SLAM HUKUK FELSEFES AISINDAN MEDNE VESKASI

Mustafa KELEBEK*

GR Hukuk felsefesi, bir bilgi dal olarak hukuk kavram altnda toplanan btn olay ve kurumlar felsefi bir yaklamla ele alr. Btn felsefe dallarnda olduu gibi konusuyla ilgili genel esas ve ereveleri belirler. Ahenkli bir hukuk dzeni ile uyumlu bir toplum ve devlet yapsn salayabilecek normatif kurallarn anahatlarn izmeye alr. slam hukuk felsefesi de slam hukukunun amalarn, genel bir ereve dahilinde ve sahip olduu kendisine has zelliklerine uygun olarak inceler._1 Bu almada, Medine Vesikas tarihi deeri, kaynaklar, hukuki boyutu, ahlak ve adalet ilkeleri itibariyle tad nem gibi hukuk felsefesi ve devlet felsefesinin yakn ilgi alanlarna giren ynleri ile ele alnmakta, devlet felsefesine gre tanmlanmaya, hukuk felsefesine gre tahlil edilmeye ve ifade ettii sosyolojik/siyasi boyutu belirlenmeye allmaktadr. alma, genel anlamda felsefe, hukuk felsefesi, devlet felsefesi, kamu hukuku, anayasa ve idare hukuku alanndaki baz eserlerle, bn Hiamn Siyeri, Ebu Yusufun, el-Harc, Yahya b. Ademin el-Harc, bn Recebin el-stihrarc ve bn Kuteybe gibi vesikann metnini nakleden ve yorumlayan kaynaklarla gnmz slam Hukuk Aratrmaclar ve dnrlerinin bu alandaki deerlendirmelerine dayanmaktadr. Gerek Batl gerekse slam dnyasnda gerekletirilen gerek ve topik eserlerin, felsef akmlarn devlet felsefesi alanndaki deerlendirmelerine ksaca deinildikten sonra, topyac devlet anlaylar na, zellikle de Thomas More ve Tommasa Campanellann topyalarna atflar yaplmaktadr. Bu deerlendirmelerden sonra, teori ve pratii ile fiilen uygulanm bir yazl belge olan Medine vesikasna geilmektedir. fade edelim ki, bu vesika, sadece kurulmakta olan bir devletin kurulu metni deil, bunun tesinde kkl devlet gelenekleri olan bir siyasal yaplanmann modelini oluturmakta, beeriyetin airet geleneinden byk topluma doru yol almasnn tabii seyrini gstermekte, insanln ftraten devlet gibi bir byk organizasyona duyduu medeni ihtiyacn nasl giderilebileceini ifade etmektedir. Nitekim, bn Haldun (808/1404), devleti; insan nesli gibi doan, olgunlaan, yaayp len manevi organizma olarak tanmlar.2 Bu tanmda, sosyolojik derinlii olan engin bir devlet felsefesinin varln bulmak mmkndr. Tarihi sre iinde, doup gelien btn medeniyetler, devlet zerine fikr ve felsef paradigmalar oluturmulardr.

* C.. lahiyat Fakltesi Temel slam Bilimleri Blm Arap Dili ve Belagati Anabilim Dal retim Grevlisi. 1Abadan, Yavuz, Amme Hukuku ve Devlet Nazariyeleri, Gney Matbaaclk ve Gazetecilik, Ankara, 1952, s. 95; bn r, M. Tahir, slam Hukuk Felsefesi (vr. Vecdi Akyz-Mehmet Erdoan), klim Yaynlr, stanbul, 1998, s. 81-87. 2 bn Haldun, Ebu Zeyd Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddime (ev. Zakir Kadiri Ugan), I-III, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1968, I,431-436.

Thomas More ile 16. yy.dan itibaren somut felsef bir ereveye kavuan topyac devlet anlay, bundan bir asr sonra, 17.yy.da deiik bir versiyona ulam, topyacln farkl rnekleri ortaya km, dnya gndemine oturmu ve gerek bilim adamlarn gerekse siyaset adamlarn etkilemi, hatta, baz ynleriyle uygulama imkan bile bulabilmitir.3 Devlet felsesiyle ilgili balca felsefe akmlar aadaki gibi zetlene bilir. Felsef Akmlar Aristo (m.. 384-322) tarafndan en yksek ilim olarak nitelenen felsefe, insan bilgisinin vard neticelere ve imkanlarna dayanarak yaplm bir genelleme, bir sentez olup,4 geree ulamada vahiyden ziyade akl ve dnce yolunu izleyen bir st disiplini ifade eder,5 insan, toplum ve evren hakknda klli ve kapsayc bir izah denemesi yapar.6 Felsefe, tarihi srecine gre lka, Ortaa, Yenia (Renaissance), Aydnlanma a Felsefesi... gibi ksmlara ayrlrken 7 temel dnya grne gre de Metafizik Felsefe ve Diyalektlik Felsefe olarak iki ksma ayrlr.8 ada felsefi akmlar, Hristiyanlkla paralellik arzeden skolastik dnceye bir bakaldr nitelii tayan modern felsefenin sistematik yaps iinde gelierek, sanayi devriminden sonra olgunluk devrine doru yol alan siyasal, kltrel , ekonomik ve sosyal alandaki deiimleri ifade eder.9 19.yy.dan itibaren ada felsefe akmlarnn eitli temsilcileri olmutur. Saint-Simon (1760-1825) ve Auguste Comteun (1798-1857) temsil ettii positivism, David Friedrich Strauss (1808-1874), Ludwig Feuerbach (1804-1872) ve Karl Marxn (1818-1883) temsil ettii materyalizm, Friedrich Nietzschein (18441900) materyalist yaama felsefesi ile Wilhelm Dilthey (l833-l911) ve Henry Bergsonun (1859-1941) temsil ettii idealist yaama felsef ekolleri, 19.yy.a ait felsef akmlardr.10 20.yy.n felsef akmlarnyn yer yer 19. yy. felsef akmlar ile atma halinde olduunu sylemek de mmkndr. Bu dnemde, Franz Brentano (1838-1917), Edmund Husserl (1859-1938) ile Max Scheler (1874-1928), Fenomenolojiyi (Grngbilimi), Nicolai Hartmann (1882-1950), Neo Ontolojiyi (Yeni Varlkbilimi), Sren Kierkegaard (1813-1855), Martin Heidegger (1889 - 1977) ve Jean Paul Sartre (1905-1985?), Existentialismi (varoluuluku) temsil ederler.11 Bu felsef dnce akmlarn Modern Deneycilik ve zmleyici (Analitik ) Felsefe akm izler.12

3 Devlet felsefesi alannda telif edilen topik devlet anlaylar ve teorik anayasalarndaki baz prensiplerin gnmz devlet ynetimleri ve siyasal oluumlara etki ettii grlmektedir. topyac filozoflardan zellikle ikisinin, Thomas More ileTommasa Campanellann topyalar nem tamaktadr. zet bilgi iin bkz. (Ek: 1). 4 Edibali, Aykut, Sosyal Sistemlerin temelleri, Ota Yaynlar, stanbul, 1979, s.143,313 5 Hanerliolu, Orhan, Felsefe Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 1975, s.102. 6 Demir, mer, vd., Sosyal Bilimler Szl, Aa Yaynclk, stanbul, 1992, s. 133. 7 Geni bilgi iin bkz: Gkberk, Macit, Felsefenin Evrimi, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1979, s.2-87. 8 Hanerliolu, s. 102. 9 Russel, Bertrand, Bat Felsefesi Tarihi Yeni a (ev. Muammer Sencer), Kita Bilim Dizisi, stanbul, 1970, s.35-38; Demir vd. s.71. 10 Gkberk, ada Felsefe, s. 1-59 11 Gkberk, a.g.e.,s. 60-139. 12 Geni bilgisi in bkz.a.g.e., s.140-176

Devlet Felsefesi Genel bir tanmlama ile devlet; snrlar belli bir lke zerindeki otoriteyi ifade eden siyasal organizasyonun addr.13 Bu tanm, Marksist izgiye uygun grnmemektedir. Marksizm devleti; ekonomik egemenlii elinde tutan snfn siyasal rgt olarak tanmlar.14 Aristonun dnyaca nl takipisi Filozof Frb, devleti; en yksek kemal hayr ve saadete kendisiyle ulalan ve kendi kendine yeten bir birlik olarak tanmlar.15 nsan tanmay hedefleyen, bunun iin de tinin (evrensel akln) peine den panteist filozof Hegelin objektif ahlak idesinin, somut zgrln fiil halindeki realitesidir 16 diye tanmlad devleti, Duguit, bir toplumda idare edenle edilenlerin siyasi varln salayan bir kurum17, Kant ise, hukuk kurallar dahilinde yaayan insanlarn meydana getirdii bir birliktir18 eklinde tarif eder. Devlet Felsefesi (Philosophie de Ltar), ideal devletin kuramsal (nazar) yapsn inceleyen bir felsefe disiplini olup siyaset felsefesi ile yakndan ilgilidir. Devleti, felsef bir ideal olarak tanmlama ve bu ideal devleti eksik ve yanl devlet trlerinden ayrt edebilme alannda fikir yrtr. Devlet felsefesi alanndaki ilk zgn dncelerin olumasnda Frb, bn Sn, bn Bce ve bn Rd gibi slam filozoflarnn byk katklarnn varl kabul grmektedir.19 Sokrates (m..469-399) ve onun nl rencisi Platon (Eflatun) (m.. 427-347) devlet ekillerini timokrasi (timari), oligari, demokrasi ve tiranlk olarak belirtirler. Platonun rencisi Aristoteles (Aristo) ise devlet ekillerini grupta toplar: a. Monari: Tek kiinin egemenliine dayanan devlet.

b. Aristokrasi: Snf egemenliine dayanan devlet. c. Demokrasi: Btn vatandalarn egemenliine dayanan devlet.20

Esasen devletin ekil ve oluumu zerine ilk fikir yrten filozof, Platon olmutur. Platon Devlet adl eserinde, devletin snftan olutuunu, bunlarn, bilge (bilgice en ileri birisi, retmen, filozof, ynetici) koruyanlar (bekiler, yiitler, savalar, askerler) ve besleyenler (reticiler, iftiler, iiler) den meydana geldiini, ynetici ve asker snfn mlkiyet ve ailesinin olmadn, bunlarn toplum tarafndan beslendiini belirtir. Bu aristokratik devlet, topiktir. Devlette kanun yoktur. Ynetici bilge olduu iin zaten en adil kurallarla ynetmektedir. Platon Yasalar adl eserinde topik anlaytan geree doru bir yol izlemektedir.21

13 TDV slam Ansiklopedisi, stanbul, 1994, IX, 234. 14 Demir vd., s.90; Hanerliolu, s.61. 15 Bayrakl, Bayraktar, Frbde Devlet Felsefesi, stanbul, s.25. 16 Hegel,G.W.F.,Hukuk Felsefesinin Prensipleri (ev. Cenap Karakaya),stanbul, 1991, s.199-203. 17 Korkmaz, Fahrettin, Gazalide Devlet, Ankara, 1995, s.24. 18 Korkmaz, ayn yer; ayrca bkz.,en-Nebhn, Muhammed Faruk, slam Anayasa ve dare Hukukunun Genel Esaslar(vr. Servet Armaan), Snmez Neriyat, stanbul, 1980, s.3-4. 19 TDV slam Ansiklopdisi, IX, 237. 20Trh-i Felsefe, I,227. 21 Gkberk, Felsefenin Evrimi, s. 10-11.

Ortaa felsefesinin temsilcilerinden Aquinolu Thomas (1225-1274), bileyim diye inanyorum felsefesini inanaym diye biliyorum anlayna evirmi ve toplum felsefesinde Aristotalese uyarak insan toplumsal bir canl olarak nitelemi, devleti ise, insan erdemli klan ortam olarak vasfetmitir.22 Renaissance (Yenia) felsef akm ile devlet felsefesi alannda da bir deiim srecine girildi. talyan Nicolai Macchiavelli (1469-1527), ulusu, snrsz yetkiler tayan gl bakanl hkmdar devleti, Fr. dnr Jean Bodin (1530-1597) mutlak monariyi, Hollandal Hugo Grotius tabii hukuklu liberal devleti, Monarkn, yani, hkmdarn snrsz yetkisine kar olan monarkomaklar diye anlan bir grup dnr ise demokratik devlet tipini, zel mlkiyete kar sosyalist baz dnrler ise topyac devleti savunurlar ki, bunlarn en nl temsilcileri, zerinde daha detayl durulacak olan Thomas More (1480-1535) ile Tommasa Campanella (1568-1636) dr.23 16.y.yn J.Bodini ve N. Macchiavellisi gibi 17.yy.da, mutlak monai taraftar olan Thomas Hobbes (1588-1662) ile belirginleen Herkes herkesle sava halindedir., insan insann kurdudur anlay, devleti, nihaig kayna olarak grmekte24 ve bu gc bir kiiye vermektedir. yleki, Ona gre devlet bakan dne bile mdahale edebilmekte, dni ve btn dn kurumlar egemenlii altna alabilmektedir.25 18. yy.da aydnlanma felsefesini balatan John Lucke (1632-1704) yeniden liberal hukuk devletini savunur. Montesquieu (1689-1755) ve Jean Jacques Rausseau (1712-1778) devlette kuvvetler ayrl prensibini benimser.26 Rausseau, siyasi iktidarn bir mukavele ile devredilmesi ve devralnmas gereine ilikin dnceyi, kendisine temel gr olarak alr.27 Bylece, ada demokrasilerdeki, kuvvetlerin dengesi, zel mlkiyet gibi anlaylar geliip sistemlemitir. Nitekim 20. yy. fenomenolojik akm temsilcilerinden Max Scheler, metafizik anlaylarn her trn reddeden byk dnce akm olan Pozitivizm, Yeni Kantlk ve Historizm (Tarihselcilik)in gnmzde geni lde etkisini yitirdiini belirtir.28 Btn bu felsef akmlar, devletin gc ve kayna asndan anahatlaryla iki g kaynan esas almlardr. Bunlar; a. lahi g,

b. Kuvvet unsurudur. St. Augustunus ve Bossvet gbi dnrler, devletin kaynan ilahi meneli kabul ederken, baz dnrler ise kuvvetli olan devlete sahip olur anlayn, felsef kuram olarak gelitirmilerdir. Bu dnrlerden J.J.Rausseau,kuvvet haktr ilkesine kar, hak kuvvettir ilkesini benimsemitir.

22 Gkberk, a.g.e., s. 32-34. 23 Gkberk, a.g.e.,s. 42-45. 24 Gkberk ,a.g.e.,s.56-57. 25 Arslan, Ahmet, Felsefye Giri, stanbul, 1996, s.158-159; Gkberk, Felsefe Tarihi,stanbul, 1996, s.327. 26 Gkberk ,a.g.e.,s.72-73; en- Nebhan, Muhammed Faruk, slam Anayasa ve dare Hukukunun Genel Esaslar (ev. Servet Armaan), Snmez Neriyat, stanbul, 1980, s.3. 27 Rausseau, J.J., Toplum Anlamas, stanbul, 1992, s.89-94. 28 Gkberk,ada Felsefe , s.221.

ktidar ve devletin kaynann kuvvete dayandn benimseyen dnrler bu gc kimin temsil edecei hususunda gr birliine varamamlardr. Mutlak monarinin kat temsilcisi T. Hobbes, devlet gcnn tek kii elinde toplanmasndan yanadr. retmen-renci durumundaki Yunan filozoflar Platon ve Aristotelesin ileri srdkleri iktidar ve devlet gcn sekin bir zmrenin elinde bulundurmas gerektiine dair olan antikadan gelen dnceye, St. Simon ve A. Comte gibi dnrler de katlmaktadrlar. Temeli Yunan Filozofu Protagorasa kadar dayanan bir nc gr ise 20. y.y.dan itibaren gelime gsteren felsefe akmdr. Devletin gcn halktan aldn benimseyen bu grn belli bal temsilcileri, Rausseau, Locke, Hume, Mill ve Hayek gibi dnrlerdir.29 Batl dnrlerde, devlet felsefesi asndan var olan bu farkl yaklamlar, toplumlar tasnif ederken

aralarnda gr birlii salanamadna balamak mmkndr. Bunlardan kimisi sosyolojik kriterleri esas alrken, kimisi siyasal kriterlerden hareket ediyor, kimisi de ekonomik temelleri esas alyordu. Tnnies ve Durkheim, sosyolojik temellere dayanyor, Hobbes siyasi, Karl Marks ise ekonomik llere dayanyordu. Ferguson daha uygarlk izgilere nem veriyor, Saint Simon ve rencisi A. Comte daha felsef ve soyut kriterleri esas alyorlard. St. Simon ve A. Comte, toplumlarn geirdii evrelere gre ynetim biimlerinin yeni bir ekil aldn, tabiata hakim olunamayan teolojik dnemde, feodalizm ve mutlak monarizmin etkin olduunu, 1789 Fransz ihtilali ile sona eren metafizik dnemle liberalizme geildiini, pozitif dnemle sanayilemenin salanp bilimin hakim olduunu sylerler. Hobbes, toplumlarn siyasi bir kronoloji geirdiklerini syleyerek, bu zaman dilimlerinin, akrabalk balarnn etkin olduu aa kavimler a, monarik ynetimin hkm srd zaman dilimine imparatorluk a, vatandalk haklarnn alnd dneme ise demokratik toplumlar a olarak adlandrldn belirtir. sko tarihi Ferguson, btn insanlk tarihini, tabiatn bir paras olarak yaad vahilik a, orta zaman toplumlarnn yaad barbarlk a, insanln giderek ilerledii uygarlk a eklinde dneme ayrmtr. Amerikal yerliler zerindeki bir aratrmasna dayanarak 1877de Eski Toplum adl eserini yaynlayan Lewis Henry Morgan ayn grleri paylamakta, Feorier ise ayn ileri toplum anlayna katlmakla beraber bunlara bir zaman dilimi daha eklemekte ve toplumlarn tarihi srecini, vahet, barbarlk, pederahlk ve uygarlk olarak aklamakta idi. dealist devleti ve onun evrim emasn ele alan Hegel, Cermen mutlakiyetiliine doru yol alp somut tezahrnn Prusya monarisinde grld bir gelimeyi savunur. Ona gre, insanlk ocukluk devrini slm rnekleriyle Asyada, gnlik dnemini Yunanda, erkeklik dnemini Romada geirmi, olgunluk devrini ise Avrupada yaamaktadr. K. Marks, deiim temelini maddi unsurlar zerine kurmakta ve toplumlarn tarihi sre iinde dnem geirdiklerini sylemektedir. Bu dnemler, ilkel akrabalk balarnn geerli olduu komnal toplum, zel mlkiyet ve retim fazlalklarnn devlet eliyle organize edildii Asya ktasna has toplum, klelik, feodalizm ve kapitalizmin kanlmaz sonucu olan sosyalist toplum dnemleridir.30 Devlet felsefesi alannda Bat dnyasndaki bu gelimelerden asrlar nce slam dnyasnda da bir takm gelimeler olmutur. slam Devletler Hukuku (Siyer) zerine ilk eser yazan ve bu bahsi talebelerine okutan Ebu Hanife (.150/767) olmutur.31 Daha sonraki slam Hukukular da bu konuyu mstakil olarak ilemilerdir.

