AHMET BAYTURSUNOGLU VE ESERLER (1873/1937) AHMET BAYTURSUNOGLU AND HS VVORKS ( 1873 / 1937) Nergis BRAY*

ZET Kazak edebiyatnn 19. yzyln sonlan 20. yzyln balarnda yetitirdii nl simalardan biri de Ahmet BAYTURSUNOGLU'dur. Bu yazda, ir, sanat, aktarmac, gazeteci, dilci ve edebiyat vasflaryla tannan ve birok sahada eser vermi olan A.Baytursunolu'nun hayat, fikirleri ve eserleri hakknda bilgi verilmektedir. Baytursunolu 'nun iirlerinden birka, hem Kazak Trkesi hem de Trkiye Trkesine aktarlm ekliyle yaznn sonuna ilave edilmitir. Anahtar kelimeler: BAYTURSUNOLU, Kazak Edebiyat. Ahmet ABSTRACT Ahmet Baytursunolu is one ofthe eminent figr es of Cossack Literatre who lived at the begining of 19 th ond at the end of 20 th century. The art ile gives information obaut the life and the works of A. Baytursunolu whom known as a poet, an artist, a journalist, a linguist and a man ofletters. Some of his poems, is added to the end ofthe article both in Cossack Turkish and in Turkish as in Turkish as in translatedforms.

Keywords: Ahmet BAYTURSUNOLU, Cossack Literatre. ile yetitirilen Ahmet Baytursunolu, 1896-1907 yllar arasnda Aktepe, Konstanay ve Karkaral blgelerindeki iki snflk ky okullarnda retmen olarak grev yapar. Rus-Kazak okullarnda, seminerlerde pedagog olarak alr, sosyal meselelerle yakndan ilgilenir. Kazak dili ve edebiyatnn tarihi ve teorisiyle ilgili almalar yapar. Bu arada, okul kitaplar ve ders mfredatlar, ders plnlar ile ilgili almalar yannda, halkn szl mirasn aratrp toplama, tasnif etme ilerine balar. Gazetelerde makale, iir ve tercme yazlar yaynlanmaya balar. Karkaral'da retmenlik yapt yllarda, hkmetin siyasetine kar geldii gerekesiyle tutuklanarak Semey Cezaevi'ne gnderilir. (1909 temmuz). Daha sonra Kazak snrlar dnda bir hapishaneye gnderilmesine karar verilir. Mart 1910 ylndan 1917 yl sonlarna kadar Orenburg Kalesi'nde hapsedilir. Yine de sosyal, siyas, meden ve edeb konularla ilgilenmekten ve yazmaktan vazgemez. 1911 ylnda Orenburg'da "Masa (Sivrisinek)" adl iir kitab ve tercme ettii iirler yaynlanr. 1913 Ylnda "Kazak" adl haftalk gazeteyi tekilatlandrr ve 1917 ylna kadar bu gazetenin redaktrln yapar.

Kazak edebiyatnn nl simalarndan Ahmet Baytursunolu, 19. asrn sonlar ile 20. asrn ilk otuz ylnda Kazak edeb ve sosyal hayat ile siyasetine damgasn vurmu bir ahsiyettir. Baytursunolu, 25 ocak 1873 ocanda Togay'in Tosun kynde bir ii ailesinin ocuu olarak dnyaya gelir. Ahmet'in babas oakul Baytursun ve amcas Aktas, 19. asrn 80'li yllarnda kyleri basan Yakovlev adl ekiyaya kar kar ve tutuklanr. Kazan'daki ayakst mahkemesinde yarglanarak on be yl Sibirya'ya gnderilme cezas alrlar. Bu olaylarn cereyan ettii yllarda A. Baytursunolu henz on yanda bir ocuktur. Ahmet'in gen zihninde yer eden bu olaylar, halkn ilesini ve o dnemdeki sosyal gelimeleri anlamasn salamtr. Babas tutuklannca Aktas'in ocuklar ve Ahmet'in eitimiyle oak'n kk olu Ergazi ilgilenir. Onun da gayreti ve yardmlar sonucunda Ahmet Baytursunolu, 1891 ylnda Torgay'daki iki snflk Rus-Kazak okuluna girer. Daha sonra Orenburg'daki retmen okulunda okur ve 1895 ylnda buradan mezun olur. Bu okullarda, Ibray Altnsarn'n fikirleri

