Tutuklama Raporu

Trkiye Barolar Birlii nsan Haklar Merkezi
TUTUKLAMA RAPORU
10 Austos 2010
TRKYE BAROLAR BRL

I
Trkiye Barolar Birlii Yaynlar: 183 TBB nsan Haklar Merkezi yayn: 9 Rapor Dizisi: 1 Tutuklama Raporu ISBN: 978-605-5614-58-4 Trkiye Barolar Birlii Birinci Bask: Austos 2010, Ankara Trkiye Barolar Birlii Ouzlar Mahallesi Bar Mano Caddesi, 1366. Sokak No: 3 06520 Balgat - ANKARA Tel: (0.312) 292 59 00 (pbx) Faks: (0.312) 286 55 65 web: www.barobirlik.org.tr e-posta: yayin@barobilik.org.tr
Sayfa Tasarm ve Ofset Hazrlk D Atelyesi (0.312) 215 70 37 www.dusatelyesi.com Bask en Matbaa zveren Soka 25/B Demirtepe-Ankara (0.312) 229 64 54 - 230 54 50
II
Trkiye Barolar Birlii nsan Haklar Merkezi
TUTUKLAMA RAPORU
10 Austos 2010
III
IV
NDEKLER
SUNU ....................................................................................................IX NSZ .....................................................................................................1 RAPOR ZET .......................................................................................7 tutuKLama RaPORu ..................................................................15 1. Giri ..............................................................................................15 1.1. Genel Olarak................................................................................15 1.2. Olaanst Yarglama Kapsamnda ........................................16 2. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. Saysal Veriler ...........................................................................18 Tutuklu/ Hkml Oranlar ...................................................18 tham/ Beraat Oranlar ..............................................................19 lkelere Gre Mahkumiyet Oranlar ......................................19 Mahkemelere Gre Mahkumiyet/ Beraat Oranlar...............20
3. Bir Koruma tedbiri Olarak tutuklama ...............................21 3.1. Koruma Tedbirleri ......................................................................21 3.2. Tutuklamann Amac ..................................................................21 3.3. Masumiyet / Susuzluk Karinesi ............................................22 3.4. Orantllk /lllk lkesi ....................................................23 uluslararas Hukukta tutuklama Koullar ........................23 Genel Olarak ...............................................................................23 nsan Haklar Avrupa Szlemesinde Tutuklama Koullar ..................................................................24 4.2.1. Hukuka Uygunluk Koulu ........................................................24 4.2.2. Makul Kuku/phe Koulu....................................................26 4. 4.1. 4.2.
4.3. Uluslararas Belgeler .................................................................26 4.3.1. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi (AKBK) Tavsiye Karar .............................................................................26 4.3.2. Birlemi Milletler (BM) Savclarn Rolne Dair Ynerge ....27 5. Hukukta tutuklama Koullar ...........................................27 5.1. Anayasa Kapsamnda ...............................................................27 5.2. CMK Kapsamnda ......................................................................27 5.2.1. Tutuklama Koullar ...................................................................28 5.2.2. Katalog Su Koulu .....................................................................29 5.2.3. Uygulama .....................................................................................31 5.2.4. Deerlendirme .............................................................................33 5.3. Yasada Yer Almayan Tutuklama Neden ve Saikleri ................33 6. Seenek tedbirler Balamnda adli Kontrol.............................34 7. tutuklamada Gereke .....................................................................36 7.1. Savclk lemleri Kapsamnda ....................................................37 7.2. Tutuklama Karar Kapsamnda ...................................................38 7.3. Kama phesi Gerekesi .............................................................41 7.4. Delillerin Karartlmas Gerekesi.................................................41 8. tutukluluun Devam ....................................................................42 9. tutukluluun ncelenmesi ............................................................45 9.1. Tutukluluun tiraz Yoluyla ncelenmesi ..................................45 9.2. Soruturma Evresinde Tutukluluun ncelenmesi ...................46 9.3. Kovuturma Evresinde Tutukluluun ncelenmesi..................47 9.4. Temyiz Evresinde Tutukluluun ncelenmesi ..........................48 10. tutukluluk Sresi ..........................................................................49 10.1. AHS Bakmndan Tutukluluk Sresi .......................................49 10.2. Hukuk Bakmndan Tutukluluk Sresi ................................50
VI
11. Silahlarn Eitlii .......................................................................53 11.1. Genel Olarak................................................................................53 11.2. Gizlilik Karar ..............................................................................54 11.3. Gizli Tanklk ................................................................................58 11.4. Savunma Hakk ve Meslei ........................................................60 12. Yarg Etii .......................................................................................62 12.1. Yarglar ........................................................................................63 12.2. Savclar...........................................................................................65 13. zel Yetkili mahkemeler ............................................................68 14. tazminat ve Rcu .........................................................................69 15. medya ...............................................................................................70 16. tutuklunun Salk Durumu........................................................71 17. Yakalama ve Sevk/ Yol tutuklamas .........................................73 18. SONu ............................................................................................76
VII
VIII
SuNu Tutuklama karar, bir hakka, yani zgrlk hakkna, hukuk yoluyla da olsa tecavz nitelii tad, adil yarglanma hakk ile dorudan ilikili ve yine ceza deil bir nlem, kural deil bir istisna olduu iin son derece dikkatli biimde verilmesi gereken yarg kararlarndandr. Ne yazk ki, lkemizde mahkemeler tarafndan ok sk ve ou zaman da keyfi olarak verilmekle, tutuklama kararlar, istisna ve nlem olmaktan karak kurala ve hatta cezaya dnmtr. Tutuklamaya ilikin yarg kararlarndaki bu keyfilik ve ifte standartlk madur olan sade yurttalar tarafndan yaknma, avukatlar tarafndan eletiri konusu yaplmasna ramen kamuoyundan yeteri kadar ilgi, tepki ve destek grmemitir. Sre ve ileyi, sade yurttaa ynelik olarak byle devam ederken Ergenekon olarak isimlendirilen soruturma ve kovuturmalarla birlikte, kimi askerlerin, gazetecilerin, siyasetilerin, akademisyenlerin, yani sade yurtta dndaki kiilerin ne ile sulandklarn dahi tam olarak bilmeden tutuklanmalarnn hemen ardndan, tutuklama olgusu, bata siyasetiler, hukukular, yazl ve grsel medya olmak zere lke kamuoyunun gndemine gelip oturmu, youn itiraz, eletiri ve tartmalar da beraberinde getirmitir. Bugn bizim zerinde youn tartmalar yaptmz tutuklama olgusu, Anglo-Saksonlar tarafndan neredeyse 300 yl nce tannan Habeas Corpus Hakk ile zme balanm olmakla, bata lIX
kemiz yarglar ve savclar ile kamuoyu zerinde bir farkndalk yaratr umuduyla Habeas Corpus Hakk zerine ksa bir bilgi vermek isterim. Latince bir deyim olan habeas corpus, ngilizcede you have the body, Trkede sen bir vcuda sahipsin/senin bir vcudun var/vcudun senindir anlamna gelir. Writ of habeas corpus, yani habeas corpus ihzar emri olarak kullanld zamandaki anlam ise great writ/ byk ihzar emridir. Bu, bir kiinin mahkemeye gelmesini veya getirilmesini isteyen otoritenin, yani yargcn emrini ifade eder. Habeas Corpus kavram, kken olarak krallarn, muhaliflerini ortadan kaldrmalarnn nlenmesi anlamna gelir. Krallarn zulmnden kamak iin Kuzey Amerika ktasna g eden Pritenler tarafndan yeni ktaya tanan Habeas Corpus Hakk, Amerika Birleik Devletleri Anayasas ile de tannm ve gvence altna alnmtr. Habeas Corpus Hakk gnmzde Amerika Birleik Devletlerinde, tutuklularn, eyalet mahkemeleri tarafndan haklarnda verilen tutuklama kararlarnn, anayasann ngrd asgari standartlara ve ilkelere uygun olup olmadnn federal mahkeme tarafndan denetlenmesi talebi/itiraz anlamnda kullanlmaktadr. Habeas Corpus Hakknn tannmas 1628de ngiliz Kral Charlesn Petition of Right/Hak Bildirgesini imzalamaya zorlanmasyla balar. Bu balamda Hak Bildirgesi, Kraln, Charter of Liberties/ zgrlkler art ile siyasal iktidarn snrlandrlmasnn tarihteki ilk rnei olan Magna Cartada ngrlen kurallara uymasn salamak amacyla yrrle konulmutur. Charter of Liberties/zgrlkler art ise, Kral I. Henry tarafndan, krallarn hukuka bal olmalarn salamak amacyla kartlan ve hi kimse hukukun stnde deildir ilkesine dayanan bir fermandr. Parlamento, Kral Charlesn byk mlk sahiplerinden bor para talep etmesi, bor vermeyen mlk sahiplerini herhangi bir su isnad olmakszn tutuklatmas, kimi zamanda ldrtmesi ve yan sra Kraln bu tasarruflarnn Magna Cartayla gvence altna alnan
due process of law/hukuka uygun usule aykr olduunu grd iin Habeas Corpus Hakknn tannmasn Kraldan talep etmitir. Petition of Right/Hak Bildirgesi, Charter of Liberties/zgrlkler Bildirgesi ve Bill of Habeas Corpus/Habeas Corpus Bildirgesi ile ngiliz Parlamentosunun krala kar yetkileri artm, bu bildirgelerde ngrlen ilkeler, gnmzn insan haklar metinlerini ve modern anayasalarn etkilemitir. Bu balamda iaret etmek gerekir ki, adil yarglanma ilkesi, verilen mahkumiyetin hakkaniyete uygun olmas, verilen cezann infaznda adalet ilkelerinin zedelenmemesi, devletin kendi elindeki mahkuma kar ezici ve haksz davranmamas, buna bal olarak tannan sank haklar gibi gnmzde anlam ve deer kazanan, dahas yasalarla gvence altna alnan hak ve ilkelerin dayana Habeas Corpus Hakkdr. Gerek ulusal hukukta, gerekse uluslararas hukukta tutuklama koullar hakknda karlatrmal bir incelemeyi ve yan sra tutuklama hususundaki saysal verileri, silahlarn eitlii, yarg etii, zel hukuk balamnda tazminat ve rcu gibi nemli konular ieren ve Trkiye Barolar Birlii nsan Haklar Merkezi tarafndan hazrlanan Tutuklama Raporu balkl bu emekli almann avukat meslektalarmza, yarg ve savclarmza, akademisyenlerimize, ilgi duyan dier kii ve kurululara yararl olmasn diler, bu deerli, yararl, emekli almadan dolay, sevgili Rona Aybay hocama, Barolar Birlii Ynetim Kurulunda birlikte grev yaptm deerli meslektam Serhan zbeke ve onlarn ahsnda Trkiye Barolar Birlii nsan Haklar Merkezinin dier yelerine Barolar Birlii ve Ynetim Kurulu yesi arkadalarm adna, kendi adma teekkr ederim. av. V. ahsen Coar Trkiye Barolar Birlii Bakan
XI
XII
TUTUKLAMA RAPORU
NSZ TBB nsan Haklar Merkezi, yurdumuzun hukuk uygulamasnda ne kan yada ne kma iaretleri veren konularda ciddi, kalc almalar ve aratrmalar yapmay ama edinmitir. Bu amala gerekletirdiimiz etkinliklerden sadece birka rnei ksaca belirtmek isterim: Savclk kurumu ve savclarn hukuksal stats, bugn balca tartma konular arasndadr. Biz 2006 ylnda bu konuda uluslararas bir sempozyum dzenledik. Bu toplantnn bilgileri, Avrupann eitli lkelerindeki uygulamalar ve tartmalar da ieren bir cilt halinde TBB yaynlar arasnda yer ald. 2007 ylnda, Anayasa konusundaki tartmalarn younlat bir dnemde, TBB Ynetiminin istei zerine, 190 maddeden oluan bir Anayasa nerisini; Trk anayasaclk tarihi konusunda bilgilerle birlikte, genel gereke ve madde gerekeleriyle hazrlayarak, 400 ksur sayfalk kitap halinde, ilgililere ve kamuya sunduk. Hibir maddi karlk beklemeden, aylarca alarak bu giriimi gerekletiren Trkiyenin nde gelen bilimkiilerine, bu abalarndan dolay teekkrlerimizi yinelemek isterim.
Trkiye Barolar Birlii insan Haklar Merkezi
TBB Ynetim Kurulunun 27 Mart 2010 tarihli Kamuoyu Aklamasnda da belirtildii gibi, hazrlam olduumuz Anayasa nerisi, zgrlkler alann genileten, kiiler iin yeni zgrlkler ve haklar getiren niteliiyle sivil ve zgn bir Anayasa nerisidir. 1982 Anayasasnn demokratikletirilmesi ad altnda tutarsz ve birbiriyle uyumsuz hkmlerden oluan paketler ortaya karlrken; ok emek verilerek hazrlanm olan bu almann, incelemeye bile demez bulunmas, anayasa deiikliklerine girienlerin bu konulardaki ciddiyetten uzak tavrlarn ve niyetlerini gstermektedir. Anayasa deiiklii gibi nemli giriimlerde, o konularda daha nce yaplm almalar eletirici bir gzle olsun deerlendirmek yerine tmyle grmezden gelmek, zgven eksikliinin iareti saylmaldr. Hkmllerin ve tutuklularn salk sorunlar Trkiyede zellikle son zamanlarda ne kan bir konu olmutur. Ksaca normal ya da salam saylan insanlara uygulandnda, ikence ve eziyet kavramna girmeyen bir muamele, engelli bir kiiye yapldnda eziyet ve ikenceye dnebilmektedir. Bu konuda da, Antalya Baromuzla ortak bir Sempozyum dzenledik; 2008 ylnda grmeleri ve sonu bildirgesini ieren bir kitap yaymladk. letiim zgrlne mdahale (gndelik dildeki adyla gizli dinleme) konusu da, son derecede gncel ve nemli bir hukuk sorunu haline gelmitir. Bu sorunun tartlmas iin de, yetkili uzman hukukularn katlmyla 10 Aralk 2009 nsan Haklar Gnnde bir toplant dzenledik. Bu deerli konumaclarn sunduklar bildirileri de, yaknda bir kitap halinde yaymlamay umuyoruz. nsan haklar konulu karikatr sergilerimize de bu balamda deinmek isterim. Karikatr, sadece glnp geilecek bir ey saylmamaldr. Usta bir karikatrc, insan haklaryla ilgili bir doruyu, herhangi bir kitabn yapabileceinden ok daha kolay yoldan halka ulatrabilmektedir. Trk karikatrcleri, uluslararas dzey-
TUTUKLAMA RAPORU
de ne ulam, eitli yabanc lkelerde atklar sergilerle, aldklar dllerle yzmz aartmlardr. Onlarn, geleneklemesini umduumuz sergilerimizde yer alan karikatrlerinden oluan yaptlarn birer albm halinde yaymlyoruz. ok ilgi toplayan bu yaynlar srdrmeyi amalyoruz. *** Trkiyede tutukluluun nemle zerinde durulmas gereken gncel bir sorun haline gelmi olduu apak bir gerektir. Hukuk konularyla biraz yaknl olmu herkese bilindii zere, tutuklama bir ceza deil Ceza Muhakemesi Kanununda koruma tedbirleri bal altnda dzenlenmi bir nlemdir. Tutuklama nedenleri ve tutuklamaya ilikin usul hkmleri Ceza Muhakemesi Kanununda, olduka ak ve ayrntl biimde gsterilmitir. Kanunda belirtilen tutuklanma nedenlerinin geni ve zensiz biimde yorumlanmas ile tutuklama kararnn kolayca verilmesi ve uzayp giden tutukluluk sreleri, pein verilmi bir ceza gibi sonu dourmaktadr. Bu durum, kamu vicdannda tepki uyandrmakta; yarg dzenine gven ve sayg duygularn inciten noktalara varabilmektedir. Tutuklu saysnn ve orannn fazlal ile uzayan tutukluluk sreleri; tutukluluk konusunda hukuk devleti asndan gelimi olan lkeler karsnda Trkiyenin durumunun ok olumsuz bir tablo oluturduunu gstermektedir. Yarglarmz, tutukluluk kararlarn ve tutukluluk halinin devamna ilikin kararlar, ok kolay verir grnmektedir. Bu yzden, zellikle 5271 sayl Ceza Muhakemesi Kanunu ile getirilmi dzenlemeler karsnda bir ayrkslk (istisna) olmas gereken tutukluluk kural haline gelmi; tutuksuz yarglanma ise ayrkslk (istisna) olmu gibidir. Tutuklamadan beklenen amalarn, CMKda adl kontrol olarak adlandrl-
m uygulamalarla salanabilecei durumlarda, tutuklamada srar edilmesini hukuk iinde aklamaya olanak yoktur. Bu durum karsnda tutuklu, dava sonunda aklansa bile; aklanmann sevinci ve mutluluu, uzun tutukluluk dnemi nedeniyle ciddi biimde glgelenmekte; tutukluluk ile mahkumiyet arasnda bir fark kalmam gibi olmaktadr. te yandan, acil durumlarda, hasta tutuklunun uygun bir salk kurumuna sevkinin zamannda salanmamas yznden lmlerin olabildii de somut olaylarda grlm bir gerektir. Haksz ve gereksiz olarak tutuklanm kiilerin, bu nedenle uradklar maddi ve manevi zararlarn devlete giderilmesi Anayasann bir gereidir (AY m. 19/son f. ve m. 129). Ancak, Yargtay 4. Hukuk Dairesinin Haberal karar, kanun hkmlerini aka zorlayarak tutuklama kararlar verilmesinin ar kusur oluturduunu saptamakta ve bu nedenle, yarglar aleyhine dorudan dence (tazminat) isteminde bulunulabilmesinin yolunu amaktadr. Bu kararn, Trk hukuk uygulamasnda yol gsterici bir itihat olarak yerlemesini dileriz. *** Gncel ve nemli bir sorun halini alm olan tutukluluk konusu, Merkezimizce gerektii gibi incelemeye alnmtr. Bu konuyu, btn boyutlaryla ve karlatrmal olarak inceleyen bir almay tamamlam bulunuyoruz. Okurlara sunduumuz bu kitap, Merkezimiz mensubu deerli arkadalarmzn almalaryla ortaya kan Tutuklama Raporunun son biimidir. Bu Raporla ilgili ilk alma, Prof. Dr. Durmu Tezcan bakanlnda Prof. Dr. Hakan Hakeri ve Av. Uur Altundan oluan kiilik kurulca yaplm; daha sonra Av. Serkan Cengiz, Prof. Dr. Osman
TUTUKLAMA RAPORU
Doru, Av. Hseyin Erkenci, Prof. Dr. Erzan Erzurumluolunun katklaryla, metin zenginletirilmitir. Bu arkadalarmza ve Raporun btnn, gzden geiren ve yaptklar ekler ve katklarla yayna hazr hale getiren koordinatr yemiz Av. Serhan zbeke ve Yrtme Kurulu yemiz Do. Dr. Ece Gztepeye en iten duygularla teekkr ediyorum. Bu kitabn yaynlanmas konusunda bize destek veren TBB Bakan Sayn Av. V. Ahsen Coara ve TBB Ynetim Kuruluna; kitabn ksa bir sre iinde yaymlanmasn salayan Sayn Av. Teoman Ergle teekkr etmek de, benim iin, yerine getirilmesi zevkli bir grevdir. Prof. Dr. Rona Aybay Avukat TBB nsan Haklar Merkezi Bakan
TUTUKLAMA RAPORU
RAPOR ZET
1. Koruma tedbirlerinden olan tutuklama, ceza yarglamamzda teden beri, bata zgrlk, gvenlik ve adil yarglanma haklar olmak zere bir dizi temel hak asndan sorun kayna oluturmaktadr. Tm tespit, uyar ve dzeltme amal yasal dzenlemelere karn, yargsal uygulamadaki geleneksek davran kalplar alamam, uygulama sorunlar giderek daha da derinlemi ve arlamtr. Sorunun bir baka boyutu rgtl sularla ilgili yargsal srelerde yaanmaktadr. En azndan parlamenter sistemin yrrl asndan bakldnda, gnmzde olaanst olarak adlandrlabilecek bir dnemin geerli olmamasna karn, zellikle CMK m. 250 kapsamnda zel yetkili savclk, hkimlik ve mahkemeler tarafndan yrtlen adli srelerde, genel olarak koruma nlemleri, zel olarak tutuklamaya ilikin olarak yaananlarn, hatal uygulama alkanl dnda yargya mdahale ya da yargda siyasallama gibi olgularla ilikili olduu grlmektedir. (Rapor m. 1) 2. Raporda aktarlan saysal veriler, evrensel ltlerin aksine, Trkiyede, cezaevlerindeki tutuklu saysnn hkmllere gre giderek arttn, 2005 ylnda getirilen CMK dzenlemesinin ardndan beklentilerin aksine, bu saynn daha da arttn gstermek7
tedir. te yandan yksek tutukluluk ve haksz itham oranlar ceza yarglamasnda yksek haksz tutuklama olgusuna da iaret etmektedir. (Rapor m. 2) 3. Tutuklama, geici nitelikli bir koruma tedbiri olma zelliine, kii hak ve zgrlklerinin snrlanmas asndan bu tedbirlerin en ar olmasna ve ancak kuvvetli su phesi bulunan kiiler hakknda uygulanabilmesine karn, yaygn olarak olas mahkmiyet kararnn infazn salamak amacyla bir n infaz olarak uygulanmaktadr. Bu uygulama, ama ynnden tutuklu kiinin usulnce makul srede serbest braklma hakkna (AHS m. 5/3); tutuklama/ mahkumiyet zdelii asndan susuzluk karinesine (AHS m. 6/2); koruma tedbirlerinin seimi ve amaca ulaldnda bu tedbire son verme ynnden (aracn snrlama amacn gerekletirmeye elverililii) orantllk/ lllk ilkesine (CMK m. 100/1) aykr dmektedir. (Rapor m. 3) 4. Uluslararas hukuktaki ve i hukuktaki temel tutuklama koullar; i) hukukilik koulu, ii) phe/kuku koulu, iii) risk koulu (katalog sular hari olmak zere), genel olarak uyumluluk gstermektedir. Ancak uygulama AHS, AHM kararlar ve yasal dzenlemelerle uyumsuzdur. (Rapor m. 4) 5. CMK m. 100/3 dzenlemesindeki katalog sular, hem dzenleme hem de uygulama asndan sorunludur: Katalog sular ynnden tutuklama iin ayrca risk koulu aranmad gr kabul edildiinde, dzenlemenin tartmaya yol aan lafz, tutuklama iin risk koulu arayan Anayasann 19. maddesine aykr ve dolaysyla AHS (5/1) fkrasn da ihlal eder niteliktedir, Bu sular ynnden uygulamada, tutuklamann seimlii deil zorunluluu anlay egemendir. Salt sevk maddesinin katalog sular arasnda yer alyor olmas, yarglar ve mahkemeler tarafndan bal bana geerli bir tutuklama nedeni olarak kabul edilmekte; iin nemi, olas ceza
TUTUKLAMA RAPORU
ve gvenlik tedbiri ile lllk konusunda olaya zg bir irdeleme yaplmamaktadr. Yerleik uygulama alkanlndan tr katalog sular, dzenlemeden karlmal; ncelikle adli kontrol nlemlerinin uygulanmas ykmll getirilmeli; bunlarn yeterli olmayacann dnld durumlarda, tutuklama zorunluluu gerektiren nedenlerin varl ya da devam ettiine ilikin gerekelerinin aklanmas zorunlu klnmaldr. Dzenlemeye hangi sulardan tutuklama karar verilemeyeceine ilikin bir hkm konulmas dnlmelidir. Bylece uygulamada btn tutuklama kararlarnda phe koulu ile birlikte risk koulu da aranmaldr. (Rapor m. 5) 6. Susuzluk karinesine aykr olarak tutuklamaya, yasada yer almayan nedenler ve halkn adalet hislerini tatmin, olas cezaya mahsuben pein ceza, sua son verilmesi ya da suun yinelenmesine engel olunmas gibi saiklerle amacn aan ilevler yklenmektedir. Bunun sonucunda tutuklamayla fiilen uygulanm pein ceza ile elimemek iin son kararda tecil, paraya evirme, hkmn geri braklmas vb. sank lehine verilebilecek seenek kararlar yerine zorunlu olarak hapisle cezalandrma yoluna gidilmektedir. (Rapor m. 5) 7. Uygulamada CMK m. 100/1de dzenlenen lllk konusundaki emredici hkme, adli kontrole ilikin CMK m. 109daki yasal dzenlemeye ve AHM kararlarna karn tutuklama yerine adli kontrol karar verildiine nadiren rastlanmakta; ok byk ounlukla adli kontrol koullarnn bulunmasna karn phelinin tutuklanmasna karar verilmekte ve yine tutuklamann adli kontrole dntrlmesi istemleri reddedilmektedir. Nadiren bavurulduu bilinen adli kontrol uygulamas da sorunludur. Bu kararn uygulanmas iin, tutuklama nedenlerinin ve dier yasal koullarn varl gerekirken, uygulamada yersiz verilen adli kontrol kararlaryla kiiler madur edilmektedir. (Rapor m. 6)
8. Emredici yasal dzenlemeye ve AHM kararlarna karn, soruturma savcs tarafndan tutuklamaya sevklerde ve tutuklama kararlarnda gereke olarak nitelenebilecek somut olgular ve olaslklar ynnden bir irdelemeye rastlanmamakta; mevcut delil durumu, sann kama ihtimalinin nazara alnarak tutuklanmas trnden gereke saylamayacak ablon anlatmlarla yetinilmekte, yasal gereklilie karn adli kontroln yetersiz kaldn gsterecek hukuki ve fiili nedenlere yer verilmemektedir. (Rapor m. 7) 9. Uygulamada ilk tutuklama kararna gre, sonradan verilen tutukluluun devam ynndeki kararlar daha da az nemli grlmekte ve bu yndeki kararlar esasl denetimden uzak kalmaktadr. Bu konuda verilecek karar tutuklamaya ilikin yeni bir karar niteliinde olmasna karn, sank tarafndan itiraz edebilecek nitelikteki bu kararlar, yeni bir karar olarak deil, nceki kararn otomatik devam olarak alglanmaktadr. Uygulamada irdelemeye dayal doyurucu gerekeler yerine kuvvetli su ileme phesinin devam ettii gibi soyut ve ieriksiz aklamalarla yetinilmektedir. (Rapor m. 8, 9) 10. Tutukluluk sresi kapsamnda (CMK m. 102), tutukluluun devam edebilmesi iin makullk art yerine azami sreler getirilmitir. Yasada bu sreler dolmadan tutukluluk sresinin uzunluunu deerlendirebilmek iin bir lt bulunmamaktadr. Bu balamda yasal dzenleme, tutuklulukta makul sre artnn yerine getirilmesini arayan Anayasa (m. 19/8) ve AHS (m. 5/ 1, 3) dzenlemesine aykr gzkmektedir. Bu nedenle maddeye bir ek yaplarak, tutukluluun makul sreyi aamayaca belirtilmelidir. Ayn konuda bir baka nemli sorun, ar cezalk sulardaki be yllk azami tutukluluk sresinin, AHS m. 5teki makul sreyi ayor olmasdr. (Rapor m. 10) 11. Saysal verilerin de gsterdii zere, uzun sren temyiz incelemesi sonucunda nemli uygulama sorunlar ortaya kmaktadr: Kimi rneklerde sanklar koullu salverilme hakkna gre fazladan hapis yatabilmektedir. Kimi durumlarda ise, fazladan hapis
10
TUTUKLAMA RAPORU
yatlmasa bile temyiz nedeni ile sank hakkndaki hkm kesinlemediinden, nfaz Kanununun tand bir ksm haklardan yararlanlamamaktadr. Karar temyizinin yol aabilecei bu trden tehlike ve zarar olaslklar nedeniyle, kimi sanklar, susuz da olsalar temyiz haklarndan vazgeebilmektedirler. (Rapor m. 10) 12. Silahlarn eitlii ilkesi kapsamnda; Savunma hakknn kstlanmasna yol aan gizlilik kararna ilikin CMK (m. 153/2) ve TMK (m. 10/d) hkmleri, Anayasa (m. 2, 13, 19, 36, 38) hkmlerine aykr olduu gibi; tutuklamaya sevk edilen/ tutuklanan kiilerin adil yarglanma hakk kapsamnda AHS (m. 5, 6) dzenlemesine de aykrdr. Hemen hemen tm rgtl su kapsamndaki soruturmalarda istenen kstlama karar zel yetkili mahkemelerce dorudan kabul edilmekte; genel kuraln aksine kstlama kural, savunmann dosyay inceleme yetkisi istisna haline gelmektedir. Salt gizli tank anlatmna dayanlarak mahkmiyet karar verilemeyecek olmasna karn, uygulamada savunma hakk engellenerek elde edilen gizli tank anlatmlarnn tutuklama kararlarna dayanak yapld gzlenmektedir. stisnai hallerde bavurulabilecek gizli tankln amacndan saptrlp basitletirilerek kullanlmas, sadece gizli tanklk zerine kurulmu bir ceza soruturmas ve kovuturmas hukuk devleti ilkesiyle badamamaktadr. Soruturma makam ile savunma arasnda silahlarn eitliine aykr olarak bu yolla dengesizlik olumaktadr. (Rapor m. 10)
13. zellikle zel yetkiyle yrtlen soruturma ve kovuturmalarda, avukatlarn mesleki grevlerini yrtmeleri nedeniyle ve hatta bizzat grev yaptklar soruturma ya da davalarla ilgili olarak haklarnda zel yasal dzenlemelere uymayan (Av. K. m. 58) koruma tedbirleri uygulanmakta ve tutuklanmaktadrlar. Avukatlar
11
hakknda hibir biimde hakl klacak olgular bulunmazken, kama phesi, tutuklama gerekeleri arasnda yer almaktadr. (Rapor m. 11) 14. Yargnn tarafszlnn gvencesi olan yarg bamszl, i hukukumuzda dzenlendii gibi uluslararas kaynaklarda yargsal unsurlarla ilgili olarak szleme, ilke/tavsiye kararlarnda ele alnmaktadr. Bunlar arasnda yarg ve savclarn meslek etiklerine ilikin uygulama sorunlar, tutuklama sorunsalnn da kaynanda yer almaktadr. (Rapor m. 12) 15. CMK (m. 250) ile yetkilendirilmi ar ceza mahkemeleri kurulduklarndan bu yana ve son zamanlarda giderek younlaarak tutuklama konusunda son derece olumsuz bir tablo izmektedirler. Raporda aktarlan hemen her sorun alannda, zel yetkiyle srdrlen yarglama sreleri, en olumsuz rnekleri oluturmaktadr. Bu srelerde dier koruma tedbirlerine ilikin uygulamalarda olduu gibi, sanklarn tutukluluu konusunda da uluslararas insan haklar szlemelerinin ve CMKnn, kii gvenlii ve zgrlne ilikin hkmlerinin dikkate alnmad gzlenmektedir. zel yetkili mahkemelerin, tutuklama nlemine bylesine kolay ve sk bavurmalarna ilikin olumsuz rnekler, genel grevli mahkemelerdeki uygulamay da olumsuz etkilemektedir. Demokratik devlet gerekleri ve insan haklar alannda yaanan arpc olumsuz rnekler, kaldrlan Devlet Gvenlik Mahkemeleri ile ad deiikliinden te bakaca yapsal farkllk gstermeyen, hatta gncel uygulamalaryla onlar da aan olaanst mahkeme zelliindeki CMK (m. 250) ile zel yetkili mahkemelerin kaldrlmasn zorunlu klmaktadr. (Rapor m. 13) 16. CMK (m. 141) ve devamnda yer alan koruma tedbirlerine aykrlk halinde tazminat konusundaki ve CMK (m. 143/2)de yer alan rcu konusundaki hkmlere karn, aykrlktan sorumlu yarg ve savclar hakknda rnek bir rcu karar bulunmamaktadr. Bu da tutuklamada keyfiliin nne geilmesini engelleyen
12
TUTUKLAMA RAPORU
anlaylara ortam hazrlamaktadr. te yandan yaanan olaylarn, rcu dzenlemesine karn, tefti endieleri ile tutuklayann deil de, serbest brakan yargcn sorun yaayaca algsn destekliyor olmas da son derece dndrcdr. (Rapor m. 14) 17. Yarglarn bamszl, kuvvetler ayrl ilkesi kapsamnda, yalnzca yasama ve yrtmeye kar deil, ayn zamanda yarglama organna, basna (medyaya) ve kamuoyu basksna kar da gvence altna alnmtr. Basnn bu sorumluluu, masumiyet/ susuzluk karinesi asndan son derece nemliyken, tutuklama konusunda da bu snrlamalara uygulamada hibir zaman uyulmamakta, yaplan yaynlarla, tutuklamann bir tedbir olarak uygulanmas deil, pein cezalandrma olarak uygulanmas tevik ve destek grmektedir. Tutuklama kurumunda yukarda aktarlan tm arpklklara karn, tutuklama kararlar alklanrken tahliye kararlar en ar biimde eletirilmekte ve bu yolla yarg kararlar ynlendirilmeye allmaktadr. Eldeki gizli belge ve bilgilerin medyaya datlmas/ dattrlmas yoluyla soruturmann gizlilii ihlal edilirken, yargnn bamszlna ve tarafszlna; susuzluk karinesine ilikin yasal yasaklar inenmektedir. Son derece yaygn ve aka srdrlen bu aykrlklara karn, bunlarn ait olduklar adli srelerdeki sorumlulara ilikin bir yaptrma rastlanmad gibi bu dorultuda ciddiye alnabilecek bir giriim de gzlenmemektedir. (Rapor m. 15) 18. Uygulamada, bir yandan tutuklama tedbiri uygulamasndan kaynaklanan insan hakk ihlallerinin, te yandan devlet gzetimi altndaki tutuklularn yaamlarnn ve salklarnn korunmas ykmll konusundaki kaytszlklarn, ciddi salk ve yaam sorunlarna yol at gzlenmektedir. Yaanan ar travmalar sonucunda intiharlara uzanan olaylarn olaan (!) grlmesi olanakszdr. (Rapor m. 17) 19. Yasada yakalama ve tutuklama birer koruma tedbiri olarak ayr ama ve kaytlarla dzenlenmi olup, bu tedbirlerin bir-
13
birleri yerine ikamesine hibir biimde olanak bulunmamaktadr. ncelikle, fiilen kaak olmayan bir kiinin, katalog su kapsamnda kaak varsaylmas yakalama tedbirine ilikin yasal dzenlemeye uygun deildir. Yakalama karar, kendisine mahkeme tarafndan ulalabilir olan ve hibir durumda kaak saylamayacak kiiler hakknda uygulanamaz. Uygulamadan kaynaklanan bir baka sorun, yakalanan kiinin mahkemeye gtrlmesi ile ilgili olarak sevk/ yol tutuklamasna ilikindir. Bir baka ehirdeki kiilerle ilgili yakalama emirlerinde, kiinin keyfiyetin yerine getirilmesinden sonra serbest braklmas istenmemise ve verilen sevk tutuklamas kararlarnda kiinin dorudan ilgili ehre gtrlmesi emri de yazl deilse, ou zaman personel ve ara sknts gerekesiyle tutuklularn, CMK (m. 93) ve AHS (m. 5/3)e aykr olarak uzun sre sevk tutuklamas karar verilen ehirde tutulduu grlmektedir. (Rapor m. 18)
14
TUTUKLAMA RAPORU
TUTUKLAMA RAPORU
1. Giri 1.1. Genel Olarak

