BLM VE TEKN

LOJ HABERLER

Rait Grdilek

Fizik
I Ucuz ve Basit Yoldan Yavalatmak
Einsteinn, hibireyin ktan daha hzl hareket edemeyecei konusundaki srarna karn, Rochester niversitesinden (ABD) bir grup aratrmac, eer gz kara bir srcyseniz, ktan hzl gidebileceinizi gsterdi. In boluktaki hznn saniyede 300.000 km olduunu hepimiz biliriz. Oysa, Rochester niversitesinde optik profesr olan Robert Boyda gre arabanzn hzn saatte 203 kilometrenin biraz stne kardnzda k hzn geebilirsiniz! stelik k hzn 5,3 milyon kat yavalatmann yntemi de aratrmacnn szleriyle "gln derecede basit". Daha nceki k yavalatma deneylerinde kullanlan dev dzeneklere gerek yok. Daha nce gerekletirilen deneylerde de n hz saniyede 17 kmye kadar drlmt. Ancak bunun iin mutlak sfra (-273 Cye) ok yakn scaklklarda oluturulan, ok sayda atomun tek bir atommuasna uy-

gun adm hareket ettii "Bose-Einstein Youumu" iinden lazer n geirilmi ve bu youumu oluturmak iin de oda byklnde aygtlardan yararlanlmt. Oysa, Boyd ve ekibinin gelitirdikleri yeni teknik iin, oda scakl ortam ve basit bir yakutla iki basit lazer cihaz yeterli. Yaplan, bir lazerle yakutun sourum spektrumunda bir "delik almas". Bu delik iine nianlanan ikinci bir lazer n, delik iinden son derece yava hzda geiyor. Aslnda yavalatmak, akla gelen kadar g bir eylem deil. Ik, zaten eitli medyumlarn iinden geerken yavalyor. rnein, camdan geen k, boluktaki k hzndan 1,5 kat daha yava. In sudaki yavalamas da aa yukar ayn dzeyde. Ama n 5,3 milyon kez daha yavalatlmas szkonusu. Bunun iin aratrmaclar "dzenli populasyon salnmlar" denen zel bir kuantum srecinden yararlanmlar. Bu salnmdan yararlanarak, bir yakutun souraca k frekanslarnda zel bir boluk meydana getirmiler. Yakutlarn rengi krmz; nk zerlerine den yeil ve mavi n ok byk bir ksmn so-

uruyorlar. Yakuta yeil renkte iddetli bir lazer uygulamak, bu taa rengini veren krom iyonlarn ksmen doyma noktasna getiriyor. Aratrmaclar daha sonra yakuta "sonda lazeri" denen ikinci bir lazer demeti gnderiyorlar. Sonda demetinin frekans, aratrmada kullanlan esas lazerin frekansndan biraz deiik. rtmeyen bu frekanslar birbiriyle etkileiyor ve tpk suya atlan iki akl tann yaratt dalgalarn, birbirleriyle karlanca tek tek her birinde olandan daha derin tepeler ve ukurlar oluturmas gibi deimlere yol ayor. Yakuttaki krom iyonlar da bu yeni frekanstaki ritmik tepe ve ukurlardan etkileniyor ve bunlara paralel olarak salnmaya balyor. Bu salnmn bir sonucu, yeil olmasna karn sonda lazerinin yakuttan gemesine izin vermesi. Ancak bu izni, n normalde geecei hzdan 5,3 milyon kat dk hzda veriyor. Tekniin, almas gereken baz sorunlar var. rnein, Bose-Einstein youumlaryla yaplan deneylerin aksine, ancak uzun sreli atmalar (pulse) yavalatlabiliyor. Yine de, yeni deneylerle sorunu giderebileceklerini dnen Boyd ve arkadalarna gre, bu basit ve ucuz k yavalatma ynteminin telekomnikasyon sanayiinde uygulama alan bulaca kesin.
Amerikan Fizik Enstits Blteni, 31 Mart 2003

Uzayda Kuantum Dalgalanmalar Yok mu?

