Merak Ettikleriniz

Aktif karbon nedir?

Aktif karbon nedir?

ONDOKUZ MAYIS Do. Dr. Ahmet UYANIK'a teekkr ederiz. NVERSTES KMYA BLM

AKTF KARBON Yaygn olarak kullanlan endstriyel adsorbanlar arasnda evre kirliliini kontrol amacyla, u anda kullanlan adsorbanlarn en nemlisi, yksek gzeneklilie sahip aktif karbonlardr. Ticari olarak aktif karbonlar, odun, turba, linyit, kmr, mangal kmr, kemik, Hindistan cevizi kabuu, pirin kabuu, fndk kabuu ve ya rnlerinden elde edilen karbonlarn eitli ilemlerden geirilerek aktive edilmesiyle elde edilirler. 1900 l yllarn banda, u anki aktif karbon retiminin temelini oluturan patentler yaynlanmtr. Bu patentler, bugn bile hala geerli olan aktif karbon retiminin iki temel prensibini aklamaktadr. Bunlar kimyasal aktivasyon ve gaz aktivasyonudur. 1920 ylndan sonra, ilk olarak, aktif kmr su artlmasnda kullanlmaya balanm, fakat yaygn bir kullanm salanamamtr. Ancak, 1927 ylnda Almanyada ime suyundaki klorofenol kokusu byk problem yarattndan, ehir suyunun hazrlanmas srasnda aktif karbon kullanm da byk nem kazanmtr. Aktif karbon, 1929 ylnda Hamm Water Worksda granler formda, bundan bamsz olarak 1930da Harrison tarafndan Michigan Bay Cityde, yine 1929 ylnda Spalding tarafndan ime suyundaki kokularn uzaklatrlmas amacyla toz halinde kullanlmtr. 1932 ylna gelindiinde Amerikada 400 fabrika, 1943 ylnda ise yaklak 1200 fabrika istenmeyen kokularn kontrolnde aktif karbonu kullanmtr.

Aktif Karbonun Genel zellikleri Aktif karbon, byk kristal formu ve olduka geni i gzenek yaps ile karbonlu adsorbanlar ailesini tanmlamada kullanlan genel bir terimdir. Aktif karbonlar, insan salna zararsz, kullanl rnler olup, olduka yksek bir gzeneklilie ve i yzey alanna sahiptirler (5).Aktif karbonlar, zeltideki molekl ve iyonlar gzenekleri vastasyla i yzeylerine doru ekebilirler ve bu yzden adsorban olarak adlandrlrlar. Yzey Alan Aktif karbonun i yzeyi(aktifletirilmi yzey) ounlukla BET yzeyi olarak (m2/g) ifade edilir. Yzey alan azot (N2) gaz kullanlarak llr. Su artmnda kullanlan aktif karbon taneciklerinin i yzey alannn yaklak 1000 m 2/g olmas istenmektedir. Kirlilik oluturan maddeler, aktif karbonun yzeyinde tutulacandan, yzey alannn bykl kirliliklerin giderilmesinde olduka etkili bir faktrdr. Prensip olarak, yzey alan ne kadar bykse, adsorpsiyon merkezlerinin saysnn da o kadar byk olduu dnlr. Literatrde bulunan aktif karbonun yzey alan ve gzenek sistemi ile ilgili saysal deerler aada verilmitir;

Aktif karbonun yzey alan ve gzenek sistemi ile ilgili saysal deerler.

Yzey alan: Gzenek hacmi: Gzenek genilii:

400-1600 m2/g (BET N2) >30 m3/100g 0,3 nm1000 nm

Karbon taneciinin yzeyi gaz, sv ve kat maddeleri eker ve yzeyde ince bir film tabakas oluturur, yani adsorbe eder. A ktif karbonun adsorban olarak tercih edilmesinin balca iki nedeni vardr. Bunlar;

1. Belirli maddeleri ekebilmesi iin ekici bir yzeye,

2. Fazla miktarda maddeyi tutabilmesi iin geni bir yzeye sahip olmasdr.

Gzenek Bykl Kirliliin giderilmesinde etkili olan dier bir parametre de gzenek bykldr. Gzenek byklnn belirlenmesi, karbonun zelliklerinin anlalmasnda olduka kullanl bir yntemdir. Gzenekler silindirik veya konik eklinde olabilir. Aktif karbonun gzenek yapsn gsteren ve Taramal Elektron Mikroskobu ile ekilen fotoraf aada verilmitir.

ekil 1: Aktif karbonun gzenek yaps. Fotoraf TEM ile alnmtr. Adsorpsiyon iin gzenek yaps, toplam i yzeyden daha nemli bir parametredir. Gzeneklerin byklkleri, uzaklatrlacak olan kirliliklerin tanecik aplarna uygun olmaldr. nk, karbon ve adsorplanan molekller arasndaki ekim kuvveti, molekl bykl gzeneklere yakn olan molekller arasnda daha byktr.

