42

1 DERIVACIJA

1.6

Neprekidnost i derivabilnost

Neprekidnost funkcije f : I R u toki c otvorenog intervala I R moemo karakteric z zirati na sljedee naine: c c f je neprekidna u c ako i samo ako ima limes u toki c i vrijedi c
xc

lim f (x) = f (c).

f je neprekidna u c ako i samo ako ima limese slijeva i zdesna u toki c i vrijedi c
xc

lim f (x) = f (c) = lim f (x).

xc+

Zadatak 1.77 Odredite R takav da funkcija f : R R x e + 1 x 0 f (x) = x + x < 0 bude neprekidna. Je li f derivabilna na R? Rjeenje. Raunamo: s c
x0 x0+

lim f (x) = lim (x + ) =

x0 x0+

lim f (x) = lim (ex + 1) = 2.

Da bi f bila neprekidna, mora vrijediti

x0

lim f (x) = f (0) = lim f (x)

x0+

tj. = 2 = 2 odakle je = 2. Raunamo c x+22 f (x) f (0) = lim =1 x0 x0 x0 x f (x) f (0) ex ex + 1 2 0 LH lim = lim = lim = = 1 x0+ x0+ x0 x0 x 0 1 lim iz ega zakljuujemo da c c
x0

lim

ne postoji pa f nije derivabilna u 0.

f (x) f (0) x0

1 DERIVACIJA

43

Zadatak 1.78 Dodenirajte funkciju f u 0 (ako je mogue) tako da dobijete neprekidnu c funkciju na 1 +, ako je (1 + x) 1 0 (a) f (x) = x Rjeenje. s (a) Da bi f bila neprekidna, mora vrijediti: (1 + x) 1 f (0) = lim f (x) = lim = x0 x0 x pa deniramo f (0) := . (b) Raunamo: c x = 1 x0 x0 x x lim f (x) = lim =1 x0+ x0+ x lim f (x) = lim pa vidimo da limx0 f (x) ne postoji pa f ne moe biti ni neprekidna u 0. z Denicija. Neka je k . Funkcija f je klase C k na otvorenom intervalu I R ako f (k) postoji na I neprekidna je na I. Piemo f C k (I). s Napomena. Vrijedi: f derivabilna u c = f neprekidna u c 0 LH (1 + x)1 = lim = x0 0 1 (b) f (x) = x . |x|

Zadatak 1.79 Neka je f : R R f (x) = Ispitajte: (a) neprekidnost funkcije f ,

arctg x |x| 1 . sgn x + x1 |x| > 1 2

(b) diferencijabilnost funkcije f . Je li f klase C 1 tamo gdje je diferencijabilna? Rjeenje. s x1 4 + 2 x < 1 arctg x 1 x 1 . f (x) = x1 + 2 x>1 4

44 (a) f je neprekidna na 1, 1 1 i 1 +. Za x = 1 vrijedi x1 + lim f (x) = lim x1 x1 4 2 lim f (x) = lim arctg x = x1+ x1+ 4 Za x = 1 vrijedi pa f ima prekid u 1. lim f (x) = lim arctg x = x1 4 x1 = + lim f (x) = lim x1+ x1+ 4 2 4 lim f (x) = lim f (x) =
x1+

1 DERIVACIJA

1 4

x1

pa je
x1

= f (1) 4

odakle slijedi da je f neprekidna u 1. Dakle, f je neprekidna na 1 1 +. (b) x 1 1 = f (x) = arctg x = f (x) = x 1 = f (x) = + 4 x 1 + = f (x) = x=1
4 x1 2 1 1+x2 1 2

= f (x) =
1 2

x1 2

= f (x) =

x = 1 = u toj toki f nije neprekidna pa ne moe biti ni derivabilna c z arctg x 1 1 0 LH f (x) f (1) 4 = lim = lim = = lim x1 1 + x2 x1 x1 x1 x1 0 2 x1 + 2 4 f (x) f (1) 1 lim = lim 4 = x1+ x1+ x1 x1 2

= f je derivabilna u 1 i f (1) = 1 . 2 Dakle, f je derivabilna na 1 1 + i 1 x < 1 2 1 1 x 1 . f (x) = 2 1+x 1 x1 2

Da bi provjerili je li f C 1 ( 1 1 +), dovoljno je provjeriti da je f neprekidna funkcija na 1 1 +: f je neprekidna na 1, 1 1 i 1 +.