29 geni bilgi iin bkz., Okandan, Recai Galib, Devlet ktidarnda leri Srlen Doktrinler, HFD, XVII, Say: 3-4, s.561-591; ayrca, Arslan, s.158-160. 30 Bula, Ali, Tarih Toplum ve Gelenek, z Yaynclk, stanbul, 1996, s. 22-38. 31 zel, Ahmet, slam Hukukunda lke Kavram, Marifet Yaynlar, stanbul, 1984, s.20.

Hamidullah, Ortaa boyunca Mslmanlarla Hristiyanlar arasndaki mnasebetlerin devam ettiini, devlet zerine dnen ilk Renaissance melliflerinin slamla yakndan tanan spanya ve talyal olduklarn, hatta, baz Batl melliflerin bu etkileimi kabul ettiklerini ifade eder.32 Batl filozof ve dnrlerde olduu gibi slam dnyasnda da siyasi erkin snrlarnn tam olarak izildii sylenememektedir. slam dnrlerinin Kuran ve Hz. Peygamberin uygulamalarn tersyz eden anlay kabul etmeyen bir ortak kanaate sahip olduklar sylenebilir. Bununla beraber, Frb, farkl bir yol izlemekte, Platon ve Aristotelesin grlerine uygun olarak, sekin bir zmre veya kiiyi ngrmektedir. Devlet erkini bu sekinlerin dnda alelade kiilere teslim etmemektedir. Buna karlk, Gazali ve bn Teymiye devletin kaynan salt ilahi g olarak grmektedirler.33 Bu itibarla Batda St. Augustunus ve Bossvetin Gazali ve bn Teymiye ile paralel bir dnceye sahip olduklar sylenebilir. Gnmz slam Hukuku aratrmaclarndan Senhuri, ulusal egemenliin toplumsal szleme zerine kaim olduu fikrini ilk ortaya koyan dnrn J.J. Rausseau olduu, dier dnrlerin ise egemenlik ulusundur fikrinde olduklarn belirttikten sonra, slama gre insann snrsz bir egemenlik hakkna sahip olamyacan, snrsz egemenliin nihai otorite olan Allah ile Hz. Peygamberin ortaya koyduu ller bata olmak zere mmetin icma ile salanacan syleyerek, icma- mmet kavramnn ise Batdaki ulusal egemenlik fikriyle ayn olduunu vurgular. u kadar ki, buradaki egemenlik, Kitap ve Snnete ters dmeyen bir alan iinde alabildiine hareket imkan veren bir egemenliktir.34 Nitekim Sudan Anayasas, buna benzer bir dnceyi maddeletirmekte, nihai hakimiyetin ayet gerei Allaha aidiyetini kabul ederek, es-siyadetu li-abis-Sudani = egemenlii yrtme, kollama hakk Sudan halkna aittir demektedir.35 Devlet felsefesi asndan siyasi erkin kime verileceini en iyi yanstan model olarak demokrasiyi gren Batl filozoflardan Spinoza, demokrasinin kusurlarn sralarken; Demokrasinin kusuru orta yetenekli kiilerin ibana gelmesine imkan vermesidir. Bunun tek aresi, yksek mevkileri, eitim grm yetkili kimselerle snrlamaktadr. nsanlarn saysnn ok olmas bilgelik dourmaz. Aksine, en aalk dalkavuklarn en yksek mevkilere gemelerini salayabilir demektedir.36 Burada, rnek olarak, devlet felsefesi asndan tad nem nedeniyle, ilk ve byk slam filozufu Frb (338/950)nin el-Mednetul-Fdlesi ile Yusuf Has Hacibin (doumu: 410/1019) manzum eseri Kutadgu Biligine baklabilir.37 Frb, el-Mednetul-Fdlenin zellikle 26-37. fasllarnda devlet felsefesi asndan nem arz eden dncelerini aklamaktadr. Mkemmeli ve erdemi arayan insan gruplarnn iki ana ksma ayrldn, bunlardan birinci grubun kalknm erdemli toplumu, ikinci grubun ise kalknmakta olan erdemli toplumlar
32 Hamidullah, Muhammed, slamda Devlet daresi, s.55-56. 33 Frb,Ebu Nasr, Kitbu ri Ehlil-Mednetil-Fdle, Drul-Merk, Beyrut, 1991, s. 122-130; TDV slam Ansiklopedisi, IX, 236; el-Maverdi, Ebul-Hasen, el-Ahkmus-Sultniyye, Beyrut, ts., s. 3-21; bn Teymiye, es-Siysetu-eriyye (ev. Vecdi Akyz), stanbul, 1985, s. 33; Arslan, s. 158-160. 34 es-Senhuri, Abdurrazzak, Ahmed, Fkhul-Hilfe ve Tetavvuruh, el-Heyetul-Msriyyetul-mmetu lil-Kitab, Msr, 1993, s. 55-56. 35 Bkz. Sudan Anayasas, md. 4. 36 Spinoza, Benedict De, A Theologico Political Treatise and A Political Treatise, Dover Publ., Newyork, Trans. : by. R. Hom. Elwes, s. 385, 86-87. 37 Bu alandaki aratrmaclar, Frbyi slam aleminin ilk ve byk filozofu saymakta, Yusuf Has Hacib ile aralarnda byk benzerlikler grmektedirler. Yusuf Has Hacibiin eseri her nekadar edeb nitelii ile ele alnm olsa bile, eserin muhtevasnn devlet felsefesi asndan ifade ettii ayr bir deer olduu, felsefe aratrmaclarnca da kabul edilmektedir. Daha geni bilgi iin bkz. ARSAL, S. Maksudi, Hukuku Felsefesi Tarihi, stanbul, 1946, s. 130-135, ARAT, Reit Rahmeti, Kutadgu Bilig, Trk Dil kurumu Yaynlar, Ankara, 1991, I,VII-XXVIII. sayfalar; Arslan, s. 158-160.

oluturduunu aklamaktadr. Kalknm erdemli toplumun bykler, ortalar ve kkler olmak zere e ayrldn, bunlardan Byklerin tam uygar grubu, Ortalarn Byklere yakn bir grup oluturduklarn, Kklerin ise kentleme abas iindeki birimleri oluturduunu ifade etmektedir. Kalknmakta olan topluluklarn ky, oba (mahalle), iftlik ve tekhaneli yerleim birimlerinde yaadklarn, bunlardan ilk iki grubun kentli saylacaklarn son ikisinin ise kentin civar birimlerini oluturduunu anlatr. Erdemli kenti salkl bir vcuda benzetir. Nasl o vcudun merkezi ve reisi konumundaki organ kalb ise, erdemli kente de bir bakan gerekir.38 Bu bakann, tad nem ve zellik kalbin vcuttaki tad nem ve zellie benzer. Kalbin vcuda olan stnl ve sekinlii gibi kentin merkezi ve reisi durumunda olan bakannn da sekin olmas gereine inanan Frb, kent reisliinin herhangi bir kii tarafndan stlenilemiyeceini, bunun iin zel yetenek gerektiini, reislie hazr yaratlm bir ftrata ve iradeye sahip birisinin varlnn art olduunu topik bir anlay iinde savunur.39 Bakanda doutan gelen on iki zellik olmas gerektiini, bunlarn; salkl bir beden, iyi kavray, keskin anlay, dzgn aksan, bilgi, yeme/ime/ehvete dkn olmama, drstlk, yksek karekter, mala/mlke nem vermeme, adalet sahibi olma, azim sahibi olma ... gibi zellikler olduunu vurgular.40 Frbye gre, Erdemlikentin mukabili ve zdd el-Mednetul-Chile(Cahilkent)dir. Bir ok eidi olan Cahilkent Toplumunun ana zellii, lke ahalisinin gerek saadeti bulamam olmalardr. Bu lke eitlerinden herhangi birisinde yaayan vatandalar, beden sal ve iyi geim gibi maddi ve zahiri refah seviyesini ykselten kararlara ramen hak ve adaletten yoksun biimde, lkeyi ahsi karlaryla, heva ve hevesine gre yneten zalim bir yneticinin (kraln) basks altnda yaarlar.41 Devletin eklini krallk olarak gren Frb, elMednetul-Fdle(Erdemlikent)in iyi ve sekin krallar tarafndan, el-Mednetul-Chile (Cahilkent)in ise kt krallar tarafndan ynetildiini sylemektedir.42 Kamu hukuku alnnda nemli prensipler tayan Kutadgu Bilig, Frbnin el-Mednetul-Fdlesinden yaklak bir asr sonra Balasagunlu Yusuf Has Hacib tarafndan Karahanl Hkmdar Sleyman Arslan Hann olu Bura Karahana 1069 ylnda tamamlayp sunduu 6645 beyitten oluan ve zellikle devlet tekilatnda idare ve yrtmeyi ele alan manzum bir eserdir. Eserde drt nemli ahs devlet tekilatndaki drt nemli unsuru temsil etmektedir ki, bunlar, yle sralanabilir. a. Kutadgu Bilig (Hkmdar): Devleti ilahi bir emanet olarak devralmtr. Bu nizam drt ana direk zerinde yrr. - TRE(kanun): Temel hedefi lkede adaleti salamak olan btn kanunlar. - UZLUK(iyilik): Kanun toplum yararna kullanlr. - TZLK(eitlik): Bey ile kul (hkmdar ile vatanda) arasnda fark gzetilmez. -KLK(insanlk): Kanun gnei btn insanlara ulamal, btn yer aydnlatlmaldr. b.Aytold(Kut): Adaleti temsil eder. Adalet trenin en nemli zelliidir. Cihan gn direi olan Aytold parlatr. O yok oldu mu, gk ker.
38 el-Frb, el-Mednetul-Fdle, fasl: 26, s. 117-119. 39 Frb, fasl: 27, s. 122. 40 Frb, fasl: 28, s. 127-129. 41 Frb, fasl: 29, s. 131-136, fasl: 30, s. 142-145. 42 Frb, s. 134.

c.gdlm(Uku): Kutun olu olup akl- selimi temsil eder. d.Odgurmu(Akbet): Zahid bir kiilii ve iyi sonu temsil eder. Eserde olaylar temsl biimde anlatlmaktadr. Hkmdarn elinde bak, sanda eker, solunda uragun (ac ot) bulunur. Bak, kamu haklarn adaletle yrtp sonulandrmay, uragun, suluyu cezalandrmay, eker ise madurlarn haklarn almay temsil eder.43 slam hukuk bilginleri, zerinde devletin hkm ahsiyetini icra ve ilan eyledii lkeyi, Dr tabiriyle ifade ederler. idare ve hakimiyet faktr, slam lkesi ile gayrimslim lke arasnda ayrc rol oynar. 44 ekmegil, Har suresinin 7. Ayetine dikkat ekerek, bu ayette devletin Maddi hakimiyet ifade ettiini belirtir.45 Grld zere devlet ve siyasi erkin kii ve toplum davranlarn belli ller dahilinde kstlams szkonusu olabilmektedir. Devletin zgrlkleri snrlaycl m, yoksa hrriyetleri koruyucu bir erk oluu mu n planda olmaldr? Byle bir soruya cevaben, otoriter g kaynann bireysel ve sosyal davranlara belli ller getirmesinin, devlet felsefesi asndan olumlu karland sylenebilir. Aslolan, adalet, eitlik, ferd ve kamu yarar gzetilerek belirlenen snrlarn inetilmemesidir. Bu adan bakldnda, devletin zgrlk snrlayc deil, zgrl koruyucu bir erk olduu anlalmaktadr. Nitekim ner, Allahn, devletin ve kollektif uurun davranlara snrlar getirebileceini, bu snrlar dahilindeki hrriyetin meru olacan ifade ederek, Allahn koyduu snr gemenin, gnah, devletin koyduu snr gemenin su, kollektif uurun (ahlakn) koyduu snr gemenin ise ayp olduunu vurgular.46 Sonu olarak, devlet felsefesi asndan snrsz hrriyetlerin var olduu bir lkeden, ne reel planda ne de topik anlamda bahsedilemez. Adalet, eitlik ve zgrlk gibi temel insan haklar, kanunilik ilkesi erevesinde muteber iken, bu ereve iinde kalan bireysel ve toplumsal davranlar ile, bu balamdaki zgrlk araylarnn zerine gidilerek g kullanlmas zulm saylabilir. Burada, Hz. Aliye atfen sylenen, Ynetici iken halk gibi, halk iken bakan gibi dnlmeli sznn devlet felsefesi alannda nemli bir prensip getirdiini hatrlatarak asl konuya geilebilir.

43 Arat, s.22-26; Dilaar, Agop, Kutadgu Bilig ncelemesi, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, s. 23; Kafesolu, brahim, Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, s. 10-28; Baer, s. 14, 91-96. 44 zel, s. 69-70. 45 ekmegil, M. Sait, Dnya slam Devleti ve Prensipleri, Nabi-Nida Yaynlar, by., 1992, s. 13. 46 ner, Necati, nsan Hrriyeti, Ankara, 1987, s. 89.

I. MEDNE VESKASI VE KAMU HUKUKU AISINDAN NEM

Kamu hukuku, devletin kuruluunu, kurumlarn ve ileyiini, vatandalar ve dier devletlerle olan ilikilerini konu alan bir hukuk daldr. Anayasa hukuku, idare hukuku, devletler hukuku, maliye hukuku, ceza hukuku, yarg ve hukuk muhakemeleri usul ... gibi alt blmler kamu hukuku dalna baldr. Devletin en byk idari organizasyon olmas nedeni ile kamu hukukunun alt birimlerinin birbiri ile sk ilgisi vardr. zellikle de anayasa hukuku ile idare hukuku arasnda sk bir ba mevcuttur. Her iki hukuk birimi de hukukun genel prensipleri ile hak adalet, eitlik, zgrlk, hakkaniyet, vatandalk haklar ve kamu hizmetlerinin devamll... gibi temel prensiplerin korunmasnda nemli bir role sahiptirler.47 Kamu hukukunun bu modern taksimat, slam hukukular tarafndan deiik isimler altnda ifade edilmitir. dare hukuku, el-ahkmussultniyye, el-imre, devletler hukuku, es-siyer, el-imme, el-vuzer, maliye hukuku, el-harc vel-fey, el-emvl, ceza hukuku, el-hudd, yarg hukuku, el-kad, hukuk muhakemeleri usul hukuku, ed-dav ... gibi isimler altnda ilenmitir.48 Kamu hukuku alannda eser veren ilk dnem slam Hukuk bilginleri, Medine vesikasnn metnini btnlk iinde erh ve tahlil etmek yerine, onun genel btnlne uygun hukuk kurallar dzenlemilerdir. Ebu Yusuf (182/799), Yahya b. Adem (203/819) ve bn Kuteybe (276/890) gibi melliflerin eserleri ile bn Receb (795/1393)in eseri byledir.49 Bu yazda, Vesikann olumasnda referans alnan kaynaklar ile Vesikann metni ve hukuki stats ele alnacaktr.

