkontrollloven), lg um losunarheimildir (klimakvoteloven), lg um vatnsveitu- og frveitugjld (kommunale
368 | Hvtbk~nttruvernd

vass- og kloakkavgifter) og lg um agang a upplsingum um umhverfisml (miljinformasjonsloven).

21.4.2 Danmrk
Helstu undirstofnanir danska umhverfisruneytisins eru: Umhverfisstofnunin (Miljstyrelsen) Nttrustofnunin (Naturstyrelsen) Nttrustofnunin tk til starfa 1. janar 2011 en hn var til vi sameiningu Skov- og Naturstyrelsen og By- og Landskabsstyrelsen. Undir stofnunina heyra mlaflokkar eins og vatn og vatnsvernd, nttruvernd, skipulagsml, tilf, rekstur og stjrn skga, jgara og annarra nttrusva rkisins og friun og veii villtra dra. Starfsemi aalskrifstofunnar Kaupmannahfn er skipt 12 svi. Meal eirra eru: Vatnsstjrnunartlanir og hafi (vandplaner og havmilj). Undir etta svi falla m.a. verkefni sem tengjast vatnatilskipun ESB, votlendi, r og vtn, ger verndartlana fyrir hafsvi, skipulag hafsvum, hafrttarsamningar og fleira. Landi og tilf (det bne land og friluftsliv). etta svi annast a miklu leyti framkvmd nttruverndarlaganna, svavernd, landslagsvernd, friun, tilf, jgara, upplsingagjf til almennings og fleira. Nttruskipulag og lffrileg fjlbreytni (naturplanlgning og biodiversitet). Undir etta svi falla verkefni bor vi nttrutilskipanir ESB, Natura 2000 tlanir, skgalgin, lffrileg fjlbreytni, tegundavernd, veii og villt dr og fleira. Svisskrifstofur Nttrustofnunarinnar ti um landi annast stjrn nttrusva rkiseign og stjrnssluverkefni samkvmt msum lgum. Sj skrifstofur annast srstk verkefni, ar meal ger vatnsstjrnunartlana og Natura 2000 tlana, vktun nttru og vatns, ger grunnvatnskorta og fleira. etta eru skrifstofurnar laborg, Vestur-Jtlandi, rsum, Ribe, insvum, Storstrm og Hrarskeldu. Umhverfisstofnunin annast fyrst og fremst mengunarml. hennar knnu er m.a. framkvmd umhverfislaganna (miljbeskyttelsesloven) og laga um mengun jarvegs (jordforureningsloven), en einnig laga um umhverfi og erfatkni (lov om milj og genteknologi).

21.4.3 Finnland
Helstu undirstofnanir finnska umhverfisruneytisins eru finnska umhverfisstofnunin (SYKE) og til skamms tma hinar 13 svisbundnu umhverfismistvar. Verkefni mistvanna hafa n veri fr til sameinara atvinnu-, samgngu- og umhverfismistva sem eru 15 talsins landinu. Umhverfisruneyti fer einnig me yfirstjrn Metshallitus sem ur ht skga- og almenningsgarajnustan. Finnskaumhverfisstofnunin(SYKE) er milg srfristofnun sem fst vi rannsknir og run. Stofnunin jnustar msa aila, bi stjrnvld, fyrirtki

Hvtbk~nttruvernd 369

og samflagi almennt. Hn annast samt svismistvunum vktun umhverfisins og greinir r breytingar sem eiga sr sta. Starfsemi stofnunarinnar var nlega endurskipulg og er henni n skipt sj deildir. Fimm eirra fst vi tiltekna efnisflokka, .e. vatn, haf, nttru, neyslu og afurir og umhverfisplitk en auk ess er rannsknardeild og gagna- og upplsingadeild. Deildirnar greinast svo smrri einingar, til dmis skiptist nttrumistin tv svi, svi lffrilegrar fjlbreytni og svi vistkerfisbreytinga. SYKE strir einnig srstkum strri rannsknarverkefnum sem lta a loftslagsbreytingum, jnustu vistkerfa, sjlfbru samflagi og vatnsfllum og vatnshlotum. Eins og ur sagi fara hinar 15 atvinnu-,samgngu-ogumhverfismistvar(ELY) vs vegar um landi meal annars me verkefni sem vara nttruvernd, yfirstjrn svantingar og skipulags, umhverfisvernd, vktun og vatnsntingu og vatnsvernd. ELY mistvarnar heyra undir mrg runeyti, ar meal atvinnu- og atvinnuvegaruneyti, umhverfisruneyti og runeyti landbnaar og skga. Stofnun mistvanna var liur umfangsmikilli endurskipulagningu stjrnsslu rkisins landsbygginni. sama tma var ru stjrnvaldi komi ft, svisstjrnsslustofnunum (regionfrvaltningsverket RFV). r eru sex Finnlandi og fara r m.a. me leyfisveitingar og eftirlit. Meal annars annast r leyfisveitingar samkvmt umhverfisverndarlgunum og vatnalgunum.

21.4.4 Svj
Framkvmd verkefna sem falla undir snska umhverfisruneyti eru a mestu leyti hndum riggja undirstofnana: Nttruverndarstofnunar (Naturvrdsverket) Mengunareftirlitsins (Kemikalieinspektionen) Snskuveur-ogvatnastofnunarinnar (Sveriges meteorologiska och hydrologiska institut) Auk essara stofnana m nefna Rannsknarri fyrir umhverfi, atvinnustarfsemi og samflag (Forskningsrdet fr milj, areella nringar och samhllsbyggande (Formas)) sem styur og milar upplsingum um rannsknir verkefnasvii snu og stular a sjlfbrri run. jl 2011 tekur til starfa n stofnun, Snska sjvarog vatnsstjrnunarstofnunin, sem mun vinna a vernd sjvar og ferskvatns.470 Nttruvernd Svj hefur auknum mli veri falin svisbundnum stjrnvldum. Milg stjrnvld annast stefnumtun og run afera og stjrntkja en kvaranataka mrgum mlum er hndum stjrnvalda vikomandi svi. hrasstjrnunarstigi eru a lnsstjrnirnar (lnsstyrelsen) sem bera byrg nttruvernd en lnsstjrnirnar eru stjrnvld rkisins og eru mikilvgur hlekkur milli milgra stjrnvalda rkisins annars vegar og sveitarflaganna hins vegar. sveitarstjrnarstigi eru a sveitarflgin sem annast verkefni sem vara nttruvernd. Nttruverndarstofnunin ber meginbyrg a hrinda framkvmd stefnu stjrnvalda nttruvernd. Hn sr um a samhfa og stra vinnu vi umhverfisvernd, bi innanlands, ESB samstarfinu og aljlegu samstarfi. Stofnunin aflar og milar ekkingu og veitir leibeiningar um umhverfisml, gerir tillgur
470 Lnnroth, Mns 2010. The Organisation of Environmental Policy in Sweden. Naturvrdverket, report 6404, bls. 7.

370 | Hvtbk~nttruvernd

um markmi, agerir og stjrntki og hrindir framkvmd kvrunum sem vara umhverfi. Meal mlaflokka sem eru knnu Nttruverndarstofnunarinnar eru nttruvernd, vktun, tilf, loftslagsml, framleisluvrur og sorp. Hn fer me lykilhlutverk varandi stofnun nttruverndarsva og jgara. a eru lnsstjrnirnar sem taka kvaranir um og annast stofnun frilanda (naturreservat) og stjrn eirra og r fara einnig a jafnai me stjrn jgara. msar rannsknir fara fram vegum Nttruverndarstofnunarinnar og hn hefur fjrveitingu til rannskna til stunings starfsemi sinni.471 Hn veitir einnig styrki til rannsknarverkefna og tekur tt rannsknarverkefnum vegum ESB. msar arar stofnanir leggja til ekkingu, ar meal Formas sem geti er hr a framan. Meginlagablkur um umhverfisml er umhverfisblkurinn (miljbalken) en nnur lg koma einnig vi sgu starfsemi stofnunarinnar. ar m nefna veiilgin (jaktlagen), lg um verslun me losunarkvta og msa lggjf sem tengist mengunarmlum. aprl 2011 var innleitt ntt stjrnskipulag stofnuninni. Nja skipulagi byggir nrri starfslsingu sem felur sr rj meginverkefni, .e. ekkingarflun, run umhverfisstefnu og framkvmd umhverfisstefnunnar.

21.5 Niurstaa nefndarinnar um stofnanaskipulag

21.5.1 Inngangur
Af yfirlitinu hr a framan m sj a mjg margar stofnanir sinna mlefnum nttruverndar slandi og er samanbururinn vi hin Norurlndin srstaklega slandi a essu leyti. Fjrar stofnanir vegum umhverfisruneytisins annast stjrnsslu og framkvmd nttruverndar, .e. Umhverfisstofnun, Vatnajkulsjgarur, Landgrsla rkisins og Skgrkt rkisins. rjr essara stofnana, Umhverfisstofnun, Landgrslan og Skgrktin, hafa samtals 15 starfsstvar landinu, auk ess sem skgarverir starfa fjrum stum. Vatnajkulsjgari er skipt fjrar rekstrareiningar. Fjrar stofnanir umhverfisruneytisins annast einkum rannsknir, rgjf og jnustu, .e. Nttrufristofnun slands, Nttrurannsknastin vi Mvatn, Veurstofa slands og Stofnun Vilhjlms Stefnssonar. ar a auki starfa tvr rannsknastofnanir vegum sjvartvegs- og landbnaarruneytis, .e. Hafrannsknastofnunin og Veiimlastofnun. Tluverur fjldi lgbundinna nefnda starfar a nttruverndarmlum vegum umhverfisruneytisins, sbr. kafla 21.1.11. Stjrn jgara landsins er me mjg mismunandi mti. Vatnajkulsjgarur er sjlfst rkisstofnun, Snfellsjkulsjgarur er undir stjrn Umhverfisstofnunar og ingvellir lta stjrn srstakrar nefndar sem heyrir undir stjrnsslu forstisruneytis. lgum er gert r fyrir a vegum sveitarflaga starfi msar nefndir, ar meal nttruverndarnefndir og grurverndarnefndir, og starfsemi nttrustofa er einnig byrg sveitarflaga. Flestar slensku stofnanirnar eru litlar og sinna afmrkuum verkefnum. kostur ess a skipta verkefnum eins mlaflokks milli margra ltilla stofnana
471 Lnnroth, Mns 2010. The Organisation of Environmental Policy in Sweden. Naturvrdverket, report 6404, bls. 7.

Hvtbk~nttruvernd 371

er s a htt er vi a vifangsefni eirra veri sm snium og faglega einsleit. Afleiingarnar eru m.a. sundurleitir gagnabankar, brotakennd ekking og skortur heildstri yfirsn. Jafnframt eru meiri lkur skrun milli stofnana og tvverknai. Slkt fyrirkomulag getur bi veri fjrhagslega hagkvmt og htt er vi a skilvirkni veri ekki ngilega mikil. Sjlfsti ltilla stofnana geta hins vegar einnig fylgt kostir eins og ljslega m sj af blmlegu starfi nttrustofa undanfarin r. egar skipulag stjrnsslu nttruverndarmla er huga er nausynlegt a horfa til ess a slandi er fmennt samflag sem hefur strt land og vttumikil hafsvi a annast. Verkefni er umfangsmiki en ltill mannafli til a sinna v, a minnsta kosti samanbori vi ngrannalndin. a liggur v augum uppi a hr arf a leggja srstaklega mikla herslu skilvirkni og gott skipulag en einnig er mikilvgt a virkja frumkvi og huga flks og stula a v a sem flestir landsmenn taki tt a vakta og vernda nttru slands. N vihorf nttruvernd og aulindastjrnun sem hafa rutt sr til rms undanfrnum rum og ratugum fela sr a rkari hersla er lg vsindalega ekkingu sem grundvll kvaranatku. au kalla annig betri tengsl ekkingar og stjrnsslu. flestum hinna Norurlandanna hefur s lei veri farin a setja stofn sterkar milgar rkisstofnanir ar sem lg er hersla flun og milun ekkingar, heildaryfirsn og samttingu verkefna. Eins hefur veri leitast vi a styrkja stjrnsslu rkisins landsbygginni enda tt sveitarflg fari fram me mikilvg verkefni svii umhverfismla. Athygli vekur a flestum landanna er, rtt fyrir aukna samttingu, skili milli nttruverndar og mengunarmla stofnanaskipulagi. takt vi breyttar aferir og herslur nttruvernd telur nefndin skilegt a stefnt veri a endurskipulagningu slenskrar stjrnsslu essu svii. Nefndin ltur nausynlegt a einfalda skipulag og auka skilvirkni. v sambandi leggur nefndin til fyrsta lagi a hugaur veri tilflutningur verkefna milli stofnana og einnig hugsanleg sameining. Nefndin minnir a sameiningu stofnana verur a undirba af kostgfni og me skr markmi a leiarljsi. A mati nefndarinnar ttu breytingar stofnanamynstri annars vegar a mia a v a styrkja rannsknir og vktun og hins vegar a efla stjrnsslu og framkvmd nttruverndar me samttingu verkefna. Jafnframt arf a gta a v a efla tengsl milli rannskna og annarrar ekkingarflunar annars vegar og kvaranatku og stjrnunar hins vegar. annig veri reynt a tryggja a kvaranataka byggi vallt sem bestum upplsingum. ru lagi leggur nefndin herslu a stofnunum s marka skrt hlutverk og a gtt veri betur a verkaskiptingu milli eirra. A mati nefndarinnar er einnig mikilvgt a efla samband og samr milli stofnana rkisins og eins milli milgra og svisbundinna stjrnvalda. telur nefndin a vinna tti a v a styrkja stjrnsslu rkisins ti um landi. Hr eftir verur fjalla nnar um niurstur nefndarinnar a v er varar skipulag stjrnsslu nttruverndar.

21.5.2 Samrekstur mlaflokka

rtt fyrir aukna herslu samttingu verkefna hafa Noregur, Danmrk og Finnland teki skra afstu v a agreina tvr hfugreinar umhverfismla, .e. nttruvernd annars vegar og mengunarml hins vegar, og fela r lkum stofnunum. Svj eru essir mlaflokkar hins vegar reknir a talsveru leyti saman innan einnar stofnunar.
372 | Hvtbk~nttruvernd

 slandi var tekin s kvrun me setningu laga um Umhverfisstofnun nr. 90/2002 a sameina msar helstu stjrnsslustofnanir sem heyru undir umhverfisruneyti eina stofnun, Umhverfisstofnun. etta fl sr samrekstur nokkurra mlaflokka, .e. mengunarvarna, hollustuhtta, nttruverndar, stjrnar stofnstr villtra dra og draverndar en stofnunin tk yfir starfsemi Hollustuverndar rkisins, Nttruverndar rkisins, embtti veiistjra, hreindrars og draverndarrs. athugasemdum vi frumvarp a er var a lgum nr. 90/2002 kom fram a markmii me sameiningunni vri fyrst og fremst a einfalda og styrkja stjrnssluna, gera hana skilvirkari og ar me auka rttarryggi. Enn fremur myndi sameining efla stofnanir runeytisins faglega og stula a hagkvmni rekstri. Bent var a stofnanaskipting runeytisins byggist a verulegu leyti gmlum grunni fr v ur en umhverfisruneyti var stofna en fram a stofnun ess hefu essar stofnanir heyrt undir mismunandi runeyti. Me sameiningu stjrnsslustarfsemi stofnananna vri stigi fyrsta skrefi endurskoun stofnanauppbyggingu runeytisins en sta vri til a skoa kjlfari mguleika sameiningu eirra stofnana runeytisins sem sinna vktun, rannsknum og rgjf. Hafa bri huga a s starfsemi vri a auki mjg dreif og aeins a hluta til unnin vegum stofnana umhverfisruneytisins sem tti enn frekar undir a au ml yru tekin fyrir sar.472 Af essu m sj a vi endurskipulagningu stjrnsslu stofnana umhverfisruneytisins var fyrst og fremst lg hersla a greina stjrnssluverkefni fr verkefnum sem lta a vktun og rannsknum. Ekki er srstaklega fjalla um samttingu mengunarmla og nttruverndar ea a ru leyti dregnir fram kostir og kostir ess a reka mlaflokka saman einni stofnun. Skiptar skoanir eru innan nefndarinnar um rangur eirrar sameiningar sem tti sr sta vi stofnun Umhverfisstofnunar og samrekstur mengunarmla og nttruverndar innan einnar stofnunar. rj meginvihorf eru uppi nefndinni a v er etta varar. fyrsta lagi s skoun a sameiningin hafi ekki leitt af sr betri stjrnsslu og virkari nttruvernd. vert mti hafi nttruverndin ori tundan vi sameininguna og gj hafi myndast milli stjrnsslukvarana nttruverndarmlum annars vegar og mats standi, vktunar og rannskna hins vegar. essu sambandi er bent a fyrrgreindir mlaflokkar su mjg lkir og krefjist mismunandi nlgunar. Hugmyndafrin a baki eim og aferir sem beitt er su lkar og v s ekki heppilegt a reka saman. Annar hluti nefndarinnar telur a samtting mengunarvarna og nttruverndar hafi skila heildstari sn vernd nttrunnar. Mengun miss konar hafi auk ess svo mikil hrif nttru landsins a full sta s til a tengja essa mlaflokka saman. Lggjfin s einnig a msu leyti samtt og tengd og fyrirkomulagi gefi fri verfaglegri vinnu og samttingu ekkingar. Jafnframt veri a taka mi af run Evrpu ar sem hersla er a skoa heildsttt hrif mengunar nttru, sbr. vatnatilskipun, tilskipun um umhverfisbyrg og haftilskipun. rija sjnarmii er a samrekstur essara mlaflokka s skilegur og anda vistfrilegrar hugsunar sem vaxi hafi smegin sustu 1020 rum. Hins vegar hafi sameining stofnananna hr landi ekki skila eim rangri sem tlast var til. a stafi fyrst og fremst af skorti plitskum vilja fyrri rkisstjrna til a skipa nttruvernd verugan sess.
472 127. l. 20012002, 711. ml, skj. 1170.

Hvtbk~nttruvernd 373

 ljsi essara lku vihorfa innan nefndarinnar mun hn ekki setja fram sameiginlega niurstu ea tillgur um etta atrii.

21.5.3 Agreining stjrnsslu og rannskna

Nefndin er meginatrium sammla um a stofnanaskipulagi skuli fram byggt agreiningu stjrnssluverkefna og rannsknastarfs. Telur nefndin a me v mti s betur tryggt a ekki komi upp hagsmunarekstrar starfsemi stofnana. Hins vegar er rtta a grundvllur nttruverndar er skipuleg skrning nttrunnar, mat standi og vktun lykiltta og sva. kvaranir um agerir urfa a byggja essum grunni sem arf a vera sfelldri endurskoun. Stjrnssla nttruverndar verur a vera nnum tengslum vi rannsknastarfi svo tryggt s a vallt s byggt reianlegum upplsingum um stand og run tegunda, stofna, vistgera og vistkerfa og um jarmyndanir og landslag. v er afar mikilvgt a gtt s a gum og virkum tengslum milli stjrnsslustofnana og eirra stofnana sem fali er a afla ekkingar og mila henni.

21.5.4 Tilfrsla verkefna og sameining stofnana

Stjrnsslustofnanir
Me orinu stjrnssla er hr tt vi hefbundin stjrnssluverkefni, svo sem eftirlit, leyfisveitingar, stjrnun og ger og framkvmd tlana. Umhverfisstofnun er meginstjrnsslustofnun umhverfisruneytisins og annast a miklu leyti stjrnsslu nttruverndar og umhverfismla. Eins og fram er komi grundvallaist stofnun hennar ri 2002 eirri stefnu a samtta bri stjrnsslu hinna msu mlaflokka sem undir umhverfisruneyti heyru og fela hana einni sterkri stofnun. Tali var a me essu mtti m.a. auka skilvirkni og hagkvmni rekstri. eim tma heyru Landgrsla rkisins og Skgrkt rkisins undir landbnaarruneyti en stofnanirnar voru frar til umhverfisruneytis ri 2007. essar stofnanir eru eli snu stjrnsslustofnanir r sinni einnig rannsknum.473 r annast framkvmd verkefna sem lta a grur- og skgarvernd, eftirlit me ntingu og mefer grurs og skga og eim er fali vald til a taka stjrnvaldskvaranir og beita vingunaragerum. Fjra stjrnsslustofnunin, Vatnajkulsjgarur, hefur nokkra srstu bi a v er varar verkefni og stjrnskipulag. Eins og ur er geti var a vegna krfu fr sveitarflgum a Vatnajkulsjgarur var stofnaur grundvelli srstakra laga sta ess a um hann fri samkvmt VII. kafla nttruverndarlaga. ljsi eirrar stefnu sem fylgt var vi stofnun Umhverfisstofnunar, a sameina sem mest af stjrnssluverkefnum svii umhverfis- og nttruverndar og fela einni stofnun, er nrtkt a velta v fyrir sr hvort sameining einhverra ea allra framangreindra stofnana s heppilegur kostur. Nefndin leggur herslu a mikilvgt er, egar essi ml eru skou, a horfa fyrst og fremst til verkefna og verksvia stofnana og jafnframt a greina vel hlutverk eirra og eli. A baki kvrunum um sameiningu stofnana vera a vera skr markmi og gta verur a v a styrkleikar eirra skili sr nja sameinaa stofnun. a er lit nefndarinnar a skoa tti vinning af v a sameina sem mest
473 Sj umfjllun um starfsemi essara stofnana kflum 21.1.6 og 21.1.7 hr a framan.

374 | Hvtbk~nttruvernd

verkefni sem fela sr umsjn og vrslu lands og eftirlit me v. Margar stofnanir koma a essum verkefnum, t.d. Umhverfisstofnun (frilst svi), Landgrslan (landgrslusvi), Skgrkt rkisins (skgrktarsvi og jskgarnir), og Vatnajkulsjgarur. Nefndin ltur a samrekstur essara verkefna myndi leia til aukinnar hagringar og skilvirkni auk ess sem heildarsn yfir verkefni vri meiri sem og faglegur styrkur. Nefndin er sammla um a heppilegt s a stjrn jgara landsins s ekki samrmd og telur skilegt a yfirstjrn eirra vri hndum einnar stofnunar sem gti veri s sem ofangreind verkefni yru felld undir. essu stigi tekur nefndin ekki afstu til ess hvernig heppilegast vri a tfra etta.

Rannskna- og jnustustofnanir

Eins og bent er hr a framan stunda margar stofnanir vegum rkisins rannsknir og vktun. Sumar eirra starfa tengslum vi tiltekna aulindantingu, svo sem Hafrannsknastofnun, Veiimlastofnun og Orkustofnun. Arar jnusta fyrst og fremst kvena starfsemi ea verkefni eins og rannsknarhlutar Skgrktar rkisins og Landgrslu rkisins, .e. skgrkt og landgrslu. Nttrufristofnun slands hefur hr kvena srstu. lgum nr. 60/1992 er henni fali vtkt og almennt hlutverk, m.a. a annast skipulega heimildasfnun um nttru landsins og hafa yfirlit yfir lykiltti hennar, byggja upp agengilegt gagnasafn me sem fyllstum heimildum um slenska nttru, mila ekkingu, m.a. me tgfu nttrufarskorta, og stunda vsindalegar rannsknir nttru slands. Hgt er a lta svo a rannsknir sem kostaar eru af almannaf falli tvo flokka. Annars vegar er um a ra rannsknir sem eru lgbundnar, .e. kvenum stofnunum er fali a leggja stund rannsknir srstkum tilgangi ea til a afla tiltekinna gagna ea upplsinga. Hins vegar er f veitt til rannskna sem ekki eru skilyrtar sama htt, m.a. me fjrveitingum til rannsknasja. Varandi essar sarnefndu rannsknir er a grundvallaratrii a rannsknarfrelsi s virt og a fjrveitingar su ekki har yngjandi skilmlum. egar fjalla er um rannsknastarfsemi rkisins sem heyrir undir fyrri flokkinn er mikilvgt a mtu s skr stefna um a hvaa upplsinga og gagna rki tekur a sr a afla til gagns og hagntingar fyrir alla landsmenn. Gera m krfu a eirra s afla me sem skilvirkustum og hagkvmustum htti og a stofnunum su lagar skrar skyldur herar hva a varar. Nefndin telur mikilvgt a huga a essum atrium egar fjalla er um rannsknarstarfsemi rkisins og a hvort sta s til a sameina einhverjar stofnanir ea flytja verkefni til. Hr arf meal annars a huga a v hvaa hlutverki stofnanirnar eigi a gegna a byggja upp ann gagnagrunn sem nttruvernd komandi ra arf a grundvallast . Nefndin telur a v fylgi tvrir kostir a byggja upp fluga, milga ekkingarstofnun svii nttrufra. Hr a framan var raki a vi setningu laga um Umhverfisstofnun var liti svo a stofnun hennar fli sr fyrsta skref endurskoun stofnanauppbyggingar umhverfisruneytisins. Teki var fram a sta vri til a skoa kjlfari mguleika sameiningu stofnana sem sinna vktun, rannsknum og rgjf en s starfsemi vri mjg dreif og aeins a hluta til unnin vegum stofnana umhverfisruneytisins. Hr er srstaklega vert a huga a v a starfsemi Nttrufristofnunar slands og Veiimlastofnunar skarast a verulegu leyti. Hlutverk Nttrufristofnunar sem ltur a heimildasfnun og rannsknum nttru landsins nr

Hvtbk~nttruvernd 375

einnig til hafs og ferskvatns og lfrkis ess. Samkvmt lgum nr. 59/2006 er Veiimlastofnun rannsknastofnun svii ferskvatnsfiska og lfrkis eirra. Hr virist augljs vinningur af v a leggja saman ekkingu og reynslu stofnananna me sameiningu eirra. Telur nefndin stu til a huga ennan kost samrmi vi hugmynd a byggja upp sterka milga ekkingarstofnun svii nttrufra.

21.5.5 Skrt hlutverk stofnana

egar margar stofnanir starfa a skyldum verkefnum er htta a starf eirra skarist og a um tvverkna veri a ra. sumum tilvikum er htt vi a tilteki svi veri tundan vegna skorts yfirsn og samttingu rannskna meal stofnananna. etta getur auveldlega tt vi um stofnanir sem annast rannsknir, sem og r sem annast vktun en eins og fram kemur kafla 18.2 virist verkaskipting eirra ljs mrgum tilvikum. a er auvita nausynlegt a rannsknastofnanir hafi svigrm til a ra og efla starfsemi sna. En egar rannsknastarfsemi rkisins dreifist mjg margar stofnanir getur reynst erfitt a hafa yfirsn yfir starfsemina og t.d. hvort skrun er mikil ea hvort of rk hersla s lg einstk svi kostna annarra. Me aukinni herslu vistkerfisnlgun nttruvernd verur brnna a tryggja ga yfirsn og heildstara skipulag verndar. Mikilvgt er a leggja rkt vi skipulegar rannsknir, skrningu og flokkun lfrkis og nttruminja og a gera heildstar tlanir um vernd, t.d. me neti verndarsva.474 Lklegt er a nstu ratugum veri miklar breytingar nttru slands. Gagnvart eirri run er mikilvgt a leggja herslu samrmda vktun og ga yfirsn. Hr a framan var rttu s afstaa nefndarinnar a brnt vri a skilgreina me skrum htti verksvi og skyldur eirra stofnana sem fali er a afla og mila ggnum vegum rkisins. Rkari hersla vistfrilega nlgun rennir stoum undir auki hlutverk Nttrufristofnunar slands og telur nefndin a styrkja urfi stu Nttrufristofnunar slands sem milgrar stofnunar sem annast skipulega heimildasfnun um nttru slands, byggir upp gagnasfn og milar ekkingu r eim. Nefndin ltur jafnframt nausynlegt a skilgreina betur hlutverk og skyldur stofnunarinnar, t.d. a v er varar au ggn sem henni er fali a afla. telur nefndin mikilvgt a skilgreina me skrum htti byrg Nttrufristofnunar slands yfirumsjn vktunar lykiltta nttru slands a v marki sem etta verkefni er ekki srstaklega fali rum stofnunum.475 etta felur sr a stofnuninni veri fali a gera vktunartlanir og bera byrg eim, en a framkvmd vktunar veri a verulegu leyti falin rum ailum. Nefndin leggur meal annars til a nttrustofur fi auki hlutverk essu sambandi. skrara hlutverki Nttrufristofnunar a v er varar yfirumsjn vktunar sem hr er lagt til felst einnig byrg reglubundinni birtingu niurstana. etta er mikilvgt til a tryggja a upplsingar um stand nttrunnar su vallt agengilegar stjrnsslustofnunum og rum sem fali er a taka kvaranir sem kunna a hafa ar hrif. bendingar um skrari afmrkun verksvis og skyldna stofnana eiga einnig vi um stjrnsslustofnanir. etta ekki sst vi um eftirlit. Jafnframt er sta til a afmarka betur hlutverk og skyldur stofnana a v er varar fleiri verkefni,
474 Fjalla er um essa afer kafla 14.8. 475 Hr verur a hafa huga vktunarhlutverk Veurstofu slands samkvmt lgum nr. 70/2008, hlutverk Umhverfisstofnunar samkvmt lgum um stjrn vatnamla nr. 36/2011 og vktunarrannsknir Hafrannsknastofnunar.

376 | Hvtbk~nttruvernd

t.d. m nefna undirbning nttruverndartlunar og tgfu nttruminjaskrr, skrningu nttruminja og mat verndargildi.

21.5.6 Stjrnssla nttruverndarmla landsbygginni

Inngangur
Nttruvernd snr a gslu almannahagsmuna, ar meal hagsmuna komandi kynsla, og sari rum hefur sfellt meiri hersla veri lg eigi gildi nttrunnar egar fjalla er um nttruvernd. Ekki m lta fram hj v a kvaranir sem teknar eru um vernd snerta me srstkum htti sem nst ba og hafa beina hagsmuni af ntingu aulinda nttrunnar vikomandi sta. a er v mikilvgt a finna jafnvgi milli eirra hagsmuna sem arna eru hfi. Sjlfstjrn sveitarflaga er trygg 78. gr. stjrnarskrrinnar ar sem segir a sveitarflg skuli sjlf ra mlefnum snum eftir v sem lg kvea. drgum a frumvarpi til nrra sveitarstjrnarlaga sem nlega hafa veri kynnt er m.a. fjalla um run og starfsumhverfi sveitarflaga. almennum athugasemdum vi frumvarpsdrgin segir: [...] ba arf sveitarstjrnum skrt og skilvirkt starfsumhverfi sem taki tillit til arfa sveitarstjrna til a sinna stabundnum hagsmunum en feli um lei sr skr skilabo um a sveitarstjrnir skuli hverjum tma starfa annig a sem best samrmist hagsmunum ba sveitarflagsins og jflagsins heild. sustu rum hefur sveitarflgum fkka og au um lei eflst. Tekjustofnar eirra hafa aukist og au hafa teki a sr umfangsmeiri jnustu vi borgarana en ur var, bi samkvmt lagaboi og a eigin frumkvi. essi run leiir hjkvmilega til ess a kvaranir, stefnumtun og fjrml einstakra sveitarflaga skipta sfellt meira mli fyrir samflagi heild. v er jafnvel mikilvgara n en ur var a r almennu reglur sem gilda um stjrn og starfsemi sveitarflaga tryggi, eftir v sem unnt er, byrg vi framkvmd sveitarstjrnarmla me almannahagsmuni til lengri tma huga.476 Sveitarstjrnir gegna veigamiklu hlutverki varandi skipulagsml og taka mikilvgar kvaranir um landnotkun, bi me ger skipulagstlana og tgfu framkvmdaleyfa. Sum sveitarflg annast skipulagsger afar strum landsvum. Tilhneiging getur veri til ess, eli mlsins samkvmt, a sjnarmi og hagsmunir sem vara beint vikomandi sveitarflag ri miklu um kvaranir um landntingu. a er hins vegar nausynlegt a tryggja a einnig komi til lita almennari sjnarmi og hagsmunir jarinnar heild, sem og byrg slands aljlegu samhengi. Hr tti landsskipulag samkvmt njum skipulagslgum a koma a gagni en v eru samttar tlanir opinberra aila um msa sameiginlega tti, ar meal nttruvernd.

Efling stjrnsslu rkisins landsbygginni

ljsi mikilvgis nttruverndar fyrir almannahag og hagsmuni komandi kynsla telur nefndin mikilvgt a stjrnssla rkisins landsbygginni veri efld sveitarstjrnir hafi fram me hndum mikilvg verkefni svii nttruverndar. Hr a framan hefur veri fjalla um brotakennt stofnanaskipulag rkisins essum mlaflokki. Sem dmi var nefnt a rjr stjrnsslustofnanir rkisins svii nttruverndar hafa samtals 15 starfsstvar en auk ess er Vatnajkulsjgarur
476 Drg a frumvarpi til sveitarstjrnarlaga. 23. janar 2011. Sj slina: http://www.innanrikisraduneyti.is/verkefni-raduneytis/ endurskodun_svlaga/

Hvtbk~nttruvernd 377

rekinn fjrum rekstrareiningum. Egilsstum og ngrenni eru til dmis fjrar stjrnsslueiningar: Starfsst Umhverfisstofnunar, hfustvar Skgrktar rkisins og hrassetur Landgrslu rkisins svo og starfsst austursvis Vatnajkulsjgars Skriuklaustri. Norurlandi eystra eru sex stjrnsslueiningar. a er mat nefndarinnar a hr urfi a huga a breytingum til a tryggja betri yfirsn og n fram meiri skilvirkni og hagringu. ur hefur veri viki a hugmyndum um sameiningu rkisstofnana. Hr mtti einnig hugsa sr einhvers konar samrekstur starfsstva. v sambandi arf a gta a valdmrkum stjrnvalda og tryggja skrar heimildir lgum fyrir framsali valds og verkefna. Til hlisjnar m hr benda skipulag Finnlandi ar sem svismistvar annast verkefni verkefnasvii missa runeyta, sj nnar kafla 21.4.3 hr a framan.

Hlutverk nttruverndarnefnda er fremur almennt ora nttruverndarlgum. Gert er r fyrir a umhverfisrherra setji um a nnari kvi regluger en slk regluger hefur ekki enn veri sett.477 Telur nefndin brnt a hlutverk nttruverndarnefnda s skilgreint me skrari htti en n er. Samkvmt ngildandi lgum eru nefndirnar fyrst og fremst rgefandi og hafa lti kvrunarvald. r eru misjafnlega flugar enda eru sveitarflg misjafnlega fjlmenn og misvel gengur a f kunnttu- og hugaflk til setu nefndunum. Einnig er a a lta a nefndirnar hafa almennt ekki launa starfsflk sr til astoar. Allt eru etta atrii sem hafa verur huga egar tekin er kvrun um hvort fela eigi nttruverndarnefndum veigameiri verkefni og auknar valdheimildir. Nefndin er eirrar skounar a stefna tti a meiri samvinnu sveitarflaga a v er varar starf nttruverndarnefnda. etta var einnig niurstaa rsfundar nttruverndarnefnda og Umhverfisstofnunar sem haldinn var oktber 2010.478 essi samvinna gti t.d. fari fram grundvelli hrasnefnda. Me skipulagi sem byggist strri landfrilegum einingum fst kvein fjarlg sem getur veri kostur vi framkvmd eirra verkefna sem nefndunum eru falin og eins kann a vera auveldara a tryggja a eir sem veljast til setu nefndunum hafi yfir nausynlegri ekkingu a ra. essu sambandi m t.d. benda a umdmi heilbrigisnefnda landsins er strra en sem nemur einstkum sveitarflgum og einnig m hr lta til aukinnar samvinnu sveitarflaga um starfrkslu byggingarnefnda, sbr. n heimild 5. mgr. 7. gr. mannvirkjalaga nr. 160/2010.

Nttruverndarnefndir

Nttruverndarfulltri

Nefndin hefur velt fyrir sr eirri hugmynd a hverju sveitarflagi, ea eftir atvikum vegum nokkurra sveitarflaga sameiginlega, starfai nttruverndarfulltri sem annaist stjrnssluverkefni, t.d. eftirlit me framkvmdum og starfsemi sem hrif kunna a hafa nttru umdmi sveitarflagsins. Staa hans gti veri hlist stu byggingarfulltra og hlistan htt gtu tengsl hans vi nttruverndarnefnd veri me svipuum htti og mlt er fyrir um mannvirkjalgum um tengsl byggingarfulltra vi byggingarnefnd. Ef efla byrg sveitarflaganna nttruverndarmlum vri sta til a huga slkt

477 Nnar er fjalla um nttruverndarnefndir kafla 21.3.2 hr a framan. ar er m.a. bent a kvi reglugerar nr. 205/1973 sem sett var grundvelli eldri laga gilda um nefndirnar a v marki sem au eiga sto ngildandi lgum. 478 Niurstur hpavinnu. Hvert er hlutverk nttruverndarnefnda? Sj sl: http://eldri.ust.is/Natturuvernd/natturuverndanefndir/arsfundir/nr/6878.

378 | Hvtbk~nttruvernd

fyrirkomulag. Vri essi lei farin vri elilegt a kvei vri um hfisskilyri nttruverndarfulltra lgum.

21.5.7 Skipulag rannskna og vktunar landsbygginni

Nttrustofur
N eru starfandi sj nttrustofur um landi. Nefndin er sammla um a kvrun um stofnun eirra hafi veri mjg af hinu ga og a starfsemi eirra hafi rast afar jkvan veg. Eins og fram kemur hr a framan er a afar misjafnt hversu mrg sveitarflg standa a baki rekstri hverrar stofu og sumum tilvikum er a aeins eitt sveitarflag strum landshluta. Nefndin bendir a a myndi styrkja starfsemi stofanna ef bakhjarl eirra vri flugri og a fleiri sveitarflg stu almennt a rekstri eirra. lgum nr. 60/1992 er gert r fyrir samvinnu Nttrufristofnunar slands og nttrustofa. Telur nefndin stu til a tfra etta samstarf nnar lgum og leggur til a huga veri a fela nttrustofunum fleiri afmrku verkefni. ar kmu ekki sst vktunarverkefni til greina. Hafa verur huga a stofurnar eru litlar og hafa varla buri til a taka a sr umfangsmikil vktunarverkefni enn sem komi er a minnsta kosti. Nefndin leggur herslu nausyn ess a standa vr um sjlfsti nttrustofanna og svigrm eirra til a rast eigin forsendum. ltur nefndin elilegt a hluti eirra fjrmuna sem rki leggur eim til s skilyrtur og veri vari til skilgreindra verkefna sem tengjast heildarstefnumtun stjrnvalda og forgangsrun.479

Rannsknarstofnanir rkisins

Hr a framan hefur veri bent nausyn ess a samhfa betur starfsemi rkisstofnana ti um landi. etta einnig vi um r stofnanir sem annast nttrurannsknir. Vsast essu sambandi til umfjllunar um sameiningu stofnana hr a framan.

479 Um fjrveitingar til nttrustofanna er fjalla kafla 21.3.3.

Hvtbk~nttruvernd 379

Verkefni stjrnvalda

22

382 | Hvtbk~nttruvernd

22. Verkefni stjrnvalda480

22.1 Eftirlit
22.1.1 Eftirlit me athfnum manna og hrifum eirra nttru
Almennt um eftirlit Umhverfisstofnunar samkvmt nttruverndarlgum
6. gr. nttruverndarlaga nr. 44/1999 er fjalla um hlutverk Umhverfisstofnunar. Samkvmt 1. mgr. greinarinnar fer stofnunin me eftirlit me framkvmd laganna en hlutverk hennar er svo nnar tfrt 2. mgr. kvi 1. mgr. kom inn lgin vi stofnun Umhverfisstofnunar, sbr. 23. gr. laga nr. 164/2002 um breytingu msum lgum vegna verkefna Umhverfisstofnunar, en vi setningu eirra var gert r fyrir v a hlutverk Umhverfisstofnunar a v er varar nttruvernd yri hi sama og Nttruvernd rkisins hafi me hndum.481 Samkvmt b-li 2. mgr. 6. gr. nvl. er a hlutverk Umhverfisstofnunar a hafa eftirlit me v a nttru landsins s ekki spillt me athfnum, framkvmdum ea rekstri, a svo miklu leyti sem slkt eftirlit er ekki fali rum me srstkum lgum. kvinu segir a umhverfisrherra skuli, a hfu samri vi arar stofnanir og aila sem fara me eftirlit samkvmt srstkum lgum, setja regluger nnari kvi um eftirlit Umhverfisstofnunar. essi regluger hefur ekki veri sett og v m segja a ekki s me llu ljst hva felst eftirlitsskyldum Umhverfisstofnunar samkvmt essu kvi. Af oralagi framangreinds kvis m ra a ar s tt vi eftirlit me beinum athfnum manna og eim hrifum sem r geta haft nttruna. Slku eftirliti urfa a fylgja heimildir til a grpa til agera til a stva ea hafa hrif r athafnir sem um rir, .e. einhvers konar vingunaragerir. Rtt er a gera greinarmun essu eftirliti annars vegar og svo eftirliti me standi nttrunnar hins vegar sem ekki arf nausynlega a tengjast starfsemi og athfnum mannsins beint. etta sarnefnda eftirlit felur fremur sr vktun lkra tta nttrunnar og verur nnar fjalla um a sar essum kafla. Eftirlitsskyldur Umhverfisstofnunar samkvmt b-li 2. mgr. 6. gr. takmarkast af rum lagakvum sem leggja slkar skyldur nnur stjrnvld. Hr er ekki sst

480 Teki skal fram a essum kafla er ekki fjalla um undirbning frilsinga ea verkefni sem lta a nttruminjaskr og undirbningi nttruverndartlunar enda er fjalla um essi verkefni srstkum kflum hvtbkarinnar. 481 Sj athugasemdir vi 23. gr. frumvarps ess er var a lgum nr. 164/2002, 128. l. 20022003, 405. ml, skj. 500.