1 DERIVACIJA

45

Za x = 1 vrijedi 1 1 = x1 x1 1 + x2 2 1 1 lim f (x) = lim = x1+ x1+ 2 2 1 f (1) = 2 lim f (x) = lim pa je f neprekidna u 1. Dakle, f C 1 ( 1 1 +). Zadatak 1.80 Postoje li a b R takvi da je f C 1 (R) ako je f (x) = |x| 1 ? ax + b |x| < 1
2 1 x

Rjeenje. Da bi f bila neprekidna na R treba vrijediti: s

x1

lim f (x) = f (1) = lim f (x)

x1+ x1+ x1

lim f (x) = f (1) = lim f (x)

odakle slijedi a + b = 1. f e biti derivabilna na R ako vrijedi: c f (x) f (1) f (x) f (1) = lim x1+ x1 x+1 x+1 f (x) f (1) f (x) f (1) lim = lim x1 x1+ x+1 x+1 lim odakle dobijemo (koristei uvjet a + b = 1) da mora vrijediti 2a = 1 i tada je f (1) = 1 c i f (1) = 1. Sada iz a+b=1 2a = 1 z dobijemo a = 1 i b = 3 . Pokaimo da je f C 1 (R). Vrijedi: 2 2 x 1 x 1 x 1 f (x) = x12 x 1

1 x2

46 odakle se vidi da je f neprekidna na R, jer je: 1 = 1 x1 x1 x2 lim f (x) = lim (x) = 1 lim f (x) = lim
x1+ x1+

1 DERIVACIJA

f (1) = 1

i 1 = 1 x1 x1 x2 lim f (x) = lim (x) = 1 lim f (x) = lim

x1+ x1+

f (1) = 1. Zadatak 1.81 Neka je f (x) =

1 x2 sin x |x| = 0 . 0 x = 0

Dokaite da je f diferencijabilna na R. Je li f C 1 (R)? z Rjeenje. Za x = 0 je s Jo ra cnamo: s u f (x) = 2x sin 1 1 cos . x x

1 x2 sin x 0 1 f (x) f (0) = = lim x sin = 0 x0 x0 x0 x x jer moemo primijeniti teorem o sendviu na z c

lim

1 0 |x sin | |x| x kada x 0. Stoga je f derivabilna na R i 1 1 2x sin x cos x x = 0 . f (x) = 0 x=0 f C 1 (R), jer na postoji. Npr. za xk =
1 2k

x0

lim f (x) vrijedi

k+

i yk =

1 (2k+1)

k+

lim xk = 0 = lim yk

1 DERIVACIJA

47

i
k+

lim f (xk ) = lim (1) = 1

k+

k+

lim f (yk ) = lim 1 = 1.

k+

Zadatak 1.82 Ispitajte neprekidnost i derivabilnost funkcije f (x) = (|x(x 2)| 3x + 6)2 . Rjeenje. Funkcija f je neprekidna na R kao kompozicija neprekidnih funkcija. Vrijedi: s 2 (x 5x + 6)2 x < 0 (x2 x + 6)2 0 x 2 . f (x) = 2 (x 5x + 6)2 x > 2

Ispitajmo derivabilnost funkcije f u tokama 0 i 2: c 0 LH 2(x2 5x + 6)(2x 5) (x2 5x + 6)2 36 f (x) f (0) = lim = lim = = 60 lim x0 x0 x0 x0 x 0 1 f (x) f (0) 0 LH 2(x2 x + 6)(2x 1) (x2 x + 6)2 36 lim = lim = lim = = 12 x0+ x0+ x0+ x0 x 0 1 = f nije derivabilna u 0

f (x) f (2) 0 LH 2(x2 x + 6)(2x 1) (x2 x + 6)2 0 lim = lim = lim = =0 x2 x0 x2 x2 x 0 1 0 LH (x2 5x + 6)2 36 2(x2 5x + 6)(2x 5) f (x) f (0) = lim = =0 = lim lim x2+ x2+ x2+ x2 x 0 1 = f je derivabilna u 2 i f (2) = 0. Dakle, f je derivabilna na 0 0 +. Zadatak 1.83 Neka je f diferencijabilna u nekoj okolini toke c i dva puta diferencijac bilna u c. Dokaite: z
h0

lim

f (c + h) + f (c h) 2f (c) = f (c). 2 h

48 Rjeenje. s f (c + h) + f (c h) 2f (c) lim = h0 h2

1 DERIVACIJA

f (c + h) 1 + f (c h) (1) 0 LH = lim = h0 0 2h f (c + h) f (c) + f (c) f (c h) = = lim h0 2h 1 f (c + h) f (c) f (c h) f (c) = lim = + 2 h0 h h 1 = [f (c) + f (c)] = f (c). 2

Zadatak 1.84

Dokaite da je f neprekidna na R \ Q i da ima prekid u svakoj racionalnoj toki. z c Rjeenje. s (a) c =

m n

Riemannova funkcija je funkcija f : R R denirana sa 0 x R \ Q 1 x = m m Z n M(|m| n) = 1 . f (x) = n n 1 x = 0

1 Uzmimo neki > 0 takav da je n . Tada

m Z n M(|m| n) = 1 = f (c) =

1 n

1 ( > 0)(x R \ Q) |x c| < & | f (x ) f (c) | = n

=0
1 n

pa f ima prekid u c. (b) c = 0 Uzmimo neki > 0 takav da je 1. Tada ( > 0)(x R \ Q) |x 0| < & | f (x ) f (0) | = 1
=0 1

pa f ima prekid u 0. (c) c R \ Q

1 Neka je > 0 proizvoljan. Tada postoji n0 takav da je > n . Denirajmo

A :=

m n

: 1 n < n0 c 1 c + 1.

