itdergisi/c

fen bilimleri
Cilt:4, Say:1, 3-13
Kasm 2006

*
Yazmalarn yaplaca yazar: A.Cihat BAYTA. baytas@itu.edu.tr; Tel: (212) 285 31 91.
Makale metni 12.07.2005 tarihinde dergiye ulam, 14.08.2005 tarihinde basm karar alnmtr. Makale ile ilgili tar-
tmalar 30.06.2007 tarihine kadar dergiye gnderilmelidir.


zet

Gzenekli ortamlar gnlk hayatmzda her sahada karmza kmaktadr. inden bir akkan ge-
irebilen gzenekli bir ortamda enerji geii ve akkan ak konusu bilim ve mhendisliin ok de-
iik alanlarn ilgilendirmektedir. Bugne kadar gzenekli ortamlar konusunda ok sayda alma
yaplmtr. Ancak, gnmzde halen gzenekli ortamlarda hesaplanamayan ya da llemeyen
ak ve ortam zelliklerine ynelik almalar youn olarak srmektedir. Gzenekli ortamlardaki
almalar esas olarak Fransa'da Henry Darcy tarafndan 1856 ylnda bir hastaneye temiz su ge-
tirme projesi kapsamnda yaplan almalarn daha sonra baka bilim adamlar tarafndan incele-
nip gzenekli ortamlarda ak tanmlayan bir genel denkleme dntrlmesi ile balar. Bu arl
almada gzenekli ortamlarda kullanlan genel tanm ve temel denklemlerin tantlmas esas
alnmtr. Bu alma gzenekli ortamlarla ilgili genel tanmlar ve gzenekli yap iinde bir boluk
ve kati iskeletin olmas sebebi ile oluan mikroskobik boyuttaki iyap dzensizliinin zmn
salayan Temsili Temel Hacim (TTH) kavram tanm ile balamaktadr. Ortalama alarak mikros-
kobik seviyede tanm olaynn tanm, Temsili Temel Hacim kavram ile makroskobik ve srekli
ortam tanm-lamas yaplarak elde edilmitir. Bu almada, gzenekli ortamlarda tanmla s ge-
ii ve aksn matematiksel ve fiziksel temelleri, bu konuda iyi bilinen Darcy yasasndan balayarak
ve onun yllar ierisinde yeni dzenlemeleri He gelitirilerek anlatlmtr. Bunlara ilaveten, bu a-
lmada gzenekli ortam iinde ktle, momentum ve enerji geiinin srekli ortamlar yaklam ya-
parak modellenmesi aklanmaktadr. almann sonunda gzenekli ortamlarda akkan ak ve
s geii konusunda son yllarda yaynlanan makaleler, kitaplar ve incelemeler hakknda bilgi ve-
rilmitir.

Anahtar Kelimeler: Gzenekli ortamlar, gzeneklilik, geirgenlik, Darcy yasas, korunum denklemleri.




Gzenekli ortamlarda tanm olay

A. Cihat BAYTA
*

T Uak ve Uzay Bilimleri Fakltesi, 34469, Ayazaa, stanbul

A. C. Bayta

4
Transport phenomena in porous
media

Extended abstract
Transport phenomena in porous media has received
much attention in recent years because of its impor-
tant role in a large variety of engineering and tech-
nical applications which span from the transport
processes in biomechanical systems, such as blood
flow in the pulmonary alveolar sheet, to the large
scale circulation of brine in a geothermal reservoir.
There is no doubt that this new branch of convective
heat transfer keeps attracting engineering and scien-
tists from diversified disciplines such as mechanical
engineering, chemical engineering, civil engineer-
ing, nuclear engineering, aerospace engineering,
bio engineering, food science and geothermal phys-
ics. Porous materials are encountered everywhere in
everyday life, in technology, and in nature. A mate-
rial can be defined as a porous medium if the mate-
rial has the following properties, Dullien (1992): a)
The material must contain relatively small spaces,
called pores or voids, imbedded in the solid or semi-
solid matrix. The pores usually contain some fluid,
such as air, water, etc., or a mixture of different flu-
ids, b) The fluids should be able to penetrate
through one face of the material and emerge on the
other side. Building materials, such as bricks, con-
crete, limestone, sand stone, soil, lungs and bones
are examples of porous materials encountered in
practice. All macroscopic properties of porous me-
dia are influenced by the pore structure. Macro-
scopic pore structure parameters represent average
behaviour of a sample containing many pores and
the some important pore structure parameters are
the porosity, the tortuosity and the permeability. The
porosity and the tortuosity are the characteristics of
a porous medium; the permeability is the mass
transfer property of the porous media. Porosity, e, is
the fraction of the bulk volume of the porous mate-
rial that is occupied by the pore space. Depending
on the type of the porous medium, the porosity may
vary from near zero to almost unity. Measurement of
porosity is made by using several techniques, such
as imbibition, mercury injection and gas injection
methods give an effective porosity value. The poros-
ity is the most important property of a porous me-
dium and it affects most of the physical properties of
the medium. For a homogeneous porous medium,
the porosity may be a constant. But in general, the
porosity is space dependent. Each void in the porous
medium is connected to more than one other pore
(interconnected), connected only to one other pore
(dead end), or not connected to any other pore (iso-
lated) and fluid flows through the interconnected
pores. Tortuosity is used for the two-dimensional
simulation of the porous medium. It is not a physical
constant and depends on other porous media char-
acteristics, such as porosity, pore diameter, channel
shape, etc. Also, tortuosity depends on processes
occurring during mass transfer and on the kind of
material being transferred. In the simplest situation
a porous medium can be considered as a bundle of
capillaries. In this case, tortuosity is the ratio of the
pore length to the porous medium thickness. It is
difficult to determine tortuosity experimentally and
in general, tortuosity is calculated by using the po-
rosity and the effective diffusion coefficient or from
the Kozeny coefficient, see Mota et al. (1999). The
permeability, K, is the measure of the flow conduc-
tance of the porous medium and it is defined by the
Darcy law and can be written by using porosity as
Equation (9), see Ergun (1952). The permeability is
independent of the nature of the fluid but it depends
on the geometry of the porous medium and the
measurement of the permeability can be achieved in
the case of an isotropic media. Both liquids and
gases have been used to measure permeability. Liq-
uids sometimes change the pore structure and so it
affects to the permeability.