Koruma tedbirlerinden olan tutuklamann, ceza yarglamamzda teden beri, bata zgrlk, gvenlik ve adil yarglanma haklar olmak zere bir dizi temel hak asndan sorun kayna oluturduu bilinmektedir. Yllar boyunca yaanan uygulama arpklklar ierisinde sradan yurttalarn balarna gelen ibret verici ac olaylar, ciltler doldurabilecek oklukta ve yaygnlktadr. Bu nedenle Trkiyede savunma, hem yargnn temel bir unsuru, hem de yaanan sorunlarn merkezinde yer alan bir meslek grubu olarak, tutuklamann tedbir olmann tesinde n infaz olarak uygulanmasna teden beri kar km, bu yolla gerekleen hak ihlallerinin arl ve ciddiyeti konusunda yasama, yrtme ve yarg organlarn gemiten bu yana srekli olarak uyarmtr. Yine AHMnin, Trkiyede tutuklama uygulamas ile ilgili olarak nne gelen ok sayda davada rnek nitelikli uyarc ihlal kararlar bulunmaktadr. Bu uyarlarn bir blm yasal alt yapya ve dier blm de uygulamaya ilikin olmutur. Yakn gemite yasal altyapya ilikin 15
olarak, gerek 3842 sayl Yasa ile nceki CMUKda yaplan deiikliklerin ve gerekse 5271 sayl CMK ile gerekleen dzenlemelerin en nemlileri arasnda, tutuklamaya ilikin olanlarnn yer ald sylenebilir. Ancak tm bu tespit, uyar ve dzeltme amal yasal dzenlemeler, ne yazk ki yargsal uygulamadaki geleneksek davran kalplarn, bir baka deyile uygulama alkanlklarn deitiremedii gibi, uygulama sorunlar giderek daha da derinlemi ve arlamtr. Aada aktarlacak olan tutuklu ve hkml saylarna ilikin saysal verilerin ortaya koyduu cezaevi nfusundaki art olgusu, tutuklularn saysnn hkmlleri gemesi olgusu ile birlikte deerlendirildiinde sorunun boyutlar saysal olarak da dorulanmaktadr. Tutuklamaya ilikin sorunlarn bir baka boyutu olaanst yarglama kapsamnda yaanmaktadr.
1.2. Olaanst Yarglama Kapsamnda

Genel olarak koruma tedbirlerine, zel olarak ise tutuklamaya ilikin hatal uygulama rneklerinin, gemite yaanan olaanst dnemlerde, keyfilik ve siyasi mdahaleler yoluyla eritii boyutlar, neden olunan adaletsizlikler, bunlarn bireysel ve toplumsal maliyetleri hatrlardadr. En azndan parlamenter sistemin yrrl asndan bakldnda, gnmzde olaanst olarak adlandrlabilecek bir dnemin geerli olmamasna karn, zellikle CMK (m. 250) kapsamnda zel yetkili savclk, hkimlik ve mahkemeler tarafndan yrtlen adli srelerde, genel olarak koruma nlemleri, zel olarak tutuklama olgu ve uygulamalarna ilikin olarak yaananlarn, hatal uygulama alkanl tesinde yargya mdahale ya da yargda siyasallama gibi olgularla ilikili olduu grlmektedir.
16
TUTUKLAMA RAPORU
Yarg bamszl, mesleksel bir fantezi deil, yurttalarn hak ve zgrlklerinin korunabilmesi, tarafsz ve adil bir yarglamann temini iin olmazsa olmaz bir kouldur. Yarg bamszlnn olmad yerde, kii gvenlii ve zgrl yok demektir: Byle bir ortamda salt g sahibi olanlar, muhalif dnceleri ya da grevleri nedeniyle kendilerini beenmiyor diye, insanlar, hibir kurala ve denetime fiilen tabi olmakszn, tm yaantlarnda izlenebilir, ev ve iyerleri aranabilir, zel varlklarna elkonulabilir, lekelenebilir, gzaltna alnabilir, savunma haklarn kullanamayabilir, kt muamele ve ikence grebilir, tutuklanabilir, uzun sre zgrlklerinden yoksun braklabilir, ruh ve beden salklarn ve hatta yaamlarn yitirebilirler. Bu rnekler oalabilir, yaygnlk kazanabilir ve hatta yurttalar korumas gereken yarg unsurlarna dek uzanabilir Bu ynyle gnmzde yaananlar, tm hukukular, yarglamada grevli unsurlar, yarg organlar ve yksek yarg iin, yurttalarmzn kar karya kald bulunduu sorun hakknda dndrc bir ders gibidir. Bir koruma nlemi olan tutuklamann, uygulamada yaanan arpc rneklerde kapatlma, rehin kalma kavramlaryla birlikte anlr olmas, hukuk adna olduu kadar yasallk adna da acdr. nsan haklar alannda reform iddialarna karn, hapislerde rtme geleneinin deimediini ortaya koyan rnekler son derece yaygndr. Ceza yarglamasnda giderek arlaan bu can alc sorundan tr, Trkiye Barolar Birlii nsan Haklar Merkezi; Avrupa nsan Haklar Szlemesi, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi kararlar, Anayasa ve bata Ceza Muhakemesi Kanunu olmak zere, dier ceza mevzuatmz ile temel hak ve zgrlklerin korunmasna dair evrensel ilkeler nda tutuklama konusunda bu raporu hazrlam bulunmaktadr.
17
2. Saysal Veriler
Tutuklamaya ilikin saysal veriler sorunun adli uygulamadaki boyutlarn ortaya koyar niteliktedir.
2.1. Tutuklu/ Hkml Oranlar