A. VESKANIN DAYANAI

Hukukun genel hedefleri ve muhtevas btn toplumlarn ortak maldr. Bu itibarla Hz. Peygamberin vesikay yazmadan nce gemi teamlleri ve uygulamalar grmezlikten gelmesi dnlemez. evre artlarn ok iyi deerlendiren Hz. Peygamberin bu vesikay kaleme almadan nce de youn bir altyap oluturduu dncesi kabul grmektedir. Medne vesikas Kabile rejiminin hkm srd bir mekanda kaleme alnmtr. Kkl devlet gelenekleriyle maruf iki byk blok, ran ile Bizans, bu mekan kuatmaktadr. Muhtemel ki, Roma devlet yaps ile Platon ve Aristotelesin felsef izgisi Mednelilere yabanc deildi. Ortadounun beii durumundaki bu topraklar, Peygamberlerin sunduu ilh mesajlar bsbtn unutma gibi hafza kaybna uram olamazlard. Btn bu tarih geleneklerden belli gereklere miras olmakla beraber, Mednenin yakn evresinin zgn devlet anlay; kabile eyhinin iki dudaklar arasndan dklen kelimeleri nihai teaml haline getiren bir treden ibaretti. Bu durumda, Hz. Peygamberin, kendisine nazil olan vahyin nda blge halklarnn rf ve adetleriyle
47 Bilge, Necip, Hukuk Balangc, Ankara,1994, s. 135-178; Erolu, Hamza, dare Hukuku, Ankara, 1985, s. 19, 88-122. 48 Karaman, Hayreddin, Anahatlaryla slam Hukuku, I-III, Ensar Neriyat, stanbul, 1987, I, 165-166. 49 Geni bilgi iin bkz., Ebu Yusuf, Yakub b. brahim, Kitbul-Harc, el-Matbaatus-Selefiyye, Kahire, 1397; Yahya Bin Adem, el-Kura, Kitbul-Harc (thk. Ahmed Muhammed akir), Darul-Marife, Beyrut, ts.; bn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Mslim, el-mme ves-Siyse (thk., Taha Muhammed,ez-Zeyn), Kahire, 1967; bn Receb, Ebul-Ferec Abdurrahman Ahmed elHanbel, el-stihrc li-Ahkmil-Harc (thk., Abdullah es-Sadk), Drul-Marife, Beyrut, ts.

yeni oluan evre artlarn da gz nnde bulunduran, ama, evrensel ilkeler tayan, bu zellii ile orijinal nitelikli bir vesika deklre ettii gzlemlenebilir. Bu itibarla, bu ksmda, vesikann referans ald kaynaklar neler olabilir? sorusuna, cevap aranmaktadr. Bir defa, Kuran bata olmak zere Hz. Peygamberin evrensel zellikli baz kurallar deklre ettii grlmektedir. Bu kurallarn Medne halklarnn rf ve adetleri ile Byk Hicretten sonra oluan yeni evre artlarna bal olarak gelitii sylenebilir. u halde, vesikann dayand nemli kayna bulunmaktadr. Bunlar, Kuran, Medne rf ve Byk Hicretten sonra oluan yeni evre artlardr. Burada, bu referans kaynaklarna ksa bir gz atlacaktr.

1. Kuran Hz. Adem ile balayan risalet ve nbvvet srecinde son ilahi vahye mazhar olan Hz. Peygamberin, Medine Devletinin bakan olmas hasebiyle Kurandaki ynetim ve devlet dzenine iaret eden ayetlere kaytsz kalmas elbette dnlemez. Bu itibarla vesikann, Kuran referans almas ve Kuran hkmlerine ters den maddelerden kanmas tabii bir durumdur. Kuran, insan ve insann hayat iin gerekli olan temel l ve ilkeleri bildirir.50 Kt dzen ve ynetimleri zulmat (nursuz kat karanlklar) deyimi ile belirtir. Zulmtn alternatifi, tekil bir kelime ile nr (aydnlk gerek) kelimesi ile ifade edilir.51 Bu balamda devlet, nrun lke halk iin pratize edilmi sistematik organizasyonu olup, bu organizasyonda zulmata meyilli insanlarn oluturduu beer sektre mele (toplumun ileri gelen grubu, ekonomik gc tekelletiren sektre ise mtrefn (kolay ve mreffeh bir hayat yaayan varlkl tutumsuz masrafl nfuz sahibi kiiler) denir.52 Tarihi sre iinde bazen bu snfn devlet eliyle retildii, devleti kurtarma adna, bizzat onu ele geirme ameliyelerine ba vurulduu tarihi gerekler olarak gzlemlenmektedir.53 Kuran, insan topluluklarn peinden srkleyecek kadar gl olan etkin ahsiyetlere imam, imamn peinden giden organize insan topluluklarna ise mmet deyimini kullanr.54 Kuran yalnz insanlarn deil, hayvanlar aleminin de insanlarda olduu gibi -bir eit- birlik halinde yaadklarn, insanlarn ihtiyalar olan her alanda kendilerine bir model tantm yapldn55 her lkenin belli bir sre yaadn, daha sonra zulm ve ktlkleri nedeniyle helak edildiklerini belirtir,56 bu alanda rnekler verir. Bu rneklerden birisi Hz. Zlkarneyndir. Kurann Onunla ilgili olarak verdii bilgiler yle zetlenebilir: bilge, erdemli ve hkmdar bir kii olup elinde g bulunduran Zlkarneyn (baz rivayetlere gre Byk skender), yer yznde uzunca bir sefere kar,57 gnein batt yere kadar ilerler, yre halkn erdemli olmaya arr ve kendilerini uyarr.58 Sonra, gnein doduu yerlere doru baka bir sefer dzenler,59 zalim
50 5/mide,48. 51 14/ brahim,5;2/Bakara,257. 52 11/Hd, 27; 26/uar, 34-35; 27/Neml,32; 23 /Mminun,33; 38/ Sd,69; 17/sr,16. 53 Bula, Din ve Modernizm, z Yaynclk, stanbul, 1995, s. 90-97. 54 2/Bakara, 124; 21/Embiya,73; 7/Araf, 181; 28/Kasas , 41; 17/sr, 71-72; 4/Nis, 41; 6/Enm 38. 55 6/ Enm, 38; 18/Kehf, 54. 56 18/Kehf, 59. 57 18/Kehf, 83-84. 58 18/ Kehf 86-88. 59 18/ Kehf 89-91.

Yecc ve Mecclerin zerine yrr, yre halklarn zalim yneticilerden uzun sre koruyacak tedbirleri alr, insanlara sanayii ve demir ilemeyi retir.60 Kuran, Musa (a.s.)n zalim bir devlet otoritesi ile mcadele ettiini belirtir,61 brahim (a.s.)den sonra krallarn, halkn hayat ve mallar zerinde mutlak bir hakimiyet kurduklarn62 beyan ederek iktidarn halkn aleyhine ve zalimane kullanlmasn irkin bulur. Tevhid, zgrlk ve adalet isteyenlerin diri diri yaklmaya maruz kalmalarn, Rabbani yardma yol aan bir zulm olarak niteler.63 Babilonyadaki Nemrutun (muhtemelen Hammurabi), kendisini hereyin stnde gren mutlak iktidarn kabul etmez.64 Msrdaki Firavun ynetiminin iki peygamber aracl ile sarsldn haber verir, rejimin devrilmesi iin tertip edilen nc hareketleri65 ve Davut (a.s.) ile Sleyman (a.s.)n adil ynetimlerini ver.66 Sebelilerden sonra Yemende hkmran olan Tubba kavmi ile Eyke halknn zulmleri nedeniyle helak edildiklerini bildirir67 ki, Hamidullah; Ragp el-Isfehnnin Tubba Krallnn ynetim ekli hakknda bilgi verdiini zikreder.68 Kuran, devletin vatandalar arasnda etnik birlik olma mecburiyeti komaz. ok uluslu bir yaplanmaya ak kap brakr. Bunun yannda, d, Semd... gibi ulusal zellikli birliklerden bahseder. Kuran asndan nemli olan, zulm ngren dzenlerin yok edilmesi ve snfsz bir toplum yapsnn olumasdr. Vatandalar arasnda yegane vgye layk vasf olarak takva (en doru kurallar akn ve rabbani rzaya uygun olarak titizlikle uygulama) ve salih amel (kiinin zgr kararyla kabul ettii yce deer llerini itenlikle ve iyi niyetle hem bireysel hayat hem de insanln yararna olarak eyleme dntrmesi) ayrcaln ortaya kor. Takva ve salih amele olumsuz alternatif olarak fesad gsterir ve fesadn her eidinin zerine gidilmesini insani bir grev olarak emreder. Bireysel planda insan iin en kt sfatlardan birisi olarak ikiyzll ve dneklii grr ve takbih eyler. Adaletle ve maruf ile ilem yapmay hem kamu hem de birey iin kanlmaz bir grev olarak beyan eder. Bylece Kuran, her eit saldrganlk, diktatrlk, fesad, arlk, dneklik ve iki yzlle kar kesin bir tavr almakta, takva, salih amel, ahde vefa ve adalet ilkelerini hem vmekte hem de vazgeilmez bir grev olarak belirtmektedir.69 lkede fitnenin kaldrlarak gven ortamnn ve kanun hakimiyetinin salanmas, kabile taassubu yerine, ry esas alan millet mefhumunun yerlemesi, din zgrl ve btn insanln huzurunu hedef alan, teahhdlerine bal, saldrmazlk paktna nem veren, her konuda Allahn nihai otoritesini tanyan bir devlet yaps, Kurann onaylad bir sosyal yap olarak tanmlanabilir.70 Yurt savunmas, lkenin birlik ve beraberlii, halkn ynetime katlmas ve yneticileri denetlemesi, reislere ve yneticilere kaytsz/artsz uyma yerine, dinamik dnce ve bireysel varln ortaya konmas, deer
60 18/ Kehf 92-99. 61 10/Yunus, 90;43/Zuhruf,51. 62 2/Bakara,258. 63 21/ Enbiya, 68. 64 Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi (ev. M. Said Mutlu Salih Tu), I-II, stanbul, 1966, 1969, II, 147. 65 7/ Araf, 110-112. 66 21/Enbiya, 105. 67 44/Duhan, 37; 50/ Kaf, 14. 68 Hamidullah, a.g.e.,s. 151. 69 2/Bakara, 177,282; 3/Al-i mran, 104,110,114; 4/Nisa,58,105; 5/Maide,1-2,50; 7/Araf, 55-56,157; 9/Tevbe,67; 20/Taha, 43-45; 26/uara, 151-152; 42/ura, 42-43; 68/Kalem, 12-13; ayrca bkz. Ebu Sleyman, Abdlhamid Ahmed, slamn Uluslararas likiler Kuram(ev. Fehmi Koru), nsan Yaynlar, stanbul, 1985, s. 136-137. 70 2/Bakara, 84,193,213, 217,236; 3/Al-i mran, 104,159,189; 4/Nisa, 58,74; 6/Enam, 165; 8/Enfal, 39,61; 30/Rum, 22;42/ura, 3639; 47/Muhammed,4; 49/Hucurat,13; 60/Mmtehne,1;

llerine gre itaat edilmesi, evrensel ahlak ve hukuk kurallarna uygun davranan yneticilere destek verilmesi ve bu destekleme hareketinde kadn nfusun nemli bir etkinlie sahip olmas, liderlerin bozulmas dahil her eit bozulmann zerine gidilmesi... gibi sosyal gereklerin olumlu anlamda korunmasn amir hkmler getiren Kuran; faiz, tekelci smr, hrszlk gibi btn haksz kazan yollarnn nlenmesini ister.71 slam kamu hukukunda Kurandan sonra ikinci kaynak olarak yer alan hadis literatr bu konuda zengin bir alana sahiptir.72 Bu kaynaklardan Medne Vesikas dndakiler zerinde durulmas bu makalenin kapasitesini zorlayacayndan mmkn grlmemektediry.

2. rf ve Adetler Vesika deklre edilirken Medine halk ve evre kabilelerce bilinen ve uygulanan rf ve adetler dikkate alnm, bunlardan adalet, nsfet ve ahlk deer llerine uygun olanlar korunmu, dierleri ise geersiz saylmtr. Vesikadan nce Medne, kabile rejiminin hkm srd kat bir sosyal atmosferin paras durumundayd. Kabile reislii, gce dayanan aristokrat oylarla salanmaktayd. Kabile yesinin, emirin kararlarn uygulamaktan baka bir seenei yoktu. eyhlerin aralarnda geen basit anlamazlklar byk savalara sebep olabilmekte, kabile yesinin bir ferdinin yapt hata umuma temil edilmekte idi. Bunun yannda bar andlamas yaplrsa taraflar buna uyarlar ve gerekli sava tazminat ve kan bedelini oturmu teamle gre derlerdi.

3. evre artlar Medne kenti kurulduu andan itibaren belki de en byk deiimi, Byk Hicret sonras yaamtr. Bu deiim rzgrnns Hz. Peygamberin ehre giriiyle -baz kar gruplar dnda- btn Medine halkn sard ve her kesimden insanlarn bu deiime olumlu katk salamak istedii, tarihilerin ittifakla tesbit ettikleri bir sosyal olgudur. Bu itibarla, byle bir zeminde oluan yeni evre artlar, kentin nceki ml, asker, idr ve sosyal yapsnda var olan balayc unsur ve teamllerin nelerden ibaret olduu ksaca belirlendikten sonra ele alnmaya allacaktr. a. Mednenin Sosyo-Ekonomik Yaps Medne ehrinin hicretten sonra Mednetun-Neb adyla anld ve tarih boyunca hep yle kald bilinmektedir. Kentin hicretten nce de Medne adyla anld, bununla beraber Yesrib adyla mehur olduu,73 bunun yannda Tbe/Taybe gibi isimlerle de bilindii ifade edilmektedir. Bunun dnda Medineye doksandan fazla ismin izafe edildii de varittir.74 Medne Araplarna topluca Ben Kayle ad veriliyordu. Kayle Oullar Evs ve Hazrec adyla maruf iki kardein soyundan geliyordu. Bu iki kabile mensuplar daha ziyade tarmla geiniyorlard. Kendi aralarnda kadim bir dmanlk hkm sryor, Yahudilerin kltrel, siyasal ve sosyo-ekonomik basks altnda yayorlard.
71 Bkz. 2/Bakara, 233, 246, 275-278; 3/Al-i mran, 130, 159; 4/Nisa, 92-93; 5/Maide, 12, 32- 33, 38; 7/Araf, 107-114; 17/sra, 16; 25/Furkan, 68-69; 27/Neml, 29-34; 33/Ahzab, 66-68; 42/ura, 38; 48/Fetih, 10-18; 60/Mmtehne, 12; 72 Bkz. Doan, Yusuf, Hadislerde Kamu Hukuk Kavramlarnn Semantik Tahlili (baslmam yksek lisans tezi), Erciyes niv. S.B.Enst., Kayseri, 1997. 73 Bula, Tarih Toplum ve Gelenek, s.147-153. 74 Kksal, I.30.

Mednenin dier vatandalarn Yahudiler oluturuyordu. Mekkede hemen hemen hi Yahudi olmamasna karlk, Medne nfusunun yarsna yakn Yahudi idi. Bu kitle Arapa konuuyor, ocuklarna Arapa ad veriyor ve Arapay brani alfabesiyle yazyordu. Bata Filistin olmak zere milattan on yedi asr ncesinden itibaren- Suriye, Msr ve Arabistan halklarnn unutmad Yakub ve brahim Peygamberleri, Yahudiler de tanyordu. Soylarnn Hz. brahme dayandn kabul eden Arab neseb bilginleri gibi Yahudler de kendilerini Hz. brahm nisbet etmeyi unutmazlar. Beytul-Midrs (ilim evi) dedikleri bir mekan, hem eitim/retim hem de mahkeme grevi gryordu. Ben Nadr Kabilesinin himayesinde Kenz(hazine) dedikleri bir sandk bulunuyor ve bu yolla toplanan ba ve gelirler sava giderleri olarak kullanlyordu. Vesikada dokuz Yahudi kabilesinin ad zikrediliyor. Ancak tarihiler byk Yahudi kabilesini n plana karmaktadrlar. Bunlar, Ben Kaynuk (kuyumcular), Ben Nadr (tarmclar, byk hurma iftlii sahipleri) ve Ben Kurayz (debba, derici ve kunduraclar) kabileleri idiler. Ticaret, sanat ve ziraatta ksa srede evrelerine stnlk salayan Medne Yahudileri, ekonomiyi ellerinde tutuyor, faizcilik ve rehin ilemleriyle kazan yollarn geniletiyor dinleri ve kltrleri ile bedevi Araplara kar stn olduklarn kabul ediyorlard.75

b. Asker ve dar Birlikler Arap kabileleri, kabile asabiyeti ve reisine mutlak itaat gerektiren bir idari yapya sahiptiler.Yahudiler de buna benzer bir yaplanma ile siyasi ve iktisadi iktidarlarn kimseye kaptrmak istemiyorlard. Yesrib Yahudileri, idari ve askeri ynden inisiyatifi ellerinde bulundurmakta idiler. Medne ve yakn evresi byle bir stat iinde iken Hz. Peygamber Evs ve Hazrec kabileline ynelik temaslarn daha Mekkede iken younlatrd. Onlarla birinci ve ikinci Akabe bulumalarn gerekletirdi, kendisine ballk ve gven sz ald. Bylece bu iki kabile mensuplarnn ou, hicretten nce mslman oldular. Ancak bir ksm mrik kald. Bir ksm ise sosyal statsne zarar vermemek iin zahiren mslman grnts vermekteydi. Bu sonuncu grubun banda kabile reisliine ramak kala Byk Hicret ile karlaan Abdullah b. Ubey b. Sell gelmekteydi. te yandan Byk Hicretle Yesribe yepyeni bir nfus akn oldu. Ekonomik gc km, buna karlk iman ve sosyo-kltrel hedefleri yksek bir topluluk, Mekkeden gelerek yerleti. Bu gl kitleye Muhcirler deniyordu. Bylece Medne yeni bir ekil almakta, nfus, askeri, idari, sosyo-ekonomik, inan ve kltrel ynden bir nceki nfuz sahipleri etkinliklerini kaybediyorlard. Yahudi ve kabile hegemonyas byk bir nfuz kaybna uruyordu. te Byk Hicret srasnda byk deiimlere gebe Medne ve yakn evresinin durumu byle idi. Hz. Peygamber byle bir sosyo-ekonomik yap iinde bulduu Medne halk ile temasa gemekte gecikmedi. Daha Mekkede iken evre kabile, hatta, d lke ynetici ve halklaryla temas kuran lahi Mesajn son Peygamberi, Medneye geldii zaman, vahiy meneli idealini teoriden pratie dntrmek zere derhal harekete geti. Medne Sitesini devlet haline getirmek iin o ana kadar ne Araplarn ne de Yahudilerin hi