(Yrd.Do.Dr.) Pamukkale niversitesi Eitim Fakltesi retim yesi

PA. Eitim Fak.Derg. 1999, Say:5

11
Baytursunolu'nun brakt eserler, ana blm altnda toplanabilir. Birincisi; yazarn halk aydnlatma dili kurallarna gre retme ve tantma; edebiyat tantma ve aratrmalar yapma gibi konularda yazd yazlardr. kincisi; iirleridir. ncs; dier dillerden tercme ettii eserleridir. Baytursunolu, "lip-Biy" (Alfabe), "Til Qurah" (Dil Kural), "debiyet tantq"(Edebiyat Tant) gibi Kazak Trkesi ve bunun doru retilmesi konusundaki retim metotlaryla ilgili bir ok yaz kaleme almtr. Kononov, Baytursunolu'nu, yazd gramer kitaplar asndan deerlendirmi ve onu mehur trkologlar arasnda gstermitir. A. Baytursunolu, 1913 ylnda "Kazak" gazetesinde "Qazaqtm bas akn" (Kazak'n Ba iri) adyla yaynlad yazsnda, Kazaklarn nl iri "Abay" , onun airliini, iir grn, iirlerini, Kazak edeb ve sosyal hayatndaki roln kaleme almtr. 1913 ylnda Moskova'da yrclarn azndan derledii Kazaklarn destan iiri "Er Saym" ilm deerlendirmeler de yaparak yaynlar. 1926 ylnda "Joqtaw" adl eserini yaynlar. Bu eserdeki iirler, Kazak halknn szl mirasndaki at tr iirlerdir. Yazarn 1926 ylnda yaynlanan dier eseri "debiyet tantq"tr. Eser, edebiyat tarihi ve teorisiyle ilgilidir. Eserde szl edebiyat rnlerinden bol bol rnek verilmitir. Eser, okullarda ders kitab olarak da okutulmutur. Eserde o dneme kadar zerinde fazlaca durulmam olan 15-17. asr ozanlarndan da bahsedilmekte ve onlarn eserlerinden rnekler verilmektedir. A. Baytursunolu, ayn zamanda usta bir dombrac ve ozandr. Ozanlardan yapt derlemelerde, toplad malzemeyi mzik asndan da deerlendirmitir. Baytursunolu'nun alma sahasnn odan, airlii ve tercme ettii eserleri tekil etmektedir. ir, iiri ideallerini ifade etmek iin bir ara olarak grmtr. Onun btn iirleri, "Masa" (Sivrisinek) adyla 1911 ylnda Orenburg'da yaynlanmtr. Sivrisinek, bir semboldr. Halk uyandrma, uurlandrma grevini yerine getirecek olan bir semboldr. Bu iirlerde halk bilgilendirme, harekete geirme ve ideal kazandrma gayreti gze arpar. ir, bu grlerini ifade ederken de mecaz anlatma ynelmitir. Onun iirlerinde hem konu olarak Abay ve Ibray'n iirleriyle br benzerlik vardr hem de ekil ynnden (kafiye, nazm biimi vs.) bir benzerlik vardr. Eserin dier nemli yan iirlerde kullanlan ataszleri, deyimler, gzel szler ve kk masallardr.