Aadaki saysal veriler, en genel yorumla, olmas gerekenin aksine cezaevlerindeki tutuklu saysnn hkmllere gre giderek arttn; CMK dzenlemesinin (2005) ardndan beklentilerin aksine, bu akln daha da bydn gstermektedir. (Dnya standartlarnda bu oran ortalama te bir tutuklu, te iki hkml olarak belirmektedir.) Tablodaki tutuklu says ierisinde hkmen tutuklularn son yedi yllk ortalamas %33 olup tutuklu/ hkml makasndaki aklk saysal verilerin dikkat ekici bir baka ayrntsdr: Yl 1970 1975 1980 1985 1990 1996 1998 2000 2002 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Tutuklu 26.392 (%47) 23.340 (%62) 38.931(%55.5) 25.842 (%36) 16.233 (%35.5) 23.904(%47) 24.505 (%40.5) 24.657 (%49.5) 28.550(%48) 31.920 (%55) 31.012 (%55.5) 44.141 (%63) 53.229 (%58.5) 56.830(%60) 60.606 (%52) 60.782(%51) Hkml 30.119 (%53) 14.276 (%38) 31.241 (%44.5) 45.388 (%64) 29.373 (%64.5) 26.979 (%53) 35.886 (%59.5) 24.855 (%50.5) 30.637 (%52) 26.010 (%45) 24.858 (%44.5) 26.336 (%37) 37.608 (%41.5) 37.584(%40) 56.084 (%48) 58.506 (%49) Toplam 56.511 37.616 70.172 71.230 45.606 50.883 60.391 49.512 59.187 57.930 55.870 CMK yrrl 70.277 90.837 94.409 116.690 119.288 Mart ay itibariyle
18
TUTUKLAMA RAPORU
2.2. tham/ Beraat Oranlar

Tutuklu olan sanklardan ne kadarnn beraat ettiine/mahkum olduuna, bir baka deyile haksz tutuklamaya ilikin saysal verilere Adalet Bakanl kaytlarndan ulalamamaktadr. Ancak aada aktarlan veriler yukardaki yksek tutukluluk olgusuyla birlikte deerlendirildiinde haksz tutuklama konusunda kimi sonulara ulamak olanakldr. tham/ beraat oranlarna ilikin saysal veriler aadadr: Yl tham Beraat 1986 47.6 15.0 1987 47.3 21.2 1988 48.3 11.7 1996 50.5 27.8 1997 41.9 26.1 2002 50.3 27.9 2006 34.0 30.0 2008 42.0 21.2 Max. 50.5 30.0 Min. 34.0 30.0 Ort. 45.2 22.8 Saysal verilere gre, ortalama itham (45.24)/ beraat (22.6) oran kapsamnda beraat oran olduka yksektir.
2.3. lkelere Gre Mahkumiyet Oranlar

Bu balamda lkelere gre mahkumiyet oranlarna ilikin saysal veriler tablosunda Trkiyenin yeri aadadr: lke Japonya in Kore % 99.9 99.6 99.6
19
Fransa Almanya sve ngiltere Trkiye
98.9 96,5 94.7 90.3 70.0
Yukardaki istatistiklerde, gerek itham/beraat oranlama ve ortalamasnda, gerekse dier lkelerle karlatrmada, mahkumiyet oranndaki dkle ilikin (bir baka deyile beraat oranndaki ykseklie) saysal veriler, ncelikle Trkiyede kamu davalarnn almasndaki zensizlii ortaya koymaktadr. kinci olarak bu zensizlik olgusu (tutuklularn beraatna/ mahkumiyetine ilikin verilere Adalet Bakanl kaytlarndan ulalamamakta ise de), yksek tutukluluk oranyla birlikte yorumlandnda, yksek haksz tutuklama oran hakknda fikir vermektedir.
2.4. Mahkemelere Gre Mahkumiyet/ Beraat Oranlar

Benzer yntemle yorumlanacak olursa, aada aktarlan mahkeme trleri itibariyle mahkumiyet/beraat (2008) oranlar, son karar oluumunda standart uygulamann olumadn ve vicdani kannn ne denli znelletiini ortaya koyarken, mahkemeler itibariyle haksz tutuklama konusunda da fikir vermektedir: Mahkeme CMK 250 ACM Ar Ceza M. Asliye Ceza M. Sulh Ceza M. ocuk ACM ocuk M. Mahkumiyet 42.1 41.0 42.6 35.0 36.4 24.7 Beraat 19.7 15.2 21.5 17.4 15.2 16.3
20
TUTUKLAMA RAPORU
3.
Bir Koruma Tedbiri Olarak Tutuklama
3.1. Koruma Tedbirleri

Devletin adaletin ileyiinde hukuk kurallarna uygun davranmas gereklilii anayasal hukuk devleti (m. 2) ilkesinin bir gereidir ve bu kapsamda ceza yarglamas hukuku, kii hak ve zgrlkleri ile birebir ilikilidir. Ceza yarglamasnda yasal yetkililer tarafndan, geici olarak bavurulabilen; yakalama, gzalt, tutuklama, adli kontrol, arama, elkoyma, iletiimin dinlenmesi, gizli soruturmac, teknik aralarla izleme vd. koruma tedbirleri olarak adlandrlan yasal mdahaleler znde ilgili olduklar hak ve zgrlkleri snrlandrmaktadrlar. Bu nedenle failin yakalanmas, delil elde edilmesini amalayan bu koruma tedbirleri, ancak yasal koullarn gereklemesi halinde uygulanabilmektedirler.
3.2. Tutuklamann Amac

Tutuklama, yasaya gre hakknda son karar verilmemi, ancak kuvvetli su phesi bulunan kiinin yarg karar ile zgrlnn geici olarak snrlandrlmasdr. Koruma tedbirleri ierisinde tutuklama, zellii itibariyle, kii hak ve zgrlklerine mdahale asndan en ar olandr ve erevesi Anayasa (m. 19), AHS (m. 5), CMK (m. 100 ve davam) hkmleriyle izilmitir. Bu tedbir znde, su ilendii iddiasyla balayan srete, yarglamann hukuk kurallarna uygun yaplmasn salamay amalamaktadr. Bu amalarn banda da pheli veya sann delilleri karartmas ve/veya kama tehlikesini nlemek gelmektedir. Suun arl nedeniyle mahkumiyet kararlarnn infaz edilebilmesi ya da yarglama masraflarnn karlanmas amalar, tutuklamann asl deil, istisnai nitelikte amalardr. Uygulama sorunlarnn kaynanda, tutuklamada amac olas mahkmiyet kararnn infazn salama olarak gren anlay yatmak-
21
tadr. Bu anlay z itibariyle, AHS m. 5/3de dzenlenen tutuklu kiinin usulnce makul srede serbest braklma hakk ile elimektedir. AHMye gre, bu hak karsnda, olas cezann arlnn da mutlak bir nemi bulunmamaktadr.1 Geici nitelikli bu koruma tedbirinin infazn sonuna dek srdrlmesi, tutuklama ve mahkumiyet kararlarn zde kldndan ayn zamanda susuzluk karinesine aykrdr.2
3.3. Masumiyet / Susuzluk Karinesi

Sululuklar, kesinlemi bir mahkumiyet hkm ile sabit olmadka, haklarnda adli soruturma/kovuturma yrtlen bireylerin masumiyet/ susuzluk karinesi gvencesinden yararlanmalar gerekmektedir (AHS m. 6/2; AY m. 36, 38/4). Yasama, yrtme ve yarg organlar, kiilerin susuzluk karinesinden yararlanma hakkn korumakla ykmldrler. Ayn nedenlerle, basn ve yayn organlarnn da kesin hkmle mahkm olmam kiileri toplum gznde sulu ilan edecek yaynlar yapmamas gerekmektedir. Evrensel nitelikteki bu karineye karn, aada ayrca vurgulanaca zere, zellikle koruma tedbirlerine ilikin hatal uygulanmalarla zgrlk, gvenlik, adil yarglanma ve kiilik haklar youn olarak ihlal edilmektedir. Bu ynyle tedbirlerin ceza yarglamas uygulamasnda ara olarak deil, ama olarak kullanldna ilikin izlenimler son derece gldr.
1 2
AHM, Mansur/Trkiye. AHM, Wernhoff/Almanya.
22
TUTUKLAMA RAPORU
3.4. Orantllk /lllk lkesi

Genel olarak orantllk/lllk ilkesi, hak ve zgrlklerin gerektiinde snrlanmasnda kullanlan aracn snrlama amacn gerekletirmeye elverili olmasn, bir baka deyile, arala ama arasnda lszlk bulunmamas gerektiini anlatmaktadr. Bir hukuk devletinin, snrlama koullarnn varl halinde de, bireyin bundan kabul edilebilir en az zararla kurtulmasn amalamas, eylem ve ilemlerinde arla kamamas gereklidir. Ceza yarglamasnda ncelikle, mdahale aralar yasa ile belirlenmi olup yarglama organlarnn yasa ile ngrlmeyen bir arac semesi olanakl deildir. kinci olarak ceza yarglamasnda orantllk ilkesi, koruma tedbirlerine bavuracak organn seimi asndan nem tamaktadr. Bu kapsamda daha hafif bir tedbirle beklenen amaca ulamann olanakl olmas durumunda daha arna bavurmak orantllk ilkesine aykrlk oluturacaktr. Aada yasal dzenleme kapsamnda ayrca ele alnaca zere, kovuturma organlar, belirleyecekleri koruma tedbirlerinin seiminde olduu gibi, tedbir amacna ulatnda bu tedbire son vermede de orantllk ilkesi ile baldrlar.
4.
Uluslararas Hukukta Tutuklama Koullar
4.1. Genel Olarak

Tutuklama ve tutukluluun devamna ilikin kararlarda temel koul bulunduu sylenebilir: i) hukukilik koulu (i hukuktaki maddi ve usul koullarna uygunluk); ii) phe/kuku koulu (kiinin su ilediine dair bilginin standard); iii) risk koulu (kama, saklanma; delilleri yok etme, gizleme veya deitirme; tank, madur veya bakalar zerinde bask yapma; suta tekerrr; kamu d-
23
zeninin bozulmas riskleri ve bu risklere kar kamu yarar amacyla tedbir alma).
4.2. nsan Haklar Avrupa Szlemesinde Tutuklama Koullar

Tutuklama koullar asndan Szlemenin (m. 5/1) ikinci cmlesi ve (m. 5/1-c) bendi birlikte ele almak gerekmektedir. Szlemenin (m. 5/1) ikinci cmlesi, zgrlkten yoksun brakmann hukukun ngrd usule uygun olmas koulunu getirmektedir. Yine Szlemenin (m. 5/1-c) bendi de, bir kimsenin su ilediinden makul kuku duyulmas zerine, hukuka uygun olarak olarak tutuklanabileceini ngrmektedir. Dolaysyla Szlemenin bir tutuklama kararnda arad iki temel koul vardr. Bir tutuklama karar: i) Szlemenin amacna uygun olmas gereken i hukuka uygun olmal, ii) Kiinin su ilediinden makul kuku duyulmu olmaldr. AHS m. 5/1-c tutuklama iin kiinin su iledii hakknda geerli phenin varln, suun ilenmesinin nlenmesi ya da sulunun kamasnn engellenmesi zorunluluu inancn douran makul nedenlerin varln gerekli grmektedir. Szlemede, ilk tutuklama karar iin ayrca rnein, kama tehlikesi, delilleri yok etme tehlikesi gibi risk koulunun varl ngrlmemitir. Risk koulu, i hukukta ngrlmekte, bu hkmler ulusal mahkemeler tarafndan uygulanmakta veya uygulanmamakta, AHM nne gelen olayda, i hukuk yoluyla gerekten byle bir risk bulunup bulunmadn incelemektedir.
4.2.1. Hukuka Uygunluk Koulu

AHM, Szlemenin (m. 5/ 1) fkrasndaki hukuka uygun ve hukukun ngrd usule uygun olarak deyimlerinin ulusal huku-
24
TUTUKLAMA RAPORU
ka gnderme yaptn ve i hukuktaki maddi ve usul hkmlerine uyma ykmlln belirttiini kaydetmitir.3 Mahkemeye gre, i hukuku yorumlamak ve uygulamak ncelikle ulusal makamlarn ve tabii ki mahkemelerin ii olmakla birlikte, Szlemenin ayn maddesine gre i hukuka uymamak Szlemeye de aykrlk oluturduundan, Mahkeme, i hukuka uyulup uyulmadn inceleme konusunda belirli bir yetki kullanabilir ve kullanmaldr.4 Bir tutuklamann i hukuka uygun olmas iin, kiinin iledii iddia edilen fiillerin bir su oluturmas gerekir. Kii hakknda iddia edilen fiiller i hukuka gre bir su oluturmad halde Ceza Kanunundaki sulardan birine atf yaplarak verilen tutuklama karar, Szlemenin (m. 5/1) fkrasndaki hukuka uygunluk koulunu ihlal edecektir.5 Ayrca bir tutuklama karar iin i hukukta muhakemeden kama gibi bir risk koulu bulunuyorsa, tutuklama karar verilirken olayda bu riskin varl gsterilmedir.6 AHMde davaya konu olan olayda, tutuklama karar veren ulusal makam, bavurucunun muhakemeden kandn ve serbest kalmasnn kamu dzeni iin bir tehlike oluturacan belirtmitir. Ancak st Mahkeme, bavurucunun muhakemeden kamadn, ulusal makamn btn arlarna geldiini ve koridorda bekletildiini tespit ederek, olayda risk koulu gereklemediinden, bu tutuklamann i hukuka aykr olduunu sylemitir. nsan Haklar Mahkemesi de i hukuka aykr olan bu tutuklamann, Szlemenin (m. 5/1) fkrasn ihlal ettii sonucuna varmtr.
3 4 5 6
AHM, Assenov/Bulgaristan. AHM, Douiyeb/Hollanda. AHM, Lukanov/Bulgaristan. AHM, Pantea/Romanya.
25
4.2.2. Makul Kuku/phe Koulu

Szlemenin (m. 5/ 1- c) bendi, yakalama/gzalt ve tutuklama iin ayr kuku koullar deil, kiinin su ilediinden makul kuku duyulmas koulunu getirmitir. AHM, makul kuku deyiminden ne anladn aklamtr: Makul kukuya sahip olmak, objektif bir gzlemciyi sz konusu kimsenin su ilemi olabilecei konusunda ikna edebilecek maddi olaylarn veya bilgilerin varln gerektirmektedir. Bununla birlikte neyin makul kuku oluturduu, olayn iinde bulunduu koullara gre belirlenecektir.7
4.3.
Uluslararas Belgeler
4.3.1. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi (AKBK) Tavsiye Karar

AKBK Tavsiye Karar (R-80-11) uyarnca, adli makamlar, tutuklama karar verilip verilmeyeceini aratrrken, her davann koullar ve zellikle duruma gre; snat edilen suun niteliini ve arln, Belirtilerin nemi ve sank aleyhindeki karinelerin kuvvetini,
Sann kiiliini, adli gemiini, kiisel ve sosyal durumunu ve zellikle toplumsal balarn, Kiinin davrann, zellikle nceki ceza yarglamas srasnda kendisine yklenmi olan devlere riayetini gz nnde tutmaldrlar. (lke 5.)
AHM, Fox, Campbell, Hartley/ngiltere; Murray/ngiltere; OHara/ ngiltere.
26
TUTUKLAMA RAPORU
4.3.2. Birlemi Milletler (BM) Savclarn Rolne Dair Ynerge

BM Savclarn Rolne Dair Ynerge uyarnca; Savclar, ulusal hukuka uygun olarak ve sanklarn ve madurlarn haklarna btnyle sayg gstererek, devletlerin tutuklamann ar kullanlmasndan ve ayrca hapisliin olumsuz sonularndan kanmak iin deiik usulleri kabul etme imknn aratrrlar.
5.
Hukukta Tutuklama Koullar
5.1. Anayasa Kapsamnda

Anayasann m. 19/4 dzenlemesinde tutuklama koullar u ekilde gsterilmitir: Sululuu hakknda kuvvetli belirti bulunan kiiler, ancak kamalarn, delillerin yokedilmesini veya deitirilmesini nlemek maksadyla veya bunlar gibi tutuklamay zorunlu klan ve kanunda gsterilen dier hallerde hkim kararyla tutuklanabilir. Dolaysyla Anayasaya gre hkimin verecei tutuklamaya ilikin bir karar iin iki temel koul bulunmaktadr: i) Kiinin sululuu hakknda kuvvetli belirti bulunmal (phe koulu), ve ii) Kamasn, delillerin yok edilmesini veya deitirilmesini nlemek amac veya bunlar gibi tutuklamay zorunlu klan dier hallerden biri bulunmaldr (risk koulu).
5.2.
CMK Kapsamnda
Yasal dzenleme kapsamnda tutuklama karar verilemeyecek haller ncelikle unlardr: - Dzenlemeye gre ncelikle orantllk ilkesi uyarnca iin nemi, verilmesi beklenen ceza veya gvenlik tedbiri ile ll olmamas (m. 100/1),
27
- Sadece adl para cezasn gerektiren veya hapis cezasnn st snr bir yldan fazla olmayan sular (m. 100/4). Tutuklama karar verilebilecek haller unlardr: pheli veya sank hakknda kuvvetli su phesinin varln gsteren olgularn ve bir tutuklama nedeninin bulunmas (m. 100/1). Bir tutuklama nedeninin varsaylabilecei haller ise unlardr: - pheli veya sann kamas veya kamas phesini uyandracak somut olgularn varl veya delillerin karartlaca konularnda kuvvetli phe halleri (m. 100/2), - Dzenlemede madde olarak saylan sularn (katalog sular)8 ilendii hususunda kuvvetli phe halleri (m. 100/3).
5.2.1. Tutuklama Koullar

Tutuklama koullar CMK (m. 100)de Anayasaya gre daha ayrntl olarak dzenlenmitir. Bu maddenin 1. fkrasna gre tutuklama karar iin: i) Kuvvetli su phesinin varln gsteren olgular
8
a) TCK kapsamnda: 1. Soykrm ve insanla kar sular (m. 76, 77, 78), 2. Kasten ldrme (m. 81, 82, 83), 3. Silahla ilenmi kasten yaralama (m. 86/3-e) ve neticesi sebebiyle arlam kasten yaralama (m. 87), 4. kence (m. 94, 95), 5. Cinsel saldr (m. 102 -birinci fkra hari-), 6. ocuklarn cinsel istismar (m. 103), 7. Hrszlk (m. 141, 142) ve yama (m. 148, 149), 8. Uyuturucu veya uyarc Madde imal ve ticareti (m. 188), 9. Su ilemek amacyla rgt kurma (m. 220 -iki, yedi ve sekizinci fkralar hari-), 10. Devletin Gvenliine Kar Sular (m. 302, 303, 304, 307, 308), 11. Anayasal Dzene ve Bu Dzenin leyiine Kar Sular (m. 309, 310, 311, 312, 313, 314, 315); b) 6136 s. Ateli Silahlar ve Baklar ile Dier Aletler Hakknda Kanunda silah kaakl (m. 12) sular; c) 4389 s. Bankalar Kanununda zimmet (m. 22/3-4) suu; d) 4926 s. Kaaklkla Mcadele Kanununda tanmlanan ve hapis cezasn gerektiren sular; e) 2863 s. Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununda (m. 68, 74) sular; f) 6831 s. Orman Kanununda kasten orman yakma (m. 110/4-5) sular.
28
TUTUKLAMA RAPORU
bulunmal, ve ii) Bir tutuklama nedeni bulunmaldr. Kuvvetli su phesi, her tutuklama veya tutuklamaya devam kararnda olmazsa olmaz bir kouldur. Birinci fkrada geen tutuklama nedeninin ne anlama geldii m. 100/2, 3te aklanmtr. Buna gre iki tr tutuklama nedeni bulunmaktadr: Yasann (m. 100/2)deki birinci tr tutuklama nedeni, ceza muhakemesinin amacnn gereklemesini engelleyecek riskleri gstermektedir. Bunlar kama, saklanma; delilleri yok etme, gizleme veya deitirme; tank, madur veya bakalar zerinde bask yapma riskleridir. Bu tutuklama nedenine ksaca risk koulu denebilir. Yasann (m. 100/3) ikinci tr tutuklama nedeni, tutuklamaya konu olacak kiinin ilediinden phelenilen sularn bir katalog halinde gsterildii normlardr. Uygulamada katalog sular olarak da ifade edilen bu tutuklama nedenine ksaca katalog su koulu denebilir. zetle CMKya (m. 100) gre u iki durumdan birinin bulunmas halinde tutuklama veya tutukluluun devamna karar verilebilecei sylenebilir: 1. Kuvvetli su phesinin varln gsteren olgularn bulunmas koulu + risk koulu veya 2. Kuvvetli su phesinin varln gsteren olgularn bulunmas koulu + katalog su koulu.
5.2.2. Katalog Su Koulu

