Analitik Hiyerari Proses Analitik Hiyerari Proses (AHP), ilk olarak 1968 ylnda Myers ve Alpert ikilisi tarafndan

ortaya atlm ve 1977 de ise Saaty tarafndan bir model olarak gelitirilerek karar verme problemlerinin zmnde kullanlabilir hale getirilmitir. AHP, karar hiyerarisinin tanmlanabilmesi durumunda kullanlan, karar etkileyen faktrler asndan karar noktalarnn yzde dalmlarn veren bir karar verme ve tahminleme yntemi olarak aklanabilir. AHP bir karar hiyerarisi zerinde, nceden tanmlanm bir karlatrma skalas kullanlarak, gerek karar etkileyen faktrler ve gerekse bu faktrler asndan karar noktalarnn nem deerleri asndan, birebir karlatrmalara dayanmaktadr. Sonuta nem farkllklar, karar noktalar zerinde yzde dalma dnmektedir. Bir karar verme probleminin AHP ile zmlenebilmesi iin gerekletirilmesi gereken aamalar aada tanmlanmtr. Her bir aamada, formlasyon ile birlikte ilgili aklamalar yaplmtr. Adm 1 : Karar Verme Problemi Tanmlanr Karar verme probleminin tanmlanmas, iki aamadan oluturulur. Birinci aamada karar noktalar saptanr. Dier bir deyile karar ka sonu zerinden deerlendirilecektir sorusuna cevap aranr. kinci aamada ise karar noktalarn etkileyen faktrler saptanr. Bu almada karar noktalarnn says m, karar noktalarn etkileyen faktr says ise n ile sembolize edilmitir. zellikle sonucu etkileyecek faktrlerin saysnn doru belirlenmesi ve her bir faktrn detayl tanmlarnn yaplmas, ikili karlatrmalarn tutarl ve mantkl yaplabilmesi asndan nemlidir. Adm 2 : Faktrler Aras Karlatrma Matrisi Oluturulur Faktrler aras karlatrma matrisi, nxn boyutlu bir kare matristir. Bu matrisin kegeni zerindeki matris bileenleri 1 deerini alr. Karlatrma matrisi aada gsterilmitir.

a11 a 21 . A= . . a n1

a12 a 22

... ...

an2

...

a1n a2n . . . a nn

Karlatrma matrisinin kegeni zerindeki bileenler, yani i = j olduunda, 1 deerini alr. nk bu durumda ilgili faktr kendisi ile karlatrlmaktadr. Faktrlerin karlatrlmas, birbirlerine gre sahip olduklar nem deerlerine gre birebir ve karlkl yaplr. Faktrlerin birebir karlkl karlatrlmasnda Tablo 2.1 deki nem skalas kullanlr.

rnein birinci faktr nc faktre gre karlatrmay yapan tarafndan daha nemli grnyorsa, bu durumda karlatrma matrisinin birinci satr nc stun bileeni ( i =1, j = 3 ), 3 deerini alacaktr. Aksi durumda yani birinci faktrn nc faktrle karlatrlmasnda, daha nemli tercihi nc faktrden yana kullanlacaksa bu durumda karlatrma matrisinin birinci satr nc stun bileeni 1/3 deerini alacaktr. Ayn karlatrmada birinci faktrle nc faktrn karlatrlmasnda faktrler eit neme sahip olduklar ynnde tercih kullanlyorsa bu durumda bileen 1 deerini alacaktr. Karlatrmalar, karlatrma matrisinin tm deerleri 1 olan kegeninin stnde kalan deerler iin yaplr. Kegenin altda kalan bileenler iin ise doal olarak (2.13) formln kullanmak yeterli olacaktr.
a ji = 1 aij

(2.13)

Yukarda verilen rnek dikkate alnrsa karlatrma matrisinin birinci satr nc stun bileeni ( i =1, j = 3 ) 3 deerini alyorsa, karlatrma matrisinin nc satr birinci stun bileeni (i=3,j=1), (2.13) formlnden 1/3 deerini alacaktr.