75 en-Nedv, s.195-200.

denemedikleri ve kabul edemedikleri bir anlay, halkn btn unsurlarnn katld, zgrlk, kesin zmler reten bir devlet yapsnn temellerini att. Bylece d istilalara kar devletin belirlenen snrlarn koruyucu bir organizasyonu gerekletirdi. Kabilecilik, ilkel prensip bamll gibi anlaylarn zerine yrd ve evrensel hukuk normlarn yrrle koymay baard.76

B. VESKANIN ZABTI VE METN

1. Vesikann Zabt Medne Vesikasnn tam metni bn Hiam tarafndan rivayet edilmektedir. bn Hiam, rivayetlerinde genel olarak bn shak esas almaktadr. Vesika ile ilgili bu rivayetinde de bn shaka atfta bulunmaktadr.77 bn Hiamn bu rivayetini esas alan Msrl tarihi akir, vesikann tam metnini eserine almtr.78 Metnin Trke bir tercmesi Tu tarafndan Hamidullahn el-Vesaikinde maddeletirdii 47 maddelik metne uygun olarak verilmektedir.79 Ayn metin Kksal tarafndan Trkeye 52 madde halinde evrilmitir.80 Vesika metni Hamidullah tarafndan hukuki formasyonuyla 47 madde halinde dzenlenmi ve zerinde yaplan btn almalara ve evirilere yer verilmitir. Buna gre Vesikann metni, bn Kesir (el-Bidaye, III,224-226), Ebu Ubeyd el-Kasm b. Sellam (v. 223h., Garibul-Hadis, el yazmas ve Kitabul-Emval, s.137-156 ), bn Sad (v.230h., Tabakaat, _, s.172 ), Ahmed b.Hanbel (v.241h., Msned, I,79, 119, 122, 271; II, 178,180, 194, 204, 211, 215; III/221, 242, 249, 321, 342; IV,141), bn Zenceveyh (v.251h.,Kitabul Emval, Trkiye Burdur el yazmas, ve.70/b, 71/b ), Darimi (v.255h., Snen, XV,5 ), Buhr (v.256h., Sahih III,39), Mslim (v.261h., Sahih, XX ,17), bn Mace (v.273h., Snen, XXI,21),Ebu Davud (v.275h., Snen, XI,99), Belzr (v.277h., Ensbul-Eraf, I,286,308 ), Tirmiz (v.279h., Snen, XIV,16), Nes (v.303h., Snen, XLV,41), Taber (v.310h., Tarih, I/1367) ... gibi melliflerce rivayet edilmitir. Bunlarn bir ksmnda metnin tamam, bir ksmnda ise baz maddeleri rivayet edilmitir. Aydn, vesikann tam metnine yer veren eserleri, bn Hiam (esSre, II, 501-504), Ebu Ubeyd (el-Emvl, s.193, md.518), bn Seyyidnns (Uynul-eser, I, 238-240), bnEsr (el-Bidye, III, 224-226) eklinde vermektedir.81 Hamidullah, Vesikann eitli dillere tercmesine de yer vermektedir. Buna gre Vesika, Urducaya Muhammed Hamidullah (Dnya Ksib S Bihl Tahrri Dstr, Mecelletu Taylesniyyn, Haydarbd, Dekin, Cl,1939), Franszcaya Muhammed Hamidullah (Corpus des Documents Sur la Diplomatie Musulmane, no:1, Le Prophete de lIslam, I,123,133-137), ngilizceye Muhammed Hamidullah (The First Written Constitution in the World, Islamic Review, Woking, August-November 1941, s. 296-303, 334-340, 377-387, 442-449), Almancaya
76 Ayrca bkz. Hamidullah, slam Peygamberi, I,118-134,366-390; akir, Mahmud, et-Tarihul-slami, I-IX, el-Mektebetul-slami, Beyrut, 1985, II,159-166; Turan, Ahmet Suphi, Arap Edebiyat Tarihi, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1996, s.20-39. 77 bn Hiam, Ebu Muhammed, Abdlmelik, es-Siyratun-Nebeviyye(thk.Cemal Sabit, Muhammed Mahmud, Seyyid brahim), IV, Darul-Hadis, Kahire, 1996, II,109-112. 78 akir, II,166-169. 79 Tu, Salih, (Hamidullah, slamn Hukuk lmine Yardmlar, ev. S. Tu ), 1962, s. 13-30; (Hamidullah, slam Peygamberi , ev. S. Tu ), stanbul, 1966, I,131-134. 80 Kksal, M. Asm , slam Tarihi, I-XI, rfan Yaynevi, stanbul, 1969, I,137-142. 81 Aydn, M. Akif, Anayasa md., A, stanbul, 1991, III, 153.

Wellhausen (Gemeindeordnung von Medina, in:Skizzen und Vorarbeiten, IV,76-83), Buhl (Das leben Muhammeds, s.210-212), Hollandacaya Wensinck (Mohammed en de Joden te Medina,1908, s.78 ), talyancaya L. Caetani (Annali dellIslam, I,1,43) tarafndan tercme edilmitir.82 Vesikann bir oturum iinde mi, yoksa, muhtelif sreler dahilinde mi kaleme alnd hususunda tereddt eden, bu anayasa metninin muhtelif zamanlarda kaleme alnm sekiz ayr belgeden olutuunu ileri srenler bulunduu gibi, bunun aksine, Byk Hicretten hemen sonra kaleme alndn ve bir btn halinde deklre edildiini ifade edenler de olmutur. Ancak, bu deerlendirmeler, vesikann slam hukuk felsefesi asndan zerinde yaplacak bir deerlendirme ve tahlile halel getirmesi dnlemez. Zira genel anlamda btn slam hukuk aratrmaclar metni bir hukuk belgesi olarak kabul etmekte ve anayasa zelliinin arlkl olduunu vurgulamaktadr.83

2. Vesikann Metni84
Bismillahirrahmanirrahim. md.1- Bu deklrasyon, Allahn Rasul Muhammed tarafndan Kurey, Yesrib mminleri ve mslmanlar ve bunlara tabi olanlarla, onlara sonradan katlanlar ve onlarla birlikte sava ve savunmay teahht edenler arasnda dzenlenmi bir kitap/vesikadr. md.2- Bu vesikay deklre edenler, dier insanlardan ayr bir mmet (topluluk) tekil ederler. md.3- KUREYL MUHACRLER, kendi aralarnda adet olduu zere kan diyetlerini birlikte demeye itirak ederler. Ve onlar sava esirlerinin kurtulu fidyelerini, mminler arasndaki iyi ve makul bilinen esaslara ve adalet umdelerine gre deyeceklerdir. md.4- AVF OULLARI, kendi aralarnda adet olduu zere kan diyetlerini nceki ekilde birlikte demeye itirak ederler. Her birim (grup) sava esirlerinin kurtulu fidyelerini, mminler arasndaki iyi ve makul bilinen esaslara ve adalet umdelerine gre deyeceklerdir. md.5- HAZREC b. HARS OULLARI, ... 85 md.6- SADE OULLARI, ... md.7- CEM OULLARI, ... md.8- NECCR OULLARI, ... md.9- AVF b. AMR OULLARI, ... md.10- NEBT OULLARI, ... md.11- EVS OULLARI, ... md.12- a) Mminler, aralarndaki ar mal ykmllk altnda bulunan hi kimseyi, aresiz brakmazlar. demesi gereken sava fidyesi veya kan diyetini, iyi ve makul bilinen esaslara gre ona verirler. b) Hi bir mmin baka bir mminin mevlas (zel artlarda anlamal bulunduu kimse) ile onun aleyhine ittifak yapamaz. md.13- Kurallar uygulamada titiz davranan btn mminler, aralarndaki saldrgan, haksz bir fiilin eylem hazrl iinde olan, bir crm, bir dmanlk peinde koan veya mminler arasnda bozgunculuk karan... kiinin zerine gideceklerdir. Bu kii, ilerinden birisinin biricik ocuu da olsa hepsinin eli onun aleyhinde kalkacaktr.

82 Hamidullah , el-Vesaik, s.57-64. 83 Geni bilgi iin bkz., Aydn, Anayasa md., DA, III, 153-164. 84 Orjinal metin iin bkz. Ek 2 85 ilgili maddede, bir nceki maddede geen ibareler aynen tekrar edilmektedir. Bu tekrarlar yazma yerine (...) konulmas yoluna gidilmitir.

md.14- Hi bir mmin bir kafir karlnda bir mmini ldremez ve bir mmin aleyhinde bir kafire yardm edemez. md.15- Allahn zimmeti (himaye ve teminat) tektir. Mminlerin sosyal stats en dk olan birisinin verdii teminat bile hepsini balar. Mminler dier insanlardan ayr olarak birbirlerinin mevlas (ahidda)drlar. md.16- Yahudilerden bize tabi olanlar, zulme uramakszn ve aleyhlerine bir mcadele kampanyas balatlmakszn yardm ve desteimize hak kazanrlar. md.17- Mminlerin bar tektir; hi bir mmin Allah yolunda giriilen bir savata, dier mminleri hari tutarak bir bar andlamas yapamaz; bu bar, mminler arasnda birlikte ve adalete gre yaplr. md.18- Bizimle birlikte savaan her askeri birlik, birbirleriyle nbetlee grev yaparlar. md.19- Mminler, birbirlerinin Allah yolunda dklen kanlarnn intikamn alacaklardr. md.20- a) Hkmleri uygulamada titiz davranan mminler, en iyi ve en doru yol zerindedirler. b) Hi bir mrik, dman bir Kureylinin mal ve cann himayesi altna alamaz, bir mmine kar Onun yannda yer alamaz. md.21- Bir kimsenin bir mmini ldrdnn sabit olmas halinde, kendisine ksas hkmleri uygulanr. Maktln velisinin rzas dndaki hallerde btn mminler o kiinin zerine giderler. Ancak sadece ksas hkmlerinin uygulanmas iin yapacaklar giriimleri kendilerine helal olur (daha ileri gidemezler). md.22- Bu sahifede yazl olanlar kabul edip Allah ve Rasulne iman eden hi bir mmine, bir katile yardm veya yataklk etmesi helal olmaz. Kim byle birisine yardm eder veya snma hakk tanrsa, kyamet gnnde Allahn lanet ve gazab onun zerine olsun. Artk byle birisinin ne zr kabul edilir, ne de ondan bir fidye alnr. md.23- zerinde ihtilafa dtnz ey ne olursa olsun, iletilecei nihai merci; Allahtr, Muhammed (a. s.)dr. md.24- Yahudiler, savatklar srece, mminlerle birlikte sava giderlerini derler. md.25- AVF OULLARI YAHUDLER, (bu konuda) mminlerle birlikte bir mmet (bir topluluk) olutururlar. Yahudilerin dinleri kendilerine, mslmanlarn dinleri kendilerinedir, (dn vecbelerini zgrce yerine getirme konusundaki bu hkme ) hem kendileri hem de mevlalar (zel hkml ahiddalar) dahildir. Ancak bunlardan hakszlk eden veya su ileyen haritir. Byle birisi, ancak kendisine ve ailesine zarar verir. md.26- NECCR OULLARI YAHUDLER de Avf Oullar Yahudilerinin sahip olduklar haklara sahiptirler. md.27- HARS OULLARI YAHUDLER de ... md.28- SADE OULLARI YAHUDLER de ... md.29- CEM OULLARI YAHUDLER de ... md.30- EVS OULLARI YAHUDLER de... md.31- SALEBE OULLARI YAHUDLER de... Ancak btn bunlardan haksz fiil ve crm ileyenler hari tutulur. Onlar ancak kendi canlarna ve ailelerine zarar verir. md.32- CEFNE ALES, Salebe Oullarnn bir koludur ve Onlarn tabi olduklar hkmlere tabidirler. md.33- TAYBE OULLARI da ... Kesinlikle kurallara uyulacak, aykr davranlmayacaktr. md.34- Salebe Oullarnn mevlalar (zel artlarda kendilerine bal olan ahiddalar) kendileri gibidir. md.35- Yahudilere snm ve balanm olan kimseler, Yahudiler gibidir. md.36- a) Yahudilerden hi kimse Muhammed (a.s.)n izni olmadka askeri sefere kamaz. b) Bir yaralama olaynda, onun intikamnn alnmasna engel olunamaz. Frsat kollayarak cinayet ileyen kimse, o cinayetiyle kendisini ve ailesini tehlikeye atm olur. Ancak, zulm eden bir zalime kar ilenmi cinayet, bundan mstesnadr. Allah, bu kurallara en iyi uyanlarla beraberdir.

md.37- a) Kendilerine sava aan olursa, bu yasaya (sahifeye/belgeye) tabi olan Yahudilerin ve mslmanlarn arasnda tam bir dayanma olacak, Yahudiler kendi sava giderlerini, mslmanlar da kendi sava giderlerini karalayacaklardr. Her iki kitlenin, aralarnda istiare, tavsiye ve samimi bir dayanma olacak, btn haksz fiil ve ktlklere kar en iyi yol izlenecektir. b) Hi bir kimse mttefikine kar bir su ileyemez. Zulme maruz kalana tam destek ve yardm verilecektir. md.38- Yahudiler savatklar srece mminlerle birlikte sava giderlerini derler. md.39- Yesrib vadisinin ierisi, bu vesikaya bal olanlara haram (dokunulmaz) bir blgedir. md.40- Himaye altndaki kii, kimseye zarar vermedike ve su ilemedike kendisini himaye edenin haklarna sahiptir, Onun gibidir. md.41- Himaye hakk, bu hakka sahip olanlar dndakilerce verilemez. md.42- Bu deklrasyonu (sahifeyi) onaylayan taraflar arasnda bir olay veya ktye gitmesinden korkulan bir anlamazlk kmas halinde, zm iin bavurulmas gereken son merci, Allah ve Allah Rasul Muhammed (a.s.)dr. Ve Allah, bu yasada (sahifede) bulunan kurallar en titiz uygulayan ve onlara en iyi uyanlarla beraberdir. md.43- Ne Kurey ne de Onlara yardm edenlere himaye stats tannamaz. md.44- Yesribe kar ani bir baskn ve saldr dzenlenmesi halinde, Yahudiler ve Mslmanlar arasnda tam bir dayanma olur. md.45- a) Yahudiler, mslmanlar tarafndan yaplacak bir bar andlamasna veya yaplan bir andlamaya katlmaya arldklarnda, o andlamay yapacaklar veya yaplan andlamaya katlacaklardr. ayet Onlar benzeri bir andlama yapmaya veya yaptklar andlamaya aracak olurlarsa, mslmanlardan ayn mukabeleyi grme hakkna sahiptirler. Ancak, din konusunda savaanlar, bundan mstesnadr. b) Bu durumda her grup, kendilerine ait ksmdan sorumlu olacaklardr. md.46- Bu yasann (sahifenin) taraflarnca leh ve aleyhlerinde belirlenen btn hkmler, gene bu yasaya taraf olanlarca tam bir iyi niyet iinde uygulanmak zere Evs Yahudilerinin hem kendileri hem de mevlalar iin geerli hkmlerdir. Bu hkmlere uyulur, fesad karlmaz, aykr davranlmaz. Haksz kar salayan ancak kendisine zarar vermi olur. Allah, bu yasadaki (sahifedeki) hkmlere en doru ve riyetkr olanlarla beraberdir. md.47- Bu KTAP (VESKA), bir zalimi veya suluyu cezalandrmaya engel olmaz. Mednede ikamet edip kalan da Oradan (bir baka yerleim blgesine veya sefere) kan da gven iinde olacaktr. Ancak zulm eden ve su ileyen bu gvenden mstesnadr. Buradaki hkmlere uyan ve bu hususta titizlik gsterenin ilk hamisi Allahtr. Ve Allahn elisi Muhammed (a.s) btn bunlarn takipisidir.86

C. VESKANIN DL VE HUKUK MAHYET

Medine vesikas, gerek kullanlan dil, kelimelerin ve tabirlerin anlamlar, gerekse ifade ettii hukuki formasyon bakmndan tarihi ve byk bir hukuk belgesidir. Bu belge, kamu hukuku alannda yalnz teoride kalmam, ayn zamanda pratize edilmi bir hukuk metnidir. Kamu hukuku dalnn, eitli birimlerinde, zellikle de anayasa hukuku,87 devletler hukuku ve idare hukuku alannda n plana km prensipler ihtiva eder. Vesikann, yalnz mslmanlarn tarihinde deil, belki insanlk tarihinde ilk defa yazl olarak ve hukuk dili kullanlarak deklre edilmi, balayc, siyasi erkin bizzat benimsedii uygulanma zelliine sahip bir anayasa nitelii tad,
86 bn Hiam, II,109-112; akir, II,166-169; Hamidullah, el-Vesaik, s. 57-64; slam Anayasa Hukuku, s.103; Mutlu-Tu, slam Peygamberi, I,131-134; Tu, slam lkeleri Anayasa Hareketleri, s.31; Kksal, I,137-142; Hamidullah, el-Vesaik (ev. Vecdi Akyz), Kitabevi Yaynlar stanbul, ts., 63-73. 87 Vesika, slam tarihinde devletin kurulu esaslarn, organlarnve temel prensiplerini ortaya koyan yazl bir anayasann bizzat Hz. Peygamber eliyle gerekletirilmi ilk rneini tekil etmektedir (bkz. Aydn, Anayasa md., A, III,153.

