Ivstiniana Prima - Cariin Grad Bernard Bavant Vujadin Ivanievi

Beograd 2003.

PREDGOVOR Prvo istraivanje u Srbiji jednog ranovizantijskog grada iz VI veka obavljeno je 1912. godine, kada je Vladimir Petkovi, tada jo kustos Narodnog muzeja u Beogradu, zapoeo iskopavanje Cariinog grada kod Lebana. Balkanski ratovi i Prvi svetski rat prekidaju ovaj posao i tek 30-ih godina 20. veka iskopavanja su nastavljena. Tada Petkovi iznosi hipotezu da se Cariin grad moe identifikovati sa Justinijanovom zadubinom Iustiniana Prima, podignutoj u blizini njegovog rodnog mesta Taurisiona i Bederijane, rodnog mesta njegovog ujaka cara Justina I. Pisac Prokopije, koji u svom delu "O graevinama" (De aedificiis) panegiriki opisuje Justinijanove graevinske poduhvate, u etvrtoj knjizi odslikava ovim reima Justinijanu Primu: sazidavi tamo vodovod, postie da grad neprekidno obiluje nepresunom vodom. I mnogo drugih znatnih i pomena dostojnih (graevina) sagradio je osniva grada. Nije lako pobrojati sve hramove boje, nemogue je opisati sve zgrade za nadletva, veliinu tremova, lepotu trgova, esme, ulice, kupatila, prodavnice. Bee to prosto naprosto grad velik i mnogoljudan..... Na priblino takve ostatke naili su arheolozi koji su i posle II svetskog rata nastavili istraivanje ovog zaista prelepog arheolokog nalazita. Zato nije neobino da su i nai francuski prijatelji i kolege bili zaneti i njegovom lepotom i naunim problemima koje Justinijana Prima krije u svojim nedrima. Pominjemo, sa velikom zahvalnou, na prvom mestu profesore Noela Divala i an Miel Spizera, koji su zajedno sa Vladislavom Popoviem i Vladimirom Kondiem oformili znaajan nauni projekat iji su rezultati delom publikovani u dve sveske edicije Cariin Grad. Posebno se zahvaljujemo Bernaru Bavanu, istraivau CNRS-a, koji je imao smelosti i snage da u najteim trenucima za Srbiju hrabro nastavi sa Vujadinom Ivanieviem, viim naunim saradnikom u Arheolokom institutu, iskopavanja ovog izuzetnog nalazita. Sasvim je sigurno da i njihova dobra volja i hrabrost ne bi bili dovoljni da nije bilo razumevanja nadlene administracije u Francuskoj, kao i francuske Ambasade i francuskog Kulturnog centra u Beogradu, kroz sve vreme nedaa koje su potresale nau zemlju. I ova izloba, plod zajednikog rada srpskih i francuskih naunika, na najbolji nain pokazuje koliko su i dalje vrste i neraskidive veze izmeu naa dva naroda. Dr Miloje Vasi Direktor Arheolokog instituta

1 - Istorijat istraivanja Cariin Grad lei na blagim padinama koje se sputaju od planine Radan ka Leskovakoj kotlini, na mestu van glavnih putnih tokova. Ovo je jedan od osnovnih razloga to su se tek krajem XIX veka pojavile prve vesti o znaajnim ostacima grada izgubljenog u dolini Puste reke, na tromei izmeu Bojnika, Medvee i Lebana. Ruevine je prvi opisao Mita Raki 1880. godine u listu Otadbina.

Ostaci grada, koji su vekovima budili matu metana, dospeli su u iu interesovanja naune javnosti nakon prvih arheolokih iskopavanja, sprovedenih u predveerje balkanskih ratova 1912. godine. Vladimir Petkovi izabrao je za poetak radova najviu taku, dominantan plato na kome je otkrio ostatke episkopske bazilike. Ponesen veliinom grada, otkriem velike crkve, mnotvom arhitektonske plastike i ostacima mozaika, izneo je prve hipoteze o imenu naseobine i njenom trajanju, koje i danas zaokupljaju panju strunjaka. Pretpostavio je da je re o Justinijani Primi koju je podigao vizantijski car Justinijan I (527565) u blizini mesta svog roenja, dok je njen nestanak sa istorijske pozornice vezao za vreme cara Iraklija (610-641) i najezde Slovena. Ratni vihori i ekonomske tekoe mlade drave spreili su nastavak istraivanja koja su obnovljena tek 1936. godine pod pokroviteljstvom dveju kljunih institucija, Srpske kraljevske akademije i Univerziteta u Beogradu, a pod vostvom prvog istraivaa Vladimira Petkovia. Godine 1937. radovima se prikljuio France Mesesnel. Nova sistematska iskopavanja, struno osmiljena i sprovedena, prekinuta su 1940. godine Drugim svetskim ratom. U ovom periodu, jednom od kljunih u istraivanju grada, otkriven je kompleks Akropolja sa bedemima, kulama, istonom kapijom, Episkopskom bazilikom, krstionicom, Konsignatorijumom, centralnom ulicom sa porticima i Episkopskom palatom i ankesima. Godine 1938. zapoeta su i iskopavanja Gornjeg grada. Na ovom prostoru su u roku od tri godine istraeni kruni trg, delimino ulice sa porticima, juna kapija i deo fortifikacije, delovi objekata uz junu ulicu, krstoobrazna crkva i crkva sa kriptom. Panju naunika privukli su i objekti u neposrednoj i daljoj okolini grada, kao to su brana na Cariinskoj reci, utvrenje kod crkve Sv. Ilije, bazilika u Svinjarici, bazilika i terme u Radinovcu, ruevine Zlate. Veliki broj otkrivenih graevina u ovom kratkom periodu ukazao je na vanost Cariinog Grada i na njegov znaaj u istoriji vizantijskog urbanizma. Zahvaljujui ovim iskopavanjima Cariin Grad je zauzeo svoje zaslueno mesto u naunim krugovima. Nakon prekida od 7 godina, istraivanja su obnovljena 1947. i trajala su sve do 1970, sa manjim prekidima 1948, 1967. i 1969. godine. Tokom ovog perioda iskopavanja su proirena i na prostor Donjeg grada, kao i na objekte podignute van gradskog jezgra, u neposrednoj okolini. Radovi na lokalitetu povereni su novoosnovanom Arheolokom institutu Srpske akademije nauka. Za rukovodioce prve kampanje istraivanja bili su odreeni Aleksandar Deroko i Svetozar Radoji, dok je ostalim rukovodio ore Mano-Zisi, kome se kasnije pridruila Nevenka Spremo-Petrovi. Pomenuti autori otvorili su novu stranicu u prouavanju grada ostavivi vidan peat u njegovoj spoznaji. Godine 1947. nastavljena su obimna iskopavanja u etvrtima oko krunog trga, istone ulice u njenoj celoj duini i istone kapije Gornjeg grada, kao i dela severne ulice. Ovom prilikom privedena su, praktino kraju, istraivanja bazilike sa kriptom, gde su u podzemnoj prostoriji otkriveni urueni stubovi i kapiteli, delovi mozaika i fresaka koji su krasili crkvu. Za vreme ove kampanje istraivanja su po prvi put izvedena na prostoru Donjeg grada na junom bedemu, sa ciljem definisanja obima gradskog jezgra. Otkopani su delovi ugaonih kula i delimino juna kapija, a radovi su sprovedeni i na brani na Cariinskoj reci. A. Deroko i S. Radoji skrenuli su panju na postojenje Podgraa koje je bilo branjeno zemljano-palisadnom fortifikacijom. Ova istraivanja, usmerena na niz odvojenih celina, jasno su ukazala na svu slojevitost Cariinog Grada, koja nije ograniena samo na utvrenjeno urbano jezgro, ve i na njegovu neposrednu okolinu. Prilikom preuzimanja iskopavanja 1949. godine, ore Mano-Zisi postavio je novi, planski program istraivanja, koji je imao za cilj upotpunjavanje osnova graevina i plana grada. On se ogledao u dopuni ranije otkrivenih graevinskih celina i njihovom povezivanju, kao i otkrivanju novih spomenika. Sledei ovaj program, nakon analiza avionskih snimaka i topografije terena, zapoeto je istraivanje novih graevinskih celina. Od 1949. do 1950. godine otkrivena je trobrodna bazilika sa transeptom u Donjem gradu, sa znaajnim ostacima kamene plastike i vanrednim mozaicima u centralnom brodu. Godine 1952. zapoeto je iskopavanje trikonhalne bazilike