Hvtbk~nttruvernd 383

Skjaldbreiur.

um a ra eftirlit me framkvmdum sem fali er sveitarstjrnum samkvmt skipulags- og byggingarlgum.482 Tveir arir stafliir 2. mgr. 6. gr. nvl. fjalla um eftirlit sem Umhverfisstofnun er fali. Samkvmt a-li annast stofnunin umsjn, rekstur og eftirlit me nttruverndarsvum samrmi vi lg og samkvmt c-li fer hn me eftirlit me umfer og umgengni svum byggum samvinnu vi nnur stjrnvld.483 Sarnefnda kvi fjallar eins og kvi b-liar um eftirlit me athfnum manna en ekki er alveg ljst hva felst eftirliti samkvmt v fyrrnefnda. Oralagi samrmi vi lg bendir til ess a etta hlutverk s tfrt srstaklega rum kvum. IV. kafli nvl. hefur yfirskriftina rekstur nttruverndarsva og er ar einnig fjalla um umsjn. Ekki er hins vegar alls kostar ljst hvaa verkefni falla undir umsjn annars vegar og eftirlit hins vegar. 29. gr. er gert r fyrir a landverir og arir starfsmenn starfi nttruverndarsvum og er hlutverk landvara a sj um eftirlit og frslu. 7. gr. nvl. er fjalla um framkvmd eftirlits og segir ar 1. mgr. a Umhverfisstofnun s heimilt a fela nttrustofum,484 nttruverndarnefndum, einstaklingum og lgailum a annast almennt eftirlit me nttru landsins. Um slkt skal gera samning sem umhverfisrherra stafestir. Ekki er nnar skrt lgunum hva felist almennu eftirliti en srstk kvi eru hins vegar um eftirlit nttruverndarsvum og framsal ess.485 Hafa verur huga a eftirliti sem framangreindum ailum kann a vera fali samkvmt 7. gr. nvl. fylgja engar skrar valdheimildir til a bregast vi v sem eftirliti kann a leia ljs. Verur v a lykta a almennu eftirliti samkvmt greininni s fyrst og fremst tt vi almenna umsjn og a vibrg vi v sem rskeiis kann a fara eigi a felast v a gera eim stofnunum ea stjrnvldum vivart sem hafa valdheimildir til a grpa til rstafana af v tilefni. Einnig a taka vi bendingum fr almenningi og lgailum og beina eim fram rttan farveg. Engir samningar hafa veri gerir grundvelli 7. gr. 2. og 3. mgr. 7. gr. nvl. er fjalla um srstakt eftirlit me framkvmdum og er ar kvei um heimild Umhverfisstofnunar til a gera samkomulag vi fram-

482 kvi b-liar 2. mgr. 6. gr. er samhlja 2. tlul. 5. gr. eldri laga nr. 93/1996 en upphaflega fr Nttruvernd rkisins me eftirlit samkvmt v, .e. fram a stofnun Umhverfisstofnunar ri 2003. frumvarpi v er var a lgum nr. 93/1996 eru nefnd helstu lg sem hfu a geyma srstk kvi um eftirlit og takmrkuu v umfang ess eftirlits sem Nttruvernd rkisins var fali samkvmt kvinu. au lg lutu einkum a mengunarvrnum og hollustuvernd, skipulags- og byggingarmlum og mati umhverfishrifum. Meal annars er essu sambandi vsa til gildandi skipulagslaga og byggingarlaga og eftirlits byggingarnefnda sveitarflaganna og skipulagsstjrnar rkisins. Samkvmt essu virist eftirlit Nttruverndar rkisins samkvmt frumvarpinu ekki hafa n til framkvmda sem lutu eftirliti samkvmt essum lgum. Mengunarml voru hins vegar lg til Umhverfisstofnunar vi stofnun hennar me v a hn tk vi verkefnum Hollustuverndar rkisins. 483 Me samvinnu vi nnur stjrnvld er vntanlega vsa fyrst og fremst til lgreglu a v er varar umfer byggum. Eftirlit me umgengni byggum var hndum nttruverndarnefnda samkvmt regluger nr. 205/1973. reglugerin hafi ekki veri felld r gildi virast ngildandi lg ekki gera r fyrir a nefndirnar sinni eftirliti samkvmt lgunum nema um a s gerur srstakur samningur vi Umhverfisstofnun, sbr. 7. gr. 484 lgum um Nttrufristofnun slands og nttrustofur nr. 60/1992 er almennt eftirlit me nttru slands nefnt sem eitt af hlutverkum nttrustofa, einkum eim landshluta ar sem nttrustofan starfar, sbr. e-li 1. mgr. 11. gr. laganna. Segir jafnframt a Umhverfisstofnun skuli gera samning um slkt eftirlit vi stofurnar sem stafestur skal af rherra. 485 Samkvmt 29. gr. nvl. er a hlutverk landvara a sj um eftirlit og frslu nttruverndarsvum. Samkvmt 2. mgr. 52. gr. getur Umhverfisstofnun fali jgarsvrum eftirlit og umsjn rum svum sem stofnunin ber byrg en jgrum.

384 | Hvtbk~nttruvernd

kvmdaraila um slkt eftirlit telji hn a nausynlegt. samkomulaginu skal taka mi af innra eftirliti framkvmdaraila og eftirliti annarra opinberra aila.

Eftirlit me efnistku

2. mgr. 48. gr. er srstaklega fjalla um skyldu Umhverfisstofnunar til eftirlits me efnistku landi og er kvinu vsa til b-liar 2. mgr. 6. gr. sem fjalla er um hr a ofan sem og framangreindra kva 2. og 3. mgr. 7. gr. Tilvsunin til fyrrnefnda kvisins vekur upp spurningar um umfang eftirlits Umhverfisstofnunar en samkvmt v er a vkjandi gagnvart eftirliti sem rum stjrnvldum er fali me srstkum lgum. etta vntanlega vi um eftirlit sveitarstjrna me framkvmdum sem framkvmdaleyfi hefur veri gefi t fyrir, sj nnar hr eftir. Gera verur r fyrir a eftirlit Umhverfisstofnunar grundvelli 2. mgr. 48. gr. taki einnig til efnistku r m og vtnum ekki s a srstaklega teki fram greininni. Eftirlit Umhverfisstofnunar nr ekki til efnistku af ea r hafsbotni, hvorki innan n utan netlaga, samkvmt gagnlyktun fr fyrrnefndu kvi. Rtt er a hafa huga a gildissvi nvl. nr yfir slenskt land, landhelgi og efnahagslgsgu, sbr. 2. gr. nvl. Almennt er efnistaka landi og af ea r hafsbotni innan netlaga h framkvmdaleyfi hlutaeigandi sveitarstjrnar, sbr. 2. mgr. 47. gr. nvl. og 2. mgr. 13. gr. skipulagslaga nr. 123/2010.486 16. gr. skipulagslaga er fjalla um eftirlit sveitarflaga og segir ar m.a. a sveitarstjrn hafi eftirlit me v a framkvmdir su samrmi vi tgefi framkvmdaleyfi og eru henni veittar valdheimildir til a fylgja v eftir. athugasemdum vi greinina frumvarpi v er var a lgum nr. 123/2010 segir a greinin s nmli en rtt yki a kvei s um eftirlit sveitarstjrna me framkvmdaleyfisskyldum framkvmdum eins og gert s um byggingarleyfisskyldar framkvmdir enda ekki sur rf eftirliti me slkum framkvmdum.487 Ekki verur anna ri af lgunum en a eftirlit sveitarstjrna taki til framkvmdaleyfisskyldrar efnistku eins og annarra framkvmda. Um efnistku landi og af ea r hafsbotni innan netlaga gilda einnig lg um rannsknir og ntingu aulindum jru nr. 57/1998 (aulindalg). Nting aulinda r jru er almennt h leyfi inaarrherra hvort sem a er til ntingar aulinda eignarlndum ea jlendum, sbr. 6. gr. laganna. Vtkar undantekningar gilda um ntingu jarefna en samkvmt 8. gr. er heimilt n leyfis a rannsaka og hagnta eignarlandi berg, grjt, ml, leir, sand, vikur, gjall og nnur slk gos- og steinefni, svo og mold, m og surtarbrand. Orkustofnun annast eftirlit me leitar- og vinnslusvum jarefna ar sem rannsknar- ea ntingarleyfi hefur veri veitt, sbr. 21. gr. kvinu er rtta a um vernd og eftirlit me leitar- og vinnslusvum gildi einnig lg um nttruvernd. Srstakar reglur gilda um efnistku innan Vatnajkulsjgars. 13. gr. laga um jgarinn nr. 60/2007 er fjalla almennt um framkvmdir, ar meal efnistku. r eru einungis heimilar ef gert er r fyrir eim verndartlun fyrir jgarinn og arf ekki srstakt leyfi samkvmt lgunum. Eftirlit er hndum jgarsvarar og ltur a a v a tryggja a vi framkvmdir su virt kvi laganna, reglugerar um Vatnajkulsjgar og verndartlunar og a fari s a eim skilyrum sem vikomandi framkvmd eru sett verndartlun. Segir
486 Leyfisskyldan nr ekki til minni httar efnistku eiganda ea umramanns eignarlands til eigin nota nema um s a ra jarmyndanir og vistkerfi sem njta verndar skv. 37. gr. nttruverndarlaga. 487 138. l. 20092010, 425. ml, skj. 742.

Hvtbk~nttruvernd 385

jafnframt greininni a kvi nttruverndarlaga gildi a ru leyti um framkvmdir Vatnajkulsjgari. athugasemd vi greinina frumvarpi v er var a lgum nr. 60/2007 segir m.a. a kvi nttruverndarlaga gildi um efnistku Vatnajkulsjgari a ru leyti en v a ekki urfi a leita umsagnar Umhverfisstofnunar ur en framkvmdaleyfi fyrir slkri efnistku s veitt ef gert s r fyrir henni verndartlun. Umhverfisstofnun hafi ekki eftirlit me slkri efnistku heldur jgarsyfirvld. Hins vegar gildi almenn kvi nttruverndarlaga um frgang efnistkusvis og tlun um efnistku innan Vatnajkulsjgars.488 Vi etta m bta a samkvmt 33. gr. lax- og silungsveiilaga nr. 61/2006 er srhver framkvmd ea vi veiivatn, allt a 100 metrum fr bakka, sem hrif getur haft fiskigengd ess, afkomu fiskstofna, astur til veii ea lfrki vatnsins a ru leyti, h leyfi Fiskistofu. etta ir a ll efnistaka r ea vi veiir og veiivtn er h slku leyfi. Eftirlit samkvmt lgunum er hndum lax- og silungsveiisvis Fiskistofu, sbr. 1. mgr. 4. gr. laganna. Efnistaka af ea r hafsbotni utan netlaga fer samkvmt lgum um eignarrtt slenska rkisins a aulindum hafsbotnsins nr. 73/1990. Ekki eru bein kvi um eftirlit lgunum en gert r fyrir a mlt s fyrir um eftirlit regluger sem inaarrherra skal setja samkvmt 5. gr. Reglugerin hefur ekki veri sett og v alls ljst hvernig essu eftirliti skal htta. Gera verur r fyrir a a s verkahring Orkustofnunar, sbr. 6. tlul. 2. gr. laga um Orkustofnun nr. 87/2003. Samkvmt lgum um leit, rannsknir og vinnslu kolvetnis nr. 13/2001 fer Orkustofnun me eftirlit me leyfisskyldum framkvmdum samkvmt lgunum. Orkustofnun skal jafnframt starfrkja og leia starf samrshps eftirlitsaila vegna leitar, rannskna og vinnslu kolvetnis vi sland.489 Hlutverk samrshpsins er m.a. a samrma opinbert eftirlit vegna leitar, rannskna og vinnslu kolvetnis vi sland. Gert er r fyrir a kvei skuli nnar um samrshpinn regluger. Samkvmt upplsingum fr inaarruneyti hefur samrshpurinn ekki enn veri skipaur og ekki er a sj a reglugerin hafi veri sett.

Eftirlit me innflutningi, rktun og dreifingu lifandi lfvera

Hlutverk umhverfisrherra samkvmt 41. gr. nvl. takmarkast af kvum annarra laga sem fjalla um innflutning, rktun og dreifingu lifandi lfvera, ar meal laga nr. 54/1990 um innflutning dra. Innflutningur dra er a mestu leyti verkefnasvii sjvartvegs- og landbnaarruneytis og er a rherra sjlfur sem veitir leyfi til innflutnings njum drategundum ea erlendum stofnum tegunda sem hr eru fyrir, sbr. 5. gr. laga nr. 54/1990. Ekki er srstaklega kvei um eftirlit eim lgum og ekki hefur veri sett srstk regluger um fyrrnefndan innflutning. Umhverfisrherra hefur sett regluger um innflutning, rktun og dreifingu tlendra plntutegunda, sbr. rg. nr. 583/2000, og skir hn sto til 41. gr. nvl. 12. gr. reglugerarinnar er Nttruvernd rkisins, n Umhverfisstofnun, fali eftirlit me v a kvi reglugerarinnar su virt. Nttrufristofnun slands ber hins vegar byrg v a allar tlendar plntutegundir sem fluttar eru inn til landsins su skrsettar og er llum sem flytja inn tlendar plntutegundir skylt a tilkynna stofnuninni um a.
488 133. l. 20062007, 395. ml, skj. 439. 489 samrshpnum skulu sitja 11 fulltrar skipair af Brunamlastofnun, Flugmlastjrn slands, Geislavrnum rkisins, Hafrannsknastofnuninni, Landhelgisgslu slands, Nttrufristofnun slands, Orkustofnun, Siglingastofnun slands, Skipulagsstofnun, Umhverfisstofnun og Vinnueftirliti rkisins.

386 | Hvtbk~nttruvernd

Ekki hefur veri sett regluger um innflutning, rktun og dreifingu tlendra drategunda grundvelli 41. gr. nttruverndarlaga og v rkir kvein vissa um a hvaa stjrnvld beri byrg eftirliti me eirri starfsemi.

Eftirlit me notkun erfabreyttra lfvera

Samkvmt 2. mgr. 5. gr. laga um erfabreyttar lfverur nr. 18/1996 hefur Umhverfisstofnun yfirumsjn me framkvmd laganna og stjrnar eftirliti me starfsemi samkvmt lgunum og reglugerum settum me sto eim. Umhverfisrherra getur me regluger, a fenginni umsgn velferar-, menntamla- og landbnaarrherra, fali rum stjrnvldum a fara me hluta eftirlitsins undir yfirumsjn Umhverfisstofnunar, sbr. 3. mgr. smu greinar.

Eftirlit me veium

III. kafla laga um vernd, friun og veiar villtum fuglum og villtum spendrum nr. 64/1994 er fjalla um umsjn. 3. gr. er m.a. fjalla um stjrn og framkvmd veia eim tilvikum sem kvei er a afltta friun. Segir ar a Umhverfisstofnun skuli gera tillgur til umhverfisrherra um stjrn og framkvmd veia stofnum villtra fugla og spendra, a hfu samri vi Nttrufristofnun slands. Gert er r fyrir a nnar s kvei um etta reglugerum, sbr. 2. mgr. 7. gr. kaflanum er ekki srstaklega fjalla um eftirlit me veium en tilteknum greinum laganna er viki a eftirliti me veium tiltekinna dra. Eftirlit me hreindraveium er hndum Umhverfisstofnunar og skal hn ra til ess eftirlitsmenn.490 a er verkahring sveitarflaga a sj um refa- og minkaveiar en eftirlit me v a sveitarflg sinni essu er hndum Umhverfisstofnunar.491 Ekki er skrt kvei um eftirlit me fuglaveium, hvorki lgum nr. 64/1994 n regluger um fuglaveiar nr. 456/1994 me sari breytingum. Lg nr. 64/1994 taka ekki til sela og hvala, sbr. 2. mgr. 2. gr. enda tt gildissvi eirra miist vi efnahagslgsgu landsins. Um hvalveiar gilda lg nr. 26/1949 me sari breytingum en um eftirlit me veiunum er fjalla 10. gr. reglugerar nr. 163/1973, sbr. rg. nr. 862/2006. Fer Fiskistofa og eftirlitsmenn hennar vegum me eftirliti. Ekki hafa veri sett almenn lg um selveiar ea friun og verndun sela hr vi land. Stk kvi um selveiar er a finna rennum lgum, tilskipun um veii slandi fr 1849, lgum um selaskot Breiafiri og uppidrp nr. 30/1925 og lgum um trmingu sels Hnasi nr. 29/1937. Engin kvi eru um eftirlit me selveium essum lgum. Samkvmt 1. mgr. 4. gr. lax- og silungsveiilaga nr. 61/2006 fer lax- og silungsveiisvi Fiskistofu me eftirlit samkvmt lgunum. Mlt er fyrir um a Fiskistofa skipi eftirlitsmenn me veii ar sem urfa yki enda ski ess veiiflag ea veiirttarhafar, sbr. 4. gr. a. sama htt skipar Fiskistofa eftirlitsmann me klakflun ar sem urfa ykir og henni er heimilt a skipa eftirlitsmenn me v a bann vi laxveium sj s virt. Fiskistofa hefur einnig eftirlit me fiskveium sj, sbr. lg um Fiskistofu nr. 36/1992, og hefur v skyni srstaka eftirlitsmenn sinni jnustu. Hn hefur m.a. eftirlit me framkvmd laga um stjrn fiskveia nr. 116/2006, laga um veiar fiskveiilandhelgi slands nr. 79/1997 og laga um umgengni vi nytjastofna sjvar nr. 57/1996. hefur Fiskistofa eftirlit me framkvmd laga um fiskeldi nr. 71/2008.
490 Sbr. 4. mgr. 17. gr. laga nr. 64/1994 og regluger nr. 486/2003, sbr. rg. 636/2010. 491 Sj 12. og 13. gr. laga nr. 64/1994 og regluger um refa- og minkaveiar nr. 437/1995, sbr. rg. 207/1997.

Hvtbk~nttruvernd 387

Eftirlit me umfer

Eins og ur segir er a eitt af verkefnum Umhverfisstofnunar samkvmt 2. mgr. 6. gr. nvl. a hafa eftirlit me umfer og umgengni svum byggum samvinnu vi nnur stjrnvld. Me regluger um takmarkanir umfer nttru slands nr. 528/1005 hafa veri settar reglur um akstur og umfer og hefur Umhverfisstofnun eftirlit me framkvmd hennar. tengslum vi heimild Umhverfisstofnunar til a takmarka umfer byggum, sbr. 19. gr. nvl., er kvei um skyldu hennar til a gera hverju hausti ttekt standi sva byggum og gefa rherra skrslu um niurstur hennar. Slkar skrslur munu aldrei hafa veri gerar. Um umfer um vtn er 18. gr. nvl. vsa til kva vatnalaga nr. 15/1923. frumvarpi til laga um breytingar eim lgum sem n liggur fyrir Alingi492 virist gert r fyrir a umhverfisrherra fari me framkvmd eirra kva laganna sem fjalla um umfer um vtn, sbr. 73. gr. frumvarpsins, og a honum s heimilt a fela Umhverfisstofnun stjrnsslu, sbr. 85. gr. ess.

22.1.2 Eftirlit me v a almannarttur s virtur

regluger um nttruvernd nr. 205/1973 sem sett var grundvelli nttruverndarlaga nr. 47/1971 var nttruverndarnefndum fali vtkt eftirlitshlutverk. Meal eirra verkefna sem talin eru upp 3. gr. reglugerarinnar er a fylgjast me v a gtt s kva 20. gr. nttruverndarlaga um frjlsa umfer ftgangandi manna. Tilvitnu grein fjallai um bann vi v a setja byggingar, giringar ea nnur mannvirki sjvarstrnd ea vatnsbakka og rbakka annig a a hindrai frjlsa umfer ftgangandi manna, sbr. 1. mgr. 23. gr. ngildandi laga. Nttruverndarlg nr. 44/1999 virast ekki gera r fyrir a nttruverndarnefndir sinni eftirliti samkvmt lgunum nema um a s gerur srstakur samningur vi Umhverfisstofnun, sbr. 7. gr. M v lykta a framangreint kvi reglugerarinnar hafi ekki lagasto lengur. Verur v a gera r fyrir a eftirlit me v a almannarttur s virtur s verkahring Umhverfisstofnunar ekki s beinlnis fjalla um a 2. mgr. 6. gr.

22.1.3 Eftirlit me standi og mefer grurs

nokkrum kvum nttruverndarlaga er srstaklega kvei um eftirlit Umhverfisstofnunar me standi tiltekinna tta nttrunnar n ess a a virist tengjast mannlegum athfnum beint. a er v spurning hvort essi verkefni feli fremur sr vktun en eftirlit eim skilningi sem fjalla hefur veri um hr a ofan. Samkvmt 2. mgr. 39. gr. skal Umhverfisstofnun samt Landgrslu rkisins vinna a grurvernd og hafa eftirlit me standi grurs. m fela grurverndarnefndum etta eftirlit a fengnu samykki umhverfisrherra og sjvartvegs- og landbnaarrherra. Eins og fram er komi eru grurverndarnefndir almennt ekki lengur starfandi landinu. 3. mgr. smu greinar segir a Umhverfisstofnun skuli samt Skgrkt rkisins vinna a verndun og eftirliti me nttrulegum birkiskgum og skgum til tivistar. Framangreind kvi 2. og 3. mgr. 39. gr. nvl. eru efnislega samhlja kv492 Sj 561. ml, skj. 949.

388 | Hvtbk~nttruvernd

um sem var btt vi nvl. nr. 47/1971 me breytingarlgum nr. 47/1990. Verkefnin voru hins vegar eim tma lg til Nttruverndarrs og miuu breytingarlgin a v a auka tt umhverfisruneytis og undirstofnana ess grur- og skgvernd, en essum tma heyru Landgrsla rkisins og Skgrkt rkisins undir landbnaarruneyti.493 nvl. nr. 93/1996 voru essi verkefni svo fr fr Nttruverndarri til Nttruverndar rkisins. Um grureftirlit Landgrslu rkisins er nnar fjalla lgum um landgrslu nr. 17/1965 og ltur a einkum a ntingu grurs og aallega landbnai. annig segir 18. gr. laganna a Landgrsla rkisins skuli hafa gt mefer grri landsins og vinna gegn v, a hann eyist fyrir ofnotkun ea ara skynsamlega mefer. Hn skal einnig fylgjast me v, a landspjll su ekki unnin a rfu, og segja fyrir um, hvernig au skuli bta. Lgin um landgrslu eru komin til ra sinna og mun vera stefnt a endurskoun eirra nstunni. Sama er a segja um skgrktarlg sem eru a stofni til fr rinu 1955. Samkvmt lgunum er eftirlit yfirleitt hndum skgarvara og er a ora svo a eir skuli hafa eftirlit me mefer skga og kjarrs eim svum sem eim eru falin. Eins og ur segir fer Umhverfisstofnun me umsjn og eftirlit nttruverndarsva, sbr. a-li 2. mgr. 5. gr. nvl., sbr. og IV. kafla laganna.

22.2 Umsjn nttruverndarsva og ger verndartlana

22.2.1 Svi umsjn Umhverfisstofnunar
Eitt af meginhlutverkum Umhverfisstofnunar er umsjn, rekstur og eftirlit me nttruverndarsvum samrmi vi lg, sbr. a-li 2. mgr. 6. gr. nvl. etta verkefni er tfrt IV. kafla laganna og er hlutverk Umhverfisstofnunar varandi umsjn svanna rtta 28. gr. Til nttruverndarsva teljast frilst svi, .e. jgarar, frilnd, flkvangar, nttruvtti, bsvi samt rum svum og nttrumyndunum sem eru nttruminjaskr og afmrku svi landi og sj sem njta verndar samkvmt rum lgum vegna nttru og landslags. Umhverfisrherra getur einnig fali stofnuninni umsjn me rum svum sem srstk ykja sakir landslags, grurfars ea dralfs, sbr. 2. mgr. 28. gr. er stofnuninni jafnframt falin umsjn me ger verndartlana fyrir nttruverndarsvi, sbr. d-li 2. mgr. 6. gr. Frilst svi landinu eru 102 talsins.494 Samkvmt upplsingum fr Umhverfisstofnun hefur stofnunin n umsjn me 62 svum ef ekki eru me taldir flkvangar ea nnur verndarsvi sem eru umsjn sveitarflaga ea lgaila. Umhverfisstofnun fer me umsjn eins jgars, .e. Snfellsjkulsjgars. Stofnunin annast enn fremur umsjn me nttruvernd verndarsvi v sem lg um vernd Mvatns og Laxr Suur-ingeyjarsslu nr. 97/2004 taka til og ber byrg v a ger s verndartlun fyrir a. Hlutverk Umhverfisstofnunar samkvmt lgum um vernd Breiafjarar nr. 54/1995 er fremur ljst, sj nnar kafla 22.2.5, en ger verndartlunar samkvmt lgunum er hndum Breiafjararnefndar samri vi sveitarflg. Nokkrar rgjafarnefndir fyrir frilst svi eru starfandi og byggir tilvist eirra
493 Sj frumvarp til laga um breytingu lgum nr. 47, 16. aprl 1971, lgum nr. 20, 30. aprl 1986, um Siglingamlastofnun rkisins og msum lgum er vara yfirstjrn umhverfismla. 112. l. 1989, 128. ml, skj. 132. 494 stand frilstra sva. Umhverfisstofnun, nvember 2010.

Hvtbk~nttruvernd 389

 texta auglsingum um frilsingu vikomandi sva en ekki er fjalla srstaklega um slkar nefndir lgum um nttruvernd, sj hr kafla 21.1.12. Hlutverk essara nefnda er misjafnt eftir oralagi auglsinganna en flestum tilfellum eru r Umhverfisstofnun til rgjafar um mlefni hins frilsta svis, s.s. tengslum vi leyfisveitingar vegna framkvmda, frsluml og agengi. skrslu Umhverfisstofnunar til umhverfisruneytisins fr hausti 2010 er gefi yfirlit yfir stand 17 nttruverndarsva sem a mati stofnunarinnar arf a veita srstaka athygli og hla a.495 ar af eru nu ar sem standi er annig a bregast arf vi n tafar. ll svin eru vinslir feramannastair og er a ekki sst gangur feraflks sem gerir a a verkum a sta er til a bregast vi. Ekki virist hafa veri ger verndartlun fyrir neinn essara staa og skrslunni er bent nausyn ess a a s gert.

22.2.2 Ger verndartlana

Eitt af hlutverkum Umhverfisstofnunar er a hafa umsjn me ger verndartlana fyrir nttruverndarsvi. Eins og bent hefur veri hafa nttruverndarlg ekki a geyma bein kvi um ger verndartlana nema fyrir jgara og engin fyrirmli eru lgunum um efni essara tlana. llu skrari kvi eru lgum um Vatnajkulsjgar nr. 60/2007 en 12. gr. eirra segir a verndartlun skuli gera grein fyrir markmium verndar einstkum svum innan jgarsins, einstkum verndaragerum, landntingu og mannvirkjager, vegum, reistgum, gngubrm og helstu gnguleium, umferarrtti almennings, agengi feramanna a svinu og veium. Einungis eru gildi verndartlanir fyrir rj af eim fjlmrgu nttruverndarsvum sem eru umsjn Umhverfisstofnunar, .e. Snfellsjkulsjgar, Hverastrtur Eyjafiri og Mvatn og Lax en verndartlun fyrir sastnefnda svi var stafest n vor. N er unni a ger verndartlana fyrir Surtsey, friland a Fjallabaki og Hornstrandir. Breiafjararnefnd annast ger verndartlunar fyrir Breiafjr og var ger tlun til ri 2001 sem einungis gilti fimm r. N tlun mun vera vinnslu. Hj Umhverfisstofnun er n unni a ger rammaverndartlunar fyrir frilst svi. A mati stofnunarinnar eiga verndartlanir a fela sr stefnu sem inniheldur markmi, leiarljs og framtarsn eirra frilstu sva sem tlunin nr yfir. verndartlun skuli koma fram lsing v svi sem verndin nr til, verndargildi ess og hvernig stefnt skuli a verndun og vihaldi svisins til framtar annig a verndargildi skerist ekki. eirri stefnu sem sett s fram verndartlun skuli allar kvaranir stjrnenda og starfsmanna svisins byggjast. etta leii til markvissari kvaranatku sem byggist ekkingu og yfirsn mlefnum svisins samt v a mtaar su skilvirkar aferir til ess a skila svunum og srstu eirra til framtarkynsla. Verndartlanir marki einnig stefnu um vktun frilstra sva enda er nausynlegt a fylgst s me breytingum sem vera nttrufari frilstra sva, jafnt af manna vldum sem af nttrulegum orskum. Stofnunin bendir a verndartlanir su eli snu skjl sem urfi a vera stugri endurskoun vegna aukinnar ekkingar nttrunni og eim kerfum og ferlum sem ar rkja. Verndartlanir su v tl sem
495 Yfirliti virist byggt skrslum landvara og rum upplsingum sem stofnunin hefur undir hndum. skrslunni er teki fram a ekki hafi fari fram vsindaleg ttekt standi svanna.

390 | Hvtbk~nttruvernd

geti auki sn og skilning almennings og hagsmunaaila um nttruvernd og nausyn hennar.

22.2.3 Umsjn falin rum

Umhverfisstofnun er heimilt a fela einstaklingum ea lgailum umsjn og rekstur nttruverndarsva a jgrum undanskildum, sbr. 30. gr. nvl. Um etta skal gera srstakan samning ar sem kvei er um rttindi og skyldur samningsaila, mannvirkjager svunum og arar framkvmdir, landvrslu, menntun starfsmanna, mttku feramanna og frslu, svo og gjaldtku. Umhverfisstofnun hefur eftirlit me v a umsjnar- og rekstraraili uppfylli samningsskuldbindingar. Nokkrir slkir samningar eru gildi, sj eftirfarandi tflu.

Svi

rnahellir (nttruvtti) Augl. nr. 591/2002 Dettifoss,SelfossogHafragilsfoss (nttruvtti) Augl. nr. 457/1996 Dimmuborgir (nttruvtti) Dyrhlaey (friland) Augl. nr. 101/1978 Einkunnir (flkvangur) Augl. nr. 480/2006 FrilandSvarfdla Augl. nr. 443/1980 Glgahraun (friland) Augl. 877/2009 HlsarDjpavogshreppi (bsvavernd) Augl. nr. 266/2011 Herubreiarlindir (friland) Augl. nr. 272/1974 HvanneyriogAndakll (bsvavernd) Augl. nr. 338/2011 Hvannalindir (friland) Augl. nr. 32/1973 JrundurLambahrauni (nttruvtti) Augl. nr. 333/1985 Kalmanshellir (nttruvtti) Kringilsrrani (friland) Augl. nr. 181/2003 Lnsrfi (friland) Augl. nr. 31/1977 Skerjafjrur (bsvavernd) Augl. nr. 878/2009 Vatnshornsskgur (friland) Augl. nr. 164/2009 Vfilsstaavatn (friland) Augl. nr. 1064/2007

Hellarannsknaflagi Vatnajkulsjgarur Landgrsla rkisins Mrdalshreppur Borgarbygg Dalvkurbygg Hafnarfjararbr Sveitarflagi Djpivogur Vatnajkulsjgarur Landbnaarhsklinn Hvanneyri Vatnajkulsjgarur Hellarannsknaflagi Eigendur Kalmanstungu Vatnajkulsjgarur Vatnajkulsjgarur Garabr Skgrkt rkisins Garabr

Samningsaili

10 r fr 25. jl 2002 Ekki tilgreint fr 6. jn 2008 5 r fr 22. jn 2011 5 r fr 8. jn 2011 Fr 19. ma 2006, endurskoun a 5 rum linum 5 r fr 19. ma 2011 10 r fr 6. oktber 2009 5 r fr 10. febrar 2011 ekki tilgreint fr 6. jn 2008 10 r fr 3. febrar 2011 Ekki tilgreint fr 6. jn 2008 10 r fr 25. jl 2002 10 r fr 19. gst 2011 Ekki tilgreint fr 6. jn 2008 Ekki tilgreint fr 6. jn 2008 10 r fr 6. oktber 2009 10 r fr 6. jn 2008 10 r fr 6. oktber 2009

Gildistmi

Hvtbk~nttruvernd 391

Svo sem sj m af tflunni hefur Vatnajkulsjgari me samningi veri falin umsjn og rekstur nokkurra frilstra sva sem liggja utan vi mrk sjlfs jgarsins.496 Samningurinn er gerur grundvelli 30. gr. nvl. og um essi svi gilda v nttruverndarlg en ekki lg um Vatnajkulsjgar. Me samningnum lsir Vatnajkulsjgarur v yfir a hann muni framfylgja frilsingarskilmlum eins og eim s lst vieigandi auglsingum. kvi samningsins eru hins vegar ftkleg um valdmrk og verkaskiptingu, t.d. er ekki fjalla um ger verndartlana samningnum. Arir samningar eru almennt skrari a v er varar verkaskiptingu og valdmrk og ar jafnan kvei um a samningsaili sji um daglega umsjn og rekstur verndarsvis en a mlefnum sem upp kunni a koma og kalli srstakar rstafanir ea stjrnvaldskvaranir beri a vsa til Umhverfisstofnunar.

22.2.4 jgarurinn ingvllum og Vatnajkulsjgarur

jgarurinn ingvllum er undir stjrn ingvallanefndar, sbr. 1. mgr. 2. gr. laga nr. 47/2004, en nefndin er stjrnsslunefnd, kosin af Alingi, og heyrir undir forstisruneyti. Nefndinni eru samkvmt lgunum falin margvsleg verkefni, ar meal a semja regluger um jgarinn, verndun og mefer hans og a taka kvaranir um kaup ea eignarnm fasteignum me samykki forstisrherra. Samkvmt 5. gr. laganna eru allar framkvmdir sem fela sr jarrask sem og mannvirkjager h samykki ingvallanefndar. Su framkvmdir einnig har byggingarleyfi sveitarstjrnar skal mlsmefer vera samkvmt v sem kvei er um regluger um jgarinn nr. 848/2005 en ekki er kvei um sambrilegar reglur vegna framkvmda sem har eru framkvmdaleyfi. Framkvmdir ingvallajgari eru ekki undanegnar leyfisskyldu samkvmt 38. gr. nvl. og verur v jafnframt a afla leyfis Umhverfisstofnunar fyrir eim. lgum um ingvallajgar eru engin skr kvi um eftirlit ingvallanefndar en samkvmt 3. gr. reglugerar nr. 848/2005 er a verkahring hennar a hafa eftirlit me framkvmdum innan jgarsins. Lgin hafa ekki a geyma
496 Svin eru: Dettifoss, Selfoss og Hafragilsfoss og ngrenni xarfjararhreppi, Herubreiarfriland, Askja dahrauni, Hvannalindir, Lnsrfi og Kringilsrrani. Eitt svanna, Askja dahrauni, hefur san veri innlima jgarinn sjlfan.

Lomundur Kerlingarfjllum.

392 | Hvtbk~nttruvernd

neinar heimildir til vibraga s broti gegn kvum laganna ea reglugerarinnar. ljst er hver valdmrk ingvallanefndar og Umhverfisstofnunar eru hva etta varar. jgarurinn ingvllum er ekki me skrum htti undaneginn kvum VII. kafla nttruverndarlaga eins og Vatnajkulsjgarur, sbr. 4. mgr. 51. gr. M v gera r fyrir a kvi kaflans sem og laganna heild gildi um jgarinn um au atrii sem ekki er fjalla um srlgunum um hann. lgum um jgarinn eru engin kvi um ger verndartlunar en samkvmt 3. mgr. 52. gr. nvl. er gert r fyrir a Umhverfisstofnun geri tillgur um verndartlun fyrir jgara. Ekki virist hafa veri ger verndartlun a frumkvi Umhverfisstofnunar fyrir jgarinn ingvllum. ri 2004 var hins vegar vegum ingvallanefndar birt stefnumrkun fyrir jgarinn sem gildir til 2024. ar er sett fram framtarsn og stefna sem snr m.a. a verndarttum jgarsins.497 Ekki er ljst hvort stefnumrkuninni er tla a koma sta verndartlunar en samspil laga virist hr ekki fyllilega skrt. Vatnajkulsjgarur ltur srstakri stjrn eins og ur er komi fram og hefur hn umsjn me nttruvernd jgarinum. Stjrnin hefur einnig yfirumsjn me ger tillgu a verndartlun og reglugerar fyrir jgarinn en verndartlun skal unnin samri vi Umhverfisstofnun og Nttrufristofnun slands. Umhverfisrherra stafesti stjrnunar- og verndartlun fyrir Vatnajkulsjgar 28. febrar 2011. Verndartlun hefur mikla ingu samkvmt lgum um Vatnajkulsjgar nr. 60/2007 og eru sveitarstjrnir m.a. bundnar af efni hennar vi ger skipulagstlana, sbr. 13. gr. laganna. tlunin er randi um a hvaa framkvmdir eru heimilar jgarinum og arf ekki srstakt leyfi jgarsyfirvalda fyrir framkvmdum sem hn gerir r fyrir. Framkvmdir Vatnajkulsjgari eru einnig undanegnar leyfi Umhverfisstofnunar samkvmt 38. gr. nvl. r kunna hins vegar a vera har byggingar- ea framkvmdaleyfi samkvmt mannvirkjalgum ea skipulagslgum og gilda au lg um leyfisveitingu. Gert er r fyrir a kvi nttruverndarlaga gildi um framkvmdir Vatnajkulsjgari a v marki sem au samrmast kvum laga nr. 60/2007 og a v marki sem ekki eru srstk kvi eim lgum. etta kemur fram athugasemdum vi 13. gr. og 23. gr. frumvarpi v er var a lgum nr. 60/2007. verkahring stjrnar Vatnajkulsjgars er einnig eftirlit me framkvmd reglna jgarsins, sbr. 6. gr. laga nr. 60/2007. athugasemdum vi greinina frumvarpinu segir a byrg eftirliti me framkvmd laganna s annig hndum stjrnar en um daglega framkvmd eftirliti innan jgarsins sji jgarsverir. 18. gr. er fjalla um eftirlit jgarsvara en a snr a v a kvi laganna su virt sem og reglugera sem settar eru samkvmt eim og verndartlunar fyrir Vatnajkulsjgar. greininni segir einnig a jgarsverir annist samskipti vi lgreglu og nnur eftirlitsstjrnvld vegna brota lgunum og reglugerum sem settar eru samkvmt eim. etta samrmist v a valdheimildir jgarsvaranna eru afar takmarkaar lgunum og einskorast vi kvrun um lokun sva og brottvsun flks r garinum. athugasemdum vi kvi frumvarpinu er ekki nnar tilgreint hvaa eftirlitsstjrnvalda er vsa til og v ljst hvaa akomu Umhverfisstofnun hefur a eftirliti samkvmt lgunum. Hlutverk stofnunarinnar stjrnsslu jgarsins er skilgreint 11. gr. laga
497 Stefnumtunin byggist vntanlega kvi 3. mgr. 3. gr. reglugerar nr. 848/2005 ar sem segir a ingvallanefnd marki almenna stefnu jgarsins til lengri tma og [taki] kvaranir um ntingu og vernd hans.

Hvtbk~nttruvernd 393

nr. 60/2007 me afar rngum htti, .e. a hn veiti asto og faglega rgjf vi verkefni stjrnar og svisra samkvmt srstkum samstarfssamningi.

22.2.5 Svi sem verndu eru me srlgum

Hr verur srstaklega viki a lgum um vernd Breiafjarar nr. 54/1995. Samkvmt eim fer umhverfisrherra me stjrn mla er vara vernd svisins en Breiafjararnefnd er rherra til rgjafar um allt a er ltur a framkvmd laganna. Nefndinni er einnig falin ger verndartlunar fyrir svi. lgunum er ekki a ru leyti kvei um umsjn ea eftirlit. 2. mgr. 6. gr. laganna segir a ar sem ekki eru fyrir hendi samykktar skipulagstlanir verndarsvinu s hvers konar mannvirkjager heimil, svo og jarrask, nema a fengnu leyfi Umhverfisstofnunar. etta ekki vi um framkvmdir sem nausynlegar og elilegar teljast til bskapar lgblum nema spjllum valdi menningarsgulegum minjum, nttruminjum ea lfrki a mati Umhverfisstofnunar ea jminjars egar um fornleifar er a ra, sbr. 3. mgr. greinarinnar. Lgin hafa ekki a geyma kvi um a hvernig slkar framkvmdir koma til mats essara stjrnvalda. lgunum er heldur ekki kvei um eftirlit me leyfisskyldum framkvmdum n valdheimildir til a bregast vi brotum gegn kvum laganna a essu leyti. Me hlisjn af v hvernig hlutverk Umhverfisstofnunar er afmarka nttruverndarlgum verur a lykta a stofnunin fari me eftirlit me eim framkvmdum sem hn veitir leyfi til ef a er ekki a lgum fali rum. rsbyrjun 2008 kva umhverfisruneyti upp rskur mli sem varai synjun Umhverfisstofnunar leyfisumskn vegna framkvmda verndarsvi Breiafjarar. Niurstaa runeytisins var s a fella synjun leyfisins r gildi ar sem leyfisveitingin tti ekki a lgum undir valdsvi Umhverfisstofnunar. Byggi niurstaan v a 2. mgr. 6. gr. kvei skrt um a leyfisskyldan eigi einungis vi ef samykkt skipulagstlun er ekki fyrir hendi. mlinu l fyrir a svisskipulag hafi veri gert fyrir umrtt svi ekki vri fyrir hendi stafest aalskipulag. Samkvmt essu er raunveruleg astaa s a Umhverfisstofnun hefur nnast enga akomu a stjrnsslu ea eftirliti verndarsvi Breiafjarar. essu sambandi m benda a 2. mgr. 37. gr. nttruverndarlaga er kvi sem er hlisttt kvi 2. mgr. 6. gr. a fjalli um undangu fr umsagnarskyldu. ar er hins vegar mia vi a stafest aalskipulag s fyrir hendi ar sem umsgn Umhverfisstofnunar og nttruverndarnefnda liggi fyrir.498

22.2.6 Landvarsla
Samkvmt 29. gr. nvl. skulu nttruverndarsvum starfa landverir og arir starfsmenn. Rtt til a starfa sem landvrur hefur s sem loki hefur nmskeii landvrslu vegum Umhverfisstofnunar ea hefur ara menntun sem Umhverfisstofnun metur gilda. Hlutverk landvara er a gta ess a kvi frilsingar og nttruverndarlaga su virt, a koma framfri upplsingum og fra feraflk um nttru og sgu svanna og sj um daglegan rekstur og vihald.499
498 Nnari umfjllun um Breiafjararlgin er a finna : Vernd Breiafjarar. Samantekt starfshps umhverfisrherra um ttekt lgum nr. 54/1995 um vernd Breiafjarar. Reykjavk 2010. 499 Regluger um landveri nr. 61/1990 var sett t nttruverndarlaga nr. 47/1971 og er hlutverk landvara skilgreint me essum htti 2. gr. hennar.

