sig miw dd ane ngh Cy

1 ennod P
1

CYNGHANEDD
Miwsig mewn geiriau dyna yw cynghanedd.

ynys Afallon ei hun sy felly

Fel y mae rhai nodau yn swnion hyfryd gydai gilydd, felly hefyd mae rhai geiriau yn creu sn arbennig ir glust wrth eu rhoi yn yr un llinell.

pa eisiau d

im hapu sach

Cofia bob amser mai rhywbeth ir glust yw cynghanedd, ac felly paid phoeni os wyt tin gwneud ffl ohonot ti dy hun yn cerdded o amgylch y stafell yn llefarur llinellaun uchel dynar unig ffordd iw clywed nhwn iawn. Mmm dwi ddim yn sir o hyn

Darllenar llinell hon yn uchel :

Rhywbeth g wyrd d yw cabetjen

rhywbeth gwyrdd yw cabetjen.

ydy hyn yn syniad da ? ?

Gwych ! Nawr tria hon :

fal au Sur felys ywr a

o leiaf mae hon yn swnion well sur felys ywr afalau

Gwych !
Paid phoeni dim beth maen nhwn ei feddwl am y tro. Canolbwyntia ar y sn. Pa un ohonyn nhw syn swnio orau i ti ?

Pa un sydd wedi creu rhyw fath o gerddoriaeth yn dy ben ?

Yr ail ?

Yn hollol ! 4

Byddair rhan fwyaf yn dweud mair llinell sur felys ywr afalau syn swnio orau, a dymar llinell syn cynnwys cynghanedd.

Byddwn nin gweld yn nes ymlaen beth yn union syn gwneud cynghanedd, ond am y tro, bydd yn ddigon i ni edrych ar y patrwm syn y llinell :

Sur felys ywr afalau

Mae s r f l yn dod ddwywaith !

Wyt tin sylwi ar y patrwm arbennig syn y geiriau yma ?

anhygoel !

Y patrwm yma syn creur sn, a dyma ti yn union beth yw cynghanedd. Sn o fewn llinell. 5

Does neb yn gwybod yn union pryd ddechreuodd pobl gynganeddu, ond mae un peth yn sir, mae rhai llinellau o gynghanedd yn mynd nl mor bell 1500 o flynyddoedd! Tua 800 mlynedd yn l dechreuodd rhai beirdd ysgrifennu cerddi cyfan mewn cynghanedd.
6

Cynghanedd Gm 1
Dyma linell amser : 600 OC a b c ch d dd 2010 OC e

Ceisia ddyfalu ymhle ar y llinell amser maer llinellau hyn o gynghanedd yn perthyn. Rhor llythyren ar bwys y rhif, e.e. os wyt tin meddwl mai llinell 1 ywr hynaf, yna rhor llythyren a ar bwys rhif 1.

1.

Y llwybrau gynt lle bur gn

2. Tarian yn aerwan, yn eurwaith 3. Gwell yw ystafell os tyf 4. A roddai feirch i eirchiaid 5. Hi hen, eleni ganed 6. Ymbil i fam am bl fach 7. Rhyw lond trai o olion traed
7

ATEBION Cynghanedd Gm 1 A roddai feirch i eirchiaid (6G) Hi hen, eleni ganed (9G) Tarian yn aerwan, yn eurwaith (12G) Gwell yw ystafell os tyf (14G) Ymbil i fam am bl fach (15G) Y llwybrau gynt lle bur gn (18G) Rhyw lond trai o olion traed (21G)

a b c ch d dd e

Awduron y llinellau :
a. b. c. ch. d. dd. e. Taliesin Anhysbys (Canu Llywarch Hen) Cynddelw Brydydd Mawr Dafydd ap Gwilym Lewys Glyn Cothi Evan Evans Ceri Wyn Jones 8

Yn y llyfr hwn, bydd cyfle i ti fynd ati i greu dy gynganeddion dy hun, ac i ddysgu mwy am y gwahanol fathau o gynghanedd.

Mae pedwar prif fath :

y gynghanedd draws y gynghanedd groes y gynghanedd lusg y gynghanedd sain

Ond cyn cyrraedd y cynganeddion beth am i ni feddwl yn ofalus am :

acen sillafau cytseiniaid a llafariaid. Wyt tin barod ?

Ydw !

ond dwi wir ddim yn sir am y busnes dweud y llinellaun uchel wrthyf fi fy hunan !