Keywords: Poroius media, porosity, permeability,
Darcy's law, conservation equations











Gzenekli ortamlarda tanm olay

5
Giri
Gzenekli ortamlarda s geii ve akkan ak,
akcierlerde kann mikroskobik dzeyde akn-
dan, daha byk leklerde jeotermal kaynak-
larda tuzlu suyun dolamna kadar ok geni
mhendislik ve teknik uygulamas sebebi ile,
son yllarda ok fazla nem arz etmektedir. Ta-
nm ile s geii ve akkan ak konusundaki
bu yeni dal makine, nkleer, inaat, kimya, ha-
va-uzay mhendislikleri ve bio-mhendislii,
gda bilimi ve jeotermal mhendislii gibi ok
geni bir sahada alan mhendis ve bilim
adamlarnn ilgisini ekmektedir.

Gzenekli ortam, kat bir iskelet ierisinde bir-
birleri ile irtibatl boluklarn bulunduu bir
malzeme olarak tanmlanmaktadr. Gzenekli
ortamlar, gnlk hayatmzda her sahada kar-
mza kmaktadr. Doal gzenekli ortam ola-
rak, deniz kumu, kireta, odun, avdar ekmei,
akcier ve dokular rnek verebiliriz. Petroln
yeraltndan karlmas, jeotermal enerji, kimya-
sal ve nkleer atklarn depolanmas, yaltm
malzemelerinde, akl yatakl nkleer reaktrle-
rin tasarmnda, doku iinde kann ak ve s
geii problemlerinde, hava ve uzay aralarnda
aerodinamik snmann nne gemek iin kul-
lanlan sl kalkan problemleri gibi ok sayda
bilimsel ve teknik alanda gzenekli ortam mo-
dellemesi kullanlmaktadr. ok sayda bilimsel
ve teknolojik uygulama alan olmas sebebi ile
gzenekli bir ortamda s ve ktle geii meka-
nizmasnn anlalmas ve iyi bilinmesi gerekir.
Gzenekli ortamlarda ak ile ilgili ilk rastlanan
alma Henry Philibert Gaspard Darcy tarafn-
dan 1856 ylnda Fransann Dijon kentine temiz
su getirme projesi kapsamnda yaplan bir de-
neysel almadr. Bu ilgin deneysel alma-
nn (Darcy, 1856) sonular daha sonralar g-
zenekli ortamlarda ak problemlerine uygula-
nabilecek gncel bir matematik model haline
getirilmitir ve halen kullanlmaktadr.
Temel tanmlar
Gzenekli ortamn zellikleri
Gnlk hayatmzda, teknolojide, ve doada her
yerde karlalan bir malzemeye gzenekli or-
tam denilebilmesi iin aadaki zelliklere sa-
hip olmas gerekir, Dullien (1992) : a) malzeme
kendi boyutlar ile karlatrldnda ierisinde
ok kk ve birbiri ile irtibatl boluklar ierir.
Bir kat matris iinde oluan bu boluklar, hava,
su vb gibi akkanlar veya farkl akkanlardan
oluan karmlar bulundurur. b) akkan kat
malzemenin bir uundan girip br ucundan -
kabilmelidir. Doal bir gzenekli ortam iinde
bulunan boluklarn bykl ve ekli dzen-
sizdir. Gzenekli ortamn btn makroskobik
zellikleri bu dzensizlik ve rasgelelikten etki-
lenir. Bu durumda, makroskobik gzenek yaps
deikenleri gzenekli malzemenin ortalama
zelliklerini temsil eder. En nemli gzenek ya-
ps deikenleri; gzeneklilik, geirgenlik ve
ak yata olarak bilinir. Gzeneklilik ve ak
yata yaps gzenekli ortama has zelliklerdir
fakat geirgenlik gzenekli ortamn ktle gei
zelliini temsil eder. Gzeneklilik, , malzeme
iindeki toplam boluk hacminin malzemenin
toplam hacmine oran eklinde tanmlanr ve
gzeneklilik sfra yakn veya hemen hemen bi-
re yakn bir deer alabilir. Gzenekliliin tanm
aadaki denklemle aklanabilir:

k a
a
V V
V
+
= (1)

