Gazetecilik

10.
BLM
Haber Kavram, nemi ve zellikleri
Haber Kavram/Haber Yapma likisi
Gnlk gazetelere bakldnda, haberlerin gazetelerin sayfalarnda igal ettikleri yer ve stunlarn n planda olduu kolaylkla grlebilir. En nemli haberler gazetelerin birinci sayfalarnda yer alr. Farkl konulu haberler iin rnein d haberler, ekonomi, sanat, spor gibi zel sayfalar/blmler gazetelerde bulunur. Hangi haberin daha nce verilecei radyo ve televizyon haberlerinde zamanlamayla ayarlanr. Televizyon haberlerinde yer alan grntler, gazetelerde fotoraflar, radyo haberlerinde sesler gerek yaamn iinden alnm kesitler olarak haberlerde yer alr. Grsel ve szel imgeleri izleyici, imgelerin gsterdiini deil, gnderilen imgelerle kendi kendisinin kar karya kaldn sanarak alglar. Gereklikle izleyicinin iine girdii bu oyun, haber metinlerini bozmaz, aksine srekli olarak pekitirir. a
Temel Gazetecilik
Yazl, szl, grntl basn btn toplumsal kurumlar gibi tarih iinde biimlenmitir. Kullandklar teknoloji de zaman iinde deiiklik gstermi ve gstermektedir. Kitle iletiim aralarnn ynetimi, bu aralardan sunulan haberler zerinde lkelerine gre uygulanan yasal ve kurumsal denetimler, seimler, toplumlarn gemiiyle olan ilintisi lsnde anlamllk kazanr. Haber kavramnn niteliini, tad anlam, zelliklerini somut bir ekilde belirleyebilmek ynnden iki temel etkeni dikkatten uzak tutmamak gerekir: f 1. Toplumda geerli ve kullanlmakta olan iletiim teknolojisi, 2. Mevcut toplumsal yap. Ayn ekilde, gazetecilikte haberleri reten kiileri simgeleyen gazetecinin de saylan bu iki temel etkenle ok yakndan ilikisi olduu akldan karlmamaldr. Gazeteciler, haberleri kaleme alan kiiler olarak anlrlar. Gazetecilere haber yaparken karan olmaz, ama sonradan gazetecilerin karan ok olur. Sokaktaki adam byk bir ftrsuzlkla, "bu ne biim haber byle!" eklinde yaplan haberleri kendine gre deerlendirir. Haber sosyolojisiyle uraanlar ise, gazetecilerin "haber yapma", "haberi kurgulama", "gerein toplumsal kurgusunu yapma" iiyle uratklar zerinde dururlar. Gazetecilere sorarsanz, haber sosyologlarnn onlar iin kullandklar nitelemeleri anlalmaz ve inanlmaz bulurlar. Gazetecilerin yaptklar haberler ise, dier yandan haber kavramn deerlendirmek ynnden "haber nedir?" sorusuna yant arayanlar tarafndan fazlasyla irdelenmitir. Bu soruya aranan yant, hi kukusuz haberi tanmlama iin yollar aramaktan baka bir ey deildir. Yaplan bu tanmlamalarn gazetecilere ve gazetecilerin yaptklarna bakanlarnn ayr ayr deerlendirilmesi anlamldr. Gazeteciler ynnden haberi tanmlamaya ynelenler
162
arasnda ok eitli grler ileri srenler bulunmaktadr. Cohen ve Young, "haberler gazeteciler tarafndan retilmektedir" grn ileri srerlerken, Gieber "haberler gazetecilerin yaptklardr" eklinde bir tanmlama kullanmay uygun bulmaktadr. Fishman ise, "haber, alanlarn uyguladklar yntemlerin sonucu olarak ortaya kan eydir" eklinde haberi tanmlamaya gitmektedir. Haberin iinde yer alanlar inceleyerek, haberi tanmlamaya farkl adan yaklaanlar da vardr. Van Dijk, haberi bir tr olarak deil, bir sylem olarak ele almakta, haberin syleminin toplumda var olan egemen sylemlerin bir rn olarak grmektedir. Stuart Hail ve dierleri ise, egemen sylemlerin haber metni iinde yeniden kurulduuna iaret etmektedirler. Belki btn bu eletirel grleri en iyi ekilde deerlendiren Kunelius'tur: Gnmz gazetecilii bir dereceye kadar gerei anlamlandrmamzda zel bir konum kazanmtr. Gazetecilik byk lde baka sylemlerden oluan, baka sylemleri temsil eden ve dnme sokan bir sylemdir. Haberi tanmlama ynnden haber sylemi ve gazeteci iin ileri srlen yukardaki grler yannda, gazetecilerin yaptklarn deerlendiren olumlu ve olumsuz grler de vardr. Bu grlere kar, gazetecilerin kendilerine savunma ynnden gelitirdikleri anlay da anlamldr. Gazeteciler, "sorumlu gazetecilerin haberlerde kesinlikten yana olduklarn, izleyicileri iin gvenilir ve inanlr olmak bakmndan ellerinden geleni yaptklarn, sansasyondan katklarn, hibir zaman haberlerini masa banda uydurmadklarn" ileri srmektedirler. Gazetecilerin iddialarna duyarl olan Gaye Tuchman'n, bu konudaki grleri olduka ilgintir: Biz hibir zaman haberi yapanlar aalamyoruz. Onlar,
183
Temel Gazetecilik
Haber Kavram, nemi ve zettikleri
haberleri uydurdular diye itham etmiyoruz. Aslnda, tm kamu belgeleri gibi haberlerin, kendi i tutarll olan kurgulanm gerekler olmasnn bizi duyarl kldn belirtiyoruz. Haber yapmay deerlendirme ynnden yukarda aktarlanlar iin, genelgeer yaklamdan sz etmek mmkndr. Bunlardan birincisini, gazetecinin haber yaparken ve aktarrken zerklii ve karar verme gc olup olmad oluturur. Bu yaklamla ilikili olan ikinci yaklam biimi, haberlerde kltrn etkilerini ve kullanlan sembol sistemini dikkate alr. Her iki yaklamla dile getirilmek istenilen ise, gazetecilerin kapitalist sistem iinde gazetecilik meslei ve altklar gazetecilik kuruluunun rutin ileyii tarafndan nasl engellenmek istendikleridir. Basnn ticari bir iletmeye dnmesi, yatay, dikey tekelleme olgusuyla birlikte, gazetecilik normlar haber sylemini biimlendirici olmutur. Aslna bakacak olursak, gazeteciliin gnlk uygulamalar ve gazetecilerin profesyonel ideolojileri iinde haberin syleminin olumas gerekir. Dier yandan ise, haber sylemi, haberlerin retildii somut tarihsel koullan ve haberin retildii an ile belirlenir. Siyasal/ekonomik g/iktidar ilikileri de kesit olarak haberlere yansr. Btn bunlarn tartlmas ortadadr. nc yaklam biiminde ise, haber yapma sreci gazetecilik kuruluunun ekonomik yapsyla ilikilendirilmektedir. Gazetecilik kuruluunun temel amac, kr etmek olan zel giriimin elinde bulunmas veya devlet elinde olmas bu yaklamn temel felsefesini oluturmaktadr. Daha baka deyile, gazeteciliin sistemi koruyan bir kurum olup olmad tartlmaktadr. Bu yaklam biiminde, dikkat edilirse haberin sylemi gazetecilik yapan kurulularn ekonomi politii iinde yaplanmaktadr. Krllk kaygs daha fazla kiiye ynelik, hatta kiiletirilmi ie184
ilklerin hazrlanmasna nayak olurken, haberlerde eitlilii snrlamaktadr. Bu'durum, benzemeye yol aan daha t,ok satan magazin konularnn haber olarak seilmesine neden olmaktadr. Haberlerde Kullanlan Anlatm Biimi Neresinden bakarsak bakalm, haberlerin bir anlatmnn bulunduundan sz etmek gerekir. Bu anlatm, haberlerde yer alan olaylar ve gerekleri hikye etmek, zetlemek iin kullanlmaktadr. Haber yazma kurallarna uygun olarak, bu anlatma ise, haber yaplrken bavurulmas gerekir. Magazin haberinde haberin hikyesi, olayn ayrntsna ilikin bir aklamayla balayabilir. Ters piramit kuralna gre yazlm bir haberde ise, haber kaynaklarnn syledikleri bir alnt olarak haberin giriinde yer alabilir veya balna kabilir. Haberlerde olaylar arasnda kurulan zamansal iliki, ou kez zamansal bir sra dzeni izlemez. Haber/haberler kurgusal metindir. Bu nedenle, haberlerin tm kurgusal metinlerde olduu gibi bir sylemi vardr. Haberler zetledikleri, hikye ettikleri olaylara, gereklere anlam kazandrr. Bir yandan, haberin syleminin iinde yer alan anlatmla olaylar/gerekler kurulur, canlandrlr, insanlara aktarlr. Dier yandan ise, haberlerin sylemi iinde egemen sylemler doallar, egemen ideoloji yeniden kurulur. Her gn bize ulaan haberlerin st sylemi burjuva ideolojinin sylemidir. Haberlerin tmnde bir anlatc (narrator) yer alr. Anlatc haberleri aktarr, hatta daha ileri giderek kendi gzyle dorular dikte eder. Haberlerde anlatcnn tanmland, tanmlanmad durumlar mevcuttur. Anlatc tanmlandnda haberde yapay bir nesnellik olutuundan sz edilebilir. Tanmlanmadnda ise, anlatc baml veya bamsz kalabilir. yle ki: Kimi durumlarda anlatc,
185
Temel Gazetecilik
haber kaynann sylemine baml konumda olabilir. Bazen de haber kaynann sylemini alnt olarak kullanarak mesefe koyabilir. Anlatc, haber kaynann sylemlerine bamhysa, bu sylemleri kendi szne katar. Gazetelerde balklar, alt balklar, fla ve zet giriler, bunlar izleyen cmleler, spotlar, fotoraflar haberde anlatcy destekler. Radyo haberlerinde anlatc, dorudan haber zetlerini sunar. Televizyonda ise, haberlerden zetler izleyiciye duyurularak haberlerde nelerin yer ald hakknda izleyici bilgilendirilir. Bu adan bakldnda ise, bir sylem olarak haber, haber kaynaklar, anlatc, varsaylan ve hedeflenen izleyici arasnda kurulan bir diyalog gibidir. Haberler, ayn zamanda g/iktidar sahibi sekin kiilerin grlerinin sunulmasyla oluturulur. Her gn haberlerde rastladmz seilmi kiiler arasnda bakanlar, parti nderleri, nde gelen politikaclar, st dzey brokratlar, iadamlar, polis/yargnn st dzey yetkilileri, eitli bask kmelerinin szcleri yer alabilirler. Seilmi kii olarak ok srad kiilerin haberlerde yer aldklar da grlebilir. Stuart Hail ve arkadalar, seilmi kiileri haberlerin birincil tanmlayclar olarak ele alrlarken, gazetecileri birincil tanmlayclarn sylediklerini, tanmladklarn halkn kulland dile dntren kiiler olarak deerlendirmektedirler. Molotoch ve Lester, haberlerde yer alan akredite haber kaynaklarn haber tevikileri olarak nitelerken, gazetecileri ise haber aktarclar olarak adlandrmaktadrlar. Roscho ise, bu kiilerin tmnn "haber yapclar" olduklarn vurgulamaktadr. Haberi Tanmlama nsanolunun evresinde ne olup bittiini bilme, haber alma istei, arzusu zerinde pek ok kimse kafa yormutur.
166
lk yaplan haber tanmlamalar arasnda "olan her ey haberdir", "dn bilmediimiz haberdir", "insanlarn zerinde konutuklar haberdir", "haber, okuyucularn renmek isledikleridir" eklinde tanmlar yer almtr. Bu tanmlamalarn hepsi ihsanlarn bilme, renme istediklerini deerlendirmek iin yapld aktr. Amalar ise, haberi tanmlama iin bir yol bulmaktr. Ne yazk ki, btn abalara karn haber tanm zerinde bir grbirlii olduunu sylemek gtr. Hl evrensel olarak kullanlabilecek bir haber tanm yoktur. Haberi tanmlamak izlemekten daha gtr ve bu bir gerektir. Haberi tanmlamaya gemeden nce, toplum bilimsel tartmalarda ok sz edilen haber/olay ve haber/gerek ilikisi zerinde durmak ise anlamldr. Haber/Olay ilikisi Gazetecilikte, genellikle haber olay veya olaylarn hikyesi ve zeti eklinde tanmlanagelmektedir. Bu tanmda yer alan olay, hikye, zet gibi szcklerin ne anlama geldii, ne gibi anlamlarla ykl olduuna bakmak, haber/olay ilikisini deerlendirebilmek iin gerekli olmaktadr. Olay, genelde eitli olgularn belirli bir yer ve zaman iinde olumasdr. nemli olan ise, haberde olay/olaylar oluturan olgularn nitelii ve anlamn belirli bir yap ve evresiyle olan ilikisinin kurulmasdr. Olay/olaylar haber olarak insanlara ulamaz, insandan insana iletilmezse, hayal olmaktan te geemez. Bu bakmdan, haberlerde yer alan olay/olaylar oluturan olgular, ister yerel ister ulusal isterse uluslararas dzeyde yer alsn hepsi birden am olduklar, atklar, aacaklar tartmalara zemin hazrlar. Olay/olaylarn evrimi kavram, toplumun evrimini izlemitir. Zaman iinde ise olaylarn nitelii deimi, ekil187
Temel Gazetecilik
lenmitir. Gazetecilikte haber yapma bakmndan olaylar nemli yer tutmakla birlikte, yazl, szl ve grntl basnn grd ilev, olaylar hakknda bilgi vermek, daha baka deyile olaylar haber olarak biimlendirmektir. Bu ynden, Wilbur Schramm'n haber/olay ilikisi ynnden verdii tanm ok anlamldr. Schramm, verdii tanmda haberin iinde nelerin bulunduuna ve haberin niteliine dikkat ekmektedir. Haber bir olay deildir. Olduktan sonra alglanabilecek bir olgudur. Olayla zde deil, fakat olayn esas erevesi iinde tekrar kurulabilmesi hedefidir. Gazeteciler haberi oluturan olay/olaylar her zaman izlemek/gzlemek olanana sahip deildirler. Genellikle, haber deeri grlrse, olay/olaylar olduktan sonra haberletirilmek, enformasyon, resim, grnt toplamak zere gazeteciler grevlendirilirler. Daha baka deyile, olay/olaylar renildikten sonra, gazeteciler tarafndan deerlendirilerek yazl, szl, grntl basn iin haber haline getirilir. Baz olay/olaylara gazeteciler kadar, toplumun bir kesimi hemen tank olabilirler, bunlar gzleyebilirler. rnein trenler, allar, yarmalar gibi. Bu tr olaylarn olaca daha nceden bilindiinden bunlar izlemek, gzlemek olasdr. Baz durumlarda ise toplumun bir kesimi bu gibi olay/olaylar, rnein sel, deprem, toprak kaymas, yangn, byk kazalar, grevler, askeri darbeler iinde yaadndan bunlara hemen tank olabilirler. Bu gibi olaylar ak bir grnm kazanmtr. Olay, olay olduktan sonra gzlemekle, izlemekle grevlendirilen gazetecinin, gzlemcilii, izlemede gsterdii dikkatin pek ok noktann aydnlatlmasna neden olabilecei aktr. Bu bakmdan, olay yapan olgularn "gzlene188
bilme" ve "grlebilme" nitelikleri deerlendirilebildii ve ortaya karlabildii lde, gazetecinin grevi olay esas erevesi iine oturtarak haber yapmaktr. Doal olarak, olay esas ereve iine oturtmak bakmndan toplanan enformasyonun younluuna gre, gazetecinin haberini yaparken hikye etme veya zetleme ilemini tercih etmesi gerekmektedir. Gazetecinin olayla ilgili eline geen enformasyon kesinlikten uzak ve ayrntlardan oluuyorsa hikye etme, enformasyon youn ve kesinse zetleme ilemine bavurarak haber yapmas olaandr. Her zaman, gazeteci yapt haberini olay/olaylarla zde deil, fakat olayn esas erevesi iinde tekrar kurulmas eklinde yapmak durumundadr. Gazeteci, olay/olaylar kendi alglad biimde ve lde, kendi birikim ve deneyimlerine gre haber yapmaktadr. Haberleri medyadan izleyen kiiler, bu ynden hibir zaman kendilerine ulaan haber/haberlerin amacn kestirme gcne sahip olamamaktadrlar. zlerkitlenin medyadan haber almas, gerekleri renmesi, gazetecilerin kendi semeli ilgilerine gre "haber olur diye setikleri, ayrdklar, dzenledikleri, haber olarak yazdklar olay/olaylarn okunmas, dinlenmesi, seyredilmesi" eklinde gereklemektedir. zlerkitlenin "semeli ilgisi/algs"nn gazetecininkiyle kesimesi ounlukla mmkn deildir. Haber/Gerek likisi Wilbur Schramm'n haberin olayla zde olmad ynndeki yargs, haber olay ilikisi kadar haber gerek ilikisinin deerlendirilmesinin yaplmasn gerektirmektedir. Haber/gerek arasndaki bant ne yndedir? Bu soruya yant bulmak kadar irdelemek de anlaml olmaktadr. Olaylar/haberlerin hammaddesini oluturur. Srekli bir biimde olaylar yapan olgular, gerekler zerinde ku189
Temel Gazetecilik
ruludur. Haber olayla zde olmad, olamayaca iin, haberde gerek pay deikendir. Gerek kalc, haber uucudur. lk kez bu hassas ilikiyi deerlendiren 1920'li yllarda Walter Lippmann olmutur. Bir gazeteci olan Lippmann, grlerinde William James'in etkisi altnda kalmtr. Bu hassas ilikiyi deerlendirirken, Lippmann yle demektedir: Haber ile gerek ayn ey deildir. Haberin ilevi bir olay iletmektir, gerein ilevi ise, sakl kalm olgular gn na kararak, bunlarn birbirleri arasndaki balanty kurarak, insanolunun iletiimine olanak tanmak iin gerein resmini yapabilmektir. Lippmann ve Schramm'm grlerinin kuramsal grler olduu aktr. Hi kukusuz, grlerini yaptklar gzlemlere dayandrarak ileri srmlerdir. Her iki yazarn grlerini dikkate almak, haber yapan gazetecinin haber/ gerek ilikisini kurmak ynnden ne yapmas gerektiini grebilmemizi salayabilir. Gazeteci haber yapabilmek iin, eline geen olay/olaylara ait olgular arasndan bir seim yaparak, olay/olaylar esas erevesine oturtabilmek iin, doal olarak olay/ olaylarn ardnda yatan gereklere anlam vermek durumundadr. Olay mmkn olduu lde aslna sadk olarak verebilmek iin de, haber/gerek arasndaki ilikiyi kurmaldr. Bu durumda olayn aslna sadk kalma, olay oluturan olgulara ait gereklere dayandrlmas dorultusundadr. Haberde olayn esas ereveye oturtulmas, gerei iyi bir ekilde yanstt lde nem kazanmaktadr. Haberin gerekle olan ilikisinde baz arpklklarn bulunduu zerinde hep durulur. Olaya ait gerek btn gerekliine dein haber haline getirilmeyebilir. Haberde
190
gerek pay deikendir. Deiken kalmaya da mahkmdur. Gerek asndan, zamanllk esi nemli deildir. Haberde ise zamanllk nem tamaktadr. Asl nemli olan gerein kalc olmas, haberlerin zamanla unutulup gitmesidir. Gazetecilik Kitaplarnda Yer Alan Haber Tanmlar 19. Yzyln sonlarna doru ilk gazetecilik eitim ve retim programlarnn ald ABD'de, haberi tanmlama ynnden abalarn baladn sylemek yanl olmaz. Bu yllarda baslan Amerikan gazetecilik kitaplarnda ilk yaplan haber tanmlamalarnn eitim amal olduu bir gerektir. Gnn koullarna ve gazetecilik gereklerine uygun pek ok haber tanmlamas, eitim ve retim amal olarak yaplan haber tanmlamalarn izlemitir. Bu tanmlara deinmeden nce, bunlarn bir yandan haberin niteliini deerlendirdiklerini, dier yandan haberi oluturan temel etkenlere yer verdiklerini sylemek gerekir. Tm abalar, haberin ne anlama geldiini gsterebilmek iindir. Yaplan haber tanmlamalar arasnda, "haber zamana uygun her eydir", "zamana uygun rapor haberdir", "haber bir olayn raporudur" eklinde tanmlamalar bulunduu gibi, "haber acele kaleme alnm edebiyattr", "haber yarnn tarihidir" eklinde tanmlara rastlanabilmektedir. Bu tanmlarn yaygn lde kullanldn sylemek mmkndr. Verilen her tanmda zaman etkeni vurgulanrken, daha nce zerinde durulan zetleme/hikye etme ilemine deinildii aka grlebilmektedir. Haber, hl tam olarak tanmlanamamakla birlikte, haberi tanmlama ve iinde yer alan etkenleri belirleme bakmndan aadaki tanm bir basamak oluturmaktadr.
191
Temel Gazetecilik
Haber, herhangi bir zamanda geen olay, fikir ya da sorunun zetidir. Daha nce de belirtildii gibi, haberleri tanmlamak, haberleri izlemekten daha gtr. Yaplan pek ok tanmlama, haberin baz ynlerini vurgulamakta, belirlemekte, fakat her ynn kapsamamaktadr. Gerekten, haberleri tanmlama ynnden sarf edilen eitli abalar sonucu, uzun haber yapan olaylar listesinin ortaya karlabildiini sylemek gerekir. Haber, genellike bir fikre, soruna ve olaya dayanmaktadr. Bunlar haberlerin hammaddesini oluturur. Olaylar, fikirler, sorunlar ya hikye edilerek ya da zetlenerek haber yaplr. zetleme veya hikye etme ilemi, gnmz gazeteciliinde szl, yazl, resimli olarak yaplmaktadr. Bu ilem srasnda zerinde nemle durulmas gereken en nemli nokta, haber yaplrken olayn, sorunun, fikrin esas erevesi iine oturtulup kurgulanmasdr. Kurgulanma srasnda ise, olgular arasnda balant kurulurken, haber ile gerek arasndaki ilikinin de deerlendirilmesi gerekmektedir. Byle bir balantnn kurulmas, haberi izleyenler ynnden anlamllk tamaktadr. Haberi oluturan hammaddelerin dikkat ekebilmesi iin zamana uygun olmalar gerekmektedir. Olanlar sanki imdi oluyormu gibi haberde yer almaktadr. Bir baka deyile haber imdidir, imdiki zamandan biraz gemie bakar, ama genelde gelecee dnktr. Aslnda dakikalar, saatler sz konusu olunca, haber abuk bozulabilen, istenmeyen bir fikir rn olarak yerini alr. Haberleri oluturan fikirlerin, sorunlarn, olaylarn hayal olarak kalmamas iin, srekli olarak insandan insana aktarlmas gereklidir, insanlar arasnda aktarlrken ise, bunlar zetleyen hikye edenler, hedefledikleri izleyicilerinin semeli ilgisine ynelmek durumundadrlar. lgi,
192
dikkat toplamak, anlamllk kazandrmak iin, haberi yaparken, elde bulunan hammaddeleri aslna sadk olarak esas ereve iine oturtmal, kurgulamaldr. Toplumbilim ve Kitle letiim Kuram Bakmndan Haberi Deerlendirme almalar Haberin zamana dayal ve mrnn ksa olmas nedeniyle, toplumbilim ve kitle iletiim kuram asndan, haberleri kuramsal olarak snflama abalar gsterilmitir. Bu abalar, haberlerin toplumsal olgu olarak niteliini ksmen akla kavuturabilmektedir. Haberleri snflayanlar arasnda ba eken Amerikal sosyolog Robert B. Park'tr. 1930'lu yllarda haberi bilgi edinmenin bir tr olarak snflayarak, haberle bilgi alverii ve bilme arasndaki ilikiyi gstermeye almtr. Park bu snflamasn ise, kendinden yarm yzyl nce yaam baka bir Amerikal sosyolog olan William James'ten almtr. William James, insanolunun bilme isteini ve arzusunu deerlendirirken, bilgi edinmek ynnden ikili bir ayrma gittiini belirtmektedir. 1. Malumattar olmak (Bilgi edinmi olmak) (knowledge about) 2. Aina olmak (acquiantance with) Park, William James'in yapt ayrm, haberleri deerlendirmek iin uygulama yolunu semitir. "Hemen hemen btn haberlerin, izleyiciler bakmndan belirli bir zaman sresi iinde tank olunan bilgiler eklinde tanmlanmasnn yerinde olaca" grnde olan Park; "aina olduumuz haberler somut, kendi iinde btnl olan, olgulara dayanan haberlerken, bilgilendirildiimiz haberler soyut, zmleme gerektiren kavramlarla uraan haberlerdir" demektedir. Bu grlerini ise, "aina olduumuz
193
Temel Gazetecilik
haberleri kiisel deneyim, alglama sonucu kazanrz, I lendirildiklerimizi ise resmi retim ve sistematik aratr ma sonucu elde ederiz" eklinde srdrmektedir. Park'n grlerini dikkate alarak, gerek bilgilendirildiimiz gerekse de aina olduumuz haberler iin belirli bir dzey saptanmas mmkndr. Aslnda aina olduumuz haberler ynnden yava yava bilgi edinmeye ynelebilirken, bilgilendirilmediimiz haberler hakknda ancak yzeysel bir bilgilenmeye sahip olabiliriz. Ayn zamanda, aina olduumuz haberler bizi az ok bilgilendirmekle birlikte, az da olsa bilgilendirilmeye gtrebilir. Bu ynden, her haberde kesinlikle az veya ok, haberi zetledii lde olayn zgemiini anlatan malzemenin yer almas doaldr. Park, yapt snflamadan yola karak haberi yle tanmlamaktadr: Haber sistematik bir bilgi deildir. Bununla birlikte, haber o haberle ilgilen kiilere ulaana kadar haber olarak kalr. Bu nitelii ise, haberin temel niteliidir.
kavranabilmesi ynnden, olayn gemiine ilikin iki ayr dzeyde ele alnmasn gerekli grmektedir. Haberleri ham haberler (raw news) ve aklayc bilgiler (background commentary) olarak ikiye ayrmaktadr. Ham haberler, olayn gemiine ilikin bilgi vermeden sunulur. Aklayc bilgiler ise haberle gerek yaam arasnda ilikinin kurulmas iin gerekli olan bilgilerdir. Ham haberin daha ok duyu organlarnn birer uzants ilevini yerine getirdiini ileri sren Nordenstreng'e gre, "ham haberin ilevi, izleyiciyi bilgili klacak hammadde salamadr." Park'n William James'in yapt ayrma dayanarak ileri srd grleri deerlendirerek, Nordenstreng, ham haberi kendi arasnda "somut" ve "soyut" olarak ikiye ayrmakta; "soyut ve somut haberler, gerek olay, sorun ya da srelere ilikin haberler"dir demektedir. "Somut haberler", yakn ve uzak evrede oluan haberler olarak daha ok kaza, yangn, sel, deprem gibi haberler; "soyut haberler" ise, izleyicinin kendisine aklayc bilgi verilmeden anlayamayaca trden haberlerdir. Ulusal, uluslararas dzeydeki pek ok oluumlar soyut haberler iinde deerlendirilebilir. Soyut haberlerin, ham haberlerin bir tr olarak anlalabilir ve kavranabilir hale gelmesi bakmndan kesinlikle aklayc bilgilerle desteklenmesi gerekmektedir. Nordenstreng'in somut haberi yerine, pek ok Amerikan gazetecilik kitabnda "zor ve scak" (hard and hot) eklinde bir tanmlama kullanlarak, bu tr haberlerin hemen ak bir grnm kazand vurgulanmaktadr. Bununla birlikte, ak bir grnm kazanmayan soyut haber ynnden aklayc kavramlarn zmlemeye katlmas zerinde durularak, olayn somutlatrlmas ve ak bir grnm kazanmas iin aba gsterilmektedir. Ama ise kiinin de-
j j j '
Roscho'nun, haberi tanmlama ynnden en nemli katks, haberi, dier gazetecilik rnlerinden ayran en belirgin enin zaman olduunu nemle vurgulamasdr. Dier bir katks ise, haberi oluturan toplumsal olgularn sre olarak kavranmas gerektiine iaret etmesidir. Roscho yle demektedir: , Zaman esi, haberi belirlemekle birlikte, baz glkleri de beraberinde getirmektedir. Habere konu olan olaylar ! ve iinde yer alan olgular bir anda ortaya kmamakta ve kaybolmamaktadr. Toplumsal olgular zaman iinde evrimlemekte, bir anlk gibi grnmelerine karn uzun bir gemileri bulunmaktadr. Kaarle Nordenstreng ise, pek ok olayn haber biiminde
I
Temel Gazetecilik
gien dnyaya ilikin en salkl bilgileri almas, kazanmasdr. Gnmz gazeteciliine Birinci Dnya Savandan itibaren giren aklayc ve yorumcu habercilik (interpretativc reporting), soyut olaylar somut bir ereve iinde aklamak ve yorumlamak anlayn kendine ama edinmitir. Molotch ve Lester "haberin oluumunun (occurrence) planl/plansz olmas, oluumun planlayclarnm haberin destekleyicileri (promoter) olup olmamasna gre haberleri snflamaktadrlar. Bu tipolojiye gre, eer bir olay planlanm ve sonra olmas planlayclar tarafndan desteklenmise, bu bir "rutin haber"dir (routine nev/s). Bir olay planlanm, fakat planlayc dnda bir kimse tarafndan desteklenmise, bu "skandal"dr (scandal). Eer olay planlanmam, fakat neden olan dnda bakas tarafndan desteklenmise, bu bir "kaza"dr (accident). Dikkat edilirse, Molotoch ve Lester tarafndan yaplan bu snflama, gazetecilik kuruluunca oluturulan haberden bilgi sahibi olunmas zerine kuruludur. Gereklik ile haberin karlatrlmasn, haberde taraf tutulmas anlayn ho karlamazken, haberde objektiflik varsaymn da reddederler. Molotch ve Lester'e gre gazeteler "dardaki dnyay deil", fakat "bakalarnn deneyimlerini belirleme gcne sahip olanlarn uygulamalarn" yanstr. Haberleri Snflama almalar Haberlerin snflandrlmas, gazetecilik eitimi grenler iin byk bir kolaylktr. Bu bakmdan, pek ok gazetecilik kitabnda haber snflamalar bulmak olaandr. Buna karlk, gazetecilik mesleinde alanlar hibir zaman haberleri snflamazlar. Onlar iin nemli olan, o gn basayfada birinci srada yer alacak haberdir. Ayn durum, zamanlama bakmndan radyo, televizyon haber blteninde ilk verilecek haber olarak karmza kar. Haber toplama
196
ynnden getirdii kolaylklar nedeniyle, haberlerin topland kaynaklar bakmndan gazetecilik mesleinde bir uzmanlamadan sz edilebilir. Gazetecilik mesleindeki bu uzlama, haber kaynaklarna daha iyi yaklamay, deerlendirmeyi beraberinde getirmektedir. Gazetecilik eitimi ynnden yaplan ilk snflama, haberleri nitelikleri bakmndan snflama eklindedir. Bu snflamaya gre haberleri drt kmede toplamak mmkndr: 1. Genel Haberler (zellikle konulan bakmndan her zaman ortaya kan haberlerdir), 2. Basit Haberler (konulu haberlerdir, muhabirler bu tr haberleri fazla yorumlamaya gitmeden yazabilirler), 3. Karmak Haberler (muhabirlerin konu hakknda temel bilgi toplamalarn, haberde yorum yapmasn zorunlu klar), 4. zel Konulu Haberler (fazlasyla zel uzmanlk isteyen haberlerdir, muhabir iin yorum yapmas mutlak zorunludur). Niteliklere gre yaplan snflama bakmndan, ayn zamanda kendi arasnda konulara gre bir snflamaya gidilmektedir. Genel haberler kendi iinde ksa kii haberleri, konumalar, syleiler, yaynlar, toplantlar, trenler eklinde e ayrlrken, basit haberleri ise drt kmede.toplamak mmkn olmaktadr. Bunlar srasyla lm, hastalk, cenaze haberleri, yangn, kaza, sel, deprem haberleri, mevsim ve hava durumuna ait haberler ve cinayet haberleridir. Karmak haberler ynnden snflamada srasyla mahkemeler, durumalar, davalar, hkmet, politika, i, endstri, tarm, alma yaam, eitim, aratrma, bilim, uzay, deniz, din ve benzeri ayrmlar kullanlmaktadr. zel konulu haberler iin yaplan snflamada ise, sosyete-kadm, spor, edebiyat, gzel sanatlar, eletiri, keler ve makaleler yer almaktadr.
197
Temel Gazetecilik
Dikkat edilirse, bu snflama bugn gazetecilik mesleinde yer alan uzmanlk almalarna uygun dmekte, ayn zamanda uzmanlk dallarn (news beats) belirlemektedir. Basit ve karmak haberler iinde yer alan lm, hastalk, yangn, kaza, cinayet, mahkeme haberleri bugn polisadliye muhabirlerinin uzmanlk alanlarn belirlerken, hkmet ve politika ise hkmet-parlemento muhabirlerinin uzmanlk dallarn kapsamaktadr. Ayn ekilde karmak haberler iinde yaplan snflamada yer alan i, endstri, tarm, alma yaants ekonomi muhabirlerinin uzmanlk alann alt uzmanlk alanlaryla birlikte oluturmaktadr. Bugn pek ok gazetecilik kuruluunda eitim, bilim, uzay, denizcilik, savunma alanlarnda uzmanlam muhabirler altrld gibi, spor muhabirleri, sosyete muhabirlii, kltr/sanat muhabirlii yapan muhabirler de vardr. D politika zerinde uzmanlama yannda turizm, kadn konularnda uzmanlama ok gzde olan uzmanlk dallardr. Mutfak, ev ve bahe dzenleme, iek yetitirme, ev hayvanlar, bilgisayar konusunda uzmanlama giderek nem kazanmaktadr.
11. BLM
Haberde Yer Alan Temel eler

