1

Equation Section (Next)

1. GR

Gnmzn bilimsel dnyasnda, gelime iin gereksinim duyulan ve evreden elde
edinilebilecek bilginin miktar srekli artmaktadr. letmeler eitli faaliyetlerin yapld,
dolaysyla dinamik bir yap gsteren sistemlerdir. letmelerdeki bu olaylarfaaliyetler
zincirinin salkl olarak yrtlebilmesi iin, yneticiler elde ettikleri ve kullandklar
bilgilerin gerek miktar, gerek kalite asndan ihtiyalarn karlayabileceinden emin
olmaldrlar. Gnmzn modern iletmelerinde yneticilerin ana hedefi iletmenin
faaliyetlerinde etkili olacak kararlar verebilmek iin gerekli bilgilerin salkl olarak elde
edilmesi ve kullanlmas olmaldr. Bu ekilde ynetici, kendi iletmesinin amalarna uygun
bir teknikler ve kavramlar sistemi bularak, iletme ynetimi denen sistemi oluturur.
Dier taraftan, bilimsel aratrmaclar da evrelerinden edindikleri bilgileri kullanmak
durumundadrlar. Ancak iletme yneticilerinden farkl olarak, bilimsel aratrmaclar
edindikleri bilgileri kullanarak srasyla kavramlar formle ederek, evrensel hipotezler ve
teoriler olutururlar; bu bilimsel yntem olarak adlandrlr. Bilimsel yntem, objektif,
tmevarmsal ve bilgilerin sistematik lm ve yorumlanmas ile karakterize edilir.
statistik, bilimsel metodun teknik uygulamas olarak tariflenebilir. Gerek iletmelerdeki
olaylarfaaliyetler zinciri, gerek bilimsel amal aratrmalar belirlilik asndan balca iki tip
elemandan meydana gelmektedir.
1) Belirlilik Hali : Olaylar bir takm faktrlere bal olarak geliirler, yani faktrlerle
olaylar arasnda nceden bilinen bantlar vardr. rnein bir iletmenin rettii
mal cinsini azaltt zaman pazar paynn azalmas veya retilen mal cinsi ok fazla
ise maliyet art, stoklama zorluklar ve maliyetinin artmas vb. etkiler.
2) Belirsizlik Hali : Olaylarn ne ynde geliecei veya faktrlerin nasl deiecei
kesinlikle bilinemez, ancak tahmin edilebilirler. Belirsizlik hallerinde bu tahmin
gcn istatistik metodlar salar. rnein bir iletmedeki imalat tezgahlarnn ne
zaman arzalanaca bilinemez; oysa ki, belirli srelerdeki (aylk, yllk vb.) retim
miktarlar bilinmelidir. Bu durumda retim miktarlar istatistik yntemlerle tahmin
etme yoluna gidilir. Bu sayede iletmelerdeki bamsz (keyfi) olarak deien
faktrler kontrol altnda tutulur ve yaplacak planlamalarda ve iletme ile ilgili
olarak alnacak kararlarda isabet olasl artar.

















2
Aratrma Projesi :
Bir iletme bnyesinde kararlar genellikle gnlk allagelen verilerin deerlendirilmesi
sonucunda ekillenir. Ancak, baz durumlarda bu veriler nemli kararlarn alnmas
aamasnda yeterli olmayabilir. Byle durumlarda iletme allagelenlerin dnda gerekli
dier verileri toplamak ve bunlar deerlendirmek zorundadr. Bu etkinlik aratrma projesi
olarak isimlendirilir.
Aratrma projesinin yrtlmesinde konu sadece istatistik metodlarn uygulanmas deil,
kullanlacak verilerin amaca uygun ve kaliteli olarak elde edilmesini de temin etmektir. Her
aratrma projesinin amac, gerekli verilerin ve veri kalitesinin belirlenmesi ve bunlarn uygun
yntemlerle etkin bir ekilde analiz edilmesi olarak zetlenebilir. Bununla birlikte, bir
aratrma projesi her zaman kolaylkla hazrlanamaz; bunun sebebi ise, projelerin ilk anda
grndklerinden daha karmak olabilmesidir. Karlalabilecek sorunlarn stesinden
gelinebilmesi iin bir aratrma projesi birbirleri ile ilintili admlar eklinde planlanarak ele
alnr. Bu admlardan birinde karlalan sorunlar dier admlarda baz deiiklikler
yaplmasn gerektirebilir; balangta ok iyi planlanm bir projede bile uygulama srecinde
sorunlar ortaya kabilir, hatta baz durumlarda karlalan bu sorunlar ortadan
kaldrlamadndan projenin tamamen terk edilmesi bile olasdr. Dolaysyla alternatif bir
aratrma projesi ngrldnde ncelikle u iki soru sorulmaldr :
- Bu proje gerekten faydal olacak mdr ?
- Projenin uygulanma imkan var mdr ?

Her iki soruya da evet diyebildiimiz durumlarda ve byle bir alternatif projenin
iletmenin gerek hedeflerine de hizmet edecei kanaati olutuunda projeye balanmaldr.
Ayrca,
1) Projenin uygulanmasnn mantksal olarak mmkn olup olmad,
2) Gereksinme duyulacak verilerin mevcut veya elde edilebilir olup olmadklar,
3) Gerekli personel, ekipman ve finansman gibi kaynaklarn mevcut olup olmad,
4) Projenin iletmeye salayaca faydann bu kaynaklarn kullanlmasna deecek mi
olduu,
konular da aratrlp deerlendirilmelidir.

Bir aratrma projesi projesinde izlenecek yol ana hatlar ile yedi admda oluturulur.
1) Aratrma konusunun belirlenmesi ve tanmlanmas,
2) Aratrmann amac, hipotez ve varsaymlarn belirlenmesi,
3) Konuyla ilgili kaynaklarn taranmas,
4) Aratrma yntem ve verilerinin belirlenmesi
5) Aratrma verilerinin toplanmas,
6) Toplanan verilerin analizi,
7) Aratrmann sonulandrlmas ve aratrma raporunun yazlmas.

Bir nerinin aratrma projesi haline dntrlmesinde, planlama ve uygulama
aamalarnda takip edilecek admlar aadaki emada zetlenmitir.









3


ekil 1-1. Bir aratrma projesinde planlama ve uygulama aamalarndan takip edilecek
admlar (Kaynak : Wayne W. Daniel James C. Terrell)


ncelikle nerinin ak ve ksa tanm yaplarak aratrma konusu tespit edilmelidir. Konu
erevesi belirlendikten sonraki aama, aratrma konusuyla ilgili olarak ortaya konan
problemi, dier bir deyile, aratrma amacn ortaya koymaktr. Problem, kuramlardan, daha
nceki aratrmalarn bulgularndan ve/veya kiisel gzlemlerden yola karak oluturulabilir.
Aratrma konusu amaca hizmet edecek ak ve snrlar belirgin ve llebilir bir konu
olmaldr.
Problem ortaya konduktan sonra, bu problemin nemi tartlr. Problem, kuramsal adan
veya uygulama asndan nemli olmaldr. Bir aratrma problemi belirlerken, her eyden
nce, problemin aratrlabilir zellikte olmasna dikkat edilmelidir. Aratrlabilirlik,
problemin veri toplama ve analiz etme yoluyla incelenebilecek zellikte olmasdr. Ayrca
1. nerinin ak ve
ksa tanm
10. Aratrma
projesinin amacna
ulap ulamadnn
deerlendirilmesi
Admn Tanm Planlama Aamas Uygulama Aamas
Projenin genel amac
2. Anlaml, llebilir
ve zgn hedeflerin
belirlenmesi
9. Planlanan analizler
ile amalanan zgn
hedeflerin elde
edilmesi
zgn hedefler
Uygulanacak analizler
3. Amalanan zgn
hedeflerin elde
edilmesi iin gerekli
analiz yntemlerinin
tespiti
8. Verilerin planlanan
ekilde analizi
4. Yaplacak
analizlerde
kullanlacak verilerin
belirlenmesi
7. Verilerin
dzenlenmesi
5. Veri toplama
plannn ayrntl
olarak tespiti
6. Verilerin toplanmas
Veri gereksinimi
Veri toplamas

4
problemin aratrmacnn becerileri, kaynaklar, zaman vb. zelliklere uygun olmasna da zen
gsterilmelidir.
rnein,
a) Bir fabrikadaki iilerin alglamalar konusunda bir aratrma projesi tasarlansn.
Burada alglamadan ne kastedildii belirtilmediinden konu ak deildir. Oysa ki,
fabrikada iilerin yeni bir mamuln imalata alnmasnda retime uyum srelerinin
incelenmesi uygun bir aratrma konusu olabilirdi.
b) Uygulanan gda rejiminin atletlerin performanslarna etkisinin incelenmesi bir
aratrma projesi olamaz, nk hangi atletlerin kastedildii yani aratrma
yaplacak kitle belli deildir ve performanstan ne kastedildii ak olarak
belirtilmemitir. rnein protein arlkl besinlerin haltercilerin arlk kaldrma
performaslarn nasl etkilediinin aratrlmas bir aratrma projesi konusu
olabilirdi.
c) Bir iletmenin satlarnn verilen TV reklamlarnn sresi ile ilintili olup
olmadnn aratrlmas konusu bir aratrma projesi konusu olarak ele alnabilir.
Burada ama ve gereksinim duyulan veriler kesin olarak belirlidir.
d) 4 6 ya arasndaki ocuklarn besinleri tanma ve besinler karsndaki tutumlar
da bir aratrma projesi konusu olabilir. Burada aratrmann yaplaca kitle
bellidir (4 6 ya arasndaki ocuklar) ve aratrlacak konu aktr. yle ki,
besinler iin bir gruplama yaplr (et ve et mamulleri, sebzeler, bakliyat, tatllar
vs.) ve ocuklarn bunlara olan ilgisi aratrlarak bir sonuca varlabilir. rnein 4
6 ya arasndaki ocuklarn en ok tatl besinleri tandklar ve sevdikleri, en az
da sebze yedikleri gibi bir sonu karlabilir.