Tablo 2.1 nem Skalas

nem Deerleri 1 3 5 7 9 2,4,6,8 Deer Tanmlar Her iki faktrn eit neme sahip olmas durumu 1. Faktrn 2. faktrden daha nemli olmas durumu 1. Faktrn 2. faktrden ok nemli olmas durumu 1. Faktrn 2. faktre nazaran ok gl bir neme sahip olmas durumu 1. Faktrn 2. faktre nazaran mutlak stn bir neme sahip olmas durumu Ara deerler

Adm 3 : Faktrlerin Yzde nem Dalmlar Belirlenir Karlatrma matrisi, faktrlerin birbirlerine gre nem seviyelerini belirli bir mantk ierisinde gsterir. Ancak bu faktrlerin btn ierisindeki arlklarn, dier bir deyile yzde nem dalmlarn belirlemek iin, karlatrma matrisini oluturan stun vektrlerinden yararlanlr ve n adet ve n bileenli B stun vektr oluturulur. Aada bu vektr gsterilmitir:

b11 b 21 . Bi = . . bn1
B stun vektrlerinin hesaplanmasnda (2.14) formlnden yararlanlr.

bij =

aij

a
i =1

(2.14)
ij

rnein deerlendirme faktrlerinin birbirleriyle karlatrlmalarn gsteren A karlatrma matrisi aadaki gibi tanmlanmsa ve B1 vektr hesaplanmak isteniyorsa,
1/ 3 1 3 A = 1 / 5 1/ 4 1 5 4 1

bu durumda B1 vektrnn b11 eleman, b11 =

1 olarak hesaplanacaktr. 1 + 3 + 0,2

Benzer ekilde B1 vektrnn dier elemanlar hesaplandnda, vektr aadaki gibi elde edilebilir ve stun vektrnn bileenleri toplandnda toplamn 1 olduu grlebilir.
0,238 B1 = 0,714 0,048

Yukarda anlatlan admlar dier deerlendirme faktrleri iinde tekrarlandnda faktr says kadar B stun vektr elde edilecektir. n adet B stun vektr, bir matris formatnda bir araya getirildiinde ise aada gsterilen C matrisi oluturulacaktr.

c11 c 21 . C = . . c n1

c12 c 22

... ...

cn 2

...

c1n c2n . . . c nn

Yukardaki rnek gz nne alndnda C matrisi aadaki gibi oluur.

0,238 C = 0,714 0,048 0,210 0,632 0,158 0,500 0,400 0,100

C matrisinden yararlanarak, faktrlerin birbirlerine gre nem deerlerini gsteren yzde nem dalmlar elde edilebilir. Bunun iin (2.15) formlnde gsterildii gibi C matrisini oluturan satr bileenlerinin aritmetik ortalamas alnr ve ncelik Vektr olarak adlandrlan W stun vektr elde edilir.

wi =

c
j =1

ij

(2.15)

W vektr aada gsterilmitir.

w1 w 2 . W = . . wn
Yukardaki rnek zldnde ncelik vektrnn elemanlar aadaki gibi hesaplanabilir. Bu durumda her faktr birlikte deerlendirildiinde yaklak deerlerle, birinci faktr % 32, ikinci faktr % 58 ve nc faktr % 10 neme sahip olacaktr.

0,238 + 0,210 + 0,500 3 0,714 + 0,632 + 0,400 W = 3 0,048 + 0,1580 + 0,100 3

0,32 0,58 0,10

Adm 4 : Faktr Kyaslamalarndaki Tutarllk llr AHP kendi iinde ne kadar tutarl bir sistematie sahip olsa da sonularn gerekilii doal olarak, karar vericinin faktrler arasnda yapt birebir karlatrmadaki tutarlla bal olacaktr. AHP bu karlatrmalardaki tutarlln llebilmesi iin bir sre nermektedir. Sonuta elde edilen Tutarllk Oran (CR) ile, bulunan ncelik vektrnn ve dolaysyla faktrler arasnda yaplan birebir karlatrmalarn tutarlln test edilebilmesi imkann salamaktadr. AHP, CR hesaplamasnn zn, faktr says ile Temel Deer ad verilen ( ) bir katsaynn karlatrlmasna dayandrmaktadr. nn hesaplanmas iin ncelikle A karlatrma matrisi ile W ncelik vektrnn matris arpmndan D stun vektr elde edilir.

a11 a 21 . D= . . a n1

a12 a 22

... ...

an2

...

a1n w1 a 2 n w 2 . . x . . . . a nn wn

(2.16) formlnde tanmland gibi, bulunan D stun vektr ile W stun vektrnn karlkl elemanlarnn blmnden her bir deerlendirme faktrne ilikin temel deer (E)

elde edilir. Bu deerlerin aritmetik ortalamas ((2.17) forml) ise karlatrmaya ilikin temel deeri ( ) verir.

