‫¬‪“Ëd« ÊUNł—œ vLOý ‘“u‬‬

‫ى‬ ‫ﻪ‬
‫ز‬‫‬ ‫ﻧ‬ ‫ز‬
‫ا‬
‫ﻮ‬ ‫ا‬
‫ﻮ‬‫ﻣ‬ ‫ﻣ‬
‫ى‬ ‫ﺶﻧﻫ ﺎﻪ‬ ‫‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻛ‬ ‫ا‬
‫و‬
‫ﺶﻫﺎى‬ ‫‬ ‫ﻨ‬‫ﻳ‬‫ﻛ‬‫ﺎ‬‫ﻴ‬‫ا‬
‫و‬‫ﻤ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﺷ‬
‫ى‬ ‫و‬‫ر‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺑ‬‫ﻰ‬
‫ﺷﻴﻤواﻴﺎرﻳﺳﻰ ﺑﻪ رش‬
‫وا ﻰ وش‬
‫ﻰ‬ ‫ﺳ‬ ‫ر‬ ‫*‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ى‪:‬‬
‫ﻧﺼﺮتاﻟﻠﻪ ﺑﻬﺰادى‬

‫اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﻮازﻧﻪى واﻛﻨﺶﻫﺎى ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻰ ﺑﻪ‬
‫روش وارﺳﻰ‪ ،‬ﻳـﻚ روش آزﻣﻮن و ﺧﻄﺎ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﭼـﻮن داراى ﻣﺮاﺣﻠـﻰ‬
‫ﻣﻨﻈﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس روش ﻫﺎرﺟﺎدى ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ روش‬
‫ﻛـﻪ ﺑـﻪ آن روش زﻧﺠـﻴـﺮهاى ﮔﻔـﺘـﻪ ﻣـﻰﺷـﻮد‪) ،‬ﻫـﺎرﺟـﺎدى ﺑـﻪ آن روش‬
‫ﻣﻮازﻧﻪى ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎى ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻰ ﺑﺎ اﺳﺘـﻔـﺎده از روش وارﺳﻰ اﻏﻠﺐ‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ روش آزﻣﻮن و ﺧﻄﺎ ﻣﻌﺮﻓﻰ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑـﺮاى واﻛﻨﺶﻫﺎى ﺳﺎده ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔـﺎده اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ روش ﻣﻨﻈـﻢ و‬
‫ﺳﺎدهى ﻣﻮازﻧﻪى واﻛﻨﺶﻫﺎى ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻰ ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺑﻪ روش وارﺳﻰ در ﺳﺎل‬
‫≥∏≥‪≤Á—ULý r¼b−¼ È Á—Ëœ¨±‬‬

‫ﭘﻴﻨﮓﭘﻨﮓ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ( ﺑﺪون دﺷﻮارىﻫﺎى ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ روش ﻋﺪد اﻛﺴﺎﻳﺶ‬ ‫‪ ،١٩٨٦‬ﺗﻮﺳﻂ ﻫـﺎرﺟﺎدى‪ ١‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﺷـﺪ‪ .‬وﻟﻰ اﻳﻦ روش ﻗﺪرﺗﻤﻨـﺪ‬
‫ﻳﺎ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎﻳﻰ ﺑﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﺠﻬـﻮل‪ ،‬ﺑـﺮاى ﻣﻮازﻧﻪى واﻛﻨﺶﻫﺎى ﺳﺎده و‬ ‫ﺑﺮاى ﻣـﻮازﻧﻪى واﻛﻨﺶﻫﺎى ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻰ ﺗﺎ اﻣﺮوز ﺑـﻪﻃـﻮر ﮔـﺴـﺘـﺮده ﻣﻮرد‬
‫ﭘﻴﭽﻴﺪهى ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻰ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﺳﺘﻔـﺎده ﻗـﺮار ﻧـﮕـﺮﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺮﺧﻰ از ﻛﺘـﺎبﻫـﺎ و ﻣـﺘـﻮن ﺷﻴـﻤـﻰ از‬