J.h
Haber Deeri Kavram Haberi tanmlama yerine kullanlan dier bir yaklam, haberin iinde yer alan baz temel eler olan haber deerlerine (news values) eilmedir. Bu yaklam eklinin amac ise, haberciliin dayand temel ilkelerin ne olduunu gstermektir. Aslnda bu yaklam, Bat dnyasnda yaygn ve evrensel bir kullanm kazanm bulunan, insann ilgisini ekmeye ynelik haber anlaynn deerlendirilmesi ve tartlmasdr. Bat dnyasnda yaygn haber anlayna gre, "bir kpek bir adam srrsa bu haber deildir, bir adam kpei srrsa bu haberdir." Yalnz bu anlayn, insann ilgisini ekme asndan yaklalarak gelitirildii akldan karlmamaldr. Ayrca, bu anlay gerei olarak haberin tanmlanamayaca, fakat sezilebilecei gr de yerletirilmitir. Bu anlayla birlikte, srekli olarak "haber igds", "haber kokusu alma", "haber gz" gibi kavramlarn kulla199
.-
Mi,
198
Temel Gazetecilik
nm, gerek gazetecilik mesleinde gerekse akademik evrelerde byk bir yaygnlk kazanmtr. Haberin iinde yer alan temel eler olan haber deerlerini dikkate alan bu yaklam, haberi tanmlamaktan ok, haber kavramn aklama abasndadr. Aslnda btn bu abalar, genelde yine haberi dorudan ya da dolayl olarak tanmlamaya yneliktir. Ama ise, haberde neler bulunduunu, bulunabileceini ortaya koyabilmektir. Pek ok Amerikan gazetecilik kitabnda bu abann eitli rnekleri bulunabilir. Genelde, haberde bulunmas gerekli eler olan, haber yaplrken haberciliin temel ilkelerini oluturan haber deerlerini, be ana kmede toplamak mmkndr: 1. zamanllk (immediacy) 2. yaknlk (proximity) 3. nemlilik (prominence) 4. sonu (consequence) 5. insann ilgisini ekme (human interest) Baz yazarlar, yukardaki deerlere baka deerler de eklerler. Bunlar arasnda, anlamazlk (conjlict), kuku (suspense), gariplik (odditiy), duygulara ynelme (emotions), yenilik, imdi olmas, tazelik zellikleri tamas, en ge olmas, yeni ortaya kmas (orijinallik) yer almaktadr.
rulmasnda ne gibi sorulara yant arandn gstermek iin gelitirilmi bir kuraldr. Bir baka deyile, haberciliin temel ilkelerini oluturan haber deerleri, haber yapma ynnden hibir zaman vazgeilmeyen temel etkendir. Zamanllk Gnmzde haber ok hzl olarak verilmekte, nemini ok abuk yitirmektedir. Artk eskiden olduu gibi haberlerin ulamas iin aylar, hatta yllar gerekmemektedir. Amerikal yazar Curtis McDougal, bu durumu yle deerlendirmektedir: Son yarm yzyldr yazl basnda alanlar arasnda yaygn klie, dnk gazeteden daha lm bir ey yoktur eklindedir. Aslnda, McDougal'm bu grne, "bir saat nceki radyo, televizyon blteninden daha lm yok"u eklemek belki daha anlaml olacaktr. Gerekten, zamanllk ilkesi, haberin zamanl olmas deerini yanstrken, daima "ne zaman ortaya kt?" sorusuna da yant vermektedir. Telefon, telsiz, faks, iletiim uydular dnyay kltmtr. Bu tr aralarla, haberler ok ksa sre iinde iletilebilmektedir. Bu ynden haber ok abuk deer yitirmektedir demek yanl olmamaktadr. Zamanllk, haber kavramnn iinde yer almakla beraber, haberin dier tr enformasyondan ayrt edilebilmesi iin, renildii anda gsterilmesi, belirtilmesi ana kouldur. Her haber iin, zaman etkeni bu ynden haberin yaymlanmas ve yaymlanmasnn belirlenmesi bakmndan ana etken olmaktadr. Bu nedenle, haberlerde yer alan, "dn, bugn, sabahleyin, bir saat nce, geceleyin" gibi zarflarn kullanm, haberi oluturan olayn ne kadar za201
Haberciliin Temel tikeleri eitli olay ve olgularn haber haline getirilmesinde, baz temel deerlerin yer almas gerekmektedir. Bunlara genelde haber deerleri ad verilmektedir. Haber deerlerinin tmnn birden veya ksmen haber yaplrken kullanm ise, haberciliin temel ilkelerine uyulup uyulmadn gstermektedir. zellikle, ileriki blmlerde deerlendirilecek olan 5N ve K Kural, haber deerleriyle, haberin olutu200
Temel Gazetecilik
man nce olutuuna parmak basmaktadr. Haberde zaman esini belirleyen veya gsteren ana bileke bulunmaktadr. Bu bilekelerin tm ise, habere zamanllk deerini kazandrmaktadr. Bu bileke unlardr: 1. yenilik (recency) 2. anilik (immediacy) 3. geerlilik (currency) Bylelikle, haberden zamanl bir enformasyon olarak sz edebilmek iin haber kayna, iletiim arac, haberi izleyenlerin var olmas ve karlkl etkileimi de gereklidir. Yenilik ya da en son olarak olayn olumas, haberi oluturan olayn yeni olarak olumasn deil, yeni olarak bildirilmesini iaret eder. rnein yeni olarak renildii gibi. Ama unutulmu, ihmal grm enformasyonu gn na karmak, ona yenilik kazandrmaktr. Geerlilik ise, anilik ile bantldr. Eski zamanlarda, tek bir haberci btn ulusu etkileyecek lde bir haber aracsyken, anilik esi, habercinin mesajn ulatrmas ynnden gerekli olan zaman gsterirdi. Ama gnmzdeki gibi ok sayda kitle iletiim aracnn egemen olduu iletiim aknda, anilik toplumda kullanlan iletiim teknolojisiyle kitle iletiim aralarnn kurumsal yayn politikalar arasndaki etkileimle deerlendirilmek durumundadr. Bu bakmdan, gerek geerlilik gerekse anilik karlatrlma yoluyla llebilir. Amerikal yazar Bernard Roscho'nun deyiiyle, "anilik, en son olan olaylarla bunlar haber yapan kitle iletiim aralarn birbirine balar; oysa geerlilik olaylar toplumun eitli kesimleriyle balantl tutar. Yenilik ise, bir enformasyon parasn haber ekline dntrrken, insann ilgisine dayanan geerlilik habere haber deerini verir." Daha doru bir deyile, haber mutlaktr, geerlilii ise zamanllnn dier ynleri gibi grelidir.
202
Gnmzn ok aral gazeteciliinde, zamanllk deerini veren yenilik, anilik ve geerlilik eleri farkllk gstermektedir. Haberin zamanll ynnden, yenilik ve anilik eleri radyo iin n planda yer alrken, gazeteler bakmndan geerlilik n plana kmaktadr. Televizyon ynnden ise yenilik, anilik ve geerlilik duruma gre nem kazanmaktadr; fakat ounlukla, yenilik ve anilik eleri, radyo iin nemli lde deerlendirilmektedir. Gazeteler ynnden geerliliin n plana gemesi, gazetenin hazrlanmas bakmndan uzun zaman gerekmesi ynndendir. Gazeteler yine anilik ve yenilie ellerinden geldii kadar deer verirken, bu elerin geerli olmasn n planda tutmak zorundadr. Yaknlk
' ' '
Yaknl da zamanllk gibi haberin, haber niteliini kazanmasna zen gsteren bir haber deeri olarak kabul etmek gerekir. Her iki haber deeri, haberi yapan temel eler olarak, haber olarak izlenecek olay veya olaylar ortaya ktktan, daha dorusu ak bir grnm kazandktan sonra gazeteciler iin anlaml olmaya balar. "Ne zaman" sorusu zamanllk ilkesini gsterirken, "nerede" sorusu da yaknlk ilkesine iaret eder. Yalnz, yaknlk ynnden gazetecilerin olduka dikkat etmeleri gerekmektedir, insanlar doalar gerei yakn evrelerinde olan olaylarla ilgilenirler, bunlara kar merak duyarlar. Ama urada, burada ne olmu gibi sorularn yant, yaknl lsnde insanolunun ilgisini ekebilir. zellikle haberi alma bakmndan, hangi kitle iletiim arac olursa olsun izleyiciler, aina olduklar yerlere, adlara kar birinci derecede ilgi duyarlar. Yakn evrelerinde ne olup bittiini srekli olarak merakla, ikiyle renmek isterler.
203
Temel Gazetecilik
Yaknlk kavramn, gnmzde kitle iletiim aralarnn hzllk gibi temel nitelii dolaysyla, farkl bir deerlendirme iinde ele almak gerekmektedir. Daha doru bir deyile yerel, blgesel, ulusal, uluslararas evre iinde yaknln greli lde deerlendirilmesi insanolu tarafndan yaplmaktadr. rnein oturduu apartmandaki veya mahalledeki bir yangn veya komunun lm yannda, blgede kan orman yangn veya hava kirlilii insanolu iin daha ilgi ekici olabilmektedir. Bununla beraber insanolu, ayn zamanda doas gerei aina olduu, tand yerler, kiiler hakknda da bilgi aramaktadr. rnein tannm bir film artistinin veya devlet adamnn o evreyi ziyareti. Bu durum, bir noktada zerinde konuulacak konu arama, belki de dedikodu yapmayla ilikilidir. Yerel gazeteler, radyo, televizyon istasyonlar bu ynden, ulusal nitelikli haberlere yerel bir adan yaklaarak izleyicilerinin isteklerini tatmin etmeye alr. Sonu Zamanllk ve yaknlk, haberin temel deerleri olmakla beraber, haberi haber yapan asl sonucudur. Bu bakmdan, haberde sonu esini deerlendirirken, u sorularla ie balamak anlamldr: Haberi bu kadar byk hale getiren nedir? Kim bu haberi bu kadar bytmektedir? Ne sorusu bize sonu ilkesini vermektedir. Aslnda sonu, haber deeri tamas, atma, gelime veya kazalardan ileri gelmektedir. atmal, karmak olaylar ve sorunlardan ortaya kanlar deerlendirme, sonucun nemini ve bykln belirlemektedir. Bu bakmdan, bu nitelikler haberin yazlmas ynnden de dikkate alnarak, byle bir habere ne kadar yer ve zaman ayrlaca kararlatrlmaktadr. Gazetecinin sonu esini iyi
204
deerlendirmesi, haberin nemini, bykln belirledii gibi, haber zerinde yerinde ve doru hkm vermesinde (news judgement) baarl olmasna da yol amaktadr. nemlilik nemli kiiler, saylar, garip olaylar ve ztlklar haberi nemli yapan etkenlerden bazlardr. nsanlar doalan gerei tannm kiiler hakkndaki haberleri zevkle, merakla izlerler. Tannm kiiler kadar baz lkeler, kentler, kurumlar ve kurulular haber deeri bakmndan nemli olabilir. Tannm kiiler hakknda, haberleri izlemenin nemine Amerikal yazar Curtis McDougal yle deinmektedir: nsanlar eit yaratlmakla beraber, bazlar dierlerine oranla habere konu olma bakmndan daha ok nemli olabiliyorlar. Bu durum onlarn toplumdaki yerlerinden, statlerinden ileri geldii gibi, daha nce srekli gerekletirdikleri olaand bir hareket nedeniyle srekli olarak ilgi ekmelerinden de kaynaklanabilir. Daha nce deerlendirilen haber eleri olan zamanllk, yaknlk ve sonu, tek bana haberin nemli olmasn belirleyemez. Haberin nemli olmasn sonu esi ksmen belirlemekle beraber, "ne zaman", "nerede oldu" sorular kesinlikle sonu ilkesini tamamlamaldr. Bu ynden, haberin nemliliini belirleyen sorularn ise "nasl" ve "neden" sorular olduu akldan karlmamaldr. "Nasl" ve "neden" sorularna yant bulma habere nemlilik deerini bir yandan kazandrrken, dier yandan gnmzde yaygn lde kullanlan aklayc ve yorumlayc haber yazmann temelini oluturmaktadr. Neden, niin, nasl sorularn kendine soran gazeteci, haberini yap205
Temel Gazetecilik
madan nce toplad bilgiler zerinde hkm vermekte, "nemlilik" ilkesine varabilmektedir. nemlilik ilkesi, haber zerinde hkm verme ynnden sonu kadar nemli olmaktadr. nsann ilgisini ekme Herkesin karlaabilecei durumlarda, kadn-erkek herkesi ilgilendiren olaylara duyulan merak, insann ilgisini eken (human interest) olaylar eklinde tanmlama mmkndr. Bakalarnn yaantlar, mutluluklar, salklar, karlatklar glkler ve insanln tmden geliimi, bizim bunlar haber olarak izlememize, bunlar hakknda ilgi, sempati ve nefret duymamza yol aar. rnein Gney talya'da, ran'da, Meksika'da olan deprem sonucu veya Hindistan'da selden evsiz barksz kalan insanlara, bunlar kurtarma almalarna duyulan ilgi gibi. Haberin insann ilgisini ekme esi, daha nce deerlendirilen zamanllk, yaknlk, nemlilik ve sonuta pek yer almayan, insann ilgisini eken noktalara yneliktir. Aslnda, btn dier ilkeleri tamamlayan, insann ilgisini ekme esidir. Genelde gazetecilik, insann ilgisini eken konulardaki haberlerden olumaktadr. nsanlar geri meslek, bo zamanlarn deerlendirme ve dier ilgileri ynnden birbirlerinden ayrlrlar. Yalnz, her haberde insanlarn ilgisini eken, kiiye gre deien bir ekicilik bulunur. Baz haberler dierlerine oranla insanlarn daha ok ilgisini eker. insan ne kadar bencil, kat yrekli olursa olsun hemcinsinin yaam, sal, iyilii, urad felaketler, mallarnn kurtarlmas karsnda kesinlikle sempati duyar. Bu durumda, duyduu bu ilgi yaamn ister tatl ister ac yann iersin, onu zaman zaman alatr da, gldrr de. insann ilgisini eken haberleri bolama byk bir gaftr. Ku206
ku, "atma" diye adlandrlan ruhsal davranlar, haberde duyular uyandrma bakmndan kullanlr. Daha baka deyile, duyu dnyamza ynelerek ilgimizi eker. Bu bakmdan, duygusal etmenler gazetecilikte insann ilgisini ekme ilkesini oluturur. Olaandlk, macera, serven, heyecan, grlmeye deer eyler ve ak, srekli olarak insann ilgisini eken konular arasnda yer alr. Kadn ve erkek arasndaki cinsiyet farkllklar ise, insann ilgisini eken konulara ayrcalkl bir yer kazandrr. Kadnlar ou kez ak maceralaryla, evlenmelerle, boanmalarla ilgili haberleri okurlarken, erkekler cinayet, politika ve spor haberlerini tercih etmektedirler. Kadn ve erkekler bir yana, ocuklar ve hayvanlar da insanlarn ilgisini eken konular arasndadr. rnein cami kapsna veya bo bir arsaya braklm ocuk, su veya sebze satan arabann atnn ayann krlmas gibi. nsanlar arasndaki arzu, nefret, korku, sevgi, kskanlk, sempati, bonkrlk, mizah, cimrilik, gazap ve benzerleri daima haber aynasnda yansr, insann ilgisini eken konularda genellikle atma, kuku, karklk ve olaandlk bulunmas, bunlar daha ilgin klar. Gnmz dnyasnda, insann ilgisini eken haberler, bizi bir gkkua gibi sarp durur. Gazetecilikte nsann lgisini ekme Ynnden Uygulanan Yaklamlar Gnmzde gazetecilikte insann ilgisini ekme olgusu, meslee tmyle egemendir denilebilir. Yeni konular "insann ilgisine yneliktir" gerekesiyle her gn haber deeri kazanmaktadr. Gazetecilikte, "insann ilgisi nasl ekilir?" sorusuna, kamunun ilgisine ynelme eklinde yant aranmaktadr. Bu deiiklii ise pek ok gazeteci olumlu bir gidi olarak deerlendirmektedir.
207
Temel Gazetecilik
"Kamunun ilgisini eken konular" arasnda, insanlarn czdanlarn ilgilendiren, vergiler, fiyat artlar gibi konular ou kez yer almaktadr. Bunlar ise uzaya gitme, yeni teknolojik gelimeler ile uzak bir lkede petroln bulunmas, petroln zaman zaman siyasal silah olarak kullanm gibi konular izlemektedir. Daha sonraki sralarda ise, insanlarn yaantlarn etkileyen konular, rnein ocuk sululuu, beyaz kadn ticareti, sosyal gvenlik, salk sigortas, isizlik sigortas, evre kirlilii ve terr grlmektedir. nsanolu hl zenginlerin, gllerin yaantlarna merak ve ilgi gsterdiinden, gazetecilikte haber konusu olmay yine srdrmektedir. Spor, resimli konular ve benzerleri insanlarn merak ve ilgiyle izledikleri arasndadr. Fal, bulmaca, yemek reeteleri ve dedikodudan ise hi vazgeilememektedir. Gnmzde artk haberlerin iine, insann ilgisini eken eleri rnga etmek en ok bavurulan yol halini almtr. Bu durum, gazeteciliin insanolunun kiiliini smrmesi olmakla beraber, eski tr kiisel gazetecilikten deiiklik gstermektedir. Artk gazetelerin yazileri mdrleri veya radyo, televizyon haber merkezi sorumlular kendi kiiliklerini kamunun nnde belirgin duruma getireceklerine, bu ayrcal kullananlar yazl ve szl basn muhabirleri olmaktadr. nsann ilgisini ekme ynnden eski anlay ekli, haberlerin dz ve renkli haberler eklinde ikiye ayrlmasyd. Renkli haberlerde en ok kullanlan, hayal gcne gre olaylarn kaleme alnmas ve insann bol bol alamas olgusuydu. O gnk anlaya gre, "insann ilgisini ekmek denilince akla hep kan, para ve barut" gelirdi. Dz haberlerde aranlan ise, birdenbire ortaya kan haberlerin, muhabirin kimlii gizlenerek, objektif olarak kaleme alnmasyd.
208
Aslnda, gazetecilikte ieriin deimesi, biimlenmesi, yeni ekil almas, pek ok toplumsal kurum gibi ok ar bir ekilde ilemektedir. ABD'de 1920'lerin banda ilk kan tabloidler ve Avrupa'daki benzerleri bu yolu krk-elli yl ncesine kadar izlemekten geri kalmad. 1920'lerden sonra belirginlemeye ynelen haftalk siyasal haber dergileri, aktalite dergileri, kiilie nem veren, fakat bir slup zellii tamayan haber yazmaya ynelerek bir yenilik balatt. Siyasal haber dergilerinin topluma giriinin ardndan, radyonun yaygnlamasyla yeni akm arlk kazand. Hele televizyonun gazetecilie kaymas, yazl basnn kendine iyice ekidzen vermesini zorunlu hale getirdi. Yava yava da olsa, yeni anlay, geleneksel biimde baz deiiklikler yapt. Eskiden renkli haber konular arasnda yer alanlar, dz haberlerin konusunu oluturabildi, oluturmaktadr da. Asl nemli deiiklik ise, olayn haber yaplrken anlalr bir ereveye oturtulmas ynnde oldu. Dz haberler artk her ynden renkli haberlerle kuatlmlardr. Bir baka deyile, artk olaylar haber yaplrken, kamuoyunca kiisel bir anlatm ve renkli terimler ve tanmlar kullanlrsa, daha iyi anlalaca gr egemen olmu gibidir. Grlen biim ve ierik deiiklii, haberi tanmlama ekillerine de deiiklik getirmitir. Bu nedenle, dz ve renkli haber ayrm yerine ciddi ve tatl haber ayrm daha ok kullanlr olmutur. Ciddi haberler, genellikle insanda hemen bir etkisi olmayan, zamanla, yani insan dnceye sevk ettikten sonra alglanabilen haberlerdir. Bunlarn iine i ve d politika, eitim, ekonomi, ii ve i sorunlar gibi haberler girmektedir. Tatl haberler ise, insanda hemen etki uyandran, alglanmas abuk, genellikle elendirici haberlerdir. Bunlarn iinde polis haberleri, sosyete, dedikoduyu da ieren magazin haberleri yer almaktadr.
209
: nsann lgisini ekme Ynnden Renkli Habere Kay Gazetecilikte insann ilgisini eken konularn artmas, ierik ve sunu ekillerine de deiiklik getirmitir. Ciddi nitelikli dz haberlerin yannda, tatl haberler bol miktarda yer almaya balamtr. Ciddi haberlerle tatl haberler birbirine karmtr demek pek yanl olmaz. kisini birbirinden ayrmak bazen ok g olmaktadr. Hatta, balklarda veya haberin giriinde bile iyi bir renkli haber girii kullanld lde baarl olunabilmektedir. Bu bakmdan, muhabirlere fazla i der olmutur. Deien gazetecilik anlay dolaysyla, olayda yer alan insanlar aktrler olarak dnmek, deerlendirmek artk muhabirler iin zorunlu hale gelmitir. Ayrca muhabirler, bunlara kiisel ynler, yorumlar da eklemek durumundadrlar. Yazdklarn deerlendirirken, gerekirse ilgin klmak iin renkli malzeme bulup, aklayc noktalar katmaktadrlar. Hatta haberi, yaratt etkiye kar tepkileri de eklemektedirler. nsann ilgisini ekme, gazetecilikte izleyiciyi ekmekle beraber, haber deerlerini saptrd, kartrd, basitletirdii zerinde durulmaktadr. Aslnda ikisi de hataldr. Bu ynden, insann ilgisini ekmenin belirli snrlar olmaldr. Gerektiinde insann ilgisini ekme iyi bir biimde, zevkli biimde kullanldnda haberi yapan olay aydnla kavuturabilir. Dikkatsizce kullanldnda ise, her ey berbat edilebilir. Haberi yazarken, insann ilgisini ekme ynnden haber deerleri iin doru bir bak as yakalamak temel alnmaldr. Meslekte bilgi, deneyim kadar, haber zerinde hkm verme ve yorumlama ok nemli olmaktadr. Bu ynden, haber deerini belirlemede kullanlacak ltleri ilgililik-ilginlik ekseni zerine deil de, nemlilik-anlam210
llk ekseni zerine oturtmak, gazetecilikte sansasyonel haberlere kaymay nlemede byk bir gvencedir. Haber deerini ilgililik-ilginlik ekseni zerine oturtma, genelde magazin haberi denilen olguya bizi gtrr. Magazin haberi, genel olarak insann kendisiyle yzlemesini engelleyen, evresiyle gerek anlamda tanmasn da olanaksz klan bir yanlsama dnyasn yanstr. nsan kendisini magazin haberinin yaratt bu yanlsama dnyasna gnll olarak brakr, ancak magazin haberine gerekte inanmaz. Bu dnyaya bir ka olarak insan girer, ama kendi yaamn baka ltlerle srdrr ve yaar. Kitlelerin magazin haberine duyduklar gereksinme, ada toplumda edilgenleerek yitirdikleri, kendi yaamlarn belirleme gereksiniminin yerine geen bir gereksinme biimidir. Ancak bu yeni gereksinme, gnmzn toplumlarnda olduka kkl bir ekilde yerlemi, hatta kendi bana belirleyici bir g ve ilev kazanmtr. Magazin haberleri, genelde tatl haberlerdir. Zaman zaman sansasyonla da ykl olabilir. nsanlarn duygularna ynelme, hatta smrme temel ama olarak haberde kullanldndan, bu tr haberler sansasyonel haber olarak nitelenir. Sansasyonel haberin arya varan ise, skandal olarak adlandrlr. ster magazin haberi, ister sansasyonel haber olsun, isterse skandal haber olarak nitelensin, kulland haber deeri ilgililik-ilginlik ekseni zerinde oturtulmutur. Ama ise, insann ilgisini ekmedir. Her ne olursa olsun, tatl ve ciddi haberlerde, nemlilik ile ilginlik, ussallk ile duygusallk anlaml ller iinde birlikte bulunmaldr. Dengeli ve tarafsz bir gazetecilik iin bu ller aranlr nitelikler olarak deerlendirilmelidir. nemlilik-anlamllk ekseni zerine haber deerini oturtma, ciddi haber uygulamasna bizi gtrr. Ciddi haberlerde, haberin anlalabilirliini salamak iin ilginlik yine kullanlr. lginlik boyutunun haberin ieriinin
211
Temel Gazetecilik
belirlenmesinde deil de, sunuluunda ara olarak kullanlmas haberin anlalabilirliini salar. zleyicide habere kar ilgi uyandrmak, bu ilgiyi srekli uyank tutmak haberciliin vazgeilmez unsuru olmaldr. Haberin baarl saylmas iin kullanlan lt, izleyici zerinde ilgin olmas nedeniyle duygusal bir etki yaratp yaratmamasdr. Ayrca, habere konu olan sorun ve olayn haberi izleyen ynnden nesnel anlamda nem tamasdr.
is;-1
O-
vij
;-H =
.12. BOLUM
= = = =
* Haber Toplama ^ ^ u . / ^ ^ * ^ ''
rifc
?-:'-i:'t.-?v . S-f*tf5 ; ! - _ _ > TM:: .'j'/-vV4i^-t|.ik'. S S , : , ' ' i * . :*';. ;^mifi ' r^i'4f' ? f U J i ' ^ ' - ^ ' i ^ f J . -
tipin'r ..::.
:
n?.;,!':
' ;.n^>t.i;?A.'" ? ^\'^f.Knt\ :
-. > ; a. s at .: *& ; <3ify4 tix)
Gazetecilikte levsel Bir Gereksinme Olarak Haber Kaynandan Yararlanma Gazetecilikte asl nemli olan haberi toplamaktr. Yalnz, haber toplama sanld kadar kolay olmayan, hatta yorucu ama zevkli bir uratr. Haber kaynaklar, gazetecilik yapan aralar iin ilevsel bir zorunluluktur. Haber toplama ynnden gazeteci nerede, ne zaman haber olabilecek enformasyon bulacan, neyi ve kimi greceini, topladklarn nasl ayrp deerlendireceini bilmelidir. Ayn zamanda, gazeteci iyi bir gzlemci olarak sorunlar, olaylar izler. zmlerini deerlendirirken, yazaca haberler ynnden srekli olarak haber kaynaklarna dayanmas gereklidir. Olaylar ve sorunlar gazetecilerce renilmeden haber halinde yer alamaz. Baz olaylar ve sorunlar hakknda haber toplama olduka kolaylkla gerekletirilebilir. Bazlar
212 213
.J
Temel Gazetecilik
Haber Toplama
ynnden ise haber toplama bu kadar kolay deildir. Gazetecilerin "grlebilir ve gzlenebilir" olaylar izlemeleri, gzlemde bulunmalar, haber toplama bakmndan en istenilen yoldur. Bununla beraber, haber toplama ileminin daha ok, haber verenler (informants) araclyla gerekletii akldan karlmamaldr. Gazeteciler, olaylar annda olurken izleme ve gzleme olanaklarna her zaman sahip deildirler, sahip olamazlar da. Bu ynden, haber olabilecek olay ve sorunlar ikinci elden renmek, daha dorusu "anlatlmak" durumundadr. "Anlatlma" ilemi, karlkl bir etkileim olarak bazen bir sylei eklinde gerekleebilir. Bazen de gazetecinin soru sormasna gerek duymayaca, basn blteni veya benzer bir belgenin kullanmyla olabilir. Basn blteni veya belgeler, olay veya sorunu gazeteciye anlatsa bile, yine de sylei yaplmasn zorunlu klabilir. Bu ekilde, haber toplama birinci aamada dolayl bir ilemken, haber veren ile gazeteci arasnda ikinci aamada dorudan bir toplumsal fikir deiimi ekline dnebilir. Haberin nitelii ve habercilikle uraan kurumlarn ilevsel gereksinmeleri, haber toplama yollarn at gibi, yazl ve szl basn da kendi en nemli haber kaynaklaryla karlkl olarak etkileir. Haber sosyolojisinin temelinde bir yandan gazeteci-kaynak ilikisi kurma, dier yandan da bu etkileimin nitelii ve sonular yatmaktadr. Bu ynden, haber toplamay standart ve ksmen de olas bir kural haline getirebilmek bakmndan yaplan ilem, gazetecilerin haber kaynaklarna gre uzmanlatrlmalardr. Haber Kaynaklarnn Rol ve nemi Gazeteciler haber toplama ynnden eitli kaynaklardan yararlanrlar. Genelde, bu kaynaklar en basit bir snflandrmayla ikiye ayrmak mmkndr:
214
1. birinci el kaynaklar. 2. ikinci el kaynaklar. Gerek birinci gerekse ikinci el kaynaklar, gazeteciler eitli ekillerde kullanrlar. Gazetecilikte asl nemli olan, gzlenebilir olaylarda, olay gzleyerek gerekli olan enformasyonu toplamaktr. Bu gibi durumlarda enformasyon, genelde yerinden, yani birinci el kaynaklardan toplanlr. Gazeteciler her zaman gzleyemeyecekleri olaylar ise, ikinci elden renme yoluna giderler. Daha baka deyile, ikinci el kaynaklan kullanrlar.
. . ,\
Yerinden Haber Toplama nemli haberler ou kez yerinden toplanlr. rnein gazeteci bir konumay, toplanty, futbol man, bir durumay, bir seimi izler. zlemesi srasnda, izledii olaylar yerinden gzlem yaparak, katlarak tanmlar. Gazeteci olay yerinden izlerken, olayn neden olutuunu da anlamas, deerlendirmesi gereklidir. Bu bakmdan, anlama yeteneini bilinli bir ekilde kullanmas, ok iyi gzlem yapmas zorunludur. rnein bir politikac vergi reformu zerinde konumaktadr, fakat neden konuma iin o gn ve yeri semitir? Bu sorularn yantlarn politikacy izlerken gazeteci bulmal, konuma yerini ve zamann iyi bir ekilde tanmlamaldr. Gazeteci, gzlemini yaparken, gerekli yerlerde not almal, olana varsa zaman zaman ses kaydetmelidir. Yerinden haber toplama abuk deien durumlarn nemini kavramaya dayanr. Gazeteci, hem olaylarn geliimini izler hem de yazaca haber iin notlar almay ihmal etmez. Yerinden haber toplama bakmndan uzmanlama iyi sonu vermektedir. Uzmanlam muhabirler, haberleri yerinden daha kolaylkla izleyebilirler. Ayn zamanda uzman215
Temel Gazetecilik
Haber Toplama
lklar gerei olarak, olayn yakn gemiiyle birletirmeyi daha kolaylkla yapabilirler. zellikle parlamento, iktisat ve adliye muhabirleri, yerinden haber verme ynnden uzmanlatklar lde daha etkin olabilirler. Pek ok gazetecilik kuruluu iin yerinden haber verme ok pahal bir ilem olduundan, bu gibi ilemleri kendisi iin yapacak olan baka kurululara abone olur. Bu gibi durumlarda, yerinden haber veren eitli haber ajanslarnn hizmetlerinden yararlanr. Hatta gazetecilik kurulular, kendileri yerinden haber toplasa bile, haber yaparken haber ajanslarnn verdikleriyle kendi topladklarn birletirir. nsanlarla Konuma Her yerde her zaman gazeteci olaylar gzleyemeyeceine, hatta ancak olduktan sonra bilgi sahibi olduuna gre, ou kez olaylar ikinci elden renir. Gazetecilere haber verenlerce olay anlatlr, hikye edilir. Bu anlatlma srecinde, gazetecinin ilk bavuraca yollardan biri eitli insanlarla konumak, daha doru bir deyile sylei yapmaktr. Gazeteciler, haberlerinin ounu insanlarla konuarak toplarlar. Bazen bir muhabir telefonla biraz gevezelik ederek haberi alabilir. rnein polise, belediyeye telefon etme gibi. Bazen de haber toplama ynnden ksa ve uzun sylei yapmas zorunlu olabilir. Gazeteci gerek yerinden haber toplarken, gerekse kendisine olayn anlatlma srecinde syleiye bavurur. Sylei yaptklar kiiler ou kez olaya katlanlar veya grg tanklar olurlar. rnein polisle, hastanedeki doktorla konuma. Ayrca, gazetecinin haberi oluturan olay hakknda, olaya katlmayan kimselerle de konumas, danmas ou kez gereklidir. Gazeteciler, sk sk bu ynden hk216
mette, i dnyasnda kilit noktalarda oturanlarla konumak durumundadrlar. Gazeteciler, yetkili azlardan bilgi almay kendileri iin zorunlu hissederler. insanlarla konuma her zaman gazeteci iin kolay olmaz. Baz insanlar ou kez gazetecilerle grmek istemezler, gazetecilerden korkarlar veya kaarlar. rnein bir kaza sonucu kars veya kocas, ocuu lm bir kiiyle konumak gerekten ok gtr. Bu gibi kiiler, genellikle kendi hallerine braklmay tercih ederler. Ayn ekilde, eitli ekilde su ilemi olanlar konuturmak gazeteci iin ok gtr. Aslnda, insanlarla konuma yoluyla gazeteci esasl noktalar yakalayabilir, renebilir. Sylei yaplan kiinin temel haber kayna olduu bilincinde olan gazeteciler, her trl yolu deneyerek karsndakileri konuturmak yollarn ararlar. rnein suluyu da, susuzu da konuturabilirler. kinci El Kaynaklar Kullanma Gazeteciler hi kukusuz kendi duyduklar yetinmez, bakalarnn syledikleriyle de kalmazlar. Hatta haber peinde komazlar. Raporlara, belgelere, ilanlara, reklamlara, dosyalara bakarak, daha doru deyile ikinci el kaynaklar kullanarak haber toplayabilirler. kinci el kaynaklar, genelde hem haberi oluturan hammaddedir hem de gazetecinin daha nce, topladklarnn denetiminde kullanlabilecek nemli metinlerdir. Gazeteciler, resmi olsun olmasn ikinci el kaynaklan anlayarak okumaldrlar. Dahas, iyi deerlendirerek kullanmaldrlar. Burada gazetecinin iyi eitim grm olmas, hatta dalnda uzmanlamas nemli rol oynar.
217
Haber Toplama
Haber Toplanrken kan Glkler Gazeteciler haber toplarken eitli glklerle karlarlar. Tm glklere karn altklar kurulu iin haber toplarlar. Haber toplarken, gazetecilerin dikkat edecekleri temel nokta bulunmaktadr. Aslnda bunlar, gazetecinin grevini bilinli olarak yapmas bakmndan temel gereklerdir: 1. haberleri kaynandan elinden geldii lde doru olarak toplamas, 2. gerektii durumlarda haber ald kaynaklar korumas, 3. kendine gvenilip bilgi verildiyse, buna sayg gstermesi. Haber Kaynaklar Ynnden Gvenilirlii Salama Gazetecinin ilk grevi, topladklarnn doru olup olmadn denetlemektir. Bunu da ancak, haber kaynaklarn iyi denetleyerek yerine getirebilir. Srekli olarak, aklnda "kullandm haber kaynaklar gvenilir midir yoksa artc mdr?" sorular olmaldr. Bu ynden eitli syleiler, ikinci el kaynaklar, kaynaklarnn gvenilir olmas iin denetim yollardr. Haber toplanrken yerinde gzlenebilir olaylar yannda, "grlmeyen, ortaya kmayan" olaylar da haber haline getirilebilir. Aslnda bu durum, olayn tad haber deeriyle toplum yapsnn arasndaki bantnn ortaya karlmasdr. Byle bir banty ortaya karmak gerekten gtr. Gazetecinin ustal, eitli kiilerle grmesi, onlar konuturmas, hatta dedikodular, sylentileri deerlendirmesi, varsa belgelere ve dosyalara ulamas gereklidir. Eer baarl olursa, "grlmeyen" olay haber deeri kazandrlarak grlebilir ekle dnebilir.
218
Haber kaynaklarnn gvenilirliini salama bakmndan gazetecilerin karlatklar ikinci glk, haber kaynaklarnca enformasyonun "ynlendirilerek verilmesidir" (news management). Basn bltenleri, basn konferanslar srasnda sunulan bilgilerde her zaman ynlendirme mevcuttur. Verilecek bilgileri hazrlayanlar, daha nce kendilerine gre deerlendirip dzenleyerek sunarlar. Verilecekler zerinde denetim uygularlar. Gazetecilik kurulular bu durumu kendisi iin kolaylk olarak grmekle beraber, kandrldnda ise bu durumu kendi yayn organlarnda dillerinden drmez. Haber Alnan Kaynaklar Koruma Gazeteciler, topladklar haberleri aldklar kaynaklar kendilerine gre derecelendirerek belirtirler. Bazen haber aldklar kaynaklar aka belirtmekten kanmazlar. Bazen de belirtmeye zaten gerek yoktur. rnein "Babakanlk'tan" ve "Genelkurmay Bakanlndan bildirilmitir" gibi. Bazen de haber aldklar kiinin adn aklamay uygun grmezler. Haberin kayna o zaman bizzat haberi toplayan gazetecinin kendisi olabilir. Haber alnan kaynak gerekten haber deeri ok yksek olan bilgiler verdiyse, haber metninde, haberin "zgemii" (background) bakmndan bu kaynan adndan sz edilmesi nemlidir. Gazetecilik kuruluunda sorumlu mdr, o adn kullanlmasn bazen isteyebilir veya kullanlmamasn uygun grebilir. Bu gibi durumlarda haber kaynandan "yetkili" ve benzeri gibi szcklerle sz edilebilir. Gazetecilikte, "buna anonim olarak kayna belirtme" ad verilir. Yalnz, kaynaklarn anonim olarak kullanm, bazen haber deerinin ok nemli olmas nedeniyle baa dert
219
Temel Gazetecilik
Haber Toplama
aar. Gazeteciler haber toplamak iin bu kaynaklara eitli ynlerden yaklarken, bu kaynaklar zaman zaman baz gazetecilere "haber szdrr" (news leak) bazlarna ise hibir ey sylemez. Haber szdrlan gazetecilere de, kendilerine haber vereni bildirmemeleri, fakat haberi yazmalar sylenir. Daha baka deyile, gazeteciden haber ald kayna korumas, gizli tutmas istenilir. Haber Ald Kaynaa Sayg Gsterme Haber kayna, bazen gazetecinin vicdanna gvenerek gizli, fakat gazetecinin bilmesi gerekli enformasyonu salayabilir. Verilen bu "duyulmas istenilmeyen" (ojf the record) bilgileri ise aslnda gazetecinin evresine alad gven ve saygnlktan kaynaklanr. Daha dorusu kendisine olup biten hakknda aina olsun diye bilgi verilir. Aslnda, gazeteci verileni aklarsa, kaynak byle bir durum bulunmadn syleyecei gibi, gazeteciyi kantlamaya da davet edebilir. Gerekten bu gibi durumlarda gazeteci iin byk riskler olmakla beraber, iyi haber kaynaklarnn gvenini kazanarak haber almann karl da fazladr. Gazeteci iin haber ald kaynaklar ne kadar st dzeydeyse, haber deeri o kadar yksek enformasyon salayabilir. Doal olarak haber verenler, kimliklerinin ok gizli tutulmasn isterler. Bu ynden kaynak belirtmeden, doruluu kantlanmadan enformasyonu kullanmak istemeyen gazeteciler bazen g durumda kalabilirler. Sonunda da anonim olarak kayna belirtirler. Bazen de gazetecilere haber kayna tarafndan olay olmadan, olaca hakknda bilgi verilir. Aslnda, gazetecilik kurulular iin kolaylk salamann bir yoludur. Yalnz, bu gibi durumlarda bilgi verilirken zerine bir kayt
220
dlr. Bu tr enformasyon haber eklinde, ancak u saatten sonra verilecektir denilir. Ambargolu olarak adlandrlan bu tr bilgiler hep koulludur. rnein fze atlacaktr, yalnz hava uygun olursa veya byk bir devlet adamnn lmesi beklenmektedir, fakat ld zaman haber haline getirilecektir. Ambargo bazen zamanndan nce bozulabilir. Bu, aslnda haber veren kaynaa ihanet olarak kabul edilir. Yalnz, yapld ok grlmtr. Gazetecinin sorumluluk anlayyla haber kaynana duyduu sayg bu gibi durumlarda ters orantldr. Haberde Doruluu Salama Haberlerin ou yeni meslee girmi heyecanl, fakat deneyimsiz gazeteciler tarafndan toplanlr, yazlr. Aslnda, haber kaynaklarnn, haberde yer alan hatalar ynnden sorumluluu vardr. Deneyimsiz gazetecilerin yaptklar hatalar da bunlara eklenince, bazen ortaya kt rnekler kabilir. Byle duruma dmemek iin, gazetecinin elinde bulunan en nemli silah, haberin doruluunu salamaktr. Bunu gerekletirmek iin de, amacnda daima samimi ve drst olmaldr. Haberin doru olmasn salama yannda, toplad bilgileri veya ele geirdii baz belgeleri dier yayn organlarndan daha nce kendi gazetesinde yaymlatma, gazetecilik dilinde, genelde "atlatma haber vermek" diye adlandrlr. Haber atlatmak heyecan verici bir olgu olmakla birlikte, doru haber vermek, sorumlu gazetecilik yapmak n planda gelmelidir. Elde edilenler zerinde kuku varsa, atlatma haber uruna sorumsuz davranlmamaldr. Haberin doruluunu salama ynnden karlalanlar arasnda, haberin kaynanca gerekletirilen baz i221
Temel Gazetecilik
lemlere deinmek gerekir. Haber kaynann kastl veya kastl olmayan ekilde hatal bilgi vermesi, haberin doruluu ynnde en nemli engeli oluturur. Daha z deyile, haber kaynayla gazeteci arasnda bilgi alverii ynnden etkileim gereklese bile ortaya iyi bir sonu kmaz. Bu ynden, haber toplarken, gazetecinin topladklarn eitli ekillerde denetlemesi ve deerlendirmesi gerekmektedir. Haber kayna, kastl olarak hatal bilgi veriyorsa, kacak haberin doru bir haber olmamas iin elinden geleni yapyor demektir. Bunu bilinli olarak yaptndan, kastl olarak hatal bilgi vermektedir. Buna karlk, haber kayna kastl olmayarak hatal bilgi veriyorsa, ya olaya yanl olarak tanklk etmitir veya bellei zayftr. Kastl olarak haber kaynanca gerekletirilen iki tr bilgi verme ilemi, haberin doruluu ynnden nemli sorunlara yol aabilmektedir. Kastl olarak haber kaynamca gerekletirilen bilgi verme ilemlerinden biri, kastl ve bilinli olarak hi bilgi vermemektir. Bu ileme "hi bilgi vermeme" (disinformation) ad verilir. Hi bilgi vermeyen haber kayna, kastl ve bilinli olarak bu ileme bavurmaktadr. Kendisine bilgi iin bavuran gazeteciyi bandan savmakta, onu atlatmaktadr. Kastl olarak haber kaynanca gerekletirilen dier bir ilem eksik bilgi vermedir. Genelde misinformation eklinde adlandrlan, eksik bilgi verme ilemi srasnda, haber kayna olaya ait baz noktalarn gn na kmasn istememekte, verdiklerini kendine gre dzenlemektedir. Gazeteci karsnda, srekli olarak kaak green haber kayna, kendine gre gelitirdii savunma mekanizmasyla bilgi alveriine yn vermektedir.
Haberin Doruluunu Kantlama Bir "haberin doruluunu kantlama" (verification), deiik haber kaynaklarn karlatrarak denetleme eklinde gerekletirilebilir. Bu ilemle gazeteciler, haberde geen adlarn, adreslerin doru olup olmadna, ayrntlarn yerli yerinde bulunup bulunmadna bakarlar. Ayrca, haberi oluturan olgular deerlendirirler. Ama ise, elden geldii lde doruluu salamak ve kantlamaktr. Gerek yazl basn gerekse szl basn, doruluunu kantlayamad bir haberi verdiinde riske girmi demektir. Haberde soruturulmam zelliklerin bulunmas, olaslklara fazla yer verilmesi, genelde iyi sonu dourmaz. Hatta yayn organnn saygnlnn zedelenmesine kadar ii gtrebilir. Yayn organ sorumsuz, gvenilir deil eklinde sulanabilecei gibi, haberi yazan gazetecinin evresine kar saygnl da sarslm olur. Bu bakmdan, byle durumlarda bu tr haberleri, doruluu kantlanana kadar vermemek gerekir. Gazeteci, bazen de haberdeki temel gereklerden emin olabilir, fakat tamamlayc ayrntlar hakknda kukusu bulunabilir. Byle bir durumda, ilk baskda veya bltende kesinlikle kukular kantlanana kadar haberi "niteleme" (qualification) yoluyla vermeyi uygun grebilir. rnek: Hseyin Ylmaz'n Atatrk Bulvar zerindeki oyuncak maazas dn akam tamamen yand. Yangnn k nedeni aratrlyor. Gsterilen btn zene karn, yine de doru olmayan baz noktalar haberlerde yer alabilir. Bunu nlemek ou zaman pek mmkn de deildir. Haber yazarken, bu gibi durumlar nlemek iin kullanlan yollardan biri, her iki
223
222
Temel Gazetecilik
Haber Toplama
tarafn grlerini ayn haber iinde yanstmaktr. Bu yol, genelde haberin doruluunu kantlamak ynnden kullanlan en iyi yol olarak kabul edilir. Hele doru olmayan bir demeci haber diye vermek, doru bir habercilik rnei deildir. Aksine, sorumsuz gazeteciliktir. Bu ynden, gazetecinin grevi, verilen demete nelere deinildiini deerlendirmek, demecin kimden alndna "gndermede" (attribution) bulunmaktr. Daha doru bir deyile, kaynan bildirmektir. rnek: Cam eya fiyatlarna % 10-40 arasnda zam yaplaca, ie ve Cam Fabrikalar Genel Mdr Osman Ycel tarafndan akland. Ayrca yetkilinin istei zerine, haberin kayna haberde belirtilerek, haberin doruluunun kantlanmas yoluna gidilebilir. rnek: Genel Kurmay Bakanlndan bildirildiine gre, Genel Kurmay Bakan Orgeneral Doan Gre'e, Trkmenistan Devlet Bakan tarafndan bir yar at armaan edildi. Habere kaynaklk edecek olayn daha nce olaca gazeteci tarafndan biliniyorsa, olay haber yaplrken, haber kayna haberin giriinde kesinkes belirtilir. Bu ekilde verilen haberde, dorudan doruya gnderme yer alr. rnek: zel Sevgi Hastahanesi, Cumhurbakan Sleyman Demirel tarafndan dn yaplan bir trenle ald. Dorudan doruya gnderme yapma yannda, haberin doruluunu kantlama bakmndan "dolayl gnderme" de kullanlabilir.
224
rnek: Bayndrlk Bakan Mehmet Temel'in, salk nedeniyle bakanlktan ayrlaca bildiriliyor. i Polis-adliye haberlerinde kayna belirtme ve tantma gerekmez. Zaten bilgi onlardan alndndan, haberin doruluunu kantlamak daha kolaydr. rnek: Ankara'da yaplacak 19 Mays trenlerine katlmak iin Samsun'dan gelen atletler, Ankara-Samsun karayolunun toprak kaymas nedeniyle kapanmasndan trene yetiemiyorlar. Veya: Fabrikatr Ahmet irkin, Fransa'ya hileli zeytinya ihra etmekten on yl hapse mahkm oldu. Gazeteciler in Olas Haber Kaynaklar Neler Olabilir? ada gazetecilikte haberler, eitli kurum kurululardan eitli yollara bavurularak toplanmaktadr. nsanolunun deien ilgisi ve merak nedeniyle, haber olabilecek konular kendi aralarnda da deiime uramakta, ekil almaktadr. Yeni haber konular dolaysyla, daha nce haber kayna olarak dnlmeyen kurum ve kurulular ile rgtlere bavurulmaktadr. rnein uzay almalar, evre, hava ve deniz kirlilii gibi. Gnmzde gazetecilik kurulularnda alan gazeteciler, kendi aralarnda uzmanlamlardr. Bu ynden, izledikleri haberler bakmndan kapsadklar haber kaynaklar ok eitli ve dank deildir. Daha doru bir deyile, corafi olarak geni bir alana yaylmamlardr. Yalnz haber kaynaklar ynnden gazetecilerin uzmanlklarna gre,
225
Temel Gazetecilik
olas haber kaynaklarn bakent ve kente gre deerlendirmek gerekmektedir. Bu deerlendirme ulusal ve yerel dzeydeki haber kaynaklarnn neler olduunu bize gsterebilmektedir.
Toplanan Haberlerin Gazetecilik Kurulularna Ulatrlmas in Yaplmas Gerekenler Zaman sresinin ksal nedeniyle, toplanan bilgilerin gazetecilik kurulularna haber yaplmak zere ulatrlmas gereklidir. Bu ynden genelde haberi toplayan gazeteci haberini yazmaz, fakat en canl ksmlarn alt yayn kuruluuna iletir. Gelen bilgiler ise, haber merkezinde haber haline getirilir. Bu bakmdan haber toplamaya gnderilen gazetecilerin, nerede alrlarsa alsnlar, baz temel ilkelere uymalar gerekmektedir. Haber toplarken, topladklarn daha sonra kaleme alabilmek iin yeterli bilgi, fotoraf, film veya ses elde etmi olmaldr. Eer fotoraflar kendi ekiyorsa veya fotoraf varsa, kesinkes gereler salam ve alr durumda bulunmaldr. Ayn ekilde, film alma ara ve gereleri iin yeterli film, klandrma, ses alma gereleri, naklen yayn arabalar hazr olmaldr. Toplad haberleri ulatrabilmek iin cep telefonu, uydu telefonu alr durumda olmal, gerektiinde bir yerden bir yere gidebilmek iin taksiyi nerede bulabileceini bilmelidir. alt gazetecilik kuruluu kendisine ulam arac veya naklen yayn arac veriyorsa, bu takdirde haber merkezindeki st sorumluyla srekli balant halinde olmaldr. Tuttuu notlar abuk, okunakl bir ekilde yazmal, verilen bilgiler arasnda, propaganda malzemesini ayrabilmelidir. Ayrca, haber kaynan kullanrken, haberin yetimesi iin gerekli olan zaman snrn iyi kestirmelidir. Ald sesleri dikkatli bir ekilde deerlendirmeli, azami lde seslerden yararlanmaldr.
227
13. BOLUM
Gazetecilikte Syleinin nemi