Ei =

di wi
n

( i =1,2,..., n )

(2.16)

E
i =1

(2.17)

hesaplandktan sonra Tutarllk Gstergesi (CI), (2.18) formlnden yararlanarak hesaplanabilir. CI =

n n 1

(2.18)

Son aamada ise CI, Random Gsterge (RI) olarak adlandrlan ve Tablo 2.2 de gsterilen standart dzeltme deerine blnerek ((2.19) forml) CR elde edilir. Tablo 2.2 den faktr saysna karlk gelen deer seilir. rnein 3 faktrl bir karlatrmada kullanlacak RI deeri Tablo 2.2 den 0.58 olacaktr.

Tablo 2.2 RI Deerleri N 1 2 3 4 5 6 CR = CI RI RI 0 0 0,58 0,90 1,12 1,24 N 8 9 10 11 12 13 (2.19) RI 1,41 1,45 1,49 1,51 1,48 1,56

Hesaplanan CR deerinin 0.10 dan kk olmas karar vericinin yapt karlatrmalarn tutarl olduunu gsterir. CR deerinin 0.10 dan byk olmas ya AHP deki bir hesaplama hatasn ya da karar vericinin karlatrmalarndaki tutarszln gsterir. Adm 5 : Her Bir Faktr in, m Karar Noktasndaki Yzde nem Dalmlar Bulunur Bu aama yukarda anlatlan ekilde ancak bu kez, her bir faktr asndan karar noktalarnn yzde nem dalmlar belirlenir. Dier bir deyile birebir karlatrmalar ve matris ilemleri faktr says kadar (n kez) tekrarlanr. Ancak bu kez her bir faktr iin karar noktalarnda kullanlacak G karlatrma matrislerinin boyutu mxm olacaktr. Her bir karlatrma

x ileminden sonra m 1 boyutlu ve deerlendirilen faktrn karar noktalarna gre yzde dalmlarn gsteren S stun vektrleri elde edilir. Bu stun vektrleri aada tanmlanmtr:
s11 s 21 . Si = . . s m1
Adm 6 : Karar Noktalarndaki Sonu Dalmnn Bulunmas Bu aamada ncelikle, yukarda anlatlan n tane mx1 boyutlu S stun vektrnden meydana gelen ve mxn boyutlu K karar matrisi oluturulur. Karar matrisi aada tanmlanmtr:

s11 s 21 . K = . . s m1

s12 s 22

... ...

sm2

...

s1n s2n . . . s mn

Sonuta karar matrisi W stun vektr (ncelik vektr) ile aadaki gibi arpldnda ise m elemanl L stun vektr elde edilir. L stun vektr karar noktalarnn yzde dalmn verir. Dier bir deyile vektrn elemanlarnn toplam 1 dir. Bu dalm ayn zamanda karar noktalarnn nem srasn da gsterir.

s11 s 21 . L= . . s m1

s12 s 22

... ...

sm2

...

s1n w1 l11 s 2 n w2 l 21 . . . x = . . . . . . s mn wn l m1

rnek Bir oklu karar probleminde 3 karar noktas ve 4 deerlendirme faktr bulunmaktadr. Karar verici karar matrisini aadaki gibi oluturmu ve deerlendirme faktrlerine ilikin arlklar ise w1 = 0,20 , w2 = 0,15 , w3 = 0,40 ve w4 = 0,25 eklinde belirlemitir.

25 A = 10 30

20 30 10

15 20 30

30 30 10

Karar verici, AHP yntemini kullanarak karar noktalarnn nem srasn nasl oluturacaktr ? Bu rnekte deerlendirme faktrlerine ilikin arlklar veri olarak verildiinden AHP ynteminin yukarda tanmlanan ilk drt adm atlanmtr. Dier bir deyile W ncelik vektr (deerlendirme faktrlerine ilikin arlklar vektr),
0,20 0,15 W = 0,40 0,25

olarak kabul edilmitir. Daha sonra her bir deerlendirme faktr iin, karar noktalarnn nem dalmlar hesaplanmtr. Bu hesaplamalarda Tablo 2.1 deki nem tanmlar kullanlmtr. 1. Deerlendirme faktr iin karar noktalar nem dalm aadaki gibi hesaplanmtr,