‫ﻣﻮازﻧﻪى واﻛﻨﺶ ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻰ اﺗﻢﻫﺎﻳﻰ آﻏﺎز ﻣﻰﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻳﻚ‬ ‫روشﻫﺎى ﻣﺸﺎﺑﻬﻰ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﺗﻠﻮﻳﺤﻰ و ﺿﻤﻨﻰ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻰﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪١٨‬‬
 ‫و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﻣﻮازﻧﻪى اﺗﻢﻫﺎى ‪ O‬ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪى ﻣﻮازﻧﻪﺷﺪه ﻣﻰرﺳﻴﻢ‪:‬‬ ‫واﻛﻨﺶدﻫﻨﺪه ﻳـﺎ ﻳـﻚ ﻓـﺮاورده وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑـﺮاﻳﻦ ﭘﺲ از ﺷﻨـﺎﺳـﺎﻳـﻰ‬
‫‪1CH 4 +1NH 3 +3 2 O2 →1HCN + 3H 2O‬‬ ‫)‪٢‬ـ ت(‬ ‫اﺗﻢﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻳـﻚ ﻣـﺎده و در ﻫـﺮ ﺳـﻤـﺖ ﻣـﻌـﺎدﻟـﻪ وﺟـﻮد دارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﺿﺮب ﻛـﺮدن اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ در ﻋﺪد ‪ ٢‬واﻛﻨﺶ ﻣـﻮازﻧﻪ ﺷﺪهى ﻛﺎﻣـﻞ‬ ‫ﻣﻰﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻣﻌﺎدﻟﻪ را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻳﻜﻰ از اﺗﻢﻫﺎى ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻰﺷﺪه ﻣﻮازﻧﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻰآﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاى ﻧﻤـﻮﻧﻪ‪ ،‬در واﻛﻨـﺶ ‪ ،١‬ﻫﻴـﺪروژن ﺗﻨﻬﺎ در ﻳﻜـﻰ از ﻓـﺮاوردهﻫﺎ‬
‫‪2CH 4 + 2NH 3 + 3O2 → 2HCN + 6H 2O‬‬ ‫)‪٢‬ـ ث(‬ ‫)‪ (H2O‬و ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ در ﻳﻜﻰ از واﻛﻨﺶدﻫﻨﺪهﻫﺎ )‪ (NaOH‬وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﮔﺮ در ﻣﻮازﻧﻪى واﻛﻨﺶﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻌﺎدﻟﻪاى ﺑـﺮﺧﻮرد ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻴﺶﺗﺮ از‬ ‫‪S + NaOH → Na 2S + Na 2S2O 3 + H 2O‬‬ ‫)‪(١‬‬
‫ﻳﻚ ﻧﻮع اﺗﻢ در آن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻳﻚ ﺗﺮﻛﻴﺐ در ﻫﺮ ﻃﺮف‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﺨﺴﺖ اﺗﻢ ‪ H‬ﻣﻮازﻧﻪ ﻣﻰﺷﻮد‪:‬‬
‫ﻻ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ اﺗﻤﻰ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮ ً‬ ‫‪S + 2NaOH → Na 2S + Na 2S2O 3 +1H 2O‬‬ ‫)‪١‬ـ آ(‬
‫در ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﺎﻣﻞ آن‪ ،‬اﺗﻢﻫﺎى ﺑﻴﺶﺗﺮى وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ در‬ ‫ﺑﺮاى اداﻣﻪى ﻣﻮازﻧﻪ‪ ،‬اﺗﻢ ‪ O‬ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ ﭼﻮن ﺗﻌﺪاد آن در ﺳﻤﺖ‬