Aratrma konusu tespit edildikten sonra, zaman ve kaynak israfn engellemek iin,
ncelikle gerekli aratrmalar yaplarak belirlenen konu zerinde daha nce aratrma yaplp
yaplmad ve uygulamaya konacak aratrma projesinin istenen zgn amaca ulap
ulaamayaca karar verilir. Olumlu cevap elde edilmesi durumunda aratrmada kullanlacak
yntem ve model hakknda karar vermek gerekecektir. Bu aamada, aratrmann trne gre
verilerin nasl elde edilecei ve bu srete uygulanmas gereken esaslar bilimsel metotlara
oturtulur. Bu alma sonunda veri elde etmede kullanlacak yntem aka belirtilir. Ayrca,
verilerin hangi ana ktle ierisinden, hangi yntemle, ne kadar olaca gibi veri elde edilecek
rneklem grubunun belirlenme sreci de bu alma kapsamndadr. Bu srete aratrmann
tr temel kriterdir. Daha nce de vurguland gibi bu, bir kuram reten temel aratrma veya
bir kuramn belirli bir alana uygulanarak sonu veya karar alnd uygulamal bir aratrma
olabilir.

Daha sonra gereksinim duyulan verilerin anlaml ve llebilir olup olmadklar aratrlr.
rnein bir kiinin ne sklkla kitap okuduunu tespit etmek iin ok az, az, orta vs. yerine bir
ylda ka kitap okuduu bilgisinin sorulmas daha uygundur. Bunun yansra, baz sorular
cevaplanmayabilir veya baz aratrma gruplarndan cevap alnamayabilir. Bu konularn da
planlama aamasnda gznne alnmas gerekir. Eer ngrlen veriler elde edilemeyecek
ise, aratrma projesi revize edilir veya gerekli verilerin toplanmas imkansz grlyorsa
tamamen terkedilir.

Bir sonraki aamada verilerin analiz edilmesinde kullanlacak yntem ve teknikler
belirlenir. Veri analizinde kullanlan istatistik yntemler zetle aadaki ekilde gruplanr :
1) Dalm yapsal kontrolu : Bir faktrdeki deimeler ve bunlarn kontroludur.
rnein, bir delme tezgahndan kan paralarn delik aplar, kesilen paralarn
boylar, paketlenen rn miktarlar, bir gazete veya dergiyi satnalan kiilerin says,

5
yalar vs. deerler belirli snrlar arasnda deiir. Bu dalmlar bulmak iin mod,
medyan, ortalama, standart sapma hesab gibi tanmsal istatistik metotlardan
faydalanlr.
2) Hipotez testleri : statistiksel anlamda hipotez bir veya daha fazla ana ktle hakknda
ileri srlen, doru ya da yanl olmas mmkn olan iddia, nerme veya ifadedir.
Hipotez testi ortaya konan bir hipotezin %100 kesinlikle deil, belli bir lde
hatay ierecek ekilde istatistiksel yollarla snanmasdr. rnein bir iletmedeki
iilere denen cretlerin belirli deerler arasnda olduu, bir havaalann kullanan
uaklar yaratt ses kirliliinin belirli bir decibel deerin zerine kmad gibi
hipotezler nceden belirlenen bir hata pay ile hipotez testleri kullanlarak
snanabilir.
3) Bant kontrolu : Faktrlerin birbirine bal olarak nasl deitiinin
incelenmesidir. rnein, tavlama scaklna bal olarak parann sertlik,
mukavemet gibi fiziksel zelliklerinin nasl deitii, grlt kirliliine bal olarak
alma veriminin deiimi, reklam harcamalar ve maaza says ile satlar
arasndaki iliki vs. Bunun gibi bir zelliin, bir veya birden fazla faktre bal
olarak deiimi ve bunlarn arasndaki bantlarn ekilleri regresyon ve korelasyon
analizleri ile elde edilir.
4) Zamana gre kontrol : Baz faktrler ise zamana bal olarak deiir. rnein
dondurma veya merubat satlarnn mevsimlere gre deiimi, ehir hatlar
gemilerini kullanan yolcu saysnn gn iindeki deiimi vb. deimeler bu tip
deimelerdir.
5) rnekleme ile kontrol : statistiin ana problemlerinden biri de mevcut bir kitle
(yn) hakknda, rnek gruplar ele alarak bilgi edinmektir. Ana kitlenin sonsuz veya
belirsiz olduu durumlar sz konusu olabilir. rnein bir blgedeki arlar zerinde
bir aratrma yaplmak istendiinde ana kitle belirsiz olduundan rneklemeye
bavurulur. ou zaman da, bir ana kitlenin tm elemanlarnn tek tek kontrol
edilmesi ekonomik deildir, ok zordur veya baz durumlarda anlamszdr. rnein,
retimden kan 10.000 adet ayakkabnn tek tek kontrolu zaman alacandan, bu
kitleden raslantsal olarak belirli bir miktar seerek sadece bunlarn kontrolu daha
ekonomiktir. Kitle ok byk ise (bir lkede yaayan insanlar) bunlar ile teker teker
grerek bilgi toplamak ok zor ve pahal veya bir fabrikada imal edilen tfek
mermilerinin teker teker patlatlarak kontrolu anlamsz olacandan bu durumlarda
kitleden belirli sayda elemana sahip rnek gruplar seip, bunlar kontrol edilerek
kitle hakknda bir karar verilir.
Bu tip istatistik teknikler iletme ynetimi, biyoloji, tp, tarm, psikoloji, sosyoloji, eitim
bilimleri vb. btn deneysel alanlarda youn olarak kullanlr.

Planlama aamasnda tatminkar bir sonu elde edilirse, uygulamaya geilir. En son olarak
ta, bir rapor hazrlanarak aratrma projesinin amacna ulap ulamad deerlendirilir.











6
Equation Section (Next)
2. VER DAILIMININ YAPISAL KONTROLU

2.1. Tanmlar

Varlk : Eyalar, insanlar, yerler vb. konularda bir istatistik alma yapldnda,
aratrma konusu olan eye, cinsi gznne alnmakszn varlk denir.

Deiken : Farkl varlklar iin farkl deerler alabilen faktrler deiken olarak
adlandrlr. Bu deikenler somut varlklar (rnein insanlarn boylar, yllk gelirleri,
ambalajlanan rnn miktar, bir kiinin eitim durumu) veya soyut kavramlar (rnein yaz
tura atlar, hatal/hatasz kavram) olabilirler. Bir deiken ele alnan tm varlklar iin ayn
deeri alyor ise bu deiken sabit olarak adlandrlr.

Keyfi (Rassal) Deiken : Bir X eitli deerler alabiliyor ve bu deikenin alabilecei
deerlerin dalm matematiksel bir fonksiyon olarak ifade edilebiliyorsa, X deikeni keyfi
deiken olarak adlandrlr.

Nicel / Saysal Deiken : Bir deikenin alabilecei deerler saysal olarak (l, para
birimi veya adet) ifade edilebiliyor ise, bu deikene nicel/saysal deiken denir. rnein,
insan boylar, bir parann boyu, hava scakl, mteri says vs. saysal deikenlerdir.

Nitel Deiken : Bir deikenin alabilecei deerler saysal olarak ifade edilemiyorsa bu
deikene nitel deiken denir. rnein, imalattan kan bir rnn hatal / hatasz olmas,
parann yaz veya tura gelmesi, ele alnan deneklerin gz rengi, eitim durumu (ilk, orta,
yksek retim) vs. nitel deikenlerdir.

Kesikli Deiken : Bir deiken sadece belirli saysal deerler alabiliyor ise, bu deikene
kesikli deiken denir. rnein, mteri says sadece tam say deerler alabilir; 1,87 veya
3,25 adet mteri anlamszdr; veya bir zar atnda sadece 1,2,3,4,5,6 deerleri elde edilebilir.
Bu tip deikenler kesikli deikenlerdir.

Srekli Deiken : Bir deiken gerel say olan deerler alabiliyor ise, bu deikene
srekli deiken denir. rnein, bir para zerindeki deliin ap teorik olarak tm gerel say
deerleri alabilir; bir para zerindeki deliin ap 10,234 mm, bir dierinin ap 10,256 mm
ise, teorik olarak delik ap bu iki deer arasnda olan bir baka para olabilir.

Olaslk Fonksiyonu : Bir X keyfi deikeninin alabilecei deerlerin dalm
matematiksel bir fonksiyon olarak ifade edilebiliyorsa, bu fonksiyon olaslk fonksiyonu veya
younluk fonksiyonu ad verilir.

Ana Kitle / Yn : Bir aratrmada belirli bir deikenin alabilecei tm deerler kitle
veya yn olarak adlandrlr. rnein, aratrma konumuz bir okuldaki rencilerin boylar
ise, okulun tm rencilerin llen boylar ana kitleyi oluturur; aratrma konusu o okulun
belirli bir snfndaki rencilerin boylar olduu durumda ise, o snftaki rencilerin boylar
tm okuldakine gre ok kk bir say olmasna ramen yine yn oluturur.
Kitle ana kitle ve hedef kitle olarak ta bir ayrma tabi tutulabilir. rnein bir aratrmada
bir lkedeki 16 18 yandaki genlerin okuduklar kitap trlerinin dalm tahmin edilmek

7
istensin. Burada o lkedeki 16 18 ya arasndaki ocuklar ana kitle, bunlarn arasnda kitap
okuyanlar ise hedef kitle olarak adlandrlr.

rnekleme : Yukarda bahis edildii gibi ana kitlenin tm elemanlarnn kontrolu her
zaman ekonomik veya mmkn olmayabilir. Byle durumlarda kitle denilen ana topluluun
iinden alnan rnek elemanlarn zellikleri kullanlarak ana kitlenin zellikleri tahmin edilir.
Bu amala oluturulan rnek takmna rneklem denir. rnein bir okulun belirli bir
snfndaki rencilerin boylar, o okuldaki rencilen boylar kitlesinden alnm bir rnektir.
rnekler de sonlu veya sonsuz sayda olabilirler. Kitleden rnek almak iadeli (bir torbadan
renkli bir top ekip, rengini kaydettikten sonra torbaya geri atmak) veya iadesiz (bir torbadan
renkli bir top ekmek) olabilir.
rneklemenin amac kitle hakknda fikir edinebilmektir. Ancak, kitleden snrl sayda
rnek alndndan, rneklerden elde edilen sonularn kitle iin genelletirilmesi belirli bir
risk tar. Bu riskin azaltlmas rnek grubunun hacminin olanaklar el verdiince arttrlmas
ve yn temsil edebilecek seimler yapmak ile mmkndr. rnein farkl torna
tezgahlarnda imal edilen paralardan tek bir tezgaha ait rnekler almak yerine farkl
tezgahlarda retilen paralardan eit sayda rnekler almak gibi. Bu ekilde seilen rnek
grup, ana kitleye daha yakn bir deerler serisi meydana getirecektir.
Kitle hakknda bilgi edinmek iin birimlere yaklam ok eitli olabilir. Bir rneklemede
bilgi edinme yntemleri anket, gzlem, deney ve projeksiyon olarak drt grupta toplanabilir.
rnekleme konusu rnekleme yntemleri bal altnda daha ayrntl olarak ele alnacaktr.