podignute van bedema, gde su takoe otkriveni ostaci mozaika, kao i fresaka u visini sokla. U ovom periodu upotpunjen je plan krunog trga i graevina uz severnu, istonu i zapadnu ulicu Gornjeg grada, a dovrena su i istraivanja crkve sa kriptom, zapadne i istone ulice, istone kapije zajedno sa severnom kulom, june ulice i trema krstoobrazne crkve. Nakon intenzivnih radova obim istraivanja se, izmeu 1954. i 1959. godine, smanjuje. U ovom periodu iskopano je nekoliko vanih objekata, bazilika ispod Akropolja i terme van grada, dok je u Donjem gradu samo delimino ispitan jedan od najveih objekata na Cariinom Gradu, za koji se ispostavilo da predstavlja veliku cisternu. Od 1959. do 1968. godine aktivnosti na istraivanju Cariinog Grada se i dalje smanjuju. U pomenutom razdoblju istraeni su delimino "villa urbana" u Gornjem gradu, dvojna bazilika, terme, istona ulica i istona kapija, kao i objekti severno od bazilike sa transeptom u Donjem gradu. Nakon viegodinjeg prekida, iskopavanja su obnovljena 1975. godine pod rukovodstvom Vladimira Kondia i Vladislava Popovia. U periodu od 1975. do 1977. godine dopunjeni su podaci o ranije istraenim objektima: junoj kapiji Gornjeg grada, dvojnoj bazilici u Donjem gradu i trikonhalnoj bazilici van bedema, a zapoeto je iskopavanje prostora uz juni bedem Gornjeg grada, kao i ugaone jugozapadne kule rezervoara. Pored ovoga, otkrivena je nova graevina - jednobrodna bazilika na junom platou van grada, istono od trase akvedukta. Godine 1976. proueni su i objekti u blioj okolini - utvrenje na prostoru crkve Sv. Ilije i ciglarska pe u podnoju Cariinog Grada uz Svinjariku reku. Znaaj grada u antici, kao sedita arhiepiskopa severnog Ilirika, i njegova ouvanost bili su od presudnog znaaja za pokretanje novog programa istraivanja i uspostavljanje naune saradnje izmeu francuskih i srpskih strunjaka, na elu sa Noel Divalom, Vladislavom Popoviem, an Miel Spizerom i Vladimirom Kondiem. U prvoj fazi naune saradnje, u razdoblju od 1978. do 1984. godine, istraivanja su bila razdeljena na dva nauna programa. Prvi je obuhvatao istraivanja sakralne arhitekture episkopske bazilike i njenog kompleksa, kao i drugih crkava otkrivenih prethodnih decenija. Radilo se o revizionim iskopavanjima koja su imala za cilj prikupljanje neophodne grae, radi publikovanja pomenutih objekata. Drugi program bio je fokusiran na istraivanje novih spomenika profanog karaktera. Izabran je kvart u Gornjem gradu uz juni i zapadni bedem, ije je istraivanje zapoeto jo 1975. godine. Na pomenutom prostoru iskopan je kompleks koji je protumaen kao sedite vojnog komandanta - principia. Od 1981, odnosno 1984. godine, zapoet je novi program iskopavanja koji je imao za cilj istraivanje stambenog kvarta grada. Ideja je potekla iz injenice da u svetu ovoj problematici nije bila posveena duna panja i da su dosadanja istraivanja bila usredsreena prvenstveno na izuavanje sakralnih objekata - bazilika i fortifikacije, a manje na profane graevine. Pre poetka arheolokih iskopavanja, ekipa na elu sa Alanom Kermovranom sprovela je elektro-magnetsko istraivanje junog dela Donjeg grada, radi izbora povoljne lokacije za iskopavanja. Pored ovog, tokom nekoliko kampanja, pomenuta ekipa ispitala je veliku povrinu van gradskih bedema, pogodnu za naseljavanje. Istraen je plato na junom prilazu grada, kao i istone padine podno istonog bedema Donjeg i Gornjeg grada. Prva iskopavanja u naselju u Donjem gradu zapoeta su pod rukovodstvom an Miel Spizera i Vladimira Kondia 1981. godine, i trajala sve do 1990, kada su prekinuta zbog meunarodne izolacije Jugoslavije. Radovi su obnovljeni 1997. godine, sa novim rukovodiocima Bernarom Bavanom i Vujadinom Ivanieviem. Novi tim revidirao je program i proirio ga istraivanjima koja su obuhvatila ceo prostor jugozapadnog dela Donjeg grada, zajedno sa fortifikacijom - junim i zapadnim bedemom, junom kapijom, portikom, ulicom, akveduktom, ukljuujui sve objekte na pomenutom prostoru. Zahvaljujui upravo ovoj injenici, istraeno je u celosti naselje koje se razvijalo na prostoru izmeu zapadnog bedema i glavne ulice Donjeg grada, sa jedne strane, i junog bedema sa druge. Jo uvek nije utvrena severna granica koja je, najverovatnije, bila odreena poloajem velike cisterne.