:
... .
. . . . . .
m* .
'
'
Syleinin Tanm ve zelliklerii Gazetecilikte sylei gnmzde ok kullanlan bir haber toplama biimidir. 19. Yzyl Amerikan gazeteciliinin nemli bulularndan biri olarak gazetecilie girmi, pek ok lke gazetecisi tarafndan benimsenmi uygulanr olmutur. "Bir gazetecinin soru sormak iin kiiye resmi olarak yaklamas" eklinde tanmlanabilen syleiye, gazetecilikte her an rastlamak olasdr. Sylei iin verilen bu tanm ise, hemen hemen yerlemi bir tanmdr. Gndelik gazetecilik soru sormakla balar ve srp gider. Sorular aslnda syleinin esasdr. Soru sormak yeterli deildir. Doru soru sormak gereklidir. Bu nedenle, ou kez sylei yapabilmek bir sanattr denildii de olur. Muhabirlerce eitli insanlar arasnda yz yze veya telefon yoluyla yaplan konumalar, gnlk haberlerin te ikisini oluturur. Gazeteci meslee girdii andan emekli
229
Temel Gazetecilik
olana kadar, haber yapabilmek iin srekli olarak soru sorar, yantlarn alp kaydeder. Sorduu sorulara verilen yantlar bazen kullanr. Bazen de gerekli deil diye veya bana bela gelecei iin kullanmayabilir. Sylei yaparwgazeteci/gazetecilerin nl Yunan filozofu Diyojen'e benzetildii de olur. Gazeteci bazen bir dedektif, bazen sr saklayan bir arkada, bazen kurnaz bir diplomat, bazen baarl bir satc veya pazarlamac, bazen bir savc, bazen de ruhbilim uzman gibi alarak sylei yoluyla haber toplamak durumundadr. Ayn zamanda, bir manava girip geen iki haftaya oranla mteriler daha az m yoksa ok mu domates satn ald diye soran gazeteci de sylei yoluyla bilgi toplamaktadr. Sylei, gazetecinin haber toplamak iin bavurduu yollardan ancak bir tanesidir. Baka bir tanmla, "sylei, haberin fazlasyla kiisel grlere dayanan ksm olarak" ele alnabilir. Seilmi, tannm kiilerle, rnein bakanlar, politikaclar, parti bakanlar, st dzey brokratlar, iadamlar, bask gruplarnn temsilcileri gibi g/iktidar sahibi kiilerle yaplan syleiler haberlerin byk ounluunu oluturur. Bu kiilerin uralar, fikirleri, dnceleri bakmndan syleide sorulan sorular, haberlerin syleminde yer alr. Haberde syleiyi yapan anlatc, syleiyi verenler haber kayna olarak, hedeflenen izleyiciyle bir diyalog iine girerek haberleri oluturmay srdrp giderler. Trk gazeteciliinde de sylei ok kullanlan bir haber toplama yntemidir. Yakn zamanlara kadar "falanca kii u gazeteciye mlakat verdi" eklinde yaklalrken, mlakat yerine sylei szcnn kullanlmas giderek yaygnlk kazanmaktadr. Sylei ok sk bavurulan bir haber toplama yntemi olmakla birlikte, dikkat istedii de akldan karlmamaldr.
Sylei Nasl Yaplr? Syleinin yaplmas iin konulmu kesin ve kat kurallar bulunmamaktadr. Yalnz, syleiyi yapan syleinin insan ilikilerinde bir deneme, bir alma olduu bilincinde olmaldr. Bu nedenle, syleiyle syleiyi yapan ne elde edebileceini, ne yapabileceini ortaya koyma frsatn kazanr diyebiliriz. Sylei eitli aamalardan geilerek gerekletirilir. Bu aamalar tamamlayan gazeteci, elde ettiklerini deerlendirerek haber yapabilir. Syleinin birinci aamasn, sylei yaplacak olan kimseye nasl yaklalr oluturur. Bu durum hi kukusuz yaplacak syleinin konusuna gre deiiklik gsterir. Sylei yapmak iin nce randevu almak zorunludur. Randevu almakla syleinin en nemli ksmlarndan biri zlm olur. Randevu alrken, gazetecinin nce kendini tantmas, sylei yaplacak kiiye sormak istedii noktalar zet halinde belirtmesi gereklidir. Sylei yaplacak olan kiiden randevu alndktan sonra, gazeteci artk belirli gn ve saatte gidip syleiyi yapmak durumundadr. Gazetecinin sylei iin kendini hazrlamas gereklidir. Hazrlk aamasnda neler yaplabilir konusunda kesin kurallar bulunmamaktadr. Baarl olmayan bir syleinin en nemli engeli muhabirin yeteri kadar hazrlkl olmamasdr. Yalnz aada sralanan noktalara dikkat etmesi genelde nerilir. 1. 2. 3. Sylei yaplacak kii hakknda bilgi sahibi olmaldr. Bilgi edinme bakmndan, eitli arivlerden yararlanmaldr. Soru soraca konu hakknda iyice bilgi sahibi olmaldr.
230
231
Temel Gazetecilik
4. 5.
Soraca sorular iyice dzenlemeli, mmknse bir liste belirlemelidir. Syleiyi veren sorular iyi ve dzenli bir ekilde yantlamaktan kanrsa, ona baka ynden yaklamak iin elinde fazla soru bulunmaldr. Yani elinde syleiyi canl tutacak kadar ok soru olmaldr.
Gazetecilikte Syleinin nemi
Syleinin nc aamas ise, syleinin yaplmasdr. Kar taraf konuturmak ama olduuna gre, syleinin balatlmasnda izlenecek yntem yaamsal nem tar. Bu bakmdan, belki en uygun yol, yzden glmsemeyi eksik etmeden yar resmi bir hava iinde sze balamaktr. Kullanlan szler daima ak yreklilikle sylenmeli, kaamak ifadelerden kanlmaldr. Syleide ak ve kesin sorular sorulmaldr. Bu ekilde hem sylei yaplan kiide gven hissi uyanr hem de gazetecinin konuya hkim olduu izlenimi verilir. Sylei esnasnda sylei yaplan konumaktan kanabilir, kaak greebilir, hatta hi yant vermeyebilir, ite bu noktada gazeteci buzlar eritmek, kar taraf konuturmak iin elinden gelen her yolu denemek durumundadr. Sylei yaplan kii soru/yant aknn ynn deitirmeye kalkabilir. Bu durumda gazeteci akllca birtakm sorularla syleiyi rayna oturtmaldr. Syleide en ar ve esasl soru her zaman en sona saklanmaldr. Byle bir soru bata sorulursa, sylei yaplan kiinin sinirlenip gazeteciyi kovabilecei, onu kap dar edebilecei dikkatten uzak tutulmamaldr. Temkinli ve dikkatli davranmak, sylei yapan gazetecinin en byk sorumluluudur. Sylei esnasnda not defteri ve kalem kullanlabilir. Not alrken her szc yazmamak, arla gidilmemelidir. Not alnmasna izin verilmezse, yapt syleiyi gazeteci kafasnda iyice canlandrmal, kilit noktalan oluturarak en ksa zamanda
232
kda geirmelidir. Sylei esnasnda not tutulabildii gibi, annda banda da alnmaktadr. Byle bir teknik kolayln kullanm not lutma, szleri atlama gibi zorluklarn almasn beraberinde getirmitir. Teypler, ayrca telefonla yaplan syleileri kaydetmek iin de kullanlmaktadr. Radyo, televizyon haberlerinde, programlarnda yer alan syleiler canl olarak verilebilecei gibi banttan da verilebilmektedir. Sylei yapldktan sonra, toplanlanlarn deerlendirilmesi zorunludur. Deerlendirme yaplrken, toplanan bilgiler mantkl bir sraya konulur. Temel ereve dnda kalanlar ise ayklanr. Btn bu ilemlerden sonra elde kalan iskelet bilgiler, nem srasna gre dzenlenerek haber yaplr. Ayklamayla birlikte fazla nemli bilgi elde kalmadysa, o zaman sylei iin hazrlk aamasnda renilenler, bunlara eklenerek haber yaplma yoluna gidilir. Yaplan haberlerde, sylei yaplan kiinin kiiliinin deil fikirlerinin, grlerinin ortaya kmas esastr. Sylei eitleri Syleinin eitleri zerinde ilk ayrm, haber syleisi ve renkli haber syleisi eklindedir. Byle bir ayrma neden gerek vardr? Bu soruya verilen yant, yaplan ayrmn neden yapldna ve ne kadar gerekli olduuna bizi gtrr. Haber sylei, olaya ait gerekleri ve bilgileri veya her ikisini de birden elde etmek iin yaplr. Renkli haber syleisi ise, sylei renkli haber eklinde verileceinden, bu yolla elde edilen gerekler ve bilgilerin deeri yazlacak haberle orantldr. Haber sylei iin rnek vermek olduka kolaydr. Herhangi bir gazetenin ilk sayfasna bakldnda, en nemli haberin haber syleiyle gerekletirildii hemen grlebilir. Renkli haber syleisi rneklerine gazetelerin basayfasn233
Temel Gazetecilik
da rastlanabildii gibi, bunlar daha ok magazin sayfalarnda yer alr. Gerek haber syleinde gerekse renkli haber syleisinde gazetecilerin dikkat etmeleri gereken baz noktalar bulunmaktadr. Gazeteci, syleide ele alnanlar iyice deerlendirmeli, syleiyi verenin grlerinde nyarglarn bulunup bulunmadna dikkat etmelidir. Syleide ortaya kan nemli ve temel noktalar kadar, sorulan sorular sylei yazlrken deerlendirilmelidir. Sylei, gerektiinde eitli kaynaklarla da desteklenmelidir. Sylei eitleri bakmndan ikinci bir ayrm, syleinin trne gre yaplan bir ayrmdr. Bu ayrma pek ok gazetecilik kitaplarnda rastlamak olaandr. Yaplan bu ayrmda, syleiler iin altl bir ayrm kullanlmaktadr: 1. 2. 3. 4. 5. 6. haber sylei, telefonla sylei, biyografik sylei, hazrlkl sylei, rastgele sylei, sempozyum sylei. Haber Sylei Haber syleide gazeteciyle sylei yaplacak kaynak arasndaki konuma ok ksa bir sre iinde gerekleir. Bu gibi durumlarda, gazetecinin elinde sylei yaplacak kii hakknda esasl bir kant veya haber oluturacak baz nemli bilgiler bulunmaktadr. rnek verilecek olursa, tannm bir kiinin dviz kaakl yaptn gazeteci belirlemitir. Elinde yeterli kantlar bulunmaktadr. Bu durumun daha akla kavumas ve aydnlatlmas iin, bu kiiye sorular sorularak istenilen bilgiye ulalmaya allr.
Telefonla Sylei Bu sylei ekli, haber syleinin daha da ksaltlm eklidir. Telefonla sylei, her gn ok sayda yapldndan, gazetecilerin ok fazla alk olduklar bir sylei eklidir. Yalnz, sylei yaplrken, sorulacak sorularn ak ve iyi bir ekilde dzenlenmi olmas gerekir. Biyografik Sylei Gazeteler biyografik sylei iin, genelde gazetecilerden yararlanmaz. Yararlansa bile, israf olarak deerlendirilir. Biyografik sylei daha ok dergilerde yer alan sylei eklidir. Gazetelerde yer alan biyografik syleiler, fazla derinliine ve ayrntl olarak dzenlenmi sorular sorularak gerekletirilmez. Hazrlkl Sylei Hazrlkl sylei yaplacaksa, sylei ncesi sorulacak btn sorularn en ufak ayrntsna kadar hazrlanmas zorunludur. Hatta sorularn ncelik ve sonralk sras bile belirlenir. Daha baka deyile, sylei yaplacak kiinin karsna gazeteciler hazr olarak giderler. Bazen yaplan btn hazrla karn, sorulara yeterli yant alnamayabilir. Alnsa bile ie yaramayabilir. G durumlarda da olsun, her ekilde denenmesi gerekli olan bir sylei trdr. Rastgele Sylei ok yaygn, fakat ayn zamanda yaplmas ok g olan bir sylei trdr. Gazetecinin bu tr syleide, karsndakinin gvenini kazanmak iin ikna etmesi gerekebilecei gibi, karsndakinin hi yant vermeyeceini veya hi aldr235
234
Temel Gazetecilik
mayacam da hesaba katmas gerekebilir. Yani gazeteci, bu tr syleide toplayaca yantlarn geliigzel olacan, hatta hi amacna ulaamayabileceini batan bilmektedir. Hi yoktan iyidir diyerek, baz ipular elde edebilirim umuduyla bu tr syleiye bavurmaktadr. Sempozyum Sylei Sempozyum sylei, genellikle bilgi sahibi kiilerin grlerini almak iin bavurulan bir yoldur. Sempozyum syleiyi yapan gazeteciler genelde deneyimli, usta gazetecilerdir. Bu tr syleiyi oluturacak malzemeyi, telefonla veya seilmi kiileri ziyaret ederek toplarlar. Bu tr syleilerin konular, genellikle gazetenin zerinde parmak bast konular arasndan seilir. Sempozyum sylei kaleme alnrken, konuulanlarn srekliliini gsterecek ekilde veya yar renkli haber eklinde kaleme alnabilir.
IV. KISIM
Haber Yazma Ov
,
1
>
i' }*
A-(
' 1
\ f
1 ( J
<
t
> <? s fi* I.J^Wr(
tU
4V
f ^ fe ,V
t*
l ' \ '1 236
. . '.
14. BLM
Haber Yazma: Temel Kurallar

t
'. t ;
> .1
t*'
:
'
, 1
< < h
1)
fl
, 1/
( t '
^ ',
- , ' '
I..-1,
n>
,
MI
<*>(/ t
,'! K
1
t.:
ii .
J '.V a
,'.'1!.,!
* ) J O - J . .
Haberin iinde tnsan esini Tanmlama Haberler iyi zetledikleri veya hikye ettikleri lde olaylar/gereklere anlam kazandrr. Olaylarn iinde gerekliklerin kurulmas, canlandrlmas, insanlara aktarlmas haberin sylemi iinde gerekleir. Bir sylem olarak haber ise, haber kaynaklar, anlatc, hedeflenen izlerkitle arasnda bir diyalogtur. Hi kukusuz, olaylarn/gerekliklerin kurgulanmas srasnda, olay/olaylar iinde yer alan insanlar byk bir yer tutarlar. Daha baka deyile, insan/ insanlar olay/olaylarn en nemli hammaddesini olutururlar. Ayrca, olay/olaylarn ayrlmaz paralardrlar. Haberlerde yer alan insanlarn bazlar seilmi kiiler olarak devlet bakan, babakan, bakanlar, parti nderleri, nde gelen politikaclar, brokratlar, iadamlar, bilim adamlar, polisler yarglar, eitli bask gruplarnn szcleri olabilirler. Bazlar ise, sradan sokaktaki adam olarak haberlerde yer igal edebilirler. Asl nemli olan ise, sekin
239
Temel Gazetecilik
veya srad insanlarn haberlerde nasl tanmlanddr. Haberin iinde "kim" olarak tanmlanacak insan esini, haberi yaparken betimlemek ve tanmlamak ise olduka dikkat ister. Haberde insan betimleme ve tanmlama hibir zaman biyografi kaleme alnr eklinde yaplmaz. Biyografide yer alan baz zellikler, haberde insan esini betimlemede ve tanmlamada kullanlmakla birlikte, kendine zg zellikler tar. Olay/olaylarn haberletirilmesi srasnda betimlenmesi/tanmlanmas gereken insan esinin ad, ya, cinsiyeti, unvan, lakab, nerede oturduu veya meslei (hepsi veya bazlar) mmkn olduu lde doru bir ekilde haberin iine yerletirilir. Ayrca, betimlenmek/tanmlanmak istenilen insan esinin kendine zg baz zellikleri ne kartiabilmek, vurgulanabilmek iin gayret gsterilir. Haberlerde yer alan kii/kiiler zne olarak ele alnrken, haberi yazan gazeteciye fazlasyla i der. Gazeteci anlatc olarak haberinde yer alan kii/kiileri izlerkitleye tantabilmek iin onu betimleme ve tanmlama yannda, ayn zamanda bu kii/kiilerin yaptklarn, sylediklerini halkn kulland dile aktarmak ve dntrmek durumundadr. Bu nedenle, haberini yazarken gazeteci kendi fikrini sylemez, haberlerini nc tekil ahs olarak kaleme alr. "Ben, benim, bana, biz, bizim, bize" gibi szckleri ancak haberde yer alan kii ve kiilere gnderme yaparak kullanr. Haberde slup ve nemi Haberde slup denilince, akla habercilikte kullanlan temel ilkeler ve gereklerin birlikte bulunmas ve kullanm gelir. Genelde sadelik, kesinlik, canllk, dorudan doruya olu, konu zerinde durma, zgnlk, aklk, z verme ve doruluk haberin slubunda yer alr. Doal olarak,
240
yukarda saylan niteliklerin hibiri kesinlik ifade etmez. Haber slubu, dilin iyi bir ekilde kullanmn zorunlu klmaktadr. Haber yazlrken haberde sadelik, kesinlik, canllk, doruluk, aklk, zgnlk dikkate alnmaldr. Ayn zamanda, haberde dorudan ve z verecek bir ifade gerekmektedir. Daha dorusu slup, Trkenin iyi ve doru olarak kullanlmasdr. Trkenin doru ve iyi olarak kullanlmasndan kast adlarn, fiillerin (yklemlerin), tmlelerin yerli yerinde olmas, kullanlacak zarflarn, sfatlarn iyi seilmesidir. Bu ynden, Trke dilbilgisi kurallar iyi bir ekilde bilinmelidir. Seilen szcklerin diziminde, dilbilgisi kurallar iyi uygulanmaldr. Haberde slubun nemi bakmndan aadaki rnek anlmaya deer. Fransz Dileri bakanlarndan Clemenceau, La Justice (Adalet) gazetesinin Yazileri Mdryken, ie yeni balayan bir muhabire, haberde slubun nemini anlatmak bakmndan unlar sylemitir: Gen adam, bir cmle yazarken nce bir ad, bir fiil, bir de tmle kullanacaksn. Sfat kullanmak istiyorsan, nce benim iznimi almalsn. Clemenceau'nun bu szlerinin, gazetecilikte sfatlarn yerli yerinde kullanlmasnn, haberin slubu bakmndan nemli olduu kadar, haberciliin temellerini bozmamas ynnden ne kadar dikkat gsterilmesi gerektiine iaret ettii aktr. Sfat kullanlmas, haberin karmak hale gelmesine yol atndan ileri kartrmaktadr. Ayn durum, zarflar bakmndan da sz konusudur. Asl nemli olan, haberin slubu ynnden fiillerin kullanmdr. Fiillerin zaman yerli yerinde olmazsa, bir cmlede baka, dierinde baka fiil zaman kullanlrsa haber slubundan sz edilemeyecektir. Bu bakmdan, muhabirin en byk sorumluluu, yazd haberde fiillerin bir241
Temel Gazetecilik
birini iyi bir ekilde izleyip izlemediini, ayn zamanlarn kullanlp kullanlmadn denetlemek eklinde olmaldr. Fiil zamanlarnn yannda, fiillerin etken ve edilgen ekilde kullanlma durumlar, haberin slubunda byk rol oynamaktadr. Aslnda, etken fiilleri kullanmak, okuyucunun cmleler arasndaki banty kaybetmemesi bakmndan nemlidir. rnek: Emekli General Hasan Kl, dn akam Kasmpaa Deniz Hastanesi'nde ld. 1904'te Kayseri'de doan Emekli Korgeneral Kl, Harp Okulu'nu bitirdikten sonra muhtelif askeri komuta kademelerinde bulundu. Emekli Korgeneral Hasan Kl'n cenazesi yarn askeri trenle kaldrlarak Zincirlikuyu'daki aile mezarlnda topraa verilecek... Edilgen fiillerin tercih edildii durumlar olabilir. rnek: ran'daki son deprem felaketi iin Kzlay tarafndan bin iki yz adet adr, muhtelif yiyecek ve iecek maddesi gnderildi. Yardm malzemesi karayoluyla yola karld. Trk yazl basnnda, 1982 yl sonlarna kadar kitap Trkesinden esinlenilerek -mi'li gemi zaman kullanlmtr. Gazeteler, 1982'den sonra fiil zaman kullanma ynnden, -di'U gemi zaman ve imdiki zamann hikyesine dnmlerdir. Unvanlarn, Adlarn Doru Olarak Belirtilmesi Haberi haber yapan, insanlar ve insanlarn birbirleriyle olan ilikileridir. Haberi oluturan kiilerin adlarnn ve unvanlarnn doru olarak yazlp ve belirtilmesi, hem haberde doruluk gereine uyma hem de okuyucunun sulamasn nleme bakmndan nemlidir.
242
rnek: "Doktor Ahmet Girmi" yerine "Eczac Ahmet Girmi" demek gibi veya: Deniz Kuvvetlerinde "Amiral" yerine "General" demek gibi. Ayn durum, adresler iin de ayn derecede nemlidir. rnek: Olay "Yeniehir'de gemitir, fakat muhabir "Yenimahalle" de olduunu yazmtr. Veya: Olayn olduu sokan ad "Lle sokak"tr, muhabir "Gne sokak" diye yazmtr. Ev, sokak ve cadde numaralar iin yaplan karklklardan da daima kanmak gerekmektedir. Yazm (tmla), Noktalama ve Ksaltmalar Haberi haber yapan, kullanlan szckler kadar bunlarn yazmnn doru olup olmaddr. Yazl basn iin yazm ne kadar nemliyse, szl basn iin de szcklerin doru olarak telaffuz edilmesi o derecede nem tamaktadr. Yazl basn bakmndan yazmn doru olmas, kamuoyuna doru bilgi verilmesi bakmndan yaamsaldr. Geri, Trke yazld gibi okunduundan, muhabirlerin yazm hatas yapmalar olanakszdr denilmektedir. Buna karn, bu yola sk sk gidildii de grlmektedir. Bu bakmdan, muhabirin elinin altnda daima "Yazm Klavuzu" ile "Trke Szlk" bulunmas zorunludur. Noktalama, haber cmlelerini birbirinden ayrma, cmlelerde baz nemli noktalar belirtme bakmndan nemle kullanlmaldr. Ksaltmalarda ise, en ok dikkat edilecek nokta, ok allm ve yadrganmayacak ksaltmalarn kullanlmas gereidir. Gazeteler ve dier yayn organlar, kendileri ksaltmalar yapp okuyann yanl anlamasna neden olmamaldr.
243
5N ve K Kural ve Uygulamas Her haberin bir giri blm ve bunu izleyen "gvde" diye adlandrlan dier blmleri bulunur. Haberin giriinde ideal olarak istenilen alt sorunun yantnn verilmesidir. Bu alt soruyu oluturan soru edatlar ise unlardr: NE-NEREDE-NEZAMAN-NEDEN-NASIL-KM? Bu alt soru bir arada bulunduu zaman, basit dilbilgisi kurallarna gre, zne ve yklemden oluan cmleyi kurar. Ayn zamanda zaman, yer, durum ve nedeni gsteren sfat ve zarflan da iine alr. Anlan sorularn yerli yerinde kullanlmasyla haberin girii, haberin esasn verecek ekilde dzenlenmi olur. Haberin geri kalan ksm ise, girite zet olarak sylenenlerin belirli bir oran iinde geniletilmesi eklinde dzenlenir. Bu alt soruyu yantlamak ynnden gelitirilmi olan kurala, 5N ve K Kural ad verilmektedir. 5N ve IK'nn genelde haberin giriinde bulunmas istenilir. Yalnz ou kez hepsi bir arada bulunmaz, ima yoluyla kullanlmas ise olaandr. 5N ve JK kuralnn tam anlamyla kullanld bir rnek aada verilmektedir: rnek: Ulus meydannda Ate Gzlks dn akam, eski sabkal Ahmet Gl tarafndan maazann camlar kesilmek ve krlmak suretiyle soyularak kasadan para ve altn alnd. Sorular Ne oldu? Kim bu ii yapt? Ne zaman oldu? Nerede oldu? Yantlar Maaza soyma Ahmet Gl Dn akam Ulus meydannda,
244
Ate Gzlksnde Nasl yapld? Maazann camlar kesilmek ve krlmak suretiyle Neden yapld? Para ve altn almak iin Bazen 5N ve IK'nn biri dierlerine oranla daha nemli olabilir. Bu durum, yaznn giriinde batan belirtilir. rnek: Kim? Devlet Su ileri Genel Mdr Suphi G, Ankara-lstanbul karayolunda geirdii trafik kazasnda ld. "Ne" sorusu ile balayan giri, "kim" ile balayan giriten daha az nemli kiiler iin kullanlr. "Nerede", "ne zaman," "nasl" ve "neden" ile balayan haber girileri dierlerine oranla daha az uygulamas olanlardr. rnek: Ne? Istanbul-Ankara demiryolundaki tren kazasnda, atei Mehmet Kaya ar yaralanarak Ankara Devlet Demiryollar Hastanesi'ne kaldrld. Ters Piramit Kural Haber yazma kurallar iinde en eskisi, en ok kullanlan ters piramit kuraldr. Bu kurala gre, toplanan bilgiler ilgiye gre azalan bir sra izler. yle ki, en nemli bilgiler en baa konulur; sonra azalan bir sra izlenerek dierleri sralanr. Ters piramit kural, tpk mimaride olduu gibi bloklarn sralanmas gibidir. Ciddi haberlerin yazlmas bu formaya olduka kolay uygulanabilir. "Ters piramit kural"nn temeli, 19. yzylda Amerikan i Sava (1861-1865) srasnda atlmtr. Telgrafn kullanm da zaten bu dneme rastlar. sava srasnda Amerikal gazeteciler, telgraftan haberleri ulatrmak iin
245
Temel Gazetecilik
yararlanmtr. Telgraf hatlarnn o sralarda dzgn almamas nedeniyle, gazetelerin sava hattna gnderdikleri muhabirler, topladklarnn bir anda verilemeyeceinden korktuklarndan, haberlerin giriine olabildii lde bilgiyi doldurma yolunu tutmulardr. Daha baka deyile, haberlerin girii genelde 5N ve lK'nn iinde yer ald, olayn tmden zetini veren bir giri eklinde dzenlenmitir. Kural, Amerikan Sava'ndan sonra basn sendikalar ve haber ajanslarnn telgraf hatlaryla haber vermeyi uygun grmeleriyle mkemmel bir hale gelmitir. Teleksin haber ulatrma iin kullanlmasndan nce, ters piramit kuralna gre haberler tm olarak verilmez, ancak ba paragraflar geilirdi. Daha sonra ise geri kalan blmleri, gvdesi gnderilirdi. Gn iinde yeni ilk paragraflar gnderilerek haber taze bir hale getirilirdi. Ters piramit kuraln uygulamay Avrupa'da yerel basn da benimseyince, gazetecilik alannda kendisine pek ok taraftar bulmu oldu. Zamanla da, gazetecilikte belli bal kurallardan biri haline geldi. Hl ok kullanlan bir gazetecilik kuraldr. Bununla beraber, yine de eletirilmektedir. Yalnz, lehinde ileri srlen grler ok fazladr. Bunlar yle sralamak mmkndr: 1. 2. 3. 4. 5. Okumay kolaylatrr, tekrar nler. Merak tatmin eder. Sayfa dzenini kolaylatrr. Balk atmada kolaylk salar. Haberi daraltma ve geniletme olanaklarn hazrlar. 6. Hzl olarak haber yazmay salar.
lk paragraf, haberi zetler; ikinci paragraf, rnein zarar gren tarafn grn yanstr; nc paragraf, zararn tanmn yapar; daha sonraki paragraflarda ise, zarar veren tarafn tantlmas ve ayrntlar yer alr." zetle ters piramit kuralnda her paragraf kendinden nce gelene oranla daha az nemli bir ekilde sralanr. Drtgen ve Kare Kural Ters piramit kuralnn dnda en ok kullanlan haber yazma kural, drtgen veya kare kuraldr. Haber yazmada eilim z verme ekline dntnden, ayrntlarn azalan bir sra izlemesi de daha az kullanlr olmaktadr. Yazl basnn, radyo televizyona ok ey kaptrd dnlrse, bu nedenle yazl basnn verecei haberlerde yoruma yer vermesi gereklilii ak seik ortaya kmaktadr. Drtgen veya kare kural yorumlayc haberler iin gelitirilmi haber yazma biimidir. Bu kural, haberi yorumlayc olarak yazacak muhabir tarafndan, haberi anlaml bir ereveye oturtabilmek iin kullanlmaktadr. Bu kurala gre, haberi blok veya kareler olarak dnmek gerekmektedir. Bir rnek verecek olursak: Haberi iki blok veya iki kare olarak dnelim: lk karedeki paragraflarn nemi, okuyucu bakmndan edeerdedir. Zaten byle bir haberde fla haber ile yorumlayc malzeme bir arada kullanldndan, iki kareden biri, haberin giriinde yatay, dieri ise dikey ekilde dzenlenir. Drtgen kuralna gre yazlan bir haberde paragraflarn her biri edeer olduundan, okuyucu haberin hepsini okumadan tamamn anlayamaz. Bu tr haberler, belgeleri, fikirleri yorumlayp deerlendiren haberlerdir. Paragraflar bala247
Ters piramit kuralnn uygulamas iin bir rnek verecek olursak:
246
Temel Gazetecilik
yc cmleleriyle birbirlerine baldr. ou kez, olaylar derinliine vermek, anlam kazandrmak, zgemii yorumlamak bakmndan bu kuraldan yararlanlmaktadr. Bu kural uygularken, zellikle "neden" sorusu zerinde durulmaktadr.
Dier Haber Yazma Kurallar
.
15. BLM
,'5
t.
Haber Girii ve eitleri .
^ i "* .
Yukarda sralanan haber yazma kurallar dnda en ok kullanlan haber yazma kural normal piramit kuraldr. Ters piramit kuralnn tmden tersi eklinde bir dzenlemeyle hazrlanan bir haber trdr. Ayrntdan balanarak esasa ulamay hedef alan bir kuraldr. Gnmzde renkli haber yazmada kullanlan bu kurala en ok magazin gazeteciliinde rastlamak olaandr. Normal piramit dnda en ok kullanlan haber yazma kural ise konuma tarznda haber yazmaktr. Radyo ve televizyon gazeteciliinin temelini oluturan bu kural, samimi bir ifade ve basit bir dille haber yazmay hedef almaktadr. Btn sralanan kurallar dnda en az kullanlan ise, ters piramit kural ile kare kuralnn birletirilmesidir. Bu kural, genelde tarihi olaylarn haber deeri tayacak ekilde deerlendirilmesinde kullanlr.
3
1
"i ,
<y
't.
i.1
.V
J
85
Giri Tanm ve zellikleri Haberin girii veya gazetecilikte, Trkede kullanlan terimle "fla", byk lde haberin btnnn yapsn kararlatrr. Haberin girii eer kaba ve ayn zamanda skcysa, gvdesi sadece tekrardan ibaret kalr. Artk haberi kez anlatacak ekilde dzenlenen haber yapsnn oktan modas gemitir. Yalnz, bu yol zaman zaman deneyimsizler tarafndan sk sk kullanlmaktadr. Eski anlaya gre, haberde balk haberi vermekte, bunun yannda olduka kapsaml, ayrntl bir girile habere girilmekteydi. Haberin gvdesi iinde, girite kullanlan ayrntlar bir veya iki kez tekrarlanmaktayd. Bugnk haber girii anlayna gre, gazeteciler giri yazarlarken, topladklar bilgileri ksmlar halinde dnmek zorunda kalmaktadrlar. Ellerindeki bilgileri deerlendirip bir szgeten geirdikten sonra, girilerini yazmakta249
. f
t < * M
248
Temel Gazetecilik
Haber Girii ve eitleri
drlar. Bylelikle, ellerindeki bilgilerin en nemli ksm, haberin giriini oluturacak ekilde dzenlemeye tabi tutulmaktadr. Muhabirin geni lde takdir yetkisini kullanmasndan sonra haber girii yazlmaktadr. Bu yaklam ekli, haberin az ve z olarak verilmesidir. Yeni habercilik anlay, haberin az ve z vermesine yneldiinden, ilk paragraf haberin girii olmaktadr. kinci paragraf ise, yine eskiden allm olduu gibi, ayrntl bir paragraf eklinde olayn zetini vermektedir. Bundan sonra kullanlan dier paragraflar ise, birinci ve ikinci paragraflarda dokunulan ayrntlarn geniletilerek azalan nem srasna gre dzenlenmesidir. Ters piramit kuralna gre anlatlan bu haber yazm eklinde, haber alttan kesildiindeyse deerinden pek kaybetmemektedir. Ters piramit kuralna gre, haber giriinde 5N ve K kuralna fazlasyla dikkat gerekmektedir. Ayrca, haberde doruluk, aklk, kesinlik, sadelik gereklerine dikkat edilmesi, kimden alndnn aklanmas, haber giriinde yer alacak nemli noktalardr. Haber Girii Ynnden Yaplan Snflamalar Haber girileri eitli alardan snflanarak deerlendirilmektedir. Yaplan snflamalar ana kmeye ayrmak mmkndr. 1. ekil bakmndan giriler 2. 5N ve K kuralnn uygulanmas bakmndan giriler 3. slup bakmndan giriler. ekil Bakmndan Giriler Bu tip giriler, daha ok haberin tek veya ok nedeni olup olmad zerinde duran girilerdir. Daha doru bir deyi250
le, tek veya ok olayn haberi oluturmas zerinde ina edilmitir. Tek Olayl Giri Tek fikir, tek cmle kliesinin bir gstergesidir. Genellikle ters piramit kuralnn getirdii bir zelliktir. Byle bir giri kullanld zaman, ilk cmle tek olay anlatr. Arkadan gelen ikinci paragraf ise, olayn nasl olutuunu gsterir. Dier paragraflar olayn ayrntlar zerine dizilir. Bu tip girile balayan haberin dizilii, tpk bir merdivene benzemektedir. Bu ekil bir giriin baz avantajlar da yok deildir. Eldekiler bir kstlamaya tabi tutulmakta, kullanlacak olanlar seildikten sonra, gerekli aklayc bilgilerle birlikte kullanlabilmektedir. Bu ekilde, hem az ve z verilmekte hem de haberin gerekli yere sdrlmas kolaylamaktadr. Tek olayl giri, genellikle konuma haberlerini verirken kullanlmaktadr. rnek: Milli Eitim Bakan ismail Arar, niversiteler yasa tasarsnn esaslar ve zellikleri hakknda bilgi vermek zere dn bir basn toplants dzenledi. smail Arar, bu toplantda, tasarya yn veren temeller ve reformist adan anlaml noktalar zerinde durarak, niversite reniminin belirli bir crete tabi olmayacan syledi. ok Olayl Giri eitli ynleri bulunan bir haberde, bu durumun girite belirtilmesi gereklidir. Balangta yaplacak olan ise, girite kullanlacak olan ayrntlarn giriin uzunluu dnlerek ayarlanmasdr. ok olayl giriin ekli ise, pek dzgn olmayan bir merdiveni andrmaktadr.
251
Temel Gazetecilik
ok olayl giri kullanlarak yazlan haberler, yine ters piramit kuralna yakn bir biimde dzenlenmektedir. Bununla beraber, byle haberleri ksaltma pek kolay olmamaktadr. ok olayl giri kullanlarak yazlan haberlerde, olaylar saylar orannda ya ayn giri iinde zetlenebilir ya da ayr ayr girilerin birbirine bal olarak kullanlmas yoluna gidilir. Byle giriler iin rnekler aadadr: rnek 1: Ankara-lstanbul karayolunun 56. kilometresinde dn sabaha kar bir otobs kazas oldu. Ankara'dan istanbul'a gitmekte olan Gezgin Turizm irketi'ne ait 06 EA 075 plakal yolcu otobs, kar ynden gelmekte olan 36 FC 644 sayl zel otomobille arpt. Kaza sonunda zel otomobilin ofr koma halinde Etimesgut Hava Hastanesi'ne kaldrld. Otomobilin arkasnda oturanlar kazay hafif syrklarla atlattlar. rnek 2: iddetli souk dalgas Ege Blgesi'nden Dou Anadolu'ya kaymaya balad. iddetli soukla birlikte kar ya da hzland. Srekli yaan kar yznden baz il ve ilelerin civar kylerle olan karayolu ve telefon balants kesik bulunuyor. Hava scakl dmeye devam ediyor. Meteoroloji Genel Mdrl'nden alman bilgilere gre dn en dk hava scaklklar yle: Hakkri'nin Yksekova ilesi ile gerek karayolu gerekse telefon balants iddetli kar frtnas yznden gndr kesik. Telsiz aracl ile balant kurulmaya allyor. Souklarn bir sre daha devam edecei, hava scaklnn Bat'dan balamak zere yava yava artaca bildiriliyor. 5N ve K Kuralna Gre Giriler Bu tip giriler, 5N ve K kuraln oluturan soru edatlarnn birinin nemli olduu ve ar bast giri tipidir.
Kim rnei: Cumhurbakan Turgut zal, dn kalbinin durmas sonucu Ankara Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi Hastahanesi'nde ld. Nerede rnei: stanbul'da dn akamdan beri youn sis yznden KartalYalova vapur seferleri aksyor. Ne zaman rnei: Bugn sabah saat alt sralarnda Malatya'da ok iddetli bir deprem oldu. Neden rnei: Toprak kaymas yznden, Konya-Karaman arasnda aralara g yol verilebiliyor. Nasl rnei: Kt hava koullar nedeniyle, THY'na ait bir Airbus ua, ok g koullar altnda, Ankara Esenboa havaalanna inebildi. Ne rnei: talya'da Etna yanarda lav kartmaya balad. slup Bakmndan Giriler slup bakmndan giriler kendilerine gre baz zellikler tarlar. Bunlar yle sralamak mmkndr: 1. 2. 3. 4. Haberi on-on be szckle zetlemesi, Okuyucunun hemen ilgisini ekmesi, ilgiyi srdrecek nitelikte olmas. Olay tam ve doru olarak vermesi, Olayn en ilgi ekecek ynnn girite yer almas.
slup bakmndan giriler, tadklar zellikler gibi, kendi aralarnda da baz snflamalara tabi tutulur. Bununla beraber, snflamalar bir yana, Trk gazeteciliinde en ok kullanlan giri tiplerinden rneklerin aada verilmesi uygun grlmtr.
: .
252
253
Dorudan Doruya Anlatml Giri Trkenin eitli ekillerde kullanmyla hazrlanan giri trdr. rnek 1: On drt yandaki ingiliz ocuu Timothy Dewey, esrar satmak suundan yargland istanbul 3. Ar Ceza Mahkemesi'nde dn alt yl ay hapis cezasna arptrld. rnek 2: Altnda Belediye Temizlik ileri alanlarnn krk arala gnde ortalama sekiz yz ton p topladklar akland. Dolayl Anlatml Giri Dorudan doruya anlatml giri gibi, Trkenin eitli ekillerde kullanmyla yazlr. rnek: "Amcamn gelini Fndk Gleryz' ben ldrdm" demesiyle Hasan Gleryz'n katil olduu kantland. Kapal Giri Trk gazeteciliinde sk rastlanan giri tiplerindendir. Kapal giri, aslnda haberin yanl deerlendirilmesinin bir sonucudur. Acele haber yazma tela iinde olan gazetecilerin, nemli noktalardan birini gzden karmalar, bu tr haber girilerinin yazlmasna neden olmaktadr. Zaman zaman da haberde tmden dorulanamayan baz noktalar varsa, fakat haberin verilmesi de gerekiyorsa kapal girile haber verilmektedir. rnek: Ankara Emniyet Mdr, Aydnlkevler'deki Gne odun deposunu soyduklar iddiasyla yakalanan, Hasan Gm ve Hseyin Kk'n verdikleri ifadeler zerine, Ahmet Kl ve Mehmet Kk'n aranmasna balandn syledi.
254
Bu rnein doru olarak yazlm ekli aadadr: Ahmet Kl ile Mehmet Kk'n Aydnlkevler'deki Gne odun deposi'nu, Hasan Gm ve Hseyin Kk ile birlikte soyduklar, Ankara Emniyet Mdr tarafndan akland. Yma Giri Eski gazetecilik anlayna gre, giri cmlesinin zet halinde yazlmas egemen olmutur. Yma giri veya dier adyla zet giri bugn de zaman zaman kullanlmaktadr. rnek 1: Kendisini ve kzlarn srekli rahatsz eden Ahmet Dengi'yi drt kurunla yere seren Glizar ztoprak'n yarglanmasna dn 4. Ar Ceza Mahkemesi'nde baland. rnek 2: Eruh ilesinin Osmandal kynde, ocuklarn tarlada bulduklar ve kye getirdikleri bir havan mermisinin patlamas sonucu yedi ocuk paralanarak ld, bir ocuun da baca koptu. Hikye Girii Hikye veya renkli haber girii diye adlandrlan bu tip girite, balca zellik ksa ve arpc olmasdr. Ayrca, dokusunda hoa gidecek ekillere yer vermesi aranlr. rnek 1: Masallarn nl "al susam al" sz nihayet gerekleti. Kilitler artk anahtarla deil, bir kt parasyla alyor. rnek 2: Podyumlarn en uzun boylu mankenlerinden Ece Oktay, krk metre duvakl gelinliiyle Shareton Oteli'nde, adna yakan bir ekilde kralieler gibi dnyaevine girdi.
255
Alnth Giri Bir demeten, bir konumadan bir cmle ya da ksm alarak haberin giriinde kullanmaya, alnth "giri" ad verilmektedir. Bu tip girie "iktibasl giri" de denilmektedir. Alnth girii savunabilmek ynnden iki nedenden sz edilebilir: 1. Alman cmlenin habere en uygun girii oluturmas. 2. Haberin en ilgi ekici ksmnn o cmlede toplanmas. rnek 1: Dileri Bakan Vahit Halefolu, Trkiye'nin Iran-Irak Sava konusundaki grlerinin belli olduunu ve taraflar sulayc bir tutum iinde bulunmadn belirterek, "Bu savan bir an nce sona ermesini istiyoruz" dedi. rnek 2: Kurulduundan bu yana geen yedi yl iinde, "uygulama hastanesi" arayan Gazi niversitesi Tp Fakltesi'nin inaat tamamlanan hastane binasn dn hizmete aan Cumhurbakan Kenan Evren, yetkililere, "Eer zorlamasaydm buras da olmazd" dedi. Sorulu Giri Bir habere soruyla balanmas pek ok kii tarafndan ho karlanmaz. Ayrca, elverili bir giri de deildir, paragraf genel kurallarna da aykrdr. Bununla beraber, akla kavumayan olaylarn ikinci ve nc aamalarnda kullanld grlmektedir. rnek: Fatma'y kim ldrd? Bursa'da iki gn nce ilenen cinayet hl esrarn koruyor.
256
Olumsuz Giri Olumsuz bir cmleyle haberin balamas pek uygun deildir. Haberin esas olmu, cereyan etmi bir olaya dayanmaldr diyenler "olmad", "yaplmad" gibi fiillerin okuyucu zerinde ters bir tepki yarataca grndedirler. rnek: ingiliz grmeci Lord Owen, Bosna-Hersek iin srdrd grmelerden hi bir sonu alamad. Fla Giri Bugnk gazetecilikte, haberin balyla hemen hemen ayn ifadeyi kullanan giri tipidir. Kullanlan giriler iinde en ok tercih edilenidir. Amac, haberin temelini sade, ak, doru ve kesin olarak az ve z ekilde vermedir. rnek: Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Murat Karayaln, Sosyalist Enternasyonal toplantsna katlmak iin Lizbon'a gitti.
257
16. BLM
Haberin Btnn Yazma