ekil 2-1. Ana kitle, hedef kitle ve rneklem
















Ana kitle
(Poplasyon)
Hedef kitle

rneklem

8
2.2. Saysal Verilerin Dzenlenmesi ve Tekerrr Dalmlar

2.2.1. Verilerin Sralanmas
Bir aratrma projesinden veya gnlk allagelen kaytlardan elde edilen veriler
deerlendiricilerin nne genellikle dzensiz listeler halinde gelir. Bu verilerin says ok
fazla deilse ilk yaplacak ilem bu verilerin byklklerine gre sralanarak dzenli bir liste
haline getirilmesi olabilir. Bu listeler kkten bye veya tersi olarak hazrlanabilir.
Deerlendirici bu sral listelere bakarak incelenen olay konusunda kolayca bir n fikir
edinebilir.

rnein bir fabrikada alan 100 iinin srdrdkleri yalar aadaki gibi olsun :

20 40 19 20 23 24 34 31 42 41
21 42 18 27 33 30 29 42 19 28
32 43 27 39 42 39 32 44 27 34
35 45 32 41 38 24 26 50 32 36
33 40 54 53 29 26 43 33 20 27
21 32 60 53 54 42 51 26 33 43
22 38 62 50 61 35 48 25 41 29
34 32 56 32 33 38 33 32 47 27
43 23 42 28 27 21 23 28 29 36
55 22 43 26 25 30 27 24 31 30

Kark olarak gelen bu listeyi, yalar kkten bye doru sralayarak dzenli bir liste
elde edilebilir.

18 22 26 28 31 33 35 41 43 51
19 23 26 28 31 33 36 41 43 53
19 23 26 28 32 33 36 41 43 53
20 23 27 29 32 33 38 42 43 54
20 24 27 29 32 33 38 42 44 54
20 24 27 29 32 33 38 42 45 55
21 24 27 29 32 34 39 42 47 56
21 25 27 30 32 34 39 42 48 60
21 25 27 30 32 34 40 42 50 61
22 26 27 30 32 35 40 43 50 62

Bu listeye bakarak kolayca aadaki veya benzer sonular karlabilir :
- alan iilerin ok az (6 tanesi) 20 ya ve altndadr.
- alan iilerin ou (70 tanesi) 40 ya ve altndadr.
- alan iilerin ok az (3 tanesi) 60 ya ve stndedir.
- alan iilerin yars 32 ya ve altndadr.







9
2.2.2. Tekerrr (Frekans) Dalm
Sral listeler ilk bakta baz basit bilgiler verseler de, bu listelerden istenen her bilgiye
ulalmas, zellikle verilerin ok fazla olduu durumlarda, zaman alc ve zor olur. Veri
listeleri baz kriterlere gre snflara ayrlarak gruplandrlarak daha bilgilendirici olan
tekerrr (frekans) dalm tablolar elde edilir.
Yukardaki rnekte ele alnan veri listesi 18 20 ya, 21 30 ya, 31 40 ya, 41 50
ya, 51 60 ya ve 61 62 ya eklinde bir snflama yaplarak, bu snflara giren varlklarn
adetleri karlarna yazlmak yoluyla, bu fabrikada alan iilerin yalarna ait tekerrr
dalm tablosu elde edilebilir. Burada snf aralklar birbirlerini takip etmeli ve snf snrlar
birbirleri ile akmamaldr.

Tablo 2-1. Bir fabrikada alan 100 iinin yalarnn dalmna ait tekerrr tablosu.

Yalar i Adedi
18 20 Ya 6 ii
21 30 Ya 34 ii
31 40 Ya 30 ii
41 50 Ya 20 ii
51 60 Ya 8 ii
61 62 Ya 2 ii

Toplam 100 ii

Ele alnan veriler tekerrr dalm olarak dzenlenmek istendiinde snf snrlar her
zaman yukardaki gibi doal say deerler almayabilir. rnein 120 daireli bir sitede daire
bana aylk doalgaz harcamasnn 40 139 m arasnda deitii bulunmutur. Bu
aratrmada llen aylk doalgaz harcamalarnn dalm, belirtilen snrlar arasnda 10
snfl bir tekerrr tablosu olarak aadaki gibi dzenlenebilir :

Tablo 2-2. Aylk doalgaz harcamas dalmna ait tekerrr tablosu.

D.G. Harcamas (m) Daire Says
40 49 1
50 59 3
60 69 5
70 79 16
80 89 22
90 99 29
100 109 23
110 119 15
120 129 4
130 139 2

Toplam 120


Ayn tekerrr tablosu aadaki gibi de dzenlenebilir.

10
Tablo 2-3. Aylk doalgaz harcamas dalmna ait tekerrr tablosunda snf snrlarnn
farkl bir dzenlenii.

D.G. Harcamas (m) Daire Says
40 50 1
50 60 3
60 70 5
70 80 16
80 90 22
90 100 29
100 110 23
110 120 15
120 130 4
130 140 2

Toplam 120


Bu tabloda grld gibi her snfn alt snr bir stndeki snfn st snr ile
akmaktadr. Aslnda burada ifade edilmek istenen rnein 80 90 snf iin tketim
miktarnn 80 me eit veya daha byk ile 90 mten kk olduudur. Bu durum snf
snrlar olarak 80 < 90 veya [80;90[ aral eklinde de ifade edilebilir. Snf
snrlarnn akmamas istenmekle birlikte, bir dereceye kadar basitlik salamak amacyla
snf snrlar birbiri ile akan bu tarz bir tekerrr tablosu oluturmak ta olasdr.

Tablo 2-4. Aylk doalgaz harcamas dalmna ait tekerrr tablosunda snf snrlarnn
aralklar olarak dzenlenii.

D.G. Harcamas (m) Daire Says
[40 50[ 1
[50 60[ 3
[60 70[ 5
[70 80[ 16
[80 90[ 22
[90 100[ 29
[100 110[ 23
[110 120[ 15
[120 130[ 4
[130 140[ 2

Toplam 120


Tekerrr dalmlarnda snflarla ilgili aadaki tanmlamalar yaplr :

Snf Snrlar (Limitleri) : Tekerrr grup tablosunda bir snf iin gsterilen en kk ve
en byk deerlerdir. lk rnekte, rnein 31 40 ya snf iin 31 ya snf alt snr, 40 ya
snf st snrdr. kinci rnekte ise 80 89 snf iin snf alt snr 80, snf st snr 89 dur.

11
Ayn rnekte snflarn aralklar olarak dzenlenmesi durumunda (Tablo 2-4) snf alt snr
80, snf st snr ise 89,999 olacaktr. Burada snf st snr 90 olarak alnabilir.
Snf Ular : Bir snfa giren elemanlarn alabilecei en byk ve en kk deerlerdir.
ilerin yalar rneinde, iilerin srdrdkleri ya esas alndnda bunlar tam saylardr
ve snf ularnn bulunmasnda bir zorluk yoktur; snf snrlar ile snf u deerleri birbirine
eit olacaklardr. Oysa ki, ikinci rnekte (Tablo 2-2) doalgaz harcama miktarlar teorik
olarak bu snrla arasndaki tm gerel say deerleri alabilir. lmlerin mn binde biri
(litre) duyarllkla yapld varsaylrsa, rnein llen 79,499 deeri 70 79 snfna,
79,500 deeri 80 89 snfna dahil edilecektir. Dier bir ifade ile, 79,500 ile 89,499 arasnda
kalan deerler 80 89 snfna dahil edileceinden 80 89 snf iin snf alt ve st ular,
srasyla 79,500 ve 89,499 (pratik olarak 89,500 kabul edilebilir) olacaktr. Dier taraftan,
79,499 ve 79,500 deerleri Tablo 2-3deki gibi snflandrlm bir tekerrr tablosunda ise, her
iki deer de 80den kk olduundan, 70 80 snfnda gsterilecektir. Byle bir tabloda
rnein 80 90 snfnn alt u deeri 80 st u deeri 89,999 (pratik olarak 90) olacaktr.
Snf Orta Deeri : Snfn iki u deerinin aritmetik ortalamasdr. ilerin yalar
aratrmasnda rnein 31 40 ya snf iin
31 40
35,5
2
+
= , ikinci aratrmada ise rnein
80 89 snf iin,
79,5 89,5
84,5
2
+
= tur.

Snf Says : Snf saysn belirlemek iin genelde veri takmndaki elemanlarn says
lek alnr; eleman says arttka snf says da arttrlr. Bununla birlikte snf saysnn ok
az olmas istenen bilgilerin ayrntl olmasn engeller ve verilerin deerlendirilmesinde isenen
duyarllk elde edilemez. Snf says ok fazla olduunda ise sonu karlmas zorlar. Snf
saysnn genelde 8 20 arasnda alnmas tavsiye edilir ; Wayne Daniel James Terrell bunu
6 15 olarak tavsiye etmektedir. Snf saylar iin Sturges
10
1 3,3 log k n = + ampirik
formln vermitir. Burada, k snf ve n eleman saysdr. Bu forml ile snf says, iilerin
yalar rneinde,
10
1 3,3 log 100 1 3,3 2 7, 6 8 k = + = + = ~ , doalgaz harcamas rneinde,
10
1 3,3 log 120 1 3,3 2, 08 7,864 8 k = + = + = ~ olarak elde edilir.