‫واﻛﻨﺶ ‪:٣‬‬ ‫واﻛﻨﺶدﻫﻨﺪهﻫﺎ ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاى ﻣﻮازﻧﻪى ‪ O‬در ﺳﻤﺖ ﻓﺮاوردهﻫﺎ‪،‬‬
‫‪P 2I 4 + P 4 + H 2O → PH 4 I + H 3 PO4‬‬ ‫)‪(٣‬‬ ‫ﺗﺮﻛﻴـﺐ ‪ Na 2S2O 3‬را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻰﻛﻨـﻴـﻢ‪ .‬ﺑـﺮاى ﻣﻮازﻧـﻪى ‪ O‬از ﺿﺮﻳﺐ‬
‫در ﻫﺮ ﻃـﺮف ﻣﻌﺎدﻟـﻪ دو ﻧـﻮع اﺗﻢ‪ O ،‬و ‪ ،I‬وﺟـﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ﻫـﺮ دوى‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻰﺷﻮد‪.‬‬
‫آنﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ در ﻳﻚ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ وﻟﻰ اﻛﺴﻴﮋن ﺟﺰﻳﻰ از ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺑﺎ ﺑﻴﺶﺗﺮﻳﻦ‬ ‫‪S + 2NaOH → Na 2S + 1 3 Na 2S2O 3 +1H 2O‬‬ ‫)‪١‬ـ ب(‬
‫اﺗﻢ اﺳﺖ ) ‪ . (H 3 PO4‬ﺑﻨﺎﺑـﺮاﻳﻦ ﻣﻮازﻧـﻪى واﻛﻨﺶ را ﺑﺎ اﺗﻢﻫـﺎى ‪ O‬آﻏﺎز‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻗـﺮار دادن ﺿﺮﻳﺐ ‪ 2 3‬ﺑﺮاى ‪ Na 2S‬اﺗﻢﻫﺎى ‪ Na‬را ﻣـﻮازﻧﻪ‬
‫ﻣﻰﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬ ‫ﻣﻰﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪P 2I 4 + P 4 + 4H 2O → PH 4 I +1H 3 PO4‬‬ ‫)‪٣‬ـ آ(‬ ‫‪S + 2NaOH → 2 3 Na 2S + 1 3 Na 2S2O 3 +1H 2O‬‬ ‫)‪١‬ـ پ(‬
‫ﺑﺮاى ﻣﻮازﻧﻪى اﺗﻢﻫﺎى ‪ H‬ﻣﻰﻧﻮﻳﺴﻴﻢ‪:‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﺗﻢﻫﺎى ‪ S‬ﻣﻮازﻧﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪:‬‬
‫‪P 2I 4 + P 4 + 4H 2O → 5 4 PH 4 I +1H 3 PO4‬‬ ‫)‪٣‬ـ ب(‬ ‫)‪١‬ـت( ‪4 S + 2NaOH → 2 Na S + 1 Na S O +1H O‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3 2‬‬ ‫‪3 2 2 3‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﭘﺲ از ﻣﻮازﻧﻪى اﺗﻢﻫﺎى ‪ ،I‬اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻰآﻳﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺲ از ﺿﺮب ﻛﺮدن ﻣﻌﺎدﻟﻪى ‪١‬ـت در ﻋﺪد ‪ ،٣‬ﻣﻌﺎدﻟﻪى ﻣﻮازﻧﻪﺷﺪه‬
‫‪5 P I + P + 4H O → 5 PH I +1H PO‬‬
‫‪16 2 4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4 4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫)‪٣‬ـ پ(‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ درﻣﻰآﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ اﺗﻢﻫﺎى ‪ P‬ﻣﻰﭘﺮدازﻳﻢ‪:‬‬ ‫‪4S + 6NaOH → 2Na 2S +1Na 2S2O 3 + 3H 2O‬‬ ‫)‪١‬ـث(‬
‫‪5 P I + 13 P + 4H O → 5 PH I +1H PO‬‬