eh?
Haberde Neler Bulunur? Yazl olsun szl olsun tm basnda, haberler ynnden uyulmas gerekli temel gazetecilik kural doruluktur. Herhangi bir haberde gazeteci o haberi oluturan olayn bir paras olmadndan, kendinden hibir zaman sz etmez. Yazdklarn nc ahs olarak tanmlar, anlatr. Haber yazarken, fazlalklar daima atmak gerekir. Eer kurulan cmlelerde fazla yan cmlecikler varsa, okuyucuda fazla okunacak gibi bir his uyanabilir. Bu ynden de yazlan her haberin tonu nemlidir. Ciddi habere, hibir zaman ne girite ne de baka blmnde anlamszlk kazandracak bir unsur katlr. Sade, yaln Trkenin gazetecilikte kullanlacak yaz dili olmas gerekir. Yaln Trkeden kast argo deildir. Eer argo kullanlacaksa yerinde kullanlmal, allm szcklerle uygulanmaldr. Zaten standart haberin amac bilgi vermedir. Bu bakmdan gerekleri yazp nokta koymak gerekir.
259
Temel Gazetecilik
Haberin Btnn Yazma
Haberi yazarken u bilgiler akldan karlmamaldr: 1. Yazlan haber okuyan, dinleyen, seyredende kendisinin sormak istedii sorular yantlyor mu? 2. lk cmlede kim, ne, nerede, ne zaman, nasl, neden sorular var m, yoksa ima m ediliyor? 3. Dikkatsizlie yer verilmi mi; yani geliigzel, basit ve yetersiz olarak m bilgi toplanm? 4. ki tarafl bir olayda yalnz bir tarafa m yer verilmi? 5. Gerekli temel bilgiler, yani olayn tarihesi, ierii, tanmlanmas, bunu yeni bir haber yapabilecek nitelikte midir? Haberi yazdktan sonra kesinkes yksek sesle okumaldr. Bu suretle kulaa ho gelmeyen tekrarlan ve kark cmleleri karma olana salanabilir. Temel Haber Yazma Kurallarna Gre Haberin Btnnn Dzenleni ekilleri Haberin btn bakmndan, haber girilerinin iyi bir ekilde kaleme alnmas ok nemlidir. Zaten daha nceki blmde de deerlendirildii gibi, iyi bir haber girii daima o haberde az ve z ekilde izleyiciye ne demek istendiini sunmay hedef almaktadr. Haber girii az ve z verecek ekilde kaleme alnrsa, geriye kalan blmleri ise girite belirtilen zelliklerin ayrntya inerek yazlmas eklinde dzenlenir. Bu ynden, haberin btnnn dzenlenmesinde en ok dikkat edilecek nokta, elde bulunan ayrntlarn iyi bir ekilde deerlendirilmesi ve dzenlenmesidir. Ters Piramit Kuralna Gre Ters piramit kuralna gre, haberin btn ekil izlene260
rek yazlabilir. Bunlar srasyla kronolojik dizi, blok paragraflar ile dzenleme, zincirleme dzen eklinde ifade edebiliriz. Ayrca, her eklin uygulanmasnda birlik salanmas iin eitli balayc szcklerden yararlanlr. Kronolojik Dizi Bu ekil uyguland takdirde, haberin girii yazldktan sonra, eldeki bilgiler eer mmknse, olaylarn olu srasna gre, daha dorusu zaman unsuru dikkate alnarak deerlendirilip sralanr. Kronolojik diziyle yazlm bir haber tmden olaylarn akn esas tutan bir yol izler. Bu yol ok kullanlmakla beraber, zaman unsurunun iyice denetlendikten ve kantlandktan sonra yerletirilmesini ngrmektedir. Yangn, deprem, tren ve benzeri olaylarn haber eklinde yazlmasnda kronolojik dizi iyi bir ekilde uygulanabilmektedir. SNNET GECESNDE GLET FACASI Sndrg'ya bal Bulak kynde snnet dn iin gelenlerin gezmek amacyla bindikleri sal devrildi. Kazada yedisi ilkokul rencisi on kii boularak ld. Olay, dn Bulak kyne 1.5 km. uzaklktaki Karagl'de meydana geldi. Ali anak adl orman muhafaza memurunun, snnet dn iin kye davet ettii akrabalarnn ve bir i arkadann lmyle sonulanan kaza yle geliti: Ali anak, yedi yandaki olunun snnet treni iin Bigadic'e bal Kayaldere kyndeki akrabalarn trene davet etti. yirmi alt yandaki anak'n kaynbiraderi brahim Tosun, yanna yedisi ilkokul rencisi olan karde ocuklarn alarak sabahn erken saatlerinde Bulak kyne geldi. Kydeki orman lojmanlarnda bir sre elenen akrabalar, daha sonra topluca orman yangn gzetleme memuru olan Halil Tanrkulu ile birlikte
261
i
Temel Gazetecilik
:1
PAZAR DN KAZA mran ARAS-ISTANBUL Istanbul-Ankara karayolunun Maltepe mevkiinde devrilen minibsn camndan frlayan Meryem Atmaca (33) feci ekilde can verirken, yandaki olu Tahsin Atmaca'nn burnu bile kanamad. Kaza dn saat 13.00 sralarnda meydana geldi. Erzurum'dan misafirlie gelen teyzesinin kz Serap Gltekin ve olu Tahsin'i de yanna alan Meryem Almaca, Kadky Sal Pazar'na alverie gitti. Pazar dn, Ferit Demir'in kulland 41 M 3225 plakal minibse bindiler. Demir, nnde aniden duran kamyona arpmamak iin frene basnca, minibs takla att. Ar yaralanan Meryem Atmaca, Kartal Devlet Hastanesi'ne kaldrlrken yolda ld. Olu Tahsin Atmaca'ya ise herhangi bir ey olmad. (Milliyet, Kasm 1993)
yamur sularyla oluan gletin yanna^ geldiler. Burada ocuklarn sraryla drt metre uzunluundaki sala Halil Tanrkulu (31), Meryem anak (8), Nurcan Tosun (17), Aye Tosun (8), Hlya Avc (9), ibrahim Tosun (26), Turgut Kan (7), Sleyman Binay (10), idem Kk (10) ve Atila Karata (10) birlikte bindiler. Salda panik Yava yava gletin ortasna doru ilerlemeye balayan saln su aldn grnce ocuklar panie kapldlar. Panik srasnda ocuklar bir tarafa doluunca sal da alabora oldu. Faciay anlatan Ali anak, "Dilim tutuldu, hareketsizletim" diyor. Sala samad iin binmeyen Ali anak, karadayken ocuklaryla birlikte iki yaknnn glete dn korkuyla izledi. "aknlktan dilim tutuldu, nasl oldu anlamadm ama hareket edemiyordum" eklinde konuan anak, grd manzaray yle anlatt: "Sal devrilince, ocuklar ibrahim ve Halil'e sarlmaya altlar. ocuklarn rpnlar, ibrahim ve Halil'in abalar gittike zayflad. Ksa sre sonra suyun iinde kayboldular." evreden yetienler ancak cesetleri toplayabildiler Yardm isteyen sesler zerine evreden yetien kyller glete ulatklarnda yedisi ocuk on kiinin cesetlerini gletin iinden byk bir acyla topladlar. Yetkililer, sandal biimindeki saln kiiyi bile tayamayacak bir yapya sahip olduunu belirterek, "Byle bir sala on kii nasl sdlar, nasl cesaret ettiler anlamak mmkn deil" eklinde konutular. Sndrg ve kylerini mateme boan olayda hayatn kaybeden yedisi ilkokul rencisi on kiiden dokuzunun cenazesi bugn Kayaldere kynde le namazndan sonra topluca topraa verilecek. Halil Tanrkulu ise Devletlibaba kynde defnedilecek. (Hrriyet, Mays 1986)
262
SMAL CEM KIZ STED SARAYBOSNA (Milliyet)- Gneydou Avrupa stikrar Pakt Devlet ve Hkmet Bakanlar Zirvesi, Trk diplomatyla Bonak tercmann yllk aknn mutlu sonla noktalanmas iin bulunmaz bir frsat oluturdu. Zirveye ev sahiplii yapan Saraybosna, Trkiye ile BosnaHersek arasnda diplomatik bir kz isteme trenine sahne oldu. Dileri Bakan ismail Cem, zirveye katlmak zere dn geldii Saraybosna'da Bosnal Delali ailesinden, zel Kalem Mdr Mehmet Kemal Bozay'a kz istemeye gitti. Bakanln yetenekli diplomatlarndan Bozay, 1996-1997 yllarnda grev yapt Saraybosna'da tant Azra Delali'le evlenmeye karar verdikten sonra Bakan Cem'den onay istedi. Cem, onay vermekle yetinmeyip, zirvenin Saraybosna'da yaplmasn frsat bilerek kz isteme grevini de stlendi.
263
Allah'n emri Peygamber'in kavliyle Saraybosna'ya varr varmaz Delali ailesinin evine giden Cem, "ilk defa kz istemeye gidiyorum. Benim iin antrenman olacak, inallah gelecek sefere oluma kz isterim" diye konutu. Anne Emine ile baba Muhammed Delali, Dileri Bakan ve beraberindeki ok sayda basn mensubunu scak bir ekilde karlad. Cem, sz uzatmadan, "Allah'n emri, Peygamber'in kavliyle kznz Azra hanm, olumuz Mehmet Kemal'e istiyoruz" dedi. Muhammed Bey'in, "bizim evde hanm sorumludur" demesi zerine Cem de, "Hepimizde yle" karln verdi. Ksa bir sessizlikten sonra Muhammed Delali, "Mehmet Kemal'i uzun zamandr tanyoruz. Aramzda byk dostluk var. Evet diyoruz" deyince; ismail Cem de "Evet demenin kolay olmadn biliyorum. Ben de kz babasym" ifadesini kulland. Ardndan basn mensuplarnn da alklar eliinde Mehmet Kemal, Azra'ya Cem'in ei Elin Hanm'n ald yz takt. Bylece bir dnem diplomatlarn yabanclarla elvenmesinin yasak olduu Dileri Bakanl'nda da bir tabu ykld. (Milliyet, 30 Temmuz 1999)
Blok Paragraflarla Dzenleme Ters piramit kuralnn bu dzenleme eklinde, paragraflarn yerinin deitirilmesi, nemleri deimeyecek ekilde yaplabilmektedir. Blok paragraflarla haberin gvdesini ina etmek, ancak nemleri hemen hemen ayn olan bilgilerin elde bulunmas halinde mmkndr. Blok paragrafla dzenleme yaplacaksa, eldekilerin ok iyi bir ekilde szgeten geirilmesi, deerlendirilmesi zorunludur. Ayrca, muhabirin takdir yetkisini de iyi bir ekilde kullanmas gerekmektedir. Blok paragraflarla dzenlenerek yazlan haber trleri arasnda geziler, hava durumuyla ilgili haberler yer almaktadr. Bu trn yazmnda blok paragraf kullanm olduka rahat bir ekilde uygulanabilmektedir. ANKARA, K NEML KONUK BEKLYOR ,^
DOKTORUN KRA CNNET Zeytinburnu'nda bir doktor, alaca iin kan kavgada kiracsn kafasna silah kabzasyla vurarak ldrd. Doktor Sleyman Hilmi zkr'n muayenehanesine olu Ercan Kaba'y (24) ine yaptrmak iin getiren Mustafa Kaba, 125 milyon lira kirayla 125 lira ila paras isteyen ev sahibiyle tartt. zkr'n tabancasnn kabzasyla kafasna vurduu Kaba bayld. Doktor zkr da silahtan kan kurunun ayana isabet etmesiyle yaraland. zkr daha sonra durumu polise bildirdi. Hastaneye kaldrlan Kaba ld. (Milliyet, 10 Temmuz 1999)
:
Fransz Hkmetinin zel temsilcisi Bykeli Claude Arnaud ile Uluslararas Sivil Havaclk rgt'nn Direktr Assad Kotaite nmzdeki hafta banda Ankara'ya gelecekler. ANKARA, (Cumhuriyet Brosu)- Ankara, nmzdeki hafta iki nemli konuu arlayacak. Fransa'nn mimarln yrtt 21. yzyln Avrupa sava ua projesinin temaslarn yrten Fransz hkmetinin zel temsilcisi Bykeli Claude Arnaud ile Uluslararas Sivil Havaclk rgtnn (ICAO) Direktr Assad Kotaite nmzdeki hafta banda Ankara'ya gelecekler. Fransa'nn Eureka projesinde heyet bakan olan eski Moskova Bykelisi Arnaud, Ankara'da 21. yzyln sava ua projesi zerinde grmelerde bulunacak. Fransz Cumhurbakan Mitterand, bundan bir sre nce Avrupa lkelerine ve bu arada Trkiye'ye de arda bulunarak 21. yzyln Avrupa sava ua zerinde imdiden almalara balanmasn nermiti. Fransa, bu arda bulunduktan sonra Bykeli Arnaud'u Avru . " . . . - . . 2 6 5 "
264
Temel Gazetecilik
Haberin Btnn Yazma
pa bakentlerine gndererek sz konusu uan retilmesi iin gerekli teknolojik ibirliinin koordinasyonunu da stlenmiti. Fransa'nn Avrupa lkeleri arasnda yksek teknoloji alannda ibirlii ngren bu projeye Trkiye'yi de davet etmesi, Ankara'da, gerek Trk-Fransz ilikileri, gerek hareketlenmeye balayan Trkiye-Avrupa ilikileri bakmndan "nemli gelime" olarak nitelendiriliyor. Arnaud'un gelii, Ankara'ya gre, Fransa'nn Avrupa ibirliinde Trkiye'ye verdii yeri gstermesi asndan da "anlaml" bir ziyaret. Bykeli Arnaud, Ankara'da bulunduu sre iinde Dileri Bakan Vahit Halefolu, Milli Savunma Bakan Zeki Yavuztrk ve Devlet Bakan Mustafa Tnaz Titiz ile grmelerde bulunacak. Bu grmeler srasnda, Arnaud proje zerinde Trk hkmetine ayrntl bilgiler verecek. Trkiye'nin sz konusu uan yapmna hangi alanlarda katkda bulunabilecei de aratrlacak. Bykeli Arnaud nmzdeki pazartesi gn Ankara'ya gelirken, ayn gn Uluslararas Sivil Havaclk rgt Direktr Lbnanl Assad Kotaite de Ankara'da Trk hkmetiyle temaslarda bulunacak. Kotaite, Ulatrma Bakan Veysel Atasoy, Dileri Bakan Vahit Halefolu ve Babakan Turgut zal ile grecek. Dnyada sivil havacla ilikin gerekli teknik dzenlemeleri yrten ICAO'nun direktryle yaplacak grmelerde Trkiye'nin Yunanistan ve Sovyetler Birlii'yle olan havaclk sorunlarnn da gndeme gelmesi bekleniyor. Bu erevede, Yunanistan'n Ege'deki G-18 yolunda yapt deiikliin de grmelerde ele alnaca tahmin ediliyor. Bu konudaki anlamazlk, Yunanistan'n 1981 ylnda, Avrupa'y Ege'nin uluslararas hava sahasndan ve Trkiye'nin gneybatsndan geerek Ortadou'ya balayan G-18 yolunu Trkiye'ye danmadan Limni zerinden Rodos'a gidecek ekilde douya kaydrmas ile ortaya kmt. . Trkiye'nin itirazlar zerine ICAO Konseyi Yunanistan'n uygulamasnn rgtn kurallarna aykr olduunu belirlemi
266
ve Selanik'in dousundan Rodos'a uzanan direkt bir yolun geirilmesine karar vermiti. Yunanistan, bu karar aama aama uygulamaya koyacan ICAO'ya bildirmi bulunuyor. (Cumhuriyet, 9 ubat 1986)
IRK AYRIMI TARHE GMLYOR D Haberler Servisi- Gney Afrika'da 350 yldan bu yana yrrlkte olan rk ayrm rejimine son veren geici anayasa metni, lkedeki 21 partinin yneticileri tarafndan kabul edildi. Bylece lkede ounlukta olan siyahlarn da katlabilecei ilk "ok rkl" seimlerin yolu alm oldu. Gney Afrika Cumhuriyeti Devlet Bakan Frederik De Klerk ile Afrika Ulusal Kongresi (ANC) lideri Nelson Mandela tarafndan hazrlanan geici anayasa metni, lkedeki dier partilerin onayndan geti. Yneticiler, bakent Johannesburg'da dn yaplan grmeler sonucunda nihai anayasann 27 Nisan seimleri sonrasnda hazrlanmasna kadar geerli bir anayasa metnini, anayasal ilkeler paketini ve rk ayrmnn sona erdirilmesini amalayan bir Temel nsan Haklar Bildirisi'ni onayladlar. Yeni anayasada 27 Nisanda Gney Afrika tarihindeki ilk "ok rkl" seimlerin yaplmas ve seimlerden sonra da bir Ulusal Birlik Hkmeti kurulmas ngrlyor. De Klerk yeni anayasann, Gney Afrika'da "Almanya benzeri bir federal sistemin" olumas iin hazrlandn aklad. Federal sistemin, siyah ounluun denetimindeki gl bir merkezi hkmetin haklarn kstlamasndan ekinen aznlktaki beyazlar rahatlatmak iin getirildii belirtiliyor. iki yl sren grmeler sonunda hazrlanan yeni anayasa, parlamento tarafndan onaylandktan sonra yrrle girecek. Anayasann parlamento tarafndan onaylanmasnn ardndan seimlere dek hkmeti denetleyecek olan "Geici Yrtme Konseyi" (TEC) kurulacak. Konsey, siyah ounlua seim kampan-
Temel Gazetecilik
Haberin Btnn Yazma
yas srasndaki beyaz aznln denetimindeki De Klerk hkmetinin kararlar zerinde gr bildirme olana salayacak. Partilerce kabul edilen bu anayasa metni, parlamento tarafndan da onaylandktan sonra seimle oluacak ve be yl grevde kalacak Ulusal Birlik Hkmeti'nin grev sresi boyunca yrrlkte kalacak. Gei dneminde hkmet siyahlardan oluacak, ancak kararlar beyaz aznlkla "uzlama iinde" alnacak. 27 Nisan seimleri ile oluacak "Kurucu Meclis" de nihai anayasay hazrlayacak. Bu dnem boyunca dokuz eyalet kendi meclisleri, hkmetleri ve anayasalaryla geni haklara sahip olacak. De Klerk'ten dn Hkmet ile ANC arasnda anayasa metni konusunda son anda varlan uzlamaya, hkmetin verdii dnle ulald bildiriliyor. Hkmet, aznlk, partilerinin gei dneminde Ulusal Birlik Hkmeti'nin alaca kararlarda veto hakkna sahip olmas isteinden vazgeti ve metinde yalnzca alnacak kararlarda uzlama aranaca kayd konuldu. Bu ifadeden de bir anlamazlk olduu takdirde son sz hakknn ounluk partisine yani ANC ye ait olaca anlam kyor. Yeni Bir a Yeni anayasa konusunda varlan anlamann parti liderleri tarafndan imzalanmas zerine ANC lideri Nelson Mandela, "Gney Afrika'da yeni bir an aldn" bildirdi. Mandela, Johannesburg yaknlarndaki Kempton Park Konferans Salonu'nda yapt konumada, "Apartheid lkemizi blmek istiyordu, bizse birlii kurmu bulunuyoruz" dedi ve szlerini yle srdrd: "Irk ve cinsiyet ayrmna dayanmayan bir demokrasi yolu zerinde kararl bir ekilde ilerliyoruz. lkemiz tarihinde ilk kez, tm Gney Afrikallar derilerinin rengi, ait olduklar snf, sahip olduklar dil, din, kltr ne olursa olsun eit yurttalar olarak oy kullanabilecekler."
268
Grmeleri boykot eden ar grl beyazlara ve siyahlara da seslenen Mandela, ANC'nin demokratik srece tm taraflar katmakta kararl olduunu vurgulad ve btn aznlklarn dillerini ve mezheplerini koruyabileceklerini szlerine ekledi. {Cumhuriyet, 19 Kasm 1993)
ZAMCI KT'LER KR AMPYONU
Trkiye'nin en byk 500 sanayi kuruluu aratrmas ISO 500'de, "zamc" kamu kurumlar krllkta listede ilk sralar ald. Listenin en krl ilk be irketi, kamuya ait bulunuyor. Srtn faize dayayan zel sektr irketleri "en krl" sralamasnda geri planda kalrken retim yapan ve zam yapmasna msaade edilen kamu irketleri bu yl byk srama yapt. Bunlardan Trkiye Kmr iletmeleri, 59.5 trilyon lira ile krllkta ba ekerken, yln son eyreinde zelletirme ihalesine karlacak Petrol Ofisi 54.6 trilyon lira ile 2., Tpra 54.4 trilyon lira ile 3. oldu. 1997 ylndaki performansa gre 499. sradaki Tpra'n, 1998 ylnda 496 basamak yukar kmas dikkati ekti. Tpra'n krllkta son sralardan ilk sralara ykselmesinde otomatik fiyatlandrmaya geiin byk etkisi oldu. 2000 ylnn 2. eyreinde zelletirilmesi beklenen 1997 ylnn kr birincisi Petkim 45 trilyon lira ile bu kez 4. srada yer ald. Listenin 5. ismi ise 37.1 trilyon lira kr salayan Eti Bor A.. oldu. eker ve Tekel Tekel ve Trkiye eker Fabrikalar da, zel sektrn devlerinden Ford Otomotiv, Oyak Renault ve Arelik'in ardndan ilk 10'a ismini yazdran kamu kurumlar oldular. Yine hemen her ay zam yapan KiT'lerden Tekel, 29.7 trilyon lira, eker Fabrikalar 28.4 trilyon lira kr salayarak st sralara frlad. Tekel, krllkta 2. sradan 9. sraya derken, srpriz isim eker Fabrikalar 490. sradan 10. sraya srad. ekere son bir ylda sk aralklarla zam yaplmas irketin krn artran nemli etken oldu. ISO 500 sralamasna giren 41 kamu kurumundan 24', 1998'i krla kapad. Toplam kr, 350.4 trilyon lira olarak gerekleti.
269
Temel Gazetecilik
Sz konusu kr, 500 byk sanayi kuruluunun toplam krnn yzde 36.5'ini oluturuyor. (Akam, 30 Temmuz 1999) BELRSZLK BORSAYI SIKTI Meclisin ve para ynetiminin nmzdeki gnler iinde alaca kararlar ncesindeki yaanan belirsizlik borsa, faiz ve dviz piyasasnda gerginliin artmasna neden oldu. Piyasalar alnacak kararlar sessizce beklemeyi tercih edince bono faizleri ve borsa endeksi olduka dar bir aralkta hareket etmeye balad. Sz konusu kararlarn orta ve uzun vadede piyasann ynn belirlemesi bekleniyor. Dn stanbul Menkul Kymetler Borsas'nda (MKB) Bileik Endeks sadece 16 puan artarak 5 bin 710 puandan kapanrken, hisse senetleri binde 2.9 orannda deer kazand. Bono piyasasnda en ok ilem gren 23 Austos 2000 vadeli tahvil nceki gne oranla ok kk bir deiiklikle yzde 92.59'dan kapand. Borsa endeksi gn iinde en dk 5 bin 660 puan grrken en ok 5 bin 783 puana kabildi. Yatrm uzmanlar 102 trilyon liralk ilem hacmine ramen, endeksin tarihinin en dar aralklarndan birinde hareket ettiini belirtiyor. Borsa yatrmclarnn gelecek Tahkim Yasas'nn son eklini grmeden yn belirlemek istemedii ileri srlrken, stopaj oranlar konusundaki belirsizlik ve austos ay borlanma program ile temmuz ay enflasyon datalarnn aklanacak olmasnn da gerginlii artrd ifade ediliyor. Kenan SZBR lar. (Akam, 30 Temmuz 1999)
270
Zincirleme Dzen Zincirleme dzen, giriten sonra gelen her paragrafn birbirini izleyecek ekilde, yani anlam bakmndan birbirine bal olarak dzenlenmesiyle gerekletirilir. Bu tr bir dzenleme tpk zincirin halkalarna benzer. Bu nedenle, haberin ksaltlmas glkle yaplabilir. Ters piramit kuralnn gerek kronolojik dizi gerek blok paragraflarla dzenlenmesi gerekse zincirleme dzene uygun olarak uygulanmas halinde, baz balayc szckler de kullanlmaktadr. Buna birlik salama ad verilmektedir. Yalnz, bu ekil kendi bana buyruk olmadndan, dier ekillerin arasnda saylmamtr. Birlik salama ynnden baz balayc szcklerin kullanm zorunludur. Kullanlan szckler arasnda ise, "ayrca, bylece, burada, bylelikle, yalnz, bu nedenle, nk vs." yer almaktadr.
EN OK VERG ARABESKTEN
Tahkim Yasasnn Meclisten nasl kaca. Repo ve mevduatta stopajn ne kadara artrlaca. Temmuz ay enflasyon datalar. Hazine'nin austos ay borlanma program. Sosyal Gvenlik Yasasna ynelik artan tepkilerin sonu-
Sanatlar arasnda bu yl "vergi rekortmenlii koltuu"na Selami ahin oturdu. 21 milyon 427 bin lira vergi deceini beyan eden Selami ahin'i, 13 milyon 548 bin lira ile Emel Sayn ve 12 milyon 697 bin lirayla Kemal Sunal izliyor. Dierleri Selami ahin, geen yl 3 milyon 708 bin lirayla 5. srada yer alyordu. 1985'in vergi rekortmeni 20 milyon 734 bin lirayla Emel Sayn'd. 2. srada 13 milyon 50 bin lirayla Kemal Sunal, 3. srada ise 10 milyon 677 bin lirayla Sezen Aksu yer alyordu. stanbul Defterdar Kemal Civelek, "en fazla Gelir Vergisi deyen" sanatlarn gelir matrahlaryla deyecekleri Gelir Vergisi miktarlarn aklad. Geen yl 18 milyon 344 bin lira kazan saladn beyan eden brahim Tatlses bu kez 9 milyon lira Gelir Vergisi deyecek. Hlya Ser 4 milyon 17 bin, Hlya Koyiit 3 milyon 817 bin 518 lira, Sezen Aksu 3 milyon 759 bin, Harika
271
Temci Gazetecilik
Haberin Btnn Yazma
Avc ise 3 milyon 565 bin lira vergi beyannda bulundu. Cneyt Arkn 1 milyon 975 bin lira Gelir Vergisi deyeceini beyan ederken, Gngr Bayrak 1 milyon 858 bin, zzet Altmmee ise 255 bin 950 lira vergi beyannda bulundu. Bu arada 1985 yl ierisinde 8 bin 515 lira para kazandn bildiren bestekr Cengiz Tekin 2 bin 129 lira vergi deyecek. Serpil akmakl bu yl 647 bin 723, Zerrin zer 642 bin 403 lira vergi deyecek. Banu Alkan 1 milyon 884 bin liralk vergi beyannda bulunurken, Kadir nanr'm vergisi de 1 milyon 6 bin lira olacak. Bu yln sanatlar arasndaki "vergi rekortmenlii" sralamas u ekilde: Mesleklere gre rekortmenler Mhendisler arasnda 550 milyon lira ile nan Kra, "vergi rekortmeni" oldu. Kra' 504 milyon lira ile Erdoan Gnl, 516 milyon lirayla Nusret Arsel izledi. Doktorlar sralamasnda ise 326 milyon 304 bin liralk vergi beyan eden Engin Pak birincilik "koltuuna" oturdu. Doktorlarda Erturul Bayrl 39 milyon liralk vergiyle ikinci olurken, 23 milyon lira vergi deyeceini bildiren Kmuran Arel de ncl paylat. Avukatlar arasnda yaplan Gelir Vergisi sralamasnda 121 milyon 626 bin lira ile Kzm Dndar ilk srada yer ald. Dndar' 75 milyon 825 bin lira ile zzet Hatem ve 56 milyon 688 bin lirayla Emil Haim Franko izledi. (Hrriyet, 28 Nisan 1986)
SICAK PARANIN KR MARJI KAPANDI Btn bir yl boyunca devletin verdii yksek faizin cazibesine kaplarak Trkiye'ye akan scak parann, ykselen kur ve gerileyen faiz oranlar karsnda kazan musluklar kapanyor. Son bir ay iinde dviz kurunda ortaya kan astronomik ykselii dikkate aldmzda scak para iin Trkiye artk kesin272
likle cazip bir lke olarak grlmyor. Zira dolarn son bir ay iinde Trk Liras karsnda deeri yzde 10 orannda artt. Ekim ayna 12 bin 330 liradan balayan dolarn fiyat dn 13 bin 670 liraya ykseldi. Devletin verdii faiz ise ortalama yzde 84 civarnda seyrediyor. Hzl kur artnn nmzdeki dnemde de devam edeceini gz nnde bulundurursak scak para iin "Trkiye balay bitti," diyebiliriz. Dviz ve faiz getiriini dikkate aldmzda son bir ay iinde Trkiye'ye getirilerek Trk lirasna evrilen dolar kr etmek bir yana ortalama yzde 3.5 orannda zarar etti. Scak parann balaynn sona ermesi ise pek ok adan Trk mali sistemini kknden sallayacak gelimeleri beraberinde getirecek. Bankaclar dvizde dengelerin bozulmas ve taleple krklenen bir kur artnn enflasyon zerindeki olumsuz etkisine dikkat ekiyorlar. Merkez Bankas bu grnt iinde dvize yapt mdahalelerde etkisiz kalabilir. Nitekim son dnemde Merkez Bankas'mn dvize mdahale etmek iin kur makasnn yzde 2-2.5 oranna kadar almasna izin verdii grlyor. Daha nce Merkez Bankas yzde l'lik bir kur makas almasnda derhal mdahale ediyordu. Bankaclar da dvizdeki son gelimeleri deerlendirirlerken iyimser konumuyorlar. Bankalarn dviz tevdiat ve Trk Liras mevduat faizlerini ykselttiklerini syleyen bankaclar isim vermeden birok bankann ak pozisyonlar nedeniyle panikte olduunu sylyorlar. Borsac Mustafa Ylmaz ise dvizi frenlemenin tek yolunun Borsa'y n plana kartmak olduunu syledi. Ylmaz, Borsa'nn n plana kmas iin devletin borsadan elini ekmesi gerektiini vurgulad. (Sabah, Kasm 1993)
SALIIN RENG BEYAZ!