Snf Genilii (Genlii) : Tekerrr tablolar olutururken verilecek dier bir karar da snf
geniliklerinin belirlenmesidir. Snf genilii snf ular arasndaki deerdir. rnein, snf
genilikleri birinci rnekte 31 40 snf iin, 40 31 = 9, ikinci rnekte ise 80 89 snf iin
89,500 79,500 = 10 dur. Genel eilim olarak snf genilikleri eit alnr. Bununla birlikte ele
alnan aratrmann erei dorultusunda eit olmayan snf genilikleri de seilebilir.
Snf genilii, ele alnan verilerin genlii snf saysna blnerek elde edilir.
En Byk Veri En Kk Veri
Snf Genilii
Snf Says

= (2.1)
ilerin yalar rneinde snf says Sturges forml ile hesaplanan 8 alnarak,
62 18
5,5
8
Snf Genilii

= = olarak elde edilir. Bu rnekte 5,5 ya snf genilii olarak
anlaml olmayacandan snf genilii 5 alnarak,
18 23 24 29 30 35 36 41
42 47 48 53 54 59 60 65
snflar elde edilir. Ancak, bu rnekte snf genilii 5, 10 veya 10un katlar olarak alnp ve
snf alt veya st limitleri de bunlara uygun seilerek gruplandrmalar yaplmas tablonun daha
anlalr olmas asndan tercih edilmelidir. rnein burada snf genilii 5 alnarak
snflarn,

12
15 19 20 24 25 29 30 34 35 39
40 44 45 49 50 54 55 59 60 64

olarak belirlenmesi tablonun daha anlalr olmasn salayacaktr. Dier taraftan, bu
aratrmada 18 yan altnda ve 62 yan stnde ii olmadndan snflarn tmn eit
genilikte almayarak,

18 19 20 24 25 29 30 34 35 39
40 44 45 49 50 54 55 59 60 62

eklinde dzenlemek daha anlaml olacaktr.

Son olarak, zellikle ok saydaki verilerin iinde birka u deer bulunduu durumlarda
snf geniliklerinin eit alnmas tekrar saylar 0 olan gereksiz snflarla karlalmas
sonucunu dourur. rnein aadaki gibi bir tablonun :

Ya Kii Says Ya Kii Says Ya Kii Says Ya Kii Says
0 5 0 16 20 1 31 35 230 46 50 0
6 10 1 21 25 75 36 40 135 51 55 0
11 15 0 26 30 145 41 45 58 56 60 1

yerine rnein,

Ya Kii Says Ya Kii Says Ya Kii Says Ya Kii Says
20 2 26 30 145 36 40 135 46 1
21 25 75 31 35 230 41 45 58

eklinde dzenlenmesi daha uygun olacaktr. Bu tip snflama ak ulu snflama olarak
adlandrlr.
























13
2.2.3. Tekerrr Diagramlar ve Poligonlar
Tekerrr dalmlarnn daha iyi anlalabilmesi iin elde edilen veriler grafikler eklinde
temsil edilebilirler. Bu grafiklerin en ok kullanlanlar tekerrr diagramlar ve tekerrr
poligonlardr.

2.2.3.1. Tekerrr Diagramlar (ubuk Grafikler Histogramlar)
Histogramlarda tekerrrler, taban snf aral, ykseklii snflara ait tekerrr saylar
olan dikdrtgenlerle temsil edilirler. Yukardaki aylk doalgaz harcama miktarlar rneine
ait ubuk grafik ekil 2-2deki gibi olacaktr.


ekil 2-2. Aylk doalgaz harcamalarna ait ubuk grafik (histogram)

2.2.3.2. Tekerrr okgeni (Poligonu)
Tekerrr dalmlarnn dier bir grafik gsterilii de tekerrr okgenleri (poligonlar) dr.
Tekerrr poligonlar her snf iin snf orta deeri apsis, snf tekerrr saylar ordinat olmak
zere bulunan noktalarn doru paralaryla birletirilmesi sonucu elde edilir. Aylk doalgaz
harcamalar rneine ait tekerrr poligonu ekil 2-3deki gibi olacaktr.



ekil 2-3. Doalgaz harcamalar rneine ait tekerrr okgeni (poligonu)
1
3
5
16
22
29
23
15
4
2
0
5
10
15
20
25
30
4
0

-

4
9
5
0

-

5
9
6
0

-

6
9
7
0

-

7
9
8
0

-

8
9
9
0

-

9
9
1
0
0

-
1
0
9
1
1
0

-
1
1
9
1
2
0

-
1
2
9
1
3
0

-
1
3
9
Daire Says
m3
1
3
5
16
22
29
23
15
4
2
0
5
10
15
20
25
30
4
4
.
5
5
4
.
5
6
4
.
5
7
4
.
5
8
4
.
5
9
4
.
5
1
0
4
.
5
1
1
4
.
5
1
2
4
.
5
1
3
4
.
5
Daire Says
m3

14
Ayrca, histogramlar ve tekerrr poligonlar birarada da kullanlabilirler.


ekil 2-4. ubuk grafik ve tekerrr poligonunun beraber kullanlmas

2.2.3.3. Tekerrr Erileri
Eleman says arttrlarak snf aralklar ok kltlrse histogram giderek bir eriye
yaklar. Bu eriye tekerrr erisi ad verilir. Snrl saydaki elemanlar iin de tekerrr
poligonundaki noktalara bir eri uydurulursa, bu eri de tekerrr erisi olarak kabul edilebilir.
Aadaki ekilde aylk doalgaz harcamalar rneine ait histogram ve tekerrr erisi
grlmektedir.



ekil 2-5. ubuk grafik ve buna uydurulan tekerrr erisi
1
3
5
16
22
29
23
15
4
2
0
5
10
15
20
25
30
35
4
0

-

4
9
5
0

-

5
9
6
0

-

6
9
7
0

-

7
9
8
0

-

8
9
9
0

-

9
9
1
0
0

-

1
0
9
1
1
0

-

1
1
9
1
2
0

-

1
2
9
1
3
0

-

1
3
9
Daire Says
m3
1
3
5
16
22
29
23
15
4
2
0
5
10
15
20
25
30
35
4
0

-

4
9
5
0

-

5
9
6
0

-

6
9
7
0

-

7
9
8
0

-

8
9
9
0

-

9
9
1
0
0

-

1
0
9
1
1
0

-

1
1
9
1
2
0

-

1
2
9
1
3
0

-

1
3
9
Daire Says
m3

15
2.2.3.4. Birikimli Tekerrr ve Grafik Gsterimleri
Buraya kadar kullanlan tablo ve grafiklerde sadece her snfa ait tekrar saylar ne
karlmtr. Bunlarda belli bir deerin altndaki veya stndeki tekerrr saysn hemen
grmek mmkn deildir; bu bilgiye ancak tekrar saylar toplanarak ulalabilir. Baz
durumlarda her snfn tekrar saylarndan ok, belirli bir deerin altndaki varlk saysnn
veya bunlarn orannn dorudan okunmas istenebilir. Bu amala her snfn yanna o snfa
kadar olan tekrar saylarnn toplamlar belirtilerek amaca uygun tablo ve bunlara dayanarak
izilen grafikler elde edilebilir. Bu tip tablolara birikimli tekerrr tablolar, buna dayanarak
izilen grafiklere de birikimli tekerrr poligonu, birikimli histogram, birikimli tekerrr erisi
vb. adlar verilir.
Birikimli tekerrr tablolar artan veya azalan birikimli olarak oluturulabilir. rnein,
artan birikimli bir tekerrr tablosu yle oluturulabilir. nce stunlu bir tablo hazrlanr.
Birinci sutuna snf aralklar, ikinci stuna tekrar saylar ve nc stuna birikimli tekrar
saylar yazlacaktr. Birinci snfn hizasna, ikinci ve nc stunlara o snfa ait tekrar
says yazlr. kinci snfn hizasna, ikinci stuna o snfn tekrar says yazlr; nc stuna
ise bir st satrda bulunan tekrar saysna o snfn tekrar says eklenerek bulunan deer
yazlr. Byle devam edilerek her snf iin o snfn tekrar says ile o snfnki de dahil olmak
zere toplam tekrar saylarnn gsterildii bir tablo elde edilir. Azalan birikimli bir tekerrr
tablosu ise yukardaki ilemlerin tersi yaplarak benzer ekilde elde edilir.

Daha nce ele alnan iilerin yalar rneine ait birikimli tekerrr tablosu u ekilde
olacaktr.

Ya Tekrar Says
(i adedi)
Birikimli Tekrar Says
(Kmle Frekans)
18 20 6 6
21 30 34 40
31 40 30 70
41 50 20 90
51 60 8 98
61 62 2 100
Toplam 100

Bu tablodan yararlanarak istenen grafikler kolayca izilebilir. Yatay eksende snflar ve
dey eksende birikimli tekrar saylar gsterilerek bu rnee ait birikimli tekerrr okgeni ve
histogram kolayca izilebilir. (Bkz. ekil 2-6)
Bu tablo veya grafikten yararlanarak, rnein bu fabrikada alan 90 iinin 50 ya alt
olduu veya 40 ya alt ii saysnn 70 olduu kolayca grlebilir.













16


ekil 2-6. Birikimli tekerrr okgeni (ojiv) ve histogram

2.2.3.5. zafi (Bal) Tekerrr
Baz aratrmalarda tekrar saylarndan ok belirli bir snfn toplam iindeki orannn veya
yzdesinin bilinmesi daha nemlidir. Bu durumlarda belirli zellie sahip (veya belirli bir
deer aralnda olan) varlk says, toplam varlk saysna blnerek bir oran elde edilir.
Tekerrr dalmlarnda bu orana izafi (bal) tekerrr ad verilir. rnein, n adet elemana
sahip bir rneklemde i.inci snfa ait tekerrr says f
i
ise, bu snfn bal tekerrr
i
f
n
olarak
hesaplanr. Birikimli tekerrr dalmlar iin de benzer ekilde hesaplamalar ile birikimli
bal tekerrr deerleri elde edilir.
Aylk doalgaz harcamalar rnei ele alnrsa aklanan hesaplamalar ile bal ve
birikimli bal tekerrr tablosu aadaki gibi oluturulur.