Yasann ayr ayr dzenlemi olmasndan anlaldna gre risk koulu ile katalog su koulu birbirinden bamszdr. Bir baka deyile, bir tutuklama kararnda hem risk koulunun ve hem de katalog su koulunun bulunmas gerekmez. Kuvvetli su phesi koulu ile birlikte, risk veya katalog su koullarndan birinin bulun29
mas, tutuklama karar iin yeterlidir. Dolaysyla yasaya gre katalog sularn sz konusu olduu bir tutuklama durumunda, ayrca riskler aranmaz. Ne var ki, risk koulunun aranmad katalog sularn sz konusu olduu bir tutuklama kararnda sorun ortaya kmaktadr: Birinci sorun, bu tr bir tutuklamann Anayasaya ve Szlemeye uygunluu sorunudur. Anayasa m. 19/4, bir tutuklama karar iin i) Sululuk hakknda kuvvetli belirti, ve ii) Kamay, delillerin yok edilmesini veya deitirilmesini nlemek maksad veya bunlar gibi tutuklamay zorunlu klan dier hallerin birlikte bulunmasn aramaktadr. Anayasadaki bu ikinci koulun bir risk koulu olduu aktr. CMK m. 100/2, Anayasadaki bu risk koulunu ayrntl hale getirmitir. Anayasa risk koulunu iermeyen katalog su koullu bir tutuklamaya imkan vermemektedir. Dolaysyla risklerin aranmad, sadece kuvvetli belirtiye dayanan bir tutuklamann, Anayasaya aykr olduu savunulabilir. Anayasaya aykr bir tutuklamann AHS m. 5/1de aranan hukukilik kouluna da aykr olduu aktr. kinci sorun, katalog sularda tutuklama artlarn ispat klfeti sorunudur. Sululuk hakknda kuvvetli belirtilerin bulunduunu (phe koulu) ispat etmenin savcla dt aktr. Risklerin, yani kiinin kaacan veya saklanacan; delilleri yok edeceini veya gizleyeceini veya deitireceini; tanklarn veya madurlarn ve bakalar zerinde bask yapacan (risk koulu) ispat etmenin de savcla dt aktr. Ancak katalog sularn sz konusu olduu bir tutuklamada risk koulu aranmayacak olursa, savcnn phe kouluna ilave olarak, isnat edilen fiillerin katalog sular kapsamna girdiini ispat etmesi yeterli grlecektir. pheli ise ancak, kendisinin su ilediine dair kuvvetli belirti bulunmadn veya kuvvetli belirti olsa bile isnat edilen fiillerin katalog sular kapsamna girmediini savunabilir. Katalog sulardan birini iledii iddia edilen phelinin kamayacana veya saklanmayacana; delilleri yok etmeyeceine veya gizlemeyecei-
30
TUTUKLAMA RAPORU
ne veya deitirmeyeceine; tanklarn veya madurlarn ve bakalar zerinde bask yapmayacana dair savunmas hkim tarafndan dinlenmeyecektir. Bu durumda phe devam ettii srece kiinin tutukluluu da devam edebilecektir. Bir baka deyile, katalog sutan pheli bir kimsenin tutuklanmasnn zorunlu olduu kabul edilecektir. Zorunlu tutuklama ise, hem Anayasa m. 19/8, 9 fkralarndaki serbest braklmay isteme hakkn ve hem de AHS m. 5/3teki makul srede salverilme hakkn kullanlamaz hale getirdii iin, Anayasaya ve Szlemeye aykrdr. nc sorun, bu tr bir tutuklama bakmndan gereke gsterme sorunudur. CMK m. 101 savcnn tutuklama taleplerinde mutlaka gereke gstermesini, te yandan hkimin veya mahkemenin tutuklamaya, tutuklamann devamna veya tahliye isteminin reddine ilikin kararlarnda ve hukuki ve fiili nedenler ile gerekeler gstermesini ngrmektedir. AHM de bir tutukluluun Szlemenin 5. maddesine uygunluunu denetlerken, ulusal mahkemelerin tutuklama ve tutukluluun devamna ilikin kararlarnda gsterdikleri gerekeleri incelemekte ve gsterilen gerekelerin konuyla ilgili ve yeterli olup olmadn tespit etmektedir.
5.2.3. Uygulama
Yasal dzenlemenin amac uyarnca uygulamada, tutuklamann istisnai bir tedbir olarak ele alnmas; tutuklama iin kiinin, isnat edilen suu iledii hakknda makul phe ile kama tehlikesi, adaletin ileyiine mdahale etme tehlikesi, ciddi bir su ileme tehlikesi gerekelerinden bir veya birkann varln gsteren gl nedenlerin aranmas anlaynn egemen olmas gerekmektedir. Vakalarn ya da hal ve davranlarn varln tutuklama iin yeterli gren nceki CMUK dzenlemesine gre yeni CMK (m. 100) ve devamndaki dzenlemelerin kuvvetli phe nedenleri, somut olgula-
31
ra ilikin ltleri kukusuz daha gvencelidir, ancak bu farkllk uygulamaya yansmamtr. Yasal altyapnn tm olanaklarna ve hatta emredici hkmlerin varlna karn, zellikle CMK m. 100/3 dzenlenen katalog sular ynnden uygulamaya, tutuklamann seimlii deil, zorunluluu anlay egemendir. Oysa tutuklamay, son soruturma almas durumunda zorunlu gren yasa hkm 1951 ylnda kaldrlmtr ve o dnemde dahi zorunluluk uygulamas koullarn gereklemesine balanmtr. Gemite olduu gibi bugn de kimi sularda (eski yasada asgari yedi yl hapis gerektiren sular, yeni CMK m. 100/3teki katalog sular) kama ve delilleri karartma lt gz nne alnmakszn tutuklama uygulamas yaygn olarak srdrlmektedir. Salt sevk maddesinin katalog sular (CMK m. 100/3-7) arasnda yer alyor olmas, yarglar ve mahkemeler tarafndan varsaylabilir tutuklama nedeni olmann tesinde, bal bana geerli ve mutlak tutuklama nedeni olarak kabul edilmekte; isnat edilen sula ilgili olarak somut, ltleri zgl olaya uygulayan bir irdeleme yaplmamaktadr. lllk ilkesi (iin nemi, olas ceza ve gvenlik tedbiri ile lllk) uygulamada katalog sular ynnden de grmezden gelinmekte, yasaa karn yaygn olarak lden yoksun ve otomatik tutuklama kararlar verilmektedir. yle ki, madde itibariyle katalog su kapsamnda grnp fkralar itibariyle katalogdan ayrk tutulan sulara ilikin olarak dahi dorudan tutuklama kararlar verilebilmektedir. rnein, su ilemek amacyla rgt kurma suu (TCK m. 220) katalogda yer alrken, (TCK m. 220/ 2, 7, 8) ayrk tutulmutur. (CMK m. 103/3-7) Buna karn uygulamada, TCK m. 220ye ilikin olarak fkra belirtilmeksizin yaplan tutuklamaya sevk ilemlerinde, yarglar bunu aratrmakszn salt kataloga dayanarak tutuklama kararlar verebilmektedirler.
32
TUTUKLAMA RAPORU
5.2.4. Deerlendirme
CMK dzenlemesindeki katalog sular, yukardaki nedenlerle hem dzenleme, hem de uygulama ynnden sorunlu olduklarndan dzenlemeden karlmal; ncelikle adli kontrol nlemlerinin uygulanmas ykmll getirilmelidir. Bunlarn yeterli olmayacann dnld durumlarda, tutuklamay zorunlu klan nedenlerin varl ya da bu nedenlerin devam ettiine ilikin gerekelerin aklanmas zorunlu klnmaldr. Dzenlemeye, hangi sularda tutuklama karar verilemeyeceine ilikin bir hkmn konulmas da dnlmelidir. Bylece uygulamada, btn tutuklama kararlarnda phe koulu ile birlikte risk koulu da aranmaldr.
5.3. Yasada Yer Almayan Tutuklama Neden ve Saikleri

Yasada yer almayan nedenler ve saiklerle tutuklamaya, amacn aan ilevler yklenmesiyle birlikte, ciddi insan hakk ihlallerine yol almaktadr. CMK 2001 Tasarsnda saylan tutuklama nedenleri arasnda yer alan suun arl ilendii hal ve koullar veya meydana gelen zararn nemi dolaysyla fiilin kamu dzeni zerinde neden olduu istisnai ve srarl dzensizlie son verilmesi pheli veya sann, kendilerine kar geliebilecek hukuka aykr tepkilerden korunmas sua son verilmesi suun yinelenmesine engel olunmas vd nedenlerden bir ksmna yeni yasada yer verilmemitir. Ancak hatal uygulamalarnn nne geilmesi dorultusundaki yasal iradenin aksine, bu neden ve saiklerle tutuklama kararlar verildii grlmektedir. Uygulamada sklkla, yasal gereklilikler dnda, halkn adalet hislerini tatmin saikli (halkn, sann serbest braklmasn anlamamas, tutuklanmasn istemesi gibi) tutuklama rneklerine rastlanmaktadr. Yine yarglamalarn erken aamasnda, madurun ve toplumun tatmini saikiyle, olas cezaya mahsuben pein ceza niteliindeki tutuklama uygulamalar, ceza adaletindeki tatminsizlik ve
33
gecikmelerden kaynaklanan, toplumda mevcut olan, tutuklamay ceza gibi grme eilimini desteklemektedir. Susuzluk karinesine temelden aykrlk oluturan bu trden yaygn haksz tutuklamalarla, zellikle sann beraat halinde ar maduriyetlere yol almaktadr. Bu uygulamalarn bir baka ar sonucu, son karar aamasnda ortaya kmakta; tutuklamayla fiilen uygulanm pein ceza ile elimemek iin, tecil, paraya evirme, hkmn geri braklmas vb. sank lehine verilebilecek kararlar yerine, yine hapisle cezalandrma yoluna gidilmektedir. Uygulamada kimi zaman ikamet sisteminin ve nfus kayt sisteminin yetersizlikleri nedeniyle tutuklama uygulamasna gidildii grlmekte, bu kararlarla kiilerin rehin tutulduu izlenimi domaktadr. AHM kararlar, bu trden amalarla yaplan tutuklamalar, yasal dayana olsa bile, susuzluk karinesi ile badamaz bulmaktadr.
6. Seenek Tedbirler Balamnda Adli Kontrol

Tutuklamaya seenek tedbirler CMK m. 109da adli kontrol bal altnda dzenlenmi, bu tedbirlere karar verecek mercii ve karar verme usul m. 100de gsterilmitir. CMK m. 109a gre, tutuklama nedenlerinin varl halinde, st snr yl ve daha az hapis cezasn gerektiren sularda, phelinin tutuklanmas yerine adli kontrol altna alnmas olanakldr. Ayrca hakknda tutuklama karar verilmi olan phelinin veya Cumhuriyet Savcsnn istemi zerine, tutuklamann adli kontrol tedbirine dntrlmesine olanak salanmtr. Tutuklamada orantllk/ lllk ilkesi CMK m. 100/1de iin nemi, verilmesi beklenen ceza veya gvenlik tedbiri ile ll olmamas halinde, tutuklama karar verilemez eklinde dzenlenmitir.9
9
Mlga CMUK m. 104/sonda yer alan Soruturma konusu fiilin nemi ve
34
TUTUKLAMA RAPORU
Dzenleme uyarnca tutuklama tedbirine, zorunlu hallerde ve son are olarak bavurulmal, ncelikle daha az snrlayc seenekler zerinde durulmaldr. AHM, tutuklama yerine geen bu seeneklerin (kefalet, zorunlu ikamet, ev hapsi, polis denetimi, pasaporta el koyma vb.) deerlendirilmemi olmasn, AHS (m. 3/5) kapsamnda ele almakta ve ihlal kararlar vermektedir. Tutuklamada, gecikmede tehlike ile zgrln kstlanmas arasnda, yani amala ara arasnda orantllk olmaldr. Orantllk aratrmas sadece tedbire karar verilirken deil, tedbire karar verildikten sonra da devam etmelidir. rnein, karar aamasnda orantl gzken ama-ara dengesinin yarglama seyrinde sann lehine veya aleyhine bozulmas olanakldr. Bu gibi durumlarda orantllk ilkesi, alnan tedbirin hafifletilmesini veya tamamen kaldrlmasn veya daha da arlatrlmasn gerektirebilecektir. Ancak CMK m. 100/1de dzenlenen lllk konusundaki emredici hkme, adli kontrole ilikin CMK m. 109daki yasal dzenlemeye ve AHM kararlarna karn, uygulamada tutuklama yerine adli kontrol karar verildiine nadiren rastlanmakta, ok byk ounlukla adli kontrol koullarnn bulunmasna karn phelinin tutuklanmasna karar verilmekte ve yine tutuklamann adli kontrole dntrlmesi istemleri reddedilmektedir. Yasal dzenlemeye gre savc, phelinin adli kontrol altna alnarak serbest braklmasn sulh ceza hkiminden isteyebilecektir. Hakknda tutuklama karar verilmi pheli ve mdafii de ayn istemde bulunabilecektir (CMK m. 103/1). Ayn maddeye gre soruturma evresinde Cumhuriyet Savcs adli kontrol veya tutuklamann artk gereksiz olduu kansna varacak olursa, pheliyi
uygulanabilecek ceza veya emniyet tedbiri dikkate alndnda tutuklama hakszla sebep olabilecekse veya tutuklama yerine bir baka yarglama nlemi ile amaca ulaabilmek mmkn ise tutuklama karar verilemez eklindeki dzenleme bu ilkeyi ok daha ak ortaya koymakla daha yerinde bir dzenlemedir.
35
resen serbest brakacaktr. Kovuturmaya yer olmad karar verildiinde de pheli serbest kalacaktr. (CMK m. 103/2) Ancak soruturma aamasnda savcya tannan resen serbest brakma yetkisinin, uygulamaya pratiklik kazandrmas olanaklyken, savclar bu trden bir yetki kullanmn kiisel bir risk olarak grmekte ve bunun yerine ncelikle, sulh ceza hkiminden adli kontrol iin istemde bulunmaktadrlar. (CMK m. 103/1) Dier ynden nadiren bavurulan adli kontrol uygulamas da sorunludur. Bu kararn uygulanmas iin, tutuklama nedenlerinin vd. yasal koullarn varl gerekirken, uygulamada yersiz verilen adli kontrol kararlaryla kiiler madur edilmektedir. Adli kontrol kapsamnda olmasa da, CMK m. 246da dzenlenen gvence belgesi bir seenek uygulama olana olarak ele alnabilir: Mahkeme, gaip olan sank hakknda durumaya gelmesi halinde tutuklanmayaca hususunda bir gvence belgesi verebilir ve bu gvence koullara balanabilir. Madde, firari sanklar hkim karsna karabilmenin bir yolu olarak dzenlenmitir ve nceki yasal dzenlemede de mevcuttur. Ancak tutuksuz yarglamann esas olmas ve susuzluk karinesi ilkeleri gz nne alndnda olumlu bir uygulama seenei sunan maddenin uygulamas yok denecek dzeydedir.
7. Tutuklamada Gereke
Anayasa (m. 141/3) ve CMK, tutuklama kararlar dahil tm hkim ve mahkeme kararlarnn gerekeli olmasn hkm altna almtr. AHM, gerekesiz karar verilmesini, kanun yolunda savunma hakknn kstlanmasna yol almas nedeniyle adil yarglanma hakkna aykr bulmaktadr.10
10
AHM, Salov/Ukrayna.
36
TUTUKLAMA RAPORU
Tutuklamaya ilikin yasal dzenlemedeyse, gerek savclarn tutuklama istemlerinde (CMK m. 101/1) ve gerekse hkimlerin ve mahkemelerin tutuklama kararlarnda (CMK m. 101/2) hukukifiili nedenler ve gerekelerin gsterilmesi zorunlu klnmtr. nk tutuklamada kama, saklanma, delilleri karartma, ilgililere bask gibi olaslklara soyut dzeyde itibar edilemeyecei gibi, bu olaslklar somut ve fiili olarak destekleyen koullarn mutlaka varl gerekmektedir.11
7.1. Savclk lemleri Kapsamnda

Soruturma savcs tarafndan, ncelikle gzalt sresi iinde (en ok drt gne kadar devam eden) toplanan delillerin tasnifi, tutuklanmas istenecek her bir pheli iin ayr ayr su isnad ve kuvvetli su phesini ortaya koyan somut delillerin sevk kararnda aka gsterilmesi gerekmektedir. Ancak uygulamada ve zellikle rgtl sulara ilikin soruturmalarda, onlarca pheli hakknda tutuklama istenen hallerde, binlerce sayfadan ve ok sayda klasrden oluan dosyalarn yalnzca ekteki belgeler erevesinde haklarnda kuvvetli phe oluan ibaresiyle sulh ceza mahkemelerine sevk edildii grlmektedir. Bu durumda yarglarn, iddiay ispat, iddia edene der kural uyarnca bu istemleri geri evirmeleri gerekirken, uygulamada, phelilerin sorgusuna dayanarak ekteki dosyalardaki deliller muvacehesinde gibi genel ifadelerle ve somut deliller gsterilmeksizin tutuklama kararlar verilmektedir. Oysa ok sayda phelinin ve klasrler dolusu belgenin bulunduu bu tr bir durumda, yargcn birka saat iinde dosya ieriini deerlendirerek tutuklama ile sonulanacak salkl bir karara ulamas zor ve hatta olanakszdr.
11
AHM, Trzaska/ Polonya.
37
Bu tr durumlarda, toplanan delillerin tutuklama yerine adli kontrol tedbirleri iinde deerlendirilmesi, kama tehlikesini nleyecek yurt dna k yasa ve/veya nakdi gvence (parasal kefalet) gibi tm sulara uygulanabilecek koruma tedbirlerinin dnlmesi zm de beraberinde getirecektir. Bylelikle savclar, soruturma dosyalarnda tutuklama tedbirinin zorunlu ve kanlmaz olduunu kantlamak zorunluluu duyacaklardr. Yasal dzenleme uyarnca, tutuklama isteminde savclarn gereke yannda, adli kontrol uygulamasnn yetersiz kalacan ortaya koyan hukuki ve fiili nedenlere de yer vermeleri gerekmektedir (m. 101/1). Ancak buna uyulmamakta, tutuklamaya sevklerde somut hibir gereke gsterilmeyerek ablon anlatmlarla yetinilmekte ve adli kontrol koullarna ilikin bir irdelemeye gidilmemektedir. phelinin birka fiille suland kimi durumlarda, sevkte tutuklama isteminin dayand su aka belirtilmediinden, karklklar kmaktadr. phelinin yaralama ve hrszlk suunu iledii bir rnek olayda, dosya nne gelen savcnn herhangi bir sevk maddesi belirtmeden tutuklama istemesi ve kiinin tutuklanmas halinde, madde belirsizlii nedeniyle olas tahliye ilemi srasnda zorluklar yaanmakta ve baz durumlarda pheli salt bu nedenlerle tahliye edilememektedir.
7.2. Tutuklama Karar Kapsamnda

Yasal dzenleme uyarnca, istem zerine ya da resen mahkemece verilen tutuklamada olduu gibi, tutuklamann devamna ve tahliye isteminin reddine ilikin kararlarn da gerekeli olmas zorunlu olup hukuki ve fiili nedenlerle gerekelerin kararda aka gsterilmesi gereklidir. Karar ierii ilgilisine szl ve yazl olarak bildirilmeli ve bu husus kararda belirtilmelidir. (CMK m. 101/2)
38
TUTUKLAMA RAPORU
Dzenlemede, savclarn tutuklama istemlerinin mutlaka gerekeli olmas emredilirken (m. 101/1), tutuklama kararnda (veya tutuklamann devamna veya bu husustaki bir tahliye isteminin reddine ilikin kararda) (mutlaka olmasa bile) gereke gsterilmesi emredilmitir (CMK 101/2). Biimsel saylabilecek bu farklln maddenin btnl asndan giderilmesi yararl olacaktr. CMK dzenlemesinde, arama kararnda hangi noktalarn yer almas gerektii aka belirtilmiken (m. 119), tutuklama gibi nemli bir tedbire ilikin kararda nelerin bulunmas gerektiinin saylmam olmas, uygulamann ynlendirilebilmesi asndan nemli bir eksikliktir. AHS m. 6 uyarnca, sann kendisine yklenen fiili tam olarak anlayabilmesi gerekli olup bunun salanmamas adil yarglanma hakknn ihlali nitelindedir. Tutuklama kii zgrln kstlayan bir tedbir olduu iin, phelinin hangi hukuki ve fiili nedenlerden dolay zgrlnn kstlandn anlayabilmesi iin, tutuklama kararnn gerekesinin ok zenli bir ekilde kaleme alnmas arttr. Tutuklama kararnda gereke gsterilmesi, savunma hakknn kullanlmasn ve st mahkemenin denetimini olanakl klarken, karar merciinin de z denetimine olanak salamas ynnden nem tamaktadr. Bu kapsamda, gerekeli bir tutuklama kararnda: pheliye yklenen fiil, savunma hakknn kullanlabilmesine olanak tanyan aklk ve ayrntda olmaldr. (Ayn failin iledii birden fazla fiil varsa ve bunlar henz aratrma aamasnda ise, tutuklama karar sadece kuvvetli phesi bulunan sulara tekellenmeli ve tutuklama kararnda bu fiil, tutuklamann bir unsuru olarak belirtilmelidir.) Tutuklama kararnda fiil ile birlikte su tanm da ak olmal, suun yasal unsurlar ve uygulanacak yasa maddeleri belirtilmelidir, 39
pheli asndan farkl sonular douracandan kararda yasal tutuklama nedeni aka yer almal ve gerekelendirilmelidir. (Birden fazla nedenin, rnein kama phesi ile delil karartma phesinin ayn karar asndan birlikte gereklemesi halinde, adil yarglanma hakk asndan her iki tutuklama nedeni de gerekelendirilmelidir.) Kuvvetli su phesini ve bir tutuklama nedeninin varln dorulayan olgular kararda belirtilmelidir, Gerekede savunma hakknn kullanlmasna olanak tanyacak bir aklkta deliller aklanmaldr (Delillerin aklanmasnda, soruturmann amacn tehlikeye drmemek iin, ancak adil yarglanma hakkn ve sann sorgu hakkn kstlamamak koulu ile kstlama yaplabilir), Deerlendirme srasnda yalnzca hukuka uygun olarak elde edilmi deliller kullanabilir (CMK m. 217/2). phelinin susmas, aleyhine deerlendirilemez.
Emredici yasal dzenlemeye ve AHM kararlarna12 karn, uygulamada tutuklama kararlarnda, somut olgular ve olaslklar ynnden gereke olarak nitelenebilecek bir irdelemeye rastlanlmamakta; mevcut delil durumu, sann kama ihtimalinin nazara alnarak trnden gereke saylamayacak ablon anlatmlarla yetinilmektedir. Kimi metinlerinden, tutuklamaya dayanak suun ne olduu dahi anlalamamaktadr. Ayn ekilde yasal gereklilie karn kararlarda adli kontroln yetersiz kaldn gsterecek hukuki ve fiili nedenlere de yer verilmemektedir.
12
AHM, Yac ve Sargn/Trkiye.
40
TUTUKLAMA RAPORU
7.3. Kama phesi Gerekesi