gnmz slam hukuku aratrmaclar tarafndan da sylenmektedir. Vesika, bu zellii ile, Platon, Aristoteles, Konfiys, Kavtiliya ... gbi teorisyenler tarafndan dnlen almalardan farkl olduu gibi, ynetim ilikilerinde 19. yy.da gelitirilmeye allan demokratik sylemlerden de ileri bir halk katlmn ngrmektedir. Nitekim, demokratik devlet teorisini, yar topik bir sylemle toplum szlemesi zerine kurmaya alan J.J. Rausseau bile, gerek demokrasinin hi bir zaman salanamyacan sylemektedir. Vesika, Medne gibi, bir kent halk arasnda salanan szlemeyi ifade etse bile Atina ehir devletinden daha farkl bir yaplanmay ihtiva etmektedir. Mesela, Atina ehir devletinde siyasi katlm ehir halknn ok azna dayand halde, Mednedeki r anlayyla toplumun btn kesimlerini iine alan bir uygulama getirilmitir. Vesikann ortaya koyduu uygulama, gerek skender, gerekse Roma imparatorluundaki, devleti toplumdan bamsz, ayr ve kutsal bir g olarak gren anlaytan da farkldr.88 Vesikada geen kelime ve tabirlere ifade ettikleri anlam ve hukuki formasyon asndan ksaca gz atldnda aadaki deerlendirmelere varlabilir. Vesika metninde en bata kitap/sahfe kelimeleri sekiz defa kullanlmaktadr. Kitap kelimesi ilk ve son maddelerde, sahife kelimesi ise md.39 da iki defa, md.42de defa, md.46da bir defa olmak zere be defa kullanlmaktadr. Kitap ve sahife kelimeleri bir mantk btnl iinde klli kaideleri ihtiva eden yazl metinler iin kullanlr. Bu itibarla vesika, kendi anda yazl hukukun en byk rneini tekil etmektedir. Reba kelimesi yerleik rfn aynen alndn gsteren ve taraflarca anlam ok iyi kavranan yerinde kullanlm bir kelimedir ki, ilgili maddelerin tamamnda defalarca kullanlmakta ve referans gsterilmektedir. Bu tabir, vesikann, anayasal bir metin olarak lke halknn rfne ve grlerine yer verdiinin nemli rneklerinden birisidir. Gnmz anayasa hukuku ve demokrasi kavramlar zerine fikir reten aratrmaclarn lke halknn talep ve grlerine uygun olarak hazrlanan yasalarn ne denli nem arzettiine ilikin sylemleri erevesinde bakldnda, vesika metninin formal yapsnn kymeti daha da artmaktadr. kinci maddedeki el mminn mme vhide dnenns ibaresi, lke vatandalarna sosyal ve siyasal bir kimlik vermekte, o ada benzeri grlmeyen bir vatandalk hakk sunmaktadr. zellikle bu tabirin, devlet felsefesi asndan ifade ettii semantik ve sosyal tahlili byk nem arzetmektedir. Buradaki mmet tabiri, kabile riyasetini ngren geleneksel Arap eyhliini kkten ykmakta, ileri bir toplum dzenini ifade eden Kuran ayetlerini referans almaktadr. nk, Kuran terminolojisinde, yakn akrabalk ba ile birbirine balanan kk insan topluluuna airet denmekte, iki ve daha ok airetin oluturduu insan topluluuna kabile, airet ve kabileden daha kalabalk insan topluluklarna kavm/karn, kavmden daha byk insan topluluklarna ab (halk), hem saysal hemde dnsel ve siyasal anlamdaki byk insan topluluklarna mme ad verilmektedir ki, vesika, bu kavram kullanmakla, ada devlet felsefesinin bugn geldii noktaya kaynak olabilecek bir anayasal kavrama yer vermektedir.89 Bu kavram ile verilen siyasal kimlik ve vatandalk haklar, devlette ayr bir kesim ve siyasal bir birim olarak mevcudiyetleri kabul edilen dier gruplara da tannmaktadr ki bu gruplarn (taifenin) says on ikiyi bulmaktadr.Vesika, md.14,15,16,17,19,21,22,25,36,37,40,43 ve 47de vatanda gvenliini garanti etmekte, md.2,3,13,14,17,20 ve 21de mminler arasndaki velayet bann mahiyetini aklamaktadr. zellikle on ikinci, on nc, on drdnc, on beinci, yirminci ve yirmi ikinci maddeleriyle mmin vatandalarna
88 Hamidullah, slam Anayasa Hukuku, s. 95; Tu, slam lkeleri Anayasa Hareketleri, s. 29-3.; Karaman, Ana Hatlaryla slam Hukuku, I,167 vd.; Rausseau, s. 89-94; Davutolu, Ahmet, Devlet, TDV slam Ansiklopedisi, IX,236-237. 89 Buradaki Kuran terminolojileri iin bkz. Bula, Tarih Toplum ve Gelenek, s.153-157.

lkenin huzur ve esenlii iin grev ve sorumluluklar yklemektedir. Vatandalar arasnda tam bir din zgrln ngren vesika, btn bu gruplar d saldrya kar lke savunmasnda tam bir ibirliine armaktadr. Daha dorusu bu konuda amir hkmler tamaktr. Her gruba yasalara aykr olmayacak ekilde hlf ( dostluk pakt ) ve bir baka gruba katlma, onunla ibirlii yapma hakk tanmaktadr. Her grup kendi hisselerine den mekl (kan diyetlerini) ve sava esirlerinin kurtulu fidyesini (fidyetul- n) demekle ykmldr. Burada sz konusu olan vergi paylar ve kan bedellerinin miktarnn tesbiti gibi baz hususlarda istshab yoluyla toplumun nceden bildii ve uygulad kurallarn korunduu da sylenebilir.90 Vesika lke apnda sdk (doruluk), takv (yasalar titizlikle uygulama), birr (iyilik), sulh (bar), nush/nasha (istiare samimi tavsiye), nasr (yardm), esve (destek), adl (adalet), al sev (eitlik), cr (himaye), el-marf (doruluu ve faydas sabit olan), el-kst (adil), haram (dokunulmaz) ... kavramlarn yrrle koymu, lke ynetiminde bu kavramlara ifade ettikleri ilgili alanlara riayet edilerek bal kalnmasn ngrmtr. ticr (ekime), ism (su), desa (kt plan), udvn (dmanlk), zulm (hakszlk ve bask), fesd (bozgunculuk), en-nasr lil-muhdis (suluya yardm), el-v (yataklk), itibt (lme sebebiyet), fetk (planl cinayet), lke apnda nlem alnmas gereken yasaklardr. Vesika, d ilikilerde musleha (bar andlamas) kurallarna bal kalnmas, dehm (dmann ani saldrs) karsnda lke savunmasnda tam bir ibirlii yaplmasn, yasalarn uygulanmasnda mminlerin en iyi yol zere (al ahseni huden) olmalar gereini vurgulamakta, btn anlamazlklarda son bavuru kaynann Allah ve Rasl Muhammed (Kuran ve Snnet) olduunu ngrmektedir. Medne Vesikasnn ngrd devletin anayasal idari ve mali yaps aadaki ekilde zetlenebilir: a. Devletin ekli: Bakanlk sistemi ile yrtlen, merkezi hkmetli konfederatif yap.

b. Devletin ulusal yaps: Mslmanlar, Yahudiler gibi federasyonlardan oluan ve siyasal bir btnlk(mmet) arz eden ok uluslu sistem. c. Ter yap: Maruf olanla amel. Allah ve Rasul niha-i otorite.

d. Hukk yap: Medne rf, maruf kurallar, ictihadi kararlar, Snnet ve Kuran ayetleri. e. f. Dn hayat: Din zgrl. Devletin organlar: dari, yarg, savunma ve eitimle ilgili devlet organlarnn sade biimi.

g. Devlette mal yap: Her taife(federasyon) ve sivil toplum rgtlerinin zellikle sava nedenleriyle deyecekleri vergi paylar. h. dar ve sosyal gvenlik: Vesika devlet bakann btn idari ve askeri kararlarn bana getirmektedir. Btn atamalar devlet bakanna bal danma kurulunca yaplmaktadr. lke snrlar ierisinde herkese yasad hareket etmedii srece- gerek kent iinde gerekse civar yerleim birimlerinde oturma ve seyahat zgrl ve gvenlii tannmaktadr. Bu vesikaya gre devletin ok hukuklu deil, ok uluslu, zgrlk, yazl bir anayasas, balayc kurallar olan snrlar belli, kanunlar karsnda herkese eitlik salayan, kiilerin mali mkellefiyetleri belirlenmi, yurt

90 stshb iin usl kitaplarnda fer delillere baklabilir. Ayrca bkz., Kelebek, Mustafa, slam Hukukunda stshb Delili ve Uygulamadaki Yeri, CFD, Say:3, Sivas, 1999, s. 401-438.

savunmasnda askeri birlikleri dzenlenmi ve bakanlk sistemini benimsemi bir zellik tad sylenebilir.91 Bu ynyle vesika, gerek hukuk felsefesi gerekse devlet felsefesi asndan toplumun en byk organizasyonu olan devleti belirginletirmekte, onun fonksiyonlarn ahlak ve adalet ilkelerine sk skya bal bir yntemle salamas gereine k tutmaktadr. Vesikaya tenkiti bir bakla yaklaan baz mellifler (Watt, Islamic Political Tought, s.20-21),92 Hz. Peygamberin devlet bakanl sfatnn belirgin olmadn, vesikaya gre Onun sadece mslmanlarn reisi durumunda kaldn ileri srmlerse de byle bir grn vesikada bizzat yer alan 23., 36/a., 42. ve 47. maddelere ters dt sylenebilir. Zira szkonusu maddeler Hz. Peygamberin devlet bakanl grevini stlendiini tartmasz hale getirmektedir. Hz. Peygamber lke birliinin korunmas ve d saldrlara kar yurt savunmasna da olaanst gayret gstermi, dtan gelebilecek tehditlere annda cevap vererek bir model devlet yaps oluturmutur. Nitekim,Yemame Emiri HEVZEye gnderdii mektupta; ... Bilki, benim dinim insanlarn ve hayvanlarn ayak bastklar en nih noktaya kadar galibiyetini izhar edecektir. slam kabul et ki, selamet bul ve ynetimin erdemli olsun 93 demektedir.

II. MEDNE VESKASINDA AHLAK VE ADALET LKELER

A. HUKUK DEVLETNDE AHLAKLK VE ADALET

Hukuka, toplumun sosyal ihtiyalarnn ahlak ve adalet llerine gre karland bir toplumsal yaama dzeni olarak baklabilir. Bu dzen, bir takm reel ve ideal deerler zerine kurulur. Toplumun iinde bulunduu artlar ve akl reel deer llerini, ahlak ve adalet ise ideal deerlerin kaynadr.94 Bu balamda hukuk devleti, bir hukuku olan devlet olmayp, tam tersine, ideal deer yarglarna gre belirlenmi olan adalet ilkesini belli bir
91 Geni bilgi iin bkz: Kksal, I, 138-142; akir, II, 166-170; Akgndz, s.159-160; Karaman, Ana Hatlaryla slam Hukuku, I, 167-174. 92 Aydn, Anayasa md., A, III, 153. 93 SNMEZ, Abidin, Rasulullahn slama Davet Mektuplar, nklab Yaynlar, stanbul, 1984, s. 142. 94 ARAL, Vecdi, Hukuk ve Hukuk Bilimi zerine, stanbul, 1971, s.9-11.

kar evresinin menfeatlarn gzetmeksizin herkese eit uygulamay hedefleyen devlet, hukuk devletidir. Teolojik ve ahlaki manasyla adalet, btn boyutlaryla i arnmln ve ruh safvet ve temizliin ifadesidir. nsann byle bir duyguyu kendiliinden kazanmas mmkn deildir. Kt ve karanlk duygularla iie bir hayat sren insann kiiliinde bylesini sabit ve mmtaz bir melekenin olumasnda dini prensiplerin fonksiyonel yaps btn hukuk anlaylarnn ortak gr durumundadr.95 Araln Hire atfen ifade ettii gibi, adalet, sbjektif (znel) bir amac deil, hakikat, iyi ve gzeli, belli bir insann ya da insanlarn sbjektif grlerinden bamsz, objektif ve salt bir deer lsdr. Bu bakmdan adalet, hukukun niha hedefidir. Adalete ynelmeyen bir hukuk, anlamn yitirir, daha dorusu hukuk olmaktan kar.96 nsann gerek ferdi hayat gerekse sosyal hayatnda daimi bir drtlk, i temizlii, ruh denge ve elikisizlii ngren ahlak, hukukun nemli kaynaklarndan birisidir. nsann i dnyasnda rgnleen bu deer yarglar, da dnk davranlar dzenleyen hukuk iin byk nem tar.97 Hukuk felsefesi asndan bir devletin hukuk nitelik kazanmas, o devletin adalet ve ahlak normlarna gre objektif ve samimi davranmasyla mmkn olabilecektir.

B. SLAM HUKUK FELSEFES AISINDAN AHLAK VE ADALET

slam hukuk felsefsi, slam hukukunun kendine has yapsn ve hedeflerini anahatlaryla ele alr. Bu alana giren konular gerek furuul-fkh gerekse uslul-fkh (hukuk metodolojisi) kitaplarnnkyas, istihsan, mesalih-i mrsele, istshab ve hsn/kubh gbi blmlerinde ele alnmtr. tbnin (790/1388) el-Muvfakt, Izzddin b. Abdisselamn (660/1262) Kavdl-Ahkm, Karfnin (684/1285) el-hkm slam hukuk felsefesinin temel hedeflerini ele alan eserlerdir. Hukukun grev ve fonksiyonlarna slam hukuk felsefesi asndan bakldnda, hukukun, yeryznde slahn gerekletirilmesine, fesadn kaldrlmasna, toplumda ahlak ve adalet anlaynn hakim klnmasna ynelik normatif kurallar koyduu grlr.98 Esasen slam hukuku iki ana kaynaa dayanr. Bunlardan birisi Kitab, dieri ise Snnettir. Kitab ve Snnette bulunamayan hkmler, yine Kitab ve Snnetin tad ruha uygun olan fer delillere bavurularak sonulandrlr. Bu durum anayasal nitelik tayan metinler asndan da ayndr.99 Kuran, adl, kst, mzn kelimeleri ile hukuk sistemlerinin adalat ilkesine gre dzenlenmesi gereine vurgu yapmakta, doru retinin gereklemesi adna direnen genleri destanlatrmaktadr.100 slam hukuk aratrmaclar, slam hukukunda anayasa esaslarnn, imam (halife/ynetici bakan)n yetkilerini din nasslar ve ura ile snrladn, genel anlamda yasama yetkisini Allah ve Rasulne verdiini, yrtme ve yargda ahlak ve adalet ilkesinin btn boyutlaryla ve tarafsz bir ekilde uygulanmas gereini hedeflediini belirtmektedirler.101
95 Abadan, s.44-45; Hatemi, Hseyin, Hukuk Devleti retisi, aret Yaynlar, stanbul, 1989, s.7-9. 96 Aral, s.24-25. 97 Aral, s.60-61. 98 Geni bilgi iin bkz., bn r, s.129-164. 99 Aydn, Anayasa md., A, III, 154. 100 3/Al-i mran,18; 5/Maide,106-109;16/Nahl, 90; 18/Kehf, 9-31; 57/Hadd, 25. 101 Aydn, Anayasa md., A, III, 155-162.