D.G. Harcamas

Tekrar Says

Bal Tekerrr

Birikimli
Tekerrr
Birikimli Bal
Tekerrr
m f
i
f
i
/ n F
i
F
i
/ n
40 49 1 0,008 1 0,008
50 59 3 0,025 4 0,033
60 69 5 0,042 9 0,075
70 79 16 0,133 25 0,208
80 89 22 0,183 47 0,392
90 99 29 0,242 76 0,633
100 109 23 0,192 99 0,825
110 119 15 0,125 114 0,950
120 129 4 0,033 118 0,983
130 139 2 0,017 120 1,000
Toplam 120 1,000

rnein, yatay eksene snf orta deerleri ve dey eksene % olarak bal tekerrrler
koyularak bal tekerrr grafii elde edilir. (Bkz. ekil 2-7)


6
40
70
90
98
100
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
1
8

-
2
0
2
1

-
3
0
3
1

-
4
0
4
1

-
5
0
5
1

-
6
0
6
1

-
6
2
i Says
Yalar

17

ekil 2-7. Doalgaz harcamalar rneine ait bal tekerrr okgeni

Benzer ekilde, yatay eksene snf orta deerleri ve dey eksene % olarak birikimli bal
tekerrrler koyularak yzde bal tekerrr grafii (ojiv) elde edilir. (Bkz. ekil 2-8)




ekil 2-8. Aylk doalgaz harcamalar rneine ait % bal tekerrr okgeni








0.83%
2.50%
4.17%
13.33%
18.33%
24.17%
19.17%
12.50%
3.33%
1.67%
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
4
4
.
5
5
4
.
5
6
4
.
5
7
4
.
5
8
4
.
5
9
4
.
5
1
0
4
.
5
1
1
4
.
5
1
2
4
.
5
1
3
4
.
5
m3
0.83%
3.33%
7.50%
20.83%
39.17%
63.33%
82.50%
95.00%
98.33%
100.00%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
4
4
.
5
5
4
.
5
6
4
.
5
7
4
.
5
8
4
.
5
9
4
.
5
1
0
4
.
5
1
1
4
.
5
1
2
4
.
5
1
3
4
.
5
m3

18
2.3. GvdeYaprak Tablolar
Saysal verilerin temsil edilmesinde kullanlan dier bir grafik yntem de gvdeyaprak
olarak isimlendirilen tablolardr. Bu tablolar yatay ubuk grafikler gibidir ve benzer amalarla
kullanlrlar. Gvdeyaprak tablolar, ele alnan veri takmnn dizilimi, ylma yerleri,
dalmdaki simetri ve verilerin trde olup olmad gibi hususlarda bilgi verir.
Bu tablolarda her saysal veri, veri takmnn zelliklerine uygun bir ekilde iki para
halinde temsil edilir. Birinci para gvde ikinci para yaprak olarak adlandrlr. Verilerin ne
ekilde iki paraya ayrlabilecekleri veri takmnn zelliklerine ve genliine baldr. Genel
kural olmamakla birlikte, ondalkl saylarda tam ksm gvde, ondalkl ksm yaprak, iki
basamakl tam saylarda onlar basamandaki rakam gvde birler basamandaki rakam
yaprak olarak kullanlabilir. Karlalabilecek farkl durumlarda ne ekilde bir yol
izlenebilecei aada farkl rnekler zerinde ele alnmaktadr.

rnein 10,876 says Gvde Yaprak olarak gsterilebilir.
10 876

rnein, 10,350 , 10,875 ve 11,256 saylar,
Gvde Yaprak
10 350 875
11 256

eklinde tablo haline getirilebilir.


352, 364, 357, 362, 355, 354, 353, 361 saylar,
Gvde Yaprak
35 2 7 5 4 3
36 4 2 1

eklinde tablo haline getirilebilir.


rnek 2-1 :
Bir ehirde rasgele seilen 25 iyerinde kullanlan kiisel bilgisayarlarn says aadaki
tabloda verilmitir. * ile iaretlenmi iyerleri ehrin banliylerinde yer alan iyerleridir. Bu
verileri gvdeyaprak tablo olarak dzenleyerek, iyerlerindeki bilgisayar adedi ile banliyde
yeralan irketleri kiisel bilgisayar kullanmn dierleri ile karlatrnz.

7 21* 36* 26 35*
30 42* 40* 30 21
12 34 20* 46* 30
18* 35* 30 51* 30
25 27 17 27 16

Bu adetler onlar hanelerini gvde, birler hanelerini yaprak olarak alarak tablo
oluturulabilir.




19

Gvde Yaprak

0 7
1 2 8* 7 6
2 5 1* 7 0* 6 7 1
3 0 4 5* 6* 0 0 5* 0 0
4 2* 0* 6*
5 1*

Bu tablodan u sonular karlabilir :
- Bu ehirdeki iyerlerinde ounlukla 20 39 adet kiisel bilgisayar
kullanlmaktadr.
- Banliyde yeralan iyerlerinde ehirdekilere oranla daha fazla sayda kiisel
bilgisayar kullanlmaktadr.


rnek 2-2 :
Aada farkl ehirlerde yaayan 75 ya st kiilerin nfusa oranlar % olarak
verilmitir.
a) Bu verileri histogram ve tekerrr poligonu olarak ayn grafik zerinde temsil ediniz.
b) Ayn verileri gvde yaprak tablo olarak dzenleyiniz.

1,72 0,50 1,39 1,70 1,35 1,88 1,60 2,75 1,45 2,04
1,55 1,58 2,05 1,82 1,87 0,98 2,06 2,05 2,14 1,77
1,46 1,65 1,09 1,42 2,03 2,36 1,88 2,01 1,35 0,60
0,87 0,65 1,22 1,78 2,01 1,99 1,86 1,57 1,32 1,70

n = 40 ; Snf says :
10
1 3,3 log 40 1 3,3 1, 602 6, 287 6 k = + = + = ~ snf
Veriler iinde en kk deer 0,50 en byk deer 2,75 dir. Buna gre,
6 snf alnrsa snf genilii :
2, 75 0,50
0,375
6

= =
Burada elde edilen 0,375 genlik kullanlrsa snflar, 0,500 0,875, 0,875 1,25, 1,25
1,625 vb. eklinde olacaktr. Bu ise ok anlaml deildir.
rnein 5 , 7 , 8 , 9 snf iin snf genlikleri srasyla 0,45; 0,3214; 0.28125 ve 0,25
olacaktr. Snf genlii 0,5 alnarak 5 snfl bir tekerrr dalm oluturulabilecei gibi 0,25
snf genlii ile 9 snfl bir dalm da elde edilebilir. Burada istenen duyarllk gznne
alnarak bir tercih yaplacaktr. Bu rnek iin 5 snf yeterli gibi grnmektedir.

75 yan zerindeki
nfus (%)
ehir adedi
0,50 1,00 5
1,00 1,50 9
1,50 2,00 16
2,00 2,50 9
2,50 3,00 1
Toplam 40


20




Ayn veriler gvde-yaprak tablo eklinde gsterilirse aadaki tablo elde edilecektir.
(Gvde olarak % 1 yaprak olarak % 0,01 ler alnarak)

Gvde Yaprak

0, 50 98 60 87 65
1, 72 39 70 35 88 60 45 55 58 82
87 77 46 65 09 42 88 35 22 78
99 86 57 32 70
2, 75 04 05 06 05 14 03 36 01 01


Daha ayrntl bir tablo isteniyorsa, rnein gvde olarak % 0,5ler ve yaprak olarak geri
kalan ksmlar alnarak aadaki gibi bir gvde yaprak tablo elde etmek te olasdr.


Gvde Yaprak

0,5 0,00 0,48 0,10 0,37 0,15
1,0 0,39 0,35 0,45 0,46 0,09 0,42 0,35 0,22 0,32
1,5 0,22 0,20 0,38 0,10 0,05 0,08 0,32 0,37 0,27 0,15
0,38 0,28 0,49 0,36 0,07 0,02
2,0 0,04 0,05 0,06 0,05 0,14 0,03 0,36 0,01 0,01
2,5 0,25








5
9
16
9
1
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
% 0,5-1,0 % 1,0-1,5 % 1,5-2,0 % 2,0-2,5 % 2,5-3,0
ehir Adedi
75 ya zeri nufusun toplam nfusa oran
75 ya zerindeki nfusun ehirlere gre dalm

21
2.4. Nitel Verilerin Grafik Olarak Gsterimi

Nitel veriler de nicel verilerde olduu gibi tekerrr tablolar ve eitli grafiklerle daha
anlalr ve kullanl ekilde dzenlenebilir.

2.4.1. Tekerrr Tablosu
Bir aratrma projesinde konu olan deiken nitel ise bu verilerin tekerrr tablolar
eklinde dzenlenmesi, snflar olarak nitel deikenleri koyarak, ana kitledeki varlklarn
teker teker hangi snfa girdiinin tespit edilmesinden ibaret olacaktr. Bu ilemden sonra her
kategoride bulunan varlklar saylarak bir tekerrr (frekans) tablosu oluturulur.

rnek 2-3 :
Bir iledeki 50 irket zerinde bir aratrma yaplarak bu irketlerin ana faaliyet alanlarna
gre bir tekerrr tablosu oluturulmak istenmektedir. Faaliyet alanlar imalat sektr (M),
nakliye (T), iletiim (C), hizmet sektr (S) ve dier sektrler (A) olarak snflandrlmtr.
Bu aratrmada elde edilen ham veriler aadaki gibidir :

irket No. Faaliyeti irket No. Faaliyeti irket No. Faaliyeti irket No. Faaliyeti
1 S 14 M 27 C 39 M
2 C 15 M 28 T 40 C
3 T 16 A 29 A 41 C
4 M 17 M 30 M 42 T
5 T 18 S 31 A 43 M
6 C 19 M 32 C 44 C
7 C 20 S 33 M 45 A
8 M 21 T 34 M 46 M
9 S 22 M 35 C 47 C
10 M 23 C 36 S 48 M
11 T 24 M 37 S 49 T
12 T 25 M 38 T 50 S
13 M 26 A

Bu verileri bal tekerrrlerin de belirtildii bir tekerrr tablosu olarak dzenleyin.

Faaliyet Konusu irket Says Bal Tekerrr % Bal Tekerrr
M 18 0,36 % 36
T 9 0,18 % 18
C 11 0,22 % 22
S 7 0,14 % 14
A 5 0,10 % 10

Toplam 50 1,00


22
2.4.2. Nitel Verilerin Grafiklerle Gsterilii
Nitel veriler tekerrr diyagramlar (histogram), yatay ubuk grafikler, yml ubuk
grafikler, elenmi ift ubuk grafikler, dilimli daire grafikler gibi eitli ekillerde temsil
edilebilir.