Bant (1)de V
a
kat iindeki akkan veya
boluk hacmi ve V
k
ise yalnzca kat matris
hacmini gstermektedir. Gzenekliliin mikros-
kobik olarak llmesi veya farkl malzeme bi-
leenlerinden oluan bir ortamda gzenek da-
lmnn bulunmas ok zordur. Gerek gzenek-
lilik lm, n veya elektromanyetik gama
nlarnn malzeme iinden geerken zayfla-
masnn tespiti ile gerekletirilebilir, Kaviany
(1995). Bayta ve Akbal (2002) ve ayrca
shakolu ve Bayta (2002) tarafndan yerel g-
zeneklilik iinde zel bir kum bulunan bir deney
kolonundan geen gama nlarnn zayflamas-
nn llmesi ile bulunmutur. Gzeneklilik g-
zenekli bir malzemenin en nemli zelliidir,
nk malzemenin tm fiziksel zellikleri g-
zeneklilikten etkilenir. Trde bir gzenekli or-
tamda, gzeneklilik sabit olabilir fakat genelde
yere bal olarak deiir. Alazmi and Vafai
(2000) tarafndan gzenekliliin yere bal de-
iimi aadaki bant ile verilmitir:
A. C. Bayta

6
) e b 1 (
)
p
d / y c (

+ = (2)

Bant 2de b ve c deneysel almalar sonucu
elde edilen gzeneklilik deiim sabitleridir.
Nakayama (1995) tarafndan

=0.4 ve b=1.4
olarak verilmitir. Bant 2de d
p
ise her bir ta-
neciin apdr.

ise ekil 1de grld gibi

y deitike deimeyen gzeneklilii gster-
mektedir ve kre eklinde taneciklerden oluan
bir gzenekli yatan gzeneklilii yaklak ola-
rak 0.37 dir ve Bant 2de 0.4 olarak verilmi-
tir. Gzeneklilik y sfra yaklatka bire yak-
lamaktadr.


ekil 1. Gzenekliliin deiimi

Ak yata (tortuosity) yaps, , gzeneklilik
gibi iki boyutlu gzenekli ortam almalarnda
gereklidir. Ak yata yaps fiziksel olarak bir
sabite eit deildir ve gzeneklilie, boluklar
arasndaki kk ak kanallarnn ekline, tane-
cik apna bal olarak deiir. Ak yata ya-
psnn deneysel olarak tespiti ok zordur. Liu
ve Masliyah (1999) bir akl yatak iin ak ya-
tan gzeneklilie bal olarak Bant 3teki
gibi tanmlamlardr.

= (3)

Geirgenlik, K, gzenekli ortamn ak iletken-
liinin bir lsdr veya malzeme iinden
akkann geme kolaylnn bir lsdr. Ge-
irgenlik akkann deil gzenekli malzemenin
bir zelliidir. Geirgenliin birimi m
2
dir ve
temiz akl tann geirgenlii 10
-7
-10
-9
, temiz
kumun 10
-9
-10
-12
, tulann 10
-11
-10
-9
, sigarann
1.1 10
-5
son olarak betonun 10
-9
-10
-7
m
2
dr.

Temel denklemler
Kural olarak sl bilimlerde bilinen denklemler
tanmla s ve ktle geii olaylarn tanmlar
ve genelde bu tanmlama mikroskobik seviye-
dedir. Gzenekli bir ortam iinde zellikle mik-
roskobik seviyede s ve ak problemlerinin -
zm ve tanmlanmas ou zaman imkanszdr
veya kullanl deildir. Bu durumda gzenekli
ortam iinde tanm denklemlerinin tanmlan-
mas iin farkl bir seviye yani makroskobik bo-
yutta inceleme gereklidir. Bu sayede llebilir,
srekli ve deiken nicelikler belirlenebilir ve
ayrca snr deer problemleri gzenekli ortam
iinde aklanabilir ve zlebilir hale gelir. Bu
durumda, kat ve akkan malzemelerden oluan
gzenekli ortam bir srekli ortam olarak kabul
edilerek ekil 2de gsterildii gibi bir Temsili
Temel Hacim (TTH) tanm yaplr.
Mikroskobik model
Makroskobik model
T

r
d
e

l
e

m
e
Ortalama
hacim
(TTH)


ekil 2. Gzenekli ortam iin bir sistem ve
TTHnn gsterimi

Temsili Temel Hacm tm gzenekli ortamn
zelliklerini temsil edecek boyutta seilmelidir.
TTHnn boyutu tm sistemin boyutlarna gre
ok kk fakat gzenek boyutlarna gre b-
yk olmaldr. Ancak bu durumda gvenli ha-
cm ortalamas alnabilir ve tm ortam iinde
her bir TTH, bir scaklk, hz, younluk ve ba-
sn gibi alan deikenlerini temsil edebilir. Di-
feransiyel ktle, momentum ve enerji korunum
denklemlerinin, gz nne alnan srekli ortam-
da yazlabilmeleri sz edilen alan deikenle-
rinin ortalama deerlerinin tanmlanmas ile
mmkn olur. llebilir en kk hacim TTH
ise, gzenekli ortamn llebilir zellikleri de
TTH kavramna dayanan srekli ortam zellik-
Kat duvar

0
y
Gzenekli ortamlarda tanm olay

7
leri olur. Bylece srekli ortam veya
makroskobik korunum denklemleri mikroskobik
korunum denklemlerinin alan veya hacim orta-
lamalar alnarak bulunur. Bu durumda bir ak-
kan nicelii ise, hz, scaklk, younluk ve ba-
sn gibi, onun btn TTHler zerinden hacim
ortalamas aadaki bant ile aklanabilir:

=
V
dV
V
1
(4)

Bant 4te V, TTH nn hacmini ve
*
ise mik-
roskobik boyutta yerel nicelii belirtmektedir.
Ayrca dier bir ortalama tanm olarak niceliin
o faz iin ortalamas
e
olarak tanmlanrsa
aadaki bant elde edilir:

=
a
V
a
e
dV
V
1
(5)

burada V
a
akkann TTH iindeki hacmidir.
Bant 4 ve 5te skaler veya vektrel bir b-
yklk olabilir. Bant 4, 5 ve Bant 1 kulla-
nlarak gzenekli ortamda ak iin niceliin or-
talamas aadaki gibi ifade edilebilir:

e
= (6)

Bant 6 Dupit-Forcheimer bants olarak bi-
linir, Ingham(2004). Bu aamadan sonra tanm
denklemlerinin Bant 4-6 yardm ile terim te-
rim ortalamas alnarak gzenekli ortam iin ye-
niden dzenlenmesi gerekletirilir.