10

Yr Acen
11

Pennod 2

YR ACEN
Rhaid dechrau yn y dechrau. Pan wyt tin dechrau dysgu rhifo, rhaid dechrau gydag Pan wyt tin dysgu dweud yr wyddor, rhaid dechrau gydag 1, 2, 3. A , B, C.

Pan wyt tin dysgu cynganeddu, rhaid dechrau gydar acen.

Beth ywr acen ? Mewn cynghanedd, yr acen ywr gair arbennig am y pwyslais sydd mewn geiriau. Mae un rhan o bob gair yn pwyso mwy na gweddill y gair.

Dwin deall ! Mae tarw yn sir o bwyso mwy na llygoden.

12

Na, na, na !
Nid y peth ei hunan ond rhan or gair ! ! !

Dwed y gair tarw ar dop dy lais.

TARW ! ! !

Wyt tin gallu clywed dy fod yn rhoi mwy o bwyslais ar yr a nar w ?

RW TA

Maer acen ar y darn ta a bod yn fanwl gywir ar y llythyren a.

13

Nawr dwed y gair llygoden ar dop dy lais

llygoden ! ! !
Wyt tin gallu clywed bod mwy o bwyslais ar yr o nag ar yr y ar e ?

Gwranda

lly go den
14

Maer acen ar y llythyren o.

Wyt tin gwybod beth yn nin galwr darnau bach o eiriau ?

Ydw !

Gwych dere mlaen te. Dwed beth ywr ateb

Ymmmmm mmmmmmmmm mmmmmm

Wyt ti wedi anghofio ? Hoffet ti gliw ? Maen dechrau gydag

s
15

Tror llyfr i ben i waered i weld yr ateb.

Gwych !
A beth yw un ?

Yn Gymraeg, maer acen BRON BOB TRO ar y sillaf olaf ond un. Mmmm y sillaf olaf ond un 16

Sillaf !

Sillafau !

Well i ni ymarfer cyfrif sillafau

Tarw
Pa un ywr sillaf olaf ?

ta rw

2 sillaf
Pa un ywr sillaf olaf ond un ?

ta ! 17

rw !

Llygoden
Pa un ywr sillaf olaf ?

llyg-od-en 3 sillaf
Felly, pa un ywr sillaf olaf ond un ?

Gwych !

18

od !

en

Ac mae un peth bach arall gen ti iw ddysgu cyn dechrau chwaraer gm nesaf

O na

maen hawdd !

Ffiw

Mae gan yr iaith Gymraeg air arbennig ar gyfer y sillaf olaf ond un.

Un gair ? Yn lle pedwar gair ?

Ie dyna ti. Un gair yn lle pedwar gair. 19

Ar gair hwnnw yw

Goben ? ! ! Mmmm mae hwnnwn air od .

GOBEN !

20

Iawn. A dyna ni rwyt tin gwybod beth yw acen, beth yw sillafau a beth yw goben.

Rwyt tin barod i chwarae. 21

Acen Gm 1
Ar y dudalen nesaf mae cofrestr dosbarth Miss Goben. Ond mae Miss Goben yn absennol heddiw ac mae angen dy help di. 1. 2. Saf ar dy draed. Rhaid i ti alw enw pawb pob un yn uchel, ac wrth dy fod yn galw pob enw, rhaid i ti blygu dy bengliniau ar y sillaf lle maer pwyslais. Dyna beth yn ni yn ei alwn acen. Wedyn, gei di eistedd. Yna rhaid i ti roi llinell fach ysgafn mewn pensel o dan y sillaf lle maer acen. Cofia edrych i weld a ydyr acen Y ar y sillaf olaf ond un. goben ! ?* Bob tro ? Cei edrych wedyn ar dudalen 24 er mwyn gweld a gest tir atebion yn gywir.

(Ar gyfer y gm hon defnyddia bensel ysgafn fel y gelli ail-wneud yr ymarfer dro ar l tro.)

3. 4. 5.

6. 7.