Kama tehlikesi nedeniyle verilen tutuklama kararlarnda, bu tehlikenin maddi dayanaklarnn karar gerekesinde aklanmas gerekmektedir. Byle bir irdeleme, kamak/ kamamakla ilgili tm olgular gz nne alnarak yaplacak genel risk deerlendirmesi asndan nem tamaktadr. Byle bir gereke irdelemesi, tutuklama kararna itiraz edecek olan kiiye tartma olana salamas asndan da son derece nem tamaktadr. Ancak uygulamada, AHM itihadyla uyumsuz, tutuklanan kiinin kama riskinin dayanaklar konusunda hibir aklama getirmeyen, basmakalp anlatma dayal kararlar ile yetinilmektedir. Yine uygulamada, kama phesine dayanarak durumaya gelen sann tutuklanmas rneklerine rastlanabilmektedir. Kamayp durumaya gelerek mahkemeye ve ceza yarglamasna yardmc olan bir sann, bu durumda, CMK m. 100/2-a kapsamnda hangi somut olguya dayal olarak tutukland sorusu doal olarak yantsz kalmaktadr. te yandan byle bir durumda sank savunman da san kendi eliyle teslim etmiesine zor durumda kalmaktadr.
7.4. Delillerin Karartlmas Gerekesi

CMK m. 100/2- b uyarnca bir tutuklama nedeninin var saylabilecei haller arasnda, pheli veya sann davranlarnn, delilleri yok etme, gizleme veya deitirme ya da tank, madur veya bakalar zerinde bask yaplmas giriiminde bulunma konusunda kuvvetli phe oluturmas saylmaktadr. AHMye gre, nceden varolabilecek bu trden risklerin geerliliinin her aamada irdelenmesi gerekmektedir.13 Ancak uygulamada bu olaslklar destekleyen somut olgular irdelenmeksizin, soyut anlatmlarla yetinilmektedir. Tm delillerin
13
AHM, Latellier/Fransa; Mamedova/Rusya.
41
toplanm olmas ya da pheli/ sann delilleri karartma olanann bulunmad durumlarda da bu gereke salt szck olarak yinelenmektedir.
8. Tutukluluun Devam
Uygulamada ilk tutuklama kararna gre tutukluluun devam ynndeki sonraki kararlar daha da az nemli grlmekte, bu yndeki kararlar esasl denetimden uzak kalmaktadr. Tutukluluun devam iin, tutuklama koullarnn devam edip etmediine bakmak gerekmektedir. Tutukluluun devam konusundaki incelemede, mahkeme, tutuklama kararndaki nedenlerle ve deerlendirmelerle (kuvvetli phe sebepleri bulunduu gibi) bal deildir. Bu nedenle verilecek karar tutuklamaya ilikin yeni bir karar niteliinde olup tutuklama nedenleri deitirilebilecek ya da tutuklama karar kaldrlabilecektir. Ancak uygulamada sank tarafndan itiraz edebilir nitelikteki bu kararlar, yeni bir karar olarak deil, nceki kararn otomatik devam gibi deerlendirilmektedir. Oysa tutuklulua devam karar, tutuklama kararndan daha gl gerekelere dayanmal, tutuklama nedenlerinin devam etmekte olduu inandrc bir biimde aklanmaldr. Ortaya konacak olan gerekede, ilk tutuklama kararndan daha kuvvetli su ileme phesi bulunduunun ortaya konmas gereklidir. Uygulamada irdelemeye dayal doyurucu gerekeler yerine kuvvetli su ileme phesinin devam ettii gibi soyut aklamalarla yetinilmektedir. Kimi tutukluluun devam kararlarnda kullanlan pheli/sank lehinde yeni olgularn ve deiikliin bulunmamas gerekesi, AHM kararlarnn aksine, yarglamann esas olarak tutuklu yaplmas gerektii grnden kaynaklanmaktadr. Tutuklama nedeni olan su ilendiine ilikin makul kuku, tutuklamann srmesi iin yeterli olmayp bunun yannda risk faktrnn somut verilere dayanma-
42
TUTUKLAMA RAPORU
s gerekmektedir. Bu gereke mant kabul edilecek olursa, tutukluluk durumunun lehte yeni bir olgu kmad srece devam etmesi gerekecek ve bu konudaki ispat klfeti yer deitirecektir. Oysa AHM, tutuklunun, tahliye nedenlerini kantlamak zorunda braklmasnn AHS m. 5 dzenlemesine aykr olduu dncesindedir.14 AHM, tutukluluun devamnda ilenen suun arl, suun ilendiine ilikin ciddi kantlarn varl, soruturmann selameti gibi gerekeleri yeterli bulmamakta; makul kukunun varl ve tutukluluun devam gerekesi geerliyse, bu kez ilgili makamlarn soruturmann yrtlmesinde gerekli zeni gsterip gstermediklerini incelemektedir. Byle bir davada AHM, hkmetin tutukluluk sresinin uzamasnn kendi kusurundan kaynaklanmadn gstermesini istemekte; szgelimi soruturma tutukluluk durumuna karn gereksiz yere, ilgili makamlarn ihmal ya da kusuru nedeniyle uzamsa, ihlale karar vermektedir. Asl olann hzl ve tutuksuz yarglama olmasna karn, uygulamada adalette gzlenen gecikmeler ve tercih izlenimi veren belirsizlik ve karmaalarn yaand uzun adli soruturma/ kovuturma srelerinde, tutukluluk durumlar da uzamakta ve ar maduriyetlere neden olunmaktadr. AHMnin Trkiye aleyhinde verdii AHS m. 5 kapsamndaki ihlal kararlarnda, tutukluluk durumunun uzatlmas kararlarnn gerekesiz olmas da rol oynamaktadr. Yerel mahkemeler tutuklanan kiiyi konuyla ilgili bilgilendirmek ve tatmin etmek iin deil, ancak bir st yarg yeri (Yargtay) tarafndan yaplacak denetim srasnda kararlarnn bozulmamas iin gereke yazmaktadrlar. Tutuklamaya itiraz karara balayan yarg yerleri, tutuklama karar veren yarg veya mahkemenin st mahkemesi niteliinde olmadndan, gerekeli karar yazma pratiinin azl dikkat ekicidir.
14
AHM, ljikov/Bulgaristan.
43
AHM kararlarna gre, kama tehlikesi ya da suun vehameti gibi unsurlar nem tamakla birlikte tek bana yeterli olmayp bu kukular destekleyen olgular ve etkenlerin kararda aka ortaya konmas gerekmektedir: Buna gre soyut kama tehlikesi, tutukluluun srdrlmesinin makul bir gerekesi deildir. Gerekenin zellikle kama olaslna dayandrld durumlarda, AHS m. 5/3-son, teminat balayarak kiinin durumada hazr bulunmasnn salanabilecei durumlarda, sz konusu kiinin serbest braklmas gerekmektedir. te yandan Mahkemeye gre, uzayan tutukluluk sresinin kama arzusunu azaltmas nedeniyle, tutukluluun devamna ilikin kararlarn daha arlkl gerekelere dayandrlmas gerekmektedir. AHM birok kararnda suun niteliinin tek bana bir tutuklama kararn hakl klmayacana iaret etmektedir. Mahkemeye gre, ngrlen hapis cezasnn arl da, tek bana kama tehlikesinin lt olarak kullanlmamaldr.15
AHM incelemelerinde tutukluluk sresini de gz nnde bulundurmaktadr. Baz tutukluun devam kararlarnda dayanlan gerekeler arasnda tutukluluk sresinin makul sreyi amam olmas yer almaktadr. Oysa geici bir nlem olan tutuklulukta makul sre ancak tutukluluu hakl gsteren nedenler varsa deerlendirilebilecek bir lt olup aksi halde en ksa bir sre bile makul saylmayacaktr.16 Suun nitelii ne olursa olsun, zgrlkler snrlanrken gereken zenin gsterilmesi gerekli olup teminatla salverme, yurtdna kma yasa gibi baka nlemler zerinde durulmaldr. AHM, tutukluluun devam karar verilirken kefaletle tahliye ya da yurt15 16
AHM, Mller/Fransa. AHM, Paladi/Moldova.
44
TUTUKLAMA RAPORU
dna kma yasa gibi baka nlemlere neden bavurulmadn incelemektedir. Ancak uygulamada seenek tedbirler son derece az kullanlmaktadr. Tutukluluk deerlendirmelerinde delilleri karartma ya da kama olaslklarna ilikin olarak pheli ve sanklarn konumlar benzer olsa da sklkla ifte standartl uygulamalara rastlanmaktadr.
9. Tutukluluun ncelenmesi 9.1. Tutukluluun tiraz Yoluyla ncelenmesi

Soruturma aamasnda itiraz halinde, kendisinde bulunduundan C. Savclna verilecek bir dileke ile ilgili dosya, tutuklama kararn veren sulh ceza yargcna kararn yeniden gzden geirmek zere; tahliye gereklemedii takdirde ise, itiraz hakknda karar verilmek zere nbeti asliye ceza mahkemesine gnderilmektedir (CMK m. 268/2). Merciin itiraz zerine verdii kararlar kesin olup ancak ilk defa verilen tutuklama kararlarna kar itiraz yoluna gidilebilmektedir. (CMK m. 271/4) tirazn ilk aamasna ilikin olarak nceki CMUK dzenlemesinde de varolan tutuklama karar veren mahkemenin kararn yeniden gzden geirerek dzeltmesine ilikin hkm uygulanmayarak fiilen yrrlkten kalkmtr. yle ki bu yolla nlerine gelen bavurular yarglar, hatal bavurular olarak alglamlardr. Bu nedenle dosyalarn incelenmeksizin itiraz inceleyecek mahkemelere gnderilmesi genel uygulama nitelii kazanmtr. Gnmz uygulamasnda da byle bir gzden geirme isteminden sonu alabilmek fiilen olanakl bulunmamaktadr. Karar veren yarglar tutuklamaya itiraz nedenlerine ilikin deerlendirmeleri gz nne dahi almayarak, hak ve zgrlklerin korunmas iin tutuklama kararnn zdenetimi gibi son derece yararl olabilecek bir yolu fiilen kullansz hale getirmektedirler.
45
Uygulamada mahkemeler tarafndan verilen kimi tahliye kararlarna savclar tarafndan itiraz edildii grlmekteyse de, CMK m. 103, 104 uyarnca, savclarn bu trden tahliye kararlarna itirazlar olanakl deildir. Savclar, CMK m. 104, 105 uyarnca ancak tutuklama isteminin reddine ilikin mahkeme kararlarna itiraz edebilirler.
9.2. Soruturma Evresinde Tutukluluun ncelenmesi

Soruturma evresinde ve phelinin tutukevinde bulunduu sre iinde, en ge otuzar gnlk srelerde, tutukluluun devam konusunda C. Savcsnn istemi zerine sulh ceza yargc tarafndan tutukluluun devam hakknda karar verilmektedir (CMK m. 108). Bu sre iinde tutukluluun incelenmesi, pheli tarafndan da istenebilmektedir. Sann tutukluluu hakknda, her oturumda veya koullar gerektirdiinde oturumlar arasnda ya da belirtilen sre iinde de resen karar verilmektedir. Uygulamada tutukluluun incelenmesinin en ok nem kazand soruturma evresinin, delillerin toplanmas gerekesiyle zellikle rgtl sularda aylarca ve hatta yllarca uzayabildiine tank olunmaktadr. Bu aamadaki tutukluluk incelemelerinin ok byk ounlukla evrak zerinden yapld ve yetersiz olduu, kalem personelinin tutukluluun devamna eklindeki yazsnn yarglarca imzalanmasyla yetinildii savunma mesleinin yaygn izlenimidir. Bu trden soruturma srelerinde aylar boyu gereksizce srdrlen tutukluluun ardndan ilk durumada verilen tahliye kararlar pein cezalandrmann somut rnekleridir. Susuzluk karinesine tmyle aykr olarak gerekleen bu trden uygulamalar sonucunda cezaevinde gerekleen intihar olaylar, intihar akabinde dzenlenen iddianame rnekleri, bu trden uygulamalarn gayr insani sonularn en ac bir biimde gzler nne sermektedir.
46
TUTUKLAMA RAPORU
9.3. Kovuturma Evresinde Tutukluluun ncelenmesi

Kovuturma aamasnda esas mahkemesi salverilme istemlerini karara balamakta, tahliye istemlerinin reddine ilikin kararlar CMK (m. 268/2) gereince dosya, incelemeye yetkili mercie gndermektedir. Ancak uygulamada tutuklular ve tutukluluunun srmesine karar verilenlerin itirazlar, genel olarak incelemeye yetkili merciler tarafndan, dosyada herhangi bir inceleme yaplmakszn reddedilmektedir. AHM, benzeri rneklerde, Trk hukuk sisteminin, AHS m. 5/4 kapsamnda davallarn tutukluluk halinin yasallna kar kma imkn salayan etkili bir itiraz yolu sunmadn tespit etmitir.17 Uygulama ierisinde yerel adliyelerde tutuklamaya itirazlarn reddi konusunda ak-zmni mutabakatlarn (!) varl gzlenmektedir. Genellikle tek hkimli olan ilelerde, sulh ceza mahkemesi sfatyla verilen tutuklama kararlarna itirazlar, gnderildii en yakn ar ceza mahkemesi tarafndan da incelenmeksizin reddedilmektedir. Dosyann iadesi nedeniyle (dosyann gidii ve dnnde postada geen zamanlar dikkate alndnda) yarglama ve davann alma sreci uzamakta; bylece, tutuklamaya itiraz eden pheli, salt itiraz hakkn kulland iin daha ok madur olmaktadr. Uygulamada adli tatil veya mahkeme yargcnn izinli olduu durumlarda tutukluluun kaldrlmasnda nemli sorunlar yaanmaktadr. Bu durumlarda Adli Yarg Komisyonu tarafndan atanan yarglar, genellikle mahkeme yargcnn iine karmamak (!) adna, nlerine gelen dosyay incelemeden tutukluluk halinin devamna karar vermektedirler. Uygulamada zel yetkili ar ceza mahkemelerinin duruma aralklarnn ok uzun olduu, drt-be aya varan duruma ertele-
17
AHM, Koti vd./Trkiye.
47
melerinin yapld grlmektedir. Bu durum hem tutuklama srelerinin uzamasna, hem de durumalar ksa aralklarla veren, hatta bir dava ile ilgili haftann birka gn duruma yapan mahkemeler arasnda farkl uygulamalarn meydana gelmesine neden olmaktadr. Bir davann ksa, dier dava veya davalarn yarglamalarnn ise uzun duruma aralklaryla yrtlmesi, eitlik, susuzluk karinesi, drst yarglanma hakk ve olaanst yarglama yasa ilkelerinin ihlaline neden olmaktadr.
9.4. Temyiz Evresinde Tutukluluun ncelenmesi

Mahkumiyet karar ile birlikte tutukluluun devam ettii durumlarda, temyiz incelemesi nedeniyle dosyann nne geldii Yargtay C. Basavcl, teblinameyi hazrlayana dek geen srede tutukluluun devam veya tahliye konusunda bir karar vermemektedir. Bu nedenle 30 gnlk yasal inceleme sresi gemekte ve dosya ilgili ceza dairesine gidinceye kadar tutukluluk durumu incelenmemektedir. Kald ki, dosya daireye gitse de karara dek sann tutukluluu fiilen devam etmekte; susuz olabilecek sanklarn zgrl hukuka aykr olarak kstlanm olmaktadr. Bu sorunun temel nedenlerinden birisinin, CMK m. 108/1 dzenlemesinin, yerel mahkemelerde devam etmekte olan soruturma ve kovuturmalara ilikin olmas ve Yargtay aamasna ilikin bir hkm iermemesi olduu dnlmektedir. Bu nedenle, dosyann Yargtayda bulunduu srete, tutukluluun gzden geirilmesine ilikin yasal boluun giderilmesine gereksinim vardr. (Tutukluluun devamnn denetlenmesi konusunda, YCGKnn CMK m. 102/1 uyarnca, azami tutukluluk sresinin dolduu nazara alnarak, sann bihakkn tahliyesine karar verilmesi yolundaki karar olumlu bir gelime olarak tespit edilmelidir.)18
18
YCGK, 26.05.2009 T, 2009/9-73 E. 2009/129 K.
48
TUTUKLAMA RAPORU
10. Tutukluluk Sresi

lk tutuklama kararnn ardndan, tutukluluun devamna dair ve salverilme taleplerinin reddine dair kararlar ile tutukluluk sresi uzatlabilmektedir. Konu hem dzenleme, hem de uygulama asndan olduka sorunludur.
10.1. AHS Bakmndan Tutukluluk Sresi

AHS m. 5 ile azami bir tutukluluk sresi getirmemi, ancak m. 5/3de tutukluluk sresinin makul sreyi amamasn ngrmtr: ... makul bir srede yarglanma veya yarglama srerken salverilme hakkna sahiptir. Salverme, bu kimsenin durumada hazr bulunmas iin gvenceye balanabilir. Mahkemeye gre, tutulan kiinin su ilemi olduuna ilikin duyulan makul kukunun srmesi, o kiinin tutukluluunun hukukilii iin olmazsa olmaz (sine qua non) bir kouldur. Ancak bu koul, belli bir sre getikten sonra yeterli olmamaktadr. Byle bir durumda Mahkeme, yargsal makamlar tarafndan zgrlkten yoksun brakmay hakl klmak iin gsterilen gerekelerin devam edip etmediine karar vermek durumundadr.19 Tutuklama ve tutukluluun devamna ilikin gerekeler konuyla ilgili ve yeterli ise, Mahkeme bu durumda, yetkili ulusal makamlarn muhakeme srasnda gerekli zeni gsterip gstermediklerine bakmaktadr.20 AHM, tutukluluk sresinin hesaplanmasnda sreyi, eer varsa, gzaltna alma tarihinden balatmakta ve ilk derece mahkemesinin hkm tarihinde bitirmektedir. Mahkeme, temyiz aamasndaki tutmay tutukluluk sresinden saymamakta, hkmllk olarak grmektedir. Eer tutuklu kii, ilk derece mahkemesi nndeki yar-
19 20
AHM, Wemhoff/Almanya. AHM, Matznetter/Avusturya; Letellier/Fransa.
49
glama devam ederken salverilmi ise, tutukluluk sresi de salverme tarihine kadar devam etmi olmaktadr. Mahkeme, tutukluluk sresinin makul olup olmadn, tutuklama koullarnn gerekten var olup olmadn inceleyerek belirlemektedir. Bir baka deyile, kiinin su ilediine dair makul phe kalkmsa veya makul phe sryor olsa bile kamu yarar yoksa (yani kama tehlikesi, delilleri karartma tehlikesi, suta tekerrr tehlikesi, kamu dzeninin bozulmas gibi riskler kalmam ise) tutukluluk devam etmemelidir; devam etmesi halinde m. 5/3teki makul srede salverilme hakk ihlal edilmi olacaktr.
10.2. Hukuk Bakmndan Tutukluluk Sresi