394 | Hvtbk~nttruvernd

Enda tt starf landvara stefni a sama marki geta verkefnin veri mismunandi fr einu svi til annars. Fjlbreytt nttrufar, lkir hagsmunir innan sva, fjldi feramanna og mismunandi astur svanna ra ar miklu. Strf landvara vegum Umhverfisstofnunar hafa hinga til nr eingngu veri sumarstrf en sustu rum hefur frst vxt a landvaramennta flk s ri til heilsrsstarfa, einkum sem srfringar jgrum. Umhverfisstofnun hefur stefnt a svokallari svalandvrslu sem felur sr a landvrur hefur eftirlit me fleiri en einu frilstu svi innan tiltekins landsvis. etta fyrirkomulag rtur a rekja til bendinga sveitarflaga og landeigenda um a umsjn me minni svum vri lti sinnt. Dmi um svalandvrslu er Borgarbygg en landvrur ar sinnir Grbrkarggum, Hraunfossum og Barnafossum, Eldborg Hnappadal, Hsafellsskgi og Geitlandi. Komi hefur veri svalandvrslu remur svum en fyrirhuga er a fjlga eim sex til sj.

22.3 Vktun

ur hefur veri fjalla um afer sem kennd er vi vistkerfisnlgun en hn grundvallast vsindalegri ekkingu hinum lku vistkerfum og starfsemi eirra. Aferin kallar v a fylgst s me lykilttum vistkerfisins og a komi s rangursrkri vktun ess. leitogafundinum um sjlfbra run Jhannesarborg ri 2002 settu rki heims sr a markmi a stula a v a vinnulag byggt vistkerfisnlgun yri almennt teki upp eigi sar en 2010. En hva felst hugtakinu vktun? Hugtaki mtti skra sem samfelldar rannsknir tilteknum ttum sem fela sr endurteknar mlingar ea sfnun sna me kvenu millibili. Markmi vktunar er a safna upplsingum til a varpa ljsi breytingar sem eiga sr sta nttrunni ea samspil tiltekinna tta. Vktun verur a standa yfir langan tma til a vera marktk, a minnsta kosti ngu lengi til a hgt s a greina nttrulegar sveiflur fr breytingum sem vera af rum stum. Vktun getur loti a afar mismunandi vifangsefnum. Sem dmi m nefna annars vegar vktun sem miar a v a fylgjast me styrk mengandi efna og hins vegar vktun stofna fugla sem ltur a v a fylgjast me breytingum stofnstr og tengist m.a. vktun rum ttum nttrunni sem haft geta hrif vikomandi stofn. a leiir af eli mls a ekki er alltaf auvelt a skilja milli rannskna, skrningar upplsinga og vktunar. Vktun getur veri hluti af rannsknum sem beinast a v a varpa ljsi vara samhengi, t.d. vistfrirannsknir. Vegna mikilvgis vktunar v breytta vinnulagi vi nttruvernd sem aljasamvinna hefur leitt af sr verur hr reynt a gera srstaklega grein fyrir vktunarhlutverki mismunandi stofnana samkvmt ngildandi lggjf. Umfjllunin er langt fr v a vera tmandi.

22.3.1 Nttrufristofnun slands

Vktun nttru slands er eitt af meginverkefnum Nttrufristofnunar slands. Samkvmt c-li 4. gr. laga um Nttrufristofnun slands og nttrustofur, nr. 60/1992, er Nttrufristofnun tla a skr kerfisbundi einstaka tti slenskrar nttru en undir etta fellur einnig kerfisbundin vktun lykiltta lfrkis landsins. Hefur stofnunin lagt herslu heildsttt vktunarkerfi essu skyni.

Hvtbk~nttruvernd 395

Raunar tengjast fleiri hlutverk stofnunarinnar ofangreindu verkefni, svo sem uppbygging gagnasafns og gagnagrunna, kortlagning og kortager. Stofnunin fylgist m.a. me stofnbreytingum mikilvgra tegunda og stofna, metur verndarstu eirra og gefur t vlista. Til dmis vaktar stofnunin msa fuglastofna s.s. rjpna-, flka- og arnarstofninn og firildi. Einnig fylgist hn me landnmi nrra tegunda lfrki landsins. Sla rs 2009 fl umhverfisrherra Nttrufristofnun a hefja undirbning a heildstu og skilvirku vktunarkerfi, sem n skuli til lykiltta lffrilegrar fjlbreytni urrlendi, ferskvatni og hafinu umhverfis landi. Vktunarkerfi a taka til tegunda/stofna villtra dra og plantna, grurflaga, vistgera og vistkerfa og vera byggt upp me eim htti a a fullngi aljlegum skyldum slands essu svii. kvei var a vinna vktunarkerfi repum og byrja hplntum og fuglum. N hefur veri unnin vktunartlun fyrir hplntur sem bygg er verkefninu Vktun vlistaplantna sem unni var samstarfi Nttrufristofnunar og grasagaranna Reykjavk og Akureyri 20022006.500 Einnig hefur veri gengi fr tillgu a vktun slenskra fuglastofna sem nr til varpfugla, fargesta og vetrargesta. Forgangsrun tegunda tluninni byggir bi mati stu tegunda landsvsu og aljlegri stu hverrar tegundar.501 Gert er r fyrir a vktunartlunum veri hrint framkvmd samvinnu vi nttrustofur landsins, arar rannskna- og hsklastofnanir og hugaflk. Nttrufristofnun mun annast umsjn tlananna og bera byrg birtingu niurstana formi tlulegra vsa.

22.3.2 Umhverfisstofnun
Hr a framan var geti um nokkur verkefni sem Umhverfisstofnun hefur me hndum og kunna a fela sr vktun af einhverju tagi etta s ekki fullljst af lggjfinni. Eitt meginverkefni Umhverfisstofnunar ltur a vktun umhverfisga samkvmt lgum um hollustuhtti og mengunarvarnir nr. 7/1998, sbr. 2. mgr. 18. gr. essi vktun tekur fyrst og fremst til mengunartta. a er svi umhverfisga hj stofnuninni sem sr um a vakta loftgi, vatnsgi og nnur umhverfisgi. einhverjum mli er essi vktun falin heilbrigiseftirliti sveitarflaganna, sbr. t.d. Reykjavk ar sem vktunarhluti Heilbrigiseftirlits borgarinnar sinnir eftirliti me loftgum, vatnsverndarsvum borgarinnar, vktun strandlengjunnar, sem og a og vatna borginni. Alingi hefur n nveri samykkt lg um stjrn vatnamla, sbr. lg nr. 36/2011. Markmi eirra er samkvmt 1. gr. meal annars a vernda vatn og vistkerfi ess, hindra frekari rrnun vatnsga og bta stand vatnavistkerfa til ess a vatn njti heildstrar verndar.502 Til a n fram markmium laganna er gert r fyrir a unnar su heildstar tlanir, m.a. um vktun. 22. gr. laganna segir a Umhverfisstofnun geri tlun um vktun standi yfirborsvatns og grunnvatns og um vktun sva sem njta srstakrar vernd-

500 Hrur Kristinsson o.fl.: Vktun vlistaplantna. Fjlrit Nttrufristofnunar nr. 50, 2007. 501 Gumundur A. Gumundsson, Kristinn Haukur Skarphinsson, lafur Karl Nielsen: Vktun slenskra fuglastofna: forgangsrun tegunda og tillaga a vktun. birt handrit, aprl 2011. 502 298. ml, skj. 344, sbr. og skj. 999 og 1000.

396 | Hvtbk~nttruvernd

ar.503 Vktunartlun skal taka til vieigandi vistfrilegra, vatnsformfrilegra og elisefnafrilegra gatta, svo og til vktunar magnstu grunnvatns. tlun skal jafnframt kvea um tni og ttleika vktunarstaa. Samkvmt 2. mgr. greinarinnar skulu hlutaeigandi stofnanir rkis og heilbrigiseftirlit sveitarflaga sj um vktunina. athugasemdum vi greinina frumvarpi v er var a lgum nr. 36/2011 er ekki fjalla nnar um a hvaa stjrnvld arna er um a ra n um verkaskiptingu milli eirra.504 Umhverfisstofnun og heilbrigisnefndum sveitarflaga er heimilt a gera samkomulag um anna fyrirkomulag vktunar og einnig er heimilt a fela ailum sem hloti hafa faggildingu a annast tiltekin verkefni essu sambandi, sbr. 3. mgr.505 10. gr. laganna er fjalla um hlutverk rannsknarstofnana og segir ar 1. mgr. a Veurstofa slands, Nttrufristofnun slands, Veiimlastofnun og Hafrannsknastofnunin leggi fram ggn og srfriekkingu vi framkvmd laganna. Um nnari tilhgun ess samstarfs fari eftir samningum sem Umhverfisstofnun annist vi stofnanirnar samkvmt regluger sem rherra setji. Samkvmt 2. mgr. greinarinnar semur Umhverfisstofnun vi fyrrgreindar stofnanir um einstk verk vi framkvmd laganna, og getur jafnframt sami vi ara um a vinna slk verk. Srstk lg gilda um verndun ingvallavatns og vatnasvis ess, sbr. lg nr. 85/2005, og er markmi eirra a stula a verndun lfrkis vatnsins og vatnasvis ess. Samkvmt 19. gr. reglugerar sem sett hefur veri grundvelli laganna, rg. nr. 650/2006, sr Umhverfisstofnun um vktun vatnsga ingvallavatns samkvmt lgum um hollustuhtti og mengunarvarnir. Eins og fram hefur komi beinist s vktun fyrst og fremst a efnainnihaldi en ekki er tilgreint reglugerinni hver skuli sj um vktun lfrkis ingvallavatns. Nttrustofa Kpavogs mun annast vktun a einhverju leyti.

22.3.3 Arar stofnanir

Vktun af msu tagi er str ttur starfi Veurstofu slands. Vifangsefni stofunnar eru elisttir jararinnar, loft, vatn, snjr og jklar, jr og haf. Hlutverk stofnunarinnar er flun, varveisla, rvinnsla og milun upplsinga. Meal eirra verkefna sem talin eru upp 3. gr. laga um Veurstofu slands nr. 70/2008 er a annast almennar kerfisbundnar vatnamlingar m, stuvtnum, lnum, strandlnum, strandsj og grunnvatni, .m.t. mlingar rennsli, vatnsh, vatnshita, aurburi og rum elis- og efnafrilegum eiginleikum vatns. Hlutverk Nttrurannsknastvarinnar vi Mvatn er a stunda rannsknir nttru og lfrki Mvatns og Laxr, sbr. 2. mgr. 7. gr. laga um verndun Mvatns og Laxr Suur-ingeyjarsslu nr. 97/2004. Stin safnar ggnum um stand vatns og lfrkis ess og nr gagnasafni aftur til rsins 1975. Eitt af verkefnum nttrustofa er a sj um vktun gegn greislu verksvii stofunnar a beini sveitarflaga, rkis ea stofnana eirra, einstaklinga, fyrirtkja
503 kvi laganna um hlutverk Umhverfisstofnunar a essu leyti eru nokku misvsandi v 7. gr., ar sem fjalla er um hlutverk Umhverfisstofnunar, segir m.a. a stofnunin skuli samrma vinnu vi ger vktunartlunar og einnig a stofnunin skuli vinna tillgur a vktunartlun samvinnu vi vikomandi sveitarflg a hfu samri vi rgjafarnefndir og vatnasvisnefndir. 504 essu sambandi er rtt a geta ess a 10. gr. frumvarpsins er fjalla um hlutverk rannsknastofnana vegna framkvmdar frumvarpsins. ar segir 2. mgr. a Umhverfisstofnun semji vi Veurstofu slands, Nttrufristofnun slands, Veiimlastofnun og Hafrannsknastofnunina um einstk verk vi framkvmd laganna, og geti jafnframt sami vi ara um a vinna slk verk. Gert er r fyrir a rherra setji nnari reglur um slka samninga regluger. 505 Hr m geta ess a 14. gr. er kvei um a vktun og rannskn forgangsefna skuli framkvmd af rannsknastofum sem hafa vottun samkvmt aljastlum og eru faggiltar samkvmt lgum nr. 24/2006, um faggildingu o.fl.

Hvtbk~nttruvernd 397

ea annarra aila (d-liur). Me srstku kvi laga nr. 64/1994 er Nttrustofu Austurlands fali a annast vktun og rannsknir hreindrastofninum samkvmt samningi vi Umhverfisstofnun og Nttrufristofnun slands og gerir stofan eirri sarnefndu grein fyrir niurstum, sbr. 7. mgr. 14. gr. laganna. Nttrustofa Kpavogs annast m.a. vktun lfrki ingvallavatns og Ellianna. Hlutverk Veiimlastofnunar er meal annars a afla me grunnrannsknum alhlia ekkingar nytjastofnum ferskvatns og lfrkis ess og mila upplsingum ar um, sbr. 4. gr. laga nr. 59/2006. Meal verkefna sem Veiimlastofnun vinnur a er vktun riggja lykila ar sem fylgst er me llum lfstigum laxins sem og ru lfrki nna. Vktunin beinist einnig a umhverfisttum, svo sem hitastigi, leini, rennsli, snjalgum og ljsmlingum. rnar eru Mifjarar Hnaingi, Elliar og Vesturdals Vopnafiri. Hafrannsknastofnun er m.a. tla a afla alhlia ekkingar um hafi, lfrki ess og um elis- og efnafrilega eiginleika sjvar umhverfis sland, einkum me tilliti til hrifa lfrki. Sjrannsknir er samheiti rannskna sem falla undir sarnefnda verkefni, ar meal mis verkefni sem eru nokkurs konar vktun slandsmium. Meal annars er fylgst me breytingum hitastigi og seltu slandsmia, magni nringarefna sjnum, frumframleini svifrunga og tumagni.

22.4 Rannsknir

rjr af undirstofnunum umhverfisruneytisins hafa rannsknir a meginverkefni, .e. Nttrufristofnun slands, Veurstofa slands og Nttrurannsknastin vi Mvatn. Auk essara stofnana sinna Landgrsla rkisins og Skgrkt rkisins rannsknum mefram rum verkefnum. Stofnun Vilhjlms Stefnssonar er samstarfsvettvangur og virist vinna fremur a samrmingu rannsknasamstarfs en a sinna sjlfstum rannsknum. Arar rannsknarstofnanir sem gegna veigamiklu hlutverki nttruvernd eru Hafrannsknastofnunin, Veiimlastofnun og nttrustofur.

22.4.1 Rannsknastofnanir umhverfisruneytisins

Nttrufristofnun slands er m.a. tla a stunda vsindalegar rannsknir nttru slands, ar meal villtum stofnum spendra og fugla, skr kerfisbundi einstaka tti slenskrar nttru og sj um ger og tgfu korta, m.a. um jarfri og tbreislu tegunda. Um etta er fjalla 4. gr. laga um Nttrufristofnun slands og nttrustofur nr. 60/1992. Kvei er um srstk rannsknarverkefni Nttrufristofnunar rum lgum. Sem dmi m nefna a samkvmt lgum um vernd, friun og veiar villtum fuglum og villtum spendrum nr. 64/1993 stundar stofnunin rannsknir stofnum villtra fugla og spendra, metur stand eirra. Stofnuninni er fali rannsknarhlutverk lgum um vernd Breiafjarar, nr. 54/1995, samt nttrustofum Vestfjara og Vesturlands, sbr. 7. gr. Rannsknir Nttrufristofnunar slands fara fram vistfrideild, safna- og flokkunarfrideild og Akureyrarsetri. vistfrideild eru stundaar rannsknir tegundum og samflgum dra og plantna. Meal annars hafa rannsknir fuglum lngum veri viamiklar hj Nttruverndarstofnun. Einnig er kortlagning tbreislu grurflaga og vistgera umfangsmikill ttur starfi deildarinnar. Safna- og flokkunarfrideild, samt Akureyrarsetri, er vettvangur grunnrannskna steinafri, steingervingafri, flokkunarfri lfvera og jarfrikortager.
398 | Hvtbk~nttruvernd

Meal eirra verkefna sem Veurstofu slands eru falin lgum um stofnunina nr. 70/2008 er a vinna a rannsknum starfssvium stofnunarinnar sem hafi a a hfumarkmii a auka ekkingu msum elisttum lofts, ls og lagar, auka ekkingu vatnafari, veurfari og jarskjlftavirkni landsins. rvinnslu- og rannsknarsvii Veurstofunnar fer fram margs konar starfsemi, rvinnsla, vistun og milun gagna mjg breiu frasvii, .e. elis- og efnattum jarar, lofthjps og vatns fljtandi og fstu formi, .m.t. jkla, hafss og ss vtnum og vatnsfllum. annig eru byggar upp langtmarair um jarfar, veurfar, vatnafar, jklafar, haffar og um bakgrunnsgildi efnastyrks lofti, legi og li. sviinu eru stundaar rannsknir llum essum ttum. Nttrurannsknastin vi Mvatn sr um a framkvmdar su r rannsknir sem eru nausynlegur grundvllur verndunar Mvatns og Laxr. Rannsknir stofnunarinnar beinast m.a. a sgu lfrkis, sveiflum fukejum, stofnbreytingum fugla og fiskrannsknum.

22.4.2 Arar stofnanir

Rannsknastarfsemi Landgrslu rkisins fer fram runarsvii stofnunarinnar og er meginmarkmi hennar astyrkja faglegan grunn landgrslustarfsins.Lg er hersla samvinnu bi vi innlenda aila og erlenda. Rannsknirnar lta m.a. a uppgrsluaferum og tegundum, frrkt, run afera vi a meta rangur uppgrslu og uppbyggingu vistkerfa og framvindu rskuum svum. Rtt er a minna a landgrslulgum er ekki fjalla um rannsknarstarf Landgrslu rkisins. Samkvmt 40. gr. laganna var rannsknarstofnun landbnaarins fali a annast rannsknir m.a. beitaroli og orskum grureyingar og a leita eftir njum plntutegundum til notkunar landgrslu samvinnu vi Landgrsluna. Eins og fram hefur komi hefur rannsknasvi Landbnaarhskla slands teki vi verkefnum rannsknarstofnunar landbnaarins. Rannsknir Skgrktar rkisins lta m.a. a erfaaulindum skgrkt, hrifum loftslagsbreytinga, trj- og skgarheilsu, umhiru og afurum skga og vistfri skga. mis rannsknarverkefni eru unnin samvinnu vi arar stofnanir, ekki sst au er lta a vistfri skga. Ekki er srstaklega viki a rannsknahlutverki Skgrktar rkisins skgrktarlgum. Umhverfisstofnun er ekki tla a standa a nttrurannsknum. er rtt a geta ess a 2. gr. reglugerar nr. 437/1995 um refa- og minkaveiar er kvei um umsjn veiistjra me opinberum agerum til a meta og draga r tjni af vldum refa og minka. Segir ar a v skyni stundi veiistjri hagntar rannsknir samvinnu vi Nttrufristofnun slands, arar stofnanir ea einstaklinga eftir v sem rf krefji. Vi stofnun Umhverfisstofnunar voru henni falin ll verkefni veiistjra samkvmt lgum nr. 64/1994 en framangreind regluger er sett grundvelli eirra. Vi Hafrannsknastofnunina eru stundaar rannsknir remur svium, Nytjastofnasvii, Sj- og vistfrisvii og Veiirgjafarsvii. r eru afar fjlbreyttar og mia a v a uppfylla au markmi sem henni eru sett me 17. gr. laga nr. 64/1965. Meal annars beinast rannsknir stofnunarinnar a v a afla alhlia ekkingar um hafi og lfrki ess, einkum til a meta hvernig hagkvmt og skynsamlegt s a nta aulindir ess; a afla ekkingar um elisog efnafrilega eiginleika sjvar umhverfis sland, einkum me tilliti til hrifa lfrki; og a rannsaka lfsskilyri og lifnaarhtti sjvargrurs, drasvifs og

Hvtbk~nttruvernd 399

botndra, einkum vistfrileg tengsl hinna msu samflaga og samhengi eirra vi nytjastofna. Veiimlastofnun stundar rannsknir lfrki m og vtnum og rannsakar fiskstofna. Hlutverki stofnunarinnar er lst 4. gr. laga um stofnunina nr. 59/2006. Samkvmt greininni skal stofnunin m.a. afla me grunnrannsknum alhlia ekkingar nytjastofnum ferskvatns og lfrkis ess, stunda rannsknir eldi vatnalfvera, annast rannsknir einstkum ferskvatnsvistkerfum gegn gjaldi og stunda rannsknir sj nytjastofnum ferskvatns. Hlutverk nttrustofa felst m.a. rannsknum og gagnasfnun og varveislu heimilda um nttrufar. Eins og ur hefur komi fram taka nttrustofur tt samstarfi vi arar rannsknarstofnanir um mis rannsknarverkefni. Nokkrum nttrustofum er tla srstakt rannsknarhlutverk a lgum. annig er Nttrustofum Vestfjara og Vesturlands tla a sinna rannsknum nttru Breiafjararsvisins, sbr. 7. gr. laga nr. 54/1995. ur var ess geti a samkvmt lgum nr. 64/1994 annast Nttrustofa Austurlands vktun og rannsknir hreindrastofninum samkvmt samningi vi Umhverfisstofnun og Nttrufristofnun slands. Viamesta verkefni Nttrufristofu Kpavogs felst yfirlitsknnun lfrki slenskra vatna og ger samrmds gagnagrunns.

22.5 Umsagnir, tillgur og litsgerir

22.5.1 Umhverfisstofnun
Umhverfisstofnun er umhverfisrherra til rgjafar um nttruvernd, sbr. 1. mgr. 6. gr. nvl. Stofnuninni er tla a gera tillgur til rherra um mis atrii, svo sem: setningu reglna um mis atrii, sbr.: heimildir til aksturs utan vega (2. mgr. 17. gr. nvl.) menntun og starfsskyldur landvara (2. mgr. 29. gr. nvl.) vernd steinda (40. gr. nvl.) mefer og rekstur jgara (4. mgr. 52. gr. nvl.) dravernd samkvmt lgum um dravernd nr. 15/1994 frilsingu sva og annarra nttruminja, sbr. nvl. stjrn og framkvmd veia stofnum villtra fugla og spendra, sbr. lg nr. 64/1994, ar meal: veiar villtum drum til a koma veg fyrir tjn veiar r hreindrastofninum thlutun fjr til rannskna af tekjum af slu veiikorta setningu gjaldskra skv. msum lgum Umhverfisstofnun annast einnig rgjf gagnvart nttruverndarnefndum sem og stjrn og svisrum Vatnajkulsjgars. Umhverfisstofnun ltur t umsagnir samkvmt nvl. og beinast r a landntingu (umsagnir um skipulagstlanir) framkvmdum (mat umhverfishrifum og umsagnir um leyfisumsknir) framandi tegundum (innflutningur, rktun og dreifing, sj einnig lg nr. 54/1990)
400 | Hvtbk~nttruvernd

Umsagnir stofnunarinnar samkvmt rum lgum vara ekki sst reglur sem rherra setur, sbr. lg um verndun Mvatns og Laxr nr. 97/2004, lg um bfjrhald nr. 103/2002, lg um sinubrennur og mefer elds vavangi nr. 61/1992. Auk essa gegnir stofnunin umsagnarhlutverki samkvmt lgum um vernd, friun og veiar villtum fuglum og villtum spendrum nr. 64/1994, .e. um veitingu leyfa til veia villtum drum til a koma veg fyrir tjn og kvrun um a afltta friun frilstum svum, lgum um dravernd nr. 15/1994 (m.a. varandi vingunaragerir) og lgum um lax- og silungsveii nr. 61/2006, (um eyingu fisks ea lagardra r veiivatni, sbr. 25. gr.).

22.5.2 Nttrufristofnun slands

Samkvmt lgum nr. 64/1994 skal Nttrufristofnun slands, samt Umhverfisstofnun, vera umhverfisrherra til rgjafar og gera tillgur varandi vernd, friun og veiar villtum fuglum og villtum spendrum eftir v sem tilefni er til. Stofnuninni er jafnframt tla a hafa hnd bagga me ger tillagna til umhverfisrherra um stjrn og framkvmd veia. Nttrufristofnun er tla a leibeina um hflega ntingu nttrulegra aulinda og astoa me rannsknum vi mat hrifum mannvirkjagerar og annarrar landnotkunar nttruna, sbr. e-li 2. mgr. 4. gr. laga nr. 60/1992. nttruverndarlgum er ekki gert r fyrir umsgn stofnunarinnar varandi landntingu og mannvirkjager ef fr er talin umsgn samkvmt 3. mgr. 60. gr. Stofnunin kemur a ger tillagna um frilsingu jgara og annarra nttruminja landi og hafi. Einnig gerir hn tillgur um vernd steinda og veitir umsgn um undangur vi banni vi tku steingervinga gu jarfrirannskna, sbr. 40. gr. nvl. Nttrufristofnun fer auk essa me umsagnarhlutverk vegna missa agera sem vara dr og arar lfverur. Hr m nefna umsgn samkvmt lax- og silungsveiilgum (friun sels skv. 11. gr. og eying fisks ea lagadra r veiivatni skv. 25. gr.), umsgn vegna innflutnings nrra drategunda ea erlendra stofna tegunda sem hr eru fyrir, sbr. 5. gr. laga um innflutning dra. Einnig m nefna umsagnarhlutverk stofnunarinnar samkvmt lgum um erfabreyttar lfverur.

22.5.3 Arar stofnanir og stjrnvld

Meal verkefna Veiimlastofnunar samkvmt 4. gr. laga nr. 59/2006 er a veita rgjf um lfrki a og vatna sambandi vi framkvmdir og mannvirkjager og a veita lgbonar umsagnir. Samkvmt lax- og silungsveiilgum nr. 61/2006 er gert r fyrir a umsagnar stofnunarinnar s leita vi veitingu leyfis til gerar fiskvegar en ekki annarra mannvirkja og vi vatn. Um arar framkvmdir gildir a umskn um leyfi til Fiskistofu skal fylgja umsgn srfrings svii veiimla um hugsanleg hrif framkvmdar lfrki veiivatns. lgunum er einnig gert r fyrir a umsagnar Veiimlastofnunar s leita rum tilvikum, t.d. vegna kvarana um friun sels, eyingu fisks ea lagadra r veiivatni og msar kvaranir varandi takmarkanir veii og um veiitma. Auk essa veitir Veiimlastofnun umsagnir m.a. samkvmt lgum um fiskeldi nr. 71/2008 og lgum um fiskrkt nr. 58/2006. Samkvmt 54. gr. nttruverndarlaga er gert r fyrir a leita s eftir atvikum tillagna ea lits Hafrannsknastofnunarinnar vegna frilsinga hafi og

Hvtbk~nttruvernd 401

Auglsingar mefram vegum.

a haft s samr vi stofnunina vi undirbning slkrar frilsingar, sbr. 58. gr. Hafrannsknastofnun hefur veigamiklu hlutverki a gegna samkvmt lgum um stjrn fiskveia og stofnuninni er fali umsagnarhlutverk msum rum lgum. Umsagnirnar lta flestar a leyfisveitingum vegna veia ea starfsemi hafi, t.d. rekstrarleyfi til fiskeldis, sbr. lg nr. 71/2008, leyfi til hvalveia, sbr. lg nr. 26/1949, og starfsleyfi fyrir atvinnurekstur vegna rannskna og vinnslu kolvetnis samkvmt lgum nr. 7/1998. Nttruverndarnefndir eru sveitarstjrnum til rgjafar um nttruverndarml. eim er m.a. tla a fjalla um framkvmdir og starfsemi snu svi sem lkleg er til ess a hafa hrif nttruna. essu tengist umsagnarhlutverk eirra vi ger svis- og aalskipulagstlana, vi lit um mat umhverfishrifum og vegna framkvmda- og byggingarleyfis samkvmt 2. mgr. 37. gr. og 2. mgr. 47. gr. nttruverndarlaga. Rgjf er einnig meal verkefna Nttrustofa samkvmt 11. gr. laga nr. 60/1992. Annars vegar skulu stofurnar veita nttruverndarnefndum starfssvi snu upplsingar og rgjf samkvmt kvrun stjrnar nttrustofu hverju sinni og hins vegar geta r veitt msum ailum rgjf gegn greislu. Svo virist sem stofunum s tla a fjalla um landntingu a einhverju marki v samkvmt fyrrnefndri grein skulu r m.a. stula a skilegri landntingu.

22.6 Leyfisveitingar

Umhverfisstofnun er stjrnsslustofnun og samkvmt v fer hn a mestu me leyfisveitingar sem vara framkvmdir og starfsemi sem hafa hrif nttru slands. a vekur athygli a nttruverndarlgum er aeins gert r fyrir leyfisskyldu tveimur tilvikum. Annars vegar skal leita leyfis Umhverfisstofnunar til framkvmda ar sem htta er a spillt veri frilstum nttruminjum, sbr. 38. gr. nvl. Hins vegar er innflutningur, rktun og dreifing lifandi framandi lfvera yfirleitt leyfisskyld, sbr. 41. gr., en s leyfisveiting er hndum umhverfisrherra. Samkvmt srlgum um vernd Mvatns og Laxr og Breiafjarar eru framkvmdir verndarsvi laganna almennt har leyfi Umhverfisstofnunar en a gildir ekki ef fyrir liggja stafestar skipulagstlanir sem stofnunin hefur fallist . Umhverfisstofnun veitir leyfi samkvmt lgum um vernd, friun og veiar villtum fuglum og villtum spendrum, m.a. undangur fr kvrun um aukna
402 | Hvtbk~nttruvernd

vernd kveinna friara stofna villtra fugla og spendra, sem og vernd arna og leyfi til leisgumanna hreindraveiimanna. veitir hn einnig leyfi samkvmt lgum um erfabreyttar lfverur, starfsleyfi samkvmt lgum um hollustuhtti og mengunarvarnir, ar meal vegna rannskna og vinnslu kolvetnis, leyfi samkvmt lgum um varnir gegn mengun hafs og stranda, m.a. til a varpa efnum og hlutum hafi og til a leggja sstrengi og neansjvarleislur og leyfi samkvmt lgum um dravernd til drahalds atvinnuskyni annars en brekstrar. Nttrufristofnun veitir leyfi tvenns konar tilvikum, sbr. 4. mgr. 15. gr. laga nr. 60/1992. Annars vegar er a til tflutnings nttrugripa og hins vegar til tflutnings rvera sem eiga uppruna sinn jarhitasvum og erfaefnis eirra. Leyfi samkvmt lax- og silungsveiilgum veitir Fiskistofa, ar meal til mannvirkjagerar og vi veiivtn og efnistku ar, til friunar sels, og til a eya fiski ea lagardrum r veiivatni vegna sjkdma ea snkjudra. Fiskistofa gefur t rekstrarleyfi fiskeldi, sbr. lg ar um og fiskrkt er h v a stofan samykki fiskrktartlun, sbr. lg um fiskrkt. Sveitarstjrnir annast veitingu framkvmdaleyfa samkvmt skipulagslgum og heilbrigisnefndir gefa t starfsleyfi samkvmt lgum um hollustuhtti og mengunarvarnir en v verkefni er skipt milli nefndanna og Umhverfisstofnunar.

22.7 Frsluml

lgum um nttruvernd er m.a. fjalla um a hlutverk Umhverfisstofnunar a sj um frslu nttruverndarsvum og almenna frslu um nttruvernd, m.a. fjlmilum.506 Uppsetning skilta, tgfa bklinga, frsluefni vefnum gegnum vefsu stofnunarinnar, nmskei landvrslu, ger frslustga nttruverndarsvum og rekstur gestastofa eru helstu verkfrin sem stofnunin ntir sr til a koma frslu til almennings. ri 2009 vann Umhverfisstofnun frslutlun sem nr til rsins 2014. henni er stefnt a v a auka verulega frslu til almennings sem og til gesta frilstum svum. Samkvmt frslutlun munu nstu fjrum rum vera sett upp skilti llum frilstum svum umsjn Umhverfisstofnunar. Megni af v frsluefni sem stofnunin tbr er einnig rum tungumlum og annig leggur stofnunin rka herslu a frsla um nttrufar og upplsingar um umgengnisreglur svanna skili sr bi til erlendra og innlendra feramanna. Meal verkefna Nttrufristofnunar slands er a styja vi uppbyggingu sningarsafna um nttrufri me upplsingum og rgjf og mila ekkingu um slenska nttru til skla, fjlmila og almennings. Einnig ber stofnuninni a greina fr niurstum rannskna frslu- og vsindaritum.507 essu hlutverki gegnir stofnunin m.a. me tgfu, heimasu, vefsjm, rekstri bka- og sningarsafns og virkum tengslum vi skla og almenning. Krafa um greian agang a upplsingum eykst r fr ri. Samflagi arfnast reianlegra gagna um nttruna til a byggja kvaranir um skynsamlega landnotkun, sjlfbra ntingu og vernd nttrunnar. Notendur nttrufarsgagna eru margir, t.d. runeyti, arar opinberar stofnanir, sveitarflg, einkafyrirtki, nmsflk og almenningur. Nttrufarsggn sem Nttrufristofnun tbr og milar eru meal annars tbreislukort dra og plantna, ggn um verndarstu
506 Sbr. 2. mgr. 6. gr. nttruverndarlaga nr. 44/1999. 507 Sbr. 2. mgr. 4. gr. laga nr. 60/1992 um Nttrufristofnun slands og nttrustofur.

Hvtbk~nttruvernd 403

tegunda (vlistar), grurkort, vistgerakort, jarhita- og jarfrikort, ggn um httu af vldum skriufalla og ggn um stand veiistofna. Nttrufristofnun gefur t eigin vegum og samvinnu vi ara mis vsinda- og fririt (s.s. Fjlrit Nttrufristofnunar og Blika) auk skrslna um rannsknir sem unnar eru fyrir rki, sveitarflg og mis fyrirtki. gefur stofnunin t frsluefni miss konar og heldur ti vefsetrinu http://www.ni.is. Nttrufristofnun stendur einnig fyrir frsluerindum um nttru slands fyrir almenning undir heitinu Hrafnaing. Bi nttruverndarnefndum og nttrustofum er tla a sinna frslu og eim sarnefndu jafnframt a astoa vi ger nttrusninga, sbr. 2. mgr. 11. gr. nvl. og 1. mgr. 11. gr. laga nr. 60/1992.

22.8 Niurstaa nefndarinnar um verkefni stjrnvalda

22.8.1 Inngangur
kafla 21.5.5 er viki a eirri afstu nefndarinnar a lagakvi um hlutverk stofnana og stjrnvalda su ekki ngilega skr og sama vi sumum tilvikum um afmrkun verksvis og skilgreiningu byrgar. Hluti ess vanda liggur v a reglugerir sem nttruverndarlg mla fyrir um a rherra skuli setja til a tfra nnar verkefni og skyldur stjrnvalda hafa ekki veri settar rtt fyrir a meira en ratugur s liinn fr setningu laganna. Hr er vsa til reglugerar um eftirlit Umhverfisstofnunar, sbr. b-li 2. mgr. 6. gr. nvl. og reglugerar um hlutverk nttruverndarnefnda og tengsl eirra vi nttrustofur, sbr. 4. mgr. 11. gr. nvl. Ekki hafa heldur veri nttar heimildir til setningar missa reglugera til a tfra tiltekin verkefni. Sem dmi m nefna regluger um skrningu nttruminja, sbr. 68. gr. nvl., regluger um verndun steinda, sbr. 40. gr. og regluger um auglsingar utan ttblis, sbr. 2. mgr. 43. gr. essu sambandi m einnig nefna a reglugerir sem umhverfisrherra og menntamlarherra er skylt a setja grundvelli 5. gr. laga um vernd Breiafjarar nr. 54/1995 hafa enn ekki veri settar 16 r su fr gildistku laganna. essum reglugerum skal kvei um verndaragerir grundvelli laganna og vernd menningarsgulegra minja. etta vandaml vi um fleiri runeyti. Hr m benda tvr reglugerir sem inaarrherra er tla a setja en hafa ekki liti dagsins ljs, regluger um eftirlit me efnistku hafsbotni, sbr. 5. gr. laga nr. 73/1990 og regluger um samrshp eftirlitsaila vegna leitar, rannskna og vinnslu kolvetnis vi sland, sbr. 3. mgr. 24. gr. laga nr. 13/2001. Nefndin leggur herslu a r essu veri btt og a runeytin sinni lgboinni skyldu sinni a essu leyti. Eins bendir nefndin mikilvgi ess a runeytin nti heimildir til setningar reglugera og mti ar skran ramma um framkvmd lgbundinna verkefna. Me v a vanda betur til reglusetningar m auka skilvirkni stjrnsslu og tryggja markvissari vinnubrg.

22.8.2 Eftirlit
Almennt um eftirlit Umhverfisstofnunar
mis kvi nttruverndarlaga um eftirlit sem Umhverfisstofnun er fali eru skr bi hva varar skyldur stofnunarinnar, afmrkun gagnvart eftirlitshlut404 | Hvtbk~nttruvernd

verki annarra stjrnvalda og heimild til framsals essa verkefnis. Vi etta btist s vandi sem leiir af v a essi verkefni hafa ekki veri nnar tfr regluger. Nefndin telur afar brnt a skra eftirlitshlutverk Umhverfisstofnunar og um lei annarra stjrnsslustofnana og stjrnvalda sem fali er a annast eftirlit me starfsemi og framkvmdum sem hrif geta haft nttru slands og skerpa byrg eirra v sambandi. er nausynlegt a afmarka betur hlutverk Umhverfisstofnunar gagnvart rum stjrnvldum a essu leyti en eins og bent hefur veri gera ngildandi lg r fyrir a essi eftirlitsttur stofnunarinnar s vkjandi gagnvart eftirliti annarra stjrnvalda. Hr er ekki sst um a ra eftirlit me framkvmdum sem fali er sveitarstjrnum samkvmt skipulagslgum. Um etta atrii verur fjalla nnar hr eftir. Einnig er nausynlegt a eftirlitsstjrnvldum su fengnar skrar heimildir til vibraga vi brotum kvum laga. Um slkar valdheimildir er fjalla kafla 23. Nefndin telur jafnframt a huga urfi a samspili eftirlits Umhverfisstofnunar og stjrnar Vatnajkulsjgars m.a. a v er varar frilst svi umsjn stjrnarinnar. Nnar er fjalla um etta kafla 22.8.3. Einnig er nausynlegt a samrma betur eftirlit me umfer nttru slands og srstaklega akstri utan vega. ageratlun umhverfisruneytisins gegn akstri utan vega fr ma 2010508 er meal annars gert r fyrir a eftirlit lgreglu s auki, skrning tilvika efld og vibrg samrmd. Srstaklega er viki a auknu eftirliti og agerum til a sporna vi akstri utan vega frilstum svum og tttku jgarsvara, landvara og fleiri aila v. Einnig er gert r fyrir a Umhverfisstofnun skili rlegri samantekt um stand mla. Vi mtun reglna um etta er elilegt a taka mi af essum tillgum og reynslu af ageratluninni. Veri kvi um fr manna um vtn fr r vatnalgum nttruverndarlg eins og lagt er til kafla 19.4 hr a framan arf a taka afstu til ess hvernig eftirlit me eirri umfer veri htta. ngildandi lgum er ekki skrt kvei um eftirlit me v a almannarttur s virtur. kafla 19.4 eru settar fram tillgur um kruheimild almennings og tivistarsamtaka vegna takmarkana fararrtti almennings og mguleika stjrnvalda til vibraga af v tilefni. Huga arf a eftirliti me innflutningi, rktun og dreifingu lifandi, framandi lfvera og samspili stjrnvalda hva a varar. Hr er einnig sta til a nefna tv nnur kvi nttruverndarlaga. Annars vegar 44. gr. um eignir hiruleysi, eyijarir og rbtur en samkvmt ngildandi lgum virist eftirlit me framfylgd kva greinarinnar vera hndum sveitarstjrna. Reyndar er um essi mlefni fjalla a verulegu leyti lggjf um hollustuhtti og mengunarvarnir og er v sta til a endurskoa greinina me hlisjn af v. er mikilvgt a til haga s haldi skrum reglum um giringar niurnslu og rri stjrnvalda vegna giringaleifa sem geta reynst drum httulegar eins og t.d. hefur snt sig gagnvart hreindrum Austurlandi. Hins vegar kvi 36. gr. ar sem segir a vi tnrkt, skgrkt, uppgrslu lands, skjlbeltager og ara rktun skuli ess gtt a hn falli sem best a heildarsvipmti lands og raski ekki nttru- og menningarminjum. Ekkert er lgunum fjalla um eftirlit me essu kvi en samkvmt 6. gr. laganna heyrir a undir Umhverfisstofnun. Hr arf a mati nefndarinnar skrari kvi um framkvmd

508 vallt vegi Ageratlun til a draga r nttruspjllum af vldum utanvegaaksturs. Umhverfisruneyti ma 2010.

Hvtbk~nttruvernd 405

eftirlits og rri v sambandi og nausynlegt er a huga a samspili vi nnur lg, ekki sst lg um landshlutaverkefni skgrkt nr. 95/2006. vegum umhverfisruneytisins er n unni a endurskoun laga um vernd, friun og veiar villtum fuglum og villtum spendrum nr. 64/1994 og mun nefndin v ekki setja fram tillgur um eftirlit sem heyrir undir au lg.