‫‪16 2 4‬‬ ‫‪32 4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4 4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫)‪٣‬ـ ت(‬ ‫در واﻛﻨﺶ ‪ ،٢‬ﺳﻪ ﻧﻮع اﺗﻢ )‪ (O ،N ،C‬وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ در ﻫﺮ ﺳﻤﺖ‬
‫ﭘﺲ از ﺿـﺮب ﻛﺮدن ﻣﻌﺎدﻟـﻪى ‪٣‬ـت در ﻋﺪد ‪ ،٣٢‬ﻣﻌﺎدﻟـﻪ ﻣـﻮازﻧﻪ‬ ‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﻳﻚ ﺗﺮﻛﻴﺐ دﻳﺪه ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ‪ O‬در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫ﻣﻰﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﺑﻪ ﻋـﻨـﻮان ﻳﻚ ﻋﻨـﺼـﺮ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺎ ﻣـﻮازﻧـﻪى ‪ O2‬و ‪ H2O‬زﻧﺠﻴـﺮهى‬
‫‪10P 2I 4 +13P 4 +128H 2O → 40PH 4 I + 32H 3 PO4‬‬ ‫)‪٣‬ـ ث(‬ ‫ﻣﻮازﻧﻪى واﻛﻨﺶ ﺷﻜﺴﺘﻪ ﻣﻰﺷـﻮد‪ .‬درﻧﺘﻴﺠﻪ اﺗﻢﻫﺎى ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاى آﻏﺎز‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻳﺎدﺷﺪه ﻣـﺮاﺣﻞ ﻣﻮازﻧﻪى واﻛﻨﺶﻫﺎى ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻰ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻮازﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺗـﺮﻛﻴﺐﻫﺎ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑـﺮاﺳﺎس اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه‪،‬‬
‫روش وارﺳﻰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻣﻮازﻧﻪى واﻛﻨﺶ ‪ ٢‬ﻣﻰﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اﺗﻢﻫﺎى ‪ N‬ﻳﺎ ‪ C‬آﻏﺎز ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪١‬ـ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻰ اﺗﻢﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻳﻚ ﻣﺎده و در ﻫﺮ دو ﺳﻤﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬ ‫‪CH 4 + NH 3 + O2 → HCN + H 2O‬‬ ‫)‪(٢‬‬
‫وﺟﻮد دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﻣﻮازﻧﻪى اﺗﻢﻫﺎى ‪ ،C‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻰﺷﻮد‪:‬‬
‫‪٢‬ـ اﮔﺮ اﺗﻢﻫﺎى ﻣﺸﺨﺺﺷﺪه ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﻧﻮع اﺗﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آن اﺗﻤﻰ‬ ‫‪1CH 4 + NH 3 + O2 →1HCN + H 2O‬‬ ‫)‪٢‬ـآ(‬
‫≥∏≥‪≤Á—ULý r¼b−¼ È Á—Ëœ¨±‬‬

‫را ﻛﻪ در ﺗﺮﻛﻴﺐ وﺟﻮد دارد اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻰﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﻰﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻣﻮازﻧﻪى واﻛﻨﺶ را ﺑﺎ ﻣﻮازﻧﻪ ﻛﺮدن اﺗﻢﻫﺎى ‪ N‬اداﻣﻪ دﻫﻴﻢ‪:‬‬
‫‪٣‬ـ اﮔﺮ ﺑﻴﺶ از ﻳـﻚ ﻧـﻮع اﺗﻢ ﺑﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﺗـﻤـﻰ را اﻧﺘﺨـﺎب‬ ‫‪1CH 4 +1NH 3 + O2 →1HCN + H 2O‬‬ ‫)‪٢‬ـب(‬