2 - Prikaz grada Utvreno naselje na Cariinom Gradu, duine preko 500 m, podignuto je na izduenoj i uzvienoj gredi koju sa istone strane uokviruje Cariinska, a sa zapadne Svinjarika reka. Urbano jezgro sainjeno je od tri celine Akropolja, Gornjeg i Donjeg grada, na koje se nadovezuju iroko podgrae i spomenici u blioj i daljoj okolini. Na najviem platou, na severnom zavretku grede, koji dominira nad okolinom, postavljen je Akropolj nepravilnog poligonalnog oblika, okvirnih dimenzija 100 x 100 m. Ispod njega, na blagim padinama koje se u irokom luku sputaju ka istoku, severu i jugu, lei Gornji grad duine oko 300 m, i irine od 230 m u severnom do 100 m u junom delu. Na juni deo Gornjeg grada naslanja se nova celina - Donji grad, koji zauzima izdueni ravan plato nepravilnog pravougaonog oblika, duine oko 220 m i irine od 120 do 100 m. Na platoima i padinama oko utvrenog grada nalazilo se podgrae branjeno sa june strane velikim odbrambenim rovom, dok ga je sa istone i severne strane titila zemljana fortifikacija. Obe pomenute linije odbrane bile su, najverovatnije, ojaane palisadom. U okviru ovog branjenog prostora, ali i izvan njega, bilo je podignuto niz graevina, dok su na obalama reka bile smetene zanatske radionice. Na Cariinskoj reici nalazila se brana-most iznad koje se, na jednom uviku, uzdizalo manje utvrenje pravougaonog oblika. Mreu neposredne odbrane grada inile su jo tri fortifikacije: na istoku osmatranica na lokalitetu Kulite-Jezero, na severu utvrenje kod Sakicola i na jugozapadu Gornje Gradite. Ui prostor grada, branjen monim kamenim bedemima, bio je veliine oko 10 hektara, dok je podgrae zauzimalo znatno veu povrinu. Gradskom arealu pripadao je i zanatski centar smeten u podnoju grada, na obalama reka. Prema urbanistikoj shemi, sa Akropoljem, centralnim trgom i nizom ulica sa porticima, Cariin Grad je predstavljao tip naselja nastalog po uzoru na istone gradove, dok projektovani blokovi insule, kojima su reeni unutranji prostori, svoje naslee duguju rimskoj tradiciji. Akropolj Zaravnjeni plato Akropolja opasan je bedemom ojaanim isturenim potkoviastim kulama, smetenim sa jedne i druge strane istone kapije (1), kao i na severnom bedemu i pravougaonim isturenim kulama na junoj i severnoj kurtini. Ceo prostor Akropolja, podeljen na dva dela centralnom ulicom sa porticima postavljenom u osi severoistok jugozapad (2), bio je namenski odreen za sakralni prostor, za smetaj episkopskog sedita. Na junoj polovini podignuta je katedralna crkva sa baptisterijumom i jednim manjim objektom, protumeenim kao Konsignatorijum, dok se na severnom delu nalazio kompleks od tri graevine, u literaturi poznat kao Episkopska palata. Episkopska bazilika je meu prvim spomenicima otkrivenim na Cariinom Gradu, jo 1912. godine (3). Re je o impresivnoj trobrodnoj i troapsidalnoj crkvi sa narteksom i atrijumom sa velikom piscinom. Ukupna duina bazilike iznosila je 64, a irina 22 m. Unutranji prostor bio je izdeljen sa dva niza od po pet stubova sa kompozitnim kapitelima, sa redovima uvijenog akantovog lia i protomima na mestu voluta, na centralni deo i bone brodove. Oltarski prostor, koji je komunicirao sa po jednim manjim pravougaonim prostorom, protumaenim kao protezis i akonikon u zavretku bonih brodova, zavravao se polukrunom apsidom sa unutranje strane i trolanom sa spoljne. Apsidiole ovih prostorija zavravale su se polukruno. Podovi centralnog broda, a verovatno i bonih, kao i narteksa, bili su pokriveni mozaicima koji su ouvani samo fragmentarno, dok su ostale prostorije bile poploane opekama. Atrijum bazilike, sa velikom piscinom useenom u steni, bio je okruen porticima sa stubovima sa jonskim impost kapitelima. Sudei prema nalazima kockica od staklene paste, zidovi atrijuma bili su ukraeni zidnim mozaicima. Velika piscina u atrijumu crkve, koja se punila kinicom, predstavljala je neku vrstu otvorene cisterne - vanog objekta za oblast poznatu po nedostatku vode. Na baziliku se sa june strane, jednim portikom, nadovezuje monumentalni baptisterijum koji predstavlja graevinu kvadratne osnove, duine 17,5 m (4). Centralni

prostor je tetrakonhalne osnove, dok su u uglovima baptisterijuma postavljene etiri pravougaone prostorije nejednakih dimenzija. U sredinjem prostoru, izmeu konhi, uzdizali su se stubovi sa masivnim kompozitnim kapitelima koji su nosili kupolu. U centralnom prostoru, ispod kupole, smetena je piscina u obliku krsta obloena mermerom. Baptisterijum je bio bogato ukraen sudei po nalazima mermerne oplate, mozaika od staklene paste i fresaka. Deo ovog dekora sauvao se u konhama, gde su otkriveni dobro ouvani mozaici sa geometrijskim ornamentima u severnoj i junoj i geometrijskim, ivotinjskim i biljnim motivima u istonoj i zapadnoj konhi. U junom delu Akropolja, paralelno sa bedemom, nalazi se jedna graevina pravougaone osnove, priblinih dimenzija 13 x 8 m, sa dva predvorja na junoj i zapadnoj strani (5). Karakteristiku ovog objekta predstavlja pravougaona apsida na istoku koja sasvim jasno ukazuje na oficijelnu funkciju ove graevine. Prema dosadanjim istraivaima, ovaj objekat je protumaen kao Konsignatorijum. Slian prostor, ali znatno razvijeniji, sa pravougaonom apsidom na severu i bonim prostorijama, podignut je u severnom delu Akropolja (6). Re je o sredinjem objektu, ukupne duine od preko 70 m, koji pripada jednom kompleksu od tri graevinske celine. Osnove druga dva objekta, istonog sa dve prostorije nejednakih dimenzija i zapadnog sa nekoliko prostorija meusobno povezanih, bile su diktirane sa jedne strane severnim portikom, a sa druge blizinom bedema Akropolja. Izmeu sredinje i istone prostorije nalazilo se poploano dvorite i ostaci stepenita, koji ukazuju da su pomenuti objekti imali sprat. Ovaj graevinski kompleks protumaen je kao episkopski dvor sa prateim objektima. Oficijelnost celog prostora jasno je podvuena reprezentativnom graevinom sa apsidom u sreditu kompleksa. Gornji grad Najrazvijeniju celinu na Cariinom Gradu predstavlja, svakako, Gornji grad na ijem je najviem, severozapadnom delu podignut Akropolj kao zasebna celina. Prema tumaenjima edomira Vasia, re je o naknadnom preoblikovanom planu koji je u svom izvornom obliku predstavljao jedinstvenu celinu sa krunim trgom ispred episkopske bazilike i sa glavnim osovinama, cardo-om i dekumanus-om, koje su se sustizale u sreditu grada. Trasa bedema Gornjeg grada, koja se jasno nazire u konfiguraciji terena je, u odnosu na topografiju terena, postavljena du blagih padina severnog dela grede. Fortifikacija Gornjeg grada slabo je prouena i do sada su istraene dve kapije, istona i juna, delovi bedema uz same kapije, kao i jedan broj kula, meu kojima se izdvaja jugozapadna ugaona kula - rezervoar. Istona kapija, potkoviaste osnove, flankirana sa obe strane pravougaonim isturenim kulama, izdvaja se svojim reenjima od ostalih objekata ove vrste na Cariinom Gradu (7). Postavljena na strmim padinama i sa stepeninim prilazom, sudei prema izvetajima, ova kapija nije bila namenjena za kolski prolaz. Sasvim drugu funkciju imala je juna kapija branjena isturenim petougaonim kulama, preko koje se odvijao glavni saobraaj, dok su za peake bile odreene poterne smetene sa suprotnih strana kula (8). Zapadni trakt junog bedema istraen je sa unutranje strane do ugaone kule - cisterne (9). Re je o vanrednom objektu, sa zidovima ojaanim impregniranim vodonepropustivim malterom, koji je predstavljao krajnje odredite akvedukta. U ovom rezervoaru voda se akumulirala i dalje sprovodila sistemom olovnih cevi ka severnom delu Gornjeg grada. Sredinji deo Gornjeg grada predstavljao je kruni trg, gde su se ukrtale glavne gradske komunikacije koje su delile povrinu na etiri nejednaka prostora. Znatnog udela u komponovanju urbanistike strukture igrao je pad terena i terasasta reenja prostora, kao i podizanje objekata u vie nivoa. Oko trga, trijumfalnog karaktera, i du ulica sa pokrivenim tremovima podignut je niz graevina kultnog, upravnog, trgovakog i javnog sadraja. Sam trg krune osnove, prenika oko 22 m, bio je opasan pokrivenim porticima, irine oko 3 m (10). Velike kamene ploe pokrivale su ceo prostor u ijem se sreditu nalazila careva statua

