Kompleksni brojevi

September 5, 2008

1
1.1

Kompleksna ravnina
Pojam kompleksnog broja

rjeenja kvadratne jednadbe s z ax2 + bx + c = 0 moemo napisati u obliku z x1,2 b = 2a b2 4ac 2a (2) (1)

ako za parametre kvadratne jednadbe vrijedi z b2 4ac < 0 rjeenja se ne nalaze u skupu realnih brojeva s Primjer: Primjer: x + 4x + 7 = 0 = x1,2
2

(3)

x2 + 1 = 0 = x2 = 1 = x1,2 = 1 4 = 2 16 28 = 2 3 2

(4)

(5)

kvadriranjem realnog broja nikako ne moemo dobiti negativne brojeve z da bi obuhvatili sva rjeenja kvadratne jednade moramo proiriti skup realnih s z s brojeva 1

1 KOMPLEKSNA RAVNINA deniramo imaginarnu jedinicu i2 = 1 rjeenje iz prvog primjera je imaginarni broj s x1,2 = i

(6)

(7)

rjeenje iz drugog primjera je kompleksni broj jer ima realni i imaginarni dio s x1,2 = 2 i 3 (8) iz denicije imaginarne jedinice slijedi i3 = i i2 = i i4 = i
2 2

(9) (10)

= (1)2 = 1

standardni oblik kompleksnog broja z = x + yi gdje su x, y R broj x zovemo realni dio kompleksnog broja z x = Rez broj y zovemo imaginarni dio kompleksnog broja z y = Imz dva kompleksna broja z1 = x1 + iy1 i z2 = x2 + iy2 (14) (13) (12) (11)

su jednaka ako su im realni i imaginarni dijelovi jednaki x1 = x2 i y1 = y2 (15)

kompleksne brojeve graki predstavljamo u kompleksnoj ravnini tako da broj c z = x + yi ideniticiramo s tokom (x, y) c

1 KOMPLEKSNA RAVNINA kompleksnu ravninu ponekad zovemo i Gaussova ravnina Im z y z = x + iy

Re z

Slika 1: Prikaz kompleksnog broja u Gaussovoj ravnini

1.2

Kompleksna konjugacija

ako je z = x + iy kompleksni broj, sa z oznaavamo njemu konjugirani kom c pleksni broj z = x iy (16) Im z y z = x + iy

x y

Re z

z = x iy

Slika 2: Kompleksni broj z i njemu konjugiranju kompleksni broj z u Gaussovoj ravnini

1 KOMPLEKSNA RAVNINA

1.3

Apsolutna vrijednost kompleksnog broja

apsolutnu vrijednost ili modul kompleksnog broja deniramo kao udaljenost toke z = (x, y) od ishodita kompleksne ravnine c s Im z

y |z| x

z = x + iy

Re z

Slika 3: Modul kompleksnog broja z = x + iy. Na krunici radijusa |z| nalaze se svi z kompleksni brojevi s modulom |z|. iz Pitagorinog pouka slijedi c |z| = x2 + y 2 (17)

1.4

Trigonometrijski oblik kompleksnog broja

neka je z = x + iy proizvoljni kompleksni broj ako modul kompleksnog broja oznaimo s r, moemo napisati c z x = r cos i y = r sin (18)

2 OSNOVNE OPERACIJE Im z y r x Re z z = x + iy

Slika 4: Veliine potrebne za deniciju trigonometrijskog oblika kompleksnog broja c kut moemo izraunati koristei pravokutni trokut na sl. 4 z c c tan = y x (19)

svaki kompleksni broj moemo napisati u trigonometrijskom obliku z z = r(cos + i sin ) kut obino zovemo argument kompleksnog broja c (20)

2
2.1

Osnovne operacije
Zbrajanje kompleksnih brojeva

kompleksne brojeve z1 = x1 + iy1 i z2 = x2 + iy2 zbrojimo tako da odvojeno zbrojimo realne i imaginarne dijelove z1 + z2 = (x1 + iy1 ) + (x2 + iy2 ) = (x1 + x2 ) + i(y1 + y2 ) (21)

zbrajanje kompleksnih brojeva u Gaussovoj ravnini jednako je zbrajanju vektora

2 OSNOVNE OPERACIJE Im z z1

z = z1 + z2

z2 Re z Slika 5: Zbroj kompleksnih brojeva z1 i z2 u Gaussovoj ravini zbroj kompleksnog broja z i njemu konjugiranog broja z je realni broj z + z = x + iy + x iy = 2x Im z z1 z = z1 + z2 Re z z2 Slika 6: Zbroj kompleksnih brojeva z i z u Gaussovoj ravini (22)