Grld zere, bir hukuk metninin gerekten hukuk nitelik tayabilmesi iin, slam hukuk felsefesi asndan onun ahlak ve adalet ilkelerine dayanmas gerekmektedir. Medine vesikasna bu adan bakldnda, Kuran ahlak ile ahlaklanm bir peygamberin (Mslim, Msafirn, 139) nderlik ettii toplumsal organizenin yazl metni durumunda olduu, batan sona adalet ve ahlak ilkelerini korumay hedefledii anlalabilir. Nitekim baz hukuk aratrmaclar, insan haklar ve adalet ilkesinin hukuk devletinin temelini oluturduunu, bu ilkenin ise ancak doru reti ile salanabileceini, Allahn uluhiyyetine bal kalnmadka insanln gl kar gruplarnn topluma aln yazs gibi zorladklar adalet senaryolarnn zulm emberi iinde kalnacan dile getirmektedirler.102 Btn insanlk iin tek deimez, gerek ve balayc dorular dizine sahip olan doru retinin Allahn dnda bir otoriteye izafe edilmesi, onun, insana has olan gereklik yargs ile kartrlmasndan ibaret bir yanlg olduu sylenebilir. Genel anlamda hukuk felsefesinin zerinde durduu salam ve deimez hukuk normlar,103 slam hukuk felsefesinin de koruyageldii kurallar olarak alglanabilir. Pozitivist hukuk felsefesi ile kuram haline getirilen deerlerin izflii prensibini ne srerek, srekli deiiklikler peinde olmak, baz art niyetli zmrelere karlarn koruma frsat vermekten te ilmi bir deer tamaz.104 Hatta daha da ileri gidilerek, Kuran ayetlerinin tarih sre iinde gnmze ait normatif zelliini kaybettiine dair tarihsel yaklamlarn slam hukuk felsefesi asndan tad bir nem grlmemektedir. nk, slam hukuk felsefesinin inceleme alanna giren ve slam hukukunun kaynan tekil eden btn Kuran ayetleri sbutlar itibariyle kesinlik arzetmektedir. Medine devletini bir hukuk devleti haline getiren ve onun yazl yasas durumunda olan vesikada adalet ilkesi, slam tarihinin btn dnemlerinde nemini asla kaybetmemitir. Gerek pratikte gerekse teori plannda her zaman nemini korumutur. Hatta, slam dncesinin rasyonalist kanadn temsil eden Mutezileye gre adalet ilkesi yalnz hukuk bir ilke olmayp, ayn zamanda bir tevhid ilkesidir. Mutezile adaleti tevhid iin gerekli grd be temel esastan,yani, usl- hamseden birisi saym, adaletin uygulanmasnda ahlakliin nemini vurgulam, adalet ve ahlak deerlerin izafliini reddetmi, bekasn savunmutur.105 slam Hukukunun iki temel kayna olan Kuran ve Snnet, hukuk kurallarn bizzat yrrlkte tutacak olan insann erdem ve ahlakna byk nem vermektedir. Nefsini temiz tutan kurtulmu, onu kirleten ise helak olmutur. nk insan nefsi, kendisine ktlk ve edepsizlikler telkin eden eytann basks altndadr. Nefis temizliinin yolu ise Allah sevmekten geer.106 slam hukukunun ngrd ve kendisine temel ald ahlak esaslar dinamik bir yapya sahiptir. Bu itibarla slam ahlak, sadece bir kitle ahlak veya sadece bir sekinler ahlak olmayp, her seviyedeki insann kayg ve zlemlerini dikkate alan, onu daha ideal olana ykselten bir zellie sahiptir. Btn insanlarn yapabilecekleri, dolaysyla yapmak zorunda olduklar, iyilikler (farzlar) yannda, yaplmas kiinin erdem ve olgunluk derecesine bal hayrlar da vardr. Ahlak, tii ve toplumlara erdem ve olgunluk yolunda srekli yenilenme imkan verir.107 slam, bir din olarak her alanda ahlak deerleri daima n plana karmtr. Esasen, son zamanlarda bilim erelerinin zenle korumaya altklar din-devlet ayrmnn temelinde, salt bir din tanmama duygusu deil, Batdaki ruhban snfnn dini kullanarak elde ettii
102 Hatemi, s.11-13. 103 Hatemi, s.15-18. 104 Hatemi, s.115. 105 arc, Mustafa, Ahlk md., DA, stanbul, 1989, II, 4. 106 91/ems, 9-10; 2/Bakara, 165,169; 5/Maide, 119; 9/Tevbe72; 57/Hadd, 27. 107 arc, s.2-3.

siyasal ve ekonomik gc ellerinden geri almak anlay yatmaktadr.108 Aksi halde, hukukun vazgeilmez ilkelerinden birisi olan adaleti ilke edinmi bir din sebpsiz yere yadsnamaz.

C. HZ. PEYGAMBERN AHLAK VE ADALETNN MEDNE VESKASINA YANSIMASI

Medine vesikas gnbirlik dnce ile kaleme alnm ve taraflara bask ile imzalatlm bir belge olmayp, aksine, uzun bir hazrlk ve gayret sonunda tarih, din, siyas, ekonomik, sosyolojik ve psikolojik artlar hazrlanarak deklre edilmi bir belgedir. Elbette bu belgenin hazrlanmasnda Hz. Peygamberin risaleti ve nder kiilii ile ahlk necabet, nezahet ve safveti byk nem tamaktadr. Evrensel deer yarglar ile adalet ve ahlak ilkelerini getiren Kurann ilk muhatab olarak, kendisine vahyedilen ayetleri bizzat hayatna geiryordu. Onun bu zelli, dardan insanlarn yorumu ile deil, bizzat aile iinden birinin, ei Aienin tankl ile sabitti.109 Ayn zamanda Kuran bu durumu teyiden muhakkak sen yce bir ahlak zeresin demektedir.110 Hz. Peygamber, ahlklii doru retinin temel art saym, bunun ise ancak Allaha iman etmekle mmkn olacan bildirmitir. Onun bu zelli, Mekkede peygamberliinin balamasndan itibaren risaletin sona ermesine kadar devam etmitir. Hukuk alanndaki btn gelimelerde uygulamas, etki ve iaretleriyle nc izgisini ve rehber kiiliini srdrmtr. Kendisine gelerek, bir daha kimseye soru sorma ihtiyac duymayaca bilgiyi talep eden bir sahabisine; Allaha inandm de, sonra dosdoru ol111 cevabn vermesi, bizzat kendisinin ahlak ve erdemini yanstmaktadr. O, daima, birr (iyilik) zere olmay, ism (ktlk) den kanmay ve ktlklerin yok edilmesini emrederdi.112 Hz Peygamberin ahlak ve adalet ilkelerini n planda tutan bu vasf, sadece, sylem, dua ve temennilerinde kalmad, bizzat hayatna ve fiillerine yansd, hatta, medine vesikasnn ahlk temellerini oluturdu. Mesela, Mekkeden Medineye olan Byk Hicret, anlk bir yolculuk sonunda vuku bulmad. Aksine ok byk meakkatler, youn n hazrlklar ve tehlikeli bir sefer sonunda gerekleti. Kendisinin Mekkeden yola kt haberi alnr-alnmaz Medine halknda bir bekleyi balad. Yahudiler dahil, btn Medine halk Onu bekliyordu. Onun Medine ufuklarnda belirecei gn ve saatleriple ekiliyordu. nk Hz. Peygamberin izledii yntem btn sosyolojik ve siyasal kurallara uygun insanlarn gnln alc ve kimseye zarar verecek bir mahiyet arzetmiyordu. Kimse Onun geliiyle menfeatnn ve ekonomik karlarn yok olaca gibi bir

108 Atay,Tayfun, Ynetim Modellerinden Trkiye rnei (tebli), slam ve Demokrasi, TDV Yaynlar, Ankara 1998, s.260; Tarhan, mer, brhm Dinler ve Demokrasi (tebli), age, s.146,148. 109 Mslim, msafirn, 139. 110 68/Kalem, 4. 111 Mslim, iman, 62; Ahmed, Msned, III,413, IV,385. 112 Mslim, birr, 14,15, iman, 78; Tirmiz, zhd, 52, fiten, 11; Ahmed, Msned, III, 20, 49, IV, 227; Nes, iman,17.

deerlendirme yapmyordu. O bir zgrlk, ahlak coku, iyiyi ve insan ilke ve deerleri koruyan birisi olarak tannmt ve yleydi de. nsanlardaki bu anlay, Rasulullahn Byk Hicretini balatmasyla, btn Medine halk ve evresinde olumlu yank yapt. Her kesimden insanlar, Onun bir kurtarc olduunu kabul ediyordu.113 Hz. Peygamberin ailesi Medine halknn yakndan tand bir aile idi ve Medineli bir kabile ile yakn akraba idi. Bu durum, Hz. Peygamberin Medinedeki konumunu glendiriyor ve sylemlerinin uygulanabilirlik derecesini artryordu. Mekkeliler, dini ve ticari bakmdan Medineye gre daha etkin durumda idiler. Dolays ile ekkeli bir Peygamberin yeni bir dini tebli konusundaki mesaj, kabul kolay saylabilek bir giriimdi. Medineliler, zellikle Khtan soyundan gelen EVS/HAZREC kabile mensuplar kendilerini Mekkelilere denk ve hemehri gryorlard. Bu durum, Hz. Peygamberin Medineye ayak basmasyla daha da pekimi oldu. Mekkenin bir ticaret ehri olmasna karlk ziraatlk ve zira Pazar alannda daha ileri olan Medine kltrn yakndan izleyen Hz. Peygamber, bu kentin sosyal, ekonomik ve kltrel dokusuna uygun davranyordu.114 Allah Rasul, Byk Hicret ncesi, risaletinin balamasndan itibaren geen on yllk Mekke dneminde Medineye ayr bir nem vermi, Medine ve evresindeki yerleim birimleriyle tam bir iletiim kurmu, adn ve mesajn duyurmu, kendisine sosyal, siyasal, askeri ve ekonomik manada tam ve kesintisiz destek verecek bir kitle ile manen kucaklam durumda idi. Byk Hicretle birlikte Medineye bir Peygamber olarak girdi, bir kurtarc ve bir halk kahraman gibi karland. yle ki, her kabile Onu barna basyor, himayesine almak ve misafir etmek istiyordu. Bunlardan Neccar Oullar zaten kendine akraba idi.115 Daha ziyade mrik kltrden gelen Arab kabileleriyle kurulan bu yakn diyaloun yannda Yahudlerle de grmeler yaplmt. Medinede el-Medris denilen din ve dnyev marifetlerininin eitimi yaplan bir kltr evine sahip bulunan Yahud geleneinde de Mekkede doup Medineyi imar ve slah edecek bir nebinin gelecei fikri yaygnd.116 Bu fikir Yahudiler arasnda salt ve yaln inan ve kltrden ibaret kalmad, aksine, Yahudilerin nl bilginleri Abdullah b. Selam mslman oldu. Onun mslman olmas, tedenberi Araplara kar dinlerinin stnln ileri sren Yahudiler zerinde byk etki yapt ve psikolojik olarak slamn ileri bir din olduu fikrini zihinlerinden atamaz hale geldiler. slam Peygamberinin Yahudiler zerindeki etkinlii giderek artt ve pekiti.117 Buraya kadar verilen rnekler daha da oaltlabilir. Btn bu gelime ve faaliyetler, Hz. Peygamberin, salt peygamberliini kullanarak dar bir hareket alan iinde kalmadn gstermektedir. O, byk bir azim, sabr ve gayretle, btn sosyolojik artalar titizlikle uygulam, hukuk felsefesi asndan toplumda uygulanacak hukuk kurallar zerirde bir kosenss oluturmutur.

113 en-Nedv, Ebul- Hasen Ali el-Haseneyn, es-Sratun-Nebeviyye (thk., Abdullah b. brahim el-Ensr), el-MektebetulArabiyye, Beyrut, 1981, s. 218-220 114 en-nedv, s. 195-217. 115 bn Hiam, (I-II),430-435, 494-499; en-nedv, s. 218-222; Kksal, I, 15-26; Buhari, Menkbul-Ensr, 45-47; bn Mce, Nikh, 21; Ahmed, Msned, I,3, V, 414-415. 116 bn Hiam, (I-II), 21-24; en-nedv, s.198; Kksal, I,33. 117 26/uar, 197-199; bn Hiam, (I-II), 516-517.

Bunlardan daha da nemlisi, kendisine ve birbirlerine fevkalade bal kitlelerden oluan ekirdek bir toplumu eitmesi, adalet ve ahlk ilkeleri o ada kimsenin alk olmad bir erdem ve samimiyetle uygular hale getirmesi,118 Hz. Peygamberin bir hukuk devleti ncesi att en byk adm saylr.

118 8/Enfl, 62-63.

SONU

Medne Vesikas, gerek hukuk felsefesi gerekse devlet felsefesi asndan byk nem tamaktadr. Deklre edildii an sosyal atlar gz nnde bulundurulduunda hukuk devleti nitelii tayan bir organizasyonun kurulabildii bu belge ile gzlemlenebilmektedir. nk vesika, bizzat yaanan bir sosyal olguyu ifade etmektedir. Bizzat uygulaycs tarafndan bir sosyal uzla esprisiyle kaleme alnm ve btn olumsuz artlara ramen titizlikle ve samimi bir ekilde uygulanmtr. Deklre edilen hkmlere uymayan kii ve gruplara kar amansz bir ura verilmi, vesikann fiili durumu aynen korunmutur. Bu itibarla vesika, kurulu bir dzenin hukuk metni olarak yaatlmtr. nk, Hz. Peygamberin nderliindeki Medne toplumu, siyasi g rgtlenmesinin btn fonksiyonlarna sahip bir yaplanma ortaya koymutur.

Medne vesikasnn, kendisinden nceki Dou ve Bat Uygarlklarn etkileyen baz teori ve uygulamalara ahid tarihi atmosfer iinde, kendisine zg anayasal bir nitelik iinde vcut bulduu, Platon ve Aristotelesin dnd monarik, oligarik, aristokratik ve demokratik topyalardan farkl, snf, kii ve kabile rejimlerinin btn izlerini kknden silen, halk kesimlerinin btnne ynetimde yer veren, tek bakan ve tek anayasal, hukukun stnlne inanm ve bu inancn kollayan ve koruyan bir yaplnmay, byk modellere k tutacak sadelikte sunduu sylenebilir. Ksa vadeli ve geici ilkelere deil, evrensel nitelikli kurallara sahip olmas, hakim otoriteyi bizzat zgrlk ve gvenlik prensiplerinin korunmasna kar kefil saymas ve sorumlu tutmas ynyle, zellikle kendi anda esiz bir anayasa metni olarak deerlendirilebilir.

Ne varki, byle bir metnin, gerek mslman mellifler, gerekse Batl dnrler tarafndan tam olarak deerlendirildiini sylemek olduka zor olsa gerektir. Nitekim, Campanella, Hz. Peygamberi, yasac olarak nitelemekte ve knamaktadr.

Bu vesika, ne Bat dnce paradigmasndaki insan merkezli ontolojik yapnn temeli saylan antropomorfik (insan tanrlatrc) Yunan, ne de Hint ve Msr Uygarlklarnn insan hie sayan kast sistemlerinden etkilenmeksizin, tevhd ontolojik alan iinde kalan, insana deer veren ve kamu haklarn dzenleyen bir anayasa metnidir.

EK: 1

TOPK DEVLET ANLAYILARI VE TEORK ANAYASALARI

topyann Mahiyeti Ve Kayna Yunancada topos kelimesi yer anlamna gelir. Utopia, topos kelimesinin olumsuz ekli olup olmayan yer, d ve hayal lke anlamnda kullanlmtr. topya kavram, Glgam Destanndan gnmze kadar, bir ok dnr tarafndan bazen mevcut toplumsal yap ve ilikilerin rtl biimde eletirilmesi bazen de farazi olarak retilen ideal toplum ve devlet (el-Mednetul-Fdle) modeli anlamnda kullanlmtr (Demir vd., s.370). topyac devlet anlaynn ilk temsilcisi Antika filozoflarndan Platondur. Platon Devletinde topik bir devleti ngrmtr.

Renaissance ile balayan ve eskiye bir alternatif olarak gelien felsefe akmlar iinde, toplumlarnn yaad kaosa bir zm arayan dnrler topyac devlet araylar iine girmilerdir. Bu dnrlerin gereklemesi mmkn olan gerek kurallar vazetme yerine, byle hayali bir lke ve hayali bir kuram retmelerinin sebepleri arasnda yaadklar dnemde hakim otoritenin gerek sylemlerin ifade edilmesini sk bir takip ile bask altnda tutmalar saylabilir. O itibarla gerekletirilmesi istenen ve halkn ynetimde yer almasn ngren kuramsal dnceler, felsefi bir atmosfer iinde ele alnm grnyor. topyac devlet anlaynn 16. yydaki ilk temsilcisi Thomas More olmutur. T. More, snfsz ve mlkiyetsiz bir devleti, sosyalist bir dzeni ngrr. T. Moredan bir asr sonra, 17. yyda gelen Tommasa Campanella Gne Beldesi adl eserinde, komnist bir devlet yapsn dler. Avrupada yaygn olan anari, zulm ve adaletsizlii bu yolla nlemenin dlerini kurar (Gkberk, Felsefenin Evrimi, s.41-44). Gene topyac devlet anlaynn nemli temsilcilerinden Francis Bacon (1561-1626) ideal devletini bir adada kurar. Baconun Devleti, gcn, bilimler hazinesinden almaktadr. Onun topik devletini kurduu, Yeni Atlantis adl eserini, baka bir topyac Valantin Andrea (1600-1654)nn Hiristiyan lkesi izler. Barclay, Heywood, Winstanley, Herrington, Gabriel, Foigny,Vairesse, Morelly, Gabriel Mably ve Etienne Cabef ... gibi yazarlar da hep ortak mlkiyet zerine kurduklar topyac bir devlet anlayn vurgularlar. Bu itibarla, topik devlet modellerinin temelini antik a filozoflarna kadar indirgemek mmkndr (Gkberk, a.g.e.,s.176-178; Hanerliolu,s.316). Mslman sosyalbilimcilerden bn Haldun, devleti, timai hayatn bir gerei olarak grr ve devletin en nde gelen grevleri arasnda vatandalar arasndaki zayf statl kiileri korumasnn varlna dikkat eker, tarihi ve sosyal ynden devletin insan iin gerekli bir sosyal kurum olduunu vurgular (bn Haldun, I., 473-477; CORBN, Henry, bn Rdden Gnmse slam Felsefe Tarihi, nsan Yaynlar, stanbul, 1997, s.42-46; Davutolu, TDV slam Ansiklopedisi, IX, 237). Frb (870-950), Antik yunan felsefesinin nl temsilcilerinden Platon- Aristotelesci devlet felsefesini, slami unsurlara ters den ynlerini slamla badatrarak ele alan nemli Mslman filozoflardan birisidir. O, el-Mednetl-Fdle sini kaleme alrken topik bir yol izlemi, ancak, Platonun devlet indeki ynetici- asker ve ynetilenler snflanmasn aynen benimsememi ynetici ve askerlere zel mlkiyet ile aile kurumunu yasaklamamtr. Kuran ve Snnete uygun olarak gelien slam dnce paradikmasn korumaya alm, ok sekin bakannn slam bilimlerini de bilmesi ve ilgili kurallarna uymas gereini vurgulamtr (Frb, el-Mednetul-Fdle, s.129-130). O, kozmo-ontolojik dzen ile biyolojik dzen ve ideal devlet arasnda kurduu analojik ilikiyi yar topik denilebilecek bir anlay iinde sunar, (Davutolu, ayn yer) topik devlet felsefesinin nl temsilcileri olan hocalaryla, yani, Platon ve Aristoteles ile teori ve pratii ile paralel bir mekanda var olan ve etkileri hala silinemeyen Medne Vesikas arasnda bir uzla salamaya alr. Frbden alt asr sonra gelen Thomas More ile yedi asr sonra gelen Tommasa Campanella neredeyse Frbyi es geerek Platondaki antik a devlet felsefesi tezini topik bir izgi ile romantize etmilerdir. Frbnin topyas (el-Mednetl-Fdlesi), btn dnyay iine alacak kadar geni kapsaml bir devlet organizasyonundan bahsederken, Thomaslar ulusu ve snrlar dar ama evresine etkin ve hakim bir topik devletten yanadrlar (Arslan, s.100-101; EMRE, Ahmet Seluk, Marksizm Yarglanyor, Berekt Yaynlar, stanbul, 1978, s.71; MORE, Thomas, Utopia (ev. Sabahattin Eybolu-Vedat Gnyol), Cem Yaynevi, stanbul, 1997, s.125-136; URGAN, Mina, Edebiyatta topya Kavram ve Thomas More, Adam Yaynclk, stanbul, 1984, s. 57 vd.). Bu bilgilerden sonra nl topyac iki filozofun topyalar ele alnabilir.