The International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC) adsorbanlar iin gzenek bykln yaraplarna gre drde ayrmtr;

1. Makro gzenekler(r > 25 nm) 2. Mezo gzenekler (1 < r < 25 nm) 3. Mikro gzenekler(0,4 < r < 1 nm) 4. Submikro gzenekler(r < 0,4 nm) olarak snflandrlabilirler.(ekil 2)

ekil 2: ematik olarak aktif karbon modeli Adsorpsiyon ve desorpsiyon iin nemli olan aktif karbon gzenek sistemi, ekil 2 de ematik olarak gsterilmitir. Mikro gzenekler i yzeyin nemli bir ksmn tekil ederler (~%95). Makro gzenekler ise adsorpsiyon iin nispeten nemli olmamakla birlikte, ancak mikro gzeneklere doru difzyonun hzl olmas iin iletici olarak gereklidirler (6). Makro gzenekler molekln aktif karbon ierisine girmesini, mezo gzenekler daha i blgelere doru tanmasn salarken, mikro gzenekler ise adsorpsiyon olay iin kullanlrlar.

Aktif Karbon Trleri Atk su ilemleri iin gnmzde kullanlan en iyi aktif karbonlar eitli kmrlerden ve doal materyallerden elde edilir. Bunlar: ta kmr, mangal kmr, turba, linyit, odun, kemik; Hindistan cevizi, fndk ve pirin kabuu; meyve ekirdekleri ve ya rnleridir. Bu materyallerden elde edilen aktif karbonlar genellikle sert ve youndur. Suda bozunmadan uzun sre kullanlabilirler. Aktif karbonlar deiik zelliklere sahip ekillerde retilebilirler. Bunlar;

1. Toz halindeki aktif karbonlar, 2. Granle aktif karbonlar, 3.Pelet halindekiaktifkarbonlardr.,

Karbonun kimyasal aktivasyonu sonucu, toz haldeki aktif karbonlar elde edilirler. Bu karbonlar, gnmzde atk sularn temizlenmesi ilemlerinde en ok kullanlan aktif karbonlardr. Gaz aktivasyonu ile yaplan granle rnler ve peletler daha ziyade gazlarn saflatrlmasnda kullanlrlar. Ancak granle haldeki aktif karbonlarn da atk su ileme sistemlerinde olduka iyi sonular verdii belirtilmektedir. Granle ve toz haldeki aktif karbonlar organik ve inorganik maddelerin uzaklatrlmasnda mkemmel sonular vermektedir. Bu aktif karbonlar biyolojik olarak ilem grm atk sular ve organik kaynakl endstriyel atklar ieren atk sular temizlemek iin de yllardr kullanlmaktadr.

Aktivasyon Teknikleri Aktif karbon retimi iin, karbonca fakir olmayan tm maddeler, eitli aktifletirme yntemleriyle aktifletirilerek kullanlabilirler. Bu aktifletirme yntemleri kimyasal aktivasyon ve gaz aktivasyonu olmak zere ikiye ayrlr.

Kimyasal Aktivasyon Bu teknik genellikle turba ve odun temel kaynakl i materyallerin aktivasyonu iin kullanlr. i materyal inko klorr, fosforik asit veya potasyum hidroksit ile doyurulur. Daha sonra karbonu aktive etmek iin 500-800 C scakla kadar stlr. Aktive edilen karbon ykanr, kurutulur ve tlerek toz haline getirilir. Kimyasal aktivasyon sonucu oluturulan aktif karbonlar, genellikle byk molekllerin adsorpsiyonu iin kullanlrlar ve olduka geni gzenek yaps sergilerler. Gaz Aktivasyonu Bu aktivasyon teknii genellikle kmr ve meyve kabuklarnn aktivasyonunda kullanlr. i materyal ncelikle karbonizasyon olarak adlandrlan sl bir ileme tabi tutulur. Bu ilem gzenekleri kk olan karbonlu bir rn olumasna yardmc olur. Daha sonra bir inert gaz atmosferinde ve 800-1100C scaklk aralnda aktivasyon ilemi gerekletirilir. Bylece, balangta karbonizasyon ile oluturulan ara materyal, aada verilen su-gaz reaksiyonu ile gaz fazna dntrlerek mevcut gzenekler geniletilir ve saylar artrlr.

C + H20 CO + H2 -175,440 kJ/(kg mol)

Bu reaksiyon endotermiktir ve reaksiyon iin gereken s, ksmen oluan CO ve H 2nin yanmas ile korunur.