2.2

Oduzimanje kompleksnih brojeva

kompleksne brojeve z1 = x1 + iy1 i z2 = x2 + iy2 oduzimamo tako da odvojeno oduzimamo realne i imaginarne dijelove z1 z2 = (x1 + iy1 ) (x2 + iy2 ) = (x1 x2 ) + (y1 y2 )i (23)

oduzimanje kompleksnih brojeva u Gaussovoj ravnini jednako je oduzimanju vektora

2 OSNOVNE OPERACIJE Im z z2 z1 z = z1 z2 z2 Slika 7: Razlika kompleksnih brojeva z1 i z2 u Gaussovoj ravini Re z

razlika kompleksnog broja z i njemu konjugiranog broja z je imaginarni broj z z = x + iy (x iy) = 2iy Im z z = z1 z2 z2 z1 Re z z2 (24)

Slika 8: Razlika kompleksnih brojeva z i z u Gaussovoj ravini

2.3

Mnoenje kompleksnih brojeva z

pri mnoenju kompleksnih brojeva z z1 = x1 + iy1 u obzir uzimamo injenicu i2 = 1 c z1 z2 = (x1 + iy1 ) (x2 + iy2 ) z1 z2 = x1 x2 + ix1 y2 + ix2 y1 + i2 y1 y2 z1 z2 = x1 x2 y1 y2 + i(x1 y2 + x2 y1 ) i z2 = x2 + iy2 (25)

(26)

2 OSNOVNE OPERACIJE

umnoak kompleksnog broja z i njemu konjugiranog broja z jednak je kvadratu z modula broja z z z = (x + iy) (x iy) = x2 + y 2 = |z|2 (27)

mnoenje kompleksnih brojeva je jednostavnije ako koristimo trigonometrijski z oblik z1 = r1 cos 1 + ir1 sin 1 = x1 = r1 cos 1 z2 = r2 cos 2 + ir2 sin 2 = x2 = r2 cos 2 uvrstimo komponente x1 , y1 , x2 i y2 x1 x2 y1 y2 x1 y2 y1 x2 = r1 r2 cos 1 cos 2 = r1 r2 sin 1 sin 2 = r1 r2 cos 1 sin 2 = r1 r2 sin 1 cos 2 (30) (31) (32) (33) i y1 = r1 sin 1 i y2 = r2 sin 2 (28) (29)

realni dio produkta brojeva z1 i z2 x1 x2 y1 y2 = r1 r2 (cos 1 cos 2 sin 1 sin 2 ) = r1 r2 cos (1 + 2 ) imaginarni dio produkta brojeva z1 i z2 x1 y2 + x2 y1 = r1 r2 (sin 2 cos 1 + cos 2 sin 1 ) = r1 r2 sin (1 + 2 ) ukupni produkt brojeva z1 i z2 z1 z2 = r1 r2 [cos (1 + 2 ) + i sin (1 + 2 )] (36) (35) (34)

je kompleksni broj z s modulom |z| = r1 r2 r i argumentom 1 + 2 z1 z2 = r (cos + i sin ) (37)

2 OSNOVNE OPERACIJE Im z z = z1 z2

z2 z1 1 Re z Slika 9: Mnoenje kompleksnih brojeva u trigonometrijskom obliku z 2

2.4

Potenciranje kompleksnih brojeva

z = r(cos + i sin ) = z 2 = z z = r 2 (cos (2) + i sin (2)) , z 3 = z 2 z = r 2 r (cos (2 + ) + i sin (2 + )) z 3 = r 3 (cos (3) + i sin (3)) (38)

promotrimo prvo kvadrat kompleksnog broja z a zatim i treu potenciju istog broja c

(39)

pri svakom sljedeem potenciranju bi modul jo jednom pomnoili s r, a arguc s z mentu bi dodali jo jedan kut s n-ta potencija broja z z n = r n [cos (n) + i sin (n)]

(40)

ako primjenimo prethodnu formulu na kompleksni broj s jedininim modulom c dolazimo do de Moivre-ovih formula prva de Moivre-ova formula [cos () + i sin ()]n = [cos (n) + i sin (n)]

(41)

druga de Moivre-ova formula

[cos () i sin ()]n = [cos () + i sin ()]n = [cos (n) + i sin (n)] = [cos (n) i sin (n)]

(42)

2 OSNOVNE OPERACIJE

10

2.5

Dijeljenje kompleksnih brojeva

kompleksne brojeve z1 = x1 + iy1 i z2 = x2 + iy2 (43)

dijelimo tako da racionalziramo nazivnik x1 + iy1 x1 + iy1 x2 iy2 z1 = = z2 x2 + iy2 x2 + iy2 x2 iy2 x1 x2 + y1 y2 x1 y2 i + x2 y1 i = 2 x2 y2 i2 2 x1 x2 + y1 y2 x2 y1 x1 y2 + i = 2 2 x2 + y2 x2 + y2 2 2