Nnar um framkvmdaleyfi og eftirlit Umhverfisstofnunar og sveitarstjrna me leyfisskyldum framkvmdum

kvi nrra skipulagslaga nr. 123/2010 um skyldu til a afla framkvmdaleyfis eru a mestu leyti breytt fr eldri lgum. Leyfisskyldan er afmrku me sama htti og ur, .e. hn nr til meiri httar framkvmda sem hrif hafa umhverfi og breyta snd ess. Vi endurskoun laganna hefur v ekki veri teki mi af bendingum um a afmrkunin s skr og hafi valdi vandrum framkvmd.509 Enn kunna annig a koma upp tilvik ar sem ljst er hvort framkvmd s h kvum um framkvmdaleyfi ea ekki. Samkvmt 13. gr. skipulagslaga eru a aeins umskjandi um framkvmdaleyfi og hlutaeigandi sveitarstjrn sem geta fari fram rskur rskurarnefndar um skipulags- og byggingarml um hvort framkvmd s leyfisskyld. Hr telur nefndin a gera yrfti r fyrir v a Umhverfisstofnun gti einnig krafist rskurar um etta atrii og leggur til a skoaar veri hugsanlegar breytingar skipulagslgum hva etta varar. Eftirlit me framkvmdum sem framkvmdaleyfi er veitt fyrir er hndum sveitarstjrnar, sbr. 16. gr. skipulagslaga. 53. gr. laganna er kvei um heimild fyrir skipulagsfulltra til a beita vingunarrrum vegna brota essu sambandi, m.a. ef leyfisskyld framkvmd er hafin n leyfis ea ef framkvmd er ekki samrmi vi tgefi leyfi. Nefndin telur a rtt fyrir skrari kvi nrra skipulagslaga um eftirlit me framkvmdum veri a gera enn betur til a tryggja a gtt s a nttruvermtum egar rist er framkvmdir. Byggir nefndin essa afstu allmrgum dmum fr sustu rum ar sem afturkrf nttruslys hafa ori vegna framkvmda. a eru ekki sst svi sem eiga a njta srstakrar verndar samkvmt 37. gr. nvl. og nttruminjar nttruminjaskr arar en frilstar nttruminjar sem eru hyggjuefni. Nefndin hefur egar sett fram vissar tillgur til rbta essum efnum drgum a frumvarpi til laga um breytingar remur greinum nttruverndarlaga sem hn skilai umhverfisrherra seint sasta ri og hefur veri kynnt. ar var m.a. lagt til a kvi skipulagslaga yru styrkt annig a betur veri tryggt a tillit s teki til kva nttruverndarlaga vi tku kvarana um framkvmdaleyfi. Einnig var lagt til a me skrum htti yri kvei um skyldu til a afla framkvmdaleyfis vegna allra framkvmda sem hafa fr me sr rskun nttrufyrirbra sem njta verndar samkvmt 37. gr. og mlt fyrir um tiltekna mlsmefer v sambandi. sta vri til a smu skilyri giltu um minjar nttruminjaskr arar en frilstar nttruminjar, sbr. 2. mlsl. 1. mgr. 38. gr. Framkvmdir ar sem htta er a spillt veri frilstum nttruminjum eru hins vegar har leyfi Umhverfisstofnunar, sbr. 1. mlsl. smu greinar og ngildandi lg kvea skrt um heimildir Umhverfisstofnunar til vibraga ef broti er gegn v kvi.

509 Sj hr t.d. Pll Hreinsson: Framkvmdaleyfi. Tmarit lgfringa 2004 (2), bls. 247.

406 | Hvtbk~nttruvernd

 kafla 23.10 er ger nnari grein fyrir tillgum nefndarinnar um akomu Umhverfisstofnunar a eftirliti me framkvmdum og valdheimildir v sambandi.

Eftirlit me efnistku

Viki hefur veri a v a b-liur 2. mgr. 6. gr. nvl. gerir r fyrir a eftirlit Umhverfisstofnunar s vkjandi gagnvart eftirliti annarra aila a v er varar framkvmdir, athafnir ea rekstur. etta m.a. vi um eftirlit sveitarstjrna me framkvmdum sem r hafa veitt framkvmdaleyfi til, sbr. 16. gr. skipulagslaga nr. 123/2010. Me hlisjn af essu mtti lykta a eftirlit Umhverfisstofnunar a v er varar efnistku einskorist vi frgang efnistkusva, sbr. 49. gr., enda eru vingunarrri stofnunarinnar bundin eim tti. A mati nefndarinnar er brnt a skrar s kvei um eftirlit Umhverfisstofnunar me efnistku, sbr. 2. mgr. 48. gr. nvl., og samspil valdheimilda stofnunarinnar og valdheimilda sveitarstjrnar v sambandi, sj nnari umfjllun um etta kafla 23.10. kafla 22.1.1 eru rakin au fjlmrgu lagakvi sem gilda um heimildir til efnistku og leyfi og eftirlit v sambandi. Af eirri umfjllun er ljst a reglur um essa aulindantingu eru afar flknar og a mati nefndarinnar getur a hamla yfirsn og leitt til ess a stjrn hennar veri markviss. Telur nefndin afar mikilvgt a regluverki veri einfalda og a hlutverk og valdmrk eirra stjrnvalda sem me essi ml fara veri betur afmrku og sast en ekki sst a skrar veri kvei um eftirlit me essari ntingu og valdheimildir stjrnvalda v sambandi.

Almennt eftirlit me nttru landsins

7. gr. nvl. er fjalla um framkvmd eftirlits og segir ar 1. mgr. a Umhverfisstofnun s heimilt a fela nttrustofum, nttruverndarnefndum, einstaklingum og lgailum a annast almennt eftirlit me nttru landsins. Ekki er ljst hva nkvmlega felst essu eftirliti enda er a ekki skrt nnar lgunum, sj nnar kafla 22.1.1 hr a framan. Nefndin er sammla um a ef sams konar heimild verur hf endurskouum lgum veri a afmarka me skrari htti a hverju slkt eftirlit eigi a beinast. Hr er ekki sst um a ra hvort a eigi fyrst og fremst a taka til athafna manna og starfsemi ea hvort kvi eigi einnig um a fjalla um eftirlit me standi nttrunnar. er og mikilvgt a skrt s kvei um vibrg eftirlitsaila vi brotum gegn lgum. Nefndin bendir a essu sambandi urfi a huga a verkaskiptingu innan stjrnsslunnar en kafla 21.5.3 er lagt til a leitast veri vi a agreina hefbundin stjrnssluverkefni fr rannsknum og vktun. Me hlisjn af v vri elilegt a nttrustofum vri fremur fali eftirlit me standi nttrunnar, .e.a.s. verkefni sem lta a vktun tiltekinna nttrufarstta ea eftirlit me standi tiltekinna sva. S hins vegar vilji til a efla eftirlitshlutverk nttruverndarnefnda og hugsanlega ra til starfa umhverfisfulltra, sbr. kafla 21.5.6, tti eftirlit eirra fremur a beinast a athfnum manna og starfsemi. Til dmis mtti nefna dreifingu gengra framandi lfvera, uppsetningu auglsingaskilta, framkvmdir sem hafnar eru n leyfis, t.d. vi efnistku, giringaleifar hiruleysi, takmarkanir sem brjta gegn fararrtti almennings og fleira.

Eftirlit me mefer grurs og skga

Nefndin telur a srstaklega urfi a huga a kvum 2. og 3. mgr. 39. gr. nvl. um eftirlit Umhverfisstofnunar me standi grurs og eftirlit me nttruleg-

Hvtbk~nttruvernd 407

um birkiskgum og skgum til tivistar. Ngildandi lg gera r fyrir a stofnunin annist essi verkefni samt Landgrslu rkisins og Skgrkt rkisins. Engin frekari tfrsla er lgunum um verkaskiptingu essu sambandi ea hvernig eftirlitinu skuli htta. Hr ber a hafa huga a af lgum sem um verkefni Landgrslunnar og Skgrktarinnar gilda m ra a eftirlit eirra skuli fyrst og fremst beinast a ntingu og mefer grurs og skga. Nefndin telur a gagnlegt s a greina milli ess eftirlits sem beinist a ntingu og mefer grurs og skga annars vegar og ess sem felst vktun grurfars og rannsknum run ess, t.d. vegna loftslagsbreytinga hins vegar. Fyrrnefnda verkefni elilega undir stjrnsslustofnun sem annast umsjn og vrslu lands og eftirlit me mefer ess og v urfa a fylgja valdheimildir til a bregast vi ef ekki er fari a reglum. a sarnefnda hins vegar betur heima hj rannsknarstofnunum. Nausynlegt er jafnframt a upplsingar sem fst r bum essum eftirlitsverkefnum skili sr til eirrar stofnunar sem fali er a hafa yfirumsjn me grurvernd og taka kvaranir um agerir v sambandi.

22.8.3 Umsjn nttruverndarsva og ger verndartlana

Svi umsjn Umhverfisstofnunar og svi falin rum skv. 30. gr. nvl.
Samkvmt a-li 2. mgr. 6. gr. nvl. fer Umhverfisstofnun me umsjn, rekstur og eftirlit me nttruverndarsvum samrmi vi lg. Oralagi samrmi vi lg bendir til ess a etta hlutverk s tfrt srstaklega rum kvum. IV. kafla nvl. er fjalla um rekstur og umsjn nttruverndarsva en ekki er alls kostar ljst hvaa verkefni falla undir umsjn annars vegar og eftirlit hins vegar. Nefndin bendir a notkun essara riggja hugtaka er ekki alls kostar skr nttruverndarlgum og sta til a bta r v. Samkvmt 30. gr. getur Umhverfisstofnun fali einstaklingum ea lgailum umsjn og rekstur nttruverndarsva a jgrum undanskildum. Mtti skilja etta svo a eftirlit svanna s fram byrg Umhverfisstofnunar. greininni er kvei um ger samnings vi umsjnar- og rekstraraila og gefur hn vsbendingu um hvaa ttir felist framsali Umhverfisstofnunar samkvmt essari grein. ar segir m.a. a kvea skuli um mannvirkjager svunum og arar framkvmdir, svo og um landvrslu. kafla 22.2.3 hr a framan var bent a mislegt er ljst um byrg og verkaskiptingu stjrnvalda varandi svi sem slkir samningar hafa veri gerir um. Fjalla var srstaklega um samning vi Vatnajkulsjgar um umsjn og rekstur sex frilstra sva sem liggja utan vi mrk sjlfs jgarsins. essi svi lta reglum nttruverndarlaga en eins og kunnugt er gilda srlg um jgarinn sjlfan. a gilda v ekki smu lg um ll frilst svi umsjn Vatnajkulsjgars. Nefndin telur etta vera heppilegt og gera regluverk arflega flki. kvi fyrrgreinds samnings bera me sr a hann feli ekki sr framsal valds til tku stjrnvaldskvarana en verkaskipting stofnana er ekki fyllilega skr. Ekki er fjalla um byrg ger verndartlana samningnum og verur v a lykta a hn s hndum Umhverfisstofnunar. Vert er a benda a 2. gr. samningsins segir a komi ekki anna fram frilsingu urfi leyfi Umhverfisstofnunar til framkvmda ar sem htta s a spillt veri frilstum nttruminjum, sbr. 38. gr. nttruverndarlaga. Samkvmt essu virist gert r fyrir a kvi frilsinga geti fali sr undangu fr fyrrnefndri lagagrein. Vands er a etta kvi samrmist nefndu kvi nttruverndarlaga en ar er ekki gert r fyrir slkum undangum.
408 | Hvtbk~nttruvernd

Nokku virist reiki hvernig skiptingu byrgar Umhverfisstofnunar og sveitarflaga gagnvart flkvngum s htta samkvmt ngildandi nvl., sbr. 55.57. gr. eirra. Samkvmt 56. gr. er ljst a kostnaur vi rekstur flkvangs fellur sveitarflg sem a stofnun hans standa og 57. gr. er kvei um ger samvinnusamnings milli eirra sveitarflaga sem standa a rekstri flkvangs. essum greinum er umsjn og eftirlit me flkvngum ekki me skrum htti fali sveitarflgum. Hins vegar er hugtaki flkvangur skilgreint svo 3. gr. laganna a ar s um a ra landsvi umsjn sveitarflags ea sveitarflaga sem frilst hefur veri til tivistar og almenningsnota. Hr er v ekki fyllilega ljst hvort gera eigi samninga um umsjn flkvanga grundvelli 30. gr. eins og um nnur nttruverndarsvi. Almennt hafa slkir samningar ekki veri gerir um flkvanga en eru um a dmi, sbr. tflu bls. 391. Nausynlegt er v a skerpa essum atrium endurskouum lgum annig a skrt veri kvei um byrg sveitarflaga umsjn flkvanga. Nefndin telur etta fyrirkomulag umsjnar kjsanlegt enda markmi me stofnun flkvanga anna en frilsing annarra sva eins og viki hefur veri a. Jafnframt yrfti a endurskoa kvi eldri frilsinga flkvanga annig a byrg umsjn s skr. Samkvmt upplsingum fr Umhverfisstofnun er ekki srstk landvarsla llum frilstum svum landinu heldur er lg hersla eftirlit mesta lagstmanum, .e. sumrin. A undanfrnu hefur veri reynt ntt skipulag, .e. svalandvarsla sem felur sr a einn landvrur annast umsjn frilstra sva tilteknum hluta landsins, t.d. Vesturlandi. Nefndin telur etta heppilegt skipulag og leggur til a a veri tfrt nnar. Nefndin telur mikilvgt a mtu s heildst stefna um umsjn frilstra sva. Einnig er sta til a huga hvort fela eigi sveitarflgum umsjn nttruverndarsva auknum mli. Veri s stefna tekin er mikilvgt a kvei s skrt um hvaa verkefni felist framsalinu og smuleiis um valdmrk og valdheimildir stjrnvalda.

Vktun og ger verndartlana

A mati nefndarinnar er mikilvgt a agreina betur umsjn ea stjrn nttruverndarsva annars vegar og rannsknir og vktun ea mat standi eirra hins vegar. Sarnefndi tturinn tti a vera hndum rannsknarstofnana, t.d. nttrustofa, ea annarra hfra aila. Rannsknir frilstum svum mia ekki sst a v a auka ekkingu eim ttum sem eru undirstaa verndargildis svisins. Niurstur vktunar og mat standi frilstra sva skiptir meginmli um stjrn eirra og v arf a tryggja a etta haldist vel hendur, samvinna aila s g og a markmium friunar s n. ur hefur veri bent nausyn ess a styrkja lagakvi um vktun og kvea skrar um skipulag hennar. Samkvmt d-li 2. mgr. 6. gr. nvl. annast Umhverfisstofnun umsjn me ger verndartlana fyrir nttruverndarsvi. lgunum eru ekki nnur kvi um ger verndartlana nema fyrir jgara. annig segir 3. mgr. 52. gr. a Umhverfisstofnun geri tillgur um verndartlun og landnotkun innan jgara og skuli r stafestar af rherra. Frekari leibeiningar er ekki a finna um efni ea framsetningu verndartlana lgunum ea lgskringarggnum a baki eim. Telur nefndin nausynlegt a r essu veri btt. Hr m benda a hj Umhverfisstofnun er n unni a ger rammaverndartlunar um frilst svi og er stefnt a v a kynna a verkefni Umhverfisingi nsta haust. sta er til a taka mi af eirri vinnu. Eins er a lit nefndarinnar a skrar urfi a kvea

Hvtbk~nttruvernd 409

 um byrg ger verndartlana fyrir au svi sem eru umsjn annarra aila en Umhverfisstofnunar. Eins og fram hefur komi er a msum tilvikum ljst. Mjg hgt gengur a vinna verndartlanir fyrir nttruverndarsvi, sbr. kafla 22.2.2. Telur nefndin stu til a hugleia hvernig bta mtti r essu. Til greina kmi a fela tilteknum ailum undirbning ea ger tillgu a slkum tlunum. Hr kmu t.d. nttrustofur vel til lita.

jgarurinn ingvllum og Vatnajkulsjgarur

kafla 22.2.4 hr a framan er fjalla um verkefni og valdsvi ingvallanefndar samkvmt lgum nr. 47/2004 um jgarinn ingvllum. ar kemur fram a samspil laganna vi nttruverndarlg er ekki eins skrt og skilegt vri, t.d. um a a hvaa marki kvi nttruverndarlaga gildi um stjrnsslu jgarinum. Meal annars var bent a engin skr kvi eru um eftirlit ingvallanefndar lgum nr. 47/2004 en regluger sem sett hefur veri grundvelli laganna er gert r fyrir a hn annist eftirlit me framkvmdum innan jgarsins. ingvallanefnd eru ekki fengnar neinar valdheimildir tengslum vi etta eftirlit og v er ljst hvort og a hvaa marki valdheimildir Umhverfisstofnunar grpi ar inn. Eins virist ekki me llu ljst hvernig kvi nvl. um skyldu til a gera verndartlun hafa veri tlku tilviki jgarsins ea hvaa stjrnvald skuli annast ger hennar. A v er varar Vatnajkulsjgar kom fram fyrrnefndum kafla a samkvmt lgum nr. 60/2007 um Vatnajkulsjgar gilda arar reglur um framkvmdir innan jgarsins en almennt gildir um frilst svi og fela r m.a. sr undantekningu fr meginreglu 38. gr. nttruverndarlaga um a leyfi Umhverfisstofnunar urfi til framkvmda ar sem htta er a spillt veri frilstum nttruminjum. Regluverk er a essu leyti arflega flki og ekki til ess falli a stula a samrmi stjrnssluframkvmd. Um Vatnajkulsjgar gildir, eins og um jgarinn ingvllum, a samspil srlaganna vi nttruverndarlg er skrt, ekki hva sst a sem snertir akomu Umhverfisstofnunar a eftirliti innan jgarsins. Eins og fram hefur komi telur nefndin heppilegt a stjrn jgara landsins s ekki samrmd og telur mikilvgt a taka mlefni eirra til endurskounar. Yfirumsjn eirra tti a mati nefndarinnar a vera hndum einnar stofnunar. S stofnun tti einnig a fara me valdheimildir sem tengjast eftirliti, hugsanlegt s a framselja einhverja tti ess me skrum kvum lgum.

Verndarsvi samkvmt lgum um vernd Breiafjarar nr. 54/1995

Viki var a verndarsvi samkvmt lgum um vernd Breiafjarar kafla 22.2.5 hr a framan. ar kom m.a. fram a lgin kvea ekki skrt um umsjn og eftirlit me verndarsvinu. virist akoma Umhverfisstofnunar a leyfisveitingum og eftirliti raun nnast engin. Niurstaa starfshps um ttekt lgunum var a lgunum og framkvmd eirra vri btavant og a endurskoun eirra vri nausynleg. Lgin vru skr hva varar gildissvi og mrk verndarsvisins og um vimi um vernd nttru- og menningarminja. Enn fremur a hlutverk og staa Breiafjararnefndar hefi oft veri ljs stjrnkerfinu.510

510 Vernd Breiafjarar. Samantekt starfshps umhverfisrherra um ttekt lgum nr. 54/1995 um vernd Breiafjarar. Reykjavk 2010.

410 | Hvtbk~nttruvernd

22.8.4 Vktun
v breytta vinnulagi vi nttruvernd sem aljasamvinna hefur leitt af sr gegnir vktun nttrufarstta grarmiklu hlutverki. essar nju aferir byggjast v a rkt s lg vi skipulegar rannsknir, skrningu og flokkun lfrkis og nttruminja og a sett su markmi ea vimi um a stand hinna msu nttrufarstta sem skilegt ykir a vihalda. Vktun stands er v lykilatrii til a hgt s a meta hvort markmium s n ea hvort rf s agerum til a styrkja verndarstu tiltekinna tta. essu skyni eru jafnan gerar heildstar tlanir um vktun lykiltta nttrunnar til a fylgjast me stu mla hverjum tma. Af yfirliti um vktun kafla 22.3 m sj a fjlmargar stofnanir annast vktun af einhverju tagi. Ekki er a sj a mikil hersla hafi veri lg samhfingu a essu leyti en htt er vi a ltil yfirsn nist me skipulegum vinnubrgum. Nefndin bendir hr srstaklega vktun lfrkis vatns en a verkefni er n hndum margra stofnana n ess a skrt s kvei um verkaskiptingu v sambandi. fyrrnefndum kafla er greint fr kvum nrra laga um stjrn vatnamla nr. 36/2011 sem sna a vktun og bent a ar er ekki skrt kvei um verkaskiptingu stofnana sem annast munu framkvmd hennar. Vi mefer frumvarpsins Alingi kom raunar ljs a talsverur greiningur er milli stofnana um verkaskiptingu a v er varar rannsknir og vktun lfrkis vatns. framhaldsnefndarliti umhverfisnefndar Alingis segir um etta atrii: Ljst er a innan stofnana og runeyta er ekki einhugur um skipulag nttrufarsrannskna, og er meal annars deilt um tlkun urnefndra laga [.e. laga sem gilda um starfsemi Veurstofu slands, Nttrufristofnunar slands, Veiimlastofnunar og Hafrannsknastofnunarinnar]. Vihorf [umhverfisnefndar] eim efnum kemur skrt fram nefndarliti fyrir 2. umru mlsins, .e. a hlutverk Nttrufristofnunar slands s a lgum a rannsaka alla nttru slands, einkum allt lfrki ess, en hlutverk Veiimlastofnunar og Hafrannsknastofnunarinnar beinist einkum a nytjastofnum. Vel m vera a etta urfi a skra nnar lgum og tilgreina beint skiptingu verka milli einstakra stofnana, m.a. til a sl deilur eins og r sem n hafa sprotti af oralagi 10. gr.511 Nefndin leggur herslu a srstaklega veri huga a vktun endurskoun nttruverndarlaga og a skilgreind veri byrg Nttrufristofnunar slands yfirumsjn vktunar lykiltta nttru slands a v marki sem verkefni v tengd eru ekki srstaklega falin rum stofnunum.512 essu flist a stofnunin geri vktunartlanir og beri eim byrg og a hn sji til ess a niurstur vktunar su birtar. Nefndin telur hins vegar ekkert v til fyrirstu a framkvmd vktunar veri hndum missa aila og bendir srstaklega a nttrustofur, hsklastofnanir og arir ailar gtu teki slk verkefni a sr rkari mli.

511 139. l. 20102011, 298. ml, skj. 1160. 512 Hr verur srstaklega a hafa huga vktunarhlutverk Veurstofu slands samkvmt lgum nr. 70/2008, hlutverk Umhverfisstofnunar samkvmt lgum um stjrn vatnamla nr. 36/2011 og vktunarrannsknir Hafrannsknastofnunar.

Hvtbk~nttruvernd 411

22.8.5 Rannsknir
niurstukafla um skipulag stjrnsslu, kafla 21.5.4, var viki a v a greina mtti rannsknarstarfsemi tvo flokka, annars vegar lgbundnar rannsknir ar sem kvenum stofnunum er fali a leggja stund rannsknir srstkum tilgangi ea til a afla tiltekinna gagna ea upplsinga og hins vegar frjlsar rannsknir. Nefndin rttar hr mikilvgi ess a mtu s skr stefna um a hvaa upplsinga og gagna rki skuli afla til gagns og hagntingar fyrir alla landsmenn og ar me hvaa skyldur eru lagar rannsknarstofnanir rkisins a essu leyti. Aukin hersla vsindalegan ekkingargrunn nttruverndar krefst ess a betur s huga a skipulagningu essa rannsknarstarfs og a tryggt s a niurstur rannskna skili sr til eirra aila sem fali er a taka kvaranir sem hrif hafa nttruna. Einn liur v a efla tengsl rannskna og kvaranatku er a mla svo fyrir a tilteknar upplsingar, t.d. niurstur rannskna og vktunar um hnignandi stand tiltekinna nttrufarstta og/ea staa lfvera vlista, skuli setja af sta tiltekna mlsmefer ar sem tekin veri afstaa til ess hvort kvea eigi srstakar friunaragerir. Sj nnar um etta kafla 14.8.3.

22.8.6 Umsagnir og leyfisveitingar

kafla 21.5 kom fram s afstaa nefndarinnar a skipulag stjrnsslu nttruverndarmla skuli fram byggt agreiningu stjrnssluverkefna og rannsknarstarfs. Jafnframt urfi a gta a v a efla tengsl milli rannskna og annarrar ekkingarflunar annars vegar og kvaranatku og stjrnunar hins vegar. Me v mti veri stula a v a kvaranataka byggi vallt sem bestum upplsingum. Leyfisveitingar ttu a vera verkahring stjrnsslustofnana og mikilvgt er a lg mli fyrir um au sjnarmi sem leggja ber til grundvallar kvaranatku um veitingu leyfa. samrmi vi etta leggur nefndin til a leyfisveitingar sem Nttrufristofnun slands er fali a annast veri frar til Umhverfisstofnunar. Nttruverndarlggjf tti jafnframt a tryggja a umsagna eirra stofnana ea stjrnvalda sem besta ekkingu hafa s leita ur en teknar eru mikilvgar kvaranir. S forsenda a stefna og kvaranir um nttruvernd skuli byggja vsindalegri ekkingu tti a leia til ess a rannskna- og vsindastofnunum s auknum mli fali umsagnarhlutverk lgum.

22.8.7 Milun upplsinga til almennings og frsla

sustu rum hefur veri lg saukin hersla tttku almennings kvaranatku um umhverfisml og samrmi vi a settar reglur til a tryggja agang a upplsingum.513 Jafnhlia v a tryggja heimild til a nlgast upplsingar er mikilvgt a stjrnvld vinni tullega a frslu og stuli a aukinni ekkingu almennings nttru landsins. msum eirra aljasamninga um nttruvernd sem gerir hafa veri undanfrnum rum og ratugum er fjalla um mikilvgi ess a efla ekkingu og rva skilning almennings mikilvgi nttruverndar. Dmi um etta er 13. gr. samningsins um lffrilega fjlbreytni en

513 Um etta gilda lg um upplsingartt um umhverfisml nr. 23/2006.

412 | Hvtbk~nttruvernd

kvi hennar eru tfr framkvmdatlun um lffrilega fjlbreytni sem samykkt var rkisstjrn desember 2010. Meal agera sem ar eru nefndar er: 1) a stula a gri ekkingu jarinnar lfrki landsins og styrkja nmskrr og almannafrslu ar a ltandi 2) a efla frsluhlutverk opinberra rannskna- og stjrnsslustofnana sem sinna lfrkismlum og efla tengsl eirra vi skla landsins 3) a efla frslu um lffrilega fjlbreytni jgrum, jskgum og rum verndarsvum me tgfu og leisgn514 Eins og fram kemur kafla 22.7 hr undan er bi Umhverfisstofnun og Nttrufristofnun slands fali frslu- og upplsingahlutverk lgum. Sama er a segja um nttruverndarnefndir og nttrustofur. Mikilvgt er a efla og skra skyldur stofnana a essu leyti og samhfa starf eirra. Telur nefndin a ger frslutlana bor vi r sem Umhverfisstofnun og Nttrufristofnun hafa unni a s kjsanlega lei til a skipuleggja etta verkefni.515 Nefndin leggur rka herslu mikilvgi ess a almenningi veri gefinn kostur a koma a undirbningi nrra nttruverndarlaga. Er ger hvtbkarinnar m.a. hugsu sem liur v. telur nefndin brnt a srstaklega veri huga a v egar n nttruverndarlg vera samykkt a kynna almenningi efni eirra.

514 Stefnumrkun slands um lffrilega fjlbreytni framkvmdatlun. Reykjavk 2010. 515 Sj Rannskna- og frslustefnu Nttrufristofnunar slands 20082012.

Hvtbk~nttruvernd 413

vingunarrri, byrgarreglur o.fl.

23

416 | Hvtbk~nttruvernd

23. vingunarrri, byrgarreglur o.fl.

23.1 Inngangur
Greinargar upplsingar og leibeiningar stjrnvalda um bo og bnn hvers konar stula a v a almennt s fari a lgum, stjrnvaldsfyrirmlum og stjrnvaldskvrunum. egar t af bregur er hins vegar tali nausynlegt a stjrnvld hafi srstakar heimildir til a grpa inn athafnir manna. Hr eftir verur fjalla um heimildir stjrnvalda til a taka kvaranir um vingunarrri og stjrnssluviurlg. Jafnframt verur fjalla um umhverfisbyrg og refsingar. egar um er a ra svi og tegundir sem njta srstakrar verndar eru framkvmdir og arar athafnir gjarnan srstaklega takmarkaar og getur v veri mikilvgt a grpa hratt inn atburars sem hafin er.

23.2 vingunarrri

vingunarrri eru rri sem stjrnvld geta gripi til v skyni a knja borgara til a fara a lgum, almennum stjrnvaldsfyrirmlum ea stjrnvaldskvrun hafi au til ess skra heimild lgum.516 Stjrnvald getur annig, n atbeina dmstla, beitt tilteknum rrum til a knja einstaklinga ea lgaila til framkvmda rstfunum sem eim er skylt a hlutast til um samkvmt lgum ea samkvmt rum reglum sem settar eru me sto lgum. vingunarrrum er einnig beitt nokkrum mli til ess a knja aila ess a lta af atferli sem er lgmtt. Meginreglan slenskum rtti er s a stjrnvld geta ekki n srstakrar lagaheimildar teki kvrun um a beita aila vingunarrri ef hann virir kvaranir stjrnvaldsins a vettugi. Heimild stjrnvalds til a taka yngjandi kvrun, til dmis a kvea um srstk skilyri leyfi, leiir ekki sjlfkrafa af sr heimild til a beita vingunarrrum til a fylgja henni eftir. annig er raun ger krafa um tvr sjlfstar lagaheimildir, annars vegar heimild til a taka yngjandi kvrun og hins vegar srtka heimild til a fylgja henni eftir me vingunarrrum. stjrnsslurtti er venja a greina vingunarrri stjrnvalda tvo flokka, bein og bein vingunarrri. Bein vingunarrri einkennast af v a me eim er rutt r vegi hindrunum og komi lgmtu rttarstandi n tttku mlsaila. beinum vingunarrrum er hins vegar tla a hafa hrif viljaafstu mlsaila me v a f hann til hlni vi bo ea bann sem hann hefur
516 Lgfriorabk me skringum. Pll Sigursson ritstri. Bkatgfan Codex og Lagastofnun Hskla slands, Reykjavk 2008.

Hvtbk~nttruvernd 417

ekki fylgt.517 egar mlsaili hefur uppfyllt skyldu sna er ekki hgt a beita hann vingunarrrum. Stjrnssluviurlg eru refsikennd viurlg sem stjrnvld geta lgum samkvmt lagt hinn brotlega tilefni af httsemi sem er andst lgum sbr. kafla 23.7.518 Munurinn vingunarrrum stjrnvalda og stjrnssluviurlgum er m.a. s a almennt er hgt a beita stjrnssluviurlgum vegna brota lgbonum skyldum enda tt mlsaili hafi uppfyllt skyldur snar egar kvrun um viurlgin er tekin.519 Er viurlgunum m.a. tla a hafa varnaarhrif.

23.3 vingunarrri nttruverndarlgum

vingunarrri eru fremur f nttruverndarlgum nr. 44/1999. Lgmlt rri eru: a) skrifleg skorun, sbr. 2. mgr. 38. gr. laganna b) fyrirmli um rbtur, sbr. 2. mgr. 49. gr. c) heimild til a vinna verk kostna ess sem skylt er a vinna verki, sbr. 3. mgr. 44. gr. og 3. mgr. 49. gr. d) dagsektir sbr. 73. gr. laganna, sbr. 2. mgr. 38. gr. og 2. mgr. 49. gr. Hr verur nnar ger grein fyrir essum rrum.

23.3.1 Frilstar nttruminjar

Samkvmt 38. gr. laganna arf leyfi Umhverfisstofnunar til framkvmda ar sem htta er a spillt veri frilstum nttruminjum. Samkvmt 2. mgr. smu greinar er stofnuninni heimilt a krefjast ess me skriflegri skorun a framkvmdir veri ekki hafnar ea r stvaar leiti framkvmandi ekki leyfis. Veri ekki ori vi skorun stofnunarinnar er henni heimilt a beita dagsektum essu skyni, sbr. 73. gr. laganna og leita atbeina lgreglu ef me arf. Samkvmt 2. mgr. 38. gr. nvl. er undanfarandi skrifleg skorun annig skilyri ess a heimilt s a beita dagsektum. Skylda til a skja um leyfi til framkvmda frilstum svum er me essu skrt skilgreind og vingunarrrin tengd beint vi vanrkslu eirri skyldu.

23.3.2 Efnistaka
Samkvmt 1. mgr. 49. gr. nvl. skal vi upphaf efnistku ganga fr grri og efsta hluta jarvegs nmasvis ann htt a auvelt veri a jafna honum aftur yfir efnistkusvi. A loknum vinnslutma skal ganga snyrtilega fr efnistkusvi annig a sem best falli a umhverfi. Samkvmt 2. mgr. greinarinnar er Umhverfisstofnun heimilt a gefa nmurttarhafa fyrirmli um a ljka frgangi innan tiltekins frests, a hmarki innan rs. Einnig er Umhverfisstofnun heimilt a beita dagsektum. Beri slkar agerir ekki rangur skal sveitarstjrn ganga fr efnistkusvi kostna nmurttarhafa samrmi vi gera tlun, sbr. 48. gr. laganna. Skal trygging, sem stofnuninni er heimilt a krefjast, ganga til greislu kostnaar. Hr er um nokku flkna verkaskiptingu a ra ar sem sveitarstjrn veitir leyfi til framkvmda,
517 Lgfriorabk. 518 Lgfriorabk. 519 Pll Hreinsson 2007. vingunarrri stjrnvalda. Afmlisrit: Jnatan rmundsson sjtugur 19. desember 2007. Reykjavk.

418 | Hvtbk~nttruvernd

sbr. 13. gr. skipulagslaga nr. 123/2010 (1). Umhverfisstofnun er heimilt a krefjast tryggingar skv. 48. gr. nvl. (2). Sveitarstjrn er hins vegar heimilt a ganga fr efnistkusvi kostna nmurttarhafa (3) og virkja annig framangreinda tryggingu. Samkvmt 53. gr. skipulagslaga hefur skipulagsfulltri eftirlit me v a stt s um leyfi fyrir framkvmdum, .m.t. til efnistku, a leyfi s gilt og a framkvmdaleyfi s samrmi vi skipulag. Skal skipulagsfulltri stva framkvmdir tafarlaust (4) ef framkvmdir eru hafnar n ess a essum skilyrum s fullngt og leita stafestingar sveitarstjrnar. Nnar er fjalla um samspil eftirlits Umhverfisstofnunar og skipulagsfulltra og tillgur nefndarinnar v sambandi kafla 22.8.2. Eins og a framan er lst eru skilgreind afgerandi rri vegna brota reglum um efnistku en flkin verkaskipting getur dregi r skilvirkni rranna.

23.3.3 Arar framkvmdir

Samkvmt 43. gr. laga um nttruvernd er almennt heimilt a setja upp auglsingar mefram vegum ea annars staar utan ttblis. liti umbosmanns Alingis um vibrg Umhverfisstofnunar vegna slks mls (ml nr. 5768/2009) komst umbosmaur a eirri niurstu a heimilt s a beita dagsektum v skyni a knja aila til a taka niur slkar auglsingar. Stofnunin hafi ekki tali sr heimilt a beita vingunarrrum vi brotum reglum um auglsingar mefram vegum. Byggi niurstaa umbosmanns tlkun samspili kva 43. gr. og 73. gr. nvl., sem fjallar um dagsektir, svo og kva reglugerar um nttruvernd, nr. 205/1973, sem sett var t eldri nttruverndarlaga. 44. gr. nvl. segir a hafi byggingar, skip fjru, bifreiir, hld ea mannvirki, ar meal giringar, veri skilin eftir hiruleysi og grotni ar niur svo a telja veri til lta ea spjalla nttru s eiganda skylt a fjarlgja a. Samkvmt 3. mgr. smu greinar skal sveitarstjrn annast framkvmdir sem nausynlegar eru samkvmt essum fyrirmlum kostna ess sem skylt var a annast r en hefur lti a gert. Eftirlit me framfylgd essa kvis virist annig vera hndum sveitarstjrna. Reyndar er um essi mlefni fjalla a verulegu leyti lggjf um hollustuhtti og mengunarvarnir og gilda v kvi eirra laga um eftirfylgni me eim.

23.3.4 Almannarttur
1. mgr. 14. gr. nvl. segir a mnnum s heimilt n srstaks leyfis landeiganda a fara gangandi, skum, skautum og vlknnum sleum ea annan sambrilegan htt um rkta land og dveljast ar. S undanga er jafnframt sett fram a eignarlandi bygg s eiganda heimilt a takmarka ea banna me merkingum vi hli ea gngustiga umfer manna og dvl afgirtu rktuu landi. Ef um lgmtar merkingar er a ra ea a eigandi takmarki umfer umfram framangreinda heimild tti a vera unnt a beita dagsektum kjlfar fyrirmla um rbtur ef ekki er brugist vi eim. Nttruverndarlg eru ekki skr um etta atrii. S skgrkt styrkt me opinberu f skal kvea svo samningi vi eiganda ea rtthafa lands samkvmt 3. mlsl. 2. mgr. 14. gr. laganna a hann tryggi almenningi me reglum sem hann setur frjlsa fr um landi eftir a fyrstu stigum skgrktar er loki. Ef slkur samningur er til staar og hindraur er alfari agangur almennings tti a vera unnt a beita dagsektum kjlfar fyrirmla um rbtur.

Hvtbk~nttruvernd 419

Takmarkanir heimild til a tjalda er a finna 21. gr. laganna ar sem segir a egar srstaklega standi geti eigandi lands ea rtthafi takmarka ea banna a tjld su reist ar sem veruleg htta er a nttra landsins geti bei tjn af. Ef eigandi lands takmarkar tjldun umfram framangreindar heimildir, t.d. me skiltum, tti a vera unnt a beita dagsektum kjlfar fyrirmla um rbtur. Samkvmt 23. gr. laga um nttruvernd er heimilt a setja niur giringu vatns-, r- ea sjvarbakka annig a hindri umfer gangandi manna. A undangengnu mati v hvort giring hindri umfer mtti gefa fyrirmli um a taka hana niur og framfylgja eim me dagsektum ef nausyn krefur.

23.4 Tegundir vingunarrra

stjrnsslurtti er eins og ur hefur komi fram venja a greina vingunarrri stjrnvalda tvo flokka, .e. bein og bein vingunarrri og verur hr fjalla nnar um hvorn flokkinn fyrir sig. Ekki verur ger grein fyrir llum tegundum beinna og beinna vingunarrra en sjnum beint a eim rrum sem anna hvort er a finna gildandi nttruverndarlgum ea rtt er a taka afstu til vi endurskoun laganna.

23.4.1 Bein vingunarrri

Bein vingunarrri einkennast af v a me eim er rutt r vegi hindrunum og komi lgmtu rttarstandi n tttku mlsaila.

Sjlftkurri

Heimild til a vinna verk kostna ess sem skylt er a vinna verki er a finna 3. mgr. 44. gr. og 3. mgr. 49. gr. nttruverndarlaga, sbr. kafla 23.3. etta eru dmi um svokllu sjlftkurri stjrnvalda, .e. heimild til a bregast vi lgmtu athafnaleysi me v a lta framkvma verk kostna ess sem vanrkslu sndi. Slka heimild er a finna msum rum lgum, t.d. 3. mgr. 18. gr. laga um dravernd nr. 15/1994, og 1. mgr. 27. gr. laga um hollustuhtti og mengunarvarnir nr. 7/1998. Bent hefur veri a stjrnvld su oft treg til a beita sjlftkurrum ar sem au urfa a leggja t fyrir kostnai og oft fyrirs a erfitt muni reynast a innheimta skuld sem annig stofnast.520 etta srstaklega vi ef um flkna framkvmd er a ra sem stjrnvld vilja sur taka faglega byrg . Ekki er vita til a essu rri nttruverndarlaga hafi veri beitt. Engu a sur verur a teljast skilegt a a s til staar.

Stvun lgmtra framkvmda ea starfsemi

Engin heimild er nttruverndarlgum fyrir stjrnvld nttruverndarmla til a stva framkvmdir me virkum og beinum htti. 29. gr. laga um hollustuhtti og mengunarvarnir nr. 7/1998 er hins vegar a finna heimild til a stva tiltekna starfsemi ea notkun egar sta til brabirga ef alvarleg htta er talin stafa af henni. a leiir af kvinu a ekki arf a beita mlsmefer skv. stjrnsslulgum ur en slk kvrun er tekin enda um brabirgarri a ra. Samkvmt 1. mgr. 53. gr. skipulagslaga nr. 123/2010 skal skipulagsfulltri stva framkvmdir tafarlaust og leita stafestingar sveitarstjrnar ef framkvmdaleyfis520 Pll Hreinsson, vingunarrri stjrnvalda, bls. 382.

420 | Hvtbk~nttruvernd

skyld framkvmd er hafin n ess a framkvmdaleyfi s fengi fyrir henni, ef framkvmdaleyfi brtur bga vi skipulag ea a er falli r gildi. Um er a ra afgerandi heimildir og sambrilegar heimildir geta veri mikilvgar til a framfylgja kvum um nttruvernd.

23.4.2 bein vingunarrri

beinum vingunarrrum er tla a hafa hrif viljaafstu aila annig a hann lti af lgmtum athfnum ea athafnaleysi.

Srstk skorun ea minning

Srstk skorun ea minning um a grpa til tiltekinna rstafana ea lta af lgmtri athfn telst milt vingunarrri. Ef aili verur ekki vi v fylgir oft beinskeyttara rri kjlfari. Dmi um essa tegund vingunarrra eru 2. mgr. 38. gr. og 2. mgr. 49. gr. nvl. eins og fram kemur kafla 23.3. Sambrileg kvi er a finna msum rum lgum sbr. 2. tlul. 1. mgr. 26. gr. laga um hollustuhtti og mengunarvarnir og 1. mgr. 22. gr. laga um varnir gegn mengun hafs og stranda nr. 33/2004.

Afturkllun stjrnvaldskvrunar, t.d. svipting leyfis

Afturkllun stjrnvaldskvrunar eins og svipting leyfis til a reka tiltekna starfsemi ea til framkvmda er heimilu kvenum tilvikum egar s staa kemur upp a aili uppfyllir ekki lengur lagaskilyri til a halda slku leyfi.521 form um sviptingu leyfis er tali beint vingunarrri ar sem vivrun um a slku rri veri beitt getur rst a aili grpi til rstafana til a fullngja skilyrunum. rri af essu tagi er a finna lggjf um umhverfisvernd, til dmis lgum um hollustuhtti og mengunarvarnir, og lgum um mehndlun rgangs nr. 55/2003. eim lgum kemur fram s skilnaur a rrinu s tla a knja um framkvmd rstfunar. Dmi eru um a afturkllun leyfis hafi fremur einkenni stjrnssluviurlaga v stundum kvea lg um a rrinu skuli beitt tilefni af lgbroti.522 Mikilvgt er a skrt s lgum hvort afturkllun s vingunarrri ea stjrnssluviurlg .e. hvort veri er a vinga aila til agera ea refsa fyrir framin brot.