THOMAS MORE VE TOPYASI

Thomas More 1478 ylnda Londrada dodu. Oxfordda rencilik yapt. Katolik kilisesinin resmi dili olan Latince ile Yunancay rendi. ann humanist bilginlerinden ders ald. 1495 ylnda hukuk renimini tamamlad. Uzun sre bir rahip gibi riyazet iinde yaad. 1501 ylnda Augustinusun nl eseri De Civitate Dei yani Tanrnn Beldesizerine yapt konumayla Londrallarn dikkatini ekti ve gerek lke baznda gerekse kraliyet katnda hzla ykseldi. 1503de 25 yanda parlmentoya girdi. 1509da Kral 8. Henry tarafndan Under-Sheriff unvan ile yarg tayin edildi. 1516 ylnda nl eseri topiay yaynlad. 1520 ylnda 8. Henrynin Paris gezisine katld. 1521 ylnda valye oldu. 1529 ylnda en byk devlet grevi olan Lord High Chancellor nvan ile ngiliz adalet mekanizmasnn bana getirildi. Bu arada eitli halk ayaklanmalarnda, zellikle 1517 ylndaki 1 Mays ayaklanmasnda halk yattrd. 1532 ylndan itibaren kralla ters dt. nk VIII. Henry ei Catherinedan boanp Anne Baleyn ile evlenmek istiyordu. Kilise kendisini boamaynca Act of supremacy yasasn kard. Katolik topluluktan ayrld ve kendisini ngiliz Kilisesinin ba ilan etti. T. More bu gelimelere katlmad ve kendisini savunmak iin Apologyyi yazd ise de 1535 ylnda yargland ve kafas kesilerek idam edildi (More, s.7-12.) T. Moreun, Yunan felsefesinin izlerini tayan topyas, iki blmden oluur.

topyann Birinci Blm

topya T. Moreun Latince yazd ba eseridir. T. More, tm Avrupa ve lkesi ngilterenin fena politikalar yznden girdaplar iinde kvrand bir srada Fransada iken arkada Antwerp li Peter Gilesin yannda Raphael Hythloday (geveze adam) adnda nl bir gemici ile karlar, (bu geveze adam aslnda bizzat T. Moreun kendisidir). Kusursuz erdem lkesi topyay dinler. Sonra aratrldnda grlr ki bu lke bilinen dnyann snrlar dndadr, hatta, cennete pek yakn mutlu bir adadr. Thomas More, evreni batan baa dolaan bu usta gemiciye (gerekte kendisi olan bu romantik szcsne ) ejderhalar ve acayip manzaralardan sormaz. Onu doruluk ve akllca dzenlenmi bir toplum ilgilendirmektedir. Konuma bu alan zerinde devam eder. Raphaelin bilmedii yoktur bu konuda. Ona bir kraln hizmetine girmesi ve lkeye hizmet etmesi sylenir. Raphael, bu teklifi kabul etmez. zgr yaayn dnyann btn nimetlerine tercih ettiini, krallarn evrelerinin beceriksiz ve aklsz dalkavuklarla dolu olduunu belirtir. Raphael ngiltereyi de bildii iin adaletsizlikleri kyasya eletirir. Kokumu kurumlar bir bir sayar: ngilterede hrszla lm cezas verilmektedir. Oysa ldrmek hrszl cezalandrmak iin ok ar, hrszl nlemek iin ise ok hafif bir cezadr. Halk yoksuldur. Bunun ba nedeni Aristokratlarn okluudur. Bunlar bakalarnn aln teri ile geinmekte, topraklarnda alanlar derisine kadar yzmektedirler. Korkak politikaclar halka gvenmez. Babelas doyumsuz uaklaryla askeri glerine gvenirler. Halk smrr, meteliksiz hale getirir, kendi elleriyle hrszla tevik ederler. alnca da ldrrler. lkede yiyecek fiyatlar hzla artmaktadr ve bir isizler srs olumutur. Eitim krpe fidanlar bozucu ve melekelerini krelticidir. lkede frsat eitlii ve can gvenlii kalmamtr. Musann yasas bile hrszlara lm cezas vermezken lkenin dzeni lm cezas zerine kurulmutur. randa ki Polylertler bile ngiliz halkndan zgr ve rahattrlar. Krala vergilerini dediler mi, baka sorunlar kalmaz. Polylerit yasalar insan ldrmek yerine suu ldrmek zerine kurulmutur. Burada krallar, halkn yoksullamasn kendi erdemleri ve gvenlik sebebi sayyorlar. topyadan gelen nl gemici lkedeki kaosu uzun uzun saydktan sonra u itirafta bulunur:

topiann kurumlarn baka uluslarnkiyle karlatrnca bir taraftaki bilgelie ve insanla hayran olmaktan, br taraftaki aklszla ve barbarla vahlanmaktan kendimi alamyorum. (More, s.13-60).

topyann kinci Blm Bu blmde Raphael Hythloday (Thomas More) topya adasn, -sosyal dzeni ve devlet yaps asndan- btn ayrntlar ile anlatr.
Eskiden topya bir ada deilmi. Buradaki kusursuz dzeni kuran akll ve erdemli kral Utopus bu topraklar ele geirince 15 millik ksta yardrp topyay bir ada haline getirmi. Oysa buras eskiden Abraxa diye anlrm (s.61-62) Uzunluu 500 mil, en geni yeri 200 mil olan bu adada 54 tane byk ve gzel kent vardr. Her kent arasnda 24 mil olup bir kentten dierine yryerek ulalr. Bu kentlerin ortasna rastlayan ve herkesin kolayca ulaabilecei Amaraute (ak-seik grlmeyen mekan), lkenin bakenti olup dier kentlerle ayn byklktedir. Surlar, ta kprleri, geni ve amursuz sokaklar, rahat evleriyle, temizlii ve ferahl ile XVI.yy. Londrasna hi mi hi benzemez. (s.62-63). Eskiden topyada evler erden pten tek katl kerpi kulbelermi. imdi ise, ta yada tuladan, katl salam ve rahat yaplardan oluuyor. Her evin arkasnda eit eit aalar, faydal bitkiler, meyveler ve iekler yetitirilen baheler yer alr. Bu bahelere o denli zen gsterilir ki her yl geleneksel yarmalarla bahesine iyi bakanlar dllendirilir. Evler baheler arasnda duvar yoktur. Hi kimsenin zel eyas olmad iin isteyen bakasnn bahesine ve evine girebilir. Zaten her on ylda bir kura ile evler deitirilir (More, bu usulle kiideki mlkiyet duygusunu nlemek ister ). Her evde, be yan altndaki ocuklarn bakm iin tahsis edilmi byk bir oda vardr. Her kadn dourduu ocua bakar. Annesi len ocuklara bir st nine bulunur (Morede Platondan farkl olarak analar kendi ocuklarna bakarlar) . Her kentin 20 millik tarlas vardr. Burada 40 hr, 2 kle bu tarlay iler. Tarlann ortasnda merkez bina vardr. Ynetici Baba ile ynetici Ana ifti burada oturur. Her yl her birlikten 20 kii ehre dner 20 kii ehirden gelir. Btn rnler deniz ve kara yoluyla ehre temiz ve salkl olarak ulatrlr. Bir kent 4 eit blgeye blnr. Her blgenin bir ars vardr. Gerekli rnler ve eyalar burada depo edilir. Her evin ba arya gidip istedii kadar eya ve yiyecek alr. Para diye bir ey kullanlmaz. Bir eya veya yiyecein bol olduu kentten bu eya ve yiyecein kt olduu kente aktarma yaplr. topyada her ey iki yllk ihtiya kadaryla depolanr. Fazlas d lkelere ya bedava yada insafl fiyatlarla satlr. Yemekler, yemek evlerinde topluca yenir, doruluk ve erdem stne yksek sesle bir para okunur. Tek tip kyafet giyilir. Sadece kadn ve erkek ile evli ve bekarlarn kyafetlerinde ksmi deiiklikler vardr. topyallar altna ve gme nem vermezler. En deerli eyalar topraktan, lazml altndan yaparlar (Lenin de halkn kullanaca helalarn altndan yaplmasn istemitir. Geni bilgi iin bkz. MORTON, A. L. , The Inglishe Utopia, London, Lawrence and Wishart, 1969, s. 69 vd.). topyada demokratik bir dzen vardr. Otuz ailenin oluturduu bir syphogrant birlii her yl, philarc denilen balarn seer. On Syphogrant yani 300 aile temsilcisi tranbore yani ba philarc seer. 200 syphogrant en drst kiiyi bakan seerler. Tranborelerin seimleri her yl yenilenir. Drst olduklar srece i banda kalrlar. Ayrca ehir drt birimden oluur. Her birim bir yesini kurultaya gnderir.

Bakan her gnde lkesinin durumlarn grr. Baz nemli iler btn lke halknn grne sunulur. Problem nce halka duyurulur. Uygun bir sre sonra karara balanr. lke halk felsefe alanndaPlatonun btn eserleri ile Aristotelesin eserlerinin ouna sahiptirler. Theophrastosun bitkiler zerine yazd kitabn herkes bilir. Gramercilerden Lascaris, dil ve szlk alannda Theodoros, Hesikhios ve Dioskorostan faydalanrlar. Plutarkhos, en sevdikleri yazardr. Lukianosun ho szlerine baylrlar. Ozan olarak

Aristophanes, Homeros, Euripides ve Sophoklesi, tarihi olarak Thukides, Herodotos ve Herodianusu, hekim olarak Hippokrates ve Gallieni tanrlar ve btn Yunanca eserleri hemen oaltrlar (T. More, s.110-111). Kent bakanlarndan oluan kurultay her gnde bir -gerekirse her gn toplanr. nemli konularda hemen karar alnamaz, olayn olgunlamas beklenir. Ayrca her kent iin seilen erdemli yeden oluan st kurultay yeleri her yl bakentte toplanrlar. topyada yasa says azdr. Her kent yasalara saygldr. Baba ad verilen yarglar adildirler. Sua teebbs edenle suu ileyen ayn cezaya arptrlr. 16. yy. ngilterede bir ekmek alan zavall bile aslrken, topyada lm cezas nadiren uygulanr. 16. yy. ngilterede varlkl, soylu, toprak aalar, din adamlar, kadnlarn ou aylak gezerken topyada salk durumu engel olmad srece herkes alr ve topya snfsz bir toplumdur, bir tarm lkesidir. Kyl-kentli ayrm yoktur.
topyallar saati sabah saati leden sonra olmak zere gnde alt saat alrlar (Nitekim, Karl Marx, Das Kapitalinde, Moreden etkilenerek uzun alma saatlerinin ancak kapitalist sistemlere zg olduunu anlatr. bkz. KAUTSKY, Karl, Thomas More and His Utopia, Russel and Russel, Newyork, 1959; Urgan, s. 62.).

topyallar sala nem verirler. Euthanasiann (lmesi mukadder olan kiinin) lmesini salarlar. Ailede kadn-erkek eittir, ama aile reisi erkektir. Evlilik mr boyudur. Evlenecek kadn ve erkek balangta birbirlerini rl-plak grmelidirler. Eitim belirli bir yata bitmeyip, mr boyu srer. Kadn erkek, topyallar tarm renmek zorundadrlar. Bu bilgiler okullarda verilir. ehir yaknlarnda kurulan rnek atlyelerde uygulama yaplr. Her meslek de meslek gruplar halka retilir. Kadnlar gsz olduklar iin daha ok yn ve keten ilerinde alrlar. Herkes gzel giyinir. Gnn 24 saati en iyi ekilde deerlendirilir. 6 saat allr. 8 saat uyunur. Gn iinde btn halk kesimlerinin katlabilecei bilimsel alma yapanlara ise zorunlu sabah dersleri vardr. Hesap oyunu ile iyilik ve ktlk uuruna kar tedbiri reten oyunlar vardr. Halk aileler halinde yaar. Aile en yal baba tarafndan ynetilir. Kzlar evlenince br aileye gider. Kadnlar 18, erkekler 22 yandan nce evlenemezler. Her ehir 6 bin kiiden olur. ehirlerin nfusu artarsa daha tenha kylere gidilir. Daha da artarsa yeni bir ehir kurulur. topyada seyahat imkan vardr. Bu durum izinle olur. Halk denizlerde inci ve balk rnleri, krlarda ise altn ve kymetli maden toplarlar. Utopiallar biraz Epikhurosudurlar. topiallara gre erdem yaratla uygun olmal, keyifde arla

gidilmemelidir. Herkes herkesin iyilii iin almaldr. Dnce alanndaki ilerleme en ileri zevk kabul edilir lkede. topiallar Yunan soyundan gelmi olabilirler. Dilleri biraz Pers diline alar. Hekimlik lkede pek ie yaramaz. Ama hekimlere ok sayg duyarlar bilhassa Hippokraten, herkesin dilinde. topyallar btn sava tutsaklarn deil de ancak eli silah tutan dman askerlerini tutsak ederler. Bundan baka lkelerin yoksul kiileri buraya gelip kle olurlar. Evlilik kurallarna bal kalmayanlar kle olurlar ayn suu bir daha ilerse ldrlr. Ar sularn cezas genellikle kleliktir. lkede nemli erdemliklere dl ve eref payesi verilir. Uzun vadeli anlamalar severler.

topyallar savatan tiksinirler. Ama srekli kadn- erkek sava talimi yaparlar. Sava yalnz kendilerine yaplacak saldrlar iin deil, komularna hakszlk yapanlar caydrmak iin yaparlar. Savata kullandklar taktik; sava balar balamaz o lke iinde eitli yerlere topia mhrl yaftalar asmalardr. Bu yaftalarda kral ve ya nemli yneticilerin kafalar iin dller konur. Ba iin dl konan kii kendiliinden teslim olursa ayn dl kendisine verilir. Bir de eitli lkeleri kendilerine borlandrmlardr. Bu paralarla d lkelerden paral askerler tutarlar. zellikle Zapoletelerden (Kolay satlan halklardan ) tuttuklar paral askerleri savata ne srerler. Ayrca koruduklar devletlerin askerlerini de savaa srerler. topiallar eitli dinlere ve tanrlara inanrlar. Onlara gre, ruh lmszdr. lmden sonra iyilik ve ktln karl grlecektir. lkenin en aklllar bir tek Tanrya inanr. Bu Tanrya Mthra denir. Byk yaratc ve otoritedir. O baba Tanrdr. Aslnda herkes bu ad altnda yce tabiata taparlar. Sonra Hristiyanl seenlere hi ilimezler. Ancak yeni Hristiyan olan bir topyal Hristiyanl vp, dier dinleri yererse cezalandrlr. nk topiann eski yasalarndan birisi Hi kimse dininden dolay knanamaz eklindedir. Kral topus burasn fethetmeden nce ada halknn din yznden bir birini yediini renmi bunun nlemini almt.topiada din rahiplerinden daha saygn bir snf yoktur. T. More son olarak topyada ki zelliklerin bir ounu kendi lkesinde grmek istediini bunun bir umuttan ok bir dilek olduunu syler (More, s. 61-159).