Hubble Uzay Teleskopunun iki ay iinde evrenin uzak blgelerinden ald grntler, bir talyan gkbilimciye gre zaman, uzay ve ktleekiminin kuantum kuramlarnn yeniden gzden geirilmesini gerektiriyor. Italyadaki Arcetri Gkbilim Gzlemevi ve Heidelbergdeki (Almanya) Max Planck Gkbilim Enstitsnde grevli Roberto Ragazzoni ve ekibi, uzayzaman dokusunda neredeyse sonsuz kklkteki "kuantum dalgalanmalar" nedeniyle, uzak gkadalarn grntlerinin net olmayp hafif bulank olmalar gerektiini vurguluyorlar. Ancak Hubblen Dnyaya 5 milyar kyl uzaklktaki bir spernova patlamasyla, bir gkadadan ald grntler, son derece berrak ve keskin. Bir ay kadar nce ABDdeki Alabama niversitesi fizikileri de, Hubbledaki bir interferometre (giriimler) araclyla uzayda Plancklei etkilerini belirleme abalarnda baarsz kaldklarn aklamlard. Elektromanyetizma, iddetli ekirdek kuvveti, zayf ekirdek kuvveti ve ktleekimi olarak tandmz doa kuvvetlerinin, aslnda ayn te-

mel kuvvetin deiik grnmleri olduunu kantlamaya alan fizikiler, bu zdeliin Planck lei denen son derece kk deerlerde gerekleeceine inanyorlar. Atomalt lekte etki yapan ve kuantum mekanii adl kuramca aklanan elektromanyetik kuvvetle, iddetli ve zayf ekirdek kuvvetleri, etkileri kozmolojik lekte olan ve Einsteinn genel grelilik kuramyla aklanan ktleekimle badamyor. Olas nedeni, ktleekiminin, teki doa kuvvetlerinden ok daha zayf, ama uzak erimli olmas. Hereyin Kuram adl tek ve evrensel geerlikte kuram kovalayan fizikiler, santimetrenin yaklak milyar kere trilyon kere trilyonda biri (1,6 x 10-35 cm) leindeki bir mesafede ve 100 milyon kere trilyon kere trilyon derecenin zerindeki (1,4 x 1032 K) scaklklarda bu kuvvetlerin eitlendiini dnyorlar. lk anlarnda, henz ime sreci

bile balamadan nce ok youn ve ok scak olan evrende varolduu sanlan bu lekte kuantum alkantlar nedeniyle, bildiimiz fizik kurallar geerliliini yitiriyor. Fizikiler Einsteinn nl E=mc2 formlyle ifadesini bulan ktle-enerji elenikliini tersine evirerek m=E/c2 formlyle, bir foton enerj kazandka, foton boyutlarnda bir karadelik haline kmeden ne kadar ktle edinebileceini hesaplamlar ve Planck Ktlesi denen st snr olarak, 10 milyar kere milyar kere milyar elektronvolt (1,2 x 1019 GeV/c2) deerini bulmular. Bu kuramsal st snrdan hareketle de, zaman iin kuramsal snrlar konmu. Planck ktlesi kadar enerji tayan bir fotonun bir dngsnn, Planck Zaman denen, saniyenin yz trilyon kere katrilyon kere katrilyonda birka leinde bir aralkta meydana geldii belirlenmi. Einstein genel grelilik kuramnda zaman, uzay ve ktleekiminin, ayn olgunun deiik grntleri olduu grn savunduundan, eer zaman gerekten de kuantum bitlerden oluuyorsa, uzay ve ktleekiminin de kuantum birimlerden meydana gelmesi gerekmekteydi. Ragazzoni ve ekip arkadalarysa, kuantum uzayzamann "bulank" imzas grlmediine gre zamann, uzayn ve ktleekimin kuantum bitlerden olumayabileceini iddia ediyorlar.
NASA Basn Blteni, 27 Mart 2003

BLM ve TEKNK

Mays 2003