' ' '
Aratrmalara gre Avrupa lkelerindeki insanlarn tkettiinin yars kadar beyaz et yiyoruz. Ama saylar gn getike artan
273
Temel Gazetecilik
Haberin Btnn Yazma
"salkl yaamseverler" beyaz et tketiminin artmasn salyorlar. Beyaz et deyince akla hemen tavuk geliyor ama halkmz iin yeni olmasna ramen hindi de gayet seviliyor. zellikle diyet yapanlara tavsiye edilen tavuk eti, artk sadece btn olarak deil para para ve hatta parampara halde bile satlyor. zel tavuk soslar ise lezzetlerine lezzet katyor. Tavuk kadar yararl olan hindi ise zellikle kolesterol yksek olanlara tavsiye ediliyor. Ylba sofralarnn simgesi olan hindi eti, artk pastrmasndan salamna, jambonundan fmesine kadar mutfaklara girmeye balad. Kalp ve damar sal asndan elli yan am kadnlara tavsiye edilen hindi ayn tavuk eti gibi gelime andaki ocuklara da ok yararl. (Milliyet, 30 Temmuz 1999)
rite verilenlerin anlamn aklama hedefini gtmektedir. Toplanan her bilgi edeerse, haber yazlrken bunlar koymak zorunludur. Drtgen kuralnn anlatlan bu ilk eklini okuyan, haberin tamamn okumadan anlayamaz. Genelde bu ekil, dar bir kenar zerine oturmu drtgen olarak nitelenir. RAMAZANLIK ZAMLAR Et, yumurta ve pirin, zam rekorlar kryor. Hazr kyma, marketlerde 1400 liraya kt. Dana eti 1800-1900 liray buldu. Arpayla beslenmi danann bonfilesi, lks semtlerde 3 bin liray buldu. Ramazan, piyasalarn biraz olsun canlanmasna neden oldu ve tketimi artan baz kalem mallarda fiyatlar hzla trmana geti. En fazla fiyat art et, yumurta ve pirinte gzlendi. Et, son bir ay iinde kilo bana 300-400 lira artt. Kasaplarda, marketlerde en ucuz et cinsi olan kyma 1400-1500 liraya ulat. Dana eti 1800-1900 liraya ulat. Bonfilenin fiyat lks semtlerde 3 bin liray yakalad. Bir ara bolluktan 10 liraya kadar den yumurtann fiyat imdi 30-35 lira dolaylarnda seyrediyor. Ramazan aynn yan sra, yumurta fiyatlarnn ykselmesindeki etkene "bolluun sonucu" deniliyor ve ilgililer bolluk srasnda tavuklarn kesilmesiyle imdi yumurtlatacak tavuk bulunamadn belirtiyor. Pirincin akas yok Fiyat artnda pirin de liste ba. Son 1-1.5 ay iinde pirin fiyatlar normalin zerinde ykseldi. Eski mal kalmamas, yeni mahsul beklentisiyle Ramazan'da tketimin dier aylara gre fazlalamasnn yan sra, pirincin stokularn eline dmesi fiyat artn krklyor. 300 liralk baldo pirin, bugn toptancda 430-440 liradan, 260-270 liralk roko cinsler 350-360 lira zerinden ilem gryor, ithal pirincin de yoklara kart, son par275
Drtgen Kuralna Gre Ters piramit kural ok kullanlr bir kural olmakla beraber, bu kuraln uygulanamayaca durumlar da bulunmaktadr. Haberi yapacak bilgilerin hepsi e deerdeyse, bu takdirde ters piramit kuralnn uygulanmasna gerek kalmaz. Byle durumlarda drtgen kural ise biilmi kaftandr. Haber yazma giderek z verme ekline dnmekte olduundan, azalan nem srasna gre bilgilerin sralanmasn hedef alan ters piramit kural nemini yitirmektedir. Hele yazl basn elindeki olanaklar radyo ve televizyona kaptrdka, haberlerini verirken ii artk iyi bir ekilde yorumlamaya ve deerlendirmeye dkmektedir. Bu nedenle de drtgen kuralna ynelinmitir. Drtgen kuralna gre, haberin girii asl haberdir. Haber girii az ve z vermektedir. Haberin gvdesi ise, aklayc bir anlatmla yazlm e deerdeki paragraflardan olumaktadr. Daha doru bir deyile, haberin gvdesi, gi274
Temel Gazetecilik
Haberin Btnn Yazma
tileri toptancda 290-300 liradan satlan talyan ve ispanyol mallarnn yeni gelecek olanlarnn Ramazan nedeniyle tketiciye daha yksek fiyatla yansyaca kaydediliyor. Roko pirincin bakkaldaki fiyat 450 liray, baldo pirincinki de 550 liray buldu. Son 1-1.5 ay ncesine kadar sesi sedas kmayan kurufasulye de zam ortamna uydu. Bakliyat toptanclarn Anadolu'da mal kalmadn, eskisi tkendiinden yeni mahsul kana kadar fiyatn astronomik rakama ulamasndan ekindiklerini sylyorlar. Halen toptanc piyasalarda lks tip kurufasulyenin fiyat 650-700 lira. Nohut srekli ihra ediliyor ve fiyatnda bir deiiklik yok. Krmz ve yeil mercimek de 15 gne kadar yeni mahsul piyasaya girecek. Halen 600 lira dolaylarnda fiyatla toptancda sat ilemi gren mercimein, yenisinin kmasyla yzde 50 hatta daha fazla oranda ucuzlayaca tahmin ediliyor. Ramazan aynda iftar sofralarnn kanlmaz gda maddesi olan ve tketimi artan zeytinin fiyatnda, herhangi bir kprdanma gzlenmiyor. Ramazan ncesinde ilerdeki durgunluk nedeniyle dme eilimine giren zeytin fiyatn halen artmadan koruyor. Piyasalarda satlan Antalya, Aydn, Edremit, Erdek ve Gemlik zeytinlerinin perakendecilerdeki fiyat 500-600 lirayla 1500 lira arasnda deiiyor. 250-280 tanesi bir kilo gelen iri Gemlik zeytinlerinin fiyat ise 1000 lirann zerinde. Marmara Birlik zeytinlerinin fiyat da 800-1200 lira arasnda oynuyor. Peysan'n ortaklarndan Ali Zafer Tcirolu, Trkiye'de 50 bin dolaynda zeytin reticisi bulunduunu, krfez zeytinlerinin yzde 50'sine Marmara Birlik'in sahip olduunu belirtti ve zeytin fiyatlarnn artmamasn "sk para politikasnn sonucu" eklinde balad. (Hrriyet, 18 Mays 1986)
meklere lezzet vermek iin kullanlan aromatik tatl otlar ve salatalarda i yenilen salata otlar olarak ayrmak mmkn." Bu cmleler Ardabbela Boxer'm yazd Khalkedon Yaynlar tarafndan karlan Lezzetli Yeiller Kitab'ndan... Kitapta 50'den fazla lezzetli veya faydal otu tanmlar, grntleri ve kullanm biimleri ile bulabilirsiniz. Bunlardan bir ksm roka, nane, sarmsak, maydanoz gibi mutfaklarmzda ok sk kullandmz, bir dier ksm ise aslnda etrafmzda olan, kolay ulaabileceimiz ama tanmadmz yeillikler. Yine bu kitapta bahecilikten zevk alanlar ya da taze yeillikleri sevenler iin yeillik yetitirmenin pf noktalarn ve tp alannda nasl kullanldklarna dair ipularn bulabilirsiniz. Salk iin yeil yiyin zellikle son dnemlerde artan "salkl yaam" trendinden sonra insanlar artk yediklerine itiklerine baya dikkat eder oldular. Artk insanlar lezzetten ok faydalann ve zararlarn dnerek mnlerini belirtiyorlar. ite en bilindik yeillikler ve onlarn faydalar Taze soan: ok eski zamanlarda, Roma, Msr, Pers ve Yunan halklar tarafndan tbbi amalarla kullanlm olan soan, idrar sktrc ve sindirim sistemini uyarc etkilerinin yan sra iskorbt hastaln da nleyen doal bir antiseptiktir. Sarmsak: Doal bir antiseptik ve antibiyotiktir. Sindirimi kolaylatrr, kan basncn drr. Dereotu: Dereotu ok eski zamanlardan beri hem sihirli gleri iin hem de ila niyetine kullanlmtr. Teskin edici, gaz giderici ve uyarc. Yaprak kereviz: Balca bileimi selloz ve su olduundan ok zayf kiiler iin iyi bir gdadr. Kalorisi az ama lif ve C vitamini oran fazladr. zellikle sinir sistemi ve asabi mide arlarnda vcut sistemi iin genel bir kuvvetlendiricidir. Kri yapraklar: Hindistan'da kuvvet ilac olarak kullanlr.
277
YEMYEL SOFRALAR "Yeillik kelimesinin ok kesin bir tanm yok. Yemek ve ilalarda, koku veya tatlan iin kullanlan, yaprak veya sap yapraklar olan btn bitkiler yeillik eklinde tanmlanabilir. Yeillikleri, besleyici deerleri iin piirilen ve yeniden tencere otlar; ye276
Temel Gazetecilik
Haberin Btnn Yazma
Kini: Tohumlan hazm kolaylatrr ve idrar sktrc olarak kullanlr. Yattrc ve uyarc etkileri bir arada bulundurduundan ar kullanlrsa bamllk yapar. Rezene: drar sktrc ve sedtif etkiler vardr. Yapraklar, kk ve tohumlan demlenerek yara lapas veya gz, el ve ayak banyosu iin kullanlr. Defne: Yapraklar demlenerek iilirse itah aar ve hazm kolaylatrr. Merhem gibi srldnde adale arlarna iyi gelir. Nane: Gaz giderici ve kaslmalar nleyici etkisinin yan sra bulantya kar da etkilidir. Limon ile birlikte kaynatldnda souk algnl ve bulantlara iyi gelir. Bergamut: iek ve yapraklan kurutulmu veya tazeyken demlenerek iilirse adet sanclarn hafifletir, uyku getirir. Gaz giderici bir etkisi de vardr. Fesleen: Asabi tansiyon ve uykusuzluk tedavisinde kullanlr. Gargara yaplrsa ksrn ve boaz arlarnn iyilemesine yardmc olur. Doal bir antiseptiktir. Maydanoz: A, B, C vitaminlerince zengin, stelik demir ve kasliyum deposudur. Karacier iltihabnda, romatizmal hastalklarda ve gut tedavisinde kullanlr. drar sktrcdr. (Milliyet, 30 Temmuz 1999) Drtgen kuralnn ikinci bir uygulan da vardr. Yazlan haberin gvdesi taze haberlerden deil, fakat olayn gemiine ilikin belgelenmi bilgi ve fikirlerden oluursa ikinci ekil uygulanr. Bu ekil, daha ok gazete ve dergilerce tercih edilir, ikinci ekil, aslnda haberin anlamn vermemekle beraber, tarihi ve biyografik gemiini iyi bir biimde gsterebilmektedir. Bu ynden de, tamamlayc haber olarak genelde kullanlr. NASIL KT? DYARBAKIR (hha)- Lice Ilesi'ne bal 21 ky ile 17 mezrada yaayan toplam 10 bin nfusun ulamn salayacak olan ve 45
278
milyon liralk yatrmla gerekletirilen Dicle Nehri zerindeki kpr, kesin kabul yapldktan iki hafta sonra daha ulama almadan kt. 33 metre uzunluunda, 7 metre yksekliinde ve 6 metre geniliindeki kprnn, eksik malzeme kullanlmas ve inaat srasnda yaplan bir teknik hatadan dolay km olabilecei ihtimali zerinde durulurken, Ky Hizmetleri 8. Blge Mdrlnce de teknik ve idari soruturma ald. Lice Ilesi'ni 15 kilometre uzaklktaki Birlik Ky yaknlarnda, Dicle Nehri zerinde yllardan beri yapm planlanan ve getiimiz Mays aynda ihale edilen kprnn inaat, Nisan banda tamamland ve kesin kabul 11 Nisan 1986 gn yapld. Bu arada ulama ama almalan devam ederken, evrede Dicle zerindeki tek geit olan kpr kverdi. Kprnn k nedenini saptamak zere Ky Hizmetleri 8. Blge Mdrl olaya el koyup soruturma at. ilk belirlemelere gre, "orta ayann tam yerine oturtulamamas ve eksik malzeme kullanlmas" nedeniyle km olabilecei ihtimali zerinde duruluyor. Ky Hizmetleri 8. Blge Mdr Mustafa Bilgin, olayla ilgili soruturmann srdrldn belirterek, "Kprnn yklma olayn, genel mdrlk talimat dorultusunda uzmanlara inceletiyoruz. Teknik ve idari soruturma sryor. ke yalarn etkisi de olabilir. Kylan kprnn yerine yenisini Afet Fonu'ndan yapmaya alacaz," dedi. te yandan, getiimiz yl Mays aynda yaplan ihaleyi Aytekinler Mteahhitlik ve Ticaret Limited irketi'nin kazand ve inaatn bu kurulu tarafndan gerekletirildii, Ky Hizmetleri 8. Blge Mdrl grevlilerinden kriye Kayhan'n kontrol, Celal Yeilgz, Mehmet Duman, zcan Mrsal ve Mehmet akar'dan oluan heyetin de kabulde sorumluluk aldklar belirlendi. Vatanda ne diyor? Lice Birlik Ky Muhtar Mehmet Yakac, kprnn kesin kabulnden ksa sre sonra yklmasna bir anlam veremediini syledi. Muhtar yle konutu: "21 ky ile 17 mezrada oturan yaklak 10 bin kii bu kprnn hizmete almasn sabrszlkla bekliyordu. Kprnn ykl279
Temel Gazetecilik
Haberin Btnn Yazma
masyla ok g durumda kaldk. Daha nceleri sallarla nehri geerek okula giden ocuklarmz da umudu kprye balamt. {Hrriyet, 27.4.1986) MSYONER OPERASYONU
. . '
(Soner Kln, zmir-) zmir'de Hristiyanlk propagandas yaparak izinsiz bror dattklar ne srlen 16 ABD'li, ok sayda Trke ncil ve anket formuyla yakaland. Kamuya ak yerlerde izinsiz dini bror datmak suuyla hkim karsna karlan sanklara 5 bin 400'er lira ceza verildi. zmir Emniyet Mdrl'ne bal Gvenlik ube Mdrl ekipleri, Buca'nn Forbes Caddesi'nde misyonerlik faaliyeti yrtt tespit edilen Amerikal Kelly Ann Hunt (21), Calvert Edwin Hydes (22), Amanda Lee Meenk (19) ve Heather Lynn Grant'i (20) nceki gece, saat 22.00'de gzaltna ald. Drt Amerikalnn Hristiyanlk diniyle ilgili anket formu dattklar ve Basmane Bodrum Otel'de kaldklar belirlendi. Operasyonu genileten Gvenlik ube dedektifleri, dn otele baskn yapt. Operasyonda Amerikallar, Trkiye'ye getirip Hristiyanlk propagandasn organize ettii ne srlen Mattheus Hendrikus (32) ile Bridget Renee Behrens (25), Jack Paul Plummer (19), Rockyjoseph Favia (21), Rachel Diana La Grandeur (20), Heather Margaret Melancon (19), Jennifer Renae Nunemacher (22), Gregory Young (31), Dixie Deann Du Bose (24), Benjamin Bryon Rinkenberger (21) ve Aaron Michael Whitelock (29) gzaltna alnd. Amerikallarn kald odalarda yaplan aramalarda 154 anket formu, ok sayda Hristiyanlk diniyle ilgili bror. 22 Trke incil ve incil isteme formu ele geirildi. ou renci 16 kiinin, Trabzon'da da faaliyet gsteren Reiztz Turizm irketi'nin Mdr Mattheus Hendrikus (32) araclyla bir hafta nce stanbul Atatrk Havaliman'ndan Trkiye'ye giri yaptklar ve misyonerlik faaliyetlerinde bulunmak amacyla drt gn nce izmir'e geldikleri tespit edildi.
280
slam' tanmak istiyoruz Yakalanan misyonerlerin Ege Blgesi'ndeki dini yerleri dolaacaklarn ne sren Mattheus Hendrikus, "Arkadalarn ou ABD'de renci. Dnya, slam dinini tanmak istiyor. Biz hem slam dinini tanmak, hem de Hristiyanl tantmak iin aba harcyoruz. Yaptmzn su olduunu bilmiyorum." diye konutu. almalarnn slam diniyle Hristiyanlk arasnda bir kpr olduunu savunan Hendrikus ile sekizi bayan 16 kii, Gvenlik ube Mdrl'nde sorgulandktan sonra TCK'nm 534. maddesi gereince "kamuya ak yerlerde izinsiz dini bror datmak" suundan haklarnda dzenlenen soruturma evrakyla adliyeye sevk edildi. Nbeti mahkeme, ABD'li sanklara 5 bin 400'er lira ceza verdi. Sanklar daha sonra snrd edilmek zere Yabanclar ubesi'ne teslim edildi. (Milliyet, 30 Temmuz 1999)
HIRSTYANLIK! YAYIYORLAR Hristiyanl yaymaya ynelik rgtl alma biimine "misyonerlik" deniliyor. Hristiyanln ilk ve en byk misyoneri saylan Aziz Paulos, Anadolu'nun byk blmne, nemli Yunan kentlerine Hristiyanl ulatrd. Paulos ve teki misyonerlerin abalaryla Hristiyanlk Roma Imparatorluu'nun ticaret yollar zerindeki byk kentlerde hzla yayld. Birinci Costantinus dneminde (306-337 yllar arasnda) Hristiyanlk Roma Imparatorluu'nun her kesine yayld. Roma mparatorluu ile zdeleen Hristiyanlk 1350-1500 yllar arasnda byk lde sarsld. Misyonerlik kurumu da bu dnemde geriledi. Trent Konsili'yle (1545-63) birlikte yeniden dzenlenen ve canllk kazanan Katolik Kilisesi ispanya, Portekiz, Fransa'nn yeni bulduu ve ele geirdii topraklara misyonerler gnderdi. Bylece Orta ve Gney Amerika, Antiller, Filipinler Hristiyan oldu. Cizvit misyonerler Japonya, in ve Hindistan'da yeni misyonlar kurdular. Bu almalar 1622'de Roma'da kurulan iman Yayma Cemiyeti tarafndan koordine ediliyordu. Kiisel iman ve
281
Temel Gazetecilik
Haberin Btnn Yazma
kutsal metinlerin balaycln vurgulayan Protestan kiliseleri 16. ve 17. yzyllarda yeni smrgelerde byk bir ykseli gsterdi. 19. ve 20. yzyllarda yeni rgtler oluturuldu. Bunlar gnll kurululard. 20. Yzyln ortalarnda bamszlk kazanan smrgelerde misyonerlik almalar sk bir denetim altna alnd. Hristiyanlk propagandas yasakland. Misyonerlik almalar zaman zaman Trkiye'de de grld. Bu trden almalarda grev alan misyonerler, yaz mevsiminde turistik geziler kapsamnda lkemize gelip, ekonomik olarak geri konumda bulunan blgelerde faaliyetlerde bulunuyorlar. (Milliyet, 30 Temmuz 1999) Drtgen kuralnn ikinci uygulanna gre, haber ilk uygulanta olduu gibi az ve z verir, ikinci haber olarak yannda daima habere ait ksa bir gemi eklenir. Bazen, ikinci haberin altna ilk haberle ilgili ufak tefek ayrntlar eklendii de olabilir. Drtgen kuralnn iki uygulan ekline gre dizilmi haber krokileri yledir:
Kuraln ilk uygulan biiminin rneklerine Trk gazeteciliinde 1980'den sonra rastlamak mmkn olmaktadr. Bu ekil, daha ok ekonomi, maliye, sosyal sorunlar, vergiler, ii-iveren ilikilerini iyi bir ekilde deerlendirebilmektedir. kinci uygulana ise, Trk gazeteciliinde zaman zaman rastlamak mmkndr. Buna rnek olarak, tannm bir kiinin bana gelen bir kazay veya felaketi vermek mmknr. Asl haber ters piramit kuralna gre yazlr. Yanma drtgen kuralna gre yazlm biyografik bilgilerle ssl olayn ayrntlar konulabilir. Normal Piramit Kuralna Gre Ters piramit kuralnn tam tersi bir uygulama, normal piramit kuraldr. Normal piramit kuralna gre, ayrnt haber giriini yapmaktadr. Ters piramitin esas, girite sonucu vermekteyken, normal piramitte sonuca ulama, haberin sonunda mmkndr. Toplanan haberler fazla nemli deillerse, normal piramit kuralnn uygulanmas yoluna gidilebilir. Bu kurala gre, yazlan haber genelde renkli haber olarak adlandrlmaktadr. Pek ok kimse ise bu tr haberleri rportaj olarak bilir. Dz, monoton haberler yannda elence arayanlar tatmin eden bir haber eklidir. nsann ilgisini eken konular, mizah, yenilik ve benzeri, normal piramit kuralna gre olduka iyi bir ekilde ilenebilir. Daha baka bir deyile, srpriz sonularyla ou kimse tarafndan ksa bir hikyeye benzetilir. Gnmzde radyo, televizyon ve yazl basn tarafndan ok kullanlan bir kuraldr.
1. ekil
282
2. ekil
283
SNEMA, UYUTURUCUYA BR KURBAN DAHA VERD ok sayda televizyon dizisi ve krk film eviren Helga Anders, giderek tannmaz hale geldi ve hastanede yapayalnz ld. Sinema dnyasndan bir yldz daha kayd. Alman sinemasnn nl yldz Helga Anders, yapayalnz, bir hastane odasnda yaama veda ederken, trajik sonuyla hayranlarn zntye bodu. 38 yanda len Helga Anders, sekiz yanda sahneye karak, kk yalarda yeteneini kantlamt. 17 yanda ise tant Roger Fritz, "Alman Lolita"s olarak sinemada isim yapacak yldzn hzla ykselmesine yol aacakt. Alman ynetmen ve oyuncu Roger Fritz'le "Gen Kz" filminde ilk kez dikkatleri eken Helga Anders, ksa srede byk ne kavutu. 1967'de Roger Fritz'le evlenen Helga Anders tam yedi yl sanatyla yaamn kaynatrarak, "Yaamnn en iyi dnemi" dedii bu yllar hep hatrlayacakt. Bu arada 150 televizyon dizisinde rol alm, tam 40 da film evirerek, eriilmesi g bir rekora ulamt. Artk Helga Anders iin bir ini dnemi balyordu. Uyuturucular ve alkol de, her gn Helga'yla ili dl olmaya balamt. Giderek tannmaz bir hale gelmeye balayan Helga'nm hayranlar da aknlk iindeydi. Gen yata "anne" rollerine doru gidiyordu Helga Anders. Bunu dnmek Helga iin ykm oluyor, ldrmann eiine geldiini gryordu. Krizler birbirini izliyordu. Helga, gen yata gelen byk nyle birlikte erimeye balamt. Tedaviler, ikiden uzaklamalar, yeminler, ara vermeler, krizler, nbetler ve yine tedaviler artk Helga Anders'in vazgeemedii, istemeden yaad roller olmutu. Ve en sonunda bir hastane odasnda yapayalnz yaam noktalanmt. Helga Anders'in 18 yandaki kz Leslie bile yannda yoktu. nk Leslie o srada Fransa'da bir tandklarnn yannda kalyordu. imdi herkes bu yldzn hayata veda etmesini, ister istemez Marilyn Monroe'nun erken lmyle yan yana koyuyordu. (Hrriyet, 22 Nisan 1986)
"YAADIM, ARKILAR AHDMDR" Trk Pop mzii sanats Erol Evgin, 25. sanat yln, Kltr Bakam Fikri Salar ve bine yakn davetli topluluu ile birlikte AKM'de verdii bir konserle kutlad. MUHARREM AYDIN Romantizmi arklarnn her notasna, gelimeye ak izgisini ise 25. yln geride brakt sanat yaamnn her anna serpitirebilmi... Hepimizin anlarnda "izler" brakan bir ses; Erol Evgin: "Yaadm, arklar, trkler, erik aacnn dallar ile yldzlar ahidimdir. Gelin siz de ahit olun. Trk pop mziinin bu nl sanats Kltr Bakan Fikri Salar ile BMW Borusan Oto'nun katklaryla 25. sanat yln nceki gn Atatrk Kltr Merkezi'nde verdii konserinde bine yakn davetliyle birlikte kutlad: "ark sylemek benim iin bir yaam biimi ve nefes alp vermek kadar doal ve gerekli. Yani bu bir jbile deil, ikinci 25 yla hogeldiniz!" Piyanoda Melih Kibar ile Grup Lokomotifin elik ettii sanat gemiini, dnyada ve Trkiye'de yaanan olaylarla birletirerek mzikal bir dille aktard: Evgin'e gre mzik, doum sonrasndaki "ninnilerle" balar. Beikte "Uyusun da bysn" diyen tatl, yaamda ise "Enflasyon decek, AT'a gireceiz, terr duracak" diyen profesyonel ninniciler vardr. Ak ile ilk kez genlikte tanlr: "Papatya Gibisin Beyaz ve nce" gibi. Okul yllarnda niversiteli aabeyleriyle yank sesle "Tuna Nehri" trks sylenir. Dnya apnda bakaldran ve amacna ulaan genliin Trkiye versiyonu iin "Tuna Mar" mutlu sonla bitmez! Sanatnn deyimiyle "Ne var ki bu dnya darbe yapanlara da kalmyor. Ancak gnmzde demokratik yaam pratie geirildi. Hatta siyasi partiler bile ark szlerini miting alanlarna tad..." O dnemde koyu bir Elvis Presley hayran olan Evgin, tm harln konserlere yatrr ve kimi zaman kilometrelerce yolu yrmek zorunda kalr! Bir gn gelir, "kendi gibi" ark sylemeye balar. "Mazbut bir 68'li" olduunu syleyen sanat, ei
285
284
Temel Gazetecilik
Haberin Btnn Yazma
Emel ile o yllarda tanr. 1974'te ise Trkiye askerlerden, sanat ise evlilik iin ei Emel'den "muhtra" alr! Erol Evgin n srada oturan eiyle gz gze gelir ve "Sen olmasaydn/Ne gkyz bu kadar mavi/Ne bahar bu kadar gzel/ Ne de arklar bu kadar anlaml olurdu/Sen olmasaydn/Ben de olmazdm" diyerek bir demet iek verir. 1979'da "Hisseli Harikalar Kumpanyas"nda oynar. Adile Nait, Egemen Bostanc, idem Talu hznle anmsanr, alklarla anlr davetlilerce. 1991'de merhum Cumhurbakan Turgut zal'm POPSAV konserinde ei Semra zal ve sanatlarla okuduu "Samanyolu" parasyla birlikte politikaclar da ark sylemeye balar. 1992 ylnda zel radyolar kurulur, ancak bir ara kapatlr. O dnemde sarn bir hanmefendi politika sahnesine kar ve "Benim olum radyosunu istiyor. Ben de radyomu istiyorum" der. Bu szler zerine akan sular durur ve radyolar zgrlne kavu^ ur. Erol Evgin'de radyolar seviyor, ancak sanat haklarna saygl radyolar daha ok seviyor. Bizden sylemesi... Ve 1993 gelip atmtr kapya: Bir sabah laiklik savas Uur Mumcu karanlk glerce katledilir, ancak onun nda sokaklara dklen milyonlar, ona ve lkelerine sahip karlar. Ankara sokaklarnda ve Trkiye'nin her yerinde "Ankara'nn Tama Bak" mar okunur. Salondaki bine yakn davetli de katlr koroya o gece. "Trkiye, Trkiye" sloganlar ykselir. Erol Evgin, Atatrkln notalarla savunduundan uzun sre ayakta alklanr. Sanat, konserin sonunda, szleri Bedri Rahmi Eybolu'na ait "Yaadm, arklar Trkler ahidimdir" adl besteyi yorumlarken salondakiler ise Erol Evgin'e ynelik, yine sanatnn bir parasyla dilekte bulunur: "Sen Bakalarna Benzeme Sakn. Hep Byle Kal..." (Cumhuriyet, Kasm 1993)
den kt. Matt Dillon'dan ayrldktan sonra bunalma giren Diaz, teselliyi genliinde de baml olduu alkolde araynca kariyeri tehlikeye girdi. Son film almalar srasnda sabahlar bir kez bile vaktinde sete gelemeyen 26 yandaki yldz, son olarak birka aydr arkadalk ettii Oliver Stone'a da, bir yemek srasnda kskanlk krizi geirerek yumruk att. Stone ile kavgasndan sonra hastaneye kaldrlan Diaz'n ar bir bunalm geirdii sylendi ve kesinlikle alkol tedavisi grmesi nerildi. Sanatnn umutsuz ve saldrgan ruh hali, alma arkadalar ve iverenlerini de endielendiriyor. Sette fotoraflarn ekmek iin bulunan basn mensuplarn kovup, hakaretler etmesi ise basnn sanatya kar uygulayaca bir boykot tehlikesini gndeme getiriyor. (Cumhuriyet, 1 Nisan 1999)
PKNK DN KAZA AKILLARA durgunluk veren olay Aydn'n Ske ilesinde yaand. Baaras Beldesi Belediye Meclisi'nin DYP'li yesi Nihat Avc'nn kz Aye Avc, enitesi Hidayet Bilgin'in kulland otomobille nceki gn ailece Bafa Gl'ne piknie gitti. Talihsiz gen kz, bana geleceklerden habersiz, teyzesinin kz ve dier akrabalaryla nee iinde piknik yapt. Aile dn yoluna ktktan bir sre sonra, kar ynde ta dolu bir kamyon belirdi. inanlacak gibi deil PLAKASI ve srcsnn kimlii belirlenemeyen kamyonun kasasndan den bir ta, Aye'nin bulunduu otomobilin n camn paralayp ieri girdi. Hzla ilerleyen katil ta, gen kzn nce gsne, sonra bana arpp, ayn hzla aracn arka camndan dar kt. Bir anda gerekleen olay dehet iinde izleyen aile, kanlar iinde kalan Aye'yi hemen Ske Devlet Hastanesi'ne kaldrdlar. Aye, buradan Aydn Devlet Hastanesi'ne sevk edildi. ANCAK yaplan tm mdahaleler gzel Aye'yi hayata dndrmeye yetmedi. Talihsiz kz, inanlmaz kaza sonucu hastanede
2S 7
ALKOL TEDAVS GRMEL Son yllarda Hollywood'un en sevilen kadn oyuncular arasnda bulunan Kba asll Cameron Diaz'n alkol alkanl kontrol286
Temel Gazetecilik
hayatn kaybetti. Olay srasnda Aye'nin yannda oturan ve yaralanan teyzesinin kz akire Bilgin (10), Aydn Devlet Hastanesi'nde tedavi altna alnd, Baaras Kemalpaa lkretim Okulu'nun baarl rencilerinden Aye'nin garip lm, ailesini ve arkadalarn yasa bodu. Aye, dn gazyalaryla topraa verildi. "Korkun bir olay" SINIF Bakanl ve okulun bando takmnn majrln yapan Aye Avc iin, okul banesinde hznl bir tren dzenlendi. Trene katlan retmenleri ve okul arkadalar ok sevdikleri kzn ardndan gzyalarna bouldular. Arkadalar, "O kadar hayat doluydu ki, onun ldne inanamyoruz. Bu ok korkun bir olay" diye aladlar. te yandan tan frlad kamyonun srcsnn kimliinin belirlenmesi iin soruturma balatld. (Takvim, 15 Mart 1999) Ters piramit, normal piramit kurallarnn haber krokileri yledir:
Ters Piramit ve Drtgen Kuralnn Birletirilmesi iki kuraln birletirilmesiyle yazlan bu haber eklinde yalnzca haber aklanmamaktadr. Ayn zamanda, haberin esasn oluturan olay veya olaylar hakknda gerekli olgular da verilmek yoluna gidilmektedir. Daha dorusu, olayn yakn gemiine de dokunulmaktadr. ki kural birletirildiinden, nemsiz ayrntlar sona braklmaktadr. Yazlan haberde ise haber yava yava neminden azaltlma yoluna gidilmektedir. Bu kural ile tarihi binalarn yanmas, yklmas, onarm hakknda ok iyi bir ekilde haber yazlabilmektedir. Ayrca, nemli bir kiinin lmesi de bu kural ile ilenebilmektedir. Bu kural uygulayan gazeteci, haberini yazarken genellikle biyografik ve tarihi kaynaklara bavurmak zorunda kalmaktadr. AKI ALATAN LM Bayan Simpson, 89 yanda, einin lmnden sonra yalnz yaad evinde hayata dn veda etti. Madame, artk soluk almyor... Paris yaknlarndaki muhteem villann emektar hizmetisi, yal hanmnn lmn villadaki dier grevlilere bu szlerle iletti. Ac haberi, daha sonra Buckingham Saray dnyaya duyurdu. Windsor Desi'nin Windsor'daki Fropmore Mezarl'ndaki kocasnn yanna gmlecei akland. Madame artk yaamyordu... Aylardan beri yatanda kprdamadan, iri siyah gzlerini, tavandan hi ayrmadan yatan Windsor Desi, 89 yandaki sessiz sedasz dnyaya veda etmiti. O, ngiltere Kral VIII. Edward'n, ak uruna tacn, tahtn terk ettii kadnd. Evinde, uzun sredir yalnz yayordu. Amerikal bir iadamnn ei olan Wallis Simpson, 1935 ylnda eiyle birlikte Londra'ya geldii zaman, kaderin ona ne b289
'
Ters Piramit
288
Normal Piramit
Temel Gazetecilik
Haberin Btnn Yazma
yk bir srpriz hazrladn bilmiyordu. ngiltere'nin yakkl ve apkn veliaht Prens Edward ile bir partide tanmt. Wallis Simpson ve ei, daha sonraki gnlerde de ngiltere veliaht ile sk sk bulumulard. Madame Simpson ile ngiltere veliahtnn dostluu ksa bir sre sonra byk aka dnecekti. Ve Prens Edward, babasnn lm zerine tahta ktktan sonra 1936'da Wallis Simpson ile evlenmeye kararl olduunu aklayacakt. Bay Simpson, sessiz sedasz sevgililerinin arasndan ekildikten sonra ise Kral Edward'n einden boanm bir kadnla evlenemeyecei aklanmt. Kral Edward, bu aklama zerine, "Sevdiim kadnn yardm ve destei olmadan lkemin ve halkn sorumluluunu stlenemem" diyerek tahtndan feragat etmiti. Bylece Kral VIII. Edward, sevdii kadnla birlikte olabilmek iin lnceye kadar srgnde yaamay da gze alm oluyordu. Ama eski Kral, hibir zaman bu kararndan pimanlk duymad. Windsor'lar yllar yl bir "mutluluk sembol" olarak tanndlar. Kalplere taht kurdular. Windsor Desi, sevdii erkein lmnden sonra hayatn 13 yl daha devam ettirdi. Ona yaama gcn veren, ok sevdii eiyle beraber geirdii gzel gnlerin unutulmaz anlaryd... (Hrriyet, 25 Nisan 1986)
artt bile... Evet, bu acya ancak lm son verirdi. Cemile kadn, oullan 6 yandaki Tacetn, 4 yandaki Fevzettin ve 2 yandaki kz Rukiye'yi yanna alarak son yolculuuna kt. Frat Nehri... Grl grl akyordu her zamanki gibi. Ne canlar almt o gne kadar, ne babayiit yzcler ba edememiti onunla... Cemile akmak, insan suretinden kmt artk, bir anne ise hi deildi... Tacettin'i, Fevzettin'i, Rukiye'yi tek tek Frat'n azgn sularna itiverdi. Sonra kendini brakt, gzlerini yumarak... Frat, aldn canl verir mi hi? Azgn sular ald onlar, gtrd... gn nce olmutu olay. Dn Tacettin ve Rukiye'nin cesetleri vurdu karaya... Cemile kadn ile Fevzettin ocuun cesetleri ise hl aranyor. (Hrriyet, 16 Mart 1993)
YNE GELBOLU (Murat Kray, anakkale-) Gelibolu Yarmadas Milli Park'na be yl sonra yine ate dt. 1994'te drt bin hektar alann kl olduu blgeye 20 kilometre mesafedeki Kumkamp mevkiinde dn saat 14.45 sralarnda henz belirlenemeyen nedenle kan yangn iddetli rzgrn da etkisiyle geni bir alana yayld. Orman Blge Mdrl ekiplerinin yan sra, anakkale, Eceabat, Gelibolu belediye itfaiyeleri de yangna mdahale etti. Bir bierdverden szan akaryaktn neden olduu ne srlen yangnda, bir askeri itfaiyenin devrilmesi sonucu er yaraland. Grayder operatr Cafer Yahi kalp krizi sonucu yaamn yitirirken, alt kii de gzaltna alnd. Yangn akam ge saatlerde byk oranda kontrol altna alnrken ilk belirlemelere gre 113 hektar orman kl oldu. Gelibolu'nun Kumky mevkiinde de be yl nce msr piirmek iin ate yakan 15 yandaki A. U. binlerce hektar ormann kl olmasna yol amt. (Milliyet, 10 Temmuz 1999)
CEMLE ANANN NTHAR CNNET 3 ocuu ile Frat'a Atlad Bylesi "cinnet" bile olamaz dedirtecek bir olay... Ya daha 30'du Cemile akmak'n. mam nikhl da olsa, evliydi. ocuu vard. Kocas Mustafa Ayhan'la birlikte, anlurfa'nn Birecik llesi'nde oturuyordu. Kar-koca srekli didiiyorlard. Adam, dvyordu da onu kim bilir? Canna tak etti nihayet... 10 gn nce, ald ocuunu baba evine, Gaziantep'in Nizip IIesi'ne bal Sarayky'ne geldi. Sinirleri bozulmutu, ruh dnyas karmakarkt. Bir de baba evinde, "Canm, kocadr bu, hem dver hem sever" laflar, Cemile kadn delirtmeye yetti de
290
291
17. BLM
Haberlerin Tekrar Yazlmas
Haber Ajanslannca Srdrlen Haber Verme Yar Gnmzde, haber ajanslar, byk bir hzla haber toplama ve mterilerine haber sunma yar iindedirler. Haber ajanslar ister yerel, ister ulusal isterse uluslararas kimlikte olsunlar, haber sunma yarnda bayra ellerinden brakmamak iin didinip durmaktadrlar. Yirmi drt saat boyunca srdrdkleri yarta ise, hem teknolojiden hem de insan emeinden yararlanmaktadrlar. nsan emei fikir, dnce ve olgular haber haline dntrmek iin kullanlrken, haberlerin mterilere aktarlmas iin en ileri iletiim teknolojisine bavurulmaktadr. zellikle, Associated Press, Reuters ve AFP uluslararas dzeyde, yirmi drt saat boyunca haber hizmetini eksiksiz srdrebilmek iin byk bir yar halindedir. Amalar ise mterilerine "ilk nce" haberi ulatrmaktr. Radyo, televizyon istasyonlar, gazeteler haber alabilmek iin, ou kez haber ajanslarna abonedir. Eer eitli
293
Temel Gazetecilik
yerlerde muhabirleri ve zel brolar bulunuyorsa, birdenbire patlayan olaylar izleyicilerine sunabilme olanaklarna, tpk haber ajanslar gibi sahip olabilmektedirler. ou kez uluslararas ve byk ulusal olaylarda yaplan ise, haber ajanslarndan gelenlerle yetinmedir. Zaten gazetecilik kurulularnn ounun bro aacak, muhabir bulunduracak mali gc de yoktur. Bu ynden, haber ajanslar habercilik alannda hz yarnda hep nde gitmektedir demek yanl bir tan deildir. Haber ajanslarndan geenler ise, gerek yazl basn gerekse szl basnca kendi yayn politikalarna gre bir dzenlemeye ve deerlendirilmeye tabi tutulmaktadr. zellikle gazeteler, radyo, televizyona oranla, haber ajanslarndan gelenleri yeni bir hava iinde sunmay yelemektedir. Zaman zaman gazetelerin haber ajanslarndan gelenleri, kendi istihbarat kaynaklaryla deerlendirdii haller olmaktadr. Radyo, televizyon iin de ayn durum sz konusudur. Yazl basn ve szl basn tarafndan haber ajanslarndan gelen haberler, gazetelere, radyo, televizyon bltenlerine konulmadan tekrar yazlmaktadr. Gazetecilikte Haberlerin Tekrar Yazlmas: Redaksiyon ilemi Bir yandan gazetecilikte haber toplama ynnden giderlerin kabarmas, dier yandan haber ajanslarnn haber verme bakmndan hz yar iinde olmalar, eitli gazetecilik organlarnda yeni bir habercilik anlayn yerletirmitir. ok masrafl alanlarda haber toplama ve yazmay haber ajanslarna brakan gazeteler, radyo, televizyon istasyonlar ise, hibir zaman haber yazmyor deildirler. Elleri kollan bal olarak da oturmamaktadr. Yalnz haber toplayp yazacaklarna, bundan belki daha g olan bir ilemle gnlerini geirmektedir.