Anayasa (m. 19/ 8) ile makul srede salverilme hakk getirilmitir: Tutuklanan kiilerin, makul sre iinde yarglanmay ve soruturma veya kovuturma srasnda serbest braklmay isteme haklar vardr CMK m. 102, tutukluluun devam edebilmesi iin azami sreler getirmitir: ar ceza mahkemelerinin grevine girmeyen ilerde tutukluluk sresi en ok bir yl olabilmekte; zorunlu hallerde gerekeleri gsterilerek bu sre alt ay daha uzatlabilmektedir. Ar ceza mahkemelerinin grevine giren ilerde tutukluluk sresi en ok iki yl olup bu sre, zorunlu hallerde gerekesi gsterilerek en ok yl uzatlabilmektedir. Bunun istisnas CMKda (m. 250/1-c) saylan sular ynnden bu srelerin iki kat olarak uygulanmas haline ilikindir (CMK m. 252/2). zellikle CMK m. 102/2 ve m. 252/2 ile bu srenin on yla karlmasna; bununla yetinilmeyip zel grevli ar ceza mahkemelerinin grevi kapsamndaki sular ynnden 31.12.2010 tarihine kadar eski CMUK m. 110un uygulanmasna ilikin dzenle-
50
TUTUKLAMA RAPORU
meler, makul srede salverilme hakkn gzard eden bir yaklamn yansmalardr.21 CMK m. 102, tutukluluun devam edebilmesi iin makullk koulu yerine azami sreler getirmitir. Yasada bu sreler dolmadan tutukluluk sresinin uzunluunu deerlendirebilmek iin bir kriter bulunmamaktadr. Bu kapsamda nemli sorun, ar cezalk sulardaki be yllk azami tutukluluk sresinin AHS m. 5deki makul sreyi ayor olmasdr. Yine be yllk azami sre, risk koulunun aranmad katalog sular bakmndan; su ilediine dair hakknda kuvvetli belirti bulunan bir kimseyi tutuklu yarglayabilmesi iin mahkemelere verilmi ak ek gibi grnmektedir. Bu balamda CMK m. 102, tutuklulukta makul sre artn arayan Anayasa m. 19/8 ve AHS m. 5/ 1, 3 dzenlemelerine aykr durmaktadr. Bu nedenle CMK m. 102ye bir ek yaplarak, tutukluluun makul sreyi aamayaca belirtilmelidir. Uygulamada Yargtay incelemesi kapsamnda da ciddi sorunlar gzlenmektedir: Asliye ceza mahkemesinde yarglanan 3 aydr tutuklu olan ve azami 1 yllk tutukluluk sresi olan bir sann 2 yl hapis cezasna mahkm edilmesi ve tutukluluunun devamna karar verilmesi rneinde, Yargtay karar incelemesinin en az bir buuk ylda sonuland gz nne alndnda, tutukluluk 1 yllk azami sreyi ve hatta 6 aylk zorunlu hallerdeki uzatma sresini de am olmaktadr. Uzatma kararlarnn, C. Savcsnn, pheli veya sank ile mdafiinin grleri alndktan sonra verilecei yolundaki dzenleme (CMK m. 102/3) gz nne alndnda, bu hkmn uygulanmas fiilen olanaksz hale gelmektedir. zellikle dosya halen Yargtay C. Basavclnda ise tutukluluun devamna ilikin kararda nemli uygulama sorunlar ortaya kmaktadr.
21
5320 sayl Yrrlk Kanunu, 26.2.2008 tarih ve 5739 sayl Kanunun 6.maddesi ile deiik m. 12.
51
Uygulamada benzeri durumlarda sann koullu salverilme hakkna gre de fazladan hapis yatt rnekler yaanmaktadr. Kimi durumlarda sank, fazladan hapis yatmasa bile temyiz nedeni ile hakkndaki hkm kesinlemediinden, nfaz Yasas dzenlemelerinin tand bir ksm haklardan yararlanamamaktadr: Hkmlnn cezasnn 1/5ini iyi hal ile geirmesi halinde ak cezaevine kabilmesi (Ynetmelik m. 6); 2 yl ve daha aa hapis cezas alanlarn dorudan bu cezay ak cezaevinde ekebilmesi (nfaz K. m. 14/3); hkmlnn cezasnn ertelenebilmesi (nfaz K. m. 17) durumlarnda olduu gibi. Kimi rneklerde ise karar temyizinin yol aabilecei bu trden tehlike ve zarar olaslklar nedeniyle, kimi sanklar, susuz da olsalar her sank iin anayasal bir hak olan (Anayasa m. 36) temyizden vazgeebilmektedirler. Baz Yargtay Ceza Dairelerinde i yk/ bekleme srelerine ilikin saysal veriler, sz konusu sakncay aka ortaya koymaktadr: Daire 6 7 10 2 3 4 11 9 yk 71.827 56.263 48.458 45.260 40.805 38.433 32.312 28.375 Bekleme sresi (gn) 598 593 548 165 335 248 274 200
Yukardaki saysal verilere gre Yargtayda ortalama bekleme sresi 359 gn olmaktadr.
52
TUTUKLAMA RAPORU
11.
Silahlarn Eitlii
11.1. Genel Olarak

Adil yarglanma hakk silahlarn eitliini zorunlu klmaktadr. AHMye gre genel ve geni kapsaml bir kavram olan hakkaniyetin ilk ve nemli gerei, taraflar arasnda silahlarn eitlii, dier bir deyimle, mahkeme nnde sahip olunan hak ve ykmllkler bakmndan taraflar arasnda tam bir eitliin salanmas ve bu dengenin btn yarglama boyunca korunmasdr.22 Ama, sav ve savunma arasnda hakkaniyete uygun, adil bir dengenin gerekletirilmesi olunca, silahlarn eitlii kavram, her somut olayda, uyumazln niteliine gre farkllk gstermektedir. rnein, yarglama ilemleri arasnda yer alan kant ve kar kantlarn sunulup tartlmas, ilgilinin yarg nne karlma istemi, dava dosyasnn zgrce incelenip gerekli grlecek belgelerden rnekler alabilme olana, bilirkii raporlarnn yanlara gnderilmesi ve yarglama srecindeki bir kamusal organdan da gelse, yarglarn kararn etkilemeyi amalayan her trl gr ve aklama konusunda bilgilendirilip bunlar yantlama olanann taraflara tannmas silahlarn eitlii kapsamnda deerlendirilen uygulamalardr. Uygulamamzda bu balamda savclarn yrtme organ ile yapsal ilikisi, idarenin savclar zerindeki yetkileri, savclarn yarg iindeki konumu, savclarn cezalarn infazndaki fonksiyonu, savclarn atanmas, disiplin terfi ve azil konularyla ilgili sorunlar, corafi ve ilevsel dalm kriterleri, savclar arasndaki hiyerarik ilikiler yannda yarglama srecinde iddia-savunma ya da savcavukat yetkilerinde silahlarn eitsizlii gibi kimi sorunlar henz zlememitir.
22
AHM, M.K. Del Court /Belika; Monnel ve Morris /ngiltere; Ekbatani /sve
53
AB lerleme ve stiari Ziyaret Raporlarnda yarglama srasndaki yarg- savc birlikteliinin sonlandrlmas istenmektedir. ddia ile savunma arasndaki ilikilerde ise silahlarn eitlii ilkesinin uygulanmas gerektii nerilmektedir. te bu dnce ve deerlendirmelerden hareketle, ncelikle, savclk makam ile yarglama makamnn sergiledii birlikteliin sonlandrlmas ve yarglama iindeki iddia-savunma, savc-avukat ilikilerinin de silahlarn eitlii ilkesi dorultusunda yeniden dzenlenmesi gerekmektedir. Tutuklama uygulamasnda, AHS m. 6/ 3- bde yer alan sann bilgilendirilme hakk balamnda gizlilik karar; ayn bendin (d) fkrasnda yer alan tank dinletme ve tanklar sorgulama hakk balamnda gizli tanklk, savunma hakk, bir btn olarak silahlarn eitlii ilkesiyle dorudan balantldr.
11.2. Gizlilik Karar

CMK m. 153/2ye gre, Mdafiin dosya ieriini incelemesi veya belgelerden rnek almas, soruturmann amacn tehlikeye drebilecek ise, cumhuriyet savcsnn istemi zerine, sulh ceza hkiminin kararyla bu yetkisi kstlanabilir. Ayn maddenin nc fkrasna gre ise, Yakalanan kiinin veya phelinin ifadesini ieren tutanak ile bilirkii raporlar ve ad geenlerin hazr bulunmaya yetkili olduklar dier adli ilemlere ilikin tutanaklar hakknda ikinci fkra hkm uygulanmaz. TMK m. 10/d dzenlemesinde, CMK m.153/3de ngrlen istisnaya da yer verilmeyerek bu kstlama terr sular ynnden daha da geniletilmitir: Mdafiin dosya ieriini incelemesi veya belgelerden rnek almas, soruturmann amacn tehlikeye drebilecek ise, cumhuriyet savcsnn istemi zerine hkim kararyla bu yetkisi kstlanabilir. Savunma hakk kapsamnda esas olan, phelinin aleyhindeki sulamalar ve kantlar bilmesi; bunlara kar savunmasn hibir snrlama olmakszn yapabilmesidir. Ancak CMK m. 153/2 uya-
54
TUTUKLAMA RAPORU
rnca gizlilik karar ile yrtlen bir soruturmada, bu haklar kullanlamadnda sonu olarak savunma hakk kstlanm olacaktr. TMK m. 10/d uyarnca soruturma aamasnda dosya ieriinin incelenebilmesi ve rnek alnabilmesi ynnden savunmann yetkileri tmyle kstlanm olmaktadr. Bu dzenlemeye karn ne AHS (m. 5, 6), ne de Anayasa (m. 19, 36, 38) kapsamnda, terr suu pheli ve sanklarnn haklarnn ve savunmanlarnn yetkilerinin daha fazla kstlanabileceine dair istisnai bir dzenleme bulunmamaktadr. Aksine Anayasa (m. 36) Herkes, meru vasta ve yollardan faydalanmak suretiyle yarg mercileri nnde davac veya daval olarak iddia ve savunma ile adil yarglanma hakkna sahiptir. Hibir mahkeme, grev ve yetkisi iindeki davaya bakmaktan kanamaz hkmn tamaktadr. Bu nedenle, savunma hakknn kstlanmasna yol aan CMK m. 153/2 ve TMK m. 10/d hkmleri Anayasa (m. 2, 13, 19, 36, 38) hkmlerine aykr olduu gibi; tutuklamaya sevk edilen/ tutuklanan kiilerin adil yarglanma hakk kapsamnda AHS (m. 5, 6) dzenlemesine de aykrdr. Bu kstlama masumiyet/ susuzluk karinesi ynnden olduu kadar susma hakk ynnden de sorunlu olup hakkndaki sulama ve aleyhindeki kantlar hakknda bilgilendirilmeyen phelinin susma hakkn kullanabilecei sylenemez. Bu nedenlerle gerek ifade ile sorgu srasnda, gerekse koruma tedbirlerinin uygulanmasnda, dayanak oluturduu ileri srlen delillerin savunma makam ile mutlak olarak paylalmas gerekmektedir. Hemen hemen tm rgt suu kapsamndaki soruturmalarda istenen kstlama karar zel yetkili mahkemelerce dorudan kabul edilmekte; genel kuraln aksine kstlama kural, savunmann dosyay inceleme yetkisi istisna haline gelmektedir. zellikle sanklarn tutuklu yargland davalarda dosyalara getirilen kstlama karar Anayasann ve AHS adil yarglanma hakkna bu ynden de aykrlk oluturmaktadr.
55
AHM, tutuklama karar verilen soruturma dosyalarna, ok ciddi nedenler bulunmakszn savclarn istemiyle ve savunmana bu konudaki grn aklama olana tannmadan gizlilik kararlar verilmesini silahlarn eitlii ilkesine aykr bulmaktadr.23 Tutuklama kararl dosyalardaki gizliliin devam etmesi, tutuklamaya itiraz ynnden de sorun oluturmaktadr. Gzalt ve tutuklamaya sevk aamalarnda dayanak delilleri, rnein telefon konuma kaytlarn veya silah ya da aleyhine verilen ifadeyi grmeyen phelinin savunma hakk kstlanm olmaktadr. AHM kararlarna gre tutuklama kararnn, savunma tarafndan incelenebilecek delillere dayandrlmas gerekir; soruturmann gvenlii gerekesiyle savunma tarafndan incelenip gr bildirilmesine izin verilmeyen deliller, bir tutuklama karar iin dayanak tekil edemez.24 AHMnin bu yaklamnn dier koruma tedbiri kararlar iin de uygulamas gerekmektedir. Savunmann, tutukluluu ya da tutukluluun devamn deerlendirebilmesi iin dayanak delillere ulama olanana sahip olmamas silahlarn eitlii ilkesine de aykrlk oluturmaktadr. AHM, phelilerin delilleri karartma ihtimalinin nne gemek ve soruturmann amacn tehlikeye drmemek maksadyla toplanan delillerin pheli ve mdafiinden gizli tutulmasnn, savunma hakknn nemli lde kstlanmas suretiyle gerekletirilemeyecei, bu nedenle tutuklama tedbirinin hukuka uygunluunu deerlendirebilmek iin nemli bilgi ve belgelere phelinin ve mdafiinin ulamasnn salanmas gerektiini vurgulamaktadr.25 Tutuklama amal yakalama (eski adyla gyabi tutuklama) tedbirinde de, zel gizlilik olduu iddiasyla soruturma aamasnda,
23 24 25
AHM, Schps/Almanya; MoorenAlmanya. AHM, Lamy/Belika. AHM, Lietzow/Almanya.
56
TUTUKLAMA RAPORU
avukata dayanak delillerin gsterilmemesi savunma hakknn kstlanmas anlamna gelmektedir. Aada deinilecei zere, soruturma gizli olduu halde (CMK m. 153/2 olmasa bile), birok delilin basn-yayn organlar araclyla kamuoyuna yanstld ve tartld grlmektedir. pheli ve mdafiinin elde edemedii bilgi ve delillerin nc kiiler ve zellikle basn-yayn organlar tarafndan elde edilip kullanlmas gerei karsnda, drst yarglanma hakk iinde yer alan masumiyet/susuzluk karinesi ve savunma hakk temelden zedelenmektedir. Avukatlarn dosyay inceleme yetkileri gizlilik kararlaryla kstlanrken, gizlilik kapsamndaki delillerin basn ve yayn organlarnda gnlerce yaynlanmas/yaymlanmas vahim bir hukuk ihlalidir. Ne var ki bu trden fiilleri ileyenler hakknda gereken adli ilemlerin yaplmasndan ve sorumlularn cezalandrlmasndan geri durulduu gzlenmektedir. Soruturmalarn gizli yrtlmesi gerektii bir gerektir. Ancak savunma makamna kar ve zellikle tutukluluk tedbirinin uyguland hallerde verilen gizlilik kararlar savunma hakkn kstlamakta, phelinin de sulu muamelesi grmesine yol amaktadr. En azndan sulamann temelini tekil eden ve karartlma ihtimali ortadan kalkan, zellikle ifade ve sorgularda geen delil ve bilgilerin basn ve yayn organlar yerine, sulanan pheliye ve onun mdafiine gsterilmesi, bunlarn birer kopyalarnn verilmesi veya en azndan okutulmas yolu tercih edilmelidir. Aksi halde, pheliden bilmedii ve grmedii bir delil hakknda beyanda bulunmasn beklemek gibi mantk d bir sonuca ulalacaktr. Avukatlarn soruturma dosyasn inceleme hakk keyfi bir biimde kstlanamaz. Gizlilik karar verilen durumlarda, bu kararn gerekeli olmas zorunludur. Tm kararlar, sadece hukuki gereke deil, esas olarak somut olayn zellikleri dikkate alnmak suretiyle verilmelidir. TMKnin uyguland hallerde dahi avukatn, p-
57
helinin ifade tutanan, bilirkii raporlarn ve phelinin hazr bulunmak hakkna sahip olduu adli ilemlere ilikin tutanaklar alma hakk, gizlilik karar ileri srlerek engellenemez. AKBK, Avukatlk Mesleinin Serbeste fa Edilmesine likin Tavsiye Karar uyarnca da avukatlar mvekkillerinin haklarn ve menfaatlerini korurken meslek standartlara uygun olarak, ilgili btn dava dosyalarna ulama hakkna sahiptirler. (Kural I/7)
11.3. Gizli Tanklk

Gizli tankl dzenleyen Tank Koruma Kanununun26 amac, ceza muhakemesinde tanklk grevi sebebiyle, kendilerinin veya bu kanunda belirtilen yaknlarnn hayat, beden btnl veya mal varl ar ve ciddi tehlike iinde bulunan ve korunmalar zorunlu olan kiilerin korunmas amacyla alnacak tedbirlere ilikin esas ve usulleri dzenlemektir (m. 1). Yasada, koruma tedbirleri, korunacak kii tarafndan yaplacak ilemler, Tank Koruma Kurulu ile bal birimlerin alma esas ve yntemleri, kamu kurum ve kurulular ile koruma kararlarnn alnmasnda ve uygulanmasnda grevli personelin uyacaklar gizlilik kuralna ilikin esaslarn ynetmelikle dzenlenecei hkm bulunmaktadr. Dzenlemeye gre gizli tanklarn ifadelerinin duruma srasnda ses ve grntleri deitirilerek alnabilecek; mahkeme bu tanklar, sanklar veya avukatlar olmadan dinleyebilecektir. Bu durumda yargcn, gizli tann ifadesinin sadece kimliinin ortaya kmasn nleyecek blmlerini, durumada bulunma hakk olanlara aklamas yeterli olacaktr. (m. 9)
26
Tank Koruma Kanunu 27.12.2007 tarihinde yasalaarak, 5.7.2008 tarihinde yrrle girmitir.
58
TUTUKLAMA RAPORU
Ayn maddeye gre, duruma srasnda gizli tanklara sorulacak sorularn, tank hakknda uygulanan tedbirlerle orantl ve amaca uygun olmas gerekecek, yarg, tan dinlerken dolayl dahi olsa tann kimliini ortaya karacak soru sorulmasna izin vermeyecektir. Keif yaplmas durumunda da benzeri nlem ve yntemlere bavurulacaktr. Gizli tanklarn dinlenmesi iin getirilen sz konusu zel yntemler, Savunma hakkn kstlayacak ekilde uygulanamayacaktr. (m. 9/10) AHSnde iddia tanklarn sorguya ekmek veya ektirmek, savunma tanklarnn da iddia tanklaryla ayn koullar altnda arlmasnn ve dinlenmesinin salanmasn istemek (m. 6/ 3- d) adil yarglanma hakknn kapsamnda dzenlenmitir. Bu konuda devletin negatif ykmllnn yannda, hakkn kullanmn zorlatran engelleri kaldrmak anlamnda pozitif ykmll de bulunmaktadr. Normal koullarda kantlarn, elimeli iddialarn sann huzurunda, ak durumada sunulmas gerekmektedir. Kural bu olmakla birlikte, istisnai olarak kuraldan ayrlma halinde, istisnalarn da savunma hakkn ihlal etmemesi zorunludur. Bu kapsamda savunma makamna tann anlatmna kar, ya ifade alnd srada ya da yarglama aamasnda itiraz imkn tannmaldr. Mahkmiyet kararnn, gizli tann ifadesine dayandrlmas ve tann kimliinin de savunma hakkna zarar vermeden korunabilecei halde, bundan sapma gsterilmesi ve dolaysyla tana soru sorma olanann sana tannmamas adil yarglanma hakknn ihlalidir.27 Ulusal hukuk bakmndan tank olarak grlse de dinlenen gizli tanklarn anlatmlarnn yerel mahkemenin nne geldii ve deerlendirmeye esas alnd hallerde sana, aleyhindeki anlatm27
AHM, Ldi/svire; Doorson/Hollanda; Visser/Holllanda; Birutis vd/Litvanya; Kostovski/Hollanda
59
lara kar itiraz etme olana tannmaldr.28 Bunun nedeni gizli tank anlatmlarnn sank ve savunmannn yokluunda alnmas halinde, bu tanklarn beyanlarnn kasten uydurulmu, nyargl, husumete dayal veya gvenilmez zelliklere sahip olduklarnn kantlanamayacak olmasdr. Ayrca bu durumda mahkemede kimlikleri bilinmeyen gizli tanklarn sorular karsnda hal ve tavrlarnn gzlemlenmesi ve bylece gvenilirlikleri hakknda izlenim olumas da nlenmi olmaktadr. Yakn gemiteki uygulama rneklerinde, gizli tankln yasal amacndan uzaklat grlmektedir. Temel olarak gizli tankla dayandrlan, soruturma/ kovuturma srelerinde verilen tutuklama kararlar savunmann kstlanmas ynnden, silahlarn eitliine ve adil yarglanma hakkna aykrdr. Yargtayn, yakn gemite gizli tank ifadelerini mahkumiyet iin yeterli grmeyen kararlarna29 karn, zellikle tutuklama yoluyla ktye kullanma son derece ak olduu arpc rneklerle anlalm bulunan gizli tanklk kurumunun kaldrlmasnn doru olaca dnlmektedir.
11.4. Savunma Hakk ve Meslei