2.4.2.1. Tekerrr Diyagramlar, Dey ve Yatay ubuk Grafikler
Saysal verilerde olduu gibi nitel verilerde elde edilen tekerrr saylar tekerrr
diyagramlarnda gsterilebilir. Aynen saysal verilerde olduu gibi nitel verilerde elde edilen
tekerrr saylar tekerrr diyagramlarnda gsterilebilir. rnek 2-1e ait verilere ait histogram
aadaki ekilde gsterilmitir.


ekil 2-9. 50 irketin faaliyet konularna gre histogram ile gsterilii

Ayn veriler histograma ok benzer, ancak dey ubuklar yerine yatay ubuklar
kullanarak oluturulan yatay ubuk grafiklerdir. Ayn rnek iin yatay ubuk grafik aadaki
gibi olacaktr.


ekil 2-10. 50 irketin faaliyet konularna gre yatay ubuk grafik ile gsterilii

18
9
11
7
5
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
malat (M) Nakliye (T) letiim (C) Hizmet (S) Dier (A)

i
r
k
e
t

S
a
y

irketlerin Faailyet Konularna Gre Dalm
18
9
11
7
5
0 5 10 15 20
malat (M)
Nakliye (T)
letiim (C)
Hizmet (S)
Dier (A)
irket Says
irketlerin Faaliyet Konularna Gre Dalm

23
Benzer ekilde, bal tekerrrler iin de yatay ubuk grafik izilebilir.


ekil 2-11. 50 irketin faaliyet konularna gre yzdeleri

Bunlarn yan sra gruplandrlm ubuk grafikler kullanlarak birden fazla karakteristii
tek bir grafik zerinde gstermek te mmkndr. Aadaki rnekte byle bir durum ele
alnmaktadr.


rnek 2-4 :
Bir iletmedeki belirli bir sat elemannn aylk harcamalar aadaki tabloda
verilmektedir. eitli harcamalarn aylara gre deiimini tek bir grafik zerinde,
a) Histogram
b) Yml histogram
c) Yml yatay ubuk grafik,
d) Harcama %lerini yml yatay ubuk grafik
olarak gsteriniz.

Yiyecek Ulam Konaklama
Ocak 120 170 100
ubat 170 110 210
Mart 220 290 140
Nisan 140 100 270
Mays 120 170 100
Haziran 190 150 200










36%
18%
22%
14%
10%
0% 10% 20% 30% 40%
malat (M)
Nakliye (T)
letiim (C)
Hizmet (S)
Dier (A)
irket Says
irketlerin Faaliyet Konularna Gre Dalm

24


ekil 2-12. Bir sat elemannn aylk harcamalarnn histogram olarak gsterilii.




ekil 2-13. Bir sat elemannn aylk harcamalarnn yml dey ubuk grafik ile
gsterilii.








0
50
100
150
200
250
300
350
Ocak ubat Mart Nisan Mays Haziran
Yiyecek
Ulam
Konaklama
0
100
200
300
400
500
600
700
Ocak ubat Mart Nisan Mays Haziran
Konaklama
Ulam
Yiyecek

25


ekil 2-14. Bir sat elemannn aylk harcamalarnn yml yatay ubuk grafik ile
gsterilii.




ekil 2-15. Bir sat elemannn aylk harcamalarnn % olarak dalmnn yml yatay
ubuk grafik ile gsterilii.






0 100 200 300 400 500 600 700
Ocak
ubat
Mart
Nisan
Mays
Haziran
Yiyecek
Ulam
Konaklama
0% 20% 40% 60% 80% 100%
Ocak
ubat
Mart
Nisan
Mays
Haziran
Yiyecek
Ulam
Konaklama

26
2.4.2.2. Elenmi ubuk Grafikler
Zaman zaman, iki farkl nitelik ayn grafik zerinde gsterilmek istenir. Bu gereksinim
elenmi ubuk grafikler kullanlarak karlanabilir. rnein bir retici tarafndan belirli bir
zaman diliminde retilen ve garanti kapsamnda deitirilen A, B, C ve D rnleri ayn grafik
zerinde aadaki gibi gsterilebilir.


Deitirilen rnler (Adet) mal Edilen rnler (1000 Adet)

250 200 150 100 50 0 0 2 4 6 8 10 12














ekil 2-16. Belirli bir zaman diliminde retilen ve garanti kapsamnda deitirilen eitli
rnler elenmi ubuk grafik ile gsterilii.

2.4.2.3. Dilimli Daire Grafikler
Dilimli daire grafikler anlam olarak bal ve % grafiklere ok benzeyen, ancak deiik bir
ekilde izilen grafiklerdir. Daire grafiklerde yn tam bir daire ile temsil edilir. Ynn
farkl zellikler tayan paralar ise deiik renkli daire dilimleri olarak gsterilir. Buradaki
her dilimin ls temsil ettii zellie ait tekerrr says ile orantl olarak seilir.
rnek 2-3deki aratrma sonular dilimli daire grafik ile u ekilde gsterilebilir.
ncelikle her dilim (snf) iin a lleri hesaplanmaldr. rnein, imalat (M) faaliyeti
yrten 18 irket vardr. Ana yn (50 irket) tam bir daire ile temsil edildiinden, imalat (M)
faaliyeti yapan irketlerin pay
0
0
0
50 360
360 18
129, 6 130
50
18
x
x


= = ~

Faaliyet Konusu irket Says A Deeri ()
M 18 130
T 9 65
C 11 79
S 7 50
A 5 36

Toplam 50 360

Dilimli daire grafikler genellikle, en byk dilim saat 12
00
noktasndan balatlarak, saat
ibreleri ynnde hareketle bykten ke giderek ve en son en kk dilim gelecek ekilde
A
rn
B
rn
D
rn
C
rn

27
izilir. Bununla birlikte, zellikle karlatrma yapmak iin birden fazla daire grafik
kullanldnda bu kurala uyulmaz.
Bu rnek bir daire grafik zerinde aadaki gibi gsterilebilir :


ekil 2-17. 50 irketin faaliyet konularna gre dalmnn daire grafik ile gsterilii.




ekil 2-18. 50 irketin faaliyet konularna gre dalmnn deiik daire grafikler ile
gsterilii.


18
11
9
7
5
malat
letiim
Nakliye
Hizmet
Dier
18
11
9
7
5
malat
letiim
Nakliye
Hizmet
Dier
18
11
9
7
5
malat
letiim
Nakliye
Hizmet
Dier

28
2.5. Verilerde Ylma ve Dalma lleri

Buraya kadar grld gibi, toplanan ham veriler sralanarak veya tekerrr tablolar ve
eitli grafikler yardmyla daha rahat kullanlabilir ve daha anlalabilir hale getirilebilir.
Toplanan verilere anlam kazandrmak iin akla gelebilecek bir baka yntem de tm veri
takmn, rnein aritmetik ortalama gibi, tek bir saysal byklk ile ifade etmektir.
statistikte say dizilerini bu yolla betimlemekte kullanlan ller balca iki balk altnda
toplanr; merkezde ylma lleri ve dalma lleri.
Tablolar ve grafikler eklinde zetlendiklerinde eldeki verilerin baz nemli ayrntlar
kaybolur. Benzer ekilde veriler ylma ve dalma lleri ile ifade edildiklerinde de
verilerde ok daha fazla ayrnt kayplar ile kar karya kalnr. Bir veri takmnn tek bir
saysal deer ile betimlenmesinde bu sonu doal karlanmaldr. Bununla birlikte, bu ller
verilerin zelliklerini kabaca da olsa yansttklarndan verilerin anlalmasnda yardmc
olurlar. Aada istatistikte ska kullanlan bu ller tek tek ele alnacaktr.

2.5.1. Merkezde Ylma lleri
Mhendislik, iletmecilik, psikoloji, sosyoloji gibi alanlarda bir aratrma projesi iin
toplanan veriler ounlukla eitli deiimler gsterirler. rnein bir matkap ucunun mr,
bir kimyasal analizde bulunan element yzdeleri, insanlarn boylar, arlklar, IQ deerleri
gibi deikenler benzer artlarda veya topluluklarda dahi farkl deerler alrlar. Ancak, yine
de bu farkl deerler dizisi, bir deer evresinde younlama eilimindedir. ou durumda
diziyi oluturan tm deerleri aklda tutmaktansa bunlar temsil eden tek bir saysal deer
bulmak ve tm verileri bu deerle ifade etmek aratrmacya kolaylk salar. rnein, bir
iyerindeki benzer ilerde alanlarn tmnn aylklarn, bir lkenin farkl blgelerindeki
nfus art oranlarn veya bir snavdaki tm notlar bilmek yerine bunlarn aritmetik
ortalamalarn aklda tutmak ok daha kolaydr. statistikte, veri dizilerinin evresinde
younlatklar bu gibi deerler ortalama, medyan ve mod kavramlarndan biri veya birka
kullanlarak ifade edilebilir. te bu ller merkezde ylma lleri olarak adlandrlr.

2.5.1.1. Ortalama
Merkezde ylma llerinden istatistikte en sk kullanlan ortalamalar, zellikle de
aritmetik ortalamadr. Matematikte farkl ortalama tanmlanmtr.

Aritmetik Ortalama :
statistik anlamda merkezde ylma llerinin en nemlisi aritmetik ortalamadr. n tane
elemandan oluan bir say dizisinin aritmetik ortalamas, dizinin tm elemanlar toplanp, bu
toplam nye blnerek hesaplanr. Aritmetik ortalama genellikle rneklem iin x , ana kitle
iin sembolleri ile gsterilir.
x
1
, x
2
, ., x
n
gibi n tane elemana sahip bir dizinin aritmetik ortalamas,
1
n
i
i
x
x
n
=
=

(2.2)





29
rnek 2-5 :
Yaplan 6 denemede, bir motorlu tatn bir depo yakt ile katettii mesafeler 420 km
428 km 408 km 432 km 398 km 401 km olarak llmtr. Bu tatn bir depo yakt
ile katettii ortalama mesafe nedir ?

1
420 428 408 432 398 401
414,5 .
6
n
i
i
x
x km
n
=
+ + + + +
= = =

Bir dizide k tane x
i
elemannn her biri f
i
kere tekrar ediliyor ise dizinin aritmetik
ortalamas,
1 1
1
k k
i i i i
i i
k
i
i
f x f x
x
n
f
= =
=

= =

(2.3)
Bu ekilde hesaplanan aritmetik ortalama arlkl ortalama olarak ta anlr.


rnek 2-6 :
Bir snavda aldklar notlar 5 6 6 8 10 7 7 4 4 7 8 7 5 7 2 olan 15
rencinin not ortalamas katr ?