294
ou kez her gn pek ok gazetecilik kuruluunda yaplan ise, haber ajanslarndan geen haberleri, kendi yayn politikalar iinde deerlendirmek, yeniden kaleme almaktr. Yaplan ilem ilk bakta ok basit grlmektedir. Yalnz bakasnn yazm olduu bir haberin tekrar yazlmas eklinde olduundan ok dikkat istemektedir. Baka muhabirler tarafndan derlenip toparlanarak haber eklinde yazlm haberlerin, zgn haline dokunulmayarak yeni bir anlay ve havayla sunulmasna redaksiyon ilemi ad verilmektedir. Aslnda yaplan ilem yukarda da belirtildii gibi, haberlerin bir lde tekrar kaleme alnmas, tekrar yazlmasdr. Gnmzde gazetelerin sayfalarm dolduran, radyo ve televizyon haber bltenlerinde yer alan haberlerin byk ounluu, redakte edilerek hazrlanm ve deerlendirilmi haberlerdir. Redaksiyon, gnmz gazeteciliinin temelini oluturmaktadr. Redaksiyon leminin Ortaya k Nedenleri Redaksiyon ileminin ortaya kn, Alexandre Graham Bell'in telefonunun yaygn bir ekilde kullanlmaya balanmasna kadar gtrmek mmkndr. Telefonun gazetelerce kullanlmasyla, gazetecilikte redaksiyon ileminin temelleri atlmtr denilebilir. Redaksiyon ilemini ilk kez yararl bir ilem olarak gren ise, ABD'de New York Evening Post Gazetesi Yazileri Mdr Charles Chapin'dir. Chapin, gazetecilerin haberleri topladktan sonra, broya dnerek haberlerini yazmalarnn gerekli olmadn savunmutur. Haber topladktan sonra, gazetecinin topladklarn gazetedeki yazileri mdrne telefonla bildirmesini ise art komutur. Bylelikle, zamandan tasarruf edileceini syleyen Chapin, redaksiyon ileminin de hz kazanmasna neden olmutur. Redaksiyon ilemi, nceleri 19. yzyln sonlarnda
295
Temel Gazetecilik
ABD'de akam gazetelerinin eitli basklar iin ok sk bavurulan bir ilem olmutur. Daha sonralan bu yolu sabah gazeteleri de benimsemitir. Hele kinci Dnya Sava'ndan nce ABD'de redaksiyon yle yaygnlamtr ki, hemen hemen btn haberler redaksiyon yoluyla yazlr olmutur. John Hohenberg, bu yllar dile getirirken yle demektedir:
Her ey iyiydi hotu, ama gazetecilikte haberin ilk elden toplanna, yazlna gazetelerde rastlamak olanaksz hale gelmiti.
nceleri bir deney olarak balatlan redaksiyon ilemi, alkanlk haline gelmi, gnmzde ise bir gereksinme olmutur."
Redaksiyon Yoluyla Haberlerin Tekrar Yazlmas lemi
ABD, kinci Dnya Sava'na girince, haberlerin redaksiyon yoluyla tekrar yazlmasyla gerek anlamda haberin toplanp yazlmas ynnde bir denge kurulmaya alld. Muhabir olarak alan erkeklerin askere alnmas, gazetelerde kadnlarn muhabir olarak almalarn, redaksiyon ilemini stlenmelerini zorunlu klmt. Sava bitip erkek muhabirler grevlerine dnnce, kadnlar ilerini kaybetmediler. Televizyonun yaygnlamasyla gazetelerin saylarnda azalma balad. Bu yeni olgu ise, zaman etkeninin de deerlendirilmesiyle, gazetelerin daha ayrntl, daha derinliine haber veren aralar ekline dnmesini hzlandrd. Redaksiyon ileminin ksmen nemi azalrken, zellikle haberi toplayp yazan muhabirlerin haberleri gazetelerde daha sk grlr oldu. Gazetelerin hazrlanmas gnmzde hl ok zaman almaktadr. Bu nedenle, redaksiyonun gazetecilik zerindeki basks dengelenmeye allmakla beraber, redaksiyon hl nemini korumaktadr. Gerek yazl basn gerekse szl basnda zamanllk ynnden aslna sadk olarak fakat hzl bir biimde haberlerin sunulmas temel olduundan, redaksiyon yapan kadn ve erkek gazetecilerin ileri her zaman youndur. Hohenberg'in deyiiyle, "ABD'de
296
Redaksiyon ilemi gnmz gazeteciliinde ok sk bavurulan bir ilem olmakla beraber, uygulan yaym organlar arasnda farkllk gstermektedir. Pek ok Bat lkesinde redaksiyon ilemini yapan redaktrler (rewrite man or woman), gazetecilik kuruluunun kadrosunda devaml olarak altrlmaktadrlar. Trkiye'de eitli gazetelerde redaksiyon ilemini istihbarat efleri yapmaktadrlar. TRT'de ve zel radyo ve televizyonlarda radyo ve televizyon haber bltenlerinin son eklini almasyla grevli redaksiyon blm ve redaktr spikerler bulunmaktadr. Redaksiyon yoluyla haberlerin yazlmas ilemine aadaki haller gerektirdii lde bavurulabilir: Haber toplayan gazetecinin kendi haberini yazmasn engellendii durumlarda, telefonla verdii bilgilerin haber haline getirilmesi iin, 2. Dier yayn organlarnda km bulunan haberleri tekrar yazmak iin, 3. Haber ajanslarnn getii haberlere ulusal veya yerel bir hava katmak iin, 4. Kendi muhabirlerinin daha nce yazm olduklar yaymlanm haberleri gelitirmek, yenilikler eklemek iin, 5. Yazileri mdrl tarafndan seilmi bulunan yazlm, baslm belgeleri, mektuplar ve basn bltenlerini haber yapabilmek iin. 1.
297
Redaktrlere Den Grevler Redaktrler her gazetecilik kuruluunda ayn ileri grmezler. Bazlarnda redaktr, yalnz ksa ve yer dolduracak haberlerin dzenlenmesi iiyle grevlendirilir. Bazlar, telefonla haber almada baarlysa, haber toplayan muhabirlerin telefonla verdiklerini almak iin altrlrlar. Bazlar, baka gazetelerde km haberleri redakte edebilirler. Gerektiinde kullanlacak malzemeyi tarayp ayrrlar. Haber ajanslarnn bilgisayarla getii haberleri tekrar yazarlar. Hatta kendi yayn organlarnda veya bakalarnda km haberleri yeniliklere gre gelitirirler, geniletirler. Redaktrlere den grevler ok eitli olmakla beraber, yaptklar ileme ok dikkat gstermeleri gerekmektedir. Genelde redaksiyon ilemiyle uraanlar, bu bakmdan meslekte eskimi, deneyimli gazetecilerdir. alt gazetecilik kuruluunun haber kaynaklarn iyi bilen, kullanlabilecek haberler zerinde yeterli lde hkm verebilecek durumda olanlardr. Gerekli yerlerde ne gibi ilkelerin kullanlabileceini iyi deerlendirebilenlerdir. Daha dorusu, yaratc gc olan, hi grmedii, fakat toplanm, deerlendirilmi haberleri zihninde ekillendirerek yazya geirebilen gazetecilerdir. Redaksiyon yapan redaktrlerin kendilerine gre haber yazma ekilleri bulunmaktadr. Hepsinin zerinde birletii ilke, haberin tam olarak yazlmasdr. Daha doru bir deyile, belirli zaman snr iinde haber yazma ileminin bitirilmesidir. Zaten redaksiyonun amac da budur. Bu bakmdan, srekli olarak zaman dikkate almak ve elini abuk tutmak zorundadr. Redaksiyon yoluyla haber yazlrken, habere hem iyi bir giri bulmak hem de bunu tamamlayan gvdeyi dzgn bir ekilde planlamak hep redaktrn grevidir. Redaktr, ayrca haberin salkl ve ilgin olabilmesi iin ge29a
rekli yan unsurlar da habere katabilme olanana sahiptir. Ayrca, alt gazetecilik kuruluunda elindeki habere ne kadar yer veya zaman ayrlabileceini deerlendirebilme olana da bulunmaktadr. Telefonla Haber Alma Telefonla haber alma, redaksiyon yoluyla haber yazmak iin kullanlan en nemli yollardan biridir. Zaman ve yerin, haber toplayan gazetecinin alt gazetecilik kuruluuna gelip, kendi haberlerini yazmasn engelledii durumlarda, telefonla haber yazdrma yoluna bavurulabilir. Eskiden redaktrlere telefonla haber verildii zaman, ilk yaptklar kendilerine iletilecek haber hakknda not alabilmek iin daktilo makinelerine kt takp hazrlamakt. Son yllardaki uygulamalar ise, daktilo makinesini devre d brakma eklindedir. Gazetecilie bilgisayar teknolojisinin girmesiyle birlikte, telefonla haber alma farkl bir ekle brnmtr. Muhabirler teybe aldklar haberleri telefon araclyla altklar kurulua, redaktr aracl olmadan gemektedirler. Artk telefon araclyla teypten verilenler, gazetenin merkezi bilgisayarna girmekte, yazilerince deerlendirilmektedir. Gerek elektronik gazetecilik teknolojisini kullanan Bat lkelerinde gerekse Trkiye'de yaygn olarak datm olana bulunan gazetelerde, telefonla haber vermede bilgisayardan yararlanlmaktadr. Bilgisayarn kullanm, hem ii abuklatrmakta hem de kolaylatrmaktadr. Ayn zamanda, haberlerin arivlenmesini salamaktadr. Haber Ajanslarnn Verdii Haberleri Tekrar Yazma Btn basn yayn organlar, haber ajanslarndan geilen haberler zerinde redaksiyon ilemi yaparak sayfalarn
299
Temel Gazetecilik
yapmakta veya bltenlerini hazrlamaktadr. Redaksiyon ileminde genelde yerel, blgesel veya ulusal bir hava vermek iin, haber ajanslarndan aldklarn kendi yayn kuruluunun istihbaratyla birletirmek kullanlan en yaygn yoldur. Ayrca, redaksiyon ilemi eitli haber ajanslarndan geen haberleri birletirmek iin kullanlmaktadr. Trkiye'deki uygulamada haber ajanslarndan geenler zerinde redaksiyona bavurularak gazetelerin sayfalan hazrlanmakta, radyo, televizyon haber bltenleri dzenlenmektedir. Pek ok kk ve orta boy gazete, Anadolu Ajans'ndan geen haberlerlerin redaksiyonuyla kabilmektedir. Gazetelerimizde kullanlan d kaynakl haberlerin ounluu ise, Anadolu Ajans'nn yabanc haber ajanslarndan evirerek datt d kaynakl haberlerdir. Ankara, stanbul, zmir, Bursa, Konya, Adana gibi kentlerde kan gazetelerin hemen hemen hepsi nce Anadolu Ajans'nn getii haberlerden yararlanmakta, bunlara kendi istihbaratn katmaktadr. stanbul gazeteleri ise, Anadolu Ajans yannda Anka, Ihlas Haber Ajans, Doan Haber Ajans ve Cihan Haber Ajans'nn yazl, grntl haberleri yannda uydu yoluyla alnan televizyon yaynlan, yabanc gazeteler ve dergilerden redaksiyona bavurarak yararlanmaktadr. TRT'de de stanbul gazetelerine benzer bir uygulama izlenerek haber bltenlerini hazrlamaktadr. Ayrca, TRT Eurovision kanalyla aldklarn ve uydu yoluyla kaydettiklerini redaksiyon yoluyla kullanmaktadr. 199O'l yllardan itibaren saylar art gsteren zel radyo ve televizyon kanallar kendi istihbaratlarn, eitli haber ajanslarndan aldklaryla birletirerek daha ok magazin arlkl haberler vermektedir. ABD ve pek ok Bat lkesinde haber ajanslarnca radyo, televizyon iin hazrlanm haberlerin geilmesi olduka yaygn bir uygulamadr. Hi kukusuz, ok pahal bir hizmet olan habercilik bakmndan bu uygulamann radyo,
300
televizyon istasyonlar iin byk bir kolaylk olduu aktr. Ihlas Haber Ajans ve Cihan Haber Ajans ile baz dier ajanslarn bu yndeki uygulamalar, ksmen de olsa boluu dolduracak niteliktedir. ERNOBLDE RADYASYON SIZINTISI AZALDI, AMA SRYOR Sovyetler Birlii'nin Bat Almanya'daki bykelisi, szntnn Avrupa lkeleri iin hibir tehlike oluturmadn syledi. MOSKOVA (Akajans)- Dnyay dehete dren cmobi' reaktrnn radyasyon yaymaya devam ettii aklanrken, ernobil civarndaki rencilerin kaza blgesinden uzaklatrlmaya baland bildirildi. Sovyetler Birlii'nin Bonn Bykelisi Yuli Kivitsinkski. ernobil reaktrndeki radyasyon szntsnn srdn aklad. Szntnn ok az miktarda olduunu syleyen Sovyet Elisi, buttun Avrupa lkeleri iin hibir tehlike oluturmadn savundu. Eli Kvitsinski, ernobii'den yaylan radyasyonun Bat Avrupa'da hibir zaman tehlikeli dzeye ulamadn da ne srd ve bu konuda alman nlemlerin gereksiz olduunu syledi. BBC Dinleme Servisi'nin bildirdiine gre, bir Sovyet radyo yaynnda, ernobil evresindeki rencilerin 30 kilometrelik tehlike blgesinin dna karlarak gneye, tatil kamplarna gnderilmesine baland duyuruldu. Bu arada kaza kurbanlarn tedavi etmek iin Moskova'da bulunan Amerikal dnyaca nl kemik ilii uzman Dr. Roberl Gale, radyasyondan lenlerin saysnn daha da artabileceini syledi. Salar dklyor Federal Alman Bild ve Abendpost gazeteleri, ernob'e 130 kilometre mesafedeki yerleim merkezlerinin bile radyasyondan etkilendiini ileri srdler. Her iki gazetede de yer alan konuyla
301
Temel Gazetecilik
ilgili haberlerde, zellikle Gomel Kenti'nde, ocuk ve kadnlarda nemli lde sa dklmelerine rastland kaydedildi.
POLS DMANI RAPIYE CNAYET SULAMASI ATLANTA- Bir zamanlar ABD eski Bakan Yardmcs Dan Quayle tarafndan polisler aleyhine ark yazd iin youn bir biimde eletiri yamuruna tutulan Amerikal rap arkcs Tupac Shakur imdi de grev banda olmayan iki polisi ldrmekten sulanyor. nceki gn Atlanta Yerel Mahkemesi'nde durumaya kan Shakur'un davas 1 Aralk tarihine kadar ertelenirken, arkc kefaletle serbest brakld. AP (Hrriyet, Kasm 1993)
ARIZA YAPAN NKLEER SANTRAL KAPATILDI
LONDRA (Renler)- ngiliz Elektrik Kurumu'ndan yaplan aklamaya gre, bakent Londra'nn 100 kilometre kuzeydousunda bulunan Sizc\veil reaktrnn karbondioksit soutma sisteminde bir arza kt. Aklamada, arza nedeniyle az miktarda radyoaktivitenin yayld: ve bunun zerine de, reaktrn almasnn durdurulduu kaydedildi. (Hrriyet, 16 Mays 1986)
Atina, Ege'de tek savunma blgesinin nasl oluturulacana ilikin nerilerini Klerides'e sundu. EGE'DE SAVUNMA BLGES HAZIRLII
REAGAN, GORBAEV'IN GRME TEKLFN REDDETT WASHNGTON (Ajanslar)- Amerika Birleik Devletleri Bakan Ronaid Rcagan, Sovyet Lideri Mihail Gorbaev'in nceki gn yapi, nkleer denemelerin yasaklanmas konusunda grmek zere Avrupa'da veya Hiroima'da buluma nerisini reddetti. Beyaz Saray'dan Gorbaev'in konumasna cevap olarak yaplan aklamada, Sovyetler'e, nkleer denemeler konusunda daha nce uzmanlar dzeyinde grmeler yaplmasnn nerildii belirtilerek, '"Moskova, bugne dek, bu grme nerisini kabul ettiini bile bildirmedii halde, iki liderin sadece nkleer denemelerle snrl bir konuda, bir araya gelmeleri mantkl deildir." denildi. te yandan, Gorbaev'in ilk atom bombasnn atld Japon kenti Hiroima'da bir Sovyet-Amerikan zirvesi dzenlenmesi nerisini, Japonya Babakan Yasuhiro Nakasone de reddetti. (Hrriyet, 16 Mays 1986)
302
ATNA (AA)- Atina hkmeti, Kbrs Rum kesimini Yunanistan'n savunma sahasna dahil etmek amacyla hazrlklara balad. Babakan Andreas Papandreu hkmetinin Ege Bakan Kostas Skandalidis'in, Atina'ya yapt ziyareti srasnda grt Kbrs Rum ynetimi lideri Glafkos Klerides'e, "Ege'de tek savunma blgesinin nasl oluturulacana ilikin nerileri" ieren bir mektup sunduu bildirildi. Skandalidis grmeden sonra gazetecilere yapt aklamada, Klerides'in bu nerileri memnuniyetle kabul ettiini ve nerilerle ilgili kesin kararlarn yaknda yapaca Kbrs Rum kesimini ziyareti srasnda alnacan syledi. Atina Haber Ajans'nda (ANA) yaymlanan ekliyle Skandalidis, Rum lidere verdii mektupta, "Trakya'dan balayp adalardan geerek Kbrs'a uzanan ulusal blge ve ortak savunma blgesinden" sz etti. Skandalidis mektubunda, sz konusu "ulusal blgenin" doru bir tanm yaplmas gerektiini vurgulayarak, "Bu politikann gerekleebilmesi iin Ege ve Kbrs'ta uluslararas konfe-
303
Temel Gazetecilik
ranslar dzenlenmeli, kltr balar glendirilmeli, Ege ile Kbrs arasndaki deniz ve havayolu balants kuvvetlendirilmelidir." dedi. Hedefin, "Blgenin aslnda tek olan kimlii ve yapsnn tantlmas ve Kbrs'n AT'a yaklatrlmas" olduunu belirten Skandalidis, mektubunun son blmnde, "Yunan hkmeti gerek Trk yaylmacl gerekse iinde bulunduu bar rekabet karsnda tm bunlar milli bir grev olarak grmektedir" ifadesini kulland. Klerides dnd te yandan Kbrs Rum Ynetimi Bakan Glaskos Klerides, Yunanistan'a yapt ziyareti tamamlayarak nceki gn Kbrs'a dnd. Rum radyosunun haberine gre Klerides Larnaka havaalannda yapt aklamada, temaslar srasnda, Trkiye'nin Kbrs konusunda izledii taktik ve stratejiye kar alnacak nlemler zerinde mutabakata vardklarn belirtti. Klerides, Andreas Papandreu ile Yunan savunma hattnn Lefkoa'ya kadar uzatlmas ynnde grmeler yaptklarn, Panetnik konferans konusunda ortak aba harcanacan syledi. te yandan Papandreau hkmetine yeni ismin daha katlaca bildirildi. Yunanistan Hkmet Szc Evangelos Venizelos'un aklamasna gre, kabinenin yeni yesi bir bakan ve iki bakan yardmcs pazartesi gn yemin ederek greve balayacaklar. Yeni Demokrasi Partisi iktidar dneminde kaldrlan ve Papandreu hkmetinin tekrardan kurulmasna karar verdii Turizm Bakanl'na Dionisis Livanos'un getirilecei akland. I. Savunma bakan yardmclna Manolis Penteniotis, kadn ilerinden sorumlu devlet bakan yardmclna da Maria Areni getirildi. (Cumhuriyet, Kasm 1993)
'KOLOMBYA'YA MDAHALE YOK'
BOGOTA (AFP)- Kolombiya'daki iddet olaylar karsnda lkeye ABD nclnde bir askeri mdahale yaplaca ynndeki iddialar Ekvator, Peru ve Brezilya tarafndan resmen yalanland. Peru Devlet Bakan Alberto Fujimori, ABD'nin Kolombiya'ya yapaca iddia edilen darbeye lkesinin de destek verecei ynndeki sylentileri, "Hibir ey bu kadar gerekd olamaz," diye yantlad. Peru'nun bakenti Lima'da gazetecilere aklama yapan Fujimori, Kolombiya'nn i ilerine mdahale yetkileri olmadn vurgulayarak "Kolombiya'ya ynelik Peru-Ekvator ortak mdahalesinin yzde bin yanl olduunu," syledi. Ekvator'da, "ABD birliklerinin, Kolombiya'daki uyuturucu trafiine ve gerillalara mdahale etmek amacyla Ekvator'a yld" ynndeki haberleri yalanland. Brezilya hkmet szcs Georges Lamaziere de, lkesinin Kolombiya'ya ynelik bir askeri mdaheleye birlik gnderecei yolundaki haberleri yalanlad. Gney Amerika basnnda, ABD'nin Kolombiya'ya ynelik bir darbe hazrlnda bulunduu ynnde yer alan haberler, son dnemde yerini, komu lkelerin Washington'm liderliinde mdahalede bulunaca haberine brakmt. (6 Austos 1999)
SAKIK KARDELER GEREKEL KARARI ALDI DYARBAKIR (ANKA)- Diyarbakr 1 No'lu DGM tarafndan lm cezasna arptrlan PKK'nin 2 numaral adam Semdin Sakk ile kardei Arif Sakk, haklarnda hazrlanan gerekeli karar aldlar. Semdin Sakk'n gerekeli kararda 33 erin ehit edilmesi eyleminden sorumlu tutulmasna zld renildi. Sakk kardelerin gerekeli karar aldklarna ilikin imzal tebligatn Diyarbakr 1 No'lu DGM'ye gnderilmesi halinde, sanklarn dosyas DGM Basavclnca Yargtay'a gnderilecek. (Cumhuriyet, 30 Temmuz 1999)
304
305
SOSYAL YARDIM PROJES'
ANKARA (AA)- Milli Eitim Bakan Metin Bostancolu, 8 yllk zorunlu eitim uygulamasyla balatlan Sosyal Yardm Projesi'nden 500 bini akn rencinin yararlandm bildirdi. Bostancolu, 1998-1999 retim ylnda 538 bin 660 ilkretim rencisine le yemei verildiini, 246 bin 635 renciye giyim, 271 bin 621 renciye de krtasiye yardm yapldn kaydetti. Bostancolu, bu retim ylnda rencilere verilen le yemei iin illere 10 trilyon 585 milyar lira gnderildiini ifade etti.
daha nce mali sistem dnda, baka bir ifadeyle "yastk altnda" tutulan paralar bankalara yatrld iin Eyll 1998'e ilikin demeler dengesi bilanosunda net hata ve noksan rakam pozitif bazda 4 milyar 354 milyon dolar olarak hesaplanmt. Baka bir ifadeyle mali sisteme kayt dndan bu lde bir para girmiti. Ekim 1998 ile Ocak 1999 arasnda mali sistemden kayt d olarak kan 7.5 milyar dolarlk dvizin tmnn 'nereden buldun'dan kat ve yine kayt d olarak yurtdna karld varsaylsa bile 100 milyar dolar olduu iddia edilen parann onda birine bile ulalamyor. {.Cumhuriyet, 12 Austos 1999)
REFORMU DETREN YALAN
ANKARA (ANKA)- Rakamlar, mali milat ve nereden buldun uygulamasnn ertelenmesi iin gsterilen gerekelerin banda gelen, "Nereden buldun uygulamas, Trkiye'den 100 milyar dolar kamasna neden oldu" iddiasnn doru olmadn gsteriyor. Merkez Bankas'nn 1998 ylma ilikin olarak yeni revize ettii demeler dengesi bilanosundaki gelimelerle uluslararas rezervlere ve dviz mevduat hesaplarna ilikin gelimeler, mali sistemden kayt d olarak yurtdna ya da yastk altna 100 milyar dolar gibi Trkiye'nin milli gelirinin yarsna yakn lde dviz ka olduunu dorulamyor. Uzmanlar, mali sistemden kayt d olarak kan ya da yine kayt d olarak giren dvizin izlenebildii en iyi verinin demeler dengesi bilanosunda yer alan "net hata ve noksan" kalemi olduunu ifade ediyorlar. demeler dengesindeki cari ilemler dengesi ile net sermaye hareketlerinin toplam art bir rakam veriyor ise dviz rezervinin bu lde artmas ekleniyor. Eer rezerv bundan daha fazla artmsa, sisteme kayt dndan para girii olduu, rezervdeki art bunun altnda kalmsa ya da rezerv azalmsa sistemden bir kayt d k olabilecei varsaylyor. Eyllde giren Ekimde kt Mali milat uygulamasnn yapld 1998 yl Eyll aynda,
306
Dier Yayn Organlarnda km Olanlar Tekrar Yazma Redaksiyon ilemi, dier yayn organlarnda kan haberler zerinde de yaplabilir. Bu uygulamayla yaplan, genellikle kan haberlerden denetlendikten sonra yararlanmaktadr. Pek ok yayn organ artk kendilerine ait olarak yaymladklar ve yaymladklar zerinde telif hakk koymaktadrlar. Alnan telif hakk, doal olarak haberin kt ekli itibariyledir. Ama ise haberlerin zerinde, korsanlk yaplmasn (news piracy) nlemektir. Aslnda, kamuya ait haber belirli bir gazetecilik kuruluuna ait olan arasndaki izgi ald m, bu durumu belirlemek ok kolaydr. Zaten kamuya ait bilgiler zerinde telif hakk uygulanamaz. Baz yayn organlar kamuya ait bilgileri, dierlerine gre bask srasnn ve antene kma zamannn ncelii itibariyle, iyi bir ekilde haber yapma veya tmden kaza eseri olarak daha nce kullanabilir. Yalnz, btn yayn organlarnn genelde bilinen btn olgular kullanma hakk olduu akldan karlmamaldr.
307
Haberlerin Tekrar Yazlmas THE WALL STREET JOURNAL:
DNYANIN EN LGN BORSASI STANBUL'DA nl Amerikan Ekonomi gazetesi The Wall Street Journal, stanbul Menkul Kymetler Borsas ile ilgili olarak yaymlad, alayc bir dille kaleme alman haberde, dnyada senetlerin "alfabetik srayla" satld tek borsann stanbul'da olduunu yazd, "istanbul borsasnn bir tek eksii var, o da hisse senedi" diye yazan Wall Street Journal, hisse senedi fiyatlarnn yalnzca datlan temettlere gre olutuunu kaydetti. Ekonomi Servisi- nl Amerikan ekonomi gazetesi The Wall Street Journal, stanbul Menkul Kmetler Borsas'n "hisse senetsiz" hisse senedi borsas olarak nitelendirdi. Borsann Ocak aynda "byk bir gsteri" ile aldn ileri sren gazete, "imdi burada Babakan zal'n serbest piyasa ekonomisi iin gsteri alan olutu" eklinde yazd. MKB'nin dnyada, senetlerin "alfabetik srayla" satld ilk borsa olduuna iaret eden The Wall Street Journal, alayc bir dille kaleme ald haberinde, hisse senetlerinin de yalnzca temettye gre deer kazandn belirtti. The Wall Street Journal, stanbul Menkul Kymetler Borsas'n konu alan bir haber yaymlad. "stanbul'un borsasnn bir tek eksii var, o da hisse senedi" bal altnda yaymlanan haberde, borsada ilemlerin ok hareketsiz getii belirtilerek, "Yatrmclar, farelerin koridorlarda amasz dolat gibi, bir odadan dierine girip kyor" denildi. MKB'nin hisse senetlerinin, alfabetik srayla satlan ilk borsa olduunu vurgulayan gazete, zal'n serbest piyasa ekonomisi iin bir "gsteri alan" olmas amacyla, ylbanda "byk bir gsteri" ile kurulduunu kaydederek, borsa hakknda grt ilgililerin szlerine de yer verdi. Araclarn en iyi fiyat bulana kadar dolap durduunu yazan gazete, eski MEBAN Genel Mdr Mehmet Gn alka'nn da "Sizi biraz saf grdler mi, fiyat iki katna karrlar" dediini ifade etti. 1982 banker olaylarna deinilen haberde, nceden hisse senetlerinin hamburgercilerde dahi satldn belirterek u
308
gre yer verdi: "Bu nedenle, eski 'vahi dou' stili alverie yol amamak iin borsa ar disiplin altna alnd." 40 kaytl irketin hisse senetlerinin alfabetik srayla sata sunulduunu ifade eden The Wall Street Journal haberi, "Eer senedinizin srasn kazara atlayacak olursanz ertesi gn beklemek zorunda kalrsnz" deniliyor. Trk Liras'mn konvertibl olmamas nedeniyle yabanc hisse senetlerinin sata sunulmadna dikkat ekilen haberde, hisse senedi fiyatlarnn yalnzca datlan temettlere gre olutuu belirtilerek, borsa bankeri ilhan Izibelli'nin "irket krlar, i planlar gibi eylerle ilgilenmiyoruz," dedii belirtildi. zibelli, gazeteye verdii demete aynca u szleri syledi: "Eer, rnein Ko Holding hisseleri ok az sayda ise, mterilerimiz onlar satn alr ve sonsuza kadar saklar." (Cumhuriyet, 1986)
BEYAZ EVDE LENLERN SAYISI GZLEND M?
THE NEW YORK TIMES- Moskova Tp Kurulu, 3 ve 4 Ekim tarihlerinde isyanclarla Yeltsin'e bal birliklerin arasnda meydana gelen arpmalarda 144 kiinin ldn, 878 kiinin ise yaralandn bildiriyor. Ancak bu rakamlar renen Ruslarn ounluu, hkmetin l ve yaral saysn zellikle az gsterip gstermediini merak ediyor. ok sayda gazete, hkmetin aklamak istediinden ok daha fazla insann ldrlm olduu ve cesetlerinin gizlice gmld eklindeki sulamalara yer vererek bu spekalsyonlar besliyor. Yeni Gnlk Gazete'de yakn tarihte yaymlanan bir makalede ayaklanma srasnda 1052 kiinin ld yazyordu. Savunma, Gvenlik ve iileri Bakanlklar szcleri ortaya atlan iddialarla ilgili herhangi bir yorumda bulunmad. Bu yksek rakamlar destekleyecek herhangi bir kant yok. Ancak Yeltsin'in karsndaki politikaclar da medyann kukularn paylayor. Mikhail Gorbaov, "Halk kiminle kar karya olduunu ve yetkililerin insan hayatna ne deer bitiklerini anlad. Politik
309
Temel Gazetecilik
hesaplamann sz konusu olduu durumlarda insan hayatn gz nne almadklar ortaya kt" dedi. En ok zerinde durulan nokta, Rus Parlamentosu'nun binas Beyaz Ev'de neler olduu? 4 Ekim sabahnda iileri Bakanl'na bal birlikler, binay bombalamaya baladnda ieride 1500 kii bulunduu sanlyor. 18 katl binann pencerelerinin byk ounluuna ate edildi. st katlar saran yangnn ise ertesi sabaha kadar sndrlemedii biliniyor. Birliklerin labirent benzeri binada ve altndaki tnellerde sa kalan insanlar kurtarmak iin srdrdkleri almalar bir haftada tamamlanabildi. Yeni Gnlk Gazete'nin bildirdiine gre Beyaz Ev'de arpanlardan biri binada 415 ceset bulunduunu iitmi. Konsomalskaya Pravda gazetesi ise yaknlardaki bir binada en azndan 200 kiinin ldrldne tanklk etmi birinin szlerine yer verdi. Moskova Haber gazetesi cesetlerin yeralt tnellerinden tanarak hemen yaklmaya gtrlm ya da Beyaz Ev'in iinde yok edilmi olabileceine inanyor. Ancak bu bilgilerin kaynaklar henz saptanabilmi deil, ayrca u ana kadar aralarndan dorulanan bir haber de olmad. Bamsz Gazete, Nikolai Nikitenko adnda igal srasnda Beyaz Ev'e sk sk girip kan birinden gelen bir mektubu yaymlad. Nikitenko, mektupta binay savunmak amacyla Saint Petersburg'dan gelen 36 kiiden hibirinin hayatta olmadn yazyor. Ancak resmi makamlar tarafndan aklanan l listesi Moskova blgesi dndan gelen 18 kiinin adna yer veriyor. Nikitenko, ayrca Beyaz Ev'deki yangn srerken pencerelerde grlen itfaiyecilerin baz insanlara gre yzlerce cesetin yanmasn beklediklerini belirtiyor. Ancak tm bunlara karn nceden inanldndan daha ok insann kaabilmi olduuna dair deliller var. Sa kurtulan birka kiinin belirttiine gre, ok sayda isyanc binann altnda bulunan ve kentin deiik blgelerine uzanan tnellerden kamay baard. Aralarnda datlan Parlamento'nun Bakam ve ayaklanmaya nderlik etmekle sulanan eski Bakan Yardmcs
Aleksander V. Rutskoy'un da bulunduu pek ok kii binann ortasndaki geni holde pencerelerden uzakta topland. Yetkililer, speklasyondan dolay rahatsz olmua benzemiyor. Tp Kurulu szcs olan Igor F. Nadezdin, "Bu her zaman karlalan bir durum. Bir sr ceset grdklerini hatta kendilerinin de baz cesetleri gmdklerini iddia eden insanlar hep olur. Ancak Moskova'daki politik durum yle ki hi kimsenin ceset saklamasna gerek yok. Yeltsin, kendi yaptklarnn gerekli olduunu kantlamak iin olaylarn ok kanl bir boyuta vardn gstermek zorunda. Rutskoy ve Hasbulatov ise, Yeltsin'in bir canavar gibi davrandn, doktorlarn l ve yaral saysn saklamaya almadklarn ispatlamak zorunda" diyor. ' (Cumhuriyet, Kasm 1993)
BOMBALI SALDIRI TEHDTLER
D Haberler Servisi- Kuzey irlanda bar anlamasna kar olan Cumhuriyeti rgtn birletii ve yeni saldrlar hazrlnda bulunduu bildirildi, ingiltere'de yaymlanan The Times gazetesinin kimlii belirtilmeyen istihbarat kaynaklarna dayanarak verdii haberde, farkl gruplardan 100 kadar terristin, rlanda Cumhuriyet Ordusu (IRA) iindeki 3 ana grubun kurduu ittifakn belkemiini oluturduu belirtildi. Gazetenin haberine gre "Oglaigh na hEireann" adndaki yeni oluumda irlanda Kurtulu rgt (IRA), bu rgtten ayrlan Gerek IRA ve Srekli Ira gruplar yer alyor. Bu gruplardan 100 kadar militann belkemiini oluturduu Oglaigh na hEireann'm irlanda Cumhuriyeti ve Kuzey irlanda'da yandalar bulunuyor. Geen yl 29 kii lmt rgtn en gl olduu yer ise rlanda Kurtulu rgt'nn de (IRA) kalelerinden birisi saylan snrdaki Dundalk kenti. Yeni oluumun en byk grubu Gerek IRA, geen Austos aynda 29 kiinin lmyle sonulanan Omagh saldrsndan sorumlu tutuluyor.
Temci Gazetecilik
Bu rgl olayn hemen ardndan atekes ilan etse de bir yandan da yeni terr eylemlerinde bulunmak zere yeniden yapland ynnde bilgiler vard, ingiliz Gizli Servisi MI5, 1997 ylndaki atekesten sonra asl tehlikenin IRA'dan deil, bu rgtten ayrlan gruplardan geleceini kaydetmiti. Uzmanlara gre, ngiltere ve irlanda hkmeti ile IRA'nn siyasi kanad Sinn Fein arasndaki bar grmelerinin beklenen sonucu vermemesi rgtn yeniden iddete ynelmesinde nemli rol oynuyor. Bu arada, terr eylemlerini Kuzey irlanda yerine, ngiltere'ye ynelten Oglaigh na hEireann, bylelikle sempatizanlarn da kaybetmemi olacak. Saldr iin ingiltere'nin zellikle de bakent Londra'nn seilmesinde bir baka nedenin ise burada i yapan uluslararas byk irketleri karmak olduu belirtiliyor. (Cumhuriyet, Austos 1999)
200 milyar Trk Liras ve daha yukars R. Ko, Sabanc, Karamehmet (ukurova Holding), Yaar (Yaar Holding), Eczacba, Dinkk, Yazc (Anadolu Endstri), Haznedarolu (Kutluta), Koak (Kutluta), Ercan (Ercan Holding), Tara (Enka), zilhan (Anadolu Endstri), Snmez (Snmez Holding), Sezai Trke (STFA), Feyzi Akkaya (STFA), Kamhi (Profilo Holding), ahenk (Dou Grubu), Kocabyk (Borusan), Narin, Bodur, Boyner (Altnyldz), Gaziolu (Orta Anadolu TA), Yrcah, ifti (iftiler Holding), lker. 200-100 milyar Trk Liras Akallar (Tekfen), Akn (Akm Tekstil), Alaton (Alarko), Berker (Tekfen), Salahattin Beyazt, armkl, olakolu (olakolu Metalrji), avuolu (BS), Nezih Dural, Eken (Berdan Tekstil), Elginkan, Garih (Alarko), Gkyiit (Tekfen), Grsel (Kiska naat), Hattat (Hema Holding), Kanatl (Eti Biskvi), Koman, Menteolu, zakat (Etibank), zbucak (zbucak A), zsaruhan (Meta), Erol Simavi, Toprak (Toprak Holding), Ulusoy, Yurtu (lzda). 100-10 milyar Trk Liras aras Acman (Man Ajans), An (Bia), Arar (Atlas Hal), Murat Bayrak (Sancak Tl), Beikiolu (Beikiolu A), Bezmen, Burla, Cankurtaran, Cerraholu, Cevahir (Mteahhitlik), Dedeman, Drst (Alo-Mintaks), Ekinci, Eliyeil, Esin (Esin Nakliyat), Eskiyapan (Birlik Mensucat), Gler (Cihan Elektronik), Hakko (Vakko), Has (Otomarsan), Ik (klar Holding), Kalkavan, Kavala, Komili, Konukolu (Gaziantep plik), Koray (Koray naat), Kurtu (Yldz Tekstil), Makzume (Deniz Nakliyat), Menger, Mimarolu (Tbank), Okan (Beslen Makarna), Onur (Mteahhitlik), zdoyuran (Un ve rmik), zkseolu (Entes inaat), ztemir (Gmsy), Piyale, Sara, Sadkolu, Sapmaz, Haldun Simavi, Sivri (lzda), Soyak (Soyak inaat), Szen (Transtrk) Szer (Sper D Ticaret), Tatlc (Ihracat-Diyarbakr), Tacirolu (Peysan), Topba, Turgut (Fako la), Yamantrk, Yalman (Tatko), M. Ali Ylmaz (Tek-Art Holding). !
I v '
Baka yayn organlarnda kan haberlerin redaksiyon yoluyla tekrar dzenlenerek kullanm, daha ok yer ve zaman doldurmak iin yaplmaktadr. Yaplan iin gvenilir olmas kesinkes zorunludur. Trk gazeteciliinde de bu yola bavurulmas olaandr. Genel uygulama ise haberi kullanlan yayn organnn belirtilmesi eklindedir.
Servetlerinin miktarn kendileri de bilmiyor TRKYE'NN 100 ZENGN