1 DERIVACIJA

49

Tada je A konaan skup, jer u intervalu c 1 c + 1 ima konano mnogo razlomaka c c s nazivnikom iz skupa {1 2 . . . n0 1}. Tada je := min{|c p| : p A} > 0 i vrijedi x= 1 1 m Q |x c| < = |f (x) f (c)| = < n n n0 x R \ Q |x c| < = |f (x) f (c)| = 0 <

Zadatak 1.85 Ispitajte neprekidnost i diferencijabilnost Dirichletove funkcije f : R R 1 x Q f (x) = . 0 x Q Rjeenje. Pokaimo da f ima prekid u svakoj toki: s z c (a) c Q

Uzmimo = 1 . Tada 2 ( > 0)(x R \ Q) |x c| < & | f (x ) f (c) | = 1

=0 1

(b) c R \ Q

Uzmimo = 1 . Tada 2 ( > 0)(x Q) |x c| < & | f (x ) f (c) | = 1

=1 0

Dakle f nije nigdje neprekidna pa ne moe biti ni diferencijabilna. z Zadatak 1.86 Ispitajte neprekidnost i diferencijabilnost funkcije f : R R x x Q . f (x) = 0 x Q Rjeenje. s neprekidnost

Tvrdimo da je f neprekidna samo u 0.

50 c=0 Neka je > 0. Uzmimo 0 < . Tada je

1 DERIVACIJA

x Q |x 0| < = |f (x) f (c)| = |x 0| < x R \ Q |x 0| < = |f (x) f (c)| = |0 0| < c Q, c = 0 Neka je = c Tada 2 ( > 0)(x R \ Q) |x c| < & |f (x ) f (c)| = |0 c| = |c| > cR\Q Uzmimo = (0 < |c| = 2

c . 4

Tada

|c| |c| )(x Q) |x c| < & |f (x )f (c)| = |x 0| = |x | |c||c x | > 2 2

<
c 2

gdje smo iskoristili |c| |c x | + |x | = |x | |c| |c x |.

Zadaci za vjebu z
1.87 Odredite R takav da funkcija f : R R 1 x2 x < 0 x=0 f (x) = 1 + x x > 0

bude neprekidna. Je li f diferencijabilna?

1.88 Ispitajte neprekidnost i derivabilnost funkcije f denirane s 4x 8 x3 f (x) = 2 x 2x + 1 x > 3 . Je li f C 1 (R)?

1 DERIVACIJA

51

U kojim tokama je f derivabilna, a u kojim neprekidno derivabilna? c

1.89 Ispitajte neprekidnost funkcije f denirane na [1 + formulom x+11 x = 0 x f (x) = 1 x = 0. 2 1.90 Neka je f (x) = |x| 3 . Dokaite da je f C 2 (R), ali da f (0) ne postoji. z 1.91 Neka je f : R R f (x) = arctg ( 3x) |x| 1 . 3 x + sgn x 43 |x| > 1 4 3

Ispitajte: (a) neprekidnost funkcije f , (b) diferencijabilnost funkcije f . Je li f klase C 1 tamo gdje je diferencijabilna? 1.92 Zadana ja funkcija f : R R, (x a)2 (x b)2 a x b f (x) = . 0 inae c Je li f derivabilna? Je li f C 1 (R)? 1.93 Neka je f (x) =
1 x4 sin x x = 0 . 0 x = 0

Dokaite da je f diferencijabilna na R. Je li f C 1 (R)? Je li f C 2 (R)? (Odgovori: z Da. Ne.) 1.94 Ispitajte neprekidnost i derivabilnost funkcije f (x) = ||x3 + 3x2 + 3x + 1| + |x2 + x 6||. 1.95 Zadana ja funkcija f : R R, f (x) = Je li f C 2 (R)? x + ex x < 0 . sin x x 0
1

52 Oznaimo: c
f (c) = lim

1 DERIVACIJA

f (c + h) f (c) f (x) f (c) = lim xc h0 xc h f (c + h) f (c) f (x) f (c) = lim f+ (c) = lim xc+ h0+ xc h

lijeva derivacija funkcije f u toki c c desna derivacija funkcije f u toki c c

1.96 Navedite primjer funkcije f neprekidne na [1 1] za koju vrijedi

f (0) = 0 f (0) = 0 i f+ (0) = 1.