postavljena na stub. Ovom spomeniku pripisani su fragmenti statue koji su prikazivali cara u odedi i oklopu rimskog generala, naeni u oblinjim graevinama. Ulice Gornjeg grada istraene su u znaajnoj meri, i to delovi uz kruni trg. Tako su u potpunosti iskopane istona i zapadna ulica (11-12), a delimino severna i juna (13-14). Ulice su imale kolovoz, irine izmeu 6,20 i 6,90 m, poploan velikim kamenim blokovima nepravilnog oblika i pokrivene portike, irine izmeu 3 i 3,35 m, sa podovima od opeke. Portici su bili ukraeni pravougaonim stupcima od opeka, od kojih su pojedini imali sa spoljne strane male pravougaone useke za oluke. Ispod ulica nalazili su se odvodni kanali kloake koji su sprovodili otpadne vode van grada. Prostor oko krunog trga predstavlja jedan od najbolje istraenih celina na Cariinom Gradu, sa brojnim objektima ija funkcija jo uvek nije dovoljno jasno utvrena. Jugoistono od trga smeten je kompleks od koga je poznato osam prostorija rasporeenih u dva niza (15). Sa druge strane, jugozapadno od trga, nalazi se kompleks graevina meu kojima se izdvaja "kua sa arkadama" dimenzija 17,50 x 15,50 m, sa dve vee i dve manje prostorije postavljene na terasama (17). Kua je, sudei prema nalazu stepenita, imala i sprat. Juno od ove graevine, razdvojen ulicom, nalazi se drugi objekat, takoe na sprat, irine oko 20 m od koga su istraene tri prostorije sa podom od opeka i kanalima za zagrevanje. U severozapadnom delu otkrivena je izduena "graevina sa stupcima" na koju se sa zapadne strane nadovezuju objekti podignuti u suhozidu, svakako kasnijeg datuma (18). U severoistonom delu od trga nalazi se nekoliko jasno izdvojenih graevinskih celina (16). Prvu ini graevina duine oko 40 m i irine oko 13 m, koja se sastoji od deset prostorija nejednake osnove rasporeenih u dva niza. Objekat je izlazio na istonu ulicu, a bio je povezan i sa oblinjom bazilikom koja predstavlja zaseban sklop. Bazilika sa kriptom, podignuta na terasama, vanredan je primer graditeljskog umea (19). Sama crkva, dimenzija 35 x 15,50 m, sastoji se od tri dela: centralnog i bonih brodova, kripte - smetene ispod brodova i atrijuma. Posebnost crkve predstavlja kripta sa masivnim zidovima, sastavljena od centralne i dve bone prostorije koje su bile pokrivene poluobliastim svodovima. Kripta nije bila direktno povezana sa centralnim prostorom crkve, ako je suditi po nepostojanju stepenita. Gornji centralni i boni brodovi inili su centralni deo crkve, podeljen sa dva niza stubova sa jonskim impost kapitelima, koji pokazuju najvie slinosti sa kapitelima iz atrijuma episkopske bazilike. Crkva je bila bogato ukraena freskama, zidnim i podnim mozaicima, o emu svedoe fragmentarni nalazi u slojevima ruenja. Na crkvu se nadovezuje atrijum sa pokrivenim tremovima i sa poploanim sredinjim prostorom. Uz junu ulicu, u istonoj polovini Gornjeg grada, uzdizala se krstoobrazna crkva, dimenzija 29,50 x 17,50 m, koja predstavlja jednu od najslabije ouvanih graevina (20). Plan objekta je sa centralnim prostorom u obliku grkog krsta, sa polukrunom apsidom, na koji se nastavlja otvoren atrijum pokriven tremovima sa istone, severne i june strane. Crkvi se pristupalo sa ulice preko istonog portika, ukraenog stubovima, velikim stepeninim prilazom. Pored nalaza jednostvanih jonskih impost kapitela koji su krasili portik atrijuma, otkrivena su i dva manja sa stilizovanim akantovim liem koji ,verovatno, pripadaju ciborijumu. Sa suprotne strane ulice, podno Akropolja, podignuta je manja trobrodna bazilika, sa narteksom sa pastoforijama i otvorenim portikom, ukupne duine 24,80 m (21). Unutranji prostor crkve je, za razliku od drugih bazilika, izdeljen na brodove sa dva niza od po tri zidana stupca, od kojih se centralni zavrava polukrunom apsidom. Otvoreni trem je, slino unutranjem prostoru, imao zidane stupce. Unutranjost cele crkve bila je poploana opekama. U crkvi su naeni ukopani grobovi, meu kojima se istie grob sa sarkofagom sa uklesanim latinskim krstom na poklopcu. On se nalazi u jugozapadnom uglu centralnog broda. Juno od bazilike delimino je otkrivena jedna graevina opredeljena kao "Villa Urbana" (22). Re je o objektu duine preko 25 i irine oko 22 m, sastavljenom od niza

izdvojenih prostora. Graevini se prilazilo sa june strane, odakle se ulazilo u predvorje koje je odvojeno od atrijuma nizom od dva stuba sa jednostavnim impost kapitelima sa medaljonima sa predstavom krsta. Iz atrijuma, poploanog u prvoj fazi opekama, a u drugoj velikim kamenim ploama, pristupalo se ostalim delovima graevine. Sa zapadne i severne strane poznate su samo po jedna prostorija, odnosno trem, dok je sa istone istraen trakt od tri prostorije, od kojih se juna zavrava polukrunom apsidom. Kua je, sudei po nalazu stepenita, imala i sprat. Bogato ukraen objekat, o emu svedoe ostaci mozaika, fresaka, ali i tukature, doiveo je kasnije znatne promene i adaptacije prostora. Funkciju graevine, koja jo nije istraena u potpunosti, teko je pouzdano odrediti. Njena orijentacija ka jugu mogla bi govoriti u prilog veze sa principijom, istraenom na prostoru izmeu junog i zapadnog bedema i june ulice Gornjeg grada. Objekat koji je identifikovan kao principia - sedite vojnog komandanta garnizona, predstavlja kompleks graevina iji je prvobitni plan doiveo znatne izmene (23). Inicijalni objekat predstavlja u osnovi trobrodnu graevinu, duine skoro 37 i irine 18,80 m, podignutu uz juni i zapadni bedem, sa kojima je povezana pregradnim zidovima. Re je o graevini koja je podeljena u dva osnovna bloka. Prvi ini juni deo, gde se nalazio glavni ulaz, sa tri izduene pravougaone prostorije istih dimenzija, na koje se nadovezuju trobrodna dispozicija prostora sa centralnim, irim i bonim, uim brodovima. Drugi, severni deo graevine podeljen je na predvorje sa sredinjom i bonim prostorijama i na centralni deo sa velikom sveanom salom, sa pravougaonom apsidom na severu i sa po dve manje prostorije u bonim brodovima. Izgradnjom dva nova trakta, upravna na prvobitni objekat, jednog atrijuma izmeu njih i novog probijenog ulaza kroz radnje uz zapadni portik, ceo kompleks je znatno proiren, praktino do portika june ulice. U tu svrhu srueni su sredinji i juni deo istonog broda, kao i istona prostorija ulaznog dela prvobitne graevine, radi izgradnje dve izduene prostorije, od kojih je jedna imala sprat, i trema, preko kojeg se pristupalo u centralnu graevinu sa sveanom salom, sa pravougaonom apsidom. Na kraju ovog turog opisa Gornjeg grada potrebno je napomenuti da je jo u kampanjama iskopavanja pred Drugi svetski rat otkriven samo delimino, jednim dugakim rovom, niz pregradnih zidova uz zapadni portik june ulice. One iniciraju postojanje niza prostorija uz portik od kojih je jedan deo, krajnji juni uz samu kapiju, istraen uz principiju. Pomenuti objekat bio je povezan sa celim kompleksom. U sporednoj prostoriji pronaeno je stepenite iz ega jasno proizilazi da je imao i sprat. Donji grad Donji grad zauzima izduen zaravnjen plato opasan bedemima ojaanim kulama i velikim odbrambenim rovom - valumom sa june, lako pristupane strane. Fortifikacija Donjeg grada je, zahvaljujui novim istraivanjima sprovedenim u poslednjih nekoliko godina, istraena u znatnoj meri, poglavito ako se ima u vidu juna kurtina. Otkrivene su i dve kapije, istona i juna, priblino slinih osnova, obe flankirane isturenim pravougaonim kulama i sa stepeninim prilazima (24-25). Kod june kapije, bolje istraene, uz zapadnu kulu konstatovana je i poterna. Kule su otkrivene, do sada, uz zapadni i juni bedem. Re je o pravougaonim isturenim odbrambenim objektima. Najbolje proueni primer fortifikacije na Cariinom Gradu predstavlja zapadni trakt junog bedema sa kapijom, kulom, poternom i stepenitem, malom pravougaonom sredinjom kulom i ugaonom, jugozapadnom kulom sa akveduktom. Svakako najzanimljiviji objekat predstavlja ugaona kula kroz koju je prolazio akvedukt koji je sa june strane prilazio gradu. Akvedukt je dalje, kako su pokazala istraivanja, iao ispod etne staze zapadnog bedema do velike cisterne u Donjem gradu i ugaone, jugozapadne kule - rezervoara Gornjeg grada. Ovo otkrie, kao i datovani slojevi, doveli su pod sumnju ranije iznete pretpostavke da je Donji grad podignut kasnije. Sasvim je mogue da Donji grad, zajedno sa bedemima i velikom cisternom, pripada jedinstvenom arhitektonskom projektu i da je realizovan paralelno sa ostalim prvobitnim celinama grada. Poslednji proueni fortifikacioni objekat u Donjem gradu je ugaona, jugoistona kula koja je,