.
Nokta dergisi, Trkiye'nin en zenginlerinin, ABD'nin en zenginlerini gsteren listenin ortasnda yer almay baardklarm yazyor. Haftalk Nokta dergisi, "En zengin 100 Trk" listesini yaynlad. Listedeki aileler, 10 milyar liradan balayp, 200 milyar liray da aan servetleri denetliyorlar. Dergi, "Trkiye'nin en zenginlerinin, ABD'nin en zenginlerini gsteren listelerin ortasnda yer almay baardklarn" yazyor. "En zengin 100 Trk" olarak verilen liste yle:
312
313
Temel Gazetecilik
Tam rakam verilemiyor Nokta, byk servet sahibi ailelerin servetlerinin miktarn kendilerinin de bilmediini belirtiyor. Dergiye gre, "En zengin 100 Trk, 10 milyar liradan balayp, 200 milyar lirann zerine kan servetleri denetliyor. Balarnda Ko ve Sabanc ailelerinin yer ald sperlerin sahip olduu servetin toplam deerini, bata kendileri ve yaknlar olmak zere kimse bilemiyor. Trkiye'nin kaymak tabakasn oluturan bu 20-25 ailenin mallar, mlkleri, yatrmlar, itirakleri hakknda bir rakam verebilmek, tahmin olarak bile mmkn deil...." Nokta'ya gre, "Zenginlerin nasl yaadklar hakknda kamuoyunda olumu baz dncelerin o kadar geerli olmadn ortaya koyuyor. Sper zenginler, elbette kendi yksek dzeylerinin erevesinde, ama kendilerinden beklenmedik ekilde ll, hatta mazbut yayorlar. Pek az vakit ayrabildikleri zel hayatlarn evlerinde, aileleriyle, ocuklar, torunlaryla birlikte yaamay tercih ediyorlar. Gazetelerde boy gsteren o su gibi para harcayan apknlar, gece hayatna, ikiye, kumara, kadna dkn 'dinamik' insanlar aslnda en zenginler arasna girmekten uzak kiiler..." (Milliyet, 8 Haziran 1986)
FSUNOLU'NDAN OK AIKLAMA Serdar CANDAR Kara Kuvvetleri eski komutan, emekli Orgeneral Muhittin Fisunolu, Orgeneral Doan Gre'in Genelkurmay Bakanl iin kendisine eref sz verdiini syledi. 30 Austos tarihinde Kara Kuvvetleri Komutanl'ndan emekli olmasyla ilgili grlerini, yarn kacak olan haftalk Ekonomi Politika Dergisi EP'ye aktaran Fisunolu, 10 Nisan 1994'te Gre'in kendisini ardn belirterek, aralarnda geen konumay yle aktard: "O zaman sayn zal daha sad. Genelkurmay Bakan, 'Ben bu yl ya haddinden emekli oluyorum. Zaten yorgunum
314
da. Babakan Sleyman Demirel ve Milli Savunma Bakan Sayn Ayaz ile grtk. Siz bu sene Genelkurmay Bakan oluyorsunuz. Hayrl uurlu olsun' dedi. Kendisinin uzatmay kabul etmeyeceine dair de eref sz verdi. Arkasnda da 'Senin de mddetin bitince uzatmayacana dair eref sz vermeni istiyorum' dedi. Ben de 'Tabii' dedim ve ayrldk." Nisan'da byle bir sz verilince beklenti iine girdiini ifade eden Fisunolu, bu beklentinin gereklememesinden ve teamln olmamasndan dolay zldn belirtti. sene Kara Kuvvetleri Komutanl yapan birisinin doal olarak byle bir beklentiye gireceini vurgulayan Fisunolu bu uzatmann Anayasal olarak da tartldm ve daha sonra Anayasa Mahkemesi'nin bu Kanun Hkmndeki Kararname'yi iptal ettiini syledi. Fisunolu, bu kararn kendi kiiliine ynelik olup olmad yolundaki bir soruya ise, "Demokrasilerde kiiler iin kanun karlmaz, fevkalade bir durum olur. Bu ahsi uygulamalar ise geriden gelenlere kt rnek olur" dedi. Kara Kuvvetleri Komutanl'na atandnda yaplan yorumlarn bu konuda bir etkisinin olup olamayacana ilikin soruya ise Fisunolu u yant verdi: "Benimle ilgili 'askeri rejime taraftar o gelirse rejim tehlikeye girer veya ihtilal yapar' gibi grler ileri srld. Bunlarn hepsini reddederim. Ben demokrasiden ve hukuktan yana bir insanm. Benim yapm insancl, iir yazan, merhametli bir yapdr." Gre'in sznden niin vazgetiine ilikin soru zerine Fisunolu, "Bana, rmak geilirken at deitirilmez dendi. Yani terrle ilgili olarak. Ben unu ifade edeyim: Irmak geilirken at deitirilse idi at rma daha abuk geerdi" diye konutu. Gneydou sorununun halledilebilecek bir sorun olduunu belirten Fisunolu, "Yeter ki stratejisi iyi tespit edilsin. Gerek stratejiler, gerekse konseptler sk sk deimez ve bunlar ortaya dklmez" dedi. Gneydou konusunda ncelikle dardaki batakln kurutulmas gerektiini kaydeden Fisunolu, "Bizi en ok ilgilendiren Almanya'dr. nk orada terristler kolaylkla yeerebiliyor. Daha sonra Suriye ile Iran gelir. Onlardan korkacak duru3'5
Temel Gazetecilik
mumuz yok. Suriye'nin yakn tarihine bakarsak hangi zaferi kazanmtr? Golan tepelerini bile srail'e kaptran Suriye Trkiye ile baa kacak durumda mdr? israil metoduyla da iersi temizlenir ve bu i iin en iyi metoddur" dedi. Fisunolu EP Dergisi'ne ayrca Medyum Memi olayndan, MT ve psikolojik savaa, Eref Bitlis'in lmnden Cem Ersever olayna kadar birok deiik konuda ayrntl aklamalarda bulundu. (Milliyet, 30 Kasm 1993)
HRACATTA KDV VURGUNU ANKARA (AA)- Maliye Bakanl denetim elemanlar, ihracatlarn katma deer vergisi (KDV) iade taleplerinin yzde 228'inin sahte ve yanltc belgelere dayandn belirledi. Maliye Gelirler Kontrolrleri Dernei'nin "Vergi Sorunlar" dergisinde yer alan aratrmaya gre, son yllarda toplanan KDV iinde, iade edilen vergi miktar yksek dzeylere ulat. stanbul'daki iade sonularn da deerlendirmeye alan aratrmaya gre, bu ilimizde ihracatlar 1997 ylnda 135 trilyon 697 milyar lira, 1998 ylnda da 238 trilyon 486.7 milyar lira tutarnda KDV iadesi talebinde bulundu. Buna karlk, nakit ve mahsup yoluyla ihracatlara 1997 ylnda 106 trilyon 957.4 trilyon 866.6 milyar lira tutarnda KDV iadesi yapld. Bylece, son iki ylda 374 trilyon 183.7 milyar liralk iade isteminin 304 trilyon 824.1 milyar liralk blm karland. istanbul'da dahilinde alman KDV rakamlarna gre, 1997'de toplanan verginin yzde 23.5'u, 1998'de ise yzde 23.2'si ihracatlara geri verildi. Suistimal olaylar Bu arada Maliye Bakanl denetim elemanlarnn KDV iadesi inceleme sonular, bu alandaki suistimal olaylarndaki art da gzler nne serdi. KDV iadelerine ilikin en fazla inceleme yapan denetim birimi olan gelirler kontrolrlerinin 1995 yl
316
denetimlerinde yzde 5 olarak ortaya karlan suistimal oran, 1997 ylnda yzde 10, 1998 ylnda ise yzde 31.7 olarak belirlendi. 1998'de 251 rapor dzenleyen gelirler kontrolrleri, 11 trilyon 712 milyar liralk KDV iadesi dosyasn inceledi ve 3 trilyon 721 milyar liralk iade talebinin yanltc ve sahte evrak ile dier nedenlerle reddine karar verdi. Maliye mfettilerinin son iki ylda gereketirdikleri KDV iadesi incelemelerinde ise istenen iadenin 1997'de yzde 32.8'lik, 1998'de ise yzde 25.2'lik blm haksz bulundu. Vergi denetmenlerinin incelemelerinde de reddedilen KDV iadesi oran 1997'de yzde 1, 1998'de ise yzde 8.1 olarak belirlendi. Nakit iadeden vazgeilsin Aratrmada, mevcut sorunlarn halli iin nakit iade sisteminden derhal vazgeilmesi gerektii belirtildi ve devletten para alma esasna gre kurulmu sistemden beslenen, paravan irketler ortaya kt kaydedildi. Nakit iade yerine mahsup sisteminin getirilmesi istenen aratrmada ihracatlara sz konusu tutarlarn gelir, kurumlar, KDV ve muhtasar vergi borlar yannda sigorta borlarnn mahsubu yoluyla denmesi nerildi. Aratrmada, sz konusu uygulamann belli sektrlerdeki sahte ve yanltc fatura kullanmn ortadan kaldraca ve sektrde ciddi alan imalat ve ihracat firmalarn desteklenmesi yolunu aaca da vurguland. Aratrmada ayrca, sahte ve muhteviyat itibaryla yanltc belge kullanmnn en fazla tekstil ve konfeksiyon sektrnde olduu, buna da ana retim merkezlerinin belge dzeni asndan yeterince denetlenememesi ve ithal hammaddenin gerek fiyatlarn ok altnda bir rakamla gmrk girilerinin yaplmasnn yan sra, kr marjnn iki kat KDV alnmasndan kaynakland ifade edildi. (Milliyet, 4 Austos 1999)
1
I
Kendi Gazetecilik Kuruluunca Daha nce Verilmi Haberin Gelitirilmesi veya Birletirilmesi Haberi oluturan olayda gelime grlmesi, redaksiyon yoluyla dzenlenebilmektedir. Redaksiyon, bu bakmdan haberlerin gelimesi ve devamn deerlendirebilmek ynnden iyi bir ilem olarak karmza kmaktadr. Haberlerin gelimesini gsterebilmek ynnden haber deerini yitiren etkenler atlmakta, deerini koruyanlara yenilikler ve gelimeler eklenmektedir. Haber, bu ekilde hem gelimekte hem de yeni bir hava ve anlayla tekrar sunulmaktadr. Daha baka deyile, haber tazelenmektedir. Bu gibi haberlere gazeteciler arasnda ikinci gn haberi dendii de olmaktadr.
sonra tankerde yangn ktn bildirerek, unlar kaydetti: "Tankerde yangn kmas zerine mrettebatn Abu Dabi'nin kuzeyindeki Das Adas'na tahliyesine balanld renilmitir. Saldrnn renilmesini mteakip Dileri Bakanl bilgi derlemesi iin gerekli giriimleri balatm bulunmaktadr. Trk Hkmeti uluslararas hukukun yeni ve vahim bir ihlalini tekil eden sivil ve masum bir hedefi milletleraras sularda vurmak suretiyle can ve mal kaybna yol aan bu saldry iddetle knar." Kaptann evinde yas Bombalanan tankerde len kaptan Ouz Birgler'in zmir'de bulunan ailesi haberi gazetecilerden rendi. Kaptann 8 aylk hamile ei Fign Birgler'den lm haberi gizlendi, sadece yaral olduu bildirildi. Kaptann kaynpederi Cengiz Kaynak ye konutu: "Kzmla bir buuk yllk evliydiler. Biz, Ouz'un gitmesini istemiyorduk. Zaten bir sre nce grevinden istifa etmiti. Tanker sefere knca tekrar gitti. Gitme dedik, dinlemedi. Olum gibi severdim." len kaptann kaynpederi, birka gnden beri huzursuz olduklarn belirterek: "Hanmla sk sk konuuyorduk, iimize mi dodu nasl bilmiyorum, ama kt bir olay yaayacamz sanki hissetmitik" dedi. (Milliyet, 21 Nisan 1986) len 3. kaptann cesedi hl gemide ATLAS-1 SND Yaral svari Mustafa Varol ve Ramazan Acar'n ayak topuklarnn krk olduu bildiriliyor.
STIHBARAT SERVS
ATLAS-1 YANIYOR
MLLtYET HABER MERKEZ
Basra Krfezi'nde seyreden Atlas-1 tankerine yaplan roketli saldr sonucu geminin 3. kaptan Ouz Birgler ld, kaptan Mustafa Varol bandan, elektrik zabiti Sinan Kayalar ile Ramazan Acar adl gemici de bacaklarndan yaralandlar. Daha nce 2 Mart'ta da saldrya urayan Atlas-1'de ikinci kaptan lmt. Birleik Arap Emirlikleri haber ajans "VVampress", geminin Suudi Arabistan'n Ras Tannurah Liman'ndan ykledii 138 bin ton petrol Trkiye'ye getirmek iin yola ktn, Abul Bukkus petrol dolum tesislerinin 25 kilometre gneyinde Iran sava uaklarnn saldrsna uradn bildirdi. AP ajans da saldry ran uaklarnn yaptn syledi. Haber verildiine gre, gemi mrettebat gemiyi terk ederken kurtarma gemileri, yangnn petrol depolarna sirayet etmemesi iin youn aba gsteriyorlar. Dilerinin aklamas te yandan Dileri Bakanl Szcs Yalm Eralp, saldrdan
318
Basra Krfezi'nde nceki gn iran'a ait olduu sanlan sava uaklarnn saldrsna urayan Atlas-1 tankeri Abu Dabi'ye ekiliyor. Bir kiinin ld, kiinin de yaraland saldrda tankerin yaam mahallinde kan yangn sndrld.
319
Temel Gazetecilik
Telefon ile dn grtmz tanker mrettebat durumlarnn iyi olduunu bildirdi. Ba paralanarak feci ekilde len nc kaptan Ouz Birgler'in cenazesi hl geminin yaam mahallinde bulunuyor. Tanker yacs Efendi Getla, dn saldry yle anlat: "Muhtemel bir saldrya kar btn gece uyank kalmtk. Bir ksm mrettebat geminin knda, bir ksm yaam mahallindeyken sabah saat 09.50'de bir uak grnd. Biz normal bir uu zannederken birden sancak tarafna drt bomba attn grdm. Ancak bombalar yaklak 30 metre kadar aa dt. (Milliyet, 22 Nisan 1986)
KREMLIN'1 GAL ARISI Olaylarn trmanmas zerine Moskova dnda bekleyen tankl birlikler bakente girerek kilit noktalar tuttu. Yeksin, Moskova'da olaanst durum ilan etti. Hasbulatov, olaanst durumu tanmadn belirtti ve yandalarn Kremlin'i igale ard. CLINTONDAN DESTEK Washington, Moskova'daki gelimeleri kaygyla izlerken, Bakan Clinton, Yeltsin'e desteini yineledi. (Milliyet, 4 Ekim 1993)
Komnistler askerlere saldrp TV binasn igal etti. Yeksin, duruma hkim MOSKOVA'DA SYAN Cenk BALAMI/MOSKOVA KANLI ATIMA Devlet Bakan Yeltsin'in parlamentoyu feshetmesiyle balayan gerginlik, 12. gnnde yerini kanl atmaya brakt. Bakent Moskova sokaklarnda feshedilen parlamentonun lideri Ruslan Hasbulatov nderliindeki binlerce komnist gsterici gvenlik kuvvetlerine saldrya geti. Askerlerin de karlk verdii atmalarda 8 kii oldu, 100 kii yaraland. atmalar esnasnda iileri Bakanl'na bal zel birlik mensubu 200 kii silahlaryla beraber Hasbulatov saflarna geti.
RUTSKOY DA SAHNEDE
KANLI ZAFER Direnen parlamentoya yldrm baskn: ok sayda l var... Hasbulatov ve Rutskoy teslim oldu Cenk BALAMI Moskova Sava'nda TANK ATE Rusya Devlet Bakan Yeltsin'e bal birlikler, sabah saatlerinde parlamentoya kar tank ve top ateiyle saldrya getiler. Binann 13. katnda yangn kt. Ardndan zel parat birlikleri ieri girdi ve stnl ele geirdi. Direnii parlamenterler ve Yeksin muhalifleri, binay kat kat savunarak st katlara ekildiler. TUTUKLAMA Parlamento Bakan Hasbulatov ve Devlet Bakan Yardmcs Rutskoy tutuklamaya direnmedi. Rusya hkmetinin iki lidere de zarar verilmeyeceini garanti ettii belirtildi. 500 L Parlamento iindeki iddetli arpmalar ve yangn srerken, aklama yapan Yeltsin'in askeri danman General Volkogonov, bina iindeki muhaliflerden yaklak 500 kiinin ldn syledi. Parlamento binasndaki tm askeri sorumlular tutukland. Rusya TV'si, TV binas evresindeki atmalarda 64 kiinin ldn duyurdu. SON DARBE Baskn operasyonunu Kremlin'den izleyen Yeksin, Moskova'da gece sokaa kma yasa koydu. Muhalif liderlerin grme talebini reddetti. Ve, aralarnda Pravda'nn da bulunduu birok muhalif gazeteyi kapatt.
32I
Parlamentonun Devlet Bakanl'na atad Rutskoy'un ars zerine gstericiler Moskova Belediye Bakanl binasn bir sre igal ettiler. 2 bin kadar gsterici ise TV merkezinin bulunduu binay bast. Basknla birlikte, dier cumhuriyetlere de yayn yapan TV kesildi. 3 saat sren atmalar sonucu Yeltsin'e bal birlikler binay geri ald.
320
Temel Gazetecilik
Yeltsin kuvvetlerinin, Parlamento'ya saldrs Trkiye saati ile 06.00'da balad. Zrhl birlikler, kendilerine molotof kokteyli atan gstericileri kolaylkla geip, Parlamento binas nne geldiler. Gzlerimiz binaya dnmt ki, iddetli bir patlama ile kendimizi yerde bulduk. On metre ilerimizdeki tank, ilk atei amt. Ayn anda dev bina salland, mermer paralar havaya uutu, kara bir duman ykseldi. Halk Parlamento binasna doru kouyor, adeta ma seyreder gibi, olup bitenleri karmamaya alyordu. Silahlar patlad anda insanlar kendilerini yere atyordu. Biri, bir daha kalkamad. Gzlerimin nnde, ensesinden vurulan bir kadn cansz yere serildi. (Milliyet, 5 Ekim 1993) Haberin gelimesi ynnden ikinci gn as kullanlacaksa, haberine gre kullanlan girite ya renkli haber girii ya da aklayc bir girie yer verilebilir. Aslnda, eski haberin yeniletirilmesi, tazelenmesi ilemi yapldndan, zellikle anlaml ve nemli yeni noktalarn girite kullanlmas gerekmektedir. zellikle yeni yazlan giriin yapay sonular yaratmamas iin byk dikkat gsterilmelidir.
TE MUCZE
zne sapland. lklar zerine arkadalar kurs yneticisi Nuri marka'ya durumu bildirdiler. Ynetici Nuri narka, musluu 15 dakika iinde skerek renciyi gznde musluk olduu halde Konya Devlet Hastanesi'ne gtrd. Abdullah Durukan, gz servisinde hemen ameliyat edildi. Op. Dr. Ali Turgay zdemir ve ekibi tarafndan baarl bir operasyonla gzndeki musluk karld. Bir sre youn bakma alnan Abdullah Durukan, narkozun etkisinden kurtulduktan sonra, "Neredeyim, bana ne oldu?" diyebildi. Operasyonu gerekletiren Dr. Ali Turgay zdemir "ocuk bize geldii zaman gzne musluk oturmutu. Hemen ameliyata aldk. Gz kapa kenarn keserek musluu gznden kardk. Byk bir ihtimalle gzn grebileceine inanyorum. On yllk meslek hayatmda gze ta kamas, abuk saplanmas gibi olaylara tank oldum ama bylesine ilk kez rastladm. renci, gzne musluk saplannca hareket etmeden durmu olabilir. Aksi halde gz kurtarmamz mmkn olmazd." Musluk anahtaryla musluu yerinden sken kurs yneticisi Nuri narka ise olay yle anlatt: "ocuklar koarak bana geldiler ve durumu bildirdiler. Hemen yanna gittim. Abdullah adeta emeye yapmt. Kendisine hareket etmemesini ikaz ettim. Musluk anahtarn alp musluu skmeye baladm. 15 dakika iinde musluu yerinden sktm. Sonra da hastaneye gittik. Eer telalanm olsaydk veya Abdullah can acs ile hareket etseydi gz kard." (Hrriyet, 9 Mays 1986)
KONYA (rha)- Kuran kursu rencisi 15 yandaki Abdullah Durukan, dengesini kaybedince su itii musluk gzne sapland. Gznde, yerinden sklen muslukla Devlet Hastanesi'ne gtrlen Abdullah Durukan 30 dakika sren ameliyatla kr olmaktan kurtarld. Olay, dn saat 11.00 sralarnda meydana geldi. Sedirler Caddesi'ndeki Kuran kursunun rencisi Abdullah Durukan, arkadalaryla birlikte tenefse kt ve ders zili alnca aceleyle emeye koup su imeye balad. Acelecilii nedeniyle dengesini kaybeden Abdullah Durukan ne doru dt ve musluk g322
Gzne musluk saplanan rencinin sarglar bugn alyor ABDULLAH'IN MNNET BORCU Trk tbb asndan adeta mucize gerekletiren Opr. Dr. zdemir, Abdullah'n gzne saplanan musluu baarl bir ameliyatla karmt. KONYA (hha)- renim grd Kuran kursunda, emeden su
323
Temel Gazetecilik
ierken gzne musluk saplanan 15 yandaki Abdullah Durukan, baarl bir ameliyatla gzndeki musluu karan Opr. Dr. Ali Turgay zdemir'in elini perek teekkr etti. Trk tbb asndan byk bir baar saylan ameliyat gerekletirerek adeta bir "mucize" yaratan Opr. Dr. zdemir, sarglarn bugn alacam belirtti. Sedirler Caddesi'ndeki Kuran kursunda perembe gn saat 11.00 sralarnda meydana gelen olayda kurs rencisi Abdullah Durukan, ders zilinin almasndan sonra aceleyle emeden su ierken, zerine 13 yandaki Cengiz Er isimli renci dm ve olay sonucunda musluk gzne saplanmt. Kurs yneticisi Nuri narka, musluu byk bir dikkatle yerinden skm ve Abdullah Durukan' gznde muslukla Konya Devlet Hastanesi'ne yetitirmiti. Gze saplanan musluk, baarl bir ameliyatla karlmt. Opr. Dr. Ali Turgay zdemir'in bakanlnda kran Yarar, Azize Oksit ve Birsen Ylmaz'dan oluan ekibin gerekletirdi ve 30 dakika sren baarl ameliyatla gze saplanan musluk karlmt. Konya Devlet Hastanesi'nde heyecanl bekleyi srerken ameliyat gerekletiren Opr. Dr. Ali Turgay zdemir, "Abdullah'n gznn greceine inanyorum" dedi. (Hrriyet, 10 Mays 1986)
"Gryorum... Gryorum..." Tp bir mucize gerekletirmiti. Ameliyat ekibi birbirini kutlarken, Abdullah Durukan, sevin gzyalar dkyordu. Gnler sren heyecanl bekleyi mutlu sona ermiti. Sol gzndeki sarglar karldktan sonra ameliyat gerekletiren ekibin efi Opr. Dr. Ali Turgay zdemir'in parmaklarn gstererek sorduu saylar tek tek doru ekilde cevaplandran Kuran kursu rencisi Abdullah Durukan, "Net olarak gryorum, krler olsun, gzm kazadan nceki gibi gryor. Herkese teekkr ederim" diyerek sevincini dile getirdi. Opr. Dr. Ali Turgay zdemir, musluun gz ukurunun stndeki ksma dayal olmas nedeniyle ameliyatta baar saladklarn belirtti, "Bu durum gzn byk hasar grmesini nlemi. Aslnda byk bir soukkanllkla musluu yerinden skmeyi baaran ve Abdullah'n korkusuna ramen onu sakinletirebilen Kuran kursu yneticisi Nuri narka'y kutlamak gerekir" diye konutu. Abdullah Durukan'n sarglar aldktan sonra grebildiini duyan tm yaknlar Devlet Hastanesi'ne akm etti. Abdullah Durukan' ziyaret etmek iin hastane koridorlarn dolduranlar, "Sevincimiz sonsuz" dediler. Hastane yetkilileri, Abdullah Durukan'n 15 gn iinde hastaneden taburcu edileceini bildirdiler. Nasl Olmutu? Sedirler Caddesi'ndeki Kuran kursuna devam eden 15 yandaki Abdullah Durukan, geen perembe gn ders zilinin almasndan sonra emeden su imek istemi, ancak acele yznden arkada 13 yandaki Cengiz Er kendisine arpmt. Bu srada muslua kafas vuran Abdullah Durukan'n sol gzne musluk saplanmt. (Hrriyet, 11 Mays 1986)
"GRYORUM, GRYORUM..." KONYA (hha)- Opr. Dr. Ali Turgay zdemir, Konya Devlet Hastanesi'nde 15 yandaki Abdullah Durukan'n sol gzndeki sarglar usta parmaklaryla karrken, etraf derin bir sessizlik sarmt... Herkes heyecanl bir bekleyi iindeydi. Sol gzne saplanan musluk, Konya Devlet Hastanesi'nde gerekletirilen baarl bir ameliyatla karlan Abdullah Durukan'n bu gznn grp grmeyecei imdi belli olacakt. Odadaki derin sessizlik birden 15 yandaki Abdullah Durukan'n yrekten gelen ve herkesi sevince boan lyla bozuldu...
324
325
TAKSM'DE CANLI BOMBA DEHET stanbul Haber Servisi- Taksim Meydan'nda stanbul evik Kuvvet ube Mdrl'ne bal polislere ynelik yaplan intihar saldrsnda eylemi gerekletiren kadn lrken 3' polis olmak zere 10 kii yaraland. Polis, olay yerinden kat kaydedilen bir kiinin eklini belirlerken pheli grd yaklak 30 kiiyi gzaltna ald. Emniyet Genel Mdrl geen gnlerde tm emniyet mdrlklerini "PKK'nin 52 canl bomba"snm bulunduu konusunda uyarrken istanbul'da ilk "canl bomba" saldrs dn saat 12.40 sralarnda Taksim Meydam'nda srekli grev yapan evik kuvvete kar dzenlendi, istanbul Emniyet Mdrl evik Kuvvet ube Bdrl'ne bal otobsler ile bir panzerin sabit nokta olarak bekledii Taksim Cumhuriyet Ant ile istiklal Caddesi arasndaki alanda meydana gelen saldr 20 yalarndaki bir kadn tarafndan gerekletirildi. evik kuvvet grevlileri srtnda bir antayla kendilerine ynelen bir kadn otobslere 20 metre mesafede durdurdu. Nbeti polis silah ekerek antay brakmas iin kadn uyarnca, kadn bir adm geri ekilerek ellerini kaldrd. Polisin kendisine yakamasn bekleyen kadn eylemci elinde tuttuu bombann pimini ekti. Meydana gelen iddetli patlama sonucu saldry gerekletiren kadn paralanarak lrken 3' polis olmak zere 10 kii de yaraland. Yerde kvranarak yatan yarallara baka bir bomba daha olabilecei kukusu zerine bir sre yaklalamad. Bomba ekibi ve ambulanslarn olay yerine gelmesinin ardndan, yarallar Taksim ilkyardm Hastanesi'ne kaldrld. Saldry gerekletiren kadnn cesedini ipe balayarak srkleyen polis, yapt inceleme sonucu patlamam 4 adet el bombas ve 7 fnyeyi etkisiz hale getirdi. Emniyet yetkilileri, intihar saldrs dzenleyen kadnn kimliinin belirlenmesi iin almalarn srdrldn belirtti. istanbul evik Kuvvet ube Mdrl'nde grevli polis memurlar Ylmaz Erdoan, Duran Gkek ve Mustafa Tokala, Taksim lkyardm Hastanesi'ndeki ilk tedavilerinin ardndan ili Etfal Hastanesi'ne sevk edildi. Yaralanan polislerin olaylara
326
kar evre illerden istanbul'a geici grevle getirildikleri renildi. CHP Kthane belediye bakan aday Yusuf Grlevik'in kz Ezgi Grlevik (11) ve yeeni idem Kl (19) ile Serpil Ercan, Alparslan Gktay, Gksal Uysal, Gnaydn Akn'n tedavileri sryor. te yandan patlamada yaralanan Esma Yurdakul adl yurtta ilk tedavisinin ardndan istanbul Terrle Mcadele ube mdrlne gtrld ve ifadesinin alnmasndan sonra serbest brakld. Kadn eylemciyle birlikte saldry gerekletirdii ne srlen 25 yalarnda, 1.70 boyunda, gr siyah sal, esmer bir kiinin de olay yerinden yaya olarak kat bildirildi. Ekli belirlenen ve Fenerbahe montu giyen saldrgann yakalanmas iin operasyonlar dzenleyen polis, 2'si Fenerbahe montlu yaklak 30 kiiyi pheli olduklar gerekesiyle gzaltna ald. Patlamann ardndan stanbul Emniyet Mdr Hasan zdemir, olay yerinde incelemede bulundu ve ardndan istanbul Valisi Erol akr ile birlikte yarallar ziyaret etti. Vali akr, patlamaya dinamitle glendirilmi bombalarn yol atn belirterek "Bu menfur tecavz polisimizin uyankl sayeside ok hafif atlatlmtr. Bu olay arife gn, Kurban Bayram'nm hemen ncesinde, terrn vahetinin ne boyutlarda olduunu gstermektedir" dedi. Maliye Bakan Nami aan ile Orman Bakan Arif Sezer de Taksim lkyardm Hastanesi'ne gelerek yarallar ziyaret etti. Babakan Blent Ecevit ise bombal intihar saldrsyla ilgili olarak "PKK'nin, gen kzlardan canl bomba olarak yararlanmas ne kadar insanlk d yollara bavurduunu gsteriyor" dedi. nsan Haklar Dernei (IHD) ile zgrlk ve Dayanma Partisi (DP) de yaptklar yazl aklamada, Taksim Meydan'nda gerekletirilen bombal saldry knad. PKK'nin canl bombalar daha nce Batman, Van, Adana, Sivas, Tunceli, Hakkri'de hedef setikleri yerlere ynelik olarak eylemler yapmlard. Saldrlar sonucu ok sayda yurtta, asker ve polis yaamn yitirmiti. {Cumhuriyet, 28 Mart 1999)
327
i
SALDIRININ ARDINDAK SMLER ARANIYOR
ALPER TURGUT
Taksim'de evik kuvvete ynelik bombal intihar saldrsn dzenleyen kadn terristin kimlii henz belirlenemedi. Bombann patlamas sonucu yaralanan 10 kiiden 5'i taburcu edilirken 3' polis memuru 5 yaralnn tedavisi Taksim lkyardm ve ili Etfal hastanelerinde sryor. Taksim'deki saldrnn zlmesi iin gvenlik glerinin 24 saat grev banda olduunu belirten stanbul Valisi Erol akr, Bakrky olaynn failleriyle, Mavi ar olaynn failleriyle, Mavi ar olaynn bir ksm faillerinin de yakalanmasyla son bir aydaki faili mehul saldrlarn zlm olacan syledi. istanbul'un "gbeinde" meydana gelen bir metropole ynelik ilk intihar saldrsnda yaralanan yurttalar yaadklar olayn okundan kurtulamad. Kthane ilkretim Okulu 7. snf rencisi kz Ezgi Grlevik (11) ile letiim Fakltesi 1. snf rencisi yeeni idem Kl'n patlama sonrasnda yaralanmas zerine hastaneye koan CHP Kthane belediye bakan aday Yusuf Grlevik yle konutu: "Kzm ve yeenim sinemaya gideceklerini syleyince izin verdik. Byle bir ey olacan bilemezdik ki. arapnel paralar yznden karnndan yaralanan kzm baarl bir ameliyat geirdi. Her ikisinin de hayati tehlikeleri bulunmuyor." intihar saldrsn gerekletiren kadn olarak duyulan, ancak yaklak 5 saat sonra patlamada yaralanan bir yurtta olduu anlalan Tunceli doumlu Esma Yurdakul (21) da bandan geenleri yle anlatyor: "Bir tekstil firmasnda sekreter olarak alyorum. Arkadam Serpil Ercan'la birlikte Taksim'e gezmeye gitmitik. Byk bir patlama, ardndan da iti ve kak meydana geldi. Bombann patlamasyla evreyi saran toz bulutu nedeniyle intihar saldrsn yapan kiiyi grmedim. Yarallar yerde kanlar iinde yatyordu. O ana kadar kendi yaralarmz fark edememitik. Yaralandmz anlaynca caddeye kadar yrdk. zel bir otomobile binerek Taksim ilkyardm Hastanesi'ne gittik." arapnel paras nedeniyle kolundan yaralandn belirten
328
Yurdakul, "Ayakta tedavi oldum. Daha sonra eitli birimlerden gelen polisler beni sorgulad. Ardndan da ad niversite olaylarna karan Esma Yurdakul'la olan isim benzerliim nedeniyle istanbul Terrle Mcadele ubesi'ne gtrldm ve parmak izim alnd. Susuz olduum anlalnca serbest brakldm" diye konutu. Bombal intihar saldrsnn grg tan Anadolu Ajans (AA) muhabiri Aftan Kulunyar ise yaadklarn yle anlatt: "Sraselviler'de oturuyorum. 16.00-24.00 saatleri arasnda altm iin ie gitmeden nce istiklal Caddesi'nde gezmek istedim. Birden byk bir patlama meydana geldi. Patlamann olduu Taksim Meydam'na kotuumda kadn biri polis be kiinin yerde yattn grdm. Yarallar ve olay yerini fotoraflarken sert bir cismin stne bastm. Ayam kaldrp yere baknca cismin kadnn antasndan yere den el bombas olduunu anladm. Hzla bombann olduu yerden katm. Birka dakika sonra olay yerine takviye olarak gelen polis, beni patlama alanndan uzaklatrd." Saldrda yaralanan polis memurlar Duran Gkek'in Taksim lkyardm, Ylmaz Erdoan ve Mustafa Tokala'm ili Etfal Hastanesi'nde tedavileri sryor, istanbul'a terr olaylarn zd. Hastanelerin n gn boyu Erdoan, Gkek ve Tokala' ziyarete gelen polislerle doldu. Taksim lkyardm Hastanesi'nde tedavi edilen yarallardan Serpil Ercan, Alparslan Gktay, Gnaydn Akn ve Gksal Uysal dn taburcu edildi. Muhtemel bir faciay uyankl sayesinde nleyen polis memurunu dllendireceini vurgulayan Vali Erol akr, dnyada nlenmesi en zor terrist eylemlerden birinin de "canl bomba" eylem tr olduunu belirtti. akr, Taksim'de nceki gn intihar eylemi dzenleyen kadnn kimlii ile ilgili olarak "Terristin kimlii kesinlemedii iin bir bilgi veremiyorum. Canl bomba olarak kimlii bilinen bir terrist olduu zannediliyor. Parmak izi aratrmas sonulandktan sonra salkl bir bilgi alabileceiz. Eylem tek kii tarafndan gerekletirildi. Ancak eylemin bir hazrlaycs, planlaycs ve ynlendiricisi bulunuyor. Bundan ncekiler nasl yakalandysa onlar da yakalanacaktr" diye konutu.
329
Temel Gazetecilik
Vali akr, saldry gerekletiren kii olarak ad emniyetten szdrlan Mardin Dargeit nfusuna kaytl 25 yandaki Sai : me Kh'la ilgili olarak "Hayr, o deil. Byle bir isim yok. Kuvvetle tahmin ettiimiz isim bu deil" dedi. (Cumhuriyet, 29 Mart 1999)
mlan ve patlamadan ele geirilen el bombalar, dinamit lokumlar ile fnyelerin, eylem iin krsal alandan yaklak 10 gn nce istanbul'a getirildii tespit edildi. Saldr tarihine kadar bir hcre evinde saklanan patlayclarn, eylem ncesi intihar saldrsn dzenleyen kadna teslim edildiinin belirlendii renildi. (Cumhuriyet, 31 Mart 1999)
CANLI BOMBANIN KML BELRLENEMED KADIN TERRSTN KML BELRLEND
stanbul Haber Servisi- Taksim Meydan'nda grev yapan evik Kuvvet ube Mdrl polislerine arife gn bombal intihar saldrs gerekletiren kadnn kimlii belirlenemedi. istanbul polisi, saldrnn ardndan dzenledii operasyonlar sonucu durumlarndan phelenilen ok sayda kiiyi gzaltna alrken "canl bomba"nn kulland patlayclarn 10 gn nce krsal alandan stanbul'a getirildii tespit edildi. Taksim'de srtndaki antada bulunan bombalar patlatarak kendisinin lmne, 3' polis memuru 10 kiinin de yaralanmasna neden olan kadn terristin tehisi ve cenazesinin alnmas iin Adli Tp Kurumu'na dn de bavuru yaplmad. Medyada grntleri ve fotoraflar yaymlanmasna karn herhangi bir bavurunun yaplmadn vurgulayan polis yetkilileri, 1 ay ierisinde sahibi kmad takdirde cenazenin belediye tarafndan kimsesizler mezarlna gmleceini sylediler. Operasyonlar sryor Taksim'deki intihar saldrsyla ilgili istanbul Terrle Mcadele ve istihbarat ubelerinin ortaklaa dzenledii operasyonlar devam ediyor. "Canl bomba"nm yannda bulunduu bildirilen ve patlamann ardndan olay yerinden kaan saldrgann ekli grg tanklar tarafndan belirlenmiti. Ekli belirlenen erkein aranmasna devam edildiini kaydeden emniyet yetkilileri, 3 gn ierisinde PKK yelerinin kalabilecei ok saydaki eve operasyon dzenlendiini bildirdiler. Operasyonlar sonucu durumlarndan phelenilen ok sayda kii gzaltna alnrken saldrda kulla330
istanbul Haber Servisi- Taksim'de geen cumartesi gn nokta grevi yapan evik kuvvet polis ekibine bombal saldr dzenleyen kadn terristin Kars Susuz nfusuna kaytl Maral Mamyak olduu belirlendi. Mamyak, ailesi kabul etmedii iin belediye tarafndan defnedildi. Kurban Bayram ncesi Taksim'de gerekletirilen saldrda 3' polis 10 kiinin yaralanmasyla sonulanan saldrdan sonra kimlii belirlenemeyen kadn terristin ailesi dn ortaya kt. Adli Tp Kurumu'nda 5 gn bekleyen cenaze iin bavuran Tevfik ve Telli Mamyak ifti, 22 yandaki kzlarnn cesedini tehis ettiler. Mamyak'm cenaze ilemleri, ailesinin ilgilenmemesi nedeniyle polisler tarafndan gerekletirildi. Adli Tp otopsi raporunu stanbul Bykehir Belediyesi Salk ileri Daire Bakanl'na gtren polisler, aldklar gmme raporunu, defin ilemleri iin Fatih Mezarlklar Mdrl'ne teslim ederek ilemleri tamamladlar. Cenaze kabul edilmedi Raporda Beyolu Cumhuriyet Savcl'nca Adli Tp Kurumu'na gnderilen ve otopsisi yaplan cenazenin ailesi tarafndan kabul edilmedii kaydedildi. Raporda ayrca konunun hassasiyet tamas dolaysyla cenazenin en ksa srede topraa verilmesi iin gerekli ilemlerin yaplmas istendi. Ailesi mezarla gitmedi Mezarlklar Mdrl'nn defin izni vermesi zerine Maral Mamyak Habipler Cebeci Ky Mezarl'nda defnedildi.
33I
Temel Gazetecilik
Mamyak ailesinin cenaze iin mezarla gitmedii, 3 yl nce evden kaan kzlar Maral Mamyak iin emniyete bavurduu renildi. (Cumhuriyet, 2 Nisan 1999) Redaksiyon ilemi ayn zamanda daha nce km haberlerin birletirilmesi bakmndan da kullanlmaktadr. Genelde yaplan ise, ayn konuda ve mahiyette haberlerin bir btn haline getirilmesidir. Byle durumlarda, ayn gn cereyan eden, ayn konu ve mahiyetteki olaylar ayr ayr haber olarak verilseler bile, gerekli grldnde birletirilmektedir. Yaplan bir ileme, redaksiyon yoluyla haberlerin birletirilmesi denilmektedir.
istanbul'da Mevsimin lk Kar Yad, Aliaa'da 7 Gemi Batt KI FENA BASTIRDI Balkanlar'dan gelen souk hava nceki gece stanbul'a yln ilk karnn yamasna neden oldu. Kar kalnl 4 santimetreyi bulurken, yan devam edecei bildirildi. Aliaa'da iddetli frtna nedeniyle 3 dev gemi, 4 orta boy gemi ve 2 yzer vin batt, zarar 7 milyar lira... Deniz Nakliyat'm Moha kosteri de Bandrma'da karaya oturdu. iddetli K Avrupa'da da etkili oluyor. Kbrs Rum bandral bir gemi Sardunya aklarnda batt, 8 kii kayboldu. zlanda aklarnda batan bir ngiliz gemisinde ise 12 kii ld.
YURT HABERLER SERVS
amalar meydana gelirken, Edirne, Kean, psala ve Malkara'da ilk ve orta dereceli okullar pazartesiye kadar tatil edildi. Balkanlar'dan gelen souk ve yal hava nedeniyle stanbul ve evresinde kar yann devam'edeceini belirten Meteoroloji yetkilileri, Yeilky'de kar kalnlnn dn sabah saatlerinde 4 santimetreyi bulduunu sylediler. te yandan, dn gece aniden balayan kar ya yznden Kpr trafiinde glkler meydana geldi. Skklk nedeniyle srcler saatlerce kpr stnde beklemek zorunda kaldlar. Deniz trafiinde ise kar ya yznden baz seferler yaplamad. Edirne'de bir gnlk kar ya, yaam altst etti. Uzunkpr ilesine kilometre mesafede mahsur kalan 20 renci, 14 saat sonra kurtulabildi. Trakya'da frtna nedeniyle elektrik tellerinin kopmasndan susuz ve elektriksiz kalan baz ilelerde ekmek sknts bagsterdi. Youn kar ve hz 90 kilometreyi bulan tipi yznden elektrik ve su verilemeyen Krklareli'nde de hastanelerde hizmetler durdu. Elektrik tellerinin koptuu, ime suyu jeneratrlerinin altrlamad Krklareli'nde frtna nedeniyle ok sayda baca ykld. TV antenleri ve baz atlar utu. Kofaz, Demirky ve Vize ileleri ile baz kylerin yolu ulama kapand. Orta Anadolu'da ise frtnann getirdii ya etkisini srdrd. Sivas, Yozgat ve Nevehir'de kar yaarken, Kayseri, Krehir ve Nide'de ya kaydedildi. Hava scakl gndz ortalama 5-7, geceleri ise sfrn altnda 3 ve 7 derece arasnda deien blgede, hz 60 kilometreyi bulan frtna yznden evlerin atlar utu, elektrik kesintileri meydana geldi. Dou Anadolu Isnd Dou ve Gneydou Anadolu Blgesi'ndeki souk ve kar ya, yerini scak ve gneli havaya brakt. Yurttalar geici baharn tadn karmaya alrken, ilgililer aniden snan kar ktlelerinde kopmalar olabileceini belirterek, halk tehlikesine kar uyardlar.
Dou ve Gneydou Anadolu'yu gnlerdir etkisi altnda brakan souk hava ve kar ya, yerini gneli havaya brakrken, istanbul ve Marmara Blgesi'ne mevsimin ilk kar yad. Kar ya nedeniyle stanbul'da kara ve deniz trafiinde ak332
333
Temel Gazetecilik
Gemiler Hasar Grd Bu arada kt hava koullar Ege ve Marmara Denizi'nde gemilere byk zarar veriyor. nceki gn tmral aklarnda batan Bodurlar-1 kosterinden sonra, dn de Deniz Nakliyat'a ait 3 bin 500 tonluk Moha kosteri Bandrma Bababurnu aklarnda karaya oturdu. izmir Aliaa'da ise, saatte hz 90 kilometreye ulaan frtna nedeniyle 3 dev gemi, 4 orta boy gemi ve 3 yzer vin paralanp ve batt. Zararn 7 milyar lira civarnda olduu bildiriliyor. Skm tesisleri nnde bekleyen Sadkolu, Verel, Leyla, ge, Cmert, ukurova, Kalkavan ve Gmubuk firmalarna ait gemilerin byk hasar grd saptand. mral'dan stanbul'a kum getirirken, frtna ve dalgalara yenik derek 7 kiilik mrettebatyla Marmara'nn karanlk sularna gmlen Bodurlar-1'den en son iki saat nce haber alnd akland. Olayn meydana geldii gn kosteriyle Marmara'da bulunan 15 yllk denizci Hasan Altun, "Telsizle grrken havann iyi olduunu, yollarna devam edeceklerini belirttiler. Fakat, iki saat sonra bir mil nmzde seyreden Necati Saba adl kum kosteri byk tela iinde Bodurlar-1 batyor, hibir ey yapamyoruz diye telsiz anonsu geti. Biz de dev dalgalara yenik dmemek iin 24 saat mcadele verdik ve kurtulduk" dedi. Rum Gemisi Batt te yandan Trkiye'ye slfirik asit tayan Kbrs Rum bandral bir tanker kt hava artlar nedeniyle Sardunya aklarnda batt. Stainlesa Trader adl tankerin 18 kiilik mrettebatndan 10'u kurtarlrken, iki gemicinin cesedi bulundu. Bu arada bir ingiliz tankerinin de izlanda aklarnda kayalara arparak batmas sonucu 12 kii ld. (Milliyet, 27 Aralk 1986)
MNBSE TUZAK
Mardin'de PKK'nn dedii mayna arpan minibste 9'u ocuk 26 kii can verdi.
MLLYET HABER AJANSI
Mardin'in Midyat ilesinde bir minibsn PKK'nm dedii mayna arpmas sonucu 26 kii ld, kii yaraland. Yenikonak Jandarma Karakolu'nu basan terristler be askeri ehit etti, yedisini de yaralad. Bitlis'in Mutki ilesinde minibs tarayan terristler 5 vatanda ldrdler. Diyarbakr'da bir gen kimlii mehul kiilerce ldrld. Gvenlik kuvvetleriyle atmaya giren terristlerden alts ldrld. Minibs mayna arpt Mardin'in Midyat ilesine bal Kayapnar ky yaknlarnda PKK'nn dedii mayna arpan Emin Akyz ynetimindeki 47 DA 176 plakal minibste dokuzu ocuk, bei kadn toplam 26 kii ld, kii de yaraland. Dn sabah saat 09.00 civarnda meydana gelen olayda lenlerin adlar yle: Cemil Kele (50), Nezir Arman (40), Felemez Arman (35), Hseyin Aybar (37), Can Akyz (7), Nevaf Arman (6), Bekir Arman (35), akir Arman (2), Salih Arman (37), Bedri Arman (27), Nuri Arman (32), Kenan Arman (1.5), Halime Arman (32), Bekir Arman (6), Suat Arman (4), Selma Aktekin (28), mer Aktekin (27), Esma Yeilman (55), Mahuza Aktu (25), Rfat Aktu (3 aylk), Hamo Akyz (19), eyhnaz Akyz (4), Davut Akpnar (38), Dero Arman (30), Gle Arman (35). Karakol Baskn 5 ehit Bingl'n Gen ilesi Yeniyazkonak Jandarma Karakolu nceki gece kalabalk bir PKK'li terrist grubunca basld. Roket ve uzun namlulu silahlarla saldran terristlere gvenlik glerinin karlk vermesi zerine atma kt. Ge saatlere kadar sren atmada kimlikleri renilemeyen bir astemen, bir uzman avu ve er ehit oldu, yedi asker de yaraland. 335
334
Temel Gazetecilik
Bitlis'in Mutki ilesinden Boazn kyne gitmekte olan bir yolcu minibs, dn saat 08.40 civarnda terristlerin saldrsna hedef oldu. Kimlikleri renilemeyen be vatanda ld. Bitlis'in Mutki ilesi Kavakba beldesinde de dn sabah saat 11.00 civarnda 56 AC 803 plakal zel oto, terristlerce silahlarla tarand. Saldrda ofr irin Birlik, kardei Kazm Birlik ile ofrn ad renilemeyen ei ve ocuu ldrld. Diyarbakr'n Balar semtinde Muzaffer Tekin (20) adl gen, kimlii mehul kiilerin silahl saldrs sonucu ld. 6 Terrist ldrld Bingl'n Gen ilesi Selvi buca krsal alannda , Solhan ilesi Arakonak kynde de iki, rnak'm Uludere ilesi Glyaz karakolu yaknlarnda gvenlik kuvvetleriyle atmaya giren bir terrist ldrld. Adana'nn Kurukpr Meydan'nda bulunan TEK'e ait trafoya dn akam saat 18.35 sralarnda tahrip gc yksek patlayc madde atld. Patlama sonucu ar dokuz kii yaraland. (Milliyet, Ekim 1993)
17 NVERSTE RETM YILINA BALADI Haber Merkezi- Gazi, Anadolu, Seluk, Atatrk, Akdeniz, Mimar Sinan, Pamukkale, Osmangazi, Mustafa Kemal, Karadeniz, Kafkas, Nide, Ondokuz Mays, ukurova, St mam, Cumhuriyet, 18 Mart, Sleyman Demirel niversiteleri ile Glhane Askeri Tp Akademisi (GATA), Kara ve Hava Harp Okullarnda 1993-1994 retim yl trenlerle balad. stanbul Teknik niversitesi, stanbul niversitesi, Yldz niversitesi ve zmir Dokuz Eyll niversitesi'nde Cumhurbakan Sleyman Demirel'in katlmyla bugn, Trakya niversitesi'nde ise yarn yeni retim yl trenlerle balayacak. Dn renime balayan Erciyes niversitesi ve Adnan Menderes niversitelerinde de resmi al trenleri daha sonra yaplacak. Yeni renim ylna balayan 15 niversitenin rektrlerine
336
birer mesaj gnderen Cumhurbakan Sleyman Demirel, "inanyorum ki, genlerimiz her geen gn nitelik ve nicelik bakmndan gelien niversitelerimizde edinecekleri ada bilgi ve becerileriyle, Trkiyemizin uygarlk mcadelesine byk katkda bulunacaklardr" dedi. Demirel, Ankara Gazi ve Erzurum Atatrk niversitelerinin de al trenlerine katlarak konuma yapt. Muhabirimiz Figen Atalay'm bildirdiine gre, Rektr Prof. Dr. Ylmaz Bykeren trende yapt konumada "Eitime nem vermeyen adam" aradn belirterek, bulmasna yardmc olunmasn istedi. 30 yllk meslek yaamnda eitime nem vermeyen adam gremediini, Trkiye'de herkes iin eitimin byk nemi olduunu syleyen Bykeren, "Ama eitime nem vermeyen adam var ya, eitime bir tek o nem vermiyor. Ama kendisini belli etmiyor. Belli etse bende kimle mcadele edeceimi anlayacam. Belki kaba kuvvet kullanrm" diye konutu. Eitim sistemindeki sorular anlatan Rektr Bykeren, unlar syledi: "Trkiye apnda retim yapan kurumumuzu, Trkiye apnda tekilatlanmaktan, topyekn eitim seferberliini balatmaktan bugne kadar o alkoydu. Sekiz yldr alt Avrupa lkesinde binlerce Trk gencine hizmet verdiimiz halde, yurtdnda bir banka temsilciliine ancak uygun grlen bir tekilatlanmay hl o engelliyor. Frsat eitsizliinin trplenmesi iin yllarca nerdiimiz ak lisenin kurulmasn yakn tarihe kadar o savsaklad. Birinci basamak snavn kazanamayan lise mezunlarnn 'banzn aresine bakn' diyerek sokaklarda o brakt. Liseyi bitirip eitimin 11. katndan tepe st sokaa den gence, yarn elimizi uzattmzda yine o kyameti kopartacak. Ama bu adam ortalarda yok. Bu adam herhalde kendini esnaf, sanayici, gazeteci, brokrat, politikac klnda gizliyor. Hatta bu adam profesr klna giriyor olabilir. Ama onu yakalamadan a yakalamak mmkn olmayacak," Milli Eitim Bakan Nahit Mentee de, akta kalan 440 bin gence Anadolu niversitesi'nin olanaklarn kullanarak ak retim yoluyla are bulduklarn, baka alternatif gsterilirse bu337
Temel Gazetecilik
nu da dikkate alacaklarn syledi. Dokuz faklte, bir konservatuvar, yedi yksek okul, be enstit, 440 bin renci ve bin 300 retim yesinin bulunduu Anadolu niversitesi'nde yeni ders yl iin ak retime 184 bin 500, rgn blmlere de 3 bin 401 kontenjan ayrld. Eskiehir Anadolu niversitesi'nde bu yl iktisat ve daresi Faklteleriyle Akretim Fakltesi Sosyal Bilimler idaresi nlisans blmlerinde ise kaytlar bugn sona eriyor.
Yeni Yasa
dtne dikkat eken Erdem, "Bu vatan birlikte koruyalm ve bunun iin birlikte aba gsterelim" dedi. Yeilyurt'taki Hava Harp Okulu'ndaki trende de, bu yl okula giren 13' kz toplam 208 renci ant iti. Kara Harp Okulu'nun yeni renim dnemine balamas nedeniyle dzenlenen trende, snflarn derece ile geen rencilere baar belgeleri Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral smail Hakk Karaday tarafndan verildi. (Cumhuriyet, Ekim 1993)
ukurova niversitesi'nin al trenine katlan Devlet Bakan Bekir Sami Dae, yksekrenim kurumlarnn ancak zgr ortamda verimli olabileceklerini, ekonomik, sosyal ve kltrel alanlarda nclk grevini yerine getirebileceklerini belirterek "Son aamasna gelinen yeni yasa ile niversitelerimize bu imkn salayacaz" dedi. Dae, hkmetin eitimde imkan ve frsat eitliinin salanmas, halen yzde 16 dzeyinde bulunan yksekretimde okullama orannn 2000 ylnda yzde 30'a karlmas konusunda youn bir alma iinde olduunu bildirdi. Bu retim ylnda 24 bin rencinin renim grecei, 469 retim elemannn grev yapaca Seluk niversitesi'nin Alaeddin Keykubat Kamps'nde dzenlenen al trenine katlan Milli Savunma Bakan Nevzat Ayaz ise bu yl baarl bin renciyi d lkelerdeki niversitelere gndereceklerini syledi. Devlet Bakan Nafiz Kurt Ondokuz Mays niversitesi'nin Devlet Bakan Ahmet Sanal Mustafa Kemal niversitesinin, Devlet Bakan kr Erdem Sivas Cumhuriyet niversitesi'nin, Orman Bakan Hasan Ekinci Karadeniz niversitesi'nin, Devlet Bakan Mehmet Glhan da Sleyman Demirel niversitesi'nin alna katld. Cumhuriyet niversitesi'nde Belediye Bakan Temel Karamollaolu'nun da katld trende konuan Bakan Erdem, dn 1 milyon rencinin renime baladn ve 40 bin retim grevlisinin iba yaptn syledi. Trkiye'de etnik gruplarn yllardr bir mozaik iinde ayrm yapmadan yaadn ve bu yaantnn devam ettirilmesi iin genlere byk grevler
338
BAYRAMDA BLANO: 62 L 117 YARALI
ANKARA (AA)- Arife ve 4 gnlk Kurban Bayram sresinde, yurdun eitli yerlerinde meydana gelen trafik kazalarnda 62 kii ld, 177 kii yaraland. Nehre uan bir otomobilde bulunan 4 kii de kayboldu. Kazalarda len ve kimlik bilgileri net olarak belirlenen arasnda, yalar 2-13 arasnda deien 14 ocuk bulunuyor. Ar hz, dikkatsizlik, hatal sollama sonucu kaza yapan srclerden 14' de, kendilerinin neden olduu kazalarda yaamlarn kaybetti. Son be gn iinde meydana gelen trafik kazalarnn ar bilanosu arife gn grld. Arife gn meydana gelen trafik kazalarnda 20 kii lrken 27 kii yaraland. Bayramn 1. gn meydana gelen kazalarda ise 18 kii ld, 69 kii yaraland. Kurban Bayram'nn 2. gnnde meydana gelen kazalarda 6 kii yaamn yitirirken 51 kii yaraland. Bayramn 3. gn ise 6 kii hayatn kaybetti, 51 kii de yaraland. Bayramn son gn sat 20.00'ye kadar meydana gelen kazalarda ise 7 kii ld, 14 kii yaraland. Konya'nn Beyehir ilesinde, iki otomobilin erit ihlali sonucu arpmas sonucu srclerden Selahattin Ba, Antalya-Burdur karayolunda, 3 otomobilin arpt zincirleme trafik kazasnda Merdal Suel (55) ve ei Nurat Akkadn Suel (51), Eskiehir'in Seyitgazi ilesinde iki otomobilin hatal sollama nedeniyle arpmas sonucu Ahmet Erol (58), Zonguldak'm Alapl ilesinde denize uan otomobilin
339
Temel Gazetecilik
srcs Muhammet Likolu (23), Samsun'un Kavak ilesinde, arampole yuvarlanan otomobilin srcs Bahri Ylmaz (38), stanbul Kkekmece'de bir otomobilin park halindeki minibse arpmas sonucu otomobilde skan mr etinolu yaamn yitirdi. (Bltenler, 1 Nisan 1999) eitli Belgeler ve Basn Bltenlerini Haber Yapma Gnmz gazeteciliinde ikinci el kaynaklar saylan eitli belgeler, basn bltenleri, raporlar redaksiyon yoluyla haber yaplabilmektedir. Bu ilemler srasnda bazen ilk el kaynaklardan toplanm haberlere oranla daha iyi haberler de kabilmektedir. Ciddi ierikli bu tr haberler ise basn kurulular tarafndan ok sk olarak kullanlmaktadr.
lan ve Sinema Genel Mdr Yardmcs Grbz Mutlu, baka bir greve atanmak zere grevinden alnd. (Cumhuriyet, Kasm 1993)
CUMHUR ASPARUK MGK GENEL SEKRETER ANKARA (Cumhuriyet Brosu)- Orgeneral Ergin Celasun'un Hava Kuvvetleri Komutanl'na atanmasyla boalan Milli Gvenlik Kurulu (MGK) Genel Sekreterlii'ne 30 Austos'tan geerli olmak zere Orgeneral Cumhur Asparuk getirildi. Orgeneral Asparuk'un atanmasna ilikin Bakanlar Kurulu karar, Resmi Gazete'nin dnk saysnda yaymland. (Cumhuriyet, Austos 1999)
KARDEMR'DE GREVDEN ALMA TOPER DILER MAVR Bern Bykelisi Kaya Toperi Dileri Bakanl Mavirlii'ne getirildi. Resmi Gazete'de yaymlanan atama kararna gre Bern Bykelilii'ne PKK saldrsnda sonra svire ile ilikilerinin gerginlemesi zerine geri ekilen Kaya Toperi, Dileri Bakanl Mavirliine getirilirken, Basn Maviri Cavlan Tanyer ise Basm Yayn Enformasyon Genel Mdr Yardmclna atand. (Milliyet, 21 Kasm 1993) KARABK (AA)- Karabk Demir ve elik Fabrikalar A.. (Kardemir) genel mdr yardmclarndan ikisi grevinden alnd. Kardemir ynetim kurulu tarafndan alnan karar dorultusunda, Genel Mdr Yardmcs Ersin ztrk'n yerine Elektronik Proses ve Kontrol Mdr Tamer Atalay, Genel Mdr Yardmcs Ali ihsan Karaolu'nun yerine Yksek Frnlar ve elikhane Bamdr Fadl Demir vekleten atand. (Cumhuriyet, 12 Austos 1999) Basn bltenleri, belgelerin taranmas yannda, gerektii durumlarda kullanlmas zorunlu olan biyografik bilgilerin derlenerek redaksiyon yoluyla haber haline getirilmeleri gerekmektedir. Daha nce hazrlanan bu tr haberler, derhal arivden karlarak veya kuruluun merkezi bilgisayarndan arlarak, birdenbire patlayan bir olay aydnla kavuturabilmek ynnden kullanlmaktadr. Daha doru bir deyile, olayn zgemiini (background) aklamakta, kolaylkla deerlendirilmesine neden olmaktadr.
ATAMA KARARLARI ANKARA (AA)- Ulatrma Bakanl Telsiz Genel Mdrl'ne, Trkiye Demir elik iletmeleri Genel Mdrl Tefti Kurulu Bakan Mehmet Kamil Ergenekon'un atanmasna ilikin kararname, Resmi Gazete'nin bugnk saysnda yaymland. Yaymlanan bir baka kararnameyle de, Kltr Bakanl Telif Hak340