Dagsektir

Eins og ur segir er samkvmt 73. gr. nvl. heimilt a beita dagsektum til a knja menn til framkvmda rstfunum sem eim er skylt a hlutast til um samkvmt lgunum ea til ess a lta af atferli sem er lgmtt. kvi er almenns elis og heimildin beinist a tvenns konar astum eins og sj m af oralagi greinarinnar. Samkvmt 2. mlsl. 73. gr. skal kvea hmark dagsekta regluger. Regluger sem hefur a geyma slkt kvi hefur ekki veri sett grundvelli nttruverndarlaga nr. 44/1999. Eins og ur er fram komi er regluger um nttruvernd nr. 205/1973 sem sett var grundvelli nttruverndarlaga nr. 47/1971 enn gildi a v marki sem hn fer ekki bga vi kvi ngildandi laga, sbr. 2. mgr. 78. gr. reglugerinni er kvei um hmark dagsekta sem eru 2000 kr. Me breytingu
521 Pll Hreinsson, vingunarrri stjrnvalda, bls. 383. 522 Pll Hreinsson, vingunarrri stjrnvalda, bls. 383384.

Hvtbk~nttruvernd 421

Hverarverur Vonarskari.

nttruverndarlgum nr. 47/1971 var hmark dagsekta hkka 10.000 kr. en reglugerinni var ekki breytt til samrmis. Framangreind lg hafa n veri afnumin. ar sem engin nnur kvi um hmark dagsekta eru gildi sem gengi geta framar kvi reglugerar nr. 205/1973 verur a lykta a gilt hmark s 2000 kr. 41. gr. reglugerar um nttruvernd er gert r fyrir a undanfari dagsekta su fyrirmli. Efnislega er kvi 73. gr. gildandi laga um nttruvernd samhlja 3. mgr. 37. gr. eldri laga um nttruvernd nr. 47/1971. tla verur a slk fyrirmli urfi a vera skrifleg. Eins og fram kemur hr a framan er kvei um fyrirmli um rbtur sem undanfara ess a sjlftkurri 49. gr. nvl. veri beitt um frgang efnistkusvis og innlausn tryggingar. Samkvmt VI. kafla laga um hollustuhtti og mengunarvarnir er undanfarandi minning og krafa um rbtur skilyri ess a dagsektum s beitt. 54. gr. skipulagslaga er einnig gert r fyrir a sveitarstjrn gefi t fyrirmli og setji mnnum frest til a sinna eim ur en hn beitir dagsektum. Reglur um andmlartt eiga vi egar tekin er kvrun um dagsektir. a samt skilyrinu um undanfarandi fyrirmli gerir a a verkum a rrinu verur vart beitt nema um stand s a ra sem er vivarandi dgum ea vikum saman. Ljst er a rri hentar illa til a taka bratilvikum. Hins vegar m tla a kvi sem leggja fjrhagslegar byrar aila gerist hann sekur um vanrkslu geti haft afgerandi hrif viljaafstu hans.

Stvun starfsemi

lgum um hollustuhtti og mengunarvarnir kemur fram a heilbrigisnefnd og Umhverfisstofnun hafa heimildir til a stva ea takmarka starfsemi ea notkun, sbr. 3. tlul. 1. mgr. 26. gr. eirra laga, til a knja um framkvmd rstfunar. Heimilt er a beita kvinu ef um alvarleg tilvik er a ra ea treku brot. Sambrileg kvi eru lgum um erfabreyttar lfverur nr. 18/1996 og lgum um varnir gegn mengun hafs og stranda nr. 33/2004. Stvun atvinnurekstrar er afar yngjandi vingunarrri og ber ess vegna a beita v af var. Eins og fram hefur komi er ekki kvei um slk rri ngildandi nttruverndarlgum. M tla a heimildir til a stva starfsemi geti einnig tt vi svii nttruverndar, eins og t.d. um framkvmdir nttruverndarsvum a ekki s um bra httu a ra.

23.5 Beiting vingunarrra

Mikilvgt er ef knja aila til framkvmda a umrdd skylda ea bann s vel skilgreint eim lgum ea reglum sem um vikomandi svi gilda og einnig a skrt s hvaa stjrnvld fara me heimildir til a beita rrunum. vingunarrrum verur v aeins beitt a fyrir hendi s einhvers konar vanrksla ea lgmtt atferli og a mat liggi fyrir um a inngrip s nausynlegt. nttruverndarlgum er a finna fjlda kva sem telja verur skr a v er varar skyldu ea bann sem au mla fyrir um. Sem dmi m nefna 1. mgr. 36. gr. ar sem segir a vi tnrkt, skgrkt, uppgrslu lands, skjlbeltager og ara rktun skuli ess gtt a hn falli sem best a heildarsvipmti lands. 4. mgr. 39. gr. segir a ekki skuli a rfu eya ea spilla grri me mosa-, lyngea hrsrifi ea annan htt en ekki er neina vsbendingu a finna um hvers konar eying slkum grri getur talist rf. Dmi eru jafnframt um skr bannkvi, t.d. kvi um bann vi a nema brott ea losa steingervinga af fundarsta 2.
422 | Hvtbk~nttruvernd

mgr. 40. gr. laganna. v tilviki er lklegt a vingunarrri geti komi a gagni enda broti a jafnai egar frami er vitneskja fst um a. gagnast betur a beita refsiviurlgum ea stjrnvaldssektum, ekki sst forvarnarskyni. A sama skapi verur dagsektum og rum vingunarrrum ekki beitt ef mlsaila er mgulegt a gegna eirri skyldu sem um er a ra.523 Mealhfsregla 12. gr. stjrnsslulaga nr. 37/1993 er mikilvgt leiarljs egar tekin er kvrun um vingunarrri. Hn felur sr a stjrnvald skuli v aeins taka yngjandi kvrun ef lgmtu markmii, sem a er stefnt, verur ekki n me ru og vgara mti. Skal ess gtt a ekki s fari strangar sakirnar en nausyn ber til. Til a mealhfsreglan endurspeglist framkvmd vingunarrra m tla a farslast s a mla skrt fyrir um bi hin vgari rri og hin strangari. annig er gefin til kynna kvein r vibraga sem til greina koma. Af mealhfsreglunni leiir a almennt ber a minna aila fyrst og veita honum hfilegan frest til ess a koma mlum lgmlt horf ur en gripi er til harkalegri rra.524 verur a huga a v a egar um bra httu er a ra verur a vera hgt a grpa til skjtra og rangursrkra rstafana. Sem dmi um hf beitingu ess rris sem vali er m nefna mat fjrh dagsekta. Er mikilvgt a meti s hvaa fjrh er lkleg til a ngja sem hvati til agera egar sektunum er tla a vera slkt hreyfiafl. Sjnarmi um hkkun sekta til fordmingar broti eiga annig ekki vi nema um viurlagasektir s a ra. Arar reglur stjrnsslulaga svo sem um fullngjandi rannskn mls, andmlartt, jafnri o.fl. eiga almennt vi um kvaranir um beitingu vingunarrra enda eru r almennt taldar til stjrnvaldskvarana, sbr. 2. mgr. 1. gr. laganna. Dmi eru um a heimilt s a beita vingunarrri egar sta svo sem 29. gr. laga um hollustuhtti og mengunarvarnir. Verur kvi ekki skili ruvsi en svo a eim tilvikum s ekki skylt a gefa kost andmlum.525 Mikilvgt er a skr afstaa s tekin til ess lgum ef reglur stjrnsslulaga um mlsmefer eiga ekki vi. egar stjrnvald beitir vingunarrrum er gripi me afgerandi htti inn atburars og ar me rttindi mlsaila og hafa mlsmeferarreglur auki vgi.

23.6 Stjrnvaldssektir

Stjrnvaldssekt er fsekt sem stjrnvaldi er heimilt a beita, lgum samkvmt, vegna brota gegn tilteknum fyrirmlum lgum ea reglum.526 Um er a ra stjrnssluviurlg sem eru refsikennd viurlg sem stjrnvld geta lgum samkvmt lagt hinn brotlega tilefni af httsemi sem er andst lgum, almennum stjrnvaldsfyrirmlum ea stjrnvaldskvrun.527 Stjrnssluviurlgum er einkum tla a hafa varnaarhrif. S meginmunur er stjrnvaldssektum og dagsektum a stjrnvaldssektirnar

523 Pll Hreinsson, vingunarrri stjrnvalda, bls. 384. 524 Pll Hreinsson, vingunarrri stjrnvalda, bls. 386. 525 grein Pls Hreinssonar, vingunarrri stjrnvalda, eru tekin dmi um kvaranir sem ekki hafa veri taldar til stjrnvaldskvarana, t.d. 3. mgr. 28. gr. laga um virisaukaskatt, nr. 50/1988. Pll telur kvena rttarvissu rkja um framkvmd essara kva, sj bls. 386. 526 Lgfriorabk. 527 Lgfriorabk.

Hvtbk~nttruvernd 423

lta a linu atviki og eru viurlg en dagsektir sna a ntinni og er tla a rsta mlsaila til a lta af athfn ea athafnaleysi.528 Heimildir til a beita stjrnvaldssektum er a finna nokkrum slenskum lagablkum. M ar nefna lg um gjaldeyrisml, lg um fjrmlafyrirtki, samkeppnislg og lg um vtryggingastarfsemi. Eitt dmi um slkt kvi er a finna lgum svii umhverfisverndar. ar er um a ra 15. gr. laga nr. 65/2007, um losun grurhsalofttegunda.
Fremri-Nmar, horft til suurs til Herubreiar.

23.7 byrg vegna umhverfistjns

23.7.1 Almennt um skaabtabyrg vegna umhverfistjns

Skaabtur er peningagreisla sem er tla a gera tjnola eins settan fjrhagslega og ef tjn hans hefi ekki ori.529 slenskur skaabtarttur byggir alla jafna sakarreglunni. a ir a tjnoli flestum tilvikum engan btartt nema hann sni fram a tjn hans veri raki til sakar annars manns. Hlutlgri byrg, .e. byrg n sakar, verur almennt ekki beitt nema srstk lagaheimild s fyrir hendi. Tjn nttru hefur um margt srstu sem gerir a a verkum a erfitt er a beita hefbundnum skaabtareglum um a. Ljst er a nttruspjll geta haft fr me sr einkarttarlegt tjn, t.d. ef vatnsbli landeiganda er spillt ea ef fiskstofni laxveii sem hann veiirttindi er eytt. Astur eru hins vegar oft r egar um er a ra nttruspjll a ekki er endilega hgt a benda einn eiginlegan tjnola skilningi skaabtarttar.530 egar spjll vera lfrki, vatni ea jarvegi bur allt samflagi tjn. Einna alvarlegustu afleiingarnar vera egar mikilvgum lfverum er trmt. Einnig kann a vera erfitt a afmarka tjni og oft er snnunarstaa erfi, bi hva varar snnun sakar og snnun um orsakatengsl milli atburar og tjns. essir erfileikar hafa leitt til ess a ngrannalndum okkar hafa veri settar srstakar reglur um skaabtabyrg vegna miss konar umhverfistjns. Fela r gjarnan sr vtkari byrg slku tjni en leiir af sakarreglunni.531 slensk lggjf er hins vegar talsvert brotakennd og samst a essu leyti. Engin heildst lg hafa veri sett um skaabtabyrg vegna umhverfistjns og athygli vekur a alls engin btakvi eru t.d. nttruverndarlgum nr. 44/1999, lgum um hollustuhtti og mengunarvarnir nr. 7/1998 ea lgum um rannsknir og ntingu aulindum jru nr. 57/1998. Um tjn vegna nttruspjalla gilda v yfirleitt aeins almennar reglur skaabtarttarins. nokkrum nlegum lgum er kvei um hlutlga byrg a tilteknum skilyrum uppfylltum, t.d. 16. gr. laga um varnir gegn mengun hafs og stranda nr. 33/2004, 28. gr. laga um
528 Pll Hreinsson, vingunarrri stjrnvalda, bls. 384 529 Lgfriorabk. 530 Viar Mr Matthasson 2002. Hvar eru btareglurnar vegna umhverfistjns? Afmlisrit til heiurs Gunnari G. Schram sjtugum 20. febrar 2001. Reykjavk, bls. 519. 531 grein Viars Ms Matthassonar, Hvar eru btareglurnar vegna umhverfistjns?, er fjalla um norrnar reglur um byrg vegna umhverfistjns, sj bls. 520.

424 | Hvtbk~nttruvernd

erfabreyttar lfverur nr. 18/1996 og 28. gr. laga um leit, rannsknir og vinnslu kolvetnis nr. 13/2001. N eru farvatninu mikilvgar breytingar essu svii, sbr. umfjllunarefni nsta kafla um umhverfisbyrg.

23.7.2 Frumvarp til laga um umhverfisbyrg

yfirstandandi lggjafaringi mlti umhverfisrherra fyrir frumvarpi til laga um umhverfisbyrg. Frumvarpi er sami eim tilgangi a uppfylla skyldur slenska rkisins vegna EES-samningsins og felur sr innleiingu tilskipunar 2004/35/EB fr 21. aprl 2004 um umhverfisbyrg tengslum vi varnir gegn umhverfistjni og rbtur vegna ess. Tilskipunin var tekin inn EES-samninginn me kvrun sameiginlegu EES-nefndarinnar nr. 17/2009 5. febrar 2009. Fyrirvari var gerur af slands hlfu hva varar vsanir tilskipanir 2009/147/EC um verndun villtra fugla og 92/43/EBE um vernd vistgera (natural habitats) og villtra plantna og dra sem falla ekki undir EES-samninginn. sland er v ekki skuldbundi til a mia skilgreiningu umhverfistjni vi tjn vernduum tegundum, vistgerum og svum samrmi vi framangreindar tilskipanir. Markmi tilskipunarinnar er a setja ramma um byrg vegna umhverfistjns og byggir hn meginreglu umhverfisrttar um a mengunarvaldur skuli greia (polluter pays principle). Rekstraraila sem veldur umhverfistjni ea yfirvofandi httu slku tjni er v bi skylt a gera rstafanir til a koma veg fyrir yfirvofandi tjn og bta r tjni ef tjn hefur ori og greia kostna af eim rstfunum. Samkvmt 3. gr. frumvarps til laga um umhverfisbyrg nr a til renns konar umhverfistjns. fyrsta lagi tjns vernduum tegundum og nttruverndarsvum, ru lagi tjns vatni me kvenum undantekningum og rija lagi mengunartjns landi sem veldur umtalsverri httu skalegum hrifum heilsufar manna. Hugtaki verndaar tegundir og nttruverndarsvi er skilgreint 14. tlul. 6. gr. sem: a. Tegundir villtra fugla og villtra spendra sem eru friaar samkvmt lgum um vernd, friun og veiar villtum fuglum og villtum spendrum og tegundir vatnafiska sem njta verndar samkvmt lgum um lax- og silungsveii. b. Lfverur, bsvi eirra, vistgerir og vistkerfi sem frilst eru samkvmt nttruverndarlgum. c. Frilst svi samkvmt nttruverndarlgum. d. Afmrku svi landi og sj sem njta verndar samkvmt srstkum lgum vegna nttru og landslags. a vekur athygli a hugtaki nr hvorki til sva sem eru nttruminjaskr n til sva sem hafa veri samykkt nttruverndartlun samkvmt kvrun Alingis. falla svokllu 37. gr. svi (.e. svi sem eiga a njta srstakrar verndar samkvmt 37. gr. nvl.) ekki undir hugtaki. Frumvarpi byggir tvenns konar byrgargrundvelli. Meginreglan er hlutlg byrg, sbr. 1. mgr. 2. gr. vegna umhverfistjns sem valdi er vi atvinnustarfsemi sem fellur undir II. viauka vi frumvarpi ea yfirvofandi httu umhverfistjni af vldum slkrar starfsemi. etta er einkum mengandi starfsemi, mehndlun rgangs, losun efna vatn, framleisla og flutningur httulegra og skalegra efna

Hvtbk~nttruvernd 425

og flutningur rgangs milli landa. fellur undir viaukann framleisla, mefer og notkun erfabreyttum lfverum og leyfisskyld vatnstaka og vatnsmilun. Auk hlutlgrar byrgar tekur frumvarpi einnig til byrgar grundvelli sakarreglunnar umhverfistjni vernduum tegundum og nttruverndarsvum svo sem ur segir og yfirvofandi httu slku tjni sem rekja m til annarrar atvinnustarfsemi en eirrar sem fellur undir viauka II, sbr. 2. mgr. 2. gr. frumvarpsins. Frumvarpi hefur a geyma reglur um athafnaskyldur rekstraraila sem byrg ber umhverfistjni ea yfirvofandi httu slku tjni og heimildir stjrnvalda til a gefa rekstraraila fyrirmli um rannsknir og rstafanir til a koma veg fyrir yfirvofandi umhverfistjn ea til a bta r slku tjni. er samrmi vi greisluregluna kvei um a rekstrarailinn skuli greia kostna af rstfununum. greinarger me norskum lgum um fjlbreytni nttrunnar er vsa til ess a tilskipun ESB um umhverfisbyrg feli sr lgmarksreglur. Tiltekin kvi norsku laganna byrg bera keim af kvum tilskipunarinnar. Dmi um etta er 70. gr. um byrg fyrirsum afleiingum af lgmtri starfsemi. Samkvmt kvinu skal s sem byrg ber grpa til eirra rstafana sem sanngjarnt er a gera krfu um til a koma veg fyrir og takmarka tjn og hagri. Athygli vekur einnig a samkvmt 74. gr. norsku laganna kann eim sem brtur gegn fyrirmlum laganna a vera gert a greia skaabtur til rkisins. dnskum lgum eru kvi um byrg vegna umhverfistjns bi almennum lgum um umhverfisvernd og srstkum lgum um umhverfistjn.

23.8 Refsingar

Refsing felur sr vanknun ea fordmingu samflagsins og er til ess fallin a veita eim sem henni sta jningu og gindum.532 Samkvmt 76. gr. laga um nttruvernd skal hver s sem brtur gegn kvum laganna ea reglna settra samkvmt eim sta sektum ea fangelsi allt a tveimur rum. Viurlagakvi 76. gr. laga um nttruvernd gerir annig ekki greinarmun brotum eftir eli eirra dag. Mikilvgt er a grundvllur refsibyrgar s skr og myndi a auka skrleika og draga fram herslur um byrg ef tilgreind vru au kvi laganna sem leia til refsibyrgar. Benda m a s lei er farin 75. gr. norsku laganna um fjlbreytni nttrunnar. Rtt er a geta ess a samkvmt 179. gr. almennra hegningarlaga, nr. 19/1940 skal hver s sem gerist sekur um meiri httar brot gegn lagakvum um verndun umhverfis me eftirfarandi verknai sta fangelsi allt a fjrum rum: 1. Mengar loft, jr, haf ea vatnasvi annig a af hlst verulegt tjn umhverfi ea veldur yfirvofandi httu slku tjni. 2. Geymir ea losar rgang ea skaleg efni annig a af hlst verulegt tjn umhverfi ea veldur yfirvofandi httu slku tjni. 3. Veldur verulegu jarraski annig a landi breytir varanlega um svip ea spillir merkum nttruminjum.

532 Lgfriorabk. Teki skal fram a skilgreining hugtaksins er tarlegri orabkinni.

426 | Hvtbk~nttruvernd

au brot sem tilgreind eru 1. og 2. tlul. geta veri athafnir sem valda verulegum skaa lfrki ea eru til ess fallin. Veruleg spjll landslagi og nttruminjum, .m.t. frilstum svum, vara refsibyrg samkvmt 3. tlul. Refsibyrg er almennt byrg einstaklinga. Liti hefur veri svo a tilgreina urfi srstaklega heimildir til a gera lgailum refsingar. Srstakt kvi um refsibyrg lgaila er nokkrum lagablkum svii umhverfisverndar, t.d. 34. gr. laga um hollustuhtti og mengunarvarnir nr. 7/1998. ar er teki fram a sektir megi kvara lgaila sk veri ekki snnu fyrirsvarsmenn ea starfsmenn hans ea ara einstaklinga sem gu hans starfa, enda hafi broti ori ea geta ori til hagsbta fyrir lgailann. Sams konar kvi er lgum um efni og efnablndur nr. 45/2008. Tilefni til a kvea um refsibyrg lgaila er sst minna egar um er a ra brot lgum um nttruvernd en ekki er kvei um slka byrg gildandi lgum. Ekki er heldur slkt kvi lgum um erfabreyttar lfverur. Srstk hersla er lg refsibyrg lgaila nrri tilskipun ESB um refsingar fyrir brot lggjf um umhverfisvernd533 Meal annars er gert r fyrir a aildarrkin kvei lggjf sinni um refsibyrg vegna brota lggjf sambandsins um nttruvernd (.e. fugla- og vistgeratilskipununum). greinarger me norsku lgunum um fjlbreytni nttrunnar er nokku fjalla um svokllu hugrn refsiskilyri, .e. gleysi og setning. Nefnd sem vann a undirbningi laganna lagi til a grundvllur refsibyrgar yri setningur og alvarlegt gleysi. Taldi nefndin ekki stu til a leggja refsibyrg vi einfldu gleysi. Eftir a tillgur nefndarinnar hfu fari umsagnarferli lagi umhverfisruneyti til a grundvllur refsibyrgar yri setningur og gleysi h v hvort um alvarlegt gleysi vri a ra. Bent var a a yri miklum erfileikum bundi a sanna a gleysi vri alvarlegt og einnig a varnaarhrif laganna yru meiri me essu mti. Rtt er a taka srstaka afstu til essa ar sem teki er fram 18. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 a fyrir gleysisbrot skuli v aeins refsa a srstk heimild s til ess lgunum.

23.9 Eftirfylgnikvi norskum rtti

Nefndin telur rtt a gefa gaum tfrslu vingunarrra hinum nju norsku lgum um fjlbreytni nttrunnar.

23.9.1 Fyrirmli um rbtur ea stvun framkvmda

Eftirlitsaili getur, samkvmt 69. gr. laganna, gefi fyrirmli um a bta r framkvmd ea um a hn s stvu ef hn samrmist ekki kvum laganna ea reglum sem settar eru grundvelli eirra. Valdi brot lgunum ea reglum settum samkvmt eim httu v a fjlbreytni nttrunnar rrni er eim brotlega skylt a grpa til rstafana til a hindra slka rrnun. Hafi rrnun egar tt sr sta er skylt a koma veg fyrir frekari rrnun og ef unnt er endurheimta fyrra stand. Vi beitingu greinarinnar arf a taka mi af sanngirnismlikvara annig a taka arf tillit til kostnaar af rstfunum, hverju r muni skila, afleiinga brotsins, sk tjnvalds og fleiri tta. Meal rstafana sem til greina koma eru

533 Directive 2008/99/EC of the European Parliament and of the Council of 19 November 2008 on the Protection of the Environment through Criminal Law.

Hvtbk~nttruvernd 427

eying framandi lfvera sem broti varar ea a lifandi lfverur veri frar aftur upprunasta.

23.9.2 fyrirsar afleiingar af lgmtri starfsemi

Hafi framkvmdir sem samrmast lgunum verulegar fyrirsar afleiingar fyrir fjlbreytni nttrunnar skal s sem byrg ber grpa til eirra rstafana sem sanngjarnt er a gera krfu um til a koma veg fyrir og takmarka tjn og hagri, skv. 70. gr. laganna. Stjrnvld geta gefi fyrirmli um endurheimt fyrra stands veri a ekki tali of yngjandi fyrir byrgaraila.

23.9.3 Sjlftkurri stjrnvalda og afnot af fasteign annarra

S ekki fari a fyrirmlum stjrnvalda um rstafanir sem fjalla er um hr a framan er stjrnvaldinu heimilt, skv. 71. gr. laganna, a lta framkvma r kostna ess sem byrgur er. A sama skapi er stjrnvldum heimilt a lta framkvma agerir ef a telst brnt me tilliti til fjlbreytni nttrunnar ea ekki er unnt a tilgreina byrgaraila. Samkvmt 72. gr. laganna eru afnot heimil af fasteign byrgaraila ea annarra aila til a hrinda framkvmd rstfunum samkvmt 69., 70. og 71. gr. Valdi slk not fasteignareiganda tjni ea gindum ber byrgaraili kostna af v.

23.9.4 Dagsektir
Heimilt er samkvmt 73. gr. laganna a beita dagsektum til a knja um framkvmd eirra. Athyglisvert er a heimilt er a kvea dagsektir fyrirfram ef srstakt tilefni er til og reiknast r strax fr eim tma er brot sr sta. Teki er fram a innheimta megi dagsektir hj murflagi lgaila.

23.10 Tillgur nefndarinnar

23.10.1 Inngangur
Nefndin telur brnt a skrar heimildir veri njum nttruverndarlgum til a beita vingunarrrum ef kvum laganna ea stjrnvaldskvrunum byggum eim er ekki fylgt. Mikilvgt er a tekin s afstaa til ess hvaa boum og bnnum skuli vera heimilt a fylgja eftir me slkum rrum. Gta arf srstaklega a v a vndu greining liggi fyrir v hvaa rri eru rangursrkust til a tryggja virka eftirfylgni laganna. Nefndin telur mikilvgt a skrt s kvei um eftirlit og hvaa stjrnvld skuli sinna v. Smuleiis er brnt a byrg eftirliti s ekki dreift um of. annig er skilvirkni best trygg me v a sami aili hafi me hndum eftirlit og eftirfylgni. egar um er a ra eftirlit me mengandi starfsemi er valdsvi stjrnvalda tfrt annig a leyfisveiting, eftirlit og eftirfylgni er smu hendi. annig fst heildaryfirsn yfir vikomandi starfsemi hj eftirlitsstjrnvaldinu. Nefndin leggur til a eftirlit me frgangi efnistkusva veri frt til skipulagsfulltra sveitarstjrna ea umhverfisfulltra, sbr. tillgu nefndarinnar kflum 21.5.6 og 22.8.2. Framkvmdaleyfi er gefi t af sveitarstjrnum og hefur skipu428 | Hvtbk~nttruvernd

lagsfulltri a hlutverk a fylgjast me v hvort fari s a lgum hva a varar og honum er heimilt a beita vingunarrrum ef brestir vera ar . Einnig ber sveitarstjrn samkvmt ngildandi nttruverndarlgum skylda til a sj um frgang efnistkusvis kostna nmurttarhafa sinni hann ekki skyldum snum.

23.10.2 vingunarrri
Nausynlegt er a kvei veri skrt um a hvenr heimilt s a beita vingunarrrum vegna brota nttruverndarlgum og a rrin su hentug til a n settu markmii. Meal annars arf a mla skrt fyrir um a hvenr grpa m til dagsekta og taka afstu til ess hvaa vanrksla og hvaa brot geta leitt til ess a rrinu veri beitt.

Dagsektir

Nefndin leggur til a haldi veri r heimildir sem eru til staar til a beita dagsektum og er nnar lst kafla 23.3.123.3.4. r lta m.a. a vernd almannarttarins og taka til eftirtalinna atria: til a knja landeigendur til a lta af lgmtum hindrunum vi fr gangandi manna, sbr. 1. mgr. 14. gr. til a stva lgmtar takmarkanir heimild til a tjalda, sbr. 21. gr. til a knja um a giringar sem settar hafa veri upp trssi vi lg veri fjarlgar ea a sett veri upp hli ef girt hefur veri yfir forna jlei n ess a uppfylla skyldu, sbr. 23. gr. til a knja um a stt s um leyfi til framkvmda, sbr. 38. gr. til a knja um a lgmt auglsingaskilti veri fjarlg, sbr. 43. gr. til a knja um a gengi veri fr efnistkusvum samrmi vi lg, sbr. 49. gr. tengslum vi heimildir til a beita dagsektum vegna hindrana almannartti telur nefndin rtt a kvei veri um heimild einstaklinga og tivistarsamtaka til a krefjast rskurar Umhverfisstofnunar um rttmti banns vi umfer, sj kafla 19.4.5. og um hvort giringar brjti bga vi almannarttinn, sj kafla 19.4.10. Dagsektir geta a mati nefndarinnar veri virkt rri til a framfylgja skilyrum leyfi fyrir framkvmdum. kann rri a henta kvenum tilvikum ar sem nausynlegt er a stva lgmtt jarrask anna en a sem greinir 38. og 49. gr. nvl. og msa ara lgmta starfsemi ea httsemi ar sem htta er nttruspjllum. Hmark dagsekta arf a endurskoa og kvea um heimildir til a innheimta sektir hj murflagi lgaila, sbr. kvi 73. gr. norsku laganna.

Krafa um rbtur minning

Nefndin telur a kvea mtti um heimild til a gera krfu um rbtur t.d. ar sem um lgmtt jarrask er a ra. grundvelli laga um hollustuhtti og mengunarvarnir og laga um mehndlun rgangs er gjarnan veitt minning um lgbundna skyldu ef henni er ekki sinnt og samhlia ger krafa um tilteknar rbtur. Slkt rri getur t.d. henta til a fylgja eftir kvum um rtt almennings til umferar og um umgengni um nttruverndarsvi. Samkvmt 69. gr.

Hvtbk~nttruvernd 429

norsku laganna er heimilt a kvea um rstafanir til rbta og endurheimtar egar tjn verur lffrilegri fjlbreytni. Lagt er til a svipa rri veri tfrt lgum um nttruvernd.

Sjlftkurri

Nefndin leggur til a fjlga veri heimildum til a beita sjlftkurrum, .e. a vinna verk kostna ess sem er skylt a inna a af hendi, t.d. egar um er a ra lgmtar hindranir almannartti. annig megi t.d. fjarlgja giringar sem settar eru upp og hindra agang a vatns-, r- ea sjvarbakka, setja upp hli ef girt hefur veri yfir forna jlei og fjarlgja lgmtt auglsingaskilti. Sjlftkurri kmu annig almennt til greina framhaldi af dagsektum beri r ekki rangur ea stainn fyrir r ef eim verur ekki vi komi ea r ekki taldar jna tilgangi. Lagt er til a kvei veri um heimild til afnota af fasteign byrgaraila ea annarra aila til a tryggja framkvmd sjlftkurra svo sem gert er 72. gr. norsku laganna.

Afturkllun leyfis

Nefndin telur mikilvgt a heimilt veri a afturkalla leyfi sem veitt eru til framkvmda ea starfsemi vernduum svum, sbr. leyfi sem Umhverfisstofnun tekur kvrun um skv. 38. gr. nvl., ef skilyri ess eru ekki lengur uppfyllt. egar um er a ra frilst svi er kvei um srstakt leyfi Umhverfisstofnunar til framkvmda auk ess sem jafnan er krafist framkvmdaleyfis sveitarstjrnar samkvmt skipulagslgum. Lagt er til a mlt veri fyrir um a leyfi Umhverfisstofnunar urfi a liggja fyrir ur en framkvmdaleyfi er veitt.

Stvun framkvmda

Nefndin telur nausynlegt a til vibtar heimildum 2. mgr. 38. gr. nvl. veri skrt kvei um heimild Umhverfisstofnunar til a stva framkvmdir ar sem htta er a frilstum nttruminjum veri spillt enda ljst a skrifleg skorun er mjg milt vingunarrri og dagsektir ekki ngjanlegar egar um er a ra framkvmdir sem hafa verulega rskun fr me sr og eru oft ekki afturkrfar. A sama skapi kann a vera tilefni til a kvea um a heimilt veri a stva framkvmdir sem brjta bga vi srstk verndarkvi laga um nttruvernd. etta mtti tfra me eim htti a ef stofnunin fr vitneskju um a hafnar su n leyfis framkvmdir sem gna nttrufyrirbrum sem eru nttruminjaskr ea sem falla undir 37. gr. nvl. geti hn beint skorun til skipulagsfulltra um a hann beiti valdheimildum snum og stvi framkvmdir. Veri hann ekki vi eirri skorun innan tiltekins tma geti Umhverfisstofnun stva framkvmdir tmabundi. Tmafrestur yri a taka mi af astum og ef tjn er yfirvofandi verur a vera hgt a taka kvrun mjg skmmum tma. Slka kvrun Umhverfisstofnunar yri a vera hgt a bera undir rskurarnefnd sama htt og kvei er um 8. mgr. 52. gr. skipulagslaga. Nefndin telur einnig stu til a mla fyrir um heimild Umhverfisstofnunar til a beina skorun til sveitarstjrnar um a afturkalla leyfi og bta r galla mlsmefer, egar lgmltra umsagna um nttruvernd hefur ekki veri leita og a gera sveitarstjrn skylt a taka afstu til skorunarinnar innan tiltekins frests. Jafnframt a unnt vri a kvea um heimild Umhverfisstofnunar til a stva slkar framkvmdir tmabundi mean lgmlt mlsmefer fer fram.
430 | Hvtbk~nttruvernd

Yri framkvmdaaili fyrir tjni vegna essa og vri gri tr um gildi leyfisins kynni hann a eiga rtt til skaabta fr sveitarflaginu. Enn fremur er lagt til a heimilt veri til brabirga a stva framkvmdir ar sem alvarleg htta er talin nttruspjllum og agerir ola ekki bi. Er ar hf huga svipu astaa og greinir 29. gr. laga um hollustuhtti og mengunarvarnir, nr. 7/1998.

23.10.3 Stjrnvaldssektir
Nefndin telur rtt a kanna veri hvort stjrnvaldssektir henti til a fylgja eftir kvum nttruverndarlaga. Stjrnvaldssektir geta tt vi ar sem um afturkrf spjll er a ra, mlsatvik liggja ljs fyrir og brot er ekki meiri httar, sbr. 179. gr. hegningarlaga. Til dmis gti etta rri henta til a bregast vi lgmtum letrunum nttrumyndanir, sbr. 42. gr. laga um nttruvernd. eim tilvikum eru rbtur stundum framkvmanlegar og spjll afturkrf. Telur nefndin a taka veri mi af fyrirkomulagi eftirlits vi a mat. ar sem um er a ra vandmefari viurlagarri telur nefndin mikilvgt a skrar reglur veri settar um lagningu slkra sekta og skrt afmarka hverjum er heimilt a beita slku rri. er nausynlegt a sett veri vimi um fjrh stjrnvaldssekta en mikilvgt er a hn s samrmi vi alvarleika brots.

23.10.4 byrg tjni nttruminjum

Nefndin telur rtt a taka mi af frumvarpi til laga um umhverfisbyrg og huga a v hvort sta s til a setja tarlegri kvi um byrg umhverfistjni lg um nttruvernd me hlisjn af lggjf ngrannarkjanna svo sem 74. gr. norsku laganna, sbr. kafla 23.9, ar sem kvei er um a s sem brtur gegn fyrirmlum laganna skuli greia skaabtur til rkisins.

23.10.5 Refsingar
Refsingar eru viurhlutamestu vibrg samflagsins vi brotum. ess vegna arf a hafa skilgreiningu hugtaksins huga egar meti er hvort sta er til a skilja refsingu vi tilteknu broti, .e. meta hvort sta er til a lsa vanknun ea fordmingu og valda hinum brotlega jningu ea gindum. Nefndin telur mikilvgt a brot sem vara refsingu su skilgreind af kostgfni og a refsing s stigskipt eftir alvarleika brota. Brot sem telja m mjg alvarleg eru brot sem fela sr nttruspjll frilstum svum, eying tegunda og spjll sem hafa fr me sr verulega fkkun tegundar sem og meiri httar jarrask og rask jarminjum. Nefndin telur rf skilvirkari viurlagarrum vegna aksturs utan vega og leggur til a lgreglu veri heimilt a sekta fyrir slk brot me sama htti og fyrir hraakstur. Nefndin telur mikilvgt a mlt veri fyrir um refsibyrg lgaila. Til greina kemur a mati nefndarinnar a heimilt veri a refsa vegna brota sem framin eru af gleysi.

Hvtbk~nttruvernd 431

Samantekt niurstana

24

434 | Hvtbk~nttruvernd

24. Samantekt niurstana

24.1 Inngangur
Vifangsefni nefndar um endurskoun nttruverndarlaga var a leia saman ekkingu lkum svium til a gera tarlega og alhlia ttekt lagaumhverfi nttruverndarmla og leggja grunn a smi nrrar lggjafar. hvtbkinni hefur nefndin lagt herslu a gera grein fyrir eim nju aferum og vihorfum sem rutt hafa sr til rms nttruvernd va um heim og eiga rtur a rekja til missa eirra aljasamninga sem slendingar hafa gerst ailar a. tillgum nefndarinnar er reynt a finna essum hugmyndum og aferum lei inn slenska lggjf. Nefndin er sammla um a byggja skuli n nttruverndarlg grunni ngildandi laga en a leitast skuli vi a skerpa msum greinum og efnisatrium sem ekki hafa reynst ngjanlega vel. Nefndin leggur herslu mikilvgi ess a sett su fram skr markmi og a beitt s eim stjrntkjum sem lklegust eru til a skila eim rangri sem a er stefnt. A mati nefndarinnar er jafnframt brnt, egar kemur a reglum um vernd nttrunnar og ntingu aulinda hennar, a leitast s vi a gta jafnvgis milli lkra hagsmuna.

24.2 Markmi og gildissvi

Nefndin telur ekki stu til a gera veigamiklar breytingar markmiskvi nttruverndarlaga en leggur til a skrar s kvei um almannartt kvinu. A mati nefndarinnar er nausynlegt a skra betur gildissvi nttruverndarlaga a v er varar vernd lfrkis hafsins og styrkja ann verndartt. Nefndin leggur ekki til breytingar afmrkun gildissvis nttruverndarlaga gagnvart lgum um vernd, friun og veiar villtum fuglum og villtum spendrum ea laxog silungsveiilgum. Hn telur hins vegar fulla stu til a huga a v a fella lg um landgrslu og lg um skgrkt inn nttruverndarlg. (Sj kafla 10.3.)

24.3 Meginreglur umhverfisrttar

Nefndin leggur herslu a njum nttruverndarlgum veri tfrar r meginreglur umhverfisrttar sem gegna veigamestu hlutverki nttruvernd. Meal eirra eru vararreglan, reglurnar um fyrirbyggjandi agerir, samttingu umhverfissjnarmia og greislureglan. Einnig leggur nefndin til a lgfestar veri tvr mikilvgar reglur til vibtar, .e. regla um vsindalega ekkingu sem grundvll kvaranatku og regla um vistkerfisnlgun og mat heildarlagi

Hvtbk~nttruvernd 435

Alaskalpna (Lupinus nootkatensis) komin lyngma og einiberjarunna.

(sj kafla 12). Mikilvgt er a setja skran ramma um beitingu meginreglnanna annig a r skapi tiltekin vimi sem leggja skal til grundvallar tku kvarana sem hafa hrif umhverfi og nttru. Nefndin leggur einnig herslu a gildissvi meginreglnanna veri sett fram me skrum htti lgunum og a a ni m.a. til tku stjrnvaldskvarana og tgfu stjrnvaldsfyrirmla en einnig til stefnumtunar og tlanagerar stjrnvalda og flaga eigu hins opinbera hvert sem flagaform eirra er. Telur nefndin a innleiing meginreglnanna myndi stula a v a markmii um sjlfbra run nist.

24.4 Frilsingar og nnur vernd

samrmi vi skuldbindingar slands samkvmt msum aljasamningum telur nefndin mikilvgt a skipulega veri unni a v nstunni a mynda net verndarsva hr landi og hafinu umhverfis landi. a tti a tryggja a innlendar tegundir, bsvi, vistgerir og vistkerfi njti ngjanlegrar verndar til ess a vihalda lffrilegri fjlbreytni landsins og gera tegundum kleift a dreifast milli sva me nttrulegum htti. sama htt tti verndarsvanet a tryggja skipulega vernd landslags og jarmyndana.

24.4.1 Svavernd
a er tillaga nefndarinnar a frilsingaflokkar samkvmt nttruverndarlgum veri endurskoair me a a markmii a skipulag eirra endurspegli me skrari htti tilgang og markmi frilsinga. etta tti a mati nefndarinnar a stula a v a kvaranir um frilsingu sva veri markvissari og a ljsara liggi fyrir hva r feli sr. a tti aftur a tryggja betur a s rangur nist sem a er stefnt me frilsingunum. S flokkun sem nefndin leggur til er betra samrmi vi flokkunarkerfi Aljanttruverndarsamtakanna (IUCN) en flokkun samkvmt ngildandi lgum (sj nnar kafla 14.714.8). etta auveldar samanbur verndara sva og mat rangri verndar. Nefndin gerir r fyrir fjrum njum frilsingarflokkum, nttruv, bygg verni, landslagsverndarsvi og verndarsvi me sjlfbrri og hefbundinni ntingu. Eftirfarandi tafla hefur a geyma yfirlit verndarflokka samkvmt tillgum nefndarinnar og lsingu eim:
436 | Hvtbk~nttruvernd

Heiti frilsingarflokks
Nttruv

IUCN flokkur
Ia

Hlutfallsleg Tilgangur og markmi frilsingar str sva

Oft minni svi ea hluti strri sva Str ltt snortin svi Venjulega strri svi Oftast minni svi Misstr svi Venjulega strri svi Venjulega strri svi Misstr svi Frilsing me strangri verndun, miklum takmrkunum umfer og ntingu, eim tilgangi a varveita lffrilega fjlbreytni og mgulega einnig jarminjar/ jarmyndanir. Svin geta haft metanlegt gildi sem vimiunarsvi fyrir vsindarannsknir og vktun. Frilsing miar fyrst og fremst a v a varveita vttumikil svi, ltt snortin af hrifum, inngripum og framkvmdum mannsins. Frilsing til a vernda heildsttt landslag, jarmyndanir og vistkerfi svo og menningarleg og sguleg gildi vikomandi svis m.a. til a stula a v a almenningur eigi agang a fjlbreyttum nttrulegum svum til tivistar og frslu. Oftast jarfrileg fyrirbri sem verndu eru vegna frilegs gildis, fegurar ea srkenna. Frilst vegna mikilvgra vistkerfa, vistgera, tegunda og bsva eirra. Frilsing miar a verndun srsts og fgts landslags, landslagsheilda og jarmyndana. Frilsing jnar fyrst og fremst eim tilgangi a vernda nttruleg vistkerfi sem ntt eru me sjlfbrum htti. Frilsing nttrulegs svis til tivistar grennd vi ttbli.