"Kazak" gazetesinde, Kazak halknn sosyal ve meden meseleleri, ihtiyalar konularnda kaleme ald cesur yazlar da yaynlanr. Gazetede halkn sosyal ve siyas hayatna, halk ynetenlerin sadistlii ve rvet allarna dair makaleler yaynlannca, resm makamlar, gazeteyi takibe alrlar. A. Baytursunolu'nun 1914 ylnda "Kazak" gazetesinde "Kazak Vilyetini dare Etme Uslleri" balyla yaynlanan makalesi sebebiyle ona yklce bir para cezas verilir. Cezay demedii taktirde ay hapis cezasna arptrlacaktr. Baytursunolu, paras olmad iin, bozuk olan salna ramen gider, cezay deyemeyeceini syleyerek teslim olur. 1916 ylnda okuyucularn itirakiyle toplanan parayla ceza yatrlr ve Baytursunolu serbest braklr. Gazete de yayn hayatna devam eder. Kazak halknn bilgilenmesi ve harekete gemesinde byk rol oynayan "Kazak" gazetesi Temmuz 1917'de "Ala" tekiltnn resm yayn organ haline gelir. Fakat ok gemeden Torgay blge mahkemesinin kararyla kapatlr. A. Baytursunolu, 1917-1919 yllar arasnda "Ala" tekiltnda grev alr, 1919 ylnda da kendi arzusuyla tekilttan ayrlr. lkesine hizmet etmek amacyla Sovyet hkmetinin farkl kurulularnda alr. 4 Nisan 1919 ylnda, nceki yllarda "Alaorda" tekiltnda grev yapp ceza alm olanlar iin af karlr. Tursunolu da bu aftan yararlanr ve Sovyet hkmetinin farkl makamlarnda grevler alr. 24 Haziran 1919'da, RSFSR Halk Askerleri Birlii, Krgz (Kazak) lkesinin ynetimi iin asker ihtill komitesi kurar. A. Baytursunolu da bu komitede grev alr. A. Baytursunolu, daha sonra Cumhuriyetin Halk Aydnlatma Komitesi, Merkez Komitesi, Kazak Merkez cra Komitesi ve Trkmenistan Komnist Partisi Merkez Komitesi'nin gazetesi olan "Ak Yol" da grevler alr. 20'li yllarn sonlar, Kazakistan iin ok ar artlar getirir. 1929 ylnn hazirannda Baytursunolu yine tutuklanr. Kendisi Arhangelks'e; hanm ve kz ise Tomskiye'ye gnderilir. Onun sosyal hizmeti, ilm almalar, iirleri ve fikirleri yarglanr. 1934'te geri dner. Bu hrriyet ok uzun srmez. Ve 8 Ekim 1937'de tekrar tutuklanr. Bu son tutuklandr ve bu defa geri dnemez. Mehur lim ve edebiyat A. Baytursunolu uzun sren mahkmiyetler sonunda halkna ve vatanna hasret olarak lr.

PA. Eitim Fak.Derg. 1999, Say:5 Baytursunolu'nun miras brakt eserlerinden byk bir ksm da tercmeleridir. ir, 20. asrn balarnda Rus klasik edebiyatna ait eserleri Kazak Trkesi'ne aktarmtr. Bunlardan Krlov'un masallarnn ve fabllerinin bir blmn aktararak kitap haline getirip yaynlad "Krk Misal" (1909) adl eseri nemlidir. Kazakistan'da,tercme bir eserin mstakil bir kitap olarak yaynland ilk rnek bu eserdir. Eserde krk Rus arks da tercme edilerek yaynlanmtr. ir, Krlov'un eserleri yannda Pukin'in, Nadson'un, Lermontov'un ve Valter'in eserlerinden bir ksmn da Kazak Trkesi'ne tercme etmitir. A. Baytursunolu, sanatkr, ir, aktarmac, gazeteci, yaync, dilci ve edebiyat gibi vasflaryla, Kazak halkn sosyal ve meden bir uyana hazrlayan, onlara yol gsteren tannm bir Kazak limidir. Ahmet Baytursunolu'nun iirlerinden birka rnek: QAZAKSALTI (KAZAK RF) Qazaq edik qatar up qanqldaan, (Kazak idik katar katar uup baran^ Sahara-klge qonp salqndaan. Ovaya, gle konup serinleyen. Bir rtke qawdan qqan duwar bolp, Kvlcmdan srayan bir yangna rastlayp, Ne qald tenimizde arpimaan. Ne kald vcudumuzda yanmayan. Alatn adamnn bari mlim: Ala 'in insannn hepsi malm: Kim qald taraza tartlmaan? Kim kald terazide tartlmayan? Deenden men jaqsmn, tolp jatr, "Ben iyiyim "diyenler doludur, Jaqslq z basman artlmaan. yilik kendi bandan oalmayan. Tqldap, qur psqsp syleytin kp, Tkrdayp, bo konuup duran ok, Ekpindep, uqr atsa qarqndaan. Hzlanp, uan at gibi ilerleyen. Bos belbew, bosan tuwan bozbala kp, Bo kemer, ham doan delikanl ok, Kiyizdey ala basp qarplmaan. Kee gibi tam baslmayp krplmayan. Enkendep et andan aldar da kp, Topluca ban eip yryen yallar da ok, Telmirip bir toyann ar qlmaan A gzn dikip doyduundan utanmayan, Aq knil, alan-bulan adamdar kp, Alak gnll, kendi halinde insanlar ok,