Gazetecilik

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Gazetecilik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

10.

Haber Kavram, nemi ve zellikleri

Haber Kavram/Haber Yapma likisi

Haber Kavram, nemi ve zellikleri

Haber Kavram, nemi ve zettikleri

Haber Kavram, nemi ve zellikleri

Haber Kavram, nemi ve zellikleri

Haber Kavram, nemi ve zellikleri

Haber Kavram, nemi ve zellikleri

Haber Kavram, nemi ve zellikleri

Haber Kavram, nemi ve zellikleri

Haberde Yer Alan Temel eler

Haberde Yer Alan Temel eler

Haberde Yer Alan Temel eler

Haberde Yer Alan Temel eler

Haberde Yer Alan Temel eler

Haberde Yer Alan Temel eler

Haberde Yer Alan Temel eler

* Haber Toplama ^ ^ u . / ^ ^ * ^ ''

' ;.n^>t.i;?A.'" ? ^\'^f.Knt\ :

-. > ; a. s at .: *& ; <3ify4 tix)

Gazetecilikte Syleinin nemi

Gazetecilikte Syleinin nemi

> <? s fi* I.J^Wr(

Haber Yazma: Temel Kurallar

Haber Yazma: Temel Kurallar

Haber Yazma: Temel Kurallar

Haber Yazma: Temel Kurallar

Haber Yazma: Temel Kurallar

Ters piramit kuralnn uygulamas iin bir rnek verecek olursak:

Haber Girii ve eitleri .

Haber Girii ve eitleri

Haber Girii ve eitleri

Haber Girii ve eitleri

Haberin Btnn Yazma

Haberin Btnn Yazma

Haberin Btnn Yazma

Haberin Btnn Yazma

Haberin Btnn Yazma

SALIIN RENG BEYAZ!

Haberin Btnn Yazma

Haberin Btnn Yazma

Haberin Btnn Yazma

Haberin Btnn Yazma

Haberin Btnn Yazma

Haberin Btnn Yazma

Haberin Btnn Yazma

Haberlerin Tekrar Yazlmas

Haberlerin Tekrar Yazlmas

Haberlerin Tekrar Yazlmas

Haberlerin Tekrar Yazlmas

Haberlerin Tekrar Yazlmas

ARIZA YAPAN NKLEER SANTRAL KAPATILDI

'KOLOMBYA'YA MDAHALE YOK'

Haberlerin Tekrar Yazlmas

SOSYAL YARDIM PROJES'

REFORMU DETREN YALAN

Haberlerin Tekrar Yazlmas THE WALL STREET JOURNAL:

BEYAZ EVDE LENLERN SAYISI GZLEND M?

Haberlerin Tekrar Yazlmas

BOMBALI SALDIRI TEHDTLER

Haberlerin Tekrar Yazlmas

Servetlerinin miktarn kendileri de bilmiyor TRKYE'NN 100 ZENGN