‫ﻣﻰﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺗـﺮﻛﻴﺐ ﺷﺎﻣﻞ آن‪ ،‬از ﺗﻌﺪاد و ﺗﻨـﻮع اﺗﻢ ﺑﻴﺶﺗﺮى ﺑﺮﺧﻮردار‬ ‫ﺳﭙﺲ اﺗﻢﻫﺎى ‪ H‬را ﻣﻮازﻧﻪ ﻣﻰﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪1CH 4 +1NH 3 + O2 →1HCN + 3H 2O‬‬ ‫)‪٢‬ـ پ(‬

‫‪١٩‬‬
‫‪I − + IO −3 + 6H + → I 2 + 3H 2O‬‬ ‫)‪ ٥‬ـ ب(‬ ‫‪٤‬ـ اﺗﻢ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه را ﻣﻮازﻧﻪ ﻣﻰﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫اﺗﻢﻫﺎى ﻣﻨﺎﺳﺐ دﻳـﮕـﺮى ﺑﺮاى ﺗﻌﺎدل و ﻣـﻮازﻧﻪ ﻛﺮدن وﺟـﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫‪٥‬ـ اﻳﻦ ﻣﺮاﺣﻞ را ﺑﺎ ﻣﻮازﻧﻪ ﻛﺮدن اﺗﻢﻫﺎى دﻳﮕﺮ اداﻣﻪ ﻣﻰدﻫﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ‪:‬‬ ‫ﻧﻤـﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﻴﺎن ﻣﻰﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣـﻮازﻧﻪ ﺑـﻪ روش وارﺳﻰ ﻣﻰﺗـﻮاﻧﺪ ﻳـﻚ روش‬
‫ﻫﻴﭻ ﻳﻮﻧﻰ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪى ‪ ٥‬وﺟﻮد ﻧﺪارد اﻣﺎ ‪ ٦‬ﻳﻮن ﻣﺜﺒﺖ‬ ‫ﺳﻮدﻣﻨﺪ و ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاى واﻛﻨﺶﻫﺎى ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻰ ﭘﻴﭽﻴﺪه ﻧﻴﺰ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬وﻟﻰ‬
‫و ‪ ١‬ﻳﻮن ﻣﻨﻔﻰ در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ دارﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑـﺮاﻳﻦ ﺑـﺮاى ﺧﻨﺜﻰﻛﺮدن ﺳﻤﺖ‬ ‫در ﻣﻮرد واﻛﻨﺶﻫﺎى اﻛﺴﺎﻳﺶ و ﻛﺎﻫﺶ‪ ،‬ﻣﺮاﺣﻞ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدى ﻳﺎدﺷﺪه‪،‬‬
‫ﭼﭗ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ‪ ٥) 5I −‬ﻳﻮن ﻣﻨﻔﻰ( ﻫﺴﺘﻴﻢ‪:‬‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﻌﺮﻓﻰ ‪ ١‬ﻳﺎ ‪ ٢‬ﻣﺠﻬﻮل ﺑﻪﻛﺎر ﻣـﻰرود و ﻫﻤﻪى ﺿﺮﻳﺐﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ‬
‫‪5I − +1IO −3 + 6H + → I 2 + 3H 2O‬‬ ‫)‪ ٥‬ـ پ(‬ ‫ﭘﺲ از ﺣﻞ ﻳﻚ‪ ،‬دو ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﻌﺎدﻟـﻪى ﺟـﺒـﺮى ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺧـﻮاﻫﺪ ﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻌـﺎدﻟـﻪى ﻳـﻮﻧﻰ را ﺑﺎ ﻣـﻮازﻧﻪى اﺗﻢﻫـﺎى ‪ I‬ﻛﺎﻣﻞ و ﻣـﻮازﻧـﻪ‬ ‫اﻛﻨﻮن اﻧﺤﻼل ﻣﺲ را در ﺳﻮﻟﻔﻮرﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﻏﻠﻴﻆ در ﻧﻈﺮ ﻣﻰﮔﻴﺮﻳﻢ‪:‬‬
‫ﻣﻰﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬ ‫‪Cu + H 2SO4 → CuSO4 + SO2 + H 2O‬‬ ‫)‪(٤‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺮاﺣﻞ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدى‪ ،‬اﺗﻢ اﻧﺘﺨﺎﺑﻰ ﻫﻴﺪروژن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از‬