Avukatlarn yasal olarak yarg grevi yapanlar kapsamnda ifade edilmesinin temel nedeni, adil yarglanma hakknn temel gvencelerinden olan savunma hakknn en ideal kullanmnn savunma mesleiyle salanyor olmasdr. Bu kapsamda yargnn kurucu unsurlarndan olan bamsz savunmay serbeste temsil eden avukatlarn (Av. K. 1) bamszlk ve teminatnn salanmas konusunda devletin negatif ykmll yannda pozitif ykmll de bulunmaktadr.
28 29
AHM, Kostovski/Hollanda, Windisch/Avusturya. Yargtay 1. Ceza Dairesi, 3.3.2010 T.
60
TUTUKLAMA RAPORU
AKBK Tavsiye Kararna gre,30 avukatlarn, bamszlk ve teminat gvencesiyle, herhangi bir neden veya yolla, dolayl veya dolaysz mdahale, tehdit, bask, tevik etki ve snrlama olmakszn meslek grevlerini yerine getirmeleri, adaletin yerine getirilmesi iin bir ihtiya olarak kabul edilmelidir. Tavsiyeye gre hkmetlerin, barolar veya dier meslek avukat birliklerinin, yelerini uygunsuz snrlamalara veya haksz ihlallere kar korumalarna, bamszlklarn savunmalarna sayg gstermeleri gerekmektedir. Yine avukatlk meslek kurulularnn bir avukatn tutuklanmas veya hapsedilmesi halinde savunma yapan avukatlarn menfaatlerini de korumay ierir ekilde gerekli faaliyetleri yerine getirmeleri gerekmektedir. Uluslararas ve i hukuktaki ilkelere ve dzenlemelere karn uygulamada, zellikle zel yetkiyle yrtlen soruturma ve kovuturmalarda, avukatlarn mesleki grevlerini yrtmeleri nedeniyle ve hatta bizzat grev yaptklar soruturma ya da davalarla ilgili olarak haklarnda zel yasal dzenlemelere uymayan (Av K. M. 58) koruma tedbirleri uygulanmaktadr: Avukatlarn, brolar ve evleri baro temsilcilerinin yokluunda, avukatlara ilikin zel yasa hkmlerine aykr olarak aranmakta (CMK m. 130); gzaltna alnma yoluyla ifade alma yasal koullar olmadan gerekletirilmekte (CMK m. 145) ve avukatlar tutuklanmaktadrlar. Oysa meslek grevlerini yrten avukatlar hakknda verilecek tutuklama kararlarnn, grev zellikleri nedeniyle, genel gerekliliklerin de zerinde bir ciddiyet, zen ve duyarllkla ele alnmas gerekmektedir. Sz konusu uygulamalar, avukatn mesleinin zgrce icras ile ilgili temel prensipler kapsamnda, avukatn bamszlk ve teminatna, avukat mvekkil ilikisindeki gizlilie , ayn davadaki btn avukatlar mahkeme tarafndan eit saygya tabi olmas gerekliliine, silahlarn eitliine ve susuzluk karinesine aykrlk oluturmaktadr.
30
Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin, Avukatlk Mesleinin Serbeste fa Edilmesine likin Rec (2000) 21 sayl Tavsiye Karar.
61
Hibir biimde, avukatlar hakkndaki tutuklamay hakl klacak olgular mevcut deilken, tutuklama nedenlerine ilikin gereke saylamayacak kama/delilleri karartma phesine dayal soyut ibarelerle tutuklama kararlar verilmektedir. Avukatlarn stat ve meslek faaliyetleri gz nne alndnda kamaya ilikin olarak risk faktr ynnden en nitelikli olasln geerli olmas gerekmektedir. Kald ki, yukarda da aktarld zere, sz konusu uygulamalarda seenek tedbirlerin niin uygulanmadnn da bir yant yoktur. Yine yrtlen soruturmalarda yaanan uzun sre ve gelinen aama gz nne alndnda avukatlarn delillerin karartlmas phesine ilikin gerekeler de son derece yapay kalmaktadr. Hatta kimi tutuklama gerekeleri arasnda yarglamay etkilemeye almak yer almaktadr. Yasal savunma grevi kapsamnda zorunlu olan bu hususun, tutuklamaya gereke yaplmas bizzat savunmann bask altna alnmas anlam tamaktadr. zel yetkili soruturma makamlar tarafndan CMK m. 250nin pheliler asndan gvencesiz ve keyfilie olanak tanyan hkmlerinden yararlanmak iin dier gvenceli meslek emsallerinde olduu gibi, avukatlarla ilgili olarak da ncelikle rgtl su nitelemesine gidilmekte; phelilerin grevleriyle ilgili gvence nitelikli zel yasal dzenlemelerin alabilmesi iin de su tmyle zorlamaya dayal yorumlarla kiisel su olarak deerlendirilmektedir.
12. Yarg Etii

Tutuklama tedbirine ilikin uygulama, zgrlk ve gvenlik hakk ve adil yarglanma hakk balamnda, yargnn bamszl ile dorudan ilgilidir. Yargnn tarafszlnn gvencesi olan yarg bamszl, i hukukumuzda dzenlendii gibi, uluslararas kaynaklarda yargsal unsurlarla ilgili olarak szleme, ilke/ tavsiye kararlarnda ele alnmtr. Bunlar arasnda yarg ve savclarn mes-
62
TUTUKLAMA RAPORU
lek etiklerine ilikin kurallar, yarg bamszlnn temelinde yer almaktadr. Nitekim yarg etiine ilikin sorunlar, tutuklamada yaanan uygulama sorunlaryla dorudan balantl gzkmektedir.
12.1. Yarglar
Tutuklamaya ilikin yargsal kararlarla ilgili eletiriler daha ok yargnn tarafszlna odaklanmaktadr. Bu da yarglarn kendilerini bal hissetmeleri gerektiren yarg etii konusunu gndeme getirmektedir. Bu etik ilkeler, yarglarn tabi olacaklar kurallar belirli klarak yarglk teminat asndan gvence olutururken, ayn zamanda yargnn kamuoyu tarafndan demokratik ve etkin olarak denetlenmesini de olanakl klmaktadr. Yarg etii ve yarg bamszl konusunda temel belge srasyla, BM Yarg Bamszl lkeleri (1985)31, AKBK Hkimlerin Rol, Etkinlii ve Bamszl Konusunda Tavsiye Kararlar (1994)32 ve BM Bangalor Yarg Etii lkeleri (2003)dir.33 Bunlardan en son kabul edilen BM Bangalor Yarg Etii lkeleri balklarla unlardr: 1) Bamszlk lkesi, 2) Tarafszlk lkesi, 3) Doruluk ve Tutarllk lkesi, 4) Drstlk lkesi, 5) Eitlik lkesi, 6) Ehliyet ve Liyakat lkesi.
31 32
33
BM Yarg bamszl lkeleri (1985), Genel Kurulun 13.12.1985 tarih, 40/146 sayl kararyla onaylanmtr. Hkimlerin Rol, Etkinlii ve Bamszl Konusunda Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi Tavsiye Karar (R-94/12), Komitenin 13.10.1994 tarihli, 518. toplantsnda kabul edilmitir. Birlemi Milletler tarafndan 23.Nisan.2003 tarih ve 2003/43 sayl kararla kabul edilen Bangalor Yarg Etii lkeleri HSYK tarafndan, 27.6.2006 gn ve 315 sayl kararla benimsenmi ve bu durum Adalet Bakanl Personel Genel Mdrlnn 14.11.2006 gn ve 100289 sayl yazs ile hkim ve savclara duyurulmak zere tekilata bildirilmitir.
63
Yarglara ynelik meslek ahlk standartlarn oluturmak amacyla kabul edilen bu ilkeler tutuklama konusunda da (yargnn tarafszl ve tutarll ile ilgili olarak) son yllarda giderek younlaan tartmalara k tutmas ynnden gnceldir. Tutuklama uygulamasnda bamszlk ilkesine aykr olarak yarglarn, d etkenlerden (kamuoyu, medya, devlet organlar, meslek dayanmas vb. etkenler) uzak kalamadklar gzlenmektedir. Uygulama rnekleri arasnda kamuoyu tatmini saikli kararlar, tarafl medya yaynlaryla paralel kararlar, tutuklamaya itirazlarn reddi konusunda rtl ak mutabakatlar/ meslek dayanmas rnekleri, heyet bileimlerine gre deien standart kararlar yer almakta olup bu rnekleri oaltmak olanakldr. Bamszlk ilkesi, yarglarn yasama ve yrtme organlarnn etkisinden filen uzak olmakla kalmayp ayn zamanda yle grnmelerini de gerektirmesine karn, tutuklama uygulamas (zellikle zel yetkili mahkemelerdeki srelerde) sz konusu sbjektif ve objektif bamszlk ilkesine aykr izlenimlere yol amaktadr. Bu kapsamda adaletin gerek anlamda salanmas kadar, gerekletirildiinin grnt olarak salanmas da nemlidir. Doruluk ve tutarllk ilkesi, yarglarn yargnn doruluuna ve tutarllna ilikin kamusal inanc kuvvetlendirici nitelikte davranmalarn gerekli klmaktadr. lke uyarnca yarglar, tarafsz olarak karar veremeyecekleri durumda (sbjektif tarafszlk) veya makul olarak dnme yetenei olan bir kiide tarafsz olarak karar veremeyecei izlenimi yaratmas halinde (objektif tarafszlk), yarglamann herhangi bir aamasna katlmaktan ekinmelidirler. Yargcn tarafszln pheye drecek nedenler ileri srerek davadan ekinmesi CMK m. 30da dzenlenmitir. Ancak uygulamada objektif tarafszlk konusunda doan olumsuz durumlarda yarglar ekinmeyi adaletin doruluk ve tutarll asndan deil, kiisel ya da bakaca nedenlerle uygulamamakta, bylelikle bu nemli kurum ilemez klnmaktadr.
64
TUTUKLAMA RAPORU
Eitlik ilkesi, asl olarak ayrm yaplmakszn herkesin mahkemeler nnde eit muameleye tabi tutulmasn gerekli klsa da, tutuklama ya da tutukluluun devam kararlarnda yasaya uygun objektif ltler yerine ifte standartl uygulamalara gidilmektedir. Tutuklamada emredici yasal hkmlere ve AHM kararlarna kar temel insan haklar ihlallerine yol aan ve giderek daha da derinleen uygulama sorunlar ehliyet ve liyakat ilkesi ile dorudan balantldr. Yargsal uygulamada bir trl geleneksel davran kalplarnn ve uygulama alkanlklarnn alamam olmasnn nedeni de byk lde budur. Toplumdaki bireyler, yarg organlar ve unsurlar asndan hukuk ve adalet karsndaki duyarllk, dnden bugne giderek azalmtr. Kurallar grmezden gelinmekte, adaletin ve hakkn muhatabnn insan olduu ne yazk ki unutulmaktadr.
12.2. Savclar
BM Savclarn Rolne Dair Ynerge uyarnca; savclar, ulusal hukuka uygun olarak ve sanklarn ve madurlarn haklarna btnyle sayg gsterirler, devletlerin, tutuklamann ar kullanlmasndan ve ayrca hapisliin olumsuz sonularndan kanmak iin deiik usulleri kabul etme imknn aratrrlar. Ayn Ynergeye gre: Savclar, kamu yararn korurlar, objektif bir biimde hareket ederler, zanlnn ve madurun durumunu gerei gibi dikkate alrlar ve zanlnn yararna veya zararna olup olmadna bakmakszn ilgili her trl duruma dikkat ederler (m. 13/b). Maddede ele aln biimiyle savclarn kamu yararn koruma, objektif olma ve yanszlk ykmllkleri, i hukukumuzda da adil yarglanma ilkeleri kapsamnda dzenlenmi ilkelerdir. nk yarglama sreci, kamu yarar olarak gerei ortaya karmaya ynelmi bir sretir: Cumhuriyet Savcs, madd gerein arat-
65
rlmas ve adil bir yarglamann yaplabilmesi iin, emrindeki adl kolluk grevlileri marifetiyle, phelinin lehine ve aleyhine olan delilleri toplayarak muhafaza altna almakla ve phelinin haklarn korumakla ykmldr (CMK m. 160/2). Savclarn, insanlarn ok daha az gvenceye sahip olduklar soruturma srecinde, bu ykmllkleri, kovuturmaya gre ok daha nemlidir ve kendilerinden hak ihlallerine yol amamalar beklenmesine karn uygulamada aksi rnekler yaanmaktadr. Ceza soruturmalarnn kollua verilecek emir ve talimatlarla savclar tarafndan ynetilmesi gerekirken (CMK m. 164/2), aksine kolluk ynlendirmeleriyle yrtld gzlenmektedir. Bylelikle koruma tedbirlerine ve tutuklamaya karar verilen soruturma sreci, d etkilere ak hale gelmektedir. CMK m. 160/2nin emredici hkmne karn savclarn pheli lehine delilleri de toplamalar bir yana, soruturmalar, savunma hakk kapsamnda silahlarn eitliine aykr olarak (kstlama karar, gizli tank vd.) yrtlmektedir. Nitekim uygulama ierisinde iddianamelerde bu ykmlln yerine getirilmi olduunu gsteren bir irdelemeye rastlamak olanakl deildir. Yukardaki Tavsiyeye gre savclarn tutuklamann ar kullanlmasndan kanmalar ve seenek tedbirleri kabul etmeleri bir yana, Raporun ilgili blmlerinde aktarld zere tutuklamaya ilikin istemlerde ve gerekelendirmede, seenek tedbirlerin uygulanmasnda, tutukluluun incelenmesi ve devamna ilikin aamalarda, savclar, tutuklamay pein ceza olarak gren anlayla davranmaktadrlar. Bu tutum sonucunda yarglama sreci daha soruturma aamasnda bata susuzluk karinesi olmak zere bir dizi insan hakk ihlaliyle yrmeye balamaktadr. CMK m. 109 uyarnca, tutuklama nedenlerinin varl halinde, st snr yl ve daha az hapis cezasn gerektiren sularda, phelinin tutuklanmas yerine adli kontrol altna alnmas olanakl ol-
66
TUTUKLAMA RAPORU
masna; ayrca hakknda tutuklama karar verilmi olan phelinin veya C. Savcsnn istemi zerine tutuklamann adli kontrol tedbirine dntrlmesine olanak salanm olmasna karn savclar bu olanaklar kullanmamaktadrlar. Gereksizce uzun sren soruturma srelerinin ardndan ilk durumada verilen tahliye kararlar pein cezalandrmann somut rnekleridir. Susuzluk karinesine tmyle aykr olarak gerekleen bu trden uygulamalar sonucunda cezaevinde gerekleen intihar eylemleri; intihar akabinde dzenlenen iddianame rnekleri, bu trden hukuki aypl uygulamalarn gayr insani sonularn en ac bir biimde gzler nne sermektedir. Gnmzde zel yetkili savclk kurumu, genel olarak ceza yarglamasnda olduu gibi zel olarak tutukluluk uygulamasnda da ayr bir fenomen halini almtr. Yakn gemite yaanan olaylar, CMK m. 250 ile yetkili savclar tarafndan yrtlen soruturmalarda tutuklamann, bir tedbir olmasnn ve hatta pein ceza uygulamasnn tesinde, siyasi mdahale ve hatta kiisel saiklerle kullanld izlenimini vermektedir. Aslolann hzl soruturma ve tutuksuz yarglama olmasna karn, arlkl olarak zel yetkili savclklar eliyle yrtlen soruturma srelerinde, maddi gerein aratrlmas bir yana gerein ortaya kmasn zorlatracak ve geciktirecek tercih edilmi belirsizlikler ve usul karmaasna dayal yntemler hakl yaknmalara neden olmakta, bu yolla haksz tutukluluklarn ilaveten uzamasna ve ar maduriyetlere neden olunmaktadr. pheli/ sanklarn yasal koullara uygun olmayan tutukluluklarnn uzamas iin, usul hkmlerinin son derece yapay gerekelerle zorlanmas ve dolaysyla tutuklamaya itiraz yolunun kullanlamaz hale getirilmesi hatal olmann da tesinde bu trden uygulamalar aypl klmaktadr.
67
13. zel Yetkili Mahkemeler

CMK m. 250 ile yetkilendirilmi ar ceza mahkemeleri kurulduklarndan bu yana, zellikle de son zamanlardaki tutuklama pratikleri konusunda son derece olumsuz bir tablo izmektedirler. Yukarda aktarlan hemen her sorun alannda zel yetkiyle srdrlen yarglama sreleri en olumsuz rnekleri oluturmaktadr. Bu srelerde tutuklama uygulamas, en bata, yukarda deinilen yarg etii kapsamnda sbjektif ve objektif bamszlk/ tarafszlk ynnden son derece olumsuz bir grnmdedir. te yandan bu mahkemelerin tutuklama tedbirine bylesine kolay ve sk bavurmalar, genel mahkemeleri de hak ve zgrlkler konusundaki duyarllk asndan olumsuz rnek olarak etkilemektedir. Bu kapsamda yrtlen soruturma ve kovuturma srelerindeki tutuklama uygulamas en bata savunma hakk ve silahlarn eitlii ynnden (kstlama karar, gizli tank vd.) sorunludur. Susuzluk karinesi ve adil yarglanma hakk kapsamnda savunma hakknn kullanmn engelleyen zel yarglama usulleri, insan haklar ve hukukun stnl prensipleri ile badamamaktadr. Yine bu kapsamda yrtlen soruturmalarda, su nitelemesi yasal olmasa da fiilen zel yetkili savclarn tekelindedir. Soruturmalarn, emredici hkmlerin aksine, ounlukla savc yerine kolluk inisiyatifiyle yrtld dnldnde, bu tekel fiilen koruma tedbirlerini ve tutuklamaya karar verilen soruturma srecini, d etkilere ak hale getirmektedir. Bu fiili yetki, pheliler asndan dzenlemenin gvencesiz olan ve keyfilie olanak tanyan hkmlerinden (CMK m. 251) yararlanmak amacyla kullanlmaktadr. Bu amala rgt, cebir ve tehdit ve tanml sular ynnden ou zaman zorlama yorumlarla su (CMK m. 250) kapsamnda deerlendirilmektedir. Bu trden sulamalara dayal yargsal srelerin nemli bir ksmnn beraatla sonuland, bir ksmnda ise su vasfnn deierek rgtl su
68
TUTUKLAMA RAPORU
kapsamndan karlarak ceza verildii gz nne alndnda, zorlamalarn yol at adaletsizlik aktr.
14. Tazminat ve Rcu