2CO + O2 2CO2 + 393,790 kJ/(kg mol)

2H2 + O2 2H2O + 396,650 kJ/(kg mol) Elde edilen aktif karbon snflandrlr ve elenip tozu giderilerek kullanma hazr hale getirilir. Gaz aktivasyonu ile elde edilen aktif karbonlar da kimyasal aktivasyondan elde edilenler gibi iyi bir gzenek yaps sergilerler. Hem sv hem de gaz fazdan molekl ve iyonlarn adsorpsiyonu iin etkin bir ekilde kullanlrlar. ADSORPSYON Adsorpsiyon, bir yzey veya ara kesit zerinde bir maddenin birikmesi ve deriiminin artmas olarak tanmlanmaktadr (7). Tanmda kullanlan ara yzey bir sv ile bir gaz, kat veya bir baka sv arasndaki temas yzeyi olabilir. Baka bir tanmlama ile adsorpsiyon, yzeye saldrma kuvvetlerinden dolay molekllerin yzeye yapmas olaydr.znm bir bileiin aktif karbon tarafndan adsorpsiyonu admda gerekletii belirtilmektedir ;

1. Adsorbann d yzeyine adsorplanan maddenin tanmas, 2. D yzeyde oluan adsorpsiyonun kk bir miktar hari, karbonun gzeneklerine adsorplanan maddenin difzyonu, 3. Adsorbann i yzeylerinde zeltinin adsorpsiyonu.

Yine baka bir kaynakta adsorbsiyon temel admda olutuu belirtilmektedir. Bu admlar; a) Film difzyonu: Adsorplanacak olan znen molekller karbon partikllerinin iine girerek yzey filmi olutururlar. b) Gzenek difzyonu: Karbon gzeneklerinden, adsorpsiyon merkezine znen molekllerin gn ierir. c) Karbon Yzeylerine znen Molekllerin Yapmas: znen molekl, karbon gzenek yzeyine balandnda tutunma meydana gelir.

Adsorpsiyon Aktif karbon zerinde meydana gelen adsorpsiyonun farkl srete olabilecei belirtilmektedir

eitleri
(9)

Fiziksel Adsorpsiyon Eer adsorpsiyon bir yzeydeki dengelenmemi Van Der Waals kuvvetleri yardmyla gerekleiyorsa, buna fiziksel adsorpsiyon denir. Bu tip adsorpsiyon termodinamik anlamda tersinirdir. Dk adsorpsiyon ss ile karakterize edilir ve adsorpsiyonun derecesi scaklk ykseldike azalr.

Kimyasal Adsorpsiyon Yzey molekllerinin deerlik kuvvetleri nedeniyle yzey zerinde adsorplanan maddenin monomolekler tabakas ile bir kimyasal ban olumasndan kaynaklanr. Adsorpsiyon yksek scaklk gerektirir ve termodinamik anlamda tersinir deildir. Scaklk ok ykselirse fiziksel adsorpsiyon olay kimyasal adsorpsiyona dnebilir (10).

Elektrostatik

Adsorpsiyon

Aktif karbon zerine zeltilerin adsorplanmasndan sorumlu elektriksel ekim kuvvetlerinin etkisi olarak tanmlanr. Ayrca negatif ykl karbon partiklleri ile pozitif ykl adsorplanan molekller veya iyonlar arasndaki elektriksel ekim difzyon srasnda ortaya kan engelleri azaltr ve bu yzden de adsorpsiyonun verimliliini artrr. Adsorbann Geri Kazanlmas Adsorban yzeyine molekller adsorplandka yeni molekllerin adsorpsiyonu iin daha az yer kalr ve sonuta adsorban etkin adsorpsiyon zelliini kaybeder. Adsorbana etkin adsorpsiyon zelliini yeniden kazandrma ilemine geri kazanm denir. Aktif karbonun fiziksel kuvveti geri kazanm sreci boyunca dayanabilecek byklkte olmaldr. Ancak zamanla ssal yaylma, bzlme ve nihayet yapnn paralanmas nedeniyle az bir miktar aktif karbon kaybolur veya oksitlenir.

Kat Faz zerinde Adsorpsiyon Desorpsiyon lemleri Adsorpsiyon, yaplan dier tanmlarn yan sra, bir kat adsorbann bal yzeyinde adsorplanmak suretiyle znen maddelerin zenginletirilmesidir. Aktif merkez olarak adlandrlan adsorbann yzeyi zerinde yer alan atomlar arasndaki ba kuvvetleri tamamen doyurulmamtr. Bu aktif merkezlerde yabanc molekllerin adsorpsiyonu yer alr. Adsorban zerinde adsorplanm bir madde, kendisine oranla daha iddetle adsorplanan bir madde tarafndan yer deitirir. Yer deitiren madde karbon tarafndan desorplanr veya serbest braklr. Bu olay daha ok tercih edilen trlerin adsorpsiyonu boyunca devam eder. Kimyasal adsorpsiyon, adsorplanan maddenin fonksiyonel gruplarndan dolay oluur ve adsorban kararl bir ba oluturmak iin etkileir. Desorpsiyon olay, kimyasal olarak adsorplanan maddelerden daha ok fiziksel olarak adsorplanan maddeler iin daha uygundur. Kat faz zerindeki adsorpsiyon ve desorpsiyon ilemleri ekil 3 de ematik olarak gsterilmitir.

ekil 3: Kat faz zerinde adsorpsiyon ve desorpsiyon ilemleri