Darcy yasas
Gzenekli ortamda ak modelleyen en eski ya-
sa Henry Darcy tarafndan 1856 ylnda yaplan
deneysel alma sonucu ortaya kmtr, a-
lmann temsili dzenei ekil 3te gsterilmi-
tir. Darcynin deney dzenei, iinde kum bulu-
nan A kesitli silindirik bir borudan ibarettir.
Ak ok yavatr ve silindirin st ksmndan
giren su aa doru kum taneleri arasndan s-
zlerek iner. Ak daimi, gzenekli ortam zde
ve ak tek ynldr. Darcy, deney srasnda
akkann kum ile dolu ksmna girdii stunun
st ve kt alt seviyelerindeki basn fark ile
akkan ak arasnda dorusal bir iliki oldu-
unu bulmutur. Bugnk dzenlenmi hali ile
Darcy yasas aadaki gibi ifade edilebilir:

) P (
K
a
g

+ = (7)

h
P
A
Q
=


ekil 3. Darcynin deney dzeneinin temsili
grnm

Bant 7de Darcy hz olarak bilinir veya
Bant (4) yardm ile btn ak kesiti iindeki
akkann ortalama hz olarak tanmlanr.
a
P ise akkan ksm iinde basn deiim
vektrdr. K yne gre zellikleri deimeyen
gzenekli ortamn geirgenliidir ve yne gre
zellikleri deiken olan bir gzenekli ortam
iin geirgenlik ikinci derece tensrdr. Son
olarak ise akkann dinamik viskozitesini ve-
rir. Darcy yasasna gre yazlan Bant 7nin
daha nce de belirtildii gibi baz kstlamalar
vardr. Darcy yasas sktrlamaz ve
Newtonian bir akkan iindir. Ayrca hz ok
yavatr, Reynold saysnn byklk derecesi
birden kktr ve ak tek ynldr. Bant 7
ampirik bir bantdr ve yksek ak hzlarnda
yani Reynold saysnn byklk derecesinin
biri getii durumlarda artk ak modelleye-
mez. nk Bant 7 dorusal bir denklemdir
yani akn dorusal olmayan etkisini modelle-
yemez, denklemde viskoz etkiler de yer almaz
ve en nemlisi kat snrlar gz nne alndn-
da snrn srtnme etkisini grmez.
Cival
manometre
A
h

Q
A. C. Bayta

8
Ergn denklemi
Darcy yasas, yukarda belirtilen kstlamalar
iin bir ok aratrc tarafndan gelitirilmi ve
daha yksek hzdaki aklarda akn dorusal
olmayan etkisini modellemeye yardmc olmu-
tur. Bu almalarn en nemlilerinden biri Sabri
Ergn (1952), tarafndan yaplan bir deneysel
alma sonucu elde edilen bantdr.

2
) ( C
K
g
dx
P d
a x a

+ = + (8)

Bant 8, Hazen-Dupit-Darcy denklemi olarak
ta bilinir, bkz. Lage (1998). Ergnn deneyinde
gzenekli ortam kk krecikler bulunan bir
ak kanalndan ibarettir. Bant 8in sa tara-
fndaki ilk terim viskoz srklenme kuvvetini
ve son terim ise ekil srklenme kuvvetini gs-
termektedir. Denklem 8de K ve K / C C
E
= s-
ras ile gzenekli ortamn geirgenlii ve ekil
srklenme katsaysdr ve deneysel olarak Er-
gn (1952) tarafndan aadaki gibi verilmitir:

2
3 2
1 ) ( A
d
K
p

= ;
2 1 3
150
/
E
) (
B
C

= (9)

Bant 9da grlen A ve B deneysel sabitler
olup A=150 ve B=1.75 olarak bulunmutur.
Denklemde grlen d
p
ise deneyde gzenekli
ortam oluturan kreciklerin apdr.

Brinkman denklemi
Darcy yasasna gre yazlan denklemde viskoz
difzyon etkisi grlmemektedir. Bunu gider-
mek iin Brinkman (1947) Darcy bantsn
aadaki gibi dzenlemitir:

2
= +
e x a
a
K
g P (10)

Denklem 10da
e
gzenekli ortamda akan
akkann etkin viskozitesini gstermektedir ve
deeri Bear ve Bachmat (1990) tarafndan aa-
daki gibi nerilmitir:

=
e
(11)
Bant 11den grld gibi etkin viskozite
gzeneklilikle ilgilidir. Brinkman denkleminin
son terimi ak iinde viskoz kuvvetleri tanm-
lar. Darcy snr etkisini gz nne alamazken,
Brinkman denklemi ile bu eksiklii gidermitir,
fakat bu denklemde de atalet kuvvetler grl-
mez.

Korunum denklemleri
Darcy ak yasas iin bahsedilen kstlamalar ve
daha sonra tantlan Ergn ve Brinkman denk-
lemleri, bir gzenekli ortam iinde ak btn
ak hzlar iin modelleyememektedir. Gzenek-
li ortamda ak btn durumlar iin modelleyen
genel korunum denklemlerine ihtiya vardr.