12
Eseptep azn kpke, anqldaan. Hesaplayp azn ounu, sr tutmadan konuan. Qayrsz nee saran baylar da bar, Hayrsz, nice pinti zenginler de var, Qayqtay tolqnda qaltldaan. Kayk gibi dalgada titreyen. Brinen tn uyqtap jatqandar kp, Hepsinden sessiz uyuklayp yatanlar ok, Umtlp, talap, oylap tahnbaan; lerleyip, yamalayp, dnp yorulmayan. Solardan qatarnda biz de jrmiz, Onlarn iinde biz de yryoruz, Mz bolp qur tymee jarqldaan. Memnun olup bir dme gibi parlayan. Ne payda nerin men biliminnen, Ne fayda hneri ile biliminden Tiyisti jerlerine sarp urmaan?! Gerektiinde hibir ie yaramayan?I Bul bir sz qasiret etip hatqa jazgan, Bu bir sz hasretle mektuba yazlan, Qalmaan tk qasiyet, qazaq azgan Kalmam bir tek hasiyyet, Kazak azm. Bayga-mal, oqana-sen men maqsut bop, Zengine mal, okuyana sen ben maksat olup Oylaytm jurttn, gamn adam azdan. Dnen yurdun hareketini, insan azdan.) DOSTIMA HAT (DOSTUMA MEKTUP) Qra qya jazbas, sufqarm-ay! Akgz kenara yaylmaz, ahinim hey! Qajmas qaq jola tulparm-ay! Yorulmaz kak yoldan, yrm hey! yilgen lekseni rge syrep, Ylan cesedi kenara sryp, armaq qr basna, inkrm-ay! karmak tepe bana, arzulum hey! Jarqrap jaqshqtn tan atpay tur Parlayp iyiliin tan atmaz hi, Tnergen tbem izden bult arlmay. Ya dolu bulut tepemizden ayrlmaz hi. Kk etti, kn terili, knip qalan, Gk etli, kon derili, raz olup kalan, Sqsa da day berw jurt jarlmay. Shsa da sabreden yurt blnmez. Kim bilip, er enbegin sezip jatr, Kim bilip, er emeini seziyor?

PA. Eitim Fak.Derg. 1999, Say:5 Kim dap, joldastqqa tzip jatr? Kim tahammlle, yoldala sabrediyor? Sasq m salqn jrek, sanaszdar e yaramaz m, kskn yrek, dncesizler Alansz aq maltasn ezip jatr. Dikkatlice ak yourdunu eziyor. Snaytn, jaqs menen jamand lep, Snayan, iyi ile kty lp, Quldqtn, qoldarmda kezip jatr. Kulluun kollarnda geziyor. Keegi kenilikte kerek qlan nceki serbestlikte gerekli klnan, Bostandq bolmaan son bezip jatr. Hrriyet olmaynca bezgin yayor. Aytqanmen tawslar ma on-mun? Syleyince zlr m ona buna? Talaydn tandamal tpki sr: Talihin semeli asl srrn: Janasqan n kfiilmen jaqndq azSamim gnlle yanaan, yakn olan az. Kbinin ii salqn, srt-aq j l . ounun ii kskn, d ise sevimli.) JUBATUW (AVUTU/TESELL) ldiy-ldiy, aq bpem, {Ninni ninni, ak bebem, Aq besikke jat bpem! Ak beie yat bebem! Jilama, bpem, jilama, Alama, bebem, alama, Jilik sap bereyin. lik hazrlayp vereyim. Bayqutannn quyrn Has atn kuyruunu, Jipke tap bereyin. pe takp vereyim. Qazaktn bala jubatuvv leni Kazaklarn ocuk avutma iiri. Qayran erkin Kymetli rahat Zamandarfi Zamanlarn Erkindegi Erkindeki Krkin qayda? Gsteriin nerdel Tuwl nuwl Bayrakl, kalabalk Jerin qayda? Yerin nerdel Suvvl, uwl Sulu, cvltl, Kolin qayda? Gln nerdel Erkin ksken Erkin gm Elin qayda? ' lin nerdel Er qoran Er koruyan Erin qayda? Erin nerdel Tuwra aytatm Doru syleyen Biyin qayda? Beyin nerdel Biy bar da Bey var da Kyin qayda? Kaygn nerdel Adal kfiil Samim gnl Aqtq qayda? Temiz kalplilik nerdel Jalan anttan Yalan yeminden Saqtq qayda? Saknma nerdel Bawr tartqan Karde eken Jrek qayda? Yrek nerdel Nams qzan Namus iin kzan Syek qayda? Kemik nerdel Nuvvlj erden Kalabalk yerden Kti ayrd, G ayrd, Suwh klden Sulu glden Qust ayrd. Kuu ayrd. Er ornna Er yerine