‫‪5I − +1IO −3 + 6H + → 3I 2 + 3H2O‬‬ ‫)‪ ٥‬ـ ت(‬
‫ﻣﻮازﻧﻪى اﺗﻢﻫﺎى ‪ H‬اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻰآﻳﺪ‪:‬‬
‫روش دﻳﮕﺮ ﻣﻮازﻧﻪى اﻳﻦ واﻛﻨﺶ‪ ،‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪى ﻳﻮﻧﻰ ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪى‬
‫‪Cu +1H 2SO4 → CuSO4 + SO2 +1H 2O‬‬ ‫)‪٤‬ـ آ(‬
‫ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻰ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻌﺮﻓﻰ ‪ X +‬و ‪ Y −‬اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣـﺮاﺣﻞ ﻳﺎد ﺷﺪه ﻫﻴﭻ اﺗﻢ دﻳﮕـﺮى ﺑﺮاى ﻣﻮازﻧﻪ ﻛﺮدن ﻣﻨﺎﺳـﺐ‬
‫‪XI + XIO 3 + HY → I 2 + H 2O + XY‬‬ ‫)‪ ٥‬ـ ث(‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﺿﺮﻳﺐ ﻣﺠﻬﻮل ‪ x‬را ﺑﺮاى ‪ CuSO4‬ﻣﻌﺮﻓﻰ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪى ﻏـﻴـﺮ ﻳـﻮﻧﻰ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﻰ ﻣـﻰﺗـﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اﺳﺘـﻔـﺎده از روش‬
‫‪Cu +1H 2SO4 → x CuSO4 + SO2 +1H 2O‬‬ ‫)‪٤‬ـ ب(‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدى و ﺑﻪ روش وارﺳﻰ ﻣﻮازﻧﻪ ﺷﻮد‪ .‬در آﻏﺎز ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ اﺗﻢﻫـﺎى ‪ O‬را‬
‫ﺣﺎل ﻣﻰﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻣﻮازﻧﻪ ﻛﺮدن را اداﻣﻪ دﻫﻴﻢ‪ .‬ﺿﺮﻳﺐ ‪ Cu‬ﻧﻴﺰ ‪ x‬اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻮازﻧﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﺗﻢﻫﺎى ‪ Y ،H‬و ‪ X‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬اﺗﻢﻫﺎى ‪ I‬را ﻣﻮازﻧﻪ‬
‫‪x Cu +1H 2SO4 → x CuSO4 + SO2 +1H 2O‬‬ ‫)‪٤‬ـ پ(‬
‫ﻣﻰﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻣﻮازﻧﻪى اﺗﻢﻫﺎى ‪ S‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪5XI +1XIO 3 + 6HY → 3I 2 + 3H 2O + 6XY‬‬ ‫)‪ ٥‬ـ ج(‬
‫‪x Cu +1H 2SO4 → x CuSO4 + (1− x)SO2 +1H 2O‬‬ ‫)‪٤‬ـ ت(‬
‫ﭘﺲ از ﺣـﺬف ‪ X‬و ‪ Y‬از ﻣﻌﺎدﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷـﻜـﻞ ﻳـﻮﻧﻰ ﻣﻌﺎدﻟـﻪى ‪٥‬ـت‬
‫ﺿﺮﻳﺐ ﻣﺠـﻬـﻮل ‪ ،x‬از روى اﺗﻢﻫـﺎى ‪ O‬ﻛﻪ ﻣـﻮازﻧﻪ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﺧﻮاﻫﻴﻢ رﺳﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻰآﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎ‪ ،‬روش ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدى‪ ،‬ﺑﺮاى ﻣﻮازﻧﻪى ﻫﻤﻪى ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎى‬