Verni jgarar

Ib II

Nttruvtti Frilnd Landslagsverndarsvi

III IV V

VerndarsvimesjlfVI brrihefbundinnintingu Flkvangur V og VI

24.4.2 Vernd tegunda og vistgera

Mikilvg forsenda verndunar tegunda og vistgera er a fyrir liggi ekking og greining lfrki slands og mat v hvaa tegundir vistgera, plantna og dra urfi a vernda srstaklega. A v er varar tegundir lfvera gegna vlistar hr lykilhlutverki. Mikilvgt er a mati nefndarinnar a vlistar fi rttarlega ingu ann htt a alvarleg staa tegundar vlista leii sjlfkrafa til kvaranatku um agerir til verndar tegundinni. Nefndin telur einnig a setja tti fram verndarmarkmi ea vimi um kjsanlega verndarstu tegunda og vistgera njum nttruverndarlgum. Athafnaskylda rkisins rst af essu vimii annig a ef stand tegundar ea vistgerar vkur verulega fr vimiinu ber stjrnvldum skylda til a grpa til verndaragera samrmi vi kvi laganna. Nefndin telur a njum nttruverndarlgum tti a kvea um heimild til a kvea srtka vernd tegunda og vistgera. Heimildina yrfti a tfra ann htt a ljst s hvaa astur geta leitt til ess a henni s beitt. Hr yrfti a vsa til kjsanlegrar verndarstu sem byggir kvum lgum, stu tegundar vlista og einnig hvort vikomandi tegund s byrgartegund. Srtk vernd gti fali sr a tegund ea vistger yri frilst, bsvavernd ea veiistjrnun. (Sj nnar kafla 14.8.3.)

24.4.3 Tmabundin vernd

Nefndin er sammla um nausyn ess a nttruverndarlgum veri heimild til a kvea brabirgavernd sva, nttrumyndana, vistgera ea tegunda. Annars vegar yrfti a vera heimild til skyndivibraga svo sem a hindra agang a vikvmu svi stuttan tma til a fyrirbyggja tjn af vldum gangs ea annarrar astejandi httu. Hins vegar arf a vera hgt a taka kvrun um tmabundna vernd t.d. egar vntar breytingar eiga sr sta nttrunni, svo

Hvtbk~nttruvernd 437

Vatnafjll, suaustan vi Heklu.

sem ef fuglastofn vlista breytir um bsvi ea ef ytri umhverfisttir breytast skyndilega til hins verra annig a afkoma drastofns versnar verulega.

24.4.4 kvrun um frilsingu

Nefndin leggur herslu a kvrun um frilsingu arf a taka forsendum nttrunnar sjlfrar. Vi undirbning slkrar kvrunar arf jafnframt a vega saman hagsmuni almennings ea jarinnar heild af vernd nttrunnar annars vegar og hagsmuni landeigenda og annarra eirra sem kvrunin snertir beint hins vegar. Nausynlegt er a vira stjrnarskrrvarin eignarrttindi landeigenda og ann rstfunarrtt sem eim felst. v meiri og yngjandi hrif sem frilsingar hafa hagsmuni landeigenda eim mun meira vgi ttu hagsmunir eirra a hafa v mati sem liggur til grundvallar kvrun. hinn bginn verur a a lta a byrg verndun nttrunnar er jarinnar allrar og nttruvernd er v sameiginlegt verkefni landsmanna. Hr a framan var viki a heildstu skipulagi frilsinga me uppbyggingu nets verndarsva. etta ekki hva sst vi um vernd tegunda og vistgera. kvrun um frilsingu ea annars konar vernd er tekin grundvelli vsindalegra upplsinga um stand, verndargildi og verndarrf og t fr eim er stasetning og umfang verndarsva kvein. arna verur mrgum tilvikum um a ra val milli mgulegra verndarsva og essi afer felur v sr sveigjanlegra stjrntki en hefbundin frilsing sva. Nefndin leggur til a kvaranir um frilsingar veri a llu jfnu fram teknar formi stjrnvaldsfyrirmla, .e. auglsinga eins og n er ea reglugera. Hins vegar telur nefndin a tgfa stjrnvaldsfyrirmlanna eigi a fela sr stjrnvaldskvrun gagnvart landeigendum og rum sem eiga srstakra og verulegra hagsmuna a gta og a vi undirbning hennar veri v gtt kva stjrnsslulaga. Telur nefndin einnig hugsanlegt a tilviki einstakra frilsingaflokka yri samykki landeigenda gert a skilyri fyrir frilsingu, t.d. vegna stofnunar jgara. Gera yri r fyrir a kvrun um frilsingu geti einhverjum tilvikum takmarka eignarrttindi landeigenda eim mli a btaskylt vri og telur nefndin kjsanlegt a kvei s srstaklega um ennan btartt njum
438 | Hvtbk~nttruvernd

lgum. Heimild til eignarnms vegna frilsinga arf fram a vera nttruverndarlgum. Nefndin telur einnig a skra urfi kvi um akomu sveitarstjrna a undirbningi frilsinga. (Sj nnar kafla 15.5.)

24.4.5 Undangur fr kvum frilsinga og afnm ea breyting frilsingar

Nefndin telur akallandi a skr kvi veri njum lgum um heimildir til a veita undangur fr kvum frilsinga og jafnframt um a hvaa forsendur geti rttltt slkar undangur. Einnig urfa nttruverndarlg a geyma reglur um a hvaa tilvikum heimilt er a breyta ea fella niur frilsingu. Telur nefndin v elilegt a rngar heimildir su til a afnema frilsingu ea breyta henni annig a dregi s r vernd vikomandi svis ea a minnka. Leggur nefndin til a etta veri einungis heimilt egar verndargildi vikomandi svis er ekki lengur fyrir hendi ea hefur rrna svo a ekki eru lengur forsendur fyrir frilsingunni ea egar mjg brnir samflagshagsmunir krefjast ess a frilsingu s breytt ea hn felld niur. essu sambandi arf einnig a huga a skuldbindingum samkvmt aljasamningum.

24.5 Nttruminjaskr og nttruverndartlun

Nefndin telur a halda eigi meginatrium eirri skipan ngildandi nttruverndarlaga a gefa t nttruminjaskr og setja saman tlun til nokkurra ra senn, me svipuum htti og n er gert me nttruverndartlun, ar sem sett er fram forgangsrun verndunarverkefna. Nefndin leggur til a um essa tlun veri nota ori framkvmdatlun sta nttruverndartlunar. Samkvmt tillgum nefndarinnar hefi nttruminjaskr a geyma rj hluta (sj nnar kafla 16.3): Fyrsti hlutinn (A-hluti) yri heildarskr yfir frilstar nttruminjar slandi og hefi a geyma agengilegar upplsingar um r. Annar hluti nttruminjaskrr (B-hluti) fli sr lista yfir au svi og arar nttruminjar sem kvei hefi veri a setja forgang um verndun me v a taka r framkvmdatlun. etta vru minjar r rija hluta (C-hluta) skrrinnar og svi sem falla vel net verndarsva sem veri er a byggja upp. riji hluti skrrinnar (C-hluti) yri skr yfir nttruminjar sem sta ykir til a vernda me einhverjum htti. Vi val minjanna skrna yri stust vi tiltekin sjnarmi sem fram kmu nttruverndarlgum.

24.5.1 Val sva og annarra minja nttruminjaskr

Nefndin setur fram eftirfarandi tillgur um sjnarmi sem ttu a liggja til grundvallar vali nttruminja C-hluta nttruminjaskrr: augi ea fjlbreytni svisins hvort a hafi a geyma fgt nttrufyrirbri

Hvtbk~nttruvernd 439

 hvort um s a ra vttumiklar og samfelldar heildir hvort verndun ess s mikilvg til a varveita heildarmynd af vikomandi minjaflokki hversu upprunalegt og snorti a er ekkingargildi fagurfrilegt gildi og upplifunargildi tknrnt ea tilfinningagildi verndarrf menningargildi nausyn endurheimt leggur nefndin til a vlistar veri tengdir nttruminjaskr sem og vimi um kjsanlega verndarstu tegunda og vistgera (sj kafla 16.4.2).

24.5.2 Val sva og annarra minja framkvmdatlun

Vi undirbning eirra nttruverndartlana sem samykktar hafa veri til essa hefur veri byggt heildstu mati slenskum nttruvermtum og mikilvgi eirra slensku og aljlegu samhengi og leitast vi a koma upp skipulgu neti frilstra sva. Me v mti er reynt a tryggja a minnsta kosti lgmarksvernd lffrilegrar fjlbreytni, jarminja og landslags. Hugmyndin er s a neti s byggt skipulega upp annig a hvert ntt svi sem btist vi auki vernd innan hvers minjaflokks og tryggi me eim htti kjsanlega verndarstu hvort sem um er a ra t.d. tegundir, vistgerir ea landslag. Nefndin telur a fram eigi a byggja essum grunni og leggur herslu mikilvgi ess a skrar faglegar forsendur liggi til grundvallar kvrunum um forgangsrun minja og ar me hvaa minjar eru teknar framkvmdatlun hverju sinni. ngildandi nttruverndarlgum er kvei um au sjnarmi sem lta skal til vi undirbning nttruverndartlunar. Nefndin leggur jafnframt til fleiri atrii sem lta arf til vi undirbning framkvmdatlunar. (Sj kafla 16.4.3.)

24.5.3 Rttarhrif nttruminjaskrr

Nefndin leggur til a rttarhrif ess a minjar su frar nttruminjaskr veri aukin. annig vru framkvmdir sem gtu haft fr me sr rask minja C-hluta skrrinnar vallt har framkvmdaleyfi og a umsagnar vri krafist fr Nttrufristofnun slands sem og fr vikomandi nttruverndarnefnd. Umsgnin tti a leia ljs hvort verndargildi svisins vri gna me framkvmdunum. yri heimilt a binda leyfi skilyrum sem nausynleg ttu til a draga r hrifum framkvmdarinnar. Nefndin telur jafnframt brnt a um lei og minjar eru teknar framkvmdatlun list r tiltekna brabirgavernd ea tmabundna vernd. (Sj kafla 16.4.4.)

24.6 Framandi tegundir

rslok 2010 afhenti nefndin umhverfisrherra drg a frumvarpi til laga um breytingar nttruverndarlgum nr. 44/1999 en v voru m.a. lagar til breytingar 41. gr. um innflutning, rktun og dreifingu lifandi lfvera. Vi ger tillagn440 | Hvtbk~nttruvernd

anna hafi nefndin m.a. til hlisjnar aljasamninga sem sland aild a og vara etta mlefni. Tillgurnar miuu a v a skerpa og skra byrg og valdheimildir umhverfisrherra, sem og undirstofnana umhverfisruneytisins, a v er varar framandi lfverur samrmi vi byrg hans vernd slensks lfrkis og lffrilegrar fjlbreytni landsins. Nefndin lagi til a fimm njar greinar komi sta 41. greinar ngildandi laga, .e. 41. gr. og 41. gr. ad. r fjalla um innflutning lifandi framandi lfvera, dreifingu lifandi lfvera, agsluskyldu vegna innflutnings og dreifingar, tengsl vi nnur lg og agerir vegna gengra framandi tegunda. Frumvarpsdrg nefndarinnar voru birt heimasu umhverfisruneytisins og barst runeytinu fjldi umsagna, sr lagi vi tillgu um breytingar 41. gr. kafla 17.6 er ger grein fyrir helstu athugasemdum sem etta vara og afstu nefndarinnar til eirra.

24.7 Vatn

Efnisreglur um ntingu og umgengni um vatn og um vatnsvernd er ekki a finna einum heildstum lagablki slandi heldur eru kvi um etta dreif lggjfinni. Lg um stjrn vatnamla eru mikilvgt skref tt a skipulegri vernd vatns en au hafa ekki a geyma efnisreglur um umgengni um vatn ea heimildir til rstafana v skyni a vernda a. Nefndin bendir srstaklega mikilvgi ess a vernda vermtustu lindasvi landsins ann htt a hvorki veri spillt vatnsgum n umhverfi lindanna. A lgmarki telur nefndin nausynlegt a valin svi veri varveitt spillt. Einnig telur nefndin brnt a vernda ltt snortin og milu vatnasvi annig a tryggt s a hverjum landshluta s a minnsta kosti eitt strt vatnasvi ar sem rennsli er hindra og vatnafars- og vistfrileg samfella rofin. Nttruverndarlg yrftu a taka mi af essu. (Sj nnar kafla 18.3.)

24.8 Almannarttur

Almannartturinn sr langa hef slenskum rtti og helgast af v vihorfi a nttra slands s sameiginleg gi landsmanna sem llum s jafnfrjlst a njta. Brnt er a standa vr um ennan rtt. Jafnframt er nausynlegt a undirstrika a rttinum fylgir skylda um ga umgengni og tillitssemi gagnvart landeigendum, rum feramnnum og ekki sst nttrunni sjlfri. Nefndin telur ekki nausynlegt a rast verulegar breytingar eim kafla nttruverndarlaga sem fjallar um almannartt enda endurspegla mrg kvi hans hinn forna rtt sem haldist hefur breyttur um langa hr. eru nokkur atrii sem skerpa arf . Nefndin telur fulla stu til a endurskoa heimild landeigenda samkvmt 1. mgr. 14. gr. til a banna fr og dvl gangandi flks um afgirt rktu lnd sn. Nausynlegt er a setja ramma um essa heimild, annig a nttruverndarlgum veri tilteki hvaa astur geti rttltt slkt bann. Jafnframt arf a mati nefndarinnar a kvea um heimild einstaklinga og tivistarsamtaka til a krefjast rskurar Umhverfisstofnunar um rttmti ess og um rri stofnunarinnar til a framfylgja rttindum almennings. Leggur nefndin til a hf veri hlisjn af norskum og dnskum rtti essu sambandi (sj nnar kafla 19.4.5). a er afstaa nefndarinnar a kvi vatnalaga um umfer um vtn tti a flytja nttruverndarlg. Einnig telur nefndin nausynlegt a gera r fyrir

Hvtbk~nttruvernd 441

Vatnahryggur Kverkfjllum

heimild handa stjrnvldum til a takmarka umfer um vtn srstkum tilvikum til verndar nttru og lfrki. Sem dmi um slk tilvik m nefna tmabundnar takmarkanir veium og umfer hrygningarstvum mean hrygningu silunga og laxa stendur. Einnig m nefna nausyn slku rri varptma votlendisfugla. Nefndin telur ekki stu til a gera grundvallarbreytingar heimildum til a tjalda en skra yrfti mis hugtk 20. gr. nttruverndarlaga. Nefndin telur rtt a skerpa skyldu til grar umgengni egar tjalda er. 23. gr. nttruverndarlaga er kvei um bann vi a setja niur giringu vatns-, r ea sjvarbakka annig a hindri umfer gangandi manna. Nefndin leggur til a greininni veri kvei um heimild einstaklinga og tivistarsamtaka til a krefjast ess a Umhverfisstofnun rskuri um hvort slkar giringar brjti bga vi almannarttinn og a stofnunin taki eftir atvikum kvrun um beitingu vingunarrra framhaldi af v (sj nnar kafla 19.4.10). Um mefer elds vavangi er fjalla srstkum lgum, lgum um sinubruna og mefer elds vavangi nr. 61/1992. Nefndin telur stu til a huga hvort betur fri a fra kvi laganna nttruverndarlg, a minnsta kosti au sem fjalla um mefer elds vavangi. Mikilvgt er a almenn vitneskja s um reglur um mefer elds enda getur varkrni essu efni leitt af sr nttruspjll sem lengi eru snileg. kjsanlegt er a almenningur geti einum sta gengi a heildstu regluverki um fr, dvl og umgengni nttru slands. Nefndin telur tmbrt a fram fari rannskn ntingu jarargrurs, einkum fjallagrasa, jurta og fjrugrurs, atvinnuskyni og a mtu veri stefna um

442 | Hvtbk~nttruvernd

hana, ekki sst jlendum. Kanna arf hvort sta er til a ttast ofntingu mia vi lklega run og hvaa vibrg vru heppileg vi v. Hr yrfti a minnsta kosti a tryggja a stjrnvld hefu yfirsn yfir ntinguna og fylgdust me hrifum hennar.

24.9 Erfaaulindir

a er mat nefndarinnar a bta urfi inn lg um nttruvernd njum kafla sem fjalli um verndun og ntingu erfaefnis. ar urfa a vera skr kvi um leyfisveitingu til sfnunar og ntingar erfaefnis r slenskri nttru og um mlsmefer v sambandi. Jafnframt arf a setja skrar reglur um skrningu, innflutning og tflutning erfaefnis og hvernig standa skuli a fyrirfram upplstu samykki fyrir sfnun og ntingu. arf a fjalla um sanngjarna skiptingu hagnaar af ntingu erfaefnis. Auk essa er randi a kvei veri skrt um a hvar og hvernig essum mlaflokki verur fyrir komi stjrnsslunni, hvaa stofnanir annist leyfisveitingu, eftirlit og framkvmd essara mla. Sj nnar um etta kafla 20.5. Nefndin telur einnig stu til ess a sland gerist aili a Nagoya-bkuninni og fullgildi hana og annig a sland veri ori aili egar hn tekur gildi.

24.10 Skipulag stjrnsslu

24.10.1 Inngangur
Eins og fram kemur 21. kafla eru a mjg margar stofnanir sem sinna mlefnum nttruverndar slandi samanbori vi hin Norurlndin. Flestar slensku stofnanirnar eru litlar og sinna afmrkuum verkefnum. kostur ess a skipta verkefnum eins mlaflokks milli margra ltilla stofnana er s a htt er vi a vifangsefni eirra veri sm snium og faglega einsleit. Afleiingarnar eru m.a. sundurleitir gagnabankar, brotakennd ekking og skortur heildstri yfirsn. Jafnframt aukast lkur skrun milli stofnana og tvverknai. Slkt fyrirkomulag getur bi veri fjrhagslega hagkvmt og eins er htt vi a skilvirkni veri btavant. Sjlfsti ltilla stofnana geta hins vegar einnig fylgt kostir eins og ljslega m sj af blmlegu starfi nttrustofa undanfarin r. egar skipulag stjrnsslu nttruverndarmla er huga er nausynlegt a horfa til ess a slandi er fmennt samflag sem hefur strt land og vttumikil hafsvi a annast. Verkefni er umfangsmiki en ltill mannafli til a sinna v, a minnsta kosti samanbori vi ngrannalndin. a liggur v augum uppi a hr arf a leggja srstaklega mikla herslu skilvirkni og gott skipulag en einnig er mikilvgt a virkja frumkvi og huga flks og stula a v a sem flestir landsmenn taki tt a vakta og vernda nttru slands. N vihorf nttruvernd og aulindastjrnun sem hafa rutt sr til rms undanfrnum rum og ratugum fela sr a rkari hersla er lg vsindalega ekkingu sem grundvll kvaranatku. au kalla annig betri tengsl ekkingar og stjrnsslu. flestum hinna Norurlandanna hefur s lei veri farin a setja stofn sterkar milgar rkisstofnanir ar sem lg er hersla flun og milun ekkingar, heildaryfirsn og samttingu verkefna. Eins hefur veri leitast vi a styrkja stjrnsslu rkisins landsbygginni enda tt sveitarflg fari fram me mikilvg verkefni svii umhverfismla.

Hvtbk~nttruvernd 443

24.10.2 Tilflutningur verkefna og sameining stofnana

takt vi breyttar aferir og herslur nttruvernd telur nefndin skilegt a stefnt veri a endurskipulagningu slenskrar stjrnsslu essu svii. Nefndin ltur nausynlegt a einfalda skipulag og auka skilvirkni. v sambandi leggur nefndin til fyrsta lagi a hugaur veri tilflutningur verkefna milli stofnana og einnig hugsanleg sameining. Nefndin minnir a sameiningu stofnana verur a undirba af kostgfni og me skr markmi a leiarljsi. A mati nefndarinnar ttu breytingar stofnanamynstri annars vegar a mia a v a styrkja rannsknir og vktun og hins vegar a efla stjrnsslu og framkvmd nttruverndar me samttingu verkefna. Jafnframt arf a kappkosta a efla tengsl milli rannskna og annarrar ekkingarflunar annars vegar og kvaranatku og stjrnunar hins vegar. annig veri reynt a tryggja a kvaranataka byggi vallt sem bestum upplsingum. Sj nnar um etta kafla 21.5.4.

Varsla og umsjn lands

a er lit nefndarinnar a skoa tti vinning af v a sameina sem mest verkefni sem fela sr umsjn og vrslu lands og eftirlit me v. Margar stofnanir sinna essum verkefnum, t.d. Umhverfisstofnun (frilst svi), Landgrslan (landgrslusvi), Skgrkt rkisins (skgrktarsvi og jskgarnir), og Vatnajkulsjgarur. Nefndin ltur a samrekstur essara verkefna myndi leia til meiri hagringar og skilvirkni auk ess sem betri heildarsn fengist yfir verkefni sem og faglegur styrkur. Nefndin er sammla um a heppilegt s a stjrn jgara landsins s ekki samrmd og telur skilegt a yfirstjrn eirra vri hndum einnar stofnunar sem gti veri s sem ofangreind verkefni yru felld undir. essu stigi tekur nefndin ekki afstu til ess hvernig heppilegast vri a tfra etta.

Rannsknastarfsemi rkisins

A v er varar lgbundna rannsknastarfsemi rkisins er mikilvgt a mta skra stefnu um a hvaa upplsinga og gagna rkinu er tla a afla til gagns og hagntingar fyrir alla landsmenn. Gera m krfu a eirra s afla me sem skilvirkustum og hagkvmustum htti og a stofnunum su lagar skrar skyldur herar v efni. Nefndin telur mikilvgt a huga a essum atrium egar fjalla er um rannsknarstarfsemi rkisins og a hvort sameina tti einhverjar stofnanir ea flytja verkefni til. Hr arf meal annars a huga a v hvaa hlutverki stofnanirnar eigi a gegna a byggja upp ann gagnagrunn sem nttruvernd komandi ra arf a grundvallast . Nefndin telur a v fylgi tvrir kostir a byggja upp fluga, milga ekkingarstofnun svii nttrufra (sj nnar kafla 21.5.4). Hr er ess srstaklega a gta a starfsemi Nttrufristofnunar slands og Veiimlastofnunar skarast a verulegu leyti. Hlutverk Nttrufristofnunar sem ltur a heimildasfnun og rannsknum nttru landsins nr einnig til hafs og ferskvatns og lfrkis ess. Veiimlastofnun er rannsknastofnun svii ferskvatnsfiska og lfrkis eirra, sbr. lg um stofnunina nr. 59/2006. Augljs vinningur virist af v a leggja saman ekkingu og reynslu stofnananna me sameiningu eirra. Telur nefndin stu til a huga ennan kost.

444 | Hvtbk~nttruvernd

24.10.3 Skrt hlutverk stofnana

Nefndin leggur herslu a stofnunum s marka skrt hlutverk og a gtt veri betur a verkaskiptingu milli eirra. etta m.a. vi um stofnanir sem annast rannsknir, sem og r sem annast vktun en verkaskipting eirra er ljs mrgum tilvikum. Lklegt er a nstu ratugum veri miklar breytingar nttru slands. Gagnvart eirri run er mikilvgt a leggja herslu samrmda vktun og ga yfirsn. Rkari hersla vistfrilega nlgun rennir stoum undir auki hlutverk Nttrufristofnunar slands og telur nefndin a styrkja urfi stu Nttrufristofnunar slands sem milgrar stofnunar sem annast skipulega heimildasfnun um nttru slands, byggir upp gagnasfn og milar ekkingu r eim. Nefndin ltur jafnframt nausynlegt a skilgreina betur hlutverk og skyldur stofnunarinnar, t.d. a v er varar au ggn sem henni er fali a afla. telur nefndin mikilvgt a skilgreina me skrum htti byrg Nttrufristofnunar slands yfirumsjn vktunar lykiltta nttru slands a v marki sem etta verkefni er ekki srstaklega fali rum stofnunum.534 Me essu er tt vi a stofnuninni veri fali a gera vktunartlanir og bera byrg eim, en a framkvmd vktunar veri a verulegu leyti falin rum ailum. Nefndin leggur meal annars til a nttrustofur fi auki hlutverk essu sambandi. bendingar um skrari afmrkun verksvis og skyldna stofnana eiga einnig vi um stjrnsslustofnanir, ekki sst a v er varar eftirlit. Jafnframt er sta til a afmarka betur hlutverk og skyldur stofnana vegna fleiri verkefna. ar m t.d. nefna undirbning nttruverndartlunar og tgfu nttruminjaskrr, skrningu nttruminja og mat verndargildi.

24.10.4 Nttruvernd landsbygginni

A mati nefndarinnar er mikilvgt a efla samband og samr milli milgra og svisbundinna stjrnvalda. Sveitarstjrnir gegna veigamiklu hlutverki varandi skipulagsml og taka mikilvgar kvaranir um landnotkun, bi me ger skipulagstlana og tgfu framkvmdaleyfa. Sum sveitarflg annast skipulagsger afar strum landsvum. Tilhneiging getur veri til ess, eli mlsins samkvmt, a sjnarmi og hagsmunir sem vara beint vikomandi sveitarflag ri miklu um kvaranir um landntingu. a er hins vegar nausynlegt a tryggja a einnig komi til lita almennari sjnarmi og hagsmunir jarinnar heild, sem og byrg slands aljlegu samhengi (sj nnar kafla 21.5.6).

Nttruverndarnefndir

Nefndin telur brnt a hlutverk nttruverndarnefnda s skilgreint me skrari htti en n er. Samkvmt ngildandi lgum eru nefndirnar fyrst og fremst rgefandi og hafa lti kvrunarvald. Nefndin er eirrar skounar a stefna tti a meiri samvinnu sveitarflaga a v er varar starf nttruverndarnefnda. etta var einnig niurstaa rsfundar nttruverndarnefnda og Umhverfisstofnunar

534 Hr verur a hafa huga vktunarhlutverk Veurstofu slands samkvmt lgum nr. 70/2008, hlutverk Umhverfisstofnunar samkvmt lgum um stjrn vatnamla nr. 36/2011 og vktunarrannsknir Hafrannsknastofnunar.

Hvtbk~nttruvernd 445

Fjlbreytt flttusamflag steini.

sem haldinn var oktber 2010.535 essi samvinna gti t.d. fari fram grundvelli hrasnefnda.

Nttruverndarfulltri

Nefndin hefur velt fyrir sr eirri hugmynd a hverju sveitarflagi, ea eftir atvikum vegum nokkurra sveitarflaga sameiginlega, starfai nttruverndarfulltri sem annaist stjrnssluverkefni, t.d. eftirlit me framkvmdum og starfsemi sem hrif kunna a hafa nttru umdmi sveitarflagsins. Staa hans gti veri hlist stu byggingarfulltra og hlistan htt gtu tengsl hans vi nttruverndarnefnd veri me svipuum htti og mlt er fyrir um mannvirkjalgum um tengsl byggingarfulltra vi byggingarnefnd. Ef efla byrg sveitarflaganna nttruverndarmlum vri sta til a huga slkt fyrirkomulag.

Nttrustofur

N eru starfandi sj nttrustofur um landi. Nefndin er sammla um a kvrun um stofnun eirra hafi veri mjg af hinu ga og a starfsemi eirra hafi rast afar jkvan veg. Afar misjafnt er hversu mrg sveitarflg standa a baki rekstri hverrar stofu og bendir nefndin a a myndi styrkja starfsemi stofanna ef fleiri sveitarflg stu almennt a rekstri eirra. Nefndin telur stu til a tfra nnar samstarf Nttrufristofnunar slands og nttrustofa og a huga veri a fela nttrustofunum fleiri afmrku verkefni. Nefndin leggur herslu nausyn ess a standa vr um sjlfsti nttrustofanna og svigrm eirra til a rast eigin forsendum. ltur nefndin elilegt a hluti eirra fjrmuna sem rki leggur eim til s skilyrtur og veri vari til skilgreindra verkefna sem tengjast heildarstefnumtun stjrnvalda og forgangsrun.

535 Niurstur hpavinnu. Hvert er hlutverk nttruverndarnefnda? Sj sl: http://eldri.ust.is/Natturuvernd/natturuverndanefndir/arsfundir/nr/6878.

446 | Hvtbk~nttruvernd

Efling stjrnsslu rkisins landsbygginni

ljsi mikilvgis nttruverndar fyrir almannahag og hagsmuni komandi kynsla telur nefndin mikilvgt a stjrnssla rkisins landsbygginni veri efld enda tt sveitarstjrnir hafi fram me hndum mikilvg verkefni svii nttruverndar. Eins og ur segir kemur fjldi stofnana a nttruvernd hr landi og starfsstvar eirra landsbygginni eru margar og smar. Til dmis hafa rjr stjrnsslustofnanir rkisins svii nttruverndar samtals 15 starfsstvar en auk ess er Vatnajkulsjgarur rekinn fjrum rekstrareiningum. Hr a framan var viki a hugmyndum um sameiningu rkisstofnana. Einnig mtti hugsa sr einhvers konar samrekstur starfsstva. v sambandi arf a gta a valdmrkum stjrnvalda og tryggja skrar heimildir lgum fyrir framsali valds og verkefna.

24.11 Verkefni stjrnvalda

kafla 22 er fjalla srstaklega um mis verkefni stjrnvalda sem vara nttruvernd. Hr verur ger grein fyrir helstu niurstum nefndarinnar um tvo tti, .e. eftirlit og um umsjn nttruverndarsva en nnar er fjalla um etta kafla 22.8.

24.11.1 Eftirlit
mis kvi nttruverndarlaga um eftirlit sem Umhverfisstofnun er fali eru skr bi hva varar skyldur stofnunarinnar, afmrkun gagnvart eftirlitshlutverki annarra stjrnvalda og heimild til framsals essa verkefnis. Vi etta btist s vandi sem leiir af v a essi verkefni hafa ekki veri nnar tfr regluger svo sem gert er r fyrir nvl. Nefndin telur afar brnt a skra eftirlitshlutverk Umhverfisstofnunar og um lei annarra stjrnsslustofnana og stjrnvalda sem fali er a annast eftirlit me starfsemi og framkvmdum sem hrif geta haft nttru slands og skerpa byrg eirra v sambandi. er nausynlegt a afmarka betur hlutverk Umhverfisstofnunar gagnvart rum stjrnvldum a essu leyti en eins og bent hefur veri gera ngildandi lg r fyrir a essi eftirlitsttur stofnunarinnar s vkjandi gagnvart eftirliti annarra stjrnvalda. Hr er ekki sst um a ra eftirlit me framkvmdum sem fali er sveitarstjrnum samkvmt skipulagslgum. Nefndin telur a rtt fyrir skrari kvi nrra skipulagslaga um eftirlit me framkvmdum veri a gera enn betur til a tryggja a gtt s a nttruvermtum egar rist er framkvmdir. Nefndin hefur egar sett fram vissar tillgur til rbta essum efnum drgum a frumvarpi til laga um breytingar remur greinum nttruverndarlaga sem hn skilai umhverfisrherra seint sasta ri og hefur veri kynnt. kafla 23.10.2 er ger grein fyrir rum tillgum nefndarinnar um etta atrii. Um efnistku gilda fjlmrg lagakvi og ar me um leyfi og eftirlit v sambandi. Reglur um essa aulindantingu eru afar flknar og a mati nefndarinnar getur a hamla yfirsn og leitt til ess a stjrn hennar veri markviss. Telur nefndin afar mikilvgt a regluverki veri einfalda og a hlutverk og valdmrk eirra stjrnvalda sem me essi ml fara veri betur afmrku og sast en ekki sst a skrar veri kvei um eftirlit me essari ntingu og valdheimildir stjrnvalda v sambandi.

Hvtbk~nttruvernd 447

24.11.2 Umsjn nttruverndarsva

Samkvmt 30. gr. getur Umhverfisstofnun fali einstaklingum ea lgailum umsjn og rekstur nttruverndarsva a jgrum undanskildum. mislegt er ljst um byrg og verkaskiptingu stjrnvalda varandi svi sem slkir samningar hafa veri gerir um. hvtbkinni er fjalla srstaklega um samning vi Vatnajkulsjgar um umsjn og rekstur sex frilstra sva sem liggja utan vi mrk sjlfs jgarsins (sj kafla 22.2.3 og 22.8.3). essi svi lta reglum nttruverndarlaga en eins og kunnugt er gilda srlg um jgarinn sjlfan. a gilda v ekki smu lg um ll frilst svi umsjn Vatnajkulsjgars. Nefndin telur etta vera heppilegt og gera regluverk arflega flki. Nefndin telur mikilvgt a mtu s heildst stefna um umsjn frilstra sva. Einnig er sta til a huga hvort fela eigi sveitarflgum umsjn nttruverndarsva auknum mli. Veri s stefna tekin er mikilvgt a kvea skrt um hvaa verkefni felist framsalinu og smuleiis um valdmrk og valdheimildir stjrnvalda.

jgarurinn ingvllum og Vatnajkulsjgarur

kafla 22.2.4 var fjalla um verkefni og valdsvi ingvallanefndar samkvmt lgum nr. 47/2004 um jgarinn ingvllum. ar kemur fram a samspil laganna vi nttruverndarlg er ekki eins skrt og skilegt vri, t.d. um a a hvaa marki kvi nttruverndarlaga gildi um stjrnsslu jgarinum. Meal annars var bent a engin skr kvi eru um eftirlit ingvallanefndar lgum nr. 47/2004 en regluger sem sett hefur veri grundvelli laganna er gert r fyrir a hn annist eftirlit me framkvmdum innan jgarsins. ingvallanefnd eru ekki fengnar neinar valdheimildir tengslum vi etta eftirlit og v er ljst hvort og a hvaa marki valdheimildir Umhverfisstofnunar grpi ar inn. Um lg um Vatnajkulsjgar gegnir svipuu mli, samspil eirra vi nttruverndarlg er skrt, ekki hva sst a sem snertir akomu Umhverfisstofnunar a eftirliti innan jgarsins (sj nnar kafla 22.2.4). Eins og fram hefur komi telur nefndin heppilegt a stjrn jgara landsins s ekki samrmd og telur mikilvgt a taka mlefni eirra til endurskounar. Yfirumsjn eirra tti a mati nefndarinnar a vera hndum einnar stofnunar. S stofnun tti einnig a fara me valdheimildir sem tengjast eftirliti, hugsanlegt s a framselja einhverja tti ess me skrum kvum lgum.

Verndarsvi samkvmt lgum um vernd Breiafjarar nr. 54/1995

Viki var a verndarsvi samkvmt lgum um vernd Breiafjarar kafla 22.2.5 hr a framan. ar kom m.a. fram a lgin kvea ekki skrt um umsjn og eftirlit me verndarsvinu. virist akoma Umhverfisstofnunar a leyfisveitingum og eftirliti raun nnast engin. Niurstaa starfshps um ttekt lgunum var a lgunum og framkvmd eirra vri btavant og a endurskoun eirra vri nausynleg. Lgin vru skr hva varar gildissvi og mrk verndarsvisins og um vimi um vernd nttru- og menningarminja. Enn fremur a hlutverk og staa Breiafjararnefndar hefi oft veri ljs stjrnkerfinu.536

536 Vernd Breiafjarar. Samantekt starfshps umhverfisrherra um ttekt lgum nr. 54/1995 um vernd Breiafjarar. Reykjavk 2010.

448 | Hvtbk~nttruvernd

24.12 vingunarrri og byrg vegna umhverfistjns

Nefndin telur mikilvgt a skrar heimildir veri njum nttruverndarlgum til a beita vingunarrrum ef kvum laganna ea stjrnvaldskvrunum byggum eim er ekki fylgt. Mikilvgt er a tekin s afstaa til ess hvaa boum og bnnum skuli vera heimilt a fylgja eftir me slkum rrum. Lagt er til a haldi veri r heimildir sem ngildandi nttruverndarlg kvea um, .e. a beina skorun til aila, gefa fyrirmli um rbtur, beita dagsektum og sjlftkurrum, .e. a vinna verk kostna ess sem skylt er a inna a af hendi. Endurskoa arf hmark dagsekta og nefndin leggur til a heimilt veri a innheimta r hj murflagi lgaila. Nefndin telur stu til a kvea um fleiri vingunarrri nttruverndarlgum, svo sem heimild til a afturkalla leyfi ef skilyrum ess er ekki fullngt og heimild Umhverfisstofnunar til a stva framkvmdir vissum tilvikum. kafla 23.10.2 setur nefndin fram tillgur um samspil valdheimilda Umhverfisstofnunar og skipulagsfulltra sveitarflaganna a v er varar framkvmdir sem har eru framkvmdaleyfi. Einnig telur nefndin rtt a kanna veri hvort stjrnvaldssektir henti til a fylgja eftir tilteknum kvum nttruverndarlaga. Varandi byrg vegna umhverfistjns telur nefndin rtt a taka mi af frumvarpi til laga um umhverfisbyrg sem n liggur fyrir Alingi og huga a v hvort sta s til a setja tarlegri kvi um byrg umhverfistjni lgum um nttruvernd.

Hvtbk~nttruvernd 449

450 | Hvtbk~nttruvernd

Fylgiskjl

Hvtbk~nttruvernd 451

Frumvarp til laga um breytingu lgum um nttruvernd, nr. 44/1999, me sari breytingum.
(Lagt fyrir Alingi 140. lggjafaringi 20112012)

1. gr. Vi 3. gr. laganna btast fjrar njar skilgreiningar stafrfsr og breytist nmer annarra tlulia samrmi vi a: 6. Framandi lfverur: Dr, plntur, sveppir og rverur sem ekki koma nttrulega fyrir vistkerfum landsins. 7. Innflutningur lifandi lfvera: Flutningur lifandi lfvera af vldum manna til landsins ea slenskt hafsvi fr lndum ea svum utan slands. 8. Lffrileg fjlbreytni: Breytileiki meal lfvera llum skipulagsstigum lfs, ar me talin ll vistkerfi landi, sj og ferskvatni og vistfrileg tengsl eirra. Hugtaki nr til fjlbreytni innan tegunda, milli tegunda og vistkerfum. 17. Vegur: Til vega samkvmt lgum essum teljast jvegir, sveitarflagsvegir og einkavegir svo sem eir eru skilgreindir vegalgum. Auk ess vegslar utan flokkunarkerfis vegalaga sem skrir eru kortagrunn Landmlinga slands samrmi vi kvi reglugerar umhverfisrherra samkvmt 4. mgr. 17. gr. 17. gr. laganna orast svo: Akstur utan vega og vegslum. Banna er a aka vlknnum kutkjum utan vega. er heimilt a aka slkum tkjum jklum og snvi akinni jr utan vega utan ttblis svo fremi sem jr er frosin og augljst a ekki er htta nttruspjllum. Heimilt er a stva og leggja vlknnum kutkjum tt vi vegkant ef a veldur ekki nttruspjllum ea slysahttu. rtt fyrir kvi 1. mlsl. 1. mgr. er heimilt, ef nausyn krefur, a aka vlknnum kutkjum utan vega vegna lgreglustarfa, sjkraflutninga og bjrgunarstarfa. Umhverfisrherra skal, a fengnum tillgum Umhverfisstofnunar, kvea regluger um undangur fr banni skv. 1. mlsl. 1. mgr., m.a. vegna starfa manna vi landbna, landgrslu og heftingu landbrots, landmlingar, lnu- og vegalagnir, lagningu veitukerfa og rannsknir, sem og um heimild Umhverfisstofnunar til a veita undangu vegna annarra srstakra astna. eim tilvikum sem heimild er til aksturs utan vega er kumanni skylt a gta srstakrar varkrni og forast a valda nttruspjllum. Rherra getur regluger, a fengnum tillgum Umhverfisstofnunar, takmarka ea banna akstur jklum og frosinni og snvi akinni jr ar sem htta er nttruspjllum ea gindum fyrir ara sem ar eru fer. lgmtur akstur utan vega varar refsingu, sbr. 76. gr. Umhverfisrherra skal regluger kvea um ger kortagrunns ar sem merktir skulu vegir og vegslar sem heimilt er a aka vlknnum kutkjum. Ger kortagrunnsins skal vera hndum Landmlinga slands sem jafnframt annast uppfrslu hans samrmi vi reglur sem umhverfisrherra setur. Vi mat hvort tilteknir vegslar skuli merktir kortagrunninn skal srstaklega lta til ess hvort akstur eim s lklegur til a raska vikvmum grri, valda uppblstri ea hafa a ru leyti fr me sr nttruspjll. Einnig er heimilt a lta til ess a um greinilega ea varanlega vegsla er a ra ea egar lng hef er fyrir akstri tilteknum vegslum. Rherra stafestir kortagrunninn og skal tgfa hans auglst B-deild Stjrnartinda. 2. gr.

452 | Hvtbk~nttruvernd

Heimilt er rherra a kvea a umfer tilteknum vegslum skuli takmarka vi tilteknar gerir kutkja, vissa tma ea vi akstur vegna kveinna starfa. Upplsingar r kortagrunninum skulu veittar n endurgjalds og skulu Landmlingar slands sj til ess a r su agengilegar. Upplsingar um vegsla kortagrunni fela ekki sr a eir su frir llum vlknnum kutkjum og leia ekki til byrgar rkis ea sveitarflaga vihaldi eirra. Eftir tgfu kortagrunns skv. 4. mgr. skulu tgefendur vegakorta sj til ess a upplsingar kortum eirra su samrmi vi kortagrunninn. Ef essu verur misbrestur er Umhverfisstofnun heimilt a krefjast ess me skriflegri skorun a tgefendur htti dreifingu vegakorta sem veita rangar upplsingar um heimildir til aksturs vlkninna kutkja vegslum og a eir innkalli au fr rum dreifingarailum. Veri tgefendur ekki vi skorun stofnunarinnar innan tilskilins frests er henni heimilt a beita dagsektum essu skyni, sbr. 73. gr. Srreglur um takmrkun akstri utan vega frilsingum tiltekinna sva ganga framar undangum fr banni vi akstri utan vega samkvmt kvi essu. 37. gr. laganna orast svo: 3. gr.