suprotno ranijim miljenjima, pravougaone osnove sa jednim krunim vestibulom i stepeninim prilazom. U Donjem gradu istraena je u potpunosti istona ulica i samo delimino juna koja je ovaj deo grada delila na dve praktino jednake celine. Istona ulica ima kolovoz, irine 7,50 m, izgraen od velikih kamenih blokova i severni portik, irine 4 m, sa zidanim pravougaonim stupcima (26). Juni portik nije konstatovan tokom istraivanja, budui da su na njegovoj trasi u poznijoj fazi ivota grada podignuti objekti. Neto drugaiji arhitektonski sklop sreemo kod june ulice (27). Sama ulica se, naime, znatno lomi u svom gornjem delu, to je diktirano orijentacijom dva kljuna objekta u Donjem gradu, bazilike sa transeptom i velike cisterne. Povrh ovoga, a kako su pokazala najnovija istraivanja, stilobat portika krasili su, u junoj polovini ulice, stubovi sa jonskim impost kapitelima. Ispod obe ulice konstatovana je kloaka - veliki odvodni kanal. Uz junu ulicu, naslonjena na severni portik istone ulice, podignuta je dvojna bazilika nepravilne osnove koja je bila diktirana pravcem pruanja komunikacija (28). Crkva je jednostavnog plana sa dve dugake prostorije nejednakih duina preko 19 i 18 m i irina 5,70 i 5 m, koje se zavravaju polukrunim apsidama i pravougaonim predvorjem, dimenzija 12 x 5,40 m. U okviru bazilike konstatovana su sedita u apsidama, u severnoj prostoriji, kao i u predvorju. Dvojna crkva doivela je znatne promene koje su se ogledale kako u promeni njenog osnovnog plana - tom prilikom dozidano je pomenuto predvorje, tako i u izmenama unutranjeg prostora - probijanjem novih vrata, dogradnjama u apsidama, itd... Jednu od najreprezentativnijih graevina na Cariinom Gradu predstavlja bazilika sa transeptom, koja se od ostalih objekata izdvaja svojim dobro ouvanim podnim mozaicima, otkrivenim u naosu (29). Sam objekat slabo je ouvan budui da je graevinski materijal, kao i sa drugih graevina, razvlaen od strane metana. Re je o trobrodnoj crkvi sa narteksom i atrijumom, ukupne duine oko 45 i irine 18,50 m. Unutranjost je izdeljena sa dva niza od po est stubova, na centralni brod irine oko 9 m, koji se zavrava polukrunom apsidom sa unutranje strane i trolanom sa spoljne, i bone brodove irine oko 3 m. Juno i severno krilo transepta predstavljaju pravougaone prostorije dimenzija oko 5,80 x 4 m. Baziliku krasi prostrani atrijum sa trostranim pokrivenim portikom na koji se sa severne i june strane nadovezuju dve pravougaone prostorije, od kojih se severna zavrava polukrunom apsidom. Centralni prostor atrijuma, sa bunarom u svom sreditu, pokriven je nepravilnim ploama od kriljca. Zidovi bazilike bili su bogato ukraeni mermernim ploama, zidnim mozaicima, kao i freskama. O njenoj dekoraciji najbolje svedoe podni mozaici ouvani u narteksu i srednjem brodu, a delom i u oltarskom prostoru. Podovi bonih brodova, transepta i portika atrijuma, bili su poploani opekama. Mozaik u bazilici sa transeptom podeljen je na niz zasebnih polja. U narteksu se izdvaja motiv prepleta sa poljima u kojima sreemo predstave ptica i posuda. Zasebnu celinu ini prepravljeni i dodati tepih u junom delu samog narteksa, gde su prikazane etiri hidrije sa pticom sa svake strane koje simbolizuju etiri izvora. Dalje, u srednjem brodu, predstave se dele na vie celina. U junoj polovini srednjeg broda, u njegovom zapadnom delu, nalazimo dugaak tepih sa predstavama ptica i posuda, rasporeenim u dijagonalnim nizovima, dok je u sredinjem delu prikazana predstava dobrog pastira. U severnoj polovini nalazimo dva niza pravilnih polja sa predstavama ratnika, kentaura, amazonki i ivotinja. Zasebnu celinu ine dva polja ispred presbiterijuma, gde je u junom prikazan lovac koji ubija lava, a u severnom lovac ubija meku sa mladunetom. Mozaik u oltarskom prostoru praktino nije sauvan, ako izuzmemo trake po spoljnom obodu. Meu nalazima brojne kamene plastike izdvaja se fragmentovani jonski impost kapitel sa uklesanim latinskim monogramom cara Justinijana I. Severno od bazilike sa transeptom nalazi se kompleks graevina koje su, za razliku od javnih i crkvenih objekata, zidane u suhozidu (30). Prema V. Popoviu, radi se o objektima iz poslednjih decenija ivota grada. Zapadno od bazilike sa transeptom i pomenutih graevina nalazi se velika gradska cisterna okvirnih dimenzija 40 x 40 m, podignuta izmeu zapadnog bedema i june ulice (32).