Ktle sreklilik denklemi
Gzenekli bir ortamda ak iin hacm ortalan-
m ktle sreklilik denklemi aadaki gibi ifa-
de edilir ve burada akkann zktlesidir.

0 = +

t
(12)

Bant (12) yalnzca bir akkan ortam iin -
kartlan ktle sreklilik denklemi ile benzerdir.
Burada akkann iinde toplam hacim (kat +
akkan) zerinden ortalama hz gstermekte-
dir.

Momentum denge denklemi
Temsili Temel Hacim zerinden ortalama alna-
rak Navier- Stokes denklemi gzenekli ortam
iin aadaki gibi yeniden elde edilir, Vafai ve
Tien (1981).

g c
K
) P ( ) (
t

a
2
2
e a a

+
+ =
(

(13)

Bant 13n ilk terimi yerel ivmelenmeyi ikin-
ci terim atalet terimlerini, nc terim gze-
nekli ortam iinde akkann basn deiimini,
drdnc terim viskoz kuvvetleri, beinci terim
Darcy ak etkisi ile viskoz srklenme kuvve-
tini, altnc terim ekil srklenme kuvvetini ve
son terim ise gvde kuvvetlerini gstermektedir.
Gzenekli ortamn geirgenlii, K, sonsuza git-
Gzenekli ortamlarda tanm olay

9
tiinde Bant 13n sa tarafndaki nc ve
drdnc terimler sfra gitmektedir ve o zaman
Bant 13 sanki yalnzca bir akkan ortam iin
yazlm Navier- Stokes denklemlerine dn-
mektedir. K sfra yaklatnda ise nc ve
drdnc terimler dier terimler yannda daha
baskn hale gelmektedir. Akkan iinde sl et-
kiler nemli byklkte ise ve yzdrme kuvve-
ti Bant 13te tanmlanan atalet ve viskoz kuv-
vetler yannda nemsenecek byklkte ise o
zaman Boussineq yaklam yaplarak Bant
13n son terimindeki younluk yerine aada-
ki bant yazlabilir.

| | ) T T (
a
= 1

Burada

akkann T

scaklndaki younlu-
unu ve ise akkann hacimsel genleme kat-
saysn gstermektedir.

Hacim ortalanm enerji denklemi
Genel mikroskobik enerji denklemi ak bir
akkan (gzenekli olmayan ortam) iin,

) T k ( ) T c (
t
) T c (
a ap a
af a
= +

(14)

Bant 14teki gibi yazlr ve burada
a ap a
k ve c , sras ile akkan iin zktle, sa-
bit basnta zs ve iletim katsaysn gster-
mektedir. Mikroskobik enerji denkleminin (Ba-
nt 14), ekil 2de gsterilen Temsili Temel
Hacim zerinden Bant 4 ve 5 yardm ile en-
tegrali alnrsa iinde sktrlamaz bir akkan
bulunan gzenekli ortam iin hacim ortalanm
enerji denklemi aadaki gibi yazlr, Bayta ve
Pop (2002) ve Bayta (2003):

{ }
a a k
a
a
a
a
a
p a
q ) T T ( h T k
T
t
) T (
c
+ +
=

(15)

Ayn ekilde mikroskobik enerji denklemi kat
ksm iin entegre edilirse aadaki gibi elde
edilir:

{ }
k k a
k
k
pk k
q ) ( ) T T ( h
T ) ( k
t
T
) c )( (
+ +
=

1
1 1
(16)

Gzenekli ortam iinde kat ve sv faz iin ha-
cim ortalanm enerji denklemi ayr ayr bulu-
nur. Bant 15 ve 16nn sa tarafndaki ikinci
terimler TTH iinde sv ve katnn scaklklar-
nn ayn olmamas yani fazlarn sl dengede
olmamas sebebi ile fazlar aras tanm ile s
geiini modeller ve bu terim iindeki h fazlar
aras tanmla s geii katsaysdr ve birimi
W/m
3
K dr. Ayrca Bant 15, 16daki son te-
rimler ise kat ve sv faz iindeki s retimidir.
Gzenekli ortamda her iki fazn scakl ayn
kabul edilmez ise Bant 15 ve 16daki gibi her
bir faz iin bir enerji denklemi yazlmak zorun-
dadr. Isl dengesizlik hali, fazlar aras scaklk
farknn ok fazla olduu nkleer reaktr kaza-
larnn modellemesi srasnda kullanlmak zo-
rundadr. Ayrca uzay aralarnn atmosfere gi-
rilerinde ar hz ve aerodinamik snma sebebi
ile oluacak hasarlardan korunmas iin gze-
nekli yapya sahip bir sl kalkan ile kaplanr.
Hzn ve fazlar aras scaklklarn yksek olduu
bu gibi durumlarda sl dengesiz model kullan-
lr nk hem reaktr kazalarnn benzeiminde
hem de sl kalkan modellemesinde emniyet kat-
says ok byk deerde olmaktadr.

Gzenekli ortamlarda karlalan ou prob-
lemde fazlar aras scaklk fark ihmal edilebilir
ve ak hz dk olabilir. Bu gibi durumlarda
fazlar sl dengede kabul edilerek yani
T T T
k a
= = ise Bant 15 ve 16 alt alta
toplanarak sl denge hali iin enerji denklemi
aadaki gibi elde edilir:

{ } q T T
t
T
et
+ = +

(17)

Burada:

a
k a p
) c (
) c )( ( ) c (

+
=
1
(18)

A. C. Bayta

10
bir akkana doymu gzenekli ortamn s de-
polama salarnn orann ve

a
k a
et
) c (
k ) ( k

+
=
1
(19)

ise gzenekli ortamn etkin sl yaylm katsay-
sn gstermektedir.