Srstk vernd. Eftirtalin nttrufyrirbri njta srstakrar verndar til a tryggja fjlbreytni slenskrar nttru, vernd lfrkis, jarmyndana og landslags og ess sem er srsttt ea fgtt: a. eldvrp, eldhraun, gerviggar og hraunhellar, sem myndast hafa eftir a jkull hvarf af landinu sjkultma, b. votlendi, svo sem hallamrar, flar, flimrar, rstamrar, 10.000 m2 a flatarmli ea strri, stuvtn og tjarnir 1.000 m2 a flatarmli ea strri, og sjvarfitjar og leirur, c. fossar og umhverfi eirra allt a 200 metra radus fr fossbrn, d. hverir og arar heitar uppsprettur samt lfrki sem tengist eim og virkri ummyndun og tfellingum, ar meal hrri og hrurbreium, e. birkiskgar sem einkennast af nttrulegri nliun og aldursdreifingu, ar sem eru m.a. gmul tr og ar sem vex dmigerur botngrur birkiskga, sem og leifar eirra. heimilt er a raska nttrufyrirbrum sem talin eru upp 1. mgr. nema brna nausyn beri til og snt yki a arir kostir su ekki fyrir hendi. Skylt er a afla framkvmdaleyfis, ea eftir atvikum byggingaleyfis, sbr. skipulagslg og lg um mannvirkjager, vegna framkvmda sem hafa fr me sr slka rskun. ur en leyfi er veitt skal leyfisveitandi leita umsagnar Nttrufristofnunar slands, vikomandi nttruverndarnefndar og eftir atvikum annarra fagstofnana. Vi mat leyfisumskn skal srstaklega huga a mikilvgi svisins og srstu slensku og aljlegu samhengi. Afrit af tgefnu leyfi skal sent Nttrufristofnun slands og Umhverfisstofnun. kvei leyfisveitandi a heimila framkvmd skal hann rkstyja kvrun srstaklega gangi hn gegn liti umsagnaraila. Heimilt er a binda leyfi skilyrum sem nausynleg ykja til a draga r hrifum framkvmdarinnar au nttrufyrirbri sem vera fyrir rskun. Nttrufristofnun slands skal halda skrr yfir nttrufyrirbri sem talin eru upp 1. mgr. og veita agang a eim samrmi vi reglur sem umhverfisrherra setur. 71. gr. laganna orast svo: 4. gr.

Gjaldtaka. Umhverfisstofnun er heimilt a innheimta gjald fyrir leyfi sem stofnunin gefur t samkvmt lgum essum. Gjaldi skal vera samrmi vi gjaldskr sem samykkt er af umhverfisrherra

Hvtbk~nttruvernd 453

og birt B-deild Stjrnartinda. Gjaldi m ekki vera hrra en sem nemur kostnai vi undirbning og tgfu leyfisins. 5. gr. Vi lgin btist ntt kvi til brabirga, svohljandi: rtt fyrir 1. mgr. 17. gr. er heimilt a aka vlknnum kutkjum greinilegum vegslum sem eru a staaldri notair til umferar vlkninna kutkja, ar til kortagrunnur samkvmt 4. mgr. 17. gr. fyrir vikomandi landsvi hefur veri gefinn t. Starfshpur umhverfisrherra sem vinnur, samvinnu vi vikomandi sveitarflg, a greiningu vegsla innan mihlendislnunnar og ger tillagna um a hverjum eirra skuli heimilt a aka vlknnum kutkjum, me ea n takmarkana, skal skila tillgum snum til rherra eigi sar en 1. janar 2013. Umhverfisrherra skal eigi sar en 1. janar 2013, samvinnu vi samgngu- og sveitarstjrnarherra, skipa starfshp til a vinna a greiningu vegsla lglendi og ger tillagna um a hverjum eirra skuli heimilt a aka vlknnum kutkjum me ea n takmarkana. Kortagrunnur samkvmt 4. mgr. 17. gr., me upplsingum um vegi og vegsla innan mihlendislnunnar sem heimilt er a aka vlknnum kutkjum, skal liggja fyrir eigi sar en 1. janar 2014. Kortagrunnur me sams konar upplsingum um vegi og vegsla lglendi skal liggja fyrir eigi sar en 1. jl 2016. 6. gr. Breytingar rum lgum. Vi gildistku laga essara vera eftirfarandi breytingar rum lgum: 1. Skipulagslg nr. 123/2010: a. Vi 3. mgr. 12. gr. btist eftirfarandi mlsliur: Meal annars skal gera grein fyrir eim svum innan skipulagssvisins sem njta verndar samkvmt lgum um nttruvernd ea rum lgum, ar meal frilstum nttruminjum, svum nttruminjaskr og nttruverndartlun og nttrufyrirbrum sem njta verndar samkvmt 37. gr. laga um nttruvernd. b. eftir 1. mlsl. 4. mgr. 13. gr. btist vi nr mlsliur svohljandi: Jafnframt skal sveitarstjrn ganga r skugga um a gtt hafi veri kva laga um nttruvernd og annarra laga og reglugera sem vi eiga. c. eftir orunum lg um mat umhverfishrifum 4. mlsl. 5. mgr. 52. gr. btast vi orin: ea lg um nttruvernd. d. Eftirtaldar breytingar vera kvum til brabirga: eftir 1. mlsl. 1. kvis til brabirga btist vi nr mlsliur svohljandi: Vi mefer leyfisumsknar skal sveitarstjrn tryggja a gtt s kva laga um nttruvernd og annarra laga og reglugera sem vi eiga. 2. Lg um mat umhverfishrifum nr. 106/2000, me sari breytingum: Eftirfarandi breytingar vera 3. viauka vi lgin: 2. tluliur, iii-liur (a) orast svo: frilstra nttruminja og sva sem njta srstakrar verndar samkvmt lgum um nttruvernd, ar meal sva nttruminjaskr og nttruverndartlun og nttrufyrirbra sem falla undir kvi 37. gr. laganna. 7. gr. Gildistaka.

Lg essi taka egar gildi.

454 | Hvtbk~nttruvernd

Athugasemdir vi lagafrumvarp etta. I. Inngangur nvember 2009 skipai umhverfisrherra nefnd um endurskoun laga um nttruvernd, nr. 44/1999. Samkvmt erindisbrfi nefndarinnar skyldi endurskounin n til fjlmargra kva laganna. Nefndin skilai rherra fangaskrslu mars 2010 og lagi ar til a verkinu yri skipt tvo fanga. Fyrst yri unni a tillgum a breytingum nokkrum ttum laganna sem brnast vri a bta r og san tki vi vinna vi heildarendurskoun laganna. Frumvarp a er hr liggur fyrir byggir tillgum essarar skipuu nefndar og felur aallega sr breytingar tveimur efnisatrium nttruverndarlaga, .e. kvum um akstur utan vega (sbr. 17. gr.) og srstaka vernd tiltekinna jarmyndana og vistkerfa (sbr. 37. gr.). Auk ess er lagt til a kvei veri um heimild fyrir Umhverfisstofnun til a taka gjald fyrir tgfu leyfa samkvmt nttruverndarlgum. II. Meginefni frumvarpsins og tilefni og nausyn lagasetningar 1. Akstur utan vega og akstur vegslum. Akstur utan vega hefur veri vaxandi vandaml slandi. Landi er va vikvmt fyrir gangi og utanvegaakstur getur valdi skemmdum nttrunni sem snilegar eru rum ea ratugum saman. 17. gr. ngildandi nttruverndarlaga er almenn regla um bann vi akstri utan vega. Hugtaki vegur er ekki skilgreint srstaklega lgunum en athugasemdum vi frumvarp a er var a nttruverndarlgum nr. 44/1999 er um merkingu ess vsa til umferarlaga. Samkvmt umferarlgum nr. 50/1987 telst vegur vera [v]egur, gata, gtusli, stgur, hsasund, br, torg, bifreiasti ea ess httar, sem nota er til almennrar umferar. Elilega byggja umferarlg vri skilgreiningu hugtaksins vegur enda brnt a gildissvi eirra s sem vtkast. Slk skilgreining hentar hins vegar illa egar fjalla er um nttruvernd og heimildir til a aka utan hins almenna vegakerfis landsins og gerir a a verkum a erfitt er a afmarka a hvenr akstur, t.d. greinilegum slum sem va er a finna t um land, telst heimill. etta hefur leitt til ess a mlum ar sem krt hefur veri vegna utanvegaaksturs hefur kran sjaldnast leitt til sakfellingar. a stafar einkum af v a allur vafi um a hvort slar sem eknir hafa veri geti talist vegir skilningi nttruverndarlaga er tlkaur sakborningi hag samrmi vi tlkunarreglur refsirttar. Hr er lagt til a hugtaki vegur veri skilgreint srstaklega fyrir nttruverndarlg og a ekki veri lengur byggt skilgreiningu umferarlaga. Er etta samrmi vi a sem tkast va lggjf annarra rkja, t.d. norskum lgum. ma 2010 gaf umhverfisruneyti t ageratlun til a draga r nttruspjllum af vldum utanvegaaksturs. Meal agera sem ar er mlt fyrir um er endurskoun laga og reglna um slkan akstur og btt milun upplsinga um leyfilegar akstursleiir. 2. gr. frumvarps essa er lg til n grein sem komi sta ngildandi 17. gr. nttruverndarlaga um akstur utan vega. Miar hn annars vegar a v a skerpa reglur um slkan akstur og jafnframt er greininni fjalla um heimildir til aksturs vegslum utan hins almenna vegakerfis landsins svo sem a er afmarka vegalgum. annig er greininni fjalla um ger kortagrunns yfir vegi og vegsla ar sem heimilt er a aka vlknnum kutkjum. Gert er r fyrir a kortagrunnurinn veri gefinn t og birtur me formlegum htti og a hann feli v sr rttarheimild um a hvar leyfilegt er a aka vlknnum kutkjum. Me tgfu slks kortagrunns yri eytt vissu um akstursleiir sem heimilt er a aka. 2. Vernd tiltekinna nttrufyrirbra. 3. gr. frumvarpsins er lg til breyting 37. gr. laga um nttruvernd um srstaka vernd tiltekinna jarmyndana og vistkerfa. Greinin, sem var nmli nttruverndarlgum nr. 44/1999, felur sr

Hvtbk~nttruvernd 455

almenna reglu um a forast skuli eins og kostur er rskun eirra jarmyndana og vistkerfa sem ar er fjalla um. Var reglunni tla a hvetja til srstakrar varkrni umgengni vi essi nttrufyrirbri. Reynslan hefur snt a ekki hefur nst s rangur sem a var stefnt me 37. gr. Svo virist sem greinin hafi ekki haft mikla ingu vi tgfu framkvmdaleyfa og hrif hennar ger skipulagstlana, kvaranir um matsskyldu framkvmda og framkvmd umhverfismats samkvmt lgum um mat umhverfishrifum hafa einnig veri takmrku. markvisst oralag og skortur leibeiningum um beitingu greinarinnar kann a hafa haft hrif a hversu veik s vernd hefur reynst sem 37. gr. var tla a veita. Frumvarpi miar a v a bta r essu og stula a v a betur veri vanda til mlsmeferar stjrnvalda egar teknar eru kvaranir sem snerta nttrufyrirbri sem falla undir greinina. Auk breytinga greininni sjlfri eru lagar til breytingar skipulagslgum og lgum um mat umhverfishrifum eim tilgangi a auka hrif greinarinnar og styrkja vernd sem hn kveur um. Gert er r fyrir tveimur veigamiklum breytingum verndarflokkum sem taldir eru upp 1. mgr. 37. gr. fyrsta lagi er lg til breyting strarmrkum verndara votlendissva, svo sem hallamra, fla, flimra og rstamra, og er mia vi svi sem eru einn hektari a flatarmli ea strri sta riggja hektara eins og n er. Undanskildar umrddri strarafmrkun eru sjvarfitjar og leirur ljsi smar slkra sva. ru lagi er lagt til a nr verndarflokkur btist vi greinina, .e. birkiskgar og leifar eirra. Votlendi og vatnalfrki eru viurkennd sem srstaklega mikilvg vistkerfi heimsvsu. Um verndun eirra var stofna til srstaks aljlegs sttmla ri 1971 sem kenndur er vi borgina Ramsar rak. N eru 159 rki ailar a samningnum. Hann laist gildi slandi ri 1978. Ramsarsamningurinn um votlendi sem hafa aljlegt gildi einkum fyrir fuglalf (The Convention on Wetlands of International Importance) var fyrsti aljlegi sttmlinn sem srstaklega tk til verndunar srstakra vistkerfa. Hr landi eru aeins rj svi skr samningsins yfir aljlega mikilvg votlendissvi (Mvatn-Lax, jrsrver og Grunnafjrur) en rr til fimm tugir sva hverju hinna Norurlandanna. Umhverfisrherra hefur nlega tilnefnt rj n svi skrna, Gulaugstungur, Eyjabakka og votlendissvi Hvanneyri. Verndun votlendis er talin forgangsml aljlegri nttruvernd bi vegna lffrilegs og umhverfislegs mikilvgis ess og vegna ess hve mjg hefur veri gengi essi svi vast hvar heiminum. Votlendi veita fjltta og mikilvga vistkerfisjnustu. Framleini lfrns efnis er oft mjg mikil votlendi, au eru einu heimkynni fjlmargra tegunda dra og plantna, ar meal tegunda trmingarhttu, og au tempra vatnsrennsli og draga annig bi r flum og urrkum. Lfrnn jarvegur votlendis og votlendisgrur bindur msa ungmlma og sums staar erlendis eru votlendi notu til a hreinsa vatn af bi lfrnum eiturefnum og lfrnni mengun. au eru v mikilvg vi a vihalda vatnsgum. Votlendi vi sj draga r strandrofi og eru a auki lfrk bsvi og heimkynni ea uppeldissvi missa lfvera sem maurinn hefur sr til matar ea annarra nota. Mmrar binda kolefni til langs tma lfrnum leifum og endurheimt votlendis getur dregi r koltvsringsmengun andrmsloftinu og hnattrnni hlnun. Allmargar fuglategundir eru skilgreindar sem srstakar slenskar byrgartegundir vegna ess a svo str hluti heimsstofnsins ea evrpska stofnsins verpir slandi. Flestar byrgartegundirnar treysta votlendi sem varpland og/ea til fuflunar og raunar nta um 90% allra slenskra fuglategunda, fargesta og vetrargesta sr votlendi einhverjum mli. Srsttt lfrki votlenda felur jafnframt sr a au skipta miklu mli fyrir vihald lffrilegrar fjlbreytni. Lklega hefur veri gengi meira votlendi en nokkurt anna meginvistkerfi jarar. annig er tali a aeins s eftir um rijungur af v votlendi sem var Evrpu byrjun 20. aldar. Aeins rf str evrpsk vatnasvi eru eftir ltt snortin og milu. au votlendi sem gengi hefur veri mest Evrpu eru r og fliengjar, nringarauug ferskvatnsfen, sjvarfitjar og mmrar. Rstamrar ea flr eru lista Bernarsamningsins um verndun villtra plantna og dra og lfsva Evrpu yfir fgt evrpsk bsvi sem arf a vernda. Evrpuingi hefur lagt

456 | Hvtbk~nttruvernd

srstaka herslu verndun votlendis og m.a. bent menningarsgulegt og umhverfislegt gildi ess. Framrsla og rskun votlendis er va bnnu. Bandarkin voru einna fyrst til a setja stranga lggjf um verndun votlendis en fr ttunda ratug 20. aldar hefur alrkisstjrnin fylgt v sem kalla er No Net Loss Strategy, .e. a s tali hjkvmilegt a raska ea eyileggja votlendi veri a endurheimta ea ba til jafnstrt ea strra svi stainn. Ekki hefur veri unni heildaryfirlit um tap votlendi hr landi en tali er a a.m.k. 4.000 km votlendis hafi veri rstir fram. Suurlandi milli lfusr og Markarfljts, ar sem ur voru mestu votlendi landinu, voru um 1990 aeins eftir rsku um 3% af v votlendi sem ar var byrjun 20. aldar. Tali er a um 10% votlendis su eftir rsku Borgarfjararsslu (22 af 240 km) en um 40% Mrasslu. Srstk nefnd um endurheimt votlendis var skipu af umhverfisrherra ri 1996 og starfai hn til 2006. Votlendisnefndin lagi til a mrku yri skr opinber stefna um verndun og endurheimt votlendis sem m.a. fli a sr a votlendi yri ekki raska nema brna nausyn bri til. vegum votlendisnefndar voru gefnar t leibeiningar um endurheimt votlendis og hvernig reikna skuli t flatarml sva sem raskast, t.d. vi vegager. sta ess a lagt er til a strarmrk verndarsva samkvmt 37. gr. nttruverndarlaga su fr niur er einkum s a vernd sem miast vi 3 ha svi nr einungis til um 60% raskas votlendis en ef mrkin eru fr niur a 1 ha hkkar hlutfalli um 95%. Mjg lti er eftir af strum rskuum votlendissvum en mun algengara a minni svi hafi sloppi vi rskun. au eru oft mikilvgur hluti af strri heild, t.d. mradrg og urrir mar bland hlum fjalla og dala. a a svin su minni dregur ekki r ingu eirra ea mikilvgi eirrar jnustu sem au veita. Nmli er a e-li er kvei um vernd birkiskga og leifar eirra. Me birkiskgum er hr tt vi skga sem einkennast af nttrulegri nliun og aldursdreifingu, ar sem eru m.a. gmul tr og ar sem vex dmigerur botngrur birkiskga. umfjllun um birkiskga slandi hr eftir er fyrst og fremst stust vi skrslu um vernd og endurheimt birkiskga slandi sem unnin var a frumkvi umhverfisrherra ri 2007. Birki er ein af fum nttrulegum trjtegundum slandi. Birkiskgar eru va NorurEvrpu. eir hafa reynst lfsseigir fjllum og heimskautasvum Skandinavu og hafa haldi ar velli rtt fyrir mikla hreindrabeit og ara ntingu. Atlantshafseyjunum hafa birkiskgar hins vegar fari halloka eftir landnm manna. Freyjum og Hjaltlandi var eim algerlega trmt en rum eylndum svinu eru aeins rlitlar leifar eftir, r mestu slandi. Birkiskgar teljast til lykilvistkerfa slandi. eir veita margvslega vistjnustu, svo sem vi milun vatns og nringarefna. norlgum birkiskgum eru feinar arar trjtegundir stangli. slandi eru a reyniviur, blsp, gulvir og lovir sem vaxa me birkinu. Algengt er a runnalag af eini og lyngtegundum s botni birkiskga. frjsmum jarvegi eru byrkningar, grs og msar tvkmblaa jurtir rkjandi skgarbotninum en flttur og mosar rrari svum. Birkiskgar vexti binda kolefni r andrmslofti. ar sem skgar breiast t um skglaust land me rrum jarvegi getur heildarbinding kolefnis ori bi mikil og langvarandi ekki sst jarvegi. Birkiskgar geta dregi r fllum vegna nttruhamfara, t.d. me v a binda eldfjallagjsku annig a hn ni ekki a fjka og valda skaa grri, jarvegi og mannvirkjum. verja birkiskgar jarveg fyrir rofi af vldum vatns, vinda og skriuhlaupa enda var hin mikla jarvegseying, sem tt hefur sr sta hr landi, mrgum tilvikum kjlfar eyingar skga og kjarrlendis. Fyrr ldum var skgum m.a. eytt til a skapa beitiland og voru eir einnig nttir msan htt, m.a. til viarkolagerar. hafa loftslagsbreytingar, skufall og vetrarbeit bpenings einnig haft hrif hva varar eyingu birkiskga. Endurheimt birkiskga hefur fr me sr endurreisn lffrilegrar fjlbreytni og vistjnustu skganna, svo sem vatnsmilunar, frjsemi og kolefnisbindingar. Birkiskgar landsins eru meal fjlsttustu tivistarsva landsins og hafa um aldarair veitt mnnum upplyftingu og innblstur. Birkigrin lnd eru eftirsknarver fyrir frstundabygg og hafa ori vermtari fyrir landeigendur, ekki sst bndur sem vilja breyta bskaparhttum snum.

Hvtbk~nttruvernd 457

Erfabreytileiki er mikill slensku birki bi innan og milli kvma. Einnig virist vera munur milli landshluta bi hva varar algun og ara erfafrilega eiginleika. slenskt birki virist yfirleitt hafa mikla algunareiginleika. Besta leiin til a vernda erfalindir slenska birkisins er a stula a nttrulegri tbreislu ess og varveita leifar gamalla birkiskga og erfaefni eirra. N dgum er birkiskgum einkum eytt ea raska vegna mannvirkjagerar, svo sem frstundabyggar, og er s eying/rskun mjg takmrku samanbori vi a sem ur hefur gengi yfir skga landsins. hefur saufjrbeit einnig msum tilvikum komi veg fyrir tbreislu birkis. Fra m rk fyrir v a fleiri flokka nttrufyrirbra tti a fella undir 37. gr., t.d. straumvtn og verni. Straumvtn eru srstk og fjlbreytt ger af votlendisvistkerfum, iulega nnum tengslum vi arar gerir votlendis, svo sem stuvtn og mrlendi hvers konar, og setja au sterkan svip nttru landsins me tilheyrandi fossum og flum. Straumvtnin gegna jafnframt ingarmiklu vistfrilegu jnustuhlutverki og sj m.a. um flutning efna milli urrlendis- og sjvarvistkerfa. Lfrki straumvatna er grskumiki og slenskar r fstra fgtar fuglategundir og stra og sterka stofna laxfiska mia vi nnur Evrpulnd. a var niurstaa nefndar eirrar sem frumvarp etta samdi a lta umfjllun um vernd straumvatna ba heildarendurskounar nttruverndarlaga. Skringin er einkum s a essi ttur krefst mikils undirbnings, m.a. vegna samspils vi nnur lg, t.d. vatnalg, raforkulg og lg um lax- og silungsveii sem og lggjf sem n er undirbningi til innleiingar vatnatilskipunar ESB. sama htt taldi nefndin a fresta bri umfjllun um vernd verna. sta er til a undirstrika a verni teljast til fgtra og eftirsttra nttruga og a slkum svum fer fkkandi jrinni vegna ttingar byggar og byggingar vega og annara mannvirkja. Nttrufrileg srstaa slands felst m.a. v a landi er strjlblt og strir hlutar ess enn byggir og raskair. Samkvmt nlegri rannskn sem fr fram vegum Hskla slands m tla a um 15% af flatarmli slands utan jkla teljist til snortinna verna eins og au eru skilgreind 6. tlul. 3. gr. laga um nttruvernd. Brnt er a standa vr um essa aulind og gera henni vihltandi skil nttruverndarlgum.

III. Samrmi vi stjrnarskr og aljlegar skuldbindingar.

Frumvarp etta hefur ekki gefi srstakt tilefni til mats v hvort a samrmist stjrnarskr ar sem um er a ra breytingar ngildandi kvum nttruverndarlaga. 37. gr. laganna og r breytingar sem lagar eru til eirri grein snerta helst eignarrttarkvi 72. gr. stjrnarskrrinnar. Sjnarmiin sem ba a baki srstakri vernd tiltekinna nttrufyrirbra eru sjnarmi um nttruvernd ar sem hagsmunir almennings og ar me heildarinnar eru hf a leiarljsi. Hin srstaka vernd getur hins vegar haft fr me sr almenna takmrkun eignarrttindum landeiganda vegna hugsanlegra skertra mgleika hans til framkvmda eigin landi. Felur slk takmrkun hins vegar sr almenna skeringu sem eins og ur sagi grundvallast rkum almannahagsmunum. r breytingar sem frumvarpi felur sr eru samrmi vi skuldbindingar sem slands hefur gengist undir me aild a aljlegum og evrpskum samningum, svo sem Ramsarsamningnum, Bernarsamningnum og samningnum um lffrilega fjlbreytni fr 1993. Nnar er um etta fjalla kafla II almennum athugasemdum vi frumvarp etta.

458 | Hvtbk~nttruvernd

IV. Samr Nefnd s sem skipu var til a endurskoa lg um nttruvernd sendi helstu hagsmunaailum brf fyrri hluta rsins 2010 til a kynna starf nefndarinnar. Jafnframt var essum ailum gefinn kostur a koma framfri athugasemdum vegna endurskounarinnar og boi a hafa samr vi nefndina. kjlfari voru nokkrir samrsfundir haldnir me eim ailum sem eftir v skuu. Eftir a nefndin lauk vi ger frumvarps etta sla rs 2010 skai umhverfisruneyti eftir umsgnum fr helstu hagsmunaailum og jafnframt fr rum runeytum stjrnarrsins. Frumvarpi var einnig kynnt heimasu runeytisins og var llum veitt tkifri til a gera vi a athugasemdir. kjlfari brust runeytinu umsagnir fr 18 eirra aila sem ska hafi veri eftir umsgnum fr, auk fjlmargra umsagna fr einstaklingum, flgum og fleiri ailum. Fari var yfir allar athugasemdir og umsagnir sem runeytinu brust og gerar r breytingar frumvarpinu sem nausynlegar ttu.
VI. Mat hrifum eirra breytinga sem frumvarpi felur sr

auki skal eftir atvikum leita til annarra fagstofnana sem ba yfir srekkingu vikomandi nttrufyrirbri. er lagt til a s skylda veri lg leyfisveitanda a gera srstaklega grein fyrir umrddum nttrufyrirbrum skipulagstlunum, sbr. 1. tlul. 6. gr. frumvarpsins. Auk umsagnarhlutverks Nttrufristofnunar slands er lagt til 4. mgr. 3. gr. a stofnunin haldi skr yfir au nttrufyrirbri sem fram koma 1. mgr. Samkvmt b- og c-lium 4. gr. laga nr. 60/1992 um Nttrufristofnun slands og nttrustofur eru aalverkefni stofnunarinnar m.a. au a byggja

r breytingar sem lagar eru til 17. gr. laga um nttruvernd hafa fyrst og fremst hrif rttindi og skyldur almennings en einnig eru lagar r skyldur tgefendur vegakorta a sj til ess a upplsingar kortum eirra su samrmi vi kortagrunn Landmlinga, sbr. 4. mgr. 2. gr. frumvarpsins. Me frumvarpinu eru r auknu skyldur lagar Umhverfisstofnun a hafa kvei eftirlit me tgefendum vegakorta og munu Landmlingar bera byrg ger og uppfrslu umrdds kortagrunns. Breytingar 37. gr. nttruverndarlaga sem frumvarpi felur sr hafa fyrst og fremst hrif rttindi landeigenda og mguleika til framkvmda svum sem falla undir vernd greinarinnar. felur frumvarpi sr a gerar eru auknar krfur til mlsmeferar sveitarstjrna. rtt fyrir a lagt s til a skja urfi llum tilvikum um leyfi fyrir framkvmd sem hefur fr me sr rskun er ekki gert r fyrir srstakri fjlgun umskna ljsi ess a reynd hafa slkar framkvmdar flestum tilvikum veri taldar leyfisskyldar. Um er a ra breytingu a Nttrufristofnun slands er hr umsagnaraili sta Umhverfisstofnunar og a

upp agengilegt gagnasafn me sem fyllstum heimildum um slenska nttru og a skr kerfisbundi einstaka tti slenskrar nttru og sj um ger og tgfu korta, m.a. um jarfri og tbreislu tegunda. ljsi essa eru n egar til staar kortagrunnar yfir sum eirra nttrufyrirbra sem hr er um a ra.
Athugasemdir vi einstakar greinar frumvarpsins.

Um 1. gr. greininni er lagt til a btt veri vi 3. gr. laga um nttruvernd fjrum njum orskringum sem tengjast flestar eim breytingum sem lagar eru til rum greinum laganna.

Hvtbk~nttruvernd 459

Hugtaki framandi lfverur er ekki skilgreint srstaklega nttruverndarlgum nr. 44/1999 og er hr lagt til a r v veri btt. athugasemdum sem fylgdu frumvarpi v er var a eim lgum er hugtaki skilgreint svo a a taki til dra- og plntutegunda sem ekki hafa unni sr sess flru ea fnu landsins, svo og sveppa og rvera. Hr er gengi t fr svipari skilgreiningu sem miast vi dr, plntur, sveppi og rverur sem ekki koma nttrulega fyrir vistkerfum landsins. Me lfverum sem koma nttrulega fyrir vistkerfum landsins er tt vi lfverur sem hr voru til staar vi landnm og lfverur sem san hafa borist til landsins af eigin rammleik og hasla sr vll lfrki ess n hlutunar manna. Skilgreiningin agreinir annig lfverur sem koma nttrulega fyrir vistkerfum landsins fr eim sem menn hafa flutt inn til landsins margvslegum tilgangi en s innflutningur hefur einkum tt sr sta fr miri 20. ld. Agreiningin er ekki tvr og fram kann v a vera uppi vissa um hvort tiltekin tegund hefur borist til landsins af eigin rammleik ea viljandi me varningi ea annan htt. S merking orsins nttrulegur sem hr er lg til grundvallar hefur skrskotun til markmiskvis nttruverndarlaga ar sem segir a lgin eigi a tryggja eftir fngum run slenskrar nttru eftir eigin lgmlum (sbr. 2. mgr. 1. gr.). Hugtaki innflutningur lfvera er heldur ekki skilgreint nttruverndarlgum en brnt er a bta r v vegna kva 41. gr. laganna. a sama vi um hugtaki lffrilega fjlbreytni, en vi skringu ess hugtaks greininni er byggt skilgreiningu samningsins um lffrilega fjlbreytni og er ar tt vi breytileika meal lfvera llum skipulagsstigum lfs, ar me talin vistkerfi landi, sj og ferskvatni og vistfrileg tengsl eirra sem og fjlbreytni innan tegunda, milli tegunda og vistkerfum. Lg er til n skilgreining hugtaksins vegur og er hn tvtt. Annars vegar vsar hn til flokkunar vegalaga vegum landsins, en samkvmt eim skiptist vegakerfi jvegi, sveitarflagsvegi, einkavegi og almenna stga. Gert er r fyrir a hugtaki vegur frumvarpi essu ni yfir rj fyrstnefndu flokkana. Hins vegar nr hugtaki til vegsla utan flokkunarkerfis vegalaga sem skrir kortagrunn Landmlinga slands samrmi vi kvi reglugerar umhverfisrherra samkvmt 4. mgr. 17. gr., sbr. 2. gr. frumvarpsins. Nnar er fjalla um kortagrunninn athugasemdum vi 2. gr. Um 2. gr. Lagt er til a s meginregla haldist breytt 1. mgr. 17. gr. nttruverndarlaga a akstur vlkninna kutkja utan vega s bannaur. er fram gert r fyrir a heimilt s a aka slkum tkjum jklum og snvi akinni jr utan ttblis svo fremi sem jr er frosin og augljst a slkt valdi ekki nttruspjllum. Me oralaginu augljst er srstk hersla a lg a um er a ra rnga undantekningu meginreglunni um bann vi akstri utan vega. Hr arf a huga a v a enda tt snjekja s yfir kann jr a vera frosin undir og vi r astur getur akstur valdi nttruspjllum. Srkvi um akstur utan vega ttbli er 5. gr. a umferarlaga nr. 50/1987. 1. mgr. frumvarpsgreinarinnar er teki fram a heimilt s a stva og leggja vlknnum kutkjum tt vi vegkant ef a veldur ekki nttruspjllum ea slysahttu. kvi er nmli svo a hinga til hafi veri tali a etta vri heimilt. 2. mgr. greinarinnar er fjalla um undangur fr meginreglunni um bann vi akstri utan vega og felur hn sr nokkrar breytingar fr ngildandi lgum. Meal annars er n sett skrt kvi um heimild til aksturs utan vega vegna lgreglustarfa, sjkraflutninga og bjrgunarstarfa ef nausyn krefur. fram er gert r fyrir a rherra kvei regluger um arar undangur, svo sem n er, vegna missa mikilvgra starfa t um landi og einnig um heimild Umhverfisstofnunar til a veita undangur vegna annarra srstakra astna. Lg er hersla a slkar heimildir ber a tlka rngt og beita af var. Nefna m sem dmi a tiltekin framkvmd sem leyfi hefur fengist fyrir getur kalla a slk undanga veri veitt, t.d. ef ekki liggja a framkvmdastanum vegir ea vegslar sem heimilt er a aka . Meta verur hverju sinni hvort astur su slkar a r rttlti undangu. Lagt er til a kvei veri um

460 | Hvtbk~nttruvernd

srstaka agsluskyldu kumanna sem heimild hafa til a aka utan vega og a eir forist a valda nttruspjllum. breytt er kvi um heimild rherra til a takmarka ea banna akstur jklum og snj ar sem htta er nttruspjllum ea gindum fyrir ara sem ar eru fer. 3. mgr. greinarinnar er breytt fr gildandi lgum og er ar rtta a lgmtur akstur utan vega vari refsingu, sbr. 76. gr. laganna. Lagt er til a tvr njar mlsgreinar btist vi 17. gr. nttruverndarlaga. eirri fyrri, 4. mgr., er mlt fyrir um skyldu umhverfisrherra til a setja regluger um ger kortagrunns ar sem merktir skulu vegir og vegslar sem heimilt er a aka vlknnum kutkjum. egar er hafin vinna vegum umhverfisruneytisins samstarfi vi vikomandi sveitarflg vi a greina vegsla mihlendinu og kortleggja . greininni eru tilgreind au sjnarmi sem lg skulu til grundvallar mat v hvort vegslar skuli merktir kortagrunninn og einnig sjnarmi sem heimilt er a lta til essu sambandi. Me v oralagi a akstur vegslum s ekki lklegur til a valda a ru leyti nttruspjllum er m.a. veri a vsa til sjnrnna tta vi mati, .e. a tilteknir vegslar geta fali sr mikil lti landinu. Lagt er til a Landmlingar slands annist ger kortagrunnsins og uppfrslu hans og beri byrg v a grunnurinn s agengilegur. Einnig er lagt til a upplsingar veri veittar r grunninum n endurgjalds. etta er ingarmiki til a tryggja a upplsingar um heimilar akstursleiir su llum agengilegar. Gert er r fyrir a rherra setji reglur um uppfrsluna, ar me tali hversu ttt grunnurinn skuli uppfrur. tgfu kortagrunnsins og ar me gildistku hans skal auglsa B-deild Stjrnartinda og a einnig vi um uppfrar tgfur hans. Grunnurinn verur rttarheimild um heimilar akstursleiir um landi og jafnframt verur ljst a heimilt er a aka vlknnum kutkjum slum sem ekki eru sndir grunninum. Lagt er til a rherra veri heimilt a takmarka umfer um vegsla sem skrir eru kortagrunninn samrmi vi stand eirra. Vegslar ti um land falla almennt utan flokkunarkerfis vegalaga og v gilda kvi eirra laga um byrg vihaldi vega ekki um . samrmi vi etta er rtta lokamlsli 4. mgr. a upplsingar um vegsla kortagrunni feli ekki sr a eir su frir llum vlknnum kutkjum og leii ekki til byrgar rkis ea sveitarflaga vihaldi eirra. essu sambandi er rtt a benda a samkvmt jminjalgum nr. 107/2001 teljast vegir sem eru eldri en 100 ra til fornleifa og njta .a.l. verndar sem felur m.a. sr a ekki m spilla eim n breyta nema me leyfi Fornleifaverndar rkisins. Ljst er a tgefnum vegakortum hafa stundum veri sndir vegslar sem illa ola akstur vlkninna kutkja vegna httu nttruspjllum. Er v lagt til 5. mgr. a tgefendum vegakorta veri eftir tgfu kortagrunns, sbr. 4. mgr., gert skylt a sj til ess a upplsingar kortum eirra su samrmi vi grunninn. Einnig er kvei um heimildir Umhverfisstofnunar til a grpa til rstafana ef tgefendur sinna ekki essari skyldu og gefa t, birta og dreifa kortum sem veita rangar upplsingar um heimildir til aksturs vlkninna kutkja vegslum um landi. 6. mgr. er lagt til a srstaklega veri teki fram a srreglur um takmrkun akstri utan vega frilsingum tiltekinna sva gangi framar undangum fr banni vi akstri utan vega samkvmt 2. gr. 2. gr. frumvarpsins. Samkvmt 60. gr. nttruverndarlaga skal frilsingu m.a. kvei um umfer og umferarrtt almennings og er v ljst a slk kvi frilsinga geta takmarka frekar rtt almennings til a fara um vlknnum kutkjum. Um 3. gr. Hr eru lagar til allnokkrar breytingar 37. gr. nttruverndarlaga sem mia a v a gera greinina skilvirkari og tryggja vandaa mlsmefer stjrnvalda egar teknar eru kvaranir sem snerta nttrufyrirbri sem falla undir greinina. 1. mgr. greinarinnar eru gerar tvenns konar breytingar. fyrsta lagi er markmi verndar samkvmt greininni sett fram me skrum htti, .e. hn skal tryggja fjlbreytni slenskrar

Hvtbk~nttruvernd 461

nttru, vernd lfrkis, jarmyndana og landslags og ess sem er srsttt ea fgtt. Skrara markmi tti a stula a markvissari beitingu greinarinnar og veita vsbendingu um au sjnarmi sem leggja ber til grundvallar vi mat v hvort heimila skuli framkvmdir sem fela sr rskun eirra nttrufyrirbra sem greinin tekur til. ru lagi er nnar afmarka hvaa nttrufyrirbri falla undir greinina. a-li er n rtta a tt s vi jarmyndanir sem myndast hafa eftir a jkull hvarf af landinu vi lok saldar, .e. jarmyndanir sem jkull hefur ekki gengi yfir. Samkvmt venjulegri merkingu hugtakanna eldvrp, gerviggar og eldhraun slenskri jarfri n au yfir alla gga, hraun og hvers kyns hraunmyndanir, ar meal hraunhella, sem myndast hafa eftir a jkull hvarf af landinu vi lok saldar. essi nttrufyrirbri eru frbrugin flestum rum gerum jarlaga a v leyti a au eru nmyndaur berggrunnur me upprunalegt yfirbor. Yfirbori er afar vikvmt fyrir raski og er allt rask afturkrft. Verndargildi hrauna lkkar vi rask og verun og v hafa yngri hraun almennt hrra verndargildi en eldri hraun. Sgulegt samhengi og ekking myndun hraunanna eykur mikilvgi eirra og v hafa eldvrp, gerviggar og eldhraun myndu sgulegum tma alla jafna meira verndargildi en eldri myndanir. Oft einkennast au af srstu grur- og dralfi. Jarvegur er ar ltt raur og heldur illa vatni og mosa- og flttutegundir eru randi grri. Vistgerir essara jarmyndana eru v afar srstar og eykur a gildi eirra. Eldhraun sem alfari er sandorpi ea huli

b-li er fjalla einu lagi um votlendi og er mia vi svi sem eru einn hektari a flatarmli ea strri sta riggja hektara eins og n er. etta ekki vi um sjvarfitjur og leirur en gert er r fyrir a essi votlendissvi njti verndar h str. etta er samrmi vi gildandi rtt, sbr. e-li 1. mgr. 37. gr. nttruverndarlaga . Nnar er fjalla um essa breytingu almennum athugasemdum hr a framan. kvi c-liar um fossa er afmarka nnar me v a verndin tekur n einnig til umhverfis fossins allt a 200 metra radus fr fossbrn. d-li er fjalla um hveri og heitar uppsprettur og nr kvi n einnig til lfrkis og ummyndana sem tengjast eim. Margvslegar heitar uppsprettur hafa um aldir veri taldar meal helstu nttruundra slands. Vi ntingu jarvarma lghitasvum sustu ratugum hafa mrg hverasvi lti sj og uppi eru hugmyndir um ntingu nnast allra hhitasva landsins, um 20 talsins. Einhver nting ea skering, t.d. vegna rannskna, hefur egar tt sr sta um helmingi eirra. Mikilvgt er a koma veg fyrir a hverum og laugum lg- og hhitasvum veri spillt frekar en brn nausyn krefur og a srstk agt veri hf komi til ntingar. Hyggja arf srstaklega a varveislu heitra uppspretta hhitasvum ar sem orkuvinnsla fer fram og tryggja a essi nttrufyrirbri fi a njta sn. sustu tveimur ratugum hafa rannsknir leitt ljs a fjlmargar tegundir hitakrra rvera lifa lg- og hhitasvum landsins og hafa hr landi fundist tegundir sem hvergi annars staar er a finna. Hr er lagt til a oralagi veri breytt svo vernd greinarinnar ni til hvera og heitra uppspretta samt lfrki sem tengist eim og virkri ummyndun og tfellingum, ar meal hrri og hrurbreium. Ekki er hr gert r fyrir a verndin veri takmrku vi svi af kveinni lgmarksstr. Nmli er a e-li er kvei um vernd birkiskga og leifa eirra. Nnar er fjalla um etta atrii almennum athugasemdum hr a framan. 2. mgr. er kvei afdrttarlausar en n er um a hva vernd samkvmt 1. mgr. feli sr. Mlt er fyrir um bann vi rskun eirra nttrufyrirbra sem undir greinina falla, nema brna

jarvegi og grri og ekki er lengur hgt a greina hvort um hraun s a ra hefur a llu jfnu tapa eim einkennum sem mynda verndargildi ess sem jarmyndunar ea ,,hraunvistgerar og ntur a v ekki srstakrar verndar samkvmt 37. gr. laga um nttruvernd. kvi tlokar ekki a arir eiginleikar, svo sem jarsgulegir eiginleikar ea eiginleikar ess grurs sem vex svinu, hafi srstakt verndargildi.