Pob lwc !
22

Cofrestr dosbarth Miss Goben :

1. Gareth 2. Geraint 3. Mari 4. Delyth 5. Angharad 6. Steffan 7. Rhiannon 8. Llewelyn 9. Catrin 10. Siwan 11. Sin 12. Ann 13. Rhodri

14. Dafydd 15. Hanna 16. Elin 17. Sin 18. Nel 19. Ifan 20. Manon 21. Sioned 22. Miriam 23. Rhys 24. Mihangel 25.
(fan hyn cofia roi dy enw di dy hunan) 23

ATEBION Acen Gm 1 1. Gareth 2. Geraint 3. Mari 4. Delyth 5. Angharad 6. Steffan 7. Rhiannon 8. Llewelyn 9. Catrin 10. Siwan 11. Sin 12. Ann 13. Rhodri
24

14. Dafydd 15. Hanna 16. Elin 17. Sin 18. Nel 19. Ifan 20. Manon 21. Sioned 22. Miriam 23. Rhys _ 24. Mihangel 25.
(A gofiaist ti roi dy enw di dy hunan fan hyn ?)

Nawr, gad i ni edrych yn ofalus ar rifau 11, 12, 17, 18 a 23. Sin, Ann, Sin, Nel a Rhys. Dim ond un sillaf sydd yn yr enwau hyn. Felly, does dim goben. Maen rhaid ir acen fod ar yr unig sillaf sydd yno !

Sin Ann Sin Nel Rhys

Mmm nawr tin dweud ! On in meddwl fod rhyw ddrwg yn y caws fan hyn.

25

Yr Acen Gm 2

(Ar gyfer y gm hon defnyddia bensel ysgafn fel y gelli ail-wneud yr ymarfer dro ar l tro.)

Erbyn heddiw mae Miss Goben yn teimlon well ac mae nl yn y dosbarth. Mae wedi penderfynu rhoi gwers Ddaearyddiaeth ac mae am ddysgur plant am enwau llefydd yng Nghymru. 1. Rhaid i ti drefnur llefydd ar y map yn l faint o sillafau sydd ynddyn nhw. Maer map ar dudalen 27. Mae angen pedair rhestr arnat ti. Rhestr yr enwau llefydd gyda 4 sillaf, rhestr yr enwau llefydd gyda 3 sillaf, rhestr yr enwau llefydd gyda 2 sillaf a rhestr yr enwau llefydd gydag 1 sillaf yn unig. Maer tabl wedi ei wneud yn barod ar dy gyfer. 26 2. Ysgrifenna enwaur llefydd yn y tabl cywir. Wedyn, rhaid i ti roi llinell fach ysgafn mewn pensel o dan y sillaf lle maer acen. Ydyr acen ar y sillaf olaf ond un ? Bob tro ? 6. Yna, cei di edrych ar dudalen 28 er mwyn gweld a gest tir atebion yn gywir.

3.

4.

5.

Pob lwc !

Abergele Bangor Caernarfon Bryneglwys

Aberystwyth

Aberteifi

Pwllderi Hwlffordd

Plwmp

Abertawe

Caerdydd

Trefynwy Porth Treorci

1 sillaf

2 sillaf

3 sillaf

4 sillaf

27

ATEBION Yr Acen Gm 2

Abergele Bangor Caernarfon Bryneglwys

Aberystwyth

Aberteifi

Pwllderi Hwlffordd

Plwmp

Abertawe

Caerdydd

Trefynwy Porth Treorci

1 sillaf Plwmp Porth

2 sillaf Caerdydd Bangor Hwlffordd

3 sillaf Trefynwy Treorci Pwllderi Caernarfon Bryneglwys

4 sillaf

Abertawe Aberystwyth Aberteifi Abergele

28

Gad i ni edrych yn ofalus ar yr enw Caerdydd.

Caer dydd
Ac oes, mae rhai geiriau fel hyn yn yr iaith Gymraeg.

Maer acen ar y sillaf olaf yn yr enw Caerdydd nid ar y goben !

O na !

Ond paid phoeni does dim llawer, ac ar y cyfan maer acen bob tro ar y goben.

Rwyt tin cofio beth oedd y goben ond wyt ti ?

Hawdd pawdd ! Y goben ywr SILLAF OLAF OND UN ! 29

Yr Acen Gm 3

Bydd angen cloc a phensel ysgafn ar gyfer y gm hon.

Mae Miss Goben yn cwyno nawr bod ei phen hin dost.

O na

30

Felly, mae wedi mynnu bod pawb yn y dosbarth yn eistedd yn dawel yn gwneud rhestrau o bopeth sydd yn yr ystafell ddosbarth au trefnu nhw yn l sillafau mae hefyd eisiau i bob disgybl nodi lle maer acen ym mhob gair. Ar dudalen 32 mae blychau i ti gael trefn ar y pethau a weli yn yr ystafell.