1
1
2 5 2 6 2 8 1 10 5 7 2 4 1 2 93
6, 2
2 2 2 1 5 2 1 15
k
i i
i
k
i
i
f x
x
f
=
=

+ + + + + +
= = = =
+ + + + + +

Aritmetik Ortalamann zellikleri :
1) Bir say dizisinin tek ve bir tek aritmetik ortalamas vardr.
2) Aritmetik ortalama kolay anlalan ve hesaplanabilen bir byklktr.
3) Aritmetik ortalama hesabnda dizinin tm elemanlar kullanldndan, doal olarak
bunlarn byklkleri aritmetik ortalamann deerini etkiler. Bu sebepten zellikle
say dizisinde bir veya birka elemann deeri dierlerine gre ok byk veya ok
kkse aritmetik ortalama en gereki merkezde ylma ls olmayabilir.
4) Bir say dizisinin her elemannn dizinin aritmetik ortalamas ile farklarnn toplam
sfrdr.
( )
0
i
x x =

30
Geometrik Ortalama :
x
1
, x
2
, ., x
n
gibi n tane elemana sahip bir dizinin geometrik ortalamas :
1 2
.......
n
g n
x x x x = (2.4)

a ve b gibi iki tane saynn geometrik ortalamas ( , )
g
x a b a b = dir.
a x
x b
= orantsnda x a b = olur ve x orta orant olarak adlandrlr.


rnek 2-7 :
Bir ilede pepee yaplan nfus saymnn sonular aadaki gibidir.
1991 100.000
1996 120.000
2001 140.400
Bu iledeki 1991 2001 yllar arasndaki ortalama nfus art oran nedir ?

1991 100.000
1996 120.000 Art oran % 20
2001 140.400 Art oran % 17

ki saym arasndaki art oranlarnn aritmetik ortalamas alnarak hesap yaplrsa,
20 17
18,5
2
+
= . Buna gre 2001 yl nfusu, 100.000 * 1,185 * 1,185 140.422 kii olarak
bulunur. Grld gibi bu hesap yolu ile 2001deki nfus gerekten 22 kii fazla olarak
bulunur.

ki saym arasndaki artlarn geometrik ortalamas alnrsa, 10 yllk ortalama nfus art
katsays 1, 20 1,17 1,1849 = bulunur.
Buna gre 2001 yl nfusu da 100.000 * 1,1849 * 1,1849 140.400 kii olarak doru bir
ekilde hesap edilebilir.


Harmonik Ortalama :
x
1
, x
2
, ., x
n
gibi n tane elemana sahip bir dizinin harmonik ortalamas,
1 2
1
1 1 1
1
1
n
h
n
h
i i
x x x n
x
n x
x
=
+ + +
= =

(2.5)









31
rnek 2-8 :
Komu A ve B ilelerinin nfuslar ve doktor bana den kii adetleri aada verilmitir
:
A B
Kii / doktor 2.500 3.500
Nfus 350.000 140.000
A ve B ilelerinde doktor bana den ortalama kii adedi katr ?

1. Yol :
A ilesi iin :
350.000
140
2.500
= doktor B ilesi iin :
140.000
40
3.500
= doktor
ki ilede toplam 140 + 40 = 180 doktor vardr.

ki ilede doktor bana den ortalama hasta adedi,
350.000 140.000
2722, 22
180
+
= dir.


2. Yol :
Ayn sonu harmonik ortalama ile hesap yaplarak ta bulunabilir.
1 2
1 1
350.000 140.000
1 1
2.500 3.500
2.722, 22
490.000
h
h h
x x
x
n x x
+
+
= = =


Geometrik ve harmonik ortalamalar genellikle istatistik hesaplarda ska kullanlmayan
ortalam trleridir.

2.5.1.2. Medyan
Bir say dizisinin elemanlar kkten bye veya bykten ke sralandnda
dizinin ortada kalan eleman medyan olarak adlandrlr.
- Dizideki eleman says tek ise medyan ortadaki elemandr. rnein 1 ; 2 ; 3 ; 5 ; 7 ;
7 ; 10 dizisinin medyan drdnc eleman olan 5 tir.
- Dizideki eleman says ift ise medyan ortadaki iki elemann aritmetik ortalamasdr.
1 ; 1 ; 2 ; 3 ; 5 ; 8 ; 13 ; 21 dizisinin medyan nc ve drdnc elemanlarn
aritmetik ortalamas olan
3 5
4
2
+
= dr.

Medyann zellikleri :
1) Bir say dizisinin tek ve bir tek medyan vardr.
2) Aritmetik ortalamann aksine medyan, say dizisinde u deerler olmasndan
etkilenmez. Bu zelliinden dolay medyan, u deerler ieren veri gruplarnn
merkezde ylma ls olarak daha salkldr.
3) Veri says ok fazla deilse medyann hesab kolaydr.
4) Bir veri dizisinde verilerin says ve dizi iindeki yaklak konumlar ile merkez
civarndaki verilerin byklkleri kesin olarak biliniyorsa, veriler eksik bile olsa
medyan hesaplanr. rnein, 10 , x , x , x, 23 , 25 , x, 30 , 32, x, x dizisinin medyan
25 tir.

32
2.5.1.3. Mod
Bir dizide en ok tekrar eden elemana mod denir. Bir dizide birden fazla mod olabilir. ki
modu olan diziler bimodal, ikiden fazla modu olan diziler polimodal olarak adlandrlr.
rnein,
1;1;2;3;5;8;13;21 dizisinde mod deeri 1 dir.
2;3;5;7;9;13;17 dizisinin tm elemanlar farkl olduundan modu yoktur.
2;6;6;8;10;12;12;13 dizisinde mod deerleri 6 ve 12 dir.
Mod bulunurken herhangi bir saysal deer veya sralamaya gerek olmadndan nitel
verilerin merkezde ylma ls olarak mod kullanlabilir. rnein, yurttalarn yneticileri
baarl bulup bulmadnn aratrld bir kitlede baarsz, ok baarl, ok baarsz,
baarsz, baarl, baarsz, ok baarl, baarsz cevaplar alnmsa bu kitlenin genel
olarak yneticileri baarsz bulduu sonucuna varlabilir.

2.5.2. Dalmlarn Simetrisi
Bir veri dalmnn aritmetik ortalamas ve medyan ayn deeri alyorsa bu dalma
simetrik dalm denir.
Simetrik olmayan dalmlarda :
- Aritmetik ortalama medyandan byk ise dalm saa erilmitir denir.
- Aritmetik ortalama medyandan kk ise dalm sola erilmitir denir.



Simetrik Dalm











Sola Erilmi Dalm Saa Erilmi Dalm












ekil 2-19. Simetrik ve simetrik olmayan dalmlar



Ortalama
Medyan
Mod
Ortalama Mod Mod Medyan
Medyan Ortalama

33
2.5.3. Dalma ve Deikenlik lleri
Bir say dizisine ait aritmetik ortalama bulunduktan sonra, dizi elemanlarnn bu ortalama
deerden ayrlmalarnn da bilinmesi istenir. Ortalamadan ayrlmann ls dalma terimi
ile ifade edilir. Ayn kavram ifade etmek iin deime, salma, yaylma terimleri de
kullanlabilir. Bir ana kitle veya rnekleme ait deerler ortalamaya yakn ise, bu yn veya
rnek grubu dar bir dalm gsteriyor denir. rnein aadaki ekilde gsterilen A ve B
ynlarnn ortalamalar ayn olmasna karlk A ynn dalm Bninkine oranla daha
dardr. (Bkz.ekil 2-20 )














ekil 2-20. Eit ortalamal, farkl dalm geniliine sahip tekerrr dalmlar

Bir say dizisindeki dalmn lleri dalma aral (genlik), ortalama mutlak sapma,
varyans ve standard sapma deerleridir.

2.5.3.1. Dalma Aral (Genlik)
Bir veri dizisindeki en byk ve en kk deer arasndaki farka ( x
max
x
min
) dalma
aral denir. Dalma aral kolayca hesaplanabilen bir deer olmakla birlikte, bir say
dizisinden sadece iki deer temel alnarak hesaplandndan dalm hakknda ok yeterli
bilgi vermez.


rnek 2-9 :
Bir daktilo kursundaki 10 rencinin bir dakikada yaptklar vuru saylar
incelenmektedir. Elde edilen veriler aadaki gibidir :

renci No. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Vuru/dak 354 355 379 370 386 381 375 389 372 368

Bu dizinin dalma aral nedir ?

Dalma aral = ( x
max
x
min
) = 389 354 = 35

x
x
A
B

34
2.5.3.2. Ortalama Mutlak Sapma
Say dizilerinin aritmetik ortalama etrafnda dalm hakknda fikir verecek bir lek her
elemann ortalamadan farkn (x
i
) alarak bu farklarn aritmetik ortalamasn hesaplamak
olabilir. Ancak, bu farklarn toplamnn sfr olduu bilinmektedir. Buna engel olmak iin bu
farklarn mutlak deerleri alnp toplanr ve bu toplam eleman saysna blnr. Bu ekilde
elde edilen deere ortalama mutlak (O.M.S) sapma ad verilir.

Ortalama mutlak sapma :
1
. . .
N
i
i
x
OM S
N

=

=

(2.6)













ekil 2-21. Dizi elemanlarnn ortalama evresinde dalm

Yukardaki rnek iin ortalama mutlak sapma :
10
1
354 355 379 370 386 381 375 389 372 368 3729
372,9
10 10 10
i
i
x

=
+ + + + + + + + +
= = = =

renci
No.
Vuru/dak x
i

i
x

1 354 18,9
2 355 17,9
3 379 6,1
4 370 2,9
5 386 13,1
6 381 8,1
7 375 2,1
8 389 16,1
9 372 0,9
10 368 4,9

10
1
91
i
i
x
=
=

10
1
91
. . . 9,1
10 10
i
i
x
OM S

=

= = =

i
x

1 N
x
i

i

35
2.5.3.3. Varyans ve Standart Sapma
Her elemann ortalamadan farklarn toplamnn sfr olmasn engellemek iin dier bir yol
da bu farklarn karelerini almak olabilir. Bu ekilde farklarn kareleri toplanarak ana kitlenin
eleman saysna blnrse varyans olarak tanmlanan byklk elde edilir. Varyans ana ktle
iin genellikle V veya sembolleri, rneklem iin s sembol ile gsterilir.
N elemanl bir ana kitlenin varyans :
( )
2
2
1
N
i
i
x
N

o
=

=

(2.7)

Bu forml, incelenen ana kitle iin varyans hesaplanrken kullanlr. Bunun yansra,
istatistikte rneklemin varyans, rneklemin alnd ana kitlenin varyansnn tahmininde
kullanlr. Bu durumda n elemenl bir rneklemin varyansnn ana kitlenin varyansnn iyi bir
tahminleyeni olmas iin, rnek varyans farklarn kareleri toplamn n yerine, (n 1) e
blnerek hesaplanr. Bu konu daha ileride rnekleme teorisinde ayrntl olarak yeniden ele
alnacaktr.
Buna gre n elemanl bir rneklemin varyans :
( )
2
2
1
1
n
i
i
x x
s
n
=

=

(2.8)

Varyans hesabnda karelerin toplam esas alnmaktadr; bu ise varyans deerinin aritmetik
ortalamann yannda ok byk olmasna ve deerlendirmede mertebe farkna sebep olur.
Deikenlik lsn daha anlaml klabilmek iin, varyansn karekk alnarak standart
sapma ad verilen bir byklk tanmlanr. Standard sapma istatistikte en ok kullanlan
dalm lsdr.