‫‪1‬‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻰ ﻛﻪ راهﺣﻞ ﻣﺸﺨﺼﻰ دارﻧﺪ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاى ﺑﺮرﺳﻰ ﻛﺎرﺑﺮد‬ ‫= ‪4 = 4x + 2(1− x) +1⇒ x‬‬
‫‪2‬‬
‫اﻳﻦ روش‪ ،‬ﻫﻤﻪى ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎى ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻰ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪى »ﺷﻴﻤﻰ ﻋﻤﻮﻣﻰ«‬ ‫ﻣﻌﺎدﻟﻪى ﻣﻮازﻧﻪ ﺷﺪهى زﻳﺮ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻰآﻳﺪ‪:‬‬
‫ِاﺑﻴﻨـﮓ‪ ٢‬ﺟﻤﻊآورى ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻴـﺎن ‪ ٢٧٤‬ﻣﻌﺎدﻟﻪى ﺑـﺮرﺳﻰﺷﺪه‪،‬‬ ‫‪1 Cu +1H SO → 1 CuSO + 1 SO +1H O‬‬ ‫)‪٤‬ـ ث(‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2 2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ ٢٥١‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (%٩١/٦‬ﺑﺎ اﻳﻦ روش )وارﺳﻰ( ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﻰ ﻣﻮازﻧﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻻ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻰﺷﻮد‪) :‬از ﺿﺮب ﻛﺮدن ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻌﻤﻮ ً‬
‫در ‪ ٢٢‬ﻣﻌﺎدﻟـﻪ )‪ (%٨‬ﻳﻚ ﻣﺠﻬـﻮل ﻣﻌﺮﻓﻰ ﺷﺪه و ﺗﻨﻬﺎ در ﻳﻚ ﻣﻌـــﺎدﻟـﻪ‬
‫‪٤‬ـث در ﻋﺪد ‪ ٢‬ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻰآﻳﺪ(‬
‫)‪ (%٠/٤‬اﻳﻦ روش ﻛﺎراﻳﻰ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪى ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪1Cu + 2H 2SO4 →1CuSO4 +1SO2 + 2H 2O‬‬ ‫)‪٤‬ـ ج(‬
‫‪KMnO4 + H 2O2 + H 2SO4 → K 2SO4 + MnSO4 + H 2O + O2‬‬
‫اﻳﻦ روش ﺑﺮاى ﻣﻮازﻧﻪ ﻛﺮدن واﻛﻨﺶﻫﺎى ﻳﻮﻧﻰ ﻧﻴﺰ ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاى ﻧﻤﻮﻧﻪ دو ﺣﺎﻟﺖ اﺣﺘﻤﺎﻟﻰ ﺑﺮاى ﻣﻮازﻧﻪى ﻣﻌﺎدﻟﻪى ﻳﻮﻧﻰ ‪ ٥‬ﺑﻪ روش‬
‫* دﺑﻴﺮ ﺷﻴﻤﻰ آﻣﻞ‬ ‫وارﺳﻰ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫≥∏≥‪≤Á—ULý r¼b−¼ È Á—Ëœ¨±‬‬

‫‪1. Harjadi‬‬
‫‪2. Ebbing‬‬
‫‪I − + IO −3 + H + → I 2 + H 2O‬‬ ‫)‪(٥‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻳﺎد ﺷﺪه ﻣﻮازﻧﻪ ﻛﺮدن را ﺑﺎ اﺗﻢ ‪ O‬آﻏﺎز ﻣﻰﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪I + IO −3 + H + → I 2 + 3H 2O‬‬
‫‪−‬‬
‫)‪ ٥‬ـ آ(‬
‫‪Toth, Z. J. Chem. Educ.1997, 79, 1363.‬‬ ‫و ﻣﻰﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻣﻮازﻧﻪ را ﺑﺎ اﺗﻢ ﻫﻴﺪروژن اداﻣﻪ دﻫﻴﻢ‪:‬‬
‫‪٢٠‬‬