TOMMASA CAMPANELLA VE TOPYASI

talyada Calabria blgesindeki Stilo kasabasnda doan Tommasa Campanella (1568-1639) Avrupada Katolik dnyasnn paralanmaya balad ekonomik, politik ve kltrel alanda deiime yol aan sanayii devriminin idrak edildii dnemde yaad. 15 yalarnda bir manastra kapanr ve eitli eserleri orada okur. Daha sonra kendisini felsefeye verir. lkenin, zellikle doduu blgenin din adamlarnn elinde iyiden iyiye yoksullatn grr. Astrolojik hayaller kurar ve lkesinin kurtulacana inanr. Yneticilerle aras alr. Trklere snmak zere lkesinden kamak zere iken yakalanr, 1626 ylnda sona eren 27 yllk hapis hayat yaar. 1639 ylnda Pariste Dominiken Manastrnda lr. Hapishanede iken yazd ve dledii toplumsal dzeni anlatt Gne lkesi (Civitas Solis) 1643 ylnda yaynlanr. Eserde konuturulan ve sembolik temsil ekilleri, yer yer, Yusuf Has Hacibin Kutadgu Biligini hatrlatmaktadr. Campanella Gne lkesini diyalog eklinde yazmtr. Bir ospitalario sorar, Colombonun mehur kaptanlarndan Cenoval Kaptan anlatr. Ospitalario, kutsal topraklarda hastalanan Hristiyan haclara bakmak amacyla kurulmu olan kuruma bal kiilere verilen isimdir. C. Kaptan gne lkesinin yerleim plann anlatarak sze balar: Kocaman bir ovann ortasnda ykselen tepe zerinde, yedi millik bir alan zerinde yedi halkadan oluan helozonik bir mimr plan zerine kurulmu gne lkesi. Her halka bir gezegenin adn tayor. Kentin ortasnda usta elden km byk bir tapnak yer alr.

Kenti, halkn Hoh adn verdii bir barahip ynetir. Hohun yetkisi mutlak olup verdii kararlar kesindir. Pon (g), Sin (akl) ve Mor (sevgi) adlarnda eit yetkili yardmcs vardr. Hoh, kendisinden daha bilge, daha metafiziki birisi kncaya kadar greve devam eder. Pon, sava ve barla ilgili btn ileri yrtr. Sin, eitim ve bilim ilerini yrtr. lkede Musa, Orisis, Jupiter, Merkr, Lykurgos, Ponpilius, Pythagoras, Zamloxis, Solon, Charondas, Phoroneus ... hatta Muhammed bile retilir. Ama halk Muhammede itibar etmez. nk o, sahtedir ve kt bir yasacdr. Sezar, skender, Phrrhus ve Annibaln resimleri ykseklerdedir (Campanella, s.17-24). Gne lkesi halk hereyi en ince detaylarna kadar renir. Mor, Gnelilerin reme iini dzenlemekle grevlidir. ocuk eitimi, hekimlik, tarm, beslenme, giyim ve cinsel ilikiler bu yardmcnn kontrolndedir. ocuklar drt ble ayrlr. Her bln banda yal bir retmen bulunur. ocuklara resim, sanat, beden eitimi ve tarm bilgileri uygulamal olarak retilir. Kz-erkek karma yaarlar. lke halk zorba yneticilerin bulunduu Hindistandan kap gelen Hindlilerden oluur. Halk bir araya gelmi, ortak bir toplum kurmu. Her ey ortak olup, kadnlar bile toplumun ortak mal olup, lkede mlkiyet ve miras yoktur. Gnelilerde her ey ortaktr. Erkekler daha zor ilerde kadnlar ise hayvan sama, sebze ekimi ve meyve devirme gibi ilerde alr. Herkes kendisine geici olarak tahsis edilen odalarda oturur. Kadnlar yemek piirme ve sofra kurma ilerini de slenirler. Sofra hizmetlerini yirmi yan altndaki kz ve erkek ocuklar yaparlar. Yemekler ortak sofrada yenir. Yneticilere hem daha bol hem de daha iyi yemekler verilir. Onlarda yemeklerin bir ksmn askerlere verirler. reme iine dikkat edilir. Erkekler 21, kadnlar 19 yandan itibaren ba hekimin tayin ettii grevlilerin iznine ve onun uygun grecei artlara gre birleirler. Doan ocuklara Romal kahramanlarn isimlerinden verilir. Baz hallerde kskanl nlemek iin Platonun ngrd gibi kadn ve erkekler arasnda kura ekilir, ona gre birlemeleri salanr. Mal-mlk tamamen ortaktr. kadn da ortaktr (s.25-44). Gneliler askerlie byk nem verirler. Savalar, Akl ve Sevgi gibi Hohun yardmcsndan birisi olan G ynetir. Savalarn amac, devleti, dini ve insanl saldrgan dmandan korumaktr. Atletler ve usta kiiler askerlik talimi yaptrrlar. lkedeki kadnlar, Ispartal kadnlara ve amazonlara hayrandrlar. Musa, Yeua, Davut, Maccabeus, Yuda, Sezar, skender, Scipion ve Annibal gibi kiilerin askeri taktikleri herkese retilir. Bir saldr ve yama karsnda dman tarafna Forensis denilen bir rahip gnderilir. Zararn tazmini istenir. stekleri yerine getirilmezse tanrs Sabahota snp savaa balarlar. ok gelimi silahlar vardr. Orduyu usta askerler ynetir. Sava sona erince ele geirilen kentlerde hemen mal ortakl kurulur (s. 4456). Gneliler para kullanmaz, ticarete nem vermezler,ama btn dvizleri tanrlar. lkede her ey boldur. reticiler Kral denilen grup bann ynetiminde dzenli olarak alrlar. Gneliler, temizlie ve sala nem verirler. lkede bir ok hastalklar nlenmitir. Sara ile savarlar. Ekili, uyarc nesnelerle ve un orbasn hastann bana dkerek tedaviye alrlar. Bu hastala her nne gelen insan tutulmaz. Herakles, Socrates ve Muhammed gibi dahiler saralydlar. lkede yarg blmlere ayrlmtr. Sulu yargcn nnde konuur. Anlatlanlar tutanaa gemez. Hoh, cezalar balayabilir. lm cezasn yalnz halk verir. Sulu vurularak veya talanarak ldrlr. Gne lkesinde pek az yasa vardr. Tapnan st ksmnda oturan yirmi drt rahip sabah, le, akam ve gece gnde drt kez ilahi okurlar. Kendisini halk iin tanrya kurban eden kii erdemli kiidir. Paganlarn lkesinde hayvan kurban edilir. Gne kentliler ise insan kurban ederler. Gneliler, llerini gmmezler, yakarlar. Ruhun lmezliine inanrlar. Gne kentliler de tpk Hristiyanlar gibi tanrya taparlar.

Gne kentliler, Hristiyanl Yeni Dnyaya yaylacana, spanya ve talyada stn geleceine, ama Kuzey Almanya, ngiltere, sve ve Pomeranyadaysa sarsntlara urayacana inanrlar. Ama ben, (Cenoval Kaptan) Papann hmna uramamak iin bunlar zerinde fazla durmayacam ve hemen buradan ayrlacam (Canpanella, s. 17-83).

TOPYALARIN GNMZE ETKLER

Platonun devletinde: Hibir ey kimsenin z mal olmayacak, her ey herkesin mal olacak eklinde ifade ettii fikrini ortaklaa kabul eden ve snfsz topyalarnn btn iin dleyen T. More ve Canpanella, ideal devletlerini kurarlarken baz dnce farkllklarna sahip olmulardr. Thomas More topyasnda, zamanndaki arpk dzenle karlatrmalar yapmakta, ideal lkesine buradan gemektedir. Canpanella ise Platonda olduu gibi topyasn anlatmakla yetinmekte, zamanndaki hatalardan somut rnekler vermeden direkt olarak anlatma gemektedir (Urgan, s. 47.). Thomas More, topyasnda, d lkeleri topyaya bal lkeler olarak grmektedir. Onun bu dncesi, Romallardaki civitates foedera tae = federe devletler topluluunu artrr (Umur, s. 101). lkede lml ve demokratik bir ynetim vardr. Canpanella ise daha sert ve monarik bir bakanlkla lkeyi ynetmek ister. T. More bir dereceye kadar aileyi tanr. Canpanella aile kurumunu kaldrr.

Temelleri, Antika Yunan felsefesine kadar uzanan topyac devlet modelleri Renaissancetan itibaren sosyalist bir eri grnm arzetmektedir. Platonun dledii snfl devlet modeli, Thomas More ile snfsz hale gelmekte, Campanella ile tarih boyunca varolan aile kurumundan tamamen soyutlanmaktadr. Bacon, bir hayal adasnda dledii ideal devletine, topya stad Platondaki filozof yneticiyi, kurumsallatrarak yeniden atamaktadr (Gkberk, Felsefenin Evrimi, s. 44-45; saylgan, s.176-178). Hristiyan Batda gelien, Roma merkezli, eksenleri hlk, kltrel, ekonomik ve sosyal adaletsizlie bir zm aray iinde olan topik dnce, 20.yy Marksistlerinin toplumsal ve kltrel deiim iin tasarladklar ilkeleri anlatabildikleri uygun bir ortam oluturmutur. Nitekim R. Bahro, Bilimsel sosyalizmden topik sosyalizme dndm diyerek, sosyalist dncenin evrensel paradigmasn ancak topik bir mekanda gerekletirebileceini vurgulamaktadr (Frankel , s.32-33.). Dnceleri uruna hibir fedakrlktan ekinmeyen bu iki topyac dnr iin u deerlendirmeler yaplabilir: Thomas More ile Tommasa Campanella XVI. ve XVII.yy da bir birlerini takip ederek zel mlkiyet bata olmak zere tarih boyunca pratii hi grlmeyen, ancak zellikle Eflatun tarafndan savunulan bir devlet fikrini hayal edegelmilerdir. Bunlardan ilki hayali bir adada topik bir devletin veya lkenin temelini atarken, dieri gne beldesi ni dlemitir. zellikle bu iki topya reticisinin etkisi ile ynlarn bir birine girdii nice acmasz savalarn verildii bir sosyalist dnya kurulmaya allmtr. (Emre, s.71)

KAYNAKA AKDNDZ, Ahmet, Eski Anayasa Hukukumuz ve slam Anayasas, Tima

Yaynlar, stanbul 1989. ARAT, Reit Rahmeti, Kutadgu Bilig, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. ARSAL, S., Maksudi, Hukuk Felsefesi Tarihi, stanbul, 1946. ARSLAN, Ahmet, Felsefye Giri, stanbul, 1996. BULA, Ali, Tarih Tolum ve Gelenek, z Yaynclk, stanbul, 1996. _______ , Din ve Modernizm, z Yaynclk, stanbul, 1995. BAER, Sait, Kutadgu Biligde Kut ve Tre, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara. BAYRAKLI, Bayraktar, Frbde Devlet Felsefesi, stanbul. BLGE, Necip, Hukuk Balangc, Ankara, 1994. CHAMBERS, R.W., Thomas More , London, Jonathan Cape, 1942. CORBN, Henry, bn Rdden Gnmze slam Felsefe Tarihi, nsan Yaynlar, stanbul, 1997. EKMEGL, M. Sait , Dnya slam Devleti ve Prensipleri, Nabi-Nida Yaynlar, 1992. DEMR, mer ve Arkada, Sosyal Bilimler Szl, Aa Yaynclk st.1992. DLAAR, Agop, Kutadgu Bilig ncelemesi, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. DOAN, Yusuf, Hadislerde Kamu Hukuk Kavramnn Semantik Tahlili(Baslmam Yksek Lisans Tezi), Erciyes niv. S.B.Enst., Kayseri, 1997. EBU UBEYD, el-Kasm b. Sellam, Kitabul-Emval (thk. Muhammed Halil Herras), Beyrut, 1986. EBU SLEYMAN, Abdlhamid Ahmed, slamn Uluslararas likiler Kuram(ev. Fehmi Koru), nsan Yaynlar, stanbul, 1985. EBU YUSUF, Yakub b. brahim, Kitbul-Harc, el-Matbaatus-Selefiyye, Kahire, 1397. EDBAL, Aykut, Sosyal Sistemlerin Temelleri, Ota Yaynlar,stanbul, 1979

EMRE, Ahmet Seluk, Marksizm Yarglanyor, Bereket Yaynlar, stanbul, 1978. EROLU, Hamza, dare Hukuku, Ankara, 1985. FARAB, Ebu Nasr, Kitabu Arai Ehlil-Mednetil-Fdle(talik. Elbir Nasri Nadir), Darul-Merk, Beyrut, 1991. FRANKEL, Boris, Sanayi Sonras topyalar (ev. Kamil Durand), Ayrnt Yaynevi, stanbul, 1991.

GKBERK, Macit, Felsefenin Evrimi, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1979. _______ ,ada Felsefe, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1979. _______ , Felsefe Tarihi, stanbul, 1996. HAMDULLAH, Muhammed, slam Peygamberi(ev. M.Said Mutlu,Salih Tu), (I-II), stanbul, 1966, 1969. _______ , slam Anayasa Hukuku(editr. Vecdi Akyz), stanbul, 1995. _______ , el-Vesaikus-Siyasiyye, Beyrut, 1987. _______ , el-Vesaikus-Siyasiyye(ev. Vecdi Akyz), Kitabevi Yaynlar, stanbul, ts. HANERLOLU,Orhan, Felsefe Szl, Remzi Kitapevi, stanbul, 1975. HATEM, Hseyin, Hukuk Devleti retisi, aret Yaynlar, stanbul, 1989. HEGEL,G.W.F.,Hukuk Felsefesinin Prensipleri (ev. Cenap Karakaya),stanbul, 1991. BN HALDUN, Ebu Zeyd Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddime (ev. Zakir Kadiri, Ugan),(I-III), Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1968 . SLAM ANSKLOPEDS(TDV), Devlet Maddesi, IX, stanbul, 1994. BN HAM, Ebu Muhammed, Abdlmelik, es-Siretun-Nebeviyye(thk.Cemal Sabit, Muhammed Mahmud, Seyyid brahim), I-V, Darul-Hadis, Kahire, 1996. BN KUTEYBE, Ebu Muhammed Abdullah b. Mslim, el-mme ves-Siyse (thk., Taha Muhammed,ezZeyn), Kahire, 1967. BN RECEB, Ebul-Ferec Abdurrahman Ahmed el-Hanbel, el-stihrc li-Ahkmil-Harc (thk., Abdullah es-Sadk), Drul-Marife, Beyrut, ts. BN TEYMYE, es-Siyasetu-eriyye(ev. Vecdi Akyz), stanbul, 1985. SLAM VE DEMOKRAS, TDV Yaynlar, Ankara, 1998. KAFESOLU, brahim, Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara. KARAMAN,Hayreddin, Ana Hatlaryla slam Hukuku, I-III, Ensar Neriyat, stanbul, 1987. KAUTSKY, Karl, Thomas More and His Utopia, Nevyork, Russel and KORKMAZ, Fahrettin, Gazalide Devlet, Ankara, 1995. KKSAL, M. Asm, slam Tarihi, (I-XI), rfan Yaynevi, stanbul, 1969. MAVERD, Ebul-Hasen, el-Ahkamus-Sultaniyye, Beyrut, ts. MORE, Thomas, Utopia(ev Sebahattin Eybolu, Vedat Gnyol), Cem Yaynevi, stanbul, 1997. MORTON,A.L.,The Inglsh Utopia, Lawrence and Wishhart, 1969. EN- NEBHAN, Muhammed Faruk, slam Anayasa ve dare hukukunun Genel Esaslar, (ev. Servet Armaan), Snmez Neriyat, stanbul, 1980. OKANDAN, R. G., Devlet ktidarnda leri Srlen Doktrinler, HFD, XVII, Say: 3-4. NER, Necati, nsan Hrriyeti, Ankara, 1987. Russel, 1959.

ZEL,Ahmet,slam Hukukunda lke Kavram, Marifet Yaynlar, stanbul, 1984. RAUSSEAU, J.J., Toplum Anlamas, stanbul, 1992. RUSSEL, Bertrand, Bat Felsefesi Tarihi, Yeni a (ev. Muammer Sencer), Kita Bilim Dizisi, stanbul, 1970. SAYILGAN, Aclan, Ansiklopedik Marksist Szlk, Ota Yaynlar, stanbul, 1976. SENHUR, Abdurrazzak, Ahmed, Fkhul-Hilafe ve Tetavvuruha, el-Heyetul-Msriyyetul-Ammeu lilKitab, Msr, 1993. SNMEZ, Abidin, Rasulullahn slama Davet Mektuplar, nklap Yaynlar, stanbul, 1984. SPNOZA, Benedict De, A Theologico Political Treatise and A Political Treatise, Dover Publ., Newyork, Trans. : by. R. Hom. Elwes. AKR, Mahmud, et-Tarihul-slami, (I-IX), el-Mektebul-slami, Beyrut, 1985. TARH- FELSEFE (Osmanlca bir eser olup, yazar ve basm tarihi belirnemedi). TU, Salih, slam lkeleri Anayasa Hareketleri, stanbul, 1969. TURAN, Ahmet Suphi, Arap Edebiyat Tarihi, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1996. UMUR, Ziya, Roma Hukuku, Tarihi Giri ve Kaynaklar, Faklteler Matbas, stanbul, 1967. URGAN, Mina, Edebiyatta topya Kavram ve Thomas More, AdamYaynclk, stanbul, 1984. YAHYA BN ADEM, el-Kura, Kitbul-Harc (thk. Ahmed Muhammed akir), Darul-Marife, Beyrut, ts.