Basn deiimi: Enerji denkleminde basn de-
iimi sebebi ile yaplan i eer ihmal edilemez
ise ( ) p t p T + ifadesi Bant 17nin
sa tarafna eklenebilir.

Viskoz kayplar: Eer gzenekli ortam iinde
ak Darcy yasasna uygunsa ve gzenekli orta-
mn fiziksel zellikleri her ynde ayn ise o za-
man viskoz kayplar:

K
(20)

eklinde Bant 17ye eklenir. Fakat ak hz
bykse ve artk Darcy yasasna gre ak mo-
dellenemiyorsa, o zaman viskoz kayplar aa-
daki gibi:

+
K
c
K
(21)

ifade edilir ve enerji denklemine ilave edilebilir
(Bant 8e baknz).

Eer Brinkman bants (10) gzenekli ortamda
ak modellemek iin kullanlacaksa viskoz ka-
yplar yeniden aadaki gibi dzenlenebilir:

e
K

+ (22)

Bant 22de viskoz kayp fonksiyonudur ve
Newtonian bir akkan iin her zaman art de-
erdedir. Bant 22deki ikinci ifade
v v
2
=
e e
bants kullanlarak, (Bird
vd., 2002) iki boyutlu dikdrtgensel koordinat-
larda aadaki gibi tanmlanabilir.

2 2
2
2
|
|
.
|

\
|

+
(
(

|
|
.
|

\
|

+
|
.
|

\
|

=
x
v
y
u
y
v
x
u

(23)

Bant 22 ve 23te verilen viskoz kayplar Al-
Hadhrami ve dierleri (2003) tarafndan gze-
nekli ortamlar iin kullanlmak zere yukarda
sunulduu gibi nerilmitir.

Gzenekli ortamlarda baz almalar
Gzenekli ortamlarda akkan ak ve tanmla
s geii konusunda son yllarda ok sayda ki-
tap ve bilimsel alma yaynlanmtr baknz,
Nield ve Bejan (1999), Ingham ve Pop (1998;
2002), Pop ve Ingham (2001) ve Ingham ve Pop
(2005). Btn bu gelimelere ramen, gzenekli
ortamlar iin yine de ok sayda yeni matema-
tiksel modellere ve tanmlamalara ihtiya du-
yulmaktadr.

Gzenekli ortamlarda kullanlan temel denklem-
leri Darcy ak modelinden balayarak tantan
ve tarih iinde oluan gelimelere gre ilgin
biimde inceleyen bir alma, Lage (1998) tara-
fndan yaplmtr. Gzenekli ortamlarda
tanmla s ve ktle geii konular ayrntl
olarak Nield ve Bejan, (1999) tarafndan ince-
lenmitir. Vafai (2000) gzenekli ortamlarda
geni apta bilgi ieren bir el kitab yaynlam-
tr. Kaviany (1995) gzenekli ortamlarda ta-
nm, iletim, ktle geii ve nm ile s geii
problemlerini ieren bir kitap yaynlamtr. G-
zenekli ortamlarda daha birok deiik konuda
yeni kaynak kitaplar yaynlanmaktadr.

Son yllarda, gzenekli ortam konusunun eitli
disiplinlerde uygulama alan bulmas nedeni ile
ok sayda makale yaynlanmtr. Bu almalar
temel olarak gzenekli ortamlarda d ve i ak
olmak zere snflandrlabilir.

Breugem ve dierleri (2005), geirgen gzenek-
li bir duvar zerinde laminar snr tabaka prob-
lemini gzenekli duvar dnda Prandtl snr ta-
baka ve gzenekli levha iinde Brinkman snr
tabaka gibi iki yaklamla incelemilerdir. Bu
alma akl yatakl bir nehirde ak problemi,
yeralt sularnn aknn incelenmesi, tpta kr
Gzenekli ortamlarda tanm olay

11
mz kan hcrelerinin ak ile eitli organlarda
yalanma problemi ve son olarak gzenekli bir
levha veya duvardan ak esnasnda emme prob-
lemi gibi alanlarda uygulanabilir. Gzenekli or-
tamlarda doal, zorlanm ve birleik tanmla
s geii ve ak iin snr tabaka problemleri
son derece ayrntl olarak, Pop, (2004) tarafn-
dan incelenmi ve deiik problemler iin ma-
tematik modelleri tantmtr. Raptis ve Perdikis
(2004) gzenekli bir levha zerinde zamana
bal s geii ve ak problemini analitik olarak
zmlerdir ve almalarndaki nemli nokta-
lardan biri gzenekli ortam iinde sl ma et-
kisini hesaba katarak enerji denkleminin zl-
m olmasdr. Ayrca almada, gzenekli
levhann geirgenliinin, Prandtl saysnn ve
Grashof saysnn ak ve s geiine etkisini
deiik nm iddetlerini de gze alarak ince-
lenmitir. Murthy ve dierleri (2004) gzenekli
dey bir duvar ierisinde birleik tanm ve
birleik sl ma ile s geiini Darcy yasasna
uymayan bir ak modeli ile modelleyerek anali-
tik olarak zmlerdir. almada problem iki
ekilde ele alnmtr. lk durumda dey duvar-
da snr koulu olarak gzenekli ortama doru
belirli bir debide akkan girdii hal ve ikinci
durumda ise gzenekli ortamdan dar doru
akkann kt hal incelenmitir. Gzenekli
bir ortam iinde bulunan dey bir levha zerin-
de deiken gzenekliliin ve Darcy yasasna
uymayan akn etkisi saysal olarak Hong ve
dierleri (1987) tarafndan incelenmitir.