462 | Hvtbk~nttruvernd

leyfa eigi framkvmd sem felur sr rskun nttrufyrirbra sem njta verndar 37. gr. verur a vega saman mikilvgi ess a vernda au annars vegar og hagsmuni sem kalla a framkvmd s leyf hins vegar. Me oralaginu brn nausyn er lg hersla a einungis mjg rkir hagsmunir geti rttltt rskun og fyrst og fremst brnir almannahagsmunir. tlast er til ess a vi mati veri hf hlisjn af markmiunum 1. mgr. og eim sjnarmium sem tilgreind eru kvinu, .e. mikilvgi svisins og srstu slensku og aljlegu samhengi. Gert er r fyrir a leyfisveitandi veri a rkstyja srstaklega kvrun um a veita leyfi ef hn fer bga vi lit umsagnaraila, sbr. 3. mgr. Miar etta a v a tryggja vandaa mlsmefer. rkstuningi fyrir slku leyfi vri elilegt a gera grein fyrir rum kostum sem skoair hafa veri sem mgulegir valkostir vi tfrslu framkvmdarinnar og stum ess a eir uru ekki fyrir valinu, fyrirhuguum mtvgisagerum og mgulegri endurheimt nttruvermta egar a vi. 3. mgr. er einnig mlt fyrir um heimild til a binda leyfi skilyrum sem nausynleg ykja til a draga r hrifum framkvmdarinnar au nttrufyrirbri sem vera fyrir rskun. Nmli er kvi 4. mgr. um a Nttrufristofnun slands haldi skr yfir nttrufyrirbri samkvmt 1. mgr. N egar eru til staar hj stofnuninni kortagrunnar yfir sum eirra en slkar kortaupplsingar ttu a gagnast t.d. sveitarflgum vi ger skipulagstlana og vi afgreislu umskna um framkvmdaleyfi. Um 4. gr. greininni er lagt til a Umhverfisstofnun veri heimila a innheimta gjald fyrir leyfi sem stofnunin gefur t samkvmt nttruverndarlgum. 2. gr. frumvarpsins er sem dmi gert r fyrir a Umhverfisstofnun geti srstkum tilvikum veitt undangu fr banni vi akstri utan vega. Heimildin til gjaldtku nr auk essa til annarra kva nttruverndarlaga ar sem kvei er um leyfi sem Umhverfisstofnun veitir, sbr. 26. gr., 38. gr., 40. gr. og 4. mgr. 49. gr. Leyfisgjald skal vera samrmi vi gjaldskr sem samykkt er af umhverfisrherra og birt B-deild Stjrnartinda og m ekki vera hrra en sem nemur kostnai vi tgfu leyfisins.

nttru slands og br yfir gagnasafni me heimildum um slenska nttru. Verur a telja a srekking stofnunarinnar grurfari, lfrki og jarfri landsins sem og gagnasafn hennar muni gagnast vel vi veitingu umsagna um eli tiltekinna sva, einkennum eirra og verndargildi. sta er til a benda a Nttrufristofnun hefur margvsleg umsagnarhlutverk skv. gildandi lgum me vsun til eirrar srfriekkingar og gagnasafna sem hn br yfir og vara nttrufar landsins. Er elilegt a fela rannsknar- og rgjafarstofnunum umsagnarhlutverk og rtt a hafa huga a umsagnir eru tluvert annars elis en leyfisveitingar og msar arar kvaranir sem stjrnsslustofnanir taka, m.a. tengslum vi eftirlitshlutverk sitt. Nmli er a leita beri eftir atvikum eftir umsgnum fagstofnana, en vegna eirrar skyldu ber leyfisveitanda a meta a hverju sinni hvort eli fyrirhugarar framkvmdar kalli frekari srfriekkingu, en sem dmi gtu rk mlt me v a ska umsagnar Skgrktar rkisins vegna fyrirhugarar rskunar birkiskgum og leifum eirra. egar tekin er kvrun um hvort

nausyn beri til. Lagt er til a allar framkvmdir sem fela sr slka rskun veri har framkvmdaleyfi ea eftir atvikum byggingarleyfi, sbr. skipulagslg og lg um mannvirkjager, svo tryggt s a teki s til rkilegrar skounar hvort framangreint skilyri s uppfyllt. Mlt er fyrir um a leita veri umsagnar Nttrufristofnunar slands, nttruverndarnefndar vikomandi sveitarflags og eftir atvikum fagstofnana vikomandi svii, ur en leyfi er veitt. Samkvmt ngildandi lgum skal leita umsagnar Umhverfisstofnunar og nttruverndarnefnda vi tgfu framkvmdaleyfa og byggingarleyfa, sbr. 2. mgr. 37. gr. Rkin fyrir eirri breytingu sem lg er hr til, .e. a leita beri umsagnar Nttrufristofnunar sta Umhverfisstofnunar, eru meginatrium au a Nttrufristofnun hefur a hlutverk a stunda vsindalegar rannsknir

Hvtbk~nttruvernd 463

Um 5. gr. Ljst er a vinna vi ger kortagrunns sem fjalla er um 4. mgr. 2. gr. frumvarpsins mun taka talsveran tma. v er lagt til a kvei veri brabirgakvi um heimild til aksturs vegslum sem uppfylla tiltekin skilyri anga til kortagrunnur fyrir vikomandi landssvi, .e. mihlendi ea lglendi, verur gefinn t. essir vegslar vera a vera greinilegir og a staaldri notair til umferar vlkninna kutkja. Me essu er ljst a heimilt er a mynda nja sla t um landi og aka greinilega sla sem ekki eru almennt tlair til aksturs vlkninna kutkja. Settir eru tmafrestir vegna vinnu vi kortagrunninn, annars vegar er kvei um frest fyrir starfshpa til a skila tillgum snum til rherra og hins vegar um fresti til a ljka ger beggja fanga kortagrunnsins sjlfs, .e. um vegi og vegsla innan mihlendislnunnar annars vegar og lglendi hins vegar. Um 6. gr. 7. gr. eru lagar til nokkrar breytingar rum lgum sem tengjast beint eim breytingum kvum nttruverndarlaga sem frumvarpi felur sr. tengslum vi breytingar 37. gr. nttruverndarlaga eru lagar til breytingar skipulagslgum og lgum um mat umhverfishrifum v skyni a tryggja a huga veri a vernd nttrufyrirbra sem falla undir greinina mun fyrr ferli skipulags og framkvmda en greinin sjlf getur tryggt. 1. tlul. Skipulagslg nr. 123/2010. N skipulagslg tku gildi 1. janar 2011. Samkvmt b-li 1. gr. eirra er eim m.a. tla a tryggja vernd landslags, nttru og menningarvermta og koma veg fyrir umhverfisspjll. Markmi etta er ekki tarlega tfrt lgunum sjlfum en 45. gr. eirra er gert r fyrir a kvi laganna veri tfr skipulagsregluger. r breytingar sem hr eru lagar til skipulagslgum mia a v a tryggja me afdrttarlausum htti a vi ger skipulagstlana veri tekin afstaa til nttrufyrirbra sem falla undir vernd 37. gr. og ess hvort hgt s a forast rskun eirra. 12. gr. skipulagslaga er m.a. fjalla um ger skipulagstlana. 3. mgr. greinarinnar segir a skipulagstlun skuli m.a. lsa umhverfi og astum skipulagssvinu vi upphaf tlunar og forsendum eirrar stefnu sem hn felur sr. Hr er lagt til a vi mlsgreinina veri btt kvi sem kvei um a ger skuli grein fyrir eim svum innan skipulagssvisins sem njta verndar samkvmt nttruverndarlgum ea rum lgum, ar meal frilstum nttruminjum, svum nttruminjaskr og nttruverndartlun og nttrufyrirbrum sem njta verndar 37. gr. Me essu er reynt a stula a v a egar upphafi skipulagsvinnunnar veri tekin afstaa til verndarsva og mikilvgis eirra. Samkvmt 33. gr. nttruverndarlaga skal leita umsagnar Umhverfisstofnunar og nttruverndarnefnda um svis- og aalskipulagstlanir. Umfjllun essara aila myndi m.a. fela sr athugun v hvort ofangreindri skyldu hefi veri fullngt. A v er varar nttrufyrirbri sem njta verndar samkvmt 37. gr. vri elilegt a stust yri vi skr Nttrufristofnunar slands, sbr. 4. mgr. tillgunnar 3. gr. frumvarpsins. 3. gr. frumvarps essa er lagt til a framkvmdir sem fela sr rskun nttrufyrirbra sem falla undir greinina veri vallt har framkvmdaleyfi ea eftir atvikum byggingarleyfi. Um framkvmdaleyfi er fjalla 13. gr. skipulagslaga. Til a stula a framfylgd framangreinds kvis er lagt til a 13. gr. skipulagslaga veri rtta a sveitarstjrn skuli vi afgreislu umsknar um framkvmdaleyfi ganga r skugga um a gtt hafi veri kva laga um nttruvernd sem og annarra laga og reglugera sem vi eiga. Sams konar kvi hefur veri skipulagsregluger en sta ykir til a hafa a skipulagslgunum sjlfum. Gert er r fyrir a sams konar kvi veri btt fyrsta kvi til brabirga skipulagslgum sem fjallar um

464 | Hvtbk~nttruvernd

heimild sveitarstjrnar til a leyfa einstakar framkvmdir n ess a fyrir liggi stafest aal- ea svisskipulag, sbr. d-liur 1. tlul. 7. gr. frumvarpsins. 52. gr. skipulagslaga er a finna mlskotsheimild vegna tgfu framkvmdarleyfi og mlsmeferarreglur vegna mla fyrir rskurarnefnd skipulags- og byggingamla. frumvarpi essu er lagt til a umhverfisverndar- og hagsmunasamtkum veri heimila a skjta mli til nefndarinnar egar um er a ra kvaranir vegna framkvmda sem falla undir lg um nttruvernd eins og er egar um matsskyldar framkvmdir er a ra. Tillaga essi er samrmi vi rsarsamninginn en frumvarp sem miar a innleiingu samningsins hefur n egar veri lagt fram Alingi. Breytingin miar ennfremur a v a gtt veri lagasamrmis annig a flagasamtk sem trygg er aild lgum um nttruvernd geti komi a krumlum vegna framkvmda sem eiga undir smu lg. 2. tlul. Lg um mat umhverfishrifum nr. 106/2000. Lg um mat umhverfishrifum gera r fyrir a vi rlausn um a hvort tilkynnt framkvmd samkvmt 6. gr. laganna s matsskyld skuli liti til stasetningar og hrifa hennar, sbr. viauka 3 me lgunum. A v er varar stasetningu meal annars a koma til skounar hvort framkvmdin s verndarsvi, sbr. iii-li 2. tlul. Skilgreining kvisins verndarsvum samkvmt nttruverndarlgum er ekki mjg skr og ykir sta til a bta ar r. Er lagt til a essi svi taki til frilstra nttruminja og sva sem njta srstakrar verndar samkvmt nttruverndarlgum, ar meal sva nttruminjaskr og nttruverndartlun og nttrufyrirbra sem falla undir kvi 37. gr. laganna.

Hvtbk~nttruvernd 465

22. mars 2011 Tillgur a breytingum drgum a frumvarpi til laga um breytingu lgum um nttruvernd, nr. 44/1999, me sari breytingum. Inngangur. Umhverfisrherra fl Jni Geir Pturssyni, Sveini Runlfssyni landgrslustjra Landgrslu rkisins og resti Eysteinssyni svisstjra Skgrkt rkisins, a hfu samri vi Steinunni Fjlu Sigurardttur, a vinna tillgur a framsetningu 37. gr. og 41. gr. laga nr. 44/1999 um nttruvernd, sbr. erindisbrf dags. 15. mars 2011. Eftirfarandi eru tillgur hpsins a framsetningu essum tveimur greinum samt rkstuningi ess. Auk ess er einnig a finna nokkrar almennar athugasemdir vi arar frumvarpsgreinar. Viljum vi benda a hpurinn hafi afar stuttan tma til a vinna essar tillgur. Rtt er a benda a athugasemdir Landgrslu rkisins og Skgrktar rkisins hva varar ara tti frumvarsdraganna standa breyttar m.a. vi 17. grein og vi breytingar rum lgum. Einnig hefur hpurinn ekki unni greiningu rf breytingum rum lgum vi essa framsetningu sem hr er lg til.

466 | Hvtbk~nttruvernd

1. gr. Vi 3. gr. laganna btast fimm njar skilgreiningar stafrfsr og breytist nmer annarra tlulia samrmi vi a: 2. geng framandi lfvera: Framandi lfvera sem gnar lffrilegri fjlbreytni. 7. Framandi lfverur: Dr, plntur, sveppir og rverur sem ekki koma nttrulega fyrir vistkerfum landsins. 8. Innflutningur lifandi lfvera: Flutningur lifandi lfvera af vldum manna til landsins ea slenskt hafsvi fr lndum ea svum utan slands. 9. Lffrileg fjlbreytni: Breytileiki meal lfvera llum skipulagsstigum lfs, ar me talin ll vistkerfi landi, sj og ferskvatni og vistfrileg tengsl eirra. Hugtaki nr til fjlbreytni innan tegunda, milli tegunda og vistkerfum. 18. Vegur: Til vega samkvmt lgum essum teljast jvegir, sveitarflagsvegir og einkavegir svo sem eir eru skilgreindir vegalgum. Auk ess vegslar utan flokkunarkerfis vegalaga sem skrir eru kortagrunn Landmlinga slands samrmi vi kvi reglugerar umhverfisrherra samkvmt 4. mgr. 17. gr. 2. gr. Almennar athugasemdir vi 1. gr. frumvarpsins. Skilgreiningar 2. og 7. tlul. 1. gr. eru ekki skrar, s.s. hva varar hugtkin gn og a koma nttrulega fyrir. essi hugtk arf a skra nnar til a efni frumvarpsdraganna s ljst. greinarger me drgunum er fjalla um a nttruleg tegund s s sem hinga hafi borist n hlutunar mannsins og nefnt a Flra slands fr 1948 skuli m.a. hf til vimiunar vi framkvmd essa. Flru slands fr 1948 eru hins vegar plntutegundir sem sannarlega hafa borist til landsins vegna hlutunar mannsins. Tryggja arf a essi hugtk su skrt fram sett og a skrt s greinarger hvernig au skuli tlku.

Hvtbk~nttruvernd 467

37. gr. laganna orist svo: Srstk vernd. Eftirtalin nttrufyrirbri njta srstakrar verndar til a tryggja fjlbreytni slenskrar nttru, vernd lfrkis og landslags og ess sem er srsttt ea fgtt: a. eldvrp, eldhraun, gerviggar og hraunhellar, sem myndast hafa eftir a jkull hvarf af landinu sjkultma, b. votlendi, .e. hallamrar, flar, flimrar, rstamrar, sjvarfitjar og leirur, 10.000 m2 a flatarmli ea strri og stuvtn og tjarnir 1.000 m2 a flatarmli ea strri, c. fossar og nnasta umhverfi eirra samt nttrulegu rennsli, d. hverir og arar heitar uppsprettur samt lfrki sem tengist eim og virkri ummyndun og tfellingum, ar meal hrri og hrurbreium, heimilt er a raska nttrufyrirbrum sem talin eru upp 1. mgr. nema brna nausyn beri til. Skylt er a afla framkvmdaleyfis, ea eftir atvikum byggingaleyfis, sbr. skipulagslg og lg um mannvirkjager, vegna framkvmda sem hafa fr me sr slka rskun. ur en leyfi er veitt skal leyfisveitandi leita umsagnar Nttrufristofnunar slands og vikomandi nttruverndarnefndar sveitarstjrnar. Vi mat leyfisumskn skal srstaklega huga a mikilvgi svisins og srstu slensku og aljlegu samhengi. kvei leyfisveitandi a heimila framkvmd skal hann rkstyja kvrun srstaklega gangi hn gegn liti umsagnaraila. Heimilt er a binda leyfi skilyrum sem nausynleg ykja til a draga r hrifum framkvmdarinnar au nttrufyrirbri sem vera fyrir rskun. Nttrufristofnun slands skal halda skrr yfir nttrufyrirbri sem talin eru upp 1. mgr. og veita agang a eim samrmi vi reglur sem umhverfisrherra setur. Sveitarstjrnir skulu senda Nttrufristofnun slands upplsingar um ll framkvmdaleyfi sem fela sr rskun nttrufyrirbrum, sbr. 1. mgr., innan tveggja vikna fr tgfu leyfisins. Greinarger vegna 37. gr. laga um nttruvernd. a) e.-liur 1. mgr. 3. gr. frumvarpsins. Vi teljum a ekki eigi a bta birkiskglendum landsins vi 37. gr. Engin sta er til a fella alla birkiskga landsins, ha ger, undir 37. gr. nttruverndarlaga. eir ekja n um 1% af flatarmli landsins og er tbreisla eirra a aukast. kvi um vernd alls birkiskglendis tti vi fyrir um hlfri ld egar skgarekja var lgmarki og beitarungi grarlegur stran hluta rsins, enda voru slk kvi sett skgrktarlg og gilda enn. N eru hins vegar ekki rk fyrir slkri al-vernd birkiskga, en hins vegar, miklar lkur a slk ager hafi fug hrif inntak laganna. Skgrkt rkisins ber stjrnsslulega byrg af hlfu hins opinbera vernd, mefer og ntingu birkiskga og br yfir mikilli reynslu v svii. ngildandi skgrktarlgum eru sterk kvi til verndar birkiskgum, sem t.d. banna vetrarbeit og rjurfellingu, og gagnast vel tt eflaust megi uppfra au til ntma horfs. fyrirhugari endurskoun skgrktarlaga verur tkifri til ess.

468 | Hvtbk~nttruvernd

Vert er hins vegar a benda mikilvgi ess a greina nttrufarslega mikilvg birkiskglendi og leita leia til a fria au undir rum greinum essara laga ea me einhverjum rum htti. M essu sambandi benda skrslu umhverfsruneytisins um Birkiskga fr rinu 2007 ar sem listu eru upp nokkur slk skglendi. Rtt er a benda a s nefnd sem samdi skrslu komst ekki a eirri niurstu a fra bri birkiskga undir 37. gr. nttrverndarlaga, heldur lagi srstaka herslu a unni vri a aukinni tbreislu skganna. Sem dmi um herslur skgrkt m nefna a Skgrkt rksins og Landgrsla rkisins reka sameiginlega verkefni Hekluskga, sem hefur a a markmii a rkta og vernda birkiskga stru svi ngrenni Heklu. Verkefni hefur gengi vel, en a er samdma lit eirra sem a v standa a a vri skalegt fyrir framgang ess og annara sambrilegra verkefna a birkiskgar, h v hvort eir eru ngrursettir, n sjlfsnir ea gamlir veri sjlfvirkt felldir undir srstaka vernd 37. gr laganna. Svipu markmi og a framan greinir hefur taksverkefni umhverfisrherra um aukna tbreislu birkiskga, sem Skgrkt rkisins og Landgrsla rkisins hafa hafi undirbning . Ekki sst verur leita leia til a auka tbreislu birkiskga me v a bta beitarskipulag. Einnig bendum vi eftirfarandi tti mli okkar til stunings: -Skv. skgrktarlgum nr. 3/1955 fer Skgrkt rksins me mlefni skga landinu. S stjrnssla sem bou er drgum a frumvarpi til breytinga nttruverndarlgum tekur ekkert tillit til ess, heldur leggur a vissu leyti til tvfalda opinbera stjrnsslu skgum sem varla er anda skilvirkni ea gagnsi. -Miki hefur veri grursett af birki undanfarna 3 ratugi, sem engin sta er til a fella undir kvi 37. gr. nttruverndarlaga. Slkir skgar hafa margir ljst nttruverndargildi. -Vegna loftslagshlnunar og breyttrar landnotkunar er birki va mikilli skn. Vegna essa hefur skapast einstakt tkifri a vinna a beitarskipulagi til a breia birkiskga t. - Veruleg htta er a vernd birkiskga me vsan til 37. gr. nttruverndarlaga muni hafa fug hrif, .e. a landeigendur veri frhverfir v vinna a aukinni tbreislu eirra ljsi eirrar meginreglu a heimilt s a raska eim nema brna nausyn beri til. Einnig gti slk vernd ori til ess a rktunarflk missi huga a rkta birkiskga. - Eins og staan er dag veita skgrktarlgin birkiskgum vernd. S vernd er mun sterkari en hr er veri a leggja til og v srkennilegt a leggja til tvfalda stjrnsslu hva varar birkiskga. b) b.-liur 1. mgr. 3. gr. frumvarpsins. Varpa er fram eirri spurningu hvort sta Votlendi tti ekki a standa raska votlendi, sbr. b.liur 1. mgr. 3. gr. frumvarpsins? rum vettvangi eru n form um verulegt tak endurheimt raskas votlendis, ekki sst eru boaar agerir ageratlun loftslagsmlum. Su rsku votlendissvi felld undir 37. gr. getur a haft yngjandi og jafnvel fug hrif vileitni a endurheimta au. v leggjum vi til a etta oralag veri skoa me a huga a n fram markmium um a stva frekari framrslu raskas votlendis, en a leitast vi a koma veg fyrir fug hrif vi endurheimt votlendis. Leggjum vi til a a veri skoa nnar hvort oralagi raska ni essu fram.

4 Hvtbk~nttruvernd 469

c) 2. mgr. 3. gr. frumvarpsins. Skv. ngildandi nttrverndarlgum fr 1999 fer Umhverfisstofnum me etta umsagnarhlutverk, sem hr er boa a fra til Nttrufristofnunar slands. N hfum vi ekki skoa nema essar kvenu greinar endurskouum nttrverndarlgum og hfum v ekki yfirsn yfir a hvort til standi a gera grundvallarbreytingu essu lgunum. Vi slka breytingu arf vntanlega a gera skran greinarmun . stjrnssluhlutverki Umhverfisstofnunar varandi nttruvernd og svo hlutverki Nttrufristofnunar varandi nttrufrirannsknir og hlutlausa milun upplsinga sem annig vera til. Jafnframt hafa arar srfristofnanir eftir atvikum yfir a ra ggnum um essi nttrufyrirbri, s.s. votlendi og vtn. d) 4. mgr. 3. gr. frumvarpsins. Dregi er efa a a fyrirkomulag a halda eigi skr yfir nttrufyrirbri skv. 37. gr. nttruverndarlaga s til ess falli a styrkja greinina, sbr. a ba til lista yfir alla fossa landsins og skilgreina listum einstk votlendi niur eins ha. nkvmni. Eitt er a benda varkrni varandi essa tti slenskri nttru, anna er a halda um au srstaka lista. etta eru ggn sem vntanlega er nnast tiloka a ba til, sbr. lista yfir alla fossa slandi. Mun essi breyting hafa ingu a ef tilteki votlendi ea foss er ekki vikomandi lista s lagi a raska vikomandi nttrufyrirbri? Slk tlkun og skrning nttrufyrirbrunum sem fjalla er um gti ori til ess a veikja vernd eirra nttrufyrirbra sem 37. gr. a n til.

470 | Hvtbk~nttruvernd

4. gr. 41. gr. Innflutningur og dreifing lifandi lfvera orist svo: heimilt er a flytja inn og dreifa eim lifandi lfverum sem tilgreindar eru regluger rherra samkvmt 2. mgr. Einnig er heimilt a flytja milli sva innanlands r lifandi lfverur sem tilgreindar eru regluger rherra samkvmt 2. mgr. Umhverfisstofnun er heimilt srstkum tilvikum a veita leyfi fyrir innflutningi og/ea dreifingu lifandi lfvera sem tilgreindar eru regluger samkvmt 2. mgr., a fenginni umsgn srfringanefndar samkvmt 3. mgr. Bann vi innflutningi og dreifingu lifandi lfvera samkvmt grein essari gildir ekki um bf, sbr. kvi laga nr. 54/1990 um innflutning dra. Rherra skal a fenginni tillgu srfringanefndar samkvmt 3. mgr. og umsgn Umhverfisstofnunar tilgreina regluger r lifandi lfverur sem heimilt er a flytja til landins og dreifa, .e. lfverur sem hafa reynst gengar vi svipaar astur og eru hrlendis hva varar nttrufar og eru ekki upprtanlegar, svo og r lfverur sem ekki er heimilt a flytja innanlands milli sva ar sem r eru taldar geta valdi neikvum hrifum nttru landsins,. Umhverfisrherra skipar til fjgurra ra senn nefnd srfringa, sem skal vera stjrnvldum til rgjafar um innfluting, rktun og dreifingu lifandi lfvera. Nefndin skal gera tillgur til rherra um r lifandi lfverur sem fram skuli koma regluger rherra samkvmt 2. mgr. nefndinni skulu eiga sti einn fulltri tilnefndur af Nttrufristofnun slands, einn tilnefndur af Landbnaarhskla slands, einn samkvmt tilnefningu Lffristofnunar Hskla slands, einn fulltri tilnefndur af Landgrslu rkisins, einn fulltri tilnefndur af Skgrkt rkisins, einn fulltri tilnefndur af Veimlastofnun og einn fulltri tilnefndur af Matvlastofnun. Rherra skipar formann nefndarinnar n tilnefningar. Rherra getur me regluger kvei um verkefni og starfshtti nefndar um innflutning, rktun og dreifingu lifandi lfvera, sbr. 3. mgr. 41. gr. a. Agsluskylda. S sem fengi hefur leyfi Umhverfisstofnunar samkvmt 1. mgr. til innflutnings lifandi lfverum, sem ekki er tla a dreifa skal gta srstakrar varar og grpa til allra eirra rstafana sem sanngjarnt verur tali svo koma megi veg fyrir a lfverurnar sleppi og dreifist. S sem ber byrg dreifingu lifandi lfvera skal gta srstakrar varar og leitast vi a koma veg fyrir a dreifingin hafi neikv hrif lfrki ea srst ea sjaldgf nttrufyrirbri. S sem stundar starfsemi sem getur haft fr me sr a til landsins berist viljandi lifandi lfverur sem heimilt er a flytja til landsins ea dreifa, ea a r dreifist t nttruna, skal gta srstakrar varar og grpa til rstafana sem sanngjarnt er a tlast til v skyni a koma veg fyrir innflutning eirra og dreifingu. 41. gr. b. Tengsl vi nnur lg. kvi 41. gr. og 41. gr. a. gilda ekki um erfabreyttar lfverur, sbr. lg nr. 18/1996, og lifandi smitefni, sbr. sttvarnalg nr. 19/1997.

Hvtbk~nttruvernd 471

41. gr. c. Agerir vegna gengra lfvera. Ef sta er til a tla a lifandi lfverur gni lffrilegri fjlbreytni getur Umhverfisstofnun, a fenginni umsgn srfringanefndar samkvmt 41. gr. gripi til agera til a hefta tbreislu eirra ea trma. Agerir samkvmt 1. mgr. geta m.a. n til ess a hvetja til takmrkunar tbreislu ea trmingar lfverum innan eignarlanda. Nist ekki samkomulag vi landeiganda getur umhverfisstofnun kvei a grpa til vieigandi agera, enda su verulegir nttruverndarhagsmunir hfi. Vi mlsmefer slkra mla skal gta kva stjrnsslulaga nr. 37/1993. Greinarger vegna 41. gr. laga um nttruvernd. Vifangaefni 41. gr. nttruverndarlaga er innflutningur, rktun og dreifing lfvera. Vi gerum verulegar athugasemdir vi tillgu nefndarinnar um breytingar 41. grein, enda teljum vi hana ekki til ess fallna a n betur fram markmium laganna, sem er a verjast v a hinga berist og dreifist lfverur sem geti valdi skaa slensku lfrki og annarri nttru. a) 41. gr. og 41. gr. a. Vi gerum athugasemdir vi stjrnsslu sem lg er til greininni og leggjum v til nja framsetningu efniskvum 41. gr. og 41. gr. a. frumvarpsdrgunum. Fyrir v eru essi rk helst: o r reglur/stjrnssla sem ar er bou er skilvirk, n nokkurs samrs og ekki til ess fallin a n stt um markmi laganna, eins og vi rekjum hr a nean. Teljum vi a mjg misrna tillgu a leggja niur srfringanefnd um innflutning lfvera og mikla afturfr fr kvum ngildandi laga. Leggjum vi til a nefndin veri efld, enda vifangsefni umfangsmiki, og henni frt vtkara umbo til umfjllunar um fleiri lfverur en einungis plntur. Efling nefndarinnar byggir einnig eirri hugmyndafri a taka hndum saman me eim sem annast eftirlit hva varar sjkdmavarnir, en margt af v sem ar fellur undir flokkast sem framandi gengar lfverur. o A einungis skuli byggja stjrnsslulegar kvaranir mikilvgum mlum heilla atvinnugreina umsgn eins aila eru ekki g stjrnssla. v er lagt til a Umhverfisstofnun veri fali a byggja sna umsjn liti rherraskiparar nefndar srfringa eirra stofnana sem etta ml varar. Nefndin hafi a hlutverk a fjalla um alla lfveruhpa, ara en bf, og leggja fram tillgur um a hvaa lifandi lfverur skuli ekki heimilt a flytja til landsins, dreifa ea flytja milli sva. Leggjum vi til a nefndinni sitji fulltri Matvlastofnunar ar sem s stofnun fer me eftirlit me innflutningi skavalda sem margir eru framandi gengar lfverur. Sama gildir um Veimlastofnun sem hefur me mlefni er vara fisk m og vtnum a gera. Me essari nefnd a vera tryggt a gtt hafi veri allra sjnarmia vi setningu stjrnvaldsfyrirmla er vara bann innflutningi og dreifingu lifandi lfvera og a ar me nist g og skilvirk stjrnssla essum mlaflokki undir eftirliti Umhverfisstofnunar.

472 | Hvtbk~nttruvernd

o Leggjum vi til a inntak greinarinnar veri innflutningur, rktun og dreifing lifandi lfverum og teljum a a sama eigi vi um lfverur hvort sem r flokkist sem framandi ea nttrulegar. Gerist tegund svo geng a hn s u..b. a fara a trma annarri tegund skiptir uppruni hennar ekki mli. v teljum vi kvi greinarinnar sterkari ef fjalla er um allar lfverur. o Ekki eru rk fyrir altku banni nttruverndarlgum vi llum innflutningi rktunarefnivi me flknum reglum um undangur sem gert er r fyrir a einungis einn aili veiti umsgn um. Hr landi er stundaur landbnaur, garyrkja, skgrkt og landgrsla sem a miklu leyti byggir innfluttu rktunarefni, sem hefur ori til afar mikills bata fyrir slenskt samflag. Slkur innflutingur hefur veri stundaur um 1000 r og v mikil byrg flgin v a boa slkt bann. Gagnrni essar tillgur er enda mjg mikil og m benda v samhengi m.a. innsendar athugasemdir Bndasamtakanna, Norurlandsskga, sjvartvegs-og landbnaarrneytisins, Matvlastofnunar, Garyrkjuflags slands, Skgrktarflags slands o.fl., auk athugasemda stofnana UMH, Skgrktar rksins og Landgrslu rkisins. o a er vandkvum bundi a fra vsindaleg rk fyrir v hvaa plntur skuli leyfa, sbr. tillgur nefndarinnar og v ljst hvaa faglegu forsendur eigi a liggja til grundvallar v hvaa tegundir eigi a vera hinum leyfa lista og hvaa tegundir ekki. o Hgt er a fra vsindaleg rk fyrir banni innflutningi kveinna tegunda/tegundahpa/ttkvsla, lkt og gert er okkar ngrannalndum. Teljum vi elilegast a notast s vi au vimi vi stjrnsslu essa. ar er meginhersla lg a tegund hafi snt gengni vi astur svipaar og slandi og hvort hgt s a upprta vikomandi tegund. Hr landi eru hreindr t.d. dmi um upprtanlega innflutta tegund en minkur dmi um upprtanlega innflutta tegund. Vi teljum a enginn greiningur urfi a rkja um a a komi skuli veg fyrir innfluting og dreifingu lfverum sem snt er a su skalegar slenskri nttru og erfitt ea mgulegt veri a losna vi r ef vilji er til ess. o ljsi ess sem a framan er raki er lagt til a lgin grundvallist eirri aferafri a dregin veri upp varnarlna gagnvart eim tegundum sem ekki er skilegt a fluttar veri til landsins ea dreift, svo og a listaar su upp r tegundir sem ekki skuli fluttar milli sva innanlands. o Srfringanefnd sem starfar grundvelli 41. gr. nttruverndarlaga hefur nveri afhent runeytinu tillgur a lista yfir plntur sem hn leggur til a veri bannaar. Tiltekin efnisleg rk liggja vntanlega a baki essum tillgum og ttu au a geta ori leiarljs vi a auka vi ann bannlista sem lagur er hr til ef rf krefur o Samskonar listar og a framan greinir, yfir bann innflutningi plntum sem hugsanlega geta reynst skalegar, eru til ngrannalndunum. Elileg er a lta til ess verklags sem ar er vihaft vi framkvmd laga hr landi. o Ekki er frumvarpsdrgunum fjalla um ann flokk innflutnings ar sem eru mestar lkur a lfverur sem valdi skaa berist til landsins skv. reynslu fyrri ra, .e. viljandi innflutningur skavldum me vrum, m.a vrum til rktunar. Algerlega ljst er hvernig minnka httuna slkum innflutningi ef ekkert eftirlit er me innfluting v sem nota gara. er bent a a ljst er hva felst hugtakinu garur skv. frumvarpsdrgunum

8 Hvtbk~nttruvernd 473

o Stjrnsslan frumvarpsdrgunum er afar einhlia, .e. einungis er um einn umsagnaraila a ra rtt fyrir a fjalla eigi um afar fjltt vifangsefni sem eru grundvllur heilla atvinnugreina. S umsagnaraili br ekki llum tilvikum yfir srstakri fagekkingu eim mlaflokki sem hann a veita umsgn um, a.m.k. ekki plntum til notkunar rktun. o Alveg ljst er hvernig a vera hgt a fylgja eftir banni flutningi allra lfvera milli staa innanlands, me undangum. v teljum vi mun skilvirkara a lgin skapi ramma til a ba til lista yfir ann flutning sem er heimill. b) 41. gr. b. Lg er til smvgileg breyting 2. mgr. 41. gr. b ( okkar tillgum 41. gr. a). Agsluskylda er elileg og framfr a koma henni a lgunum. Tillagan snr a v a breyta inntaki ess a ekki megi breyta v lfrki sem fyrir er me dreifingu lfvera (ath. ar er ekki fjalla um framandi lfverur). Vi teljum 2. mgr. 41. gr. b ganga gegn markmium hvers konar vistheimtar og endurheimtar skdduum vistkerfum, t.d. grursetningu ea sningu birkis svum ar sem ar hefur eyst fyrir lngu ea endurheimt staargrurs. a getur ekki veri markmi nttruverndalaga a hindra endurreisn slenskra vistkerfa, eins og skilja m af essari grein. c) 41. gr. d. Vi teljum elilegt a lgum s kvi sem gefi heimildir til a ganga fram og eya lfverum, ef snt er a slkt tjn stafi af og ekki nist samkomulag vi landeiganda. Slku valdi fylgir hins vegar mikil byrg. v arf kvi a orast annig a fyrst urfi a leita samkomulags vi landeiganda, ur en til kemur a valdi rksins veri beitt. Vi teljum a elilegt a stjrnsslan s hr hendi Umhverfisstofnunar eins og rum kvum er vara breytingar 41. gr. nttruverndarlaga. S fyrirkomulagi ann veg eiga ailar slkum mlum kost v a kra mlsmeferina ra stig, .e. til rherra, en ekki er unnt a endurskoa sama htt mlsmeferina ef a er rherra sem fer me kvrunarvaldi. Lagt er v til a stjrnssla 41. greinar s einni hendi og a Umhverfsstofnun urfi a leiti lits srfringanefndar um kvaranir um svo viamikil atrii eins og kvaranir um mgulega skeringu eignartti landeiganda eins og felast drgum a 41. gr. d. a er mat okkar a me eirri framsetningu sem vi leggjum til nist mun betri vernd gegn innflutningi gengum lfverum sem geti valdi skaa nttru slands, skrt s hvaa innlendu lfverur ekki megi flyja milli sva innanlands, stjrnsslan veri skr mlaflokkunum (Umhverfisstofnun) og jafnframt s samrsvettvangur aila (srfringanefnd) til undirbnings stjrnvaldsfyrirmlum og stjrnsslukvrunum sem veri til ess a tryggja vandaa stjrnsslu um essi ml.

474 | Hvtbk~nttruvernd

Fylgiskjal 3 IV. kafli norsku laganna um fjlbreytni nttrunnar

Kapittel IV. Fremmede organismer
28. (krav til aktsomhet) Den som er ansvarlig for utsetting av levende eller levedyktige organismer i miljet, skal opptre aktsomt, og s langt som mulig ske hindre at utsettingen fr uheldige flger for det biologiske mangfold. Utfres en utsetting i henhold til en tillatelse av offentlig myndighet, anses aktsomhetsplikten oppfylt dersom forutsetningene for tillatelsen fremdeles er til stede. Den som setter i verk virksomhet eller tiltak som kan medfre spredning eller utslipp av levende eller levedyktige organismer til steder der de ikke forekommer naturlig, skal i rimelig utstrekning treffe tiltak for hindre dette. Dersom det oppstr skade p biologisk mangfold eller fare for alvorlig skade p biologisk mangfold som flge av utsetting eller utilsiktet utslipp av fremmede organismer, skal den ansvarlige umiddelbart varsle myndigheten etter loven her, og treffe tiltak i samsvar med 69 og 70, med mindre slik melde- og tiltaksplikt flger av annen lov. Kongen kan gi forskrift om virksomheter eller tiltak som kan medfre fare for spredning eller utilsiktet utslipp av organismer som ikke forekommer naturlig p stedet, og om varslingsplikten etter tredje ledd. 29. (innfrsel) Levende eller levedyktige organismer kan bare innfres til Norge med tillatelse fra myndigheten etter denne loven. Tar innfrselen sikte p utsetting i miljet, skal sknaden om tillatelse klarlegge de virkninger som utsettingen kan ha for det biologiske mangfold. Tillatelse kan ikke gis hvis det er grunn til anta at innfrselen vil medfre vesentlige uheldige flger for det biologiske mangfold. Kongen kan gi forskrift om innfrsel etter frste ledd, herunder om krav til sknad og vilkr for tillatelsen. Kongen kan ogs gi forskrift om at bestemte organismer kan innfres uten tillatelse etter denne paragraf, eller fastsette forbud mot innfrsel av bestemte organismer hvis det anses ndvendig for unng vesentlige uheldige flger for det biologiske mangfold. Med mindre annet er bestemt ved forskrift gitt av Kongen, kreves ikke tillatelse etter denne loven til innfrsel av landlevende planter og nrmere bestemte husdyr. Det kreves heller ikke tillatelse for innfrsel av biologiske plantevernmidler som det er gitt tillatelse til innfrsel av i eller i medhold av annet lovverk.
Hvtbk~nttruvernd 475

 30. (alminnelige regler om utsetting) Ingen m uten med hjemmel i 31 eller tillatelse fra myndigheten etter denne loven sette ut a) organismer av arter og underarter som ikke finnes naturlig i Norge, herunder utenlandske treslag, b) vilt av arter, underarter eller bestander som ikke fra fr finnes naturlig i distriktet, c) sette ut i sj eller vassdrag organismer, unntatt av stedegen stamme, med mindre det foreligger tillatelse etter lov 17. juni 2005 nr. 79 om akvakultur (akvakulturloven), d) organismer som ikke fra fr forekommer naturlig p stedet, dersom Kongen i forskrift har stilt krav om tillatelse til dette. Sknad om tillatelse til utsetting etter frste ledd skal klarlegge de virkninger som utsettingen kan ha for det biologiske mangfold. Kongen kan gi forskrift om krav til sknad. Tillatelse kan ikke gis hvis det er grunn til anta at utsettingen vil medfre vesentlige uheldige flger for det biologiske mangfold. 31. (utsetting uten srskilt tillatelse) Utsetting kan skje dersom aktsomhetsplikten etter 28 blir overholdt, av a) organismer som er innfrt med tillatelse etter 29 frste ledd, jf. annet ledd med sikte p utsetting, b) planter i hager, parkanlegg og andre dyrkete omrder, hvis plantene ikke kan pregnes spre seg utenfor omrdet, samt norske treslag, c) biologiske plantevernmidler som det er gitt tillatelse til utsetting av i eller i medhold av annet lovverk, d) nrmere angitte organismer dersom Kongen har gitt forskrift om det. Utsetting etter frste ledd kan ikke skje i strid med forskrift etter 30 frste ledd bokstav d. Dette gjelder ikke norske treslag. 32. (forholdet til andre lover) Krav om tillatelse etter denne loven fritar ikke for tillatelse til innfrsel eller utsetting etter annet lovverk. Trenger en innfrsel eller utsetting tillatelse etter flere lover, skal myndighetene etter denne og andre lover srge for samordnet saksbehandling. Kongen kan gi forskrift om slik samordning. Reglene i 28 til 31 gjelder ikke for genmodifiserte organismer som gr inn under lov 2. april 1993 nr. 38 om framstilling og bruk av genmodifiserte organismer (genteknologiloven). Vurderinger etter dette kapitlet skal ikke omfatte hensyn til planters, dyrs og menneskers liv og helse som ivaretas av lov 5. august 1994 nr. 55 om vern mot smittsomme sykdommer (smittevernloven) og matloven.
476 | Hvtbk~nttruvernd

Ljsmyndir:
Arnar Gumundsson srn Elmarsdttir Borgr Magnsson Erling lafsson Helena ladttir

bls. 14-15, 34-35, 144-145, 254-255, 274-275, 304-305, 308, 314-315, 336-337, 346-347, 380-381, 446 108 50, 106 29, 45, 76, 124, 260, 301, 302 324, 339

slenska landslagsverkefni 146,-147, 231, 234, 240, 241, 247, 356 Jhann sberg 66

Jhannes Sturlaugsson og Erlendur Gumundsson 69 Karl Gunnarsson Kristbjrn Egilsson Kristjn Jnasson Sigrn I. Jnsdttir Sigurur H. Magnsson Sigurur . rinsson 72 49 24-25, 30, 38, 40, 53, 58, 63, 64, 67, 75, 76, 78, 79, 80, 86-87, 96-97, 101, 128, 138-139, 182, 184, 186, 422, 424, 438, 442 432-433 46, 58, 59, 60 forsa og, 16-17, 20, 22, 32, 41, 43, 47, 48, 55, 56, 59, 60, 68, 71, 80, 90, 91, 130, 136, 149, 150, 156, 169, 170, 172, 189, 208, 210-211, 214, 215, 217, 218, 224, 238, 244, 250, 253, 258, 270, 272, 280, 282, 292, 298, 310, 312, 331, 340, 342, 365, 366, 367, 384, 392, 402 72 (neri mynd) 343 21, 39, 46, 90, 289 132-133 20, 44, 51, 52, 70, 83, 84, 91, 110-111, 114, 116, 118, 120, 132-133, 142, 151, 152-153, 160-161, 164, 166, 177, 190, 216, 217, 220, 246, 247, 250, 263, 344, 354, 363, 414-415

Snbjrn Plsson Starri Heimarsson Trausti Baldursson Valgerur Helgadttir ra Ellen rhallsdttir

Hvtbk~nttruvernd 477

478 | Hvtbk~nttruvernd

Umhverfisruneyti

31. gst 2011