A1

A2
4 1 5 10

A3
1/2 1/5 1 1,7

A1
A2
A3

1 1/4 2 3,25

Burada karar noktalarnn kyaslamalarnda rnekte verilen A matrisinin 1. stunu kullanlmtr. Kegen zerindeki 1 deerleri ayn karar noktasn gstermektedir. Tablo 2.1 deki nem tanmlar rnee uyarlanrken, A matrisinin stun deerlerindeki her on farkn tablodaki tek saylara, her be farkn ift saylara karlk geldii kabul yaplmtr. A matrisinin 1. stunundaki 25 A1 karar noktasnn, 10 A2 karar noktasnn, 30 ise A3 karar noktasnn deerini gstermektedir. Bu durumda A1 ve A2 1. deerlendirme faktr iin kyaslandnda Tablo 2.1 e gre A1 ,

A2 den 4 kadar daha nemli olacaktr. Benzer

mantkla yukardaki karlatrma matrisinin dier hcreleri doldurulmutur. Sonrasnda ise karlatrma matrisinin stun toplam deerleri elde edilmitir. 1. deerlendirme faktr asndan karar noktalarnn nem dalmlar iin S1 stun vektr hesaplanmtr. Bunun iin ncelikle karlatrma matrisinin stunlarndaki stun toplamlarna blnm, satr toplamlar bulunmu ve bu deerlerin aritmetik ortalamalar alnarak S1 stun vektrnn elemanlar elde edilmitir. Hesaplamalar aada gsterilmitir.
0,3077 0,0769 0,6154 + + + 0,4 0,1 0,5 + + + 0,2941 0,1177 0,5882

= = =

1,0018 0,2946 1,7036

1,0018/3 = 0,33 0,2946/3 = 0,10 1,7036/3 = 0,57

0,33 S1 = 0,10 0,57

Bu vektrden 1. deerlendirme faktr asndan A1 in % 33, A2 nin % 10 , A3 n ise % 57 neme sahip olduu sylenebilir. Benzer ekilde dier deerlendirme faktrleri iin karar noktalarnn nem dalmlar aada hesaplanmtr. 2. deerlendirme faktr iin karar noktalarnn nem dalm

A1

A2
1/3 1 1/5 1,53

A3
3 5 1 9

A1
A2
A3

1 3 1/3 4,33

0,2309 0,6929 0,0762

0,2157 0,6536 0,1307

0,3333 0,5556 0,1111

= = =

0,7799 1,9021 0,3180

0,26 0,63 0,11

0,26 S 2 = 0,63 0,11

3. deerlendirme faktr iin karar noktalarnn nem dalm

A1

A2
1 3 4,5

A3
1/4 1/3 1 1,58

A1
A2
A3

1 2 4 7

0,1429 0,2857 0,5714

0,1111 0,2222 0,6667

0,1582 0,2089 0,6329

= = =

0,4122 0,7168 1,8710

0,14 0,24 0,62

0,14 S3 = 0,24 0,62

4. deerlendirme faktr iin karar noktalarnn nem dalm

A1

A2
1 1 1/5 2,2

A3
5 5 1 11

A1
A2
A3

1 1 1/5 2,2

0,4546 0,4546 0,0908

0,4546 0,4546 0,0908

0,4546 0,4546 0,0908

= = =

1,3638 1,3638 0,2724

0,46 0,46 0,08

0,46 S 4 = 0,46 0,08

Daha sonra yukarda bulunan S stun vektrleri matris formatnda bir araya getirilmi ve W vektr ile arplmtr.
0,33 0,10 0,57 0,26 0,63 0,11 0,14 0,24 0,62

0,20 0,46 0,28 0,15 0,46 x = 0,32 0,40 0,40 0,08 0,25

Elde edilen stun vektrndeki 0,28 1. karar noktasnn ( A1 ) nem seviyesini, 0,32 2. karar noktasnn ( A2 ) nem seviyesini, 0,40 ise 3. karar noktasnn ( A3 ) nem seviyesini gstermektedir. Dier bir deyile karar noktalarnn nem dizilimi A3 , A2 ve A eklinde 1 olacaktr.