13

Tarhqqajoq

Darla yok Amaldarn! arelerin! Erkin dala, Hr ova, Erkin qayda? Erkin nerdel

PA. Eitim Fak.Derg. 1999, Say:5 Erkek qald, Erkek kald. Klenkeden Glgeden bile rkek qald. rken kald. Biy ornna Bey yerine Biybin bold, Bey oldu. Biy dew biraq Bey demek ama Qyn bold. Zor oldu. Qarald biy Karaland bey Jaqtaw bold. Korunur oldu, Qaran jan Halk ve can Aqtaw bold. Aklanr oldu. Bawr, jrek Karde, yrek Tala bop tur, Tartlr olmutur. Nams, syek Namus, kemik Qala bop tur Ekmek olmutur. Maln aldaw, Maln hile, Talawda tur, Yamadadr, Jan in arbaw, Cann tutsak, Qamawda tur. Hapisledir. Ayarld Ayan Tusaw qst, Tuzak kstrd. Jaqtannd eneni Qursaw qst. Zincir balad. Krmesine Grmemen iin Perden mqt, Perde kapal. tpesine Gememen iin Kermefi mqt. Eziyet artt. Endijatp imdi yatp, Uyqtaw qald, Uyuklama kald. Uyqtaand Vyuklayan Maqtaw qald. Methetme kald. "ldiy-aldiy", "Ninni ninni"", Dep terbetken, .Deyip sallayan, "Uyqtasn" dep "Uyusun" deyip Kp terbetken! Hep sallayan! Qarnn asa Karnn asa Ulqtann dareciler Jilik sap lik karp, May bermekii Ya verecek. Tonsarl tlki Kurnaz tilki Quyrktarn Kuyruunu Jipke tap, pe takp, Bay bermeki. Zenginlik verecek. ldiy-aldiy! Ninni ninni! Men de deymin. Ben de derim ki Sir, "ldiyge Sakn ha, ninniye Senbe deymin. nanma derim.

14

"ER SAYIN" DESTANINDAN BR BLM

Mun krp Er Sayn Bunu grp Er Sayn, Tbede turp toland, Tepede durup dnd, Jalzdn oylad, Yalnzln hatrlad, Jaw toqsan, bul jalz Dman doksan kii, bu yalnz,

PA. Eitim Fak.Derg. 1999, Say:5 Oylanmasqa bolmad: Dnmese olmad: "zin jrdem bola kr, "Sen yardmc ol bana, Bir jaratqan qudaym! Tek yaratan Allah 'im! lemin dep klmaymn lrm diye dnmem
Janm in uvvaym.

15
Qam basp qalanda, Kam ilerleyip kalnca, Qarp ketti qara ala at. Srayp gitti kara ala at. Jawa jetip barad, Dmana ulat gitti, Tawd, tast aralap. Da, ta aralayp. Eki tas saqldap, ki dii titreyip, Quldara keldi jaqndap. Dmana yaklat yava yava. Jaw kmegen jas bala, Dman grmemi gen ocuk. Jana spirim mas bala Delikanl, mest ocuk. Qlt ald qnnan, Klc ekti knndan Qyn emes nnan. Oyun deil gerekten. "uw!" dep edi, qara ala at "uv!" demiti, kara ala at, Jumarland qrman. Yuvarland yamatan.) AT PEN EEK (AT LE EEK) Birevvdin Esegi men bar edi At, {Birinin Eei ile var idi At, Aparar bir qalaa bold zat. Gtrr oldu bir kaleye eyalar. At men Eeine artp alp, At ile Eeine ykleyip alp, Ayandap jola tsip kele jatt. Yryp, yola dp geliyordu. Jk awr, Eek sasp, alaqtad, Yk ar, Eek ap sersemledi, yesi dem aluwa qaratpad. Sahibi nefes almaya bile gz atrmad. l ketip, jlara tayananda, Hal kalmayp alamaya balaynca, Jalnp Atqa Eek sz aytad: Yalvarp At'a Eek sz syler: "At dostm, jgim awr, halim bitti, "At dostum, ykm ar, halim harap, Emespin jre alatn endi tipti. Yryecek halde deilim imdi demi. Zonp, jolda lip qalatmmn, Yorgunluktan yolda lp kalacam, Almasan awstrp biraz jkti." Almazsan srtmdan bir para yk. "