Skicirajte njen graf i zapiite formulu. s 1.97 Skicirajte primjer grafa funkcije f neprekidne na [2 2], koja zadovoljava uvjete
f (2) = 1 f (0) = 0 f (0) = 0 f (1) = 1 f+ (1) = 1 i f (2) = 1.

1.98 Neka je f neprekidna na a b te derivabilna na a c i c b, za neki c a b. c o z Nadalje, neka postoje lim f (x) i lim f (x). Koristei LHpitalovo pravilo dokaite
xc xc+

tvrdnje:
1. f (c) postoji i vrijedi f (c) = lim f (x) xc 2. f+ (c) postoji i vrijedi f+ (c) = lim f (x) . xc+

U sluaju da jo vrijedi f (c) = f+ (c), postoji ak f (c) i f je neprekidna u c, tj. funkcija c s c f je neprekidno derivabilna u c.

1.99 Dokaite da za funkciju zadanu s z 2 1 x sin x x = 0 f (x) = 0 x=0 z ne postoji lim f (x) (niti jednostrani limesi), ali f ima derivaciju u 0. Dakle, ne moemo x0 primijeniti postupak za ispitivanje derivabilnosti iz prethodnog zadatka. 1.100 Je li f denirana s f (x) = derivabilna u 0? (x 1) 3 x 0 2 (x + 1) 3 x > 0
2

1 DERIVACIJA

53

1.101 Za f (x) = (1 x) 2
odredite f (1), ako postoji.
3

U sljedeim zadacima iskoristite sljedee teoreme: c c Teorem. (Bolzano-Weierstrass) Neka je f realna funkcija koja je neprekidna na segmentu [a b]. Tada je i f ([a b]) = [c d] segment. Teorem. (Rolle) Neka je f realna funkcija koja je neprekidna na segmentu [a b], diferencijabilna na intervalu a b i neka je f (a) = f (b). Tada postoji c a b takav da je f (c) = 0. Teorem. (Lagrangeov teorem srednje vrijednosti) Neka je f realna funkcija koja je neprekidna na segmentu [a b] i diferencijabilna na intervalu a b. Tada postoji c a b takav da je f (b) f (a) = f (c)(b a).

1.102 Neka je f : [a b] [a b] neprekidna funkcija. Pokaite da f ima barem jednu z ksnu toku na [a b], tj. da postoji c [a b] takav da je f (c) = c. c [Uputa: Bolzano-Weierstrassov teorem.] 1.103 Ako je f (x) = x(x 1)(x 2)(x 3), pokaite da jednadba f (x) = 0 ima tri z z realna rjeenja i nadite intervale u kojima se nalaze. s [Uputa: Rolleov teorem.] 1.104

Koristei Rolleov teorem dokaite c z

Teorem. (Cauchyev teorem srednje vrijednosti) Neka su f i g realne funkcije koje su neprekidne na segmentu [a b] i diferencijabilne na intervalu a b. Tada postoji c a b takav da je (f (b) f (a))g (c) = (g(b) g(a))f (c). Specijalno, ako je g(b) = g(a) i g (c) = 0, tada je . f (b) f (a) f (c) = . g(b) g(a) g (c)

[Uputa: Imitirajte dokaz Lagrangeovog teorema srednje vrijednosti.]

54

1 DERIVACIJA

1.105 Neka je f : R R n outa derivabilna funkcija takva da je f (0) = f (0) = = z f (n1) (0) = 0. Pokaite da za svaki x R postoji 0 < < 1 takav da je f (n) (x) f (x) . = xn n [Uputa: Iskoristite Cauchyev teorem srednje vrijednosti.] 1.106

Koristei Cauchyev teorem srednje vrijednosti dokaite LHpitalovo pravilo: c z o

f (x) f (x) i vrijedi lim . Tada postoji lim xc g (x) xc g(x) lim

Neka je I R otvoreni interval i c I. Neka su f i g realne funkcije koje su derivabilne na I takve da je lim f (x) = 0 = lim g(x), g (x) = 0, za sve x I \ {c} i da postoji limes
xc xc

f (x) f (x) = lim . xc g (x) xc g(x) z c 1.107 Pokaite da je Lagrangeov teorem srednje vrijednosti specijalni sluaj Cauchyevog teorema srednje vrijednosti. 1.108 (a)

Koristei Lagrangeov teorem srednje vrijednosti dokaite sljedee nejednakosti: c z c

1 1+x 1 < ln < , za x > 0 x+1 x x yx 1 1 (b) arctg 1 + < y x, za 0 < x < y < 1 < arctg 1 + 5 x y