Gzenekli ortamlarda yaynlanan i ak ile ilgi-
li ok sayda aratrma vardr. Bu almalar ge-
nellikle bir kapal kap iinde doal, birleik ve-
ya zorlamal tanm inceler. Bu incelemelerde
Darcy ak modeli kullanld gibi Bant (13)
de anlatlan ve Darcy yasasna uymayan daha
yksek hzlarda ak modelleyen denklemler de
kullanlmtr. Bayta ve Pop (1999) Darcy ak
modelini kullanarak saa doru belirli alarda
eilen bir gzenekli kap iinde s geii ve ak
problemini saysal olarak zmlerdir. Geo-
metri olarak trapeze benzer bir gzenekli kap
iinde Darcy ak modeli ile ak ve doal ta-
nm probleminin saysal olarak zm yine
Bayta ve Pop (2001) tarafndan gerekletiril-
mitir. Singh ve dierleri (1999) bir ksm gze-
nekli bir tabaka ile doldurulmu ve dier ksm
sadece akkan ile dolu olan bir kapal kap iin-
de doal tanmla s ve ktle geii problemini
saysal olarak zmlerdir. almada s ve
ktle geii problemine, gzenekli ortamn ge-
irgenliinin, deiik boyutsuz Lewis ve
Rayleigh saylarnn etkisi incelenmitir. Isl
dengede olmayan bir gzenekli kanalda gaz ak-
saysal olarak Szen ve Vafai (1990) tarafn-
dan incelenmitir. Bayta ve Pop (2002) sl
dengede olmayan gzenekli bir kapal kapta
Darcy ak modeli ile doal tanm problemini
saysal olarak zm ve fazlar aras s tanm
katsays ve her iki fazn s iletim katsaylarnn
orannn deiiminin ak ve s geiine etkisini
incelemilerdir. Bayta (2003) kat ksmda s
retimi olan ve sl dengede olmayan bir gze-
nekli ortam iin Navier- Stokes denklemlerini
saysal olarak zm ve fazlar aras s tanm
katsaysnn ak ve doal tanmla s geiine
etkisini ayrntl olarak incelemitir. Bayta
(2000) ii gzenekli bir malzeme ile dolu olan
eik bir kapta doal tanm problemini incele-
mi ve ilk defa termodinamiin ikinci yasasn
kullanarak entropi retim denklemlerini gze-
nekli ortam iin hesaplam ve kabn doal ta-
nm asndan en verimli olduu eim asn
tespit etmitir. Ayrca gzenekli kanal ve kapal
kaplarda entropi retimi ile ilgili benzer al-
malar Bayta (2004) tarafndan gerekletiril-
mitir. Ngo ve Tamma (2001) gzenekli bir fi-
ber ortamda mikro lekte geirgenlik tayini
iin saysal bir alma yapmlardr. Bu alma
dokuma sanayinde kuman boyama ilemi iin
son derece nemlidir. Khaled ve Vafai (2003)
almalarnda biyolojik dokularda ak ve s
geiinin modellemesinde gzenekli ortamn
etkisini ok ynl olarak incelemi ve tptaki
birok uygulama iin matematik modeller ta-
ntmlardr.
Sonular
Bu almada gzenekli ortam ile ilgili, genel
tanmlar ve kavramlar verilmitir. Ayrca gze-
nekli ortamlarda en eski ak yasas olarak bili-
nen Darcy yasas ve aama aama gnmze
kadar Darcy yasasnn urad deiiklikler ta-
ntlmtr. Bu aamaya kadar gzenekli ortam-
larda Darcy yasasna uyan ve uymayan, ak ve
A. C. Bayta

12
s geii problemlerinin tm matematik model-
leri ile sl dengesiz gzenekli ortam iin enerji
denklemleri karlmtr. Son olarak bu konu-
lardaki ilgin olduu dnlen kitap ve maka-
leler, deiik uygulamalara yer verilerek ince-
lenmitir.
Kaynaklar
Alazmi, B. ve Vafai, K., (2000). Analysis of
Variants Within The Porous Media Transport
Models, Journal of Heat Transfer, 122, 303-326.
Al-Hadhrami, A.K., (2003). A new model for
viscous dissipation in porous media across a
range of permeability values, Transport in Po-
rous Media, 53, 117-122.
Baytas, A.C., (2000). Entropy generation for natural
convection in an nclined porous cavity,
International Journal of Heat Mass Transfer, 43,
2089-2099.
Baytas, A.C. ve Pop, I., (2002). Free convection in a
square porous cavity using a thermal non-
equilibrium model, International Journal of
Thermal Sciences, 41, 861- 870.
Baytas, A.C., (2003). Thermal non-equilibrium
natural convection in a square enclosure filled
with a heat-generating solid phase, Non-Darcy
porous medium, International Journal of Energy
Research, 27, 975-988.
Baytas, A.C., (2004). Entropy generation for free
and forced convection in a porous cavity and a
porous channel. Ingham D.B., Bejan A., Mamut
E., Pop I. (eds), Emerging Technologies and
Techniques in Porous Media, Kluwer, 259-270.
Baytas, A.C. ve Pop I.,