U okviru jedne sonde otkriveno je nekoliko krstastih stubaca od opeka, kao i delovi lukova koji jasno ukazuju da je cisterna bila zasvedena. Cisterna je ukopana, naslanjala se na zapadni bedem i bila je ojaana monim zidovima sa ostalih strana koji se naziru u konfiguraciji terena. Severno od cisterne i podno junog bedema Gornjeg grada, nalaze se terme izgraene delom preko zapadnog portika june ulice (31). Objekat nije otkriven u celini. Na portik june ulice nalee jedna trikonhalna prostorija koja predstavlja svlaionicu - apodyterium, iz koje se pristupalo u izduenu pravougaonu sobu sa kadama za hladnu vodu - frigidarium, a zatim u dve sobe za toplu vodu - caldarium. U zapadnoj prostoriji otkriven je hipokaust, a ispod druge loite - preafurnium. Terme su u kasnijoj fazi, prema . Mano-Zisiju, pretvorene u crkvu. Ovu svoju tvrdnju autor je bazirao na osnovu injenice da je istona konha svlaionice naknadno dozidana, kao i nalaza jednog groba u okviru samih termi. Pored niza javnih i sakralnih objekata u Donjem grada postojao je kvart sa nizom privatnih objekata (33). Re je o prostoru uz juni i zapadni bedem, gde je otkriveno nekoliko objekata rasporeenih u dva niza. Prvi ine kue sa razvijenijom osnovom okrenute ka portiku, a drugi ine pojedinani objekti postavljeni uz zapadni bedem. Meuprostor je bio predvien za ekonomske zgrade. U ovom delu grada mali je broj objekata koji se mogu vezati za javne graevine, to bi ukazivalo da ovaj prostor nije bio urbanizovan do kraja i prema zamislima njegovih naruilaca. Otkrivene kue pokazuju svu raznovrsnost stambene arhitekture od jednostavnih kua sa jednom prostorijom do razvijenih sa unutranjim atrijumom, tremovima, predvorjem i centralnom odajom. Mnoge od kua bile su na sprat. Potrebno je naglasiti da se one od javnih objekata razlikuju i tehnikom zidanja - re je o objektima sa prizemljem graenim u sohozidu i sa spratom od lakih materijala - pleteri, lepa i dr. Prostor van utvrenog gradskog jezgra Van gradskih bedema postojalo je naselje koje se razvijalo na ravnom platou sa june strane grada, kao i na blagim padinama sa istone i zapadne strane. Uz dve reke u podnoju nalazio se zanatski centar u okviru koga su konstatovani ostaci ciglarskih pei, a raniji istraivai pominjali su postojanje i pei za topljenje. Jedan od kljunih objekata na prostoru van grada predstavljao je akvedukt koji je preko zapadnog oboda junog platoa dovodio vodu u grad. Ovome treba dodati i branu na Cariinskoj reci koja je imala vanu ulogu u sakupljanju vode u sunom kraju, kao i manje utvrenje iznad same brane. Ostaci nekropole otkriveni su na junom platou. Podgrae Cariinog Grada bilo je branjeno sa june, lako pristupane strane velikim odbrambenim rovom koji se u luku sputa ka istoku, kao i jednim suhozidnim bedemom, koji se nazire u topografiji terena, sa severne (34). Prema nekim indicijama pomenuti bedem se prostirao dalje branei istone padine podno samog grada. Ovaj fortifikacioni sistem bio je ojaan, verujemo, palisadom. U okviru podgraa, ali i izvan njega, otkriveno je nekoliko sakralnih i javnih objekata. Van grada, ispod same istone kapije Donjeg grada istraene su terme, juno - trikonhalna bazilika, a van branjenog prostora, na junom platou, jednobrodna crkva. Terme van gradskih bedema znatno su veih dimenzija nego one smetene u Donjem gradu. Re je o graevini, dimenzija oko 36 x 20 m, sa velikim prostorom za svlaenje apodyterium , u vidu atrijuma krstaste osnove, gde su smetene kade za hladnu vodu frigidarium i manjim pravougaonim prostorom za pranje nogu tepidarium (35). Terme se zavravaju velikom salom, sa pravougaonim proirenjima sa hipokaustom, koja je bila podeljena na dve prostorije, zapadnu za preznojavanje - laconicum i istonu sa toplom vodom - caldarium, ispod koje se nalazila prostororija gde je bilo smeteno loite preafurnium. Graevina se nalazi na blagoj padini, to je omoguilo smetanje sistema za zagrevanje i loita na istonoj strani. Atrijum, sa natkrivenim tremovima uokvirenim stubovima sa jednostavnim jonskim impost kapitelima, bio je pokriven podnim mozaikom smetenim u

centralnom prostoru gde su u kvadratnim poljima, oivienim pletenicama, prikazane ivotinje - paun, noj, ovca, srna i panter. Mozaici na tremovima bili su sa geometrijskim motivima. Nedaleko od jugoistone ugaone kule Donjeg grada podignuta je trikonhalna crkva, veliine oko 39 x 16,5 m, sa jednobrodnim naosom, narteksom sa aneksima i atrijumom sa pokrivenim tremovima sa zapadne, severne i june strane (36). Oltarska apsida, polukruna iznutra i trolana spolja, bila je oiviena kancelom u nivou bonih konhi. Crkva je bila bogato ukraena tukaturom, freskama, zidnim i podnim mozaicima. Otkriveni su samo fragmenti fresko slikarstva sa imitacijom mermerne oplate, kao i delovi podnog mozaika, koji je pokrivao nekada celu unutranjost, ispred ulaza u naos. Dekor ine geometrijski motivi, meandri i prepleti, kao i predstave ptica i flore. U okviru crkve, u junoj konhi naosa, nalazila se zidana grobnica. Pregled sakralnih objekata otkrivenih na Cariinom Gradu zavravamo jednobrodnom bazilikom otkrivenom na junom platou, van prostora branjenog zemljano-palisadnom fortifikacijom (37). Re je o crkvi, dimenzija 34 x 16.5 m, nepravilne osnove, sa jednobrodnim naosom, narteksom i atrijumom. Prostor naosa, koji se zavrava oltarskom apsidom polukrune osnove sa unutranje strane i trolane sa spoljne, bio je poploan opekama kvadratne i trapezoidalne osnove, kao i narteks sa pastoforijama i portici atrijuma. Sam atrijum, sa tremovima odeljenim pravougaonim zidanim stupcima, bio je poploan velikim nepravilnim ploama od kriljca. Du zapadne strane junog platoa prati se trasa akvedukta iji su delovi delimino istraeni na delu nadzemne trase, kao i pored jugozapadne kule Donjeg grada (38). Akvedukt je, suprotno ranijim miljenjima, bio nadzeman, postavljen na stupcima i lukovima koji su nosili vodovodni kanal. Razmak izmeu stubaca iznosio je oko 3 m. U blizini akvedukta otkriven je, sistemom sondi, deo nekropole u kojoj su se sahranjivali itelji Cariinig Grada. Radi se o svega 10 grobova odraslih osoba i dece. Areal nekropole nije poznat i on bi trebao biti utrven buduim istraivanjima. U podnoju grada, uz obale reka nalazio se zanatski centar. Na obalama Svinjarike reke konstatovane su ciglarske pei, a jedna je istraena na njenoj zapadnoj obali. Otkriven je deo pei pravougaone osnove, dimenzija 5,50 x 4,60 m, sa dva loita na istonoj strani. Osnovu pei inila su dva masivna zida, dok su u unutranjosti otkriveni otvori za topli vazduh. Deo zanatskog centra prostirao se i du Cariinske reke, gde su u blizini brane, prema V. Petkoviu, postojale topioniarske pei. Na Cariinskoj reci nalaze se ostaci brane-mosta, lune osnove, iji zidovi, debljine 4 m, zatvaraju tok reke izmeu zapadnih padina grada i manjeg uvika sa istone strane, na kome se nalazilo utvrenje. Pomenuta fortifikacija je jedna u nizu utvrda koje su branile pristup gradu. Re je o manjem utvrenju nepravilne etvorougaone osnove, dimenzija oko 60 x 50 m, iji se tragovi naziru u konfiguraciji terena. Uglovi bedema bili su, najverovatnije, ojaani isturenim kulama. Otkrivene fortifikacije i graevine na Cariinom Gradu, kao i u njegovoj neposrednoj okolini, vanredan su spomenik kasnoantike civilizacije nastale na tlu Ilirika u odsutnim istorijskim trenutcima. Svojim kratkim, ali blistavim sjajem, ostavili su vano svedoanstvo o duhovnom ivotu, organizaciji drutva i graditeljskim stremljenjima i umeima njenih itelja.