Ac mae hi wedi addo gwobr ir disgybl syn gallu trefnu popeth mewn llai na phum munud.

W! Gwobr !

Felly ar eich marciau, barod EWCH !

(Mae pedwar wedi eu gwneud yn barod.) 31

naddwr glud pensiliau cloch pren-mesur

tap

1 sillaf tap

2 sillaf naddwr

3 sillaf pren-mesur

4 sillaf cyfrifiadur

32

silff llenni llyfrau cyfrifiadur larwm lamp cyfrifiannell map papur bwrdd tegan cadair

poster

sachell

33

ATEBION Yr Acen Gm 3

a gest tir atebion i gyd mewn llai na phum munud ?

Os do, cei roi anrheg i ti dy hunan !

1 sillaf tap map glud cloch lamp bwrdd silff

2 sillaf naddwr sachell tegan larwm papur llenni poster cadair llyfrau

3 sillaf pren-mesur pensiliau

4 sillaf cyfrifiadur cyfrifiannell

34

Geiriau acennog geiriau diacen

Un peth bach arall am yr acen

Dal sownd un eiliad on in meddwl ein bod ni wedi gorffen gydar busnes acen ma ? !

Maen rhaid i ti ddysgu sut yn nin galwr enwau

Galw enwau ? Dyw hynny ddim yn beth neis iawn

neur geiriau. 35

Mae dau gategori : geiriau acennog a geiriau diacen.

Yn syml iawn : 1. y geiriau acennog ywr rhai sydd r acen ar y sillaf olaf ; ar geiriau diacen ywr rhai sydd r acen yn rhywle heblawr sillaf olaf. Felly, mae Sin a Sin a Rhys yn eiriau acennog, ond hefyd mae Caerdydd a Pontypridd a mwynhau i gyd yn eiriau acennog achos maer acen ar y sillaf olaf. Ond mae Angharad a ceffyl a cynganeddu a sosban a selsig i gyd yn eiriau diacen, achos dywr acen ddim ar y sillaf olaf.

2.

Deall ?
Mmm ddim wir

36

A, gyda llaw, ryn nin nodi ble maer acen gyda ar diacen gyda . Felly, pan maer pwyslais yn dod yn y gair, ryn nin rhoir arwydd a phan maer pwyslais yn diflannu ryn nin rhoir arwydd . I lawr ar y a lan ar y ! dysgu cynghanedd cath

Felly : yr acen = y diacen =

cathod

glanhau

Aha ! Dwin gweld !

Gwych ! Felly, beth syn arbennig am y gair cath ar gair glanhau ?

Ateb : maen nhwn eiriau acennog, felly does dim ! 37

Beth am chwarae gm ?

Oes gwobr y tro hwn ?

38

Yr Acen Gm 4

Mae Mr Postman Pwyslais Pwysig wedi gollwng dwy sach o eiriau. Tybed a elli di ei helpu fe iw rhoi nhw yn y drefn iawn. Defnyddia bensel i roir geiriau yn y sachau. Dylai un sach gynnwys y geiriau acennog ar llall y geiriau diacen.

Dylai fod gen ti ddeg gair ym mhob sach !

n ce dia

ac

en

car mochyn eistedd syrcas y

nos lleihau moron bachgen erioed

cerddi deilen anghofio ffrindiau tai

aelwyd moch glanhau osgoi Cymraeg 39

ATEBION Acen Gm 4

d ia

ac
car tai

ce

en

mochyn syrcas cerddi deilen eistedd

moron bachgen ffrindiau anghofio aelwyd

y
nos Cymraeg lleihau erioed

moch glanhau osgoi

40

Yr Acen Gm 5
Er mwyn ymarfer yr arwyddion a , beth am fynd yn l at y geiriau yn Gm 4 a nodir acen gyda ar diacen gyda ?

(Defnyddia bensel ysgafn rhag ofn !)

car y nos lleihau erioed tai moch

osgoi Cymraeg glanhau mochyn eistedd syrcas moron

cerddi bachgen deilen anghofio ffrindiau aelwyd

41

ATEBION Yr Acen Gm 5

car y nos lleihau erioed tai moch

osgoi Cymraeg glanhau mochyn eistedd syrcas moron

cerddi bachgen deilen anghofio ffrindiau aelwyd

42