Bir hukuk devletinde ceza yarglamasnda usul kurallar adil yarglanma hakknn temel gvencesidir. Bu kurallara uygun olmayan keyfi kararlarla kamu grevlileri tarafndan hak ihlallerine yol almasnn, kendileri asndan hukuki ve cezai sorumluluk gerektireceinin bilinmesi ve beklenmesi gerekmektedir. CMK m. 141 ve devamnda yer alan koruma tedbirlerine aykrlk halinde tazminat konusundaki dzenlemelere ve CMK m. 143/2de yer alan Devlet, dedii tazminattan dolay, koruma tedbiriyle ilgili olarak grevinin gereklerine aykr hareket etmek suretiyle grevini ktye kullanan kamu grevlilerine rcu eder hkmne karn, dzenleme kapsamnda hkim ve savclar hakknda rnek bir rcu karar bulunmamaktadr. Bu da tutuklamada keyfiliin nne geilmesini engelleyen anlaylara ortam hazrlamaktadr. te yandan rcu dzenlemesine karn, tefti endielerinin ve yaanan rneklerin tutuklayan deil, serbest brakan yargcn sorun yaayaca algsn destekliyor olmas da son derece dndrcdr. Hukuk devletinde hkimler ve savclar dhil hi kimse, hukuka aykr ve keyfi ilem ve kararlarndan sorumsuz deildir ve olmamaldr. Bu kapsamda getiimiz gnlerde Yargtay 4. Hukuk Dairesi tarafndan, koruma tedbirleri/ tutukluluk konusunda hukuka aykr ara kararlar nedeniyle yarglarn hukuki sorumluluuna ilikin olarak verilen karar, hak arama hrriyeti ve adil yarglanma hakk balamnda, insan haklarna aykr benzeri uygulamalarn nne geilebilmesinde Yargtay denetiminin gerekliliini aka ortaya koymaktadr.34
34
AHM, Kalay/Trkiye; zden Bilgin/Trkiye.
69
15. Medya
Hkimlerin bamszl, kuvvetler ayrl ilkesi kapsamnda yalnzca yasama ve yrtmeye kar deil, ayn zamanda yarglama organna, basna (medyaya) ve kamuoyu basksna kar da gvence altna alnmtr. AHS (m. 6) uyarnca, mahkemelerin bamsz ve tarafszl, adil yarglanma hakknn temel unsurlarndandr. Anayasaya gre de, yarg yetkisi, Trk Milleti adna bamsz mahkemelerce kullanlr (m. 9); hkimler, grevlerinde bamsz olup Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine gre hkm verirler (m. 138/1) ve Hibir organ, makam, merci veya kii, yarg yetkisinin kullanlmasnda mahkemelere ve hkimlere emir ve talimat veremez, genelge gnderemez, tavsiye ve telkinde bulunamaz (m. 138/2). Bamszln ve tarafszln basna kar korunmasna ilikin hkmler, Anayasada basn hrriyetinin, yarglama grevinin amacna uygun olarak yerine getirilmesini salamak iin snrlanabilecei (m. 28/6); Basn Kanununda ceza kovuturmasnn balamasyla hkm, kesinleinceye kadar hkim ve mahkemenin hkm, karar ve ilemleri hakknda mtalaa yaynlamak yasaktr (m.30/2) eklinde yer almaktadr. Basnn bu sorumluluu yukarda deinilen masumiyet/susuzluk karinesi asndan da son derece nemli bir sorumluluktur. (AHS m. 6/2, AY m. 36, 38/4) Karine, sululuu kesinlemi bir yarg kararyla henz belirlenmemi olan bir kimsenin sulu gibi kabulne/ sunulmasna engeldir. Mahkemeleri etkilemek amacyla, medyaya ve onun yaynlarndan kolayca etkilenebilen kamuoyuna, pheli ya da sann sululuuna dair bilgilerin aktarlmas AHS m. 6ya aykrlk oluturmaktadr. Yargnn dier ilem ve kararlarnda olduu gibi bir tedbir olarak uygulanmas gereken tutuklama konusunda da bu snrlamalara uygulamada hibir zaman uyulmamaktadr.
70
TUTUKLAMA RAPORU
Uygulamada yaynlarla, tutuklamann bir tedbir olarak uygulanmas deil, pein cezalandrma olarak uygulanmas tevik ve destek grmekte; tutuklama kurumunda yukarda aktarlan tm arpklklara karn, tutuklama kararlar alklanrken tahliye kararlar en ar biimde eletirilmekte ve bu yolla yarg kararlar ynlendirmeye allmaktadr. Uygulamada, gizlilik kararna konu soruturma ilemleri dahi, koruma tedbirleri uygulamasnn hemen ardndan ve hatta uygulamadan nce servis edildikleri medya organlarnda yer almaktadr. Eldeki gizli belge ve bilgilerin medyaya datlmas/ dattrlmas yoluyla soruturmann gizlilii ihlal edilirken, yargnn bamszlna ve tarafszlna, susuzluk karinesine ilikin yasal yasaklar inenmektedir. AHM, phelinin, polis ve basn mensuplar tarafndan daha soruturma aamasnda sulu gibi gsterilmesini susuzluk karinesine aykr bulmaktadr. Mahkeme, kamu grevlileri ve basn mensuplarnn, sann yarglanmas ve hkm ncesi beyanlarnda, kullanacaklar szlere dikkat etmeleri gerektii grndedir.35 Son derece yaygn ve aka srdrlen bu aykrlklara karn, bunlarn ait olduklar adli srelerdeki sorumlularna ilikin bir yaptrma rastlanmad gibi, bu dorultuda ciddi bir giriim de gzlenmemektedir.
16. Tutuklunun Salk Durumu

Devlet doal olarak, gzetimi altndaki tutuklularn yaamlarnn ve salklarnn korunmasyla ykml olup tutukluluk koullar insanlk onuruna uygun olmaldr.36 Tutukluluun veya tutu35 36
AHM, Borovsky/Slovakya. 5275 sayl Ceza ve Gvenlik Tedbirlerinin nfaz Hakkndaki Kanun, m. 27, 78-82,116; Ceza nfaz Kurumlarnn Ynetimi ile Ceza ve gven-
71
kevi koullarnn, kiilerin salklarnn bozulmasna yol amamas gerekmektedir. Devletin bu ykmlle uymamas, tutukluluun birey asndan yol at kanlmaz zorluklarn, makul/ anlalabilir llerin dnda gereklemesi halinde bu durum, AHSnin ikence ve kt muameleyi yasaklayan 3. maddesine de aykrlk oluturmaktadr. Hasta bir insann tutukluluunun insanlk d ya da onur krc muamele olup olmadn incelerken AHM, a) Tutuklunun salk durumunu, b) Tutukluluk srasnda gsterilen bakm ve tedavinin yeterli olup olmadn, c) Salk durumu gz nnde bulundurulduunda, tutukluluk durumunun devamnn doru olup olmayacan, d) Hastann durumundaki ktlemesi olasln gz nne almaktadr. Tutuklu, hastal nedeniyle serbest braklmyorsa, o zaman AHM, devletin yeterli tedavi ve destek verip vermediini, tutuklu hastann tedavisine ilikin kaytlarn dzgn tutulup tutulmadn incelemektedir.37 AHMnin inceledii noktalardan biri de, bylesine ar hastalklar bulunan bir kiinin neden teminatla tahliye edilmediidir. Yal, hasta insanlarn uzun sre tutuklu kalmas da, tek bana ihlal nedeni olabilmektedir.38 Uygulamada, bir yandan tutuklama tedbiri uygulamasndan kaynaklanan insan hakk ihlallerinin, te yandan devlet gzetimi altndaki tutuklularn yaamlarnn ve salklarnn korunmas ykmll konusundaki kaytszlklarn, ciddi salk ve yaam sorunlarna yol at gzlenmektedir. Yaanan ar travma sonucunda intihar vakalarna uzanan olaylarn olaan grlmesi olanakszdr.
37 38
lik Tedbirlerinin nfaz Hakknda Tzk m. 111-117, 119-121. AHM, Aleksanyan/Rusya. AHM, Farbtuhs/Litvanya.
72
TUTUKLAMA RAPORU
17. Yakalama ve Sevk/ Yol Tutuklamas

Yasal dzenleme uyarnca kaak olan pheli/ sanklar hakknda dzenlenebilecek yakalama emri; soruturma evresinde savcnn istemi zerine sulh ceza yargc tarafndan (CMK m. 98/1); kovuturma evresinde ise resen veya savcnn istemi zerine hkim veya mahkeme tarafndan dzenlenir (CMK m. 98/3). Hakknda yakalama emri dzenlenebilecek kaak ise yasada yle tanmlanmaktadr: Hakkndaki kovuturmann sonusuz kalmasn salamak amacyla yurt iinde saklanan veya yabanc lkede bulunan ve bu nedenle mahkeme tarafndan kendisine ulalamayan kiiye kaak denir (CMK m. 247/1). Yasada yakalama ve tutuklama birer koruma tedbiri olarak yasada ayr ama ve kaytlarla dzenlenmi olup, bu tedbirlerin birbirleri yerine ikamesine hibir biimde olanak bulunmamaktadr. Buna karn getiimiz gnlerde zel yetki ile yrtlen bir kovuturmadaki tensip kararnda ok sayda sank hakknda CMK m. 98/3 kapsamnda verilen yakalama karar, birok ynden hakl eletirilere konu olmu, TBB Bakanlnn basn aklamasnda da ele alnarak deerlendirilmitir.39 Karar, kimi deerlendirmelerde rutin (!) uygulama olarak sunulsa da, bu uygulama tutuklama uygulamasnda son derece tehlikeli zellikler tamaktadr. ncelikle, fiilen kaak olmayan bir kiinin, katalog su kapsamnda kaak varsaylmas yakalama tedbirine ilikin yukarda aktarlan yasal dzenlemeye uygun deildir. Yakalama karar, kendisine mahkeme tarafndan ulalabilir olan ve hibir durumda kaak saylamayacak kiiler hakknda uygulanamaz. Bundan da te soruturma evrelerinde verilen salverilme ya da itiraz sonucu tahliye kararlar ve bunlara dayanak gerekeler, bundan sonraki sre/ evre asndan phelilerin zgrlnn korunmas lehine yorumlanmas gereken yargsal kantlardr. Tm bunlara karn, zaten etkinlii son derece tartmal tutuklu39
http://www.barobirlik.org.tr/haberler/?sayfa=1.
73
luun incelenmesi ve tutuklua itiraz yollar, bir de bu trden zorlamaya dayal uygulamalarla tmyle etkisiz klnm olacaktr. Uygulamann erken bir sakncas, aada ayrca deinilecei zere, baka yarg evresinde bulunup hakknda haksz yakalama karar verilen pheli/ sann, CMK m. 94 uyarnca, yol/ sevk tutuklamas ile kar karya kalacak olmasdr. Bunun dnda haksz yakalamaya karar veren mahkeme tarafndan verilmesi ok olas bir haksz tutuklama karar ve uzak duruma gn (somut olay rneinde bu sre 5 aydr) ihlal zincirinin devam eden halkas olacaktr. AHM bakmndan sorun oluturacak bir baka olumsuz uygulama, yakalanan kiinin mahkemeye gtrlmesi ile ilgili sevk tutuklamas ya da yol tutuklamas denilen, 5353 sayl Kanunla deiik m. 94 uygulamasndan kaynaklanmaktadr: Bilindii zere CMK sisteminde, pheli veya hkmllerin geri verilmesi ile ilgili uluslararas szlemelerden doan ykmllk dnda, gyabi tutuklamaya yer verilmemitir. Karar veren hkim veya mahkeme bir baka ehirde ise, kiinin nne getirildii en yakn yer hkimi tarafndan kimlik tespitinden sonra, (yerine getirilen yakalama emrindeki sorularn yantlanmasnn ardndan serbest braklmas istenmiyorsa) sevk tutuklamas karar verilmektedir. Bu karar veren hkimin, kiinin tutukevine gtrlmeksizin esas mahkemenin bulunduu ehre gtrme emrini kararnda yazmas halinde sorun zlecek olsa da; ou zaman personel ve ara sknts nedeniyle bu yaplamadndan kii, uzun sre sevk tutuklamas karar verilen ehirde fiilen tutulmaktadr. Oysa AHS m. 5/3 uyarnca: Bu maddenin 1.c fkrasnda ngrlen koullar uyarnca yakalanan veya tutulan herkes hemen bir yarg veya adli grev yapmaya yasayla yetkili klnm dier bir grevli nne karlmaldr; kiinin makul bir sre iinde yarglanmaya veya adli kovuturma srasnda serbest braklmaya hakk vardr. Salverilme, ilgilinin duru-
74
TUTUKLAMA RAPORU
mada hazr bulunmasn salayacak bir teminata balanabilir. Dzenlemede sz edilen adli grev yapmaya yasayla yetkili klnm bir hkim veya adli grev yapmaya yasayla yetkili klnm dier bir grevlinin, yakalanan kiiyi tutuklamaya veya serbest brakmaya yetkili ve yarg gvencelerine sahip bir kii olmas gerekmektedir.40 Oysa deiik CMK m. 94 uyarnca: Sevk tutuklamas karar veren yargcn, AHS m. 5/3 kapsamnda adli grev yapmaya yasayla yetkili klnm bir hkim veya adli grev yapmaya yasayla yetkili klnm dier bir grevli saylmas olanakl deildir: Sevk tutuklamas karar veren yargcn grevi, yakalanp nne getirilen kiinin, yakalama emrinde belirtilen olup olmadn aratrmaktan ibarettir. Kimlik tespitinin kiiyi doruladnn anlalmas halinde (bu emri dzenleyen yarg tarafndan ilemden sonra serbest braklmann aka istenmesi hali hari), ilemi yerine getiren en yakn yer yargcnn verecei tek karar; bu kiinin bekletilmeden yakalama emrini veren mercie derhal gtrlmesine ilikin sevk tutuklamas karar olacaktr. Uygulamada eleman ve ara sorunlar nedeniyle yakalama emri karan hkim tarafndan dinlenip salverilecek pek ok kimse yasaya aykr olarak gnlerce, hatta haftalarca karld hkimin bulunduu yerdeki tutukevine kabul edilip orada kalmaktadr. Bu karara kar yaplacak itirazn ise, halen yakalanann kimlii ile ilgili hata dnda bir sonu vermesi mmkn bulunmamaktadr. Bu nedenle bu kiileri asl hkimine hemen sevk etmemeyi, yeni bir itiraz nedeni olarak dzenlemek gerekmektedir. zellikle byk ehirlerdeki personel ve nakil arac sknts nedeniyle bu kiilerin, yakalama emrini veren hkime derhal gtrlmemeleri halinde, yakalama emrini veren hkimle sevk tutuklamas karar veren hkimin hemen temasa geerek, silahlarn eitlii kuralna da uyarak telekonferans sistemiyle istinabe grevini yerine
40
AHM, Assenov/Bulgaristan.
75
getirip kiilerin sevk tutuklamasndan doabilecek maduriyetlerinin ve AHS m. 5 ihlalinin nne geilmesi yerinde olacaktr.
18. SONU
Tutuklama uygulamasnda yaanan byk sorunlarn nedenleri yasal dzenlemelerden ok uygulayclardan kaynaklanmaktadr. Uygulayclarn Anayasa, AHS ve CMKya uygun davranmalar durumunda, yaanmakta olan sorunlar tmyle ortadan kalkmasa da, en aza indirilebilecektir. Yaanan olaylarn, tefti endieleri ile tutuklayan deil, serbest brakan yargcn sorun yaayaca algsn destekliyor olmas dndrcdr. Koruma tedbirlerine aykrlk halinde devletin tazminat demesine yol aan kamu grevlilerine rcu etmesini dzenleyen ve uygulanmayan yasa hkm (CMK m. 141, 143/2) mutlaka uygulamaya geirilmelidir. Yasal altyapnn tm olanaklarna ve hatta emredici hkmlerin varlna karn, zellikle CMK m. 100/3te dzenlenen katalog sular ynnden uygulamaya, tutuklamann seimlii deil, zorunluluu anlay egemendir. Uygulamada btn tutuklama kararlarnda phe koulu ile birlikte risk koulu da aranmasnn salanabilmesi iin, katalog sular dzenlemeden karlmal; ncelikle adli kontrol nlemlerinin uygulanmas ykmll getirilmeli; bunlarn yeterli olmayacann dnld durumlarda, tutuklama zorunluluu gerektiren nedenlerin varl ya da devam ettiine ilikin gerekelerinin aklanmas zorunlu klnmaldr. Tutukluluun resen ve itiraz yoluyla incelenmesi, AHS m. 5/4 kapsamnda davallarn tutukluluk halinin yasallna kar kma imkn salayan etkili bir itiraz olana sunmamaktadr. Yasal dzenleme yoluyla, incelemenin dosya zerinden yaplmas yerine, ekimeli ve ak duruma yoluyla yaplmas salanmaldr.
76
TUTUKLAMA RAPORU
Yine tutukluk karar ieren dosyann temyiz incelemesi evresinde, tutukluluun gzden geirilmesine ilikin CMK m. 108/1 dzenlemesinde varolan yasal boluk giderilmelidir. Tutukluluun devamnda yasal dzenleme, makullk koulu yerine azami sreler getirmitir (CMK m. 102). Bunlardan ar cezalk sulardaki be yllk azami tutukluluk sresi AHS m. 5 dzenlemesindeki makul sreyi amaktadr. Yasada, bu sreler dolmadan tutukluluk sresinin uzunluunu deerlendirebilmek iin bir kriter bulunmamaktadr. Bu balamda yasal dzenleme, tutuklulukta makul sre artn arayan Anayasa m. 19/8 ve AHS m. 5/ 1, 3 dzenlemelerine aykrlk tekil etmektedir. Bu nedenle CMK m. 102ye bir ek yaplarak, tutukluluun makul sreyi aamayaca belirtilmelidir. CMK m. 250 ile yetkilendirilmi ar ceza mahkemeleri kurulduklarndan bu yana, zellikle son zamanlarda giderek younlaan tutuklama konusundaki uygulamalaryla birok ar insan hakk ihlaline yol amaktadrlar. Raporda aktarlan hemen her sorun alannda zel yetkiyle srdrlen yarglama sreleri en olumsuz rnekleri oluturmaktadr. zel Yetkili Mahkemelerin tutuklama nlemine bylesine kolay ve sk bavurmalar, tm Trkiyedeki yarglama makamlarn kii hak ve zgrlkleri asndan olumsuz rnek olarak etkilemektedir. Demokratik devletin gerekleri ve insan haklar alannda yaanan arpc olumsuz rnekler, kaldrlan Devlet Gvenlik Mahkemeleri ile ad deiikliinden te bakaca yapsal farkllk gstermeyen, hatta gncel uygulamalaryla onlar da aan olaanst mahkeme zelliindeki CMK m. 250 ile zel yetkili mahkemelerin kaldrlmasn zorunlu klmaktadr.
77
78

Tutuklama Raporu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tutuklama Raporu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Trkiye Barolar Birlii nsan Haklar Merkezi

TRKYE BAROLAR BRL

Trkiye Barolar Birlii nsan Haklar Merkezi

Trkiye Barolar Birlii insan Haklar Merkezi

Trkiye Barolar Birlii insan Haklar Merkezi

Trkiye Barolar Birlii insan Haklar Merkezi

Trkiye Barolar Birlii insan Haklar Merkezi

Trkiye Barolar Birlii insan Haklar Merkezi

Trkiye Barolar Birlii insan Haklar Merkezi

Trkiye Barolar Birlii insan Haklar Merkezi

1. Giri 1.1. Genel Olarak

Trkiye Barolar Birlii insan Haklar Merkezi

1.2. Olaanst Yarglama Kapsamnda

Trkiye Barolar Birlii insan Haklar Merkezi

2.1. Tutuklu/ Hkml Oranlar

2.2. tham/ Beraat Oranlar

2.3. lkelere Gre Mahkumiyet Oranlar

Trkiye Barolar Birlii insan Haklar Merkezi

Fransa Almanya sve ngiltere Trkiye

98.9 96,5 94.7 90.3 70.0

2.4. Mahkemelere Gre Mahkumiyet/ Beraat Oranlar

Bir Koruma Tedbiri Olarak Tutuklama

3.1. Koruma Tedbirleri

3.2. Tutuklamann Amac

Trkiye Barolar Birlii insan Haklar Merkezi

3.3. Masumiyet / Susuzluk Karinesi

AHM, Mansur/Trkiye. AHM, Wernhoff/Almanya.

3.4. Orantllk /lllk lkesi

Uluslararas Hukukta Tutuklama Koullar

4.1. Genel Olarak

Trkiye Barolar Birlii insan Haklar Merkezi

4.2. nsan Haklar Avrupa Szlemesinde Tutuklama Koullar

4.2.1. Hukuka Uygunluk Koulu

AHM, Assenov/Bulgaristan. AHM, Douiyeb/Hollanda. AHM, Lukanov/Bulgaristan. AHM, Pantea/Romanya.

Trkiye Barolar Birlii insan Haklar Merkezi

4.2.2. Makul Kuku/phe Koulu

4.3.1. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi (AKBK) Tavsiye Karar

AHM, Fox, Campbell, Hartley/ngiltere; Murray/ngiltere; OHara/ ngiltere.

4.3.2. Birlemi Milletler (BM) Savclarn Rolne Dair Ynerge

Hukukta Tutuklama Koullar

5.1. Anayasa Kapsamnda

Trkiye Barolar Birlii insan Haklar Merkezi

5.2.1. Tutuklama Koullar

5.2.2. Katalog Su Koulu

Trkiye Barolar Birlii insan Haklar Merkezi

Trkiye Barolar Birlii insan Haklar Merkezi

5.3. Yasada Yer Almayan Tutuklama Neden ve Saikleri

Trkiye Barolar Birlii insan Haklar Merkezi

6. Seenek Tedbirler Balamnda Adli Kontrol

Mlga CMUK m. 104/sonda yer alan Soruturma konusu fiilin nemi ve

Trkiye Barolar Birlii insan Haklar Merkezi

7.1. Savclk lemleri Kapsamnda

AHM, Trzaska/ Polonya.

Trkiye Barolar Birlii insan Haklar Merkezi

7.2. Tutuklama Karar Kapsamnda

Trkiye Barolar Birlii insan Haklar Merkezi

AHM, Yac ve Sargn/Trkiye.

7.3. Kama phesi Gerekesi

7.4. Delillerin Karartlmas Gerekesi

AHM, Latellier/Fransa; Mamedova/Rusya.

Trkiye Barolar Birlii insan Haklar Merkezi

Trkiye Barolar Birlii insan Haklar Merkezi

AHM, Mller/Fransa. AHM, Paladi/Moldova.