Canm iin yok kaygm. Qorl tip barad, Eziyet bamzdan at Buan nep dayn! Buna nasl sabredeyim! Toqsan qulmen sossam, Doksan kulla vurusam,
Abroyd tavvssam.

an erefli bitirsem. Jalza keler k bolsa, Yalnza gelen g olsa, Jazataym is bolsa, Aniden bir i olsa, Qartayanda atamnan Yalannca babamdan Endi perzent tuwar ma? imdi ocuk doar m? yem saran bolmasa Sahibim pinti olmasa Qanatsz meni qlar ma? Beni kanatsz klar m? Quldan qorqup men qaytsam, Kuldan korkup ben dnsem, Qul ketti dep men aytsam, Kul gitti diye haber versem, Jylsqa kire alman, Toplulua giremem, El iinde jre alman. El iinde gezemem. Endi buan barayn, imdi oraya gideyim, Barmay, najp qalayn? Gitmeyip ne yapaym? Qnnan qpas aq alma Kndan kmaz ak elmas Suwrp, qola alayn. ekip elime alaym. Kterse quday talaym, Kaldrsa Allahu Tel'm, Brn tegis qraym." Hepsini eksiksiz kraym."

PA. Eitim Fak.Derg. 1999, Say:5

16

At oan ebir jawap qaytarmayd, At ona hibir cevap vermez, Awrlapjgin Eek qalqandayd. Eek zorlukla ykn kaldrr. Entigip, iin sop, dimi qurp, Nefes nefese kalr, kalbi arpar, hali kalmaz, Jrwge onan ar jay qalmayd. Yrmeyene ondan te yer kalmaz. Jld Eek bayus dimi qurp, Yld zavall Eek hali kalmayp, Turmad aydasa da iyesi urp, Kalkmad srse de sahibi vurup, Soyd da jgin, terisin atqa salp, kard ykn, at eer ley ip, Qalaa kele jatt ta jrip. Kaleye doru yola kt da yryp. Qarandar, sara bar ma m ma sora, Bakn, are var m bu talihsizlie, Ayan At keledi basp zora. At, ayan zorla basar gelir. Qsmd Eek krgen bu da krip, Eein grd eziyeti o da grp, Boldrp, blaqtayd ofid-sola. Yorulup, suluyor sa solu. kinip otken iske At keledi: Piman olup yaptna At gelir: "Men qate etkem eken oy, ah! -dedi"Ben hata etmiim brak, ah! dedi. Eekten az jk alp qarasqanda, Eekten biraz yk alp destek olsaydm, Qyndq munday maan bolar ma edi?" Zorluk byle bana olur muydu? Bul szden nendey ibrat almaq kerek: Bu szden ne gibi bir ibret almak gerek: Misali etken qayr bir byterek, Mesel, hayr etmi bir itibarl adam, Qayrn birevvge etken bolp terek, Hayrn birine ulatrmsa eer, Krersin raqatn klenkelep. Grr rahatn aa altnda glgelenir gibi. ayrdn en abzal-bul dniyede Hayrn en kymetlisi bu dnyada Birevvge qslanda jrdem bermek. Sknca, birine yardm etmek. Keybirevv zor beynetke tap bolad. Herhangi biri, bir zorlukla karlar, Key uwaqt az beynetten qaamn dep. Bazen azck eziyetten kaaym derken.)

KAYNAKA: 1. Ahmet BAYTURSUNOGLU, armalar, Almat, 1989. 2. Ahmet BAYTURSUNOGLU, Ak Jol, Almat, 1991.