(2001). Natural convection in
a trapezoidal enclosure filled with a porous
medium, International Journal of Engineering
Science, 39, 125-134.
Baytas, A.C. ve Pop I.,

(1999). Free convection in
oblique enclosures filled with a porous medium,
International Journal of Heat Mass Transfer, 42,
1047-1057.
Baytas, A.F. ve Akbal, S., (2002). Determination of
Soil Parameters by Gamma-ray Transmission,
Radiation Measurements, 35, 17-21.
Bear, J. ve Bachmat, Y., (1990). Introduction to
modelling of transport phenomena in porous
media, Kluwer Academic, Dordrecht.
Bird, R.B, Stewart, W.E, Lightfoot, E.N. (1960).
Transport Phenomena, John Wiley&Sons.
Breugem, W.P., Boersma, B.J. ve Uittenbogaard,
R.E., (2005). The laminar boundary layer over a
permeable wall, Transport in porous media, 59,
267-300.
Brinkman, H.C., (1947). A calculation of the viscous
force exerted by a flowing fluid on a dense
swarm of particles, Applied Scientific Research,
A, 1, 27-34.
Darcy, H.P.G., (1937). Les fontaines publiques de la
ville de Dijon, Victor, Delmont, Paris.
Dullien, F.A.L., (1992). Porous Media, Fluid Trans-
port and Pore Structure, Academic Press, San
Diego.
Ergn S., (1952). Fluid flow through packed
columns, Chemical Engineering and Progress, 8,
89-94.
Hong, J.T., Yamada, Y., Tien, C.L., (1987). Effects
of non-Darcian and nonuniform porosity on
vertical plate natural convection in porous media,
Journal of Heat Transfer 109, 356-362.
Ingham, D.B. ve Pop I., (ed.) (1998). Transport
Phenomena in Porous Media I, Pergamon,
Elsevier Science, Oxford.
Ingham, D.B. ve Pop I., (ed.) (2002). Transport
Phenomena in Porous Media II, Pergamon,
Elsevier Science, Oxford.
Ingham, D.B. ve Pop I., (ed.) (2005). Transport
Phenomena in Porous Media III, Pergamon,
Elsevier Science, Oxford.
Ingham D.B., (2004). Governing equations for
laminar flows through porous media, Emerging
Technologies and Techniques in Porous Media
(Eds. Ingham D.B., Bejan A., Mamut E., Pop I.),.
Kluwer 1-11.
Ishakoglu, A. ve Baytas, A.F. (2002). Measurement
and evaluation of saturations for water, ethanol
and a light non-aqueous phase liquid in a porous
medium by gamma attenuation, Applied
Radiation and Isotopes, 56, 601-606.
Kaviany, M., (1995). Principles of Heat Transfer in
Porous Media, Springer-Verlag, New York.
Khaled, A.R.A., Vafai, K., (2003). The role of
porous media in modelling flow and heat transfer
in biological tissues, International Journal of
Heat Mass Transfer, 46, 4989- 5003.
Lage, J.L., (1998). The fundamental theory of flow
through permeable media from Darcy to
turbulence, Transport Phenomena In Porous
Media (Ed. Ingham D.B., Pop I.), 1-31,
Pergamon, Oxford.
Liu, S. ve Masliyah, J.H., (1999). Non-linear flows
n porous media, Journal of Non-Newtonian
Fluid Mechanics, 86, 229-252.
Mota, M., Teixeira, J.A. ve Yelshin, A., (1999).
Image analysis of packed beds of spherical
particles of different sizes, Separation and
Purification Technology 15, 59-68.
Gzenekli ortamlarda tanm olay

13
Murthy, P.V.S.N., Mukherjee, S., Kharagpur,
Srinivasacharya, D., Krishna, P.V.S.S.S.R.,
(2004). Combined radiation and mixed
convection from a vertical wall with
suction/injection in a non-Darcy porous medium,
Acta Mechanica, 168, 145-156.
Nakayama, A., (1995). PC-Aided numerical heat
transfer and convective flow, CRC Press, Boca
Raton.
Nield, D.A. ve Bejan A. (1999). Convection in
Porous Media (2
nd
ed.), Springer, New York.
Ngo, N.D., Tama, K.K, (2001). Microscale
permeability predictions of porous media,
International Journal of Heat Mass Transfer, 44,
3135-3145.
Pop, I. ve Ingham, D.B. (ed.) (2001). Convective
Heat transfer, Pergamon, Elsevier Science,
Oxford.
Pop, I., (2004). Some boundary- layer problems in
convective flow in porous media. Emerging
Technologies and Techniques in Porous Media
(Eds. Ingham D.B., Bejan A., Mamut E. and Pop
I.),. Kluwer, 65-91.
Singh, A.K., Paul,T., Thorpe, G.R. (1999). Natural
convection due to heat and mass transfer in a
compasite system, Heat and mass transfer, 35,
39-48.
Szen, M., Vafai, K., (1990). Analysis of the non-
thermal equilibrium condensing flow of a gas
through a packed bed, International Journal of
Heat Mass Transfer, 33, 1247- 1261.
Vafai, K., (2000). Handbook of porous media,
Marcel Dekker, New York.
Raptis, A. ve Perdikis, C., (2004). Unsteady flow
through a highly porous medium in the presence
of radiation, Transport in Porous Media, 57, 171-
179.
Vafai, K. ve Tien, C.L., (1981). Boundary and
inertia effects on flow and heat transfer in porous
medias, International Journal of Heat Mass
Transfer, 24, 195-203.