(44)

kao i u sluaju mnoenja, dijeljenje kompleksnih brojeva je jednostavnije ako c z koristimo trigonometrijski oblik z1 = r1 (cos 1 + i sin 1 ) i z2 = r2 (cos 2 + i sin 2 ) uvrstimo komponente x1 , y1 , x2 i y2 x1 x2 y1 y2 x1 y2 y1 x2 nazivnici u formuli (44) brojnik realnog dijela kvocijenta x1 x2 + y1 y2 = r1 r2 (cos 1 cos 2 + sin 1 sin 2 ) = r1 r2 cos (1 2 ) brojnik imaginarnog dijela kvocijenta x2 y1 x1 y2 = r1 r2 cos 2 sin 1 r1 r2 cos 1 sin 2 = r1 r2 sin (1 2 ) (52) kvocijent brojeva z1 i z2 u trigonometrijskom obliku z= (51) = r1 r2 cos 1 cos 2 = r1 r2 sin 1 sin 2 = r1 r2 cos 1 sin 2 = r1 r2 sin 1 cos 2 (46) (47) (48) (49) (45)

2 2 x2 + y2 = r2 2

(50)

z1 r1 = (cos (1 2 ) + i sin (1 2 )) z2 r2

(53)

2 OSNOVNE OPERACIJE modul broja

11

z1 = r(cos + i sin ) (54) z2 je kvocijent modula brojeva z1 i z2 , a argument broja z je razlika argumenata brojeva z1 i z2 r1 r= i = 1 2 (55) r2 z=

2.6

Korjenovanje kompleksnih brojeva

elimo izraunati n-ti korijen kompleksnog broja z = r(cos + i sin ) z c z1 = n z = r1 (cos 1 + i sin 1 ) n-ta potencija broja z1 je upravo broj z
n n z1 = r1 (cos (n1 ) + i sin (n1 )) = z = r(cos + i sin )

(56)

(57)

modul n-tog korijena broja z je n-ti korijen modula broja z r1 = n r = | n z| = n |z| pri odredivanju argumenta n-tog korijena broja z moramo biti oprezniji oito rjeenje 1 = /n je samo jedno od moguih c s c

(58)

prisjetimo se da argumentu kompleksnog broja z uvijek moemo dodati viekratnik z s broja 2 jednadba za argument n-tog korijena zapravo glasi z n1 = + 2k = 1 = jo trebamo odrediti mogui raspon brojeva k s c ako vrijedi k n broju 1 dodajemo viekratnik broja 2 tj. ponavljamo s jedno od prijanjih rjeenja s s dakle, broj k se nalazi u intervalu 0, 1, . . . , n 1 takvim izborom nali smo svih n rjeenja jednadbe s s z z1 = n z (60) 2k + n n (59)

2 OSNOVNE OPERACIJE c Primjer: etvrti korijen broja z = r(cos + i sin ) jednadba z ima etiri rjeenja c s modul svakog rjeenja jednak je etvrtom korijenu modula broja z s c |z1 | = sva rjeenja jednadbe (61) s z z1,1 = z1,2 = = z1,3 = = z1,4 = =
4 4

12

z1 =

(61)

|z|

(62)

|z| cos |z| |z| |z| |z| |z| |z|

+ i sin 4 4 + 2 + 2 cos + i sin 4 4 + i sin + + cos 4 2 4 2 + 4 + 4 cos + i sin 4 4 + + i sin + cos 4 4 + 6 + 6 cos + i sin 4 4 3 3 + i sin + + cos 4 2 4 2

(63)

(64)

(65)

(66)

ako bi jo jednom poveali k broju /4 bi dodali 2, a to znai da bi ponovili s c c prvo rjeenje s Primjer: esti korijen broja 1 s broj 1 napiemo u obliku s cos (2k) + i sin (2k) = e2ki = 1 esti korijen broja 1 s (67)

11/6 = eki/3 ,

k = 0, . . . 5

(68)

3 EULEROVA FORMULA skica korijena u kompleksnoj ravnini Im z z3 z2

13

z4 r=1

z1 Re z

z5

z6

Eulerova formula
svakom realnom broju t moemo pridruiti kompleksni broj z z z = cos t + i sin t za takav broj koristimo posebnu notaciju eit cos t + i sin t koju zovemo Eulerova formula iskoristimo prethodne rezultate za mnoenje kompleksnih brojeva z z1 = cos x + i sin x = eix i z2 = cos y + i sin y = eiy (71) (72) (70) (69)

z1 z2 = cos (x + y) + i sin (x + y) = eix eiy = ei(x+y)

prethodni izraz se lako pamti jer se ekvivalentna formula pojavljuje kod svih eksponencijalnih funkcija ax ay = ax+y (73)

3 EULEROVA FORMULA

14

funkcije sinus i kosinus moemo izraziti pomou eksponencijalne funkcije (70) z c eit + eit = cos t + i sin t + cos t + i sin (t) = 2 cos t 1 it e + eit 2 = cos t + i sin t cos t i sin (t) = 2i sin t cos t = sin t = 1 it e eit 2i (74) (75) (76) (77)

eit eit