4 - Arhitektonske restitucije Cariin Grad predstavlja vanredan spomenik antikog urbanizma i arhitekture. Ruevine fortifikacija, ulica sa porticima, bazilika, javnih i privatnih graevina, odaju nekadanji izgled grada i predstavljaju odraz dostignua paleovizantijske civilizacije, nastale na grko-rimskim tekovinama.

Viedecenijska istraivanja iznela su pred strunjake sliku grada koja se postepeno dopunjuje zahvaljujui novim iskopavanjima, kao i primeni savremene metodologije prilikom otkrivanja graevina. Ovaj metod podrazumeva isti pristup istraivanju, kako kulturnih slojeva, tako i slojeva ruenja, koji esto kriju uruene delove graevina i arhitektonske plastike. Naeni elementi, kao i njihov poloaj, mogu doprineti sagledavanju izgleda, ali i rekonstrukciji spomenika. U sluaju Cariinog Grada, koji je nastao kao plod duhovnih i politikih stremljenja, znanja i umea vizantijskih graditelja, ovaj pristup prua izuzetne mogunosti u prouavanju fortifikacije i graevina podignutih u VI veku, tanije posle 535. godine. Temeljna istraivanja mogu takoe izneti na svetlo dana i rekonstrukcije graevina, kao i promenu njihove namene, tokom trajanja grada sve do 615. godine. Radi se o vanim podacima koji mogu odslikati, ne samo arhitektonske promene na objektima, ve i politikodrutvene prilike. Prve arhitektonske rekonstrukcije spomenika Cariinog Grada pojavile su se 1955. godine i delo su Nevenke Spremo-Petrovi, znaajnog istraivaa grada. Ona je, stidljivo, prikazala rekonstrukciju podunog i poprenog preseka bazilike sa kriptom, objekta podignutog na terasama i sa dobro ouvanom donjom strukturom graevine. Znaajan pomak u spoznaji spomenika Cariinog Grada uinie isti autor u svom delu "Proporcijski odnosi u bazilikama Ilirske prefekture" u kome su analizirani moduli i proporcije crkvenih objekata, kao i termi van grada na Cariinom Gradu i u iroj oblasti prefekture. Novi podsticaj u restituciji spomenika Cariinog Grada dolazi nakon uspostavljanja saradnje francuskih i srpskih istraivaa 1978. godine. Novoformiran projekat je meu ostalim ciljevima istraivanja podrazumevao i rad na arhitektonskim rekonstrukcijama graevina otkrivenih tokom ranijih iskopavanja, kao i novoistraenih spomenika. U tu svrhu zapoet je program revizionih radova radi prikupljanja potrebnih podataka za restituciju graevina. Plod istraivakog rada predstavljaju objavljivanja krstoobrazne crkve u Gornjem gradu, otkopane jo 1938. i dopunski istraene 1980-1981. godine i jednobrodne bazilike extra muros, istraene u periodu od 1975. do 1978. godine. Nakon svesrdnih analiza plana krstoobrazne bazilike, njenih zidova, ostataka plastike i analogija predloena je restitucija objekta (Cariin Grad I, 68-69, fig. 66-67). Isti metodoloki pristup primenjen je i prilikom restitucije jednobrodne bazilike (Cariin Grad I, 127, fig. 127). Sledei ovaj princip i zahvaljujui podrobnim arheolokim iskopavanjima koja su ukljuivala temeljna istraivanja slojeva ruenja i analizu sruenih zidnih platna, predloena je restitucija kompleksa graevina opredeljenog kao principia sedite vojnog komandanta. Ovom prilikom izdvojene su dve osnovne faze koje su prikazane sa izgledima, presecima i aksonometrijama graevina (Cariin Grad II, Pl. VI-IX). Znaaj Cariinog Grada u arhitekturi paleovizantijskog perioda, veliki broj otkrivenih spomenika i uzak hronoloki okvir, predstavljali su snaan izazov za grupu entuzijasta sa Arhitektonskog fakulteta u Beograd, na elu sa arhitektama Milenom Stavri i orem oreviem i Vladanom Zdravkoviem da pokrenu projekat Vizuelizacija i komjuterska prezentacija kulturno-istorijskih lokaliteta". U okviru Arhitektonskog fakulteta i u saradnji sa Arheolokim institutom, zapoeto je kompjutersko 3D modelovanje i prezentacija lokaliteta "Cariin Grad Ivstiniana Prima" koji su se izvodili sa odabranom grupom studenata na "Katedri za vizuelne komunikacije u arhitekturi", u okviru nastavnog plana i programa za 2001-2002. godinu. Osnovi cilj ovog Projekta bio je da se unapredi rad na restituciji spomenika sa Cariinog Grada, kao i da se studentima priblii naslee antike arhitekture. Na osnovu objavljenih graevina, dokumentacije i novih analiza i restitucija spomenika uraeni su 3D modeli fortifikacije i pojedinih sakralnih i javnih objekata.

Nakon zavretka Projekta rad je nastavljen na prezentaciji 3D modela. Na osnovu obimne dokumentacije, vezane prvenstveno za restitucije spomenika podignutih na Akropolju, episkopske bazilike, baptisterijuma, Konsignatorijuma, Episkopske palate, ulice sa portikom i bedema sa kulama i kapijom, koje su predloili arhitekte Miroslav Jeremi, edomir Vasi u saradnji sa profesorom Noelom Divalom, nastavljen je program 3D modelovanja. Modele u 3D Akropolja, fortifikacije i pojedinih graevina izradili su Vladan Zdravkovi i Milo Uroevi, koji su nam, svojim darom, predoili sliku "idealnog" grada. 5 - Svakodnevni ivot i privredne aktivnosti Predmeti predstavljaju jedan od osnovnih izvora kojima arheolog raspolae i na osnovu kojih rasvetljava ivot ljudi. Dekor svakodnevnog ivota, oblaenja i kienja, radova u polju ili u radionici, kulta i ratovanja, umetnosti i zabave, i drugih delatnosti, predmeti dopunjuju i preciziraju podatke pisanih izvora, prestajui time da budu samo prazan okvir. Stoga rekonstrukcija prolosti treba da poiva, da bi smo izbegli svaki anahronizam, na precizno datovanim nalazima. Materijalna kultura se razvijala svojim tokom, koji je retko sledio istorijske epohe. Ona je delo nesvakidanjeg trajanja i velikih skokova. Evolucija predmeta zavisila je od brojnih faktora, to podrazumeva da je njihovo precizno datovanje, esto, vrlo delikatno. Pored ovoga prisutan je i dobro poznat problem sa kojim se susreu istraivai vieslojnih lokaliteta, a to je da sve dok predmet nije pronaen na precizno datovanom podu, teko je znati da li pripada arheolokom sloju u kojem je naen ili predstavlja upad, tj. pripada mlaem periodu. U tom sluaju je, radi datovanja, potrebno traiti paralele na drugim lokalitetima, otkrivajui slinosti i vezu sa jednorodnim predmetima. Sa ove take gledita, Cariin Grad predstavlja pravu poslasticu za paleovizantijsku arheologiju, poto je grad stvoren ex nihil, i trajao je nekih 80 godina. Na osnovu ove injenice moemo sa sigurnou da kaemo da su naeni predmeti korieni, okvirno, izmeu 535. i 615. godine. Cariin Grad, predstavlja, dakle jedinstvenu referencu, taku oslonca za sve istraivae ovog razdoblja, naroito za one na Balkanu. Ove injenice obavezuju njegove istraivae da sav materijal bude integralno publikovan ukljuujui i one nalaze objavljene u poslednjim publikacijama i u studijama posveenim pojedinim grupama predmeta. Nalazi otkriveni pre 1978. godine esto su objavljeni samo sumarno ili sa skicama bez razmernika u preliminarnim izvetajima, ili jednostavno nisu publikovani. Za najvei deo ovih predmeta, koji se uvaju u muzejima u Beogradu i Leskovcu, zapoeta je priprema sistematskog katalog koji bi trebalo uskoro da se nae u tampi. Izbor prikazanih predmeta podreen je dvostukom cilju: sa jedne strane treba da odslika pojedine aspekte svakodnevnog ivota i odreene aktivnosti vezane za proizvodnju na Cariinom Gradu, a sa druge da prikae neke od oienih i konzerviranih predmeta koji e biti objavljeni u generalnom katalogu. Prilikom sastavljanja kataloga za ovu izlobu nismo mogli da izbegnemo a da ne prikaemo predmete koji su ve bili izloeni u Beogradu i Niu 1978. godine, kao ni one objavljene u jednom od dva toma serije Cariin Grad ili u drugim publikacijama. I pored ovoga, veina prikazanih predmeta (35 od 66) nije do sada objavljivana. Predmeti direktno vezani za kult i za sferu politike predstavljaju svakako izuzetne nalaze. Posebno treba naglasiti dva izuzetna fragmenta bronzane statue, svakako carske, koja je verovatno krasila kruni trg (br. 3-4). Istoj statui mogao bi pripadati jedan manji fragment sa sauvanim tragovima pozlate, naen u Donjem gradu. Drugi predmeti su svakako skromniji, a meu njima je i peat od olova (br. 5) koji je sluio za peaenje zvanine

prepiske. On ukazuje na vanost crkvene administracije na Cariinom Gradu, kao i na direktne veze sa prestonicom Carstva. Veina predmeta vezanih za pokustvo nas obavetava o sistemima za zakljuavanje i osvetljavanje. Podvlaimo raznolikost kljueva i brava (sa otvaraem od drveta ili metala, sa klizaem ili oprugom) (br. 6-9). Krstevi s kandila (br. 12-13) pripadaju velikim lusterima polijelejima koji su osvetljavali javne objekte, naroito crkve, dok drai kandila, bilo da su od ice (br. 10) ili sastavljeni od lamela (br. 11), potvruju iroku upotrebu lampi od stakla sa tri drke u domainstvima. Alati zidara i tesara ne predstavljaju retkost na jednom lokalitetu koji je tokom prvog perioda svog postojanja, bio veliko gradilite. Ako nas nalaz jedne mistrije (br. 20) ili alatke za obradu kamena (br. 18-19) ne iznenauju, isto tako nam i struga, dleto i bradva (br. 1517) ukazuju na iroku upotrebu drveta, ne samo za konstrukcije, nego i za gornje delove privatnih kua (zidovi od drveta). Poljoprivreda, kojoj treba dodati stoarstvo i ribolov (br. 27), predstavljala je, kao i kod veine paleovizantijskih gradova, glavnu aktivnost. Potrebno je naglasiti nalaz motike (br. 22) koja je koriena za krenje zemljita, u oblasti bogatoj umama. Motika sa dva zubca i motika sa seicom (br. 23-24) koriene su za obradu polja, kosir (br. 25) za podrezivanje vonjaka i vinove loze, a kosa (br. 26) za prikupljanje cerealija. Sve ove predmete moemo vezati za rimsku tradiciju. Nisu svi zanati bili skoncentrisani u prostoru intra muros, poto su proizvoai opeka, keramike, metalurzi, koari i obraivai vune bili prinueni da koriste protonu vodu. Oni su svoje aktivnosti obavljali u kvartu u podnoju grada, na obalama reka. Pojedine profesije, ije delovanje moemo vezati za poslednju fazu, obavljale su svoje aktivnosti unutar grada. Re je o kovaima, stolarima, pekarima. Izdvajamo etiri zanata za iju delatnost je bio dovoljan mali prostor i koje nisu zagaivale okolini. U pitanju su delatnosti koje su esto bile smetene u okviru naselja, ak i izvan zanatskih kvartova: obrada tekstila (eljanje, predenje i tkanje lana, konoplje, vune i kozje dlake, br. 28-30) koji je predstavljalo tradicionalno ensko zanimanje; obrada koe (br. 31-32), kao i drugih materijala za ivenje odee i cipela; obrada kosti za izradu uglavnom skromnih predmeta kao to su drke (br. 57), eljevi (br. 59-60) ili kutije; i na kraju zlatarstvo, odnosno izrada ukrasnih predmeta za razliite kategorije stanovnitva. Ovde prikazan kalup (br. 33), koji je sluio za izradu garnitura za viedelne kaieve konjanika, odslikava raznorodan karakter vizantijske civilizacije u VI veku. U pitanju su predmeti koje sreemo, kako kod tursko-mongolskih nomada sa Altaja, tako i kod Sasanida i Vizantinaca, koje su kasnije prihvatili Avari i Sloveni, a za njima i pojedini germanski narodi (Langobardi, Alamani, Bavarci). Napadno oruje podrazumeva maeve, koplja i strelice rimske tradicije (br. 34-36, 38-39), kao i kratke refleksne lukove i njihove trorepe strelice nomadskog porekla, koji su inili sastavni deo opreme vizantijske armije (br. 37, 44). Defanzivno oruje se sastoji od ploastih oklopa koje su koristili Vizantinci i Sasanidi (br. 42), titova sa sredinjim umbom, u irokoj upotrebi od Istoka do merovinkog sveta (br. 43) i luksuznih lemova sa sponama tipa Baldenhajm (br. 40-41). Ovi poslednji predmeti imaju za prototip sasanidske lemove za koje se dugo smatralo da su germanskog porekla, ali su novi nalazi (iz Cariinog Grada, kao i iz Herakleje Linkestis i Nova) pokazali da su inili sastavni deo opreme vizantijskih oficira. Meu nakitom izdavajuju se delovi enske nonje (br. 54-56), kao i preice, ploaste preice i fibule. Prvi predmeti ukazuju na trajanje oblika V veka (br. 47), kao i na iroku upotrebu uobiajenih tipova za vizantijski svet VI stolea (br. 48-49) i za prvu polovinu VII veka (br. 50). Tri prikazane fibule predstavljene su sa krunom kopom (br. 52) vizantijske tradicije, fibulom sa pseudoposuvraenom nogom (br.52) naroito estim nakitom na Dunavskom limesu, ali koje su proizvoene na samom Cariinom Gradu i lunom fibulom sa

ljudskom maskom (br. 53), koje se obino dovode u vezu sa slovenskim upadima, ali za koje se moe rei da nisu bile iskljuivo deo slovenske nonje. I na kraju pomenimo prisustvo vaga (br. 62-63) i bronzanih tegova (br.64-65) koji nam ukazuju da je merenje, vezano za razmenu dobara, bilo pod striktnom kontrolom drave tokom svog vremena trajanja vizantijske uprave. 6 - Odabrana bibliografija - Bibliographie selective N. Spremo-Petrovi, Proporcijski odnosi u bazilikama Ilirske prefekture (rs. fran. Proportions architecturales dans les plans des basiliques de la prfecture de lIllyricum), Posebna izdanja Arheolokog instituta knjiga 7, Beograd 1971. V. Kondi, V. Popovi, Cariin Grad, utvreni grad u vizantijskom Iliriku (rs. fran. Cariin Grad, site fortifi dans l'Illyricum byzantin), Beograd 1977. N. Duval, V. Popovi, Cariin Grad I : Les basiliques B et J de Cariin Grad, quatre objets remarquables de Cariin Grad, le trsor de Hajduka Vodenica (Collection de l'cole franaise de Rome, 75), Belgrade-Rome, 1984. B. Bavant, V. Kondi, J.-M. Spieser, Cariin Grad II : Le quartier sud-ouest de la Ville Haute (Collection de l'cole franaise de Rome, 75), Belgrade-Rome, 1990.