Eleman says N, ortalamas olan bir ana kitle iin standart sapma,
( )
2
1
N
i
i
x
N

o
=

=

(2.9)

Eleman says n, ortalamasx olan bir ana kitle iin standart sapma,
( )
2
1
1
n
i
i
x x
s
n
=

=

(2.10)















36
Bunlara gre, rnek 2-9deki veriler ana kitle verileri olarak kabul edilirse,

renci No. Vuru/dak x
i

i
x
( )
2
i
x
1 354 18,9 357,21
2 355 17,9 320,41
3 379 6,1 37,21
4 370 2,9 8,41
5 386 13,1 171,61
6 381 8,1 65,61
7 375 2,1 4,41
8 389 16,1 259,21
9 372 0,9 0,81
10 368 4,9 24,01

( )
10
2
1
1248,9
i
i
x
=
=

Varyans
( )
10
2
2
1
124,89
10
i
i
x
o
=

= =

ve standart sapma 124,89 11,1754 o = = olarak

elde edilir.

Bu veriler rneklem deerleri olarak kabul edildiinde ise :
Varyans
( )
10
2
2
1
139, 767
10 1
i
i
x
s

=

= =

ve standart sapma 139,767 11,78 s = olarak

elde edilir.























37
2.5.4. Snflanm Verilerin Merkezde Ylma ve Dalma llerinin Hesaplanmas
Daha nce grld gibi eldeki veriler tekerrr tablolar eklinde snflara ayrlm
olabilir veya eldeki veri says ok fazla ve elle hesaplama yaplacak ise aritmetik ortalama,
medyan vb. deerlerin hesab ok zaman alacandan bunlar snflara ayrp istenen
hesaplamalar yapmak gerekebilir. Ayrca baz durumlarda kesin deerler elde edilemeyebilir;
bunun yerine sadece bir deikenin ald deerlerin belirli aralklardaki tekrar saylar
mevcuttur.
Byle snflanm verilerde, bir deikenin ald kesin deerler bilinmez, bunun yerine bu
deikenin belirli snf aralklarndaki tekrar saylar belirlidir. Dolaysyla bu snf
deerlerinden hareketle elde edilecek ortalama, medyan vb. deerlerin hesabnda bir takm n
kabuller yapmak zorunda kalnr. Bunun sonucu olarak ta, elde edilen deerler kesin deil
yaklak deerler olacaktr.

2.5.4.1. Snflanm Verilerle Aritmetik Ortalamann Hesab
Snflandrlm verilerle aritmetik ortalama hesaplanrken, belirli bir snfa giren verilerin
bu snfn orta deerine eit olduu varsaylr. Hatrlanaca gibi, snf orta deeri snf
ularnn aritmetik ortalamasna eittir. Her snfa ait orta deer m
i
ile gsterilirse, o snfn
tekrar says olan f
i
ile arplarak elde edilen deerler toplanr. Bu toplamn eleman saysna
blnmesi ile aritmetik ortalama elde edilir. k tane snf varsa, bu tekerrr dalmnn
aritmetik ortalamas,
1 1
1
k k
i i i i
i i
k
i
i
f m f m
N
f

= =
=

= =

(2.11)
forml ile hesaplanr.


rnek 2-10 :
Ana kitleye ait olan aadaki snflanm verileri kullanarak ana kitle ortalamasn
hesaplaynz. (X deikeninin tam say deerler ald varsaylmaktadr.)

Snflar (X) Tekerrr Says
1 3 7
4 6 14
7 9 17
10 12 32
13 15 25
16 18 17
19 21 8

Toplam 120

nce snf orta deerleri hesaplanmaldr. rnein 1 3 snf iin snf orta deeri
1
1 3
2
2
m
+
= = dir. Bu ekilde devam edilerek,



38
Snflar m
i
f
I
f
i
.m
I

1 3 2 7 14
4 6 5 14 70
7 9 8 17 136
10 12 11 32 352
13 15 14 25 350
16 18 17 17 289
19 21 20 8 160

Toplam 120
7
1
1371
i i
i
f m
=
=

Buna gre ana kitle ortalamas,
1
1371
11, 425
120
k
i i
i
f m
N

=

= = =

bulunur.


Snflanm Verilerle Aritmetik Ortalamann Tahmini Hesab :
Snflanm verilerin aritmetik ortalama hesab, snf says ok fazla ise uzun srebilir. Bu
durumlarda aritmetik ortalama yaklak olarak hesaplanabilir. Bu ilemde nce aritmetik
ortalama tahmin edilir, daha sonra birtakm dzeltmeler yaplarak gerek ortalama bulunur.
Ortalama tahmini iin kesin bir yol yoktur; dalmn merkezine yakn bir snf aralnn
orta deeri veya tekrar says en fazla olan snfn orta deeri ele alnarak balanabilir. Alnan
tahmini ortalama deerin karlna x = 0 konur. Bu ilem yukardaki rnek iin
uygulanrsa,

Snflar m
i
Tekerrr
Says (f
i
)
x f
i
. x
(1) (2) (3) (4) (5) (6)

1 3 2 7 3 21
4 6 5 14 2 28
7 9 8 17 1 17
10 12 11 32 0 --------------- 66
13 15 14 25 1 25
16 18 17 17 2 34
19 21 20 8 3 24
--------------- 83
120

Tahmini ortalama 10 12 snfnn orta deeri olan 11 alnr (T.O. = 11). x stununda 10
12 snfna karlk gelen satra 0 konur. x stununda dier snflar iin bu satrdan ka adm
uzaklkta olduklar yazlr. Daha sonra tekrar saylar ile x deerleri karlkl olarak
arplarak (5) no.lu stuna yazlr. Bu saylar + iaretliler kendi aralarnda, iaretliler kendi
aralarnda toplanarak (6) stununa yazlr. Bunlarn cebirsel toplam alnp, eleman says nye
blnerek snf aral cinsinden dzeltme says olan c bulunur.
" " " " 83 66
0,142
120
deerler toplam deerler toplam
c
eleman says
+ +
= = ~


39
c says aralk genilii olan j = 3 ile arplr. c . j = 3 . 0,142 = 0,426

c.j ile T.O. cebirsel olarak toplanarak aritmetik ortalama elde edilir.
Aritmetik Ortalama = T.O. + c.j = 11 + 0,426 = 11,426
(Gerek aritmetik ortalama da 11,425 olarak bulunmutu.)

2.5.4.2. Snflanm Verilerle Medyan Hesab
Elde edilen sonular tekerrr tablosu halinde verildiinde nce medyann bulunduu snf
belirlenir. Medyan sral bir dizinin rtadaki eleman olduundan, bir tekerrr dalmnda n
eleman varsa medyan n/2 inci elemann bulunduu snftr.

Yukardaki rnekte toplam 120 eleman olduundan 120 / 2 = 60 inci elemann yer ald
10 12 snf medyan snfdr.

Snf Aralklar Snf orta deeri
(m
i
)
Tekerrr saylar
(f
i
)
Km. Tekerrr
saylar
1 3 2 7 7
4 6 5 14 21
7 9 8 17 38
10 12 11 32 70
13 15 14 25 95
16 18 17 17 112
19 21 20 8 120
____________
N = 120

Daha sonra medyan aadaki formlle hesaplanr :
2
alt i
i
n
F
Medyan L w
f

= + (2.12)
Burada :
L
alt
: Medyann bulunduu snf aralnn alt u deeri
n : Dalmdaki eleman says
F : L
alt
n altnda kalan elemanlarn adedi
f
i
: Medyann snfnn tekerrr says
w
i
: Medyan snfnn genilii

Ele alnan rnekte snf snrlar gerel say olarak kabul edilirse, formle gre,
( )
120
38
2
10 12 10 11,375
32
Medyan

= + = olarak bulunur.








40
Ayn veriler bykten ke sralanarak ta medyan benzer ekilde hesaplamak olasdr.

Snf Aralklar Snf orta deeri
(m
i
)
Tekerrr saylar
(f
i
)
Km. Tekerrr
saylar
21 19 20 8 8
18 16 17 17 25
15 13 14 25 50
12 10 11 32 82
9 7 8 17 99
6 4 5 14 113
3 1 2 7 120

Medyan snf , 60 inci elemann yer ald, 12 10 snfdr. Bu snfn alt ucu L
alt
= 12 bu
deere kadar olan eleman adedi 50 ve w
i
= 10 12 = 2 dir.
Bunlara gre,
( )
120
50
2 10
2
12 10 12 12 11,375
32 32
Medyan

= + = = bulunur.

Burada da grld gibi her iki ynde hesaplanan medyan deerleri eit olmaldr.


Aylk doalgaz harcamalar rnei iin medyan hesaplanrsa, burada snf snrlar gerel
saylar olduundan, rnein 90 99 snfnn alt u deeri 89,5, st u deeri 99,5
olduundan sinf orta deeri,
89,5 99,5
94,5
2
i
m
+
= = dir. Byle devam edilerek aadaki
tablo elde edilir.

D.G. Harcamas (m) m
i
Daire Says (f
i
) Kmle tekrar
saylar
40 49 44,5 1 1
50 59 54,5 3 4
60 69 64,5 5 9
70 79 74,5 16 25
80 89 84,5 22 47
90 99 94,5 29 76
100 109 104,5 23 99
110 119 114,5 15 114
120 129 124,5 4 118
130 139 134,5 2 120

Dalmdaki eleman says 120 olduundan, 120 / 2 = 60 nc elemann bulunduu snf
olan 90 99 snf medyan snfdr. Bu snfn alt u deeri L
alt
= 89,5 ve bu deere kadar
olan eleman says F = 47 ve w
i
= 99,5 89,5 dir.
Bunlara gre,
( )
120
47
2
89,5 99,5 89,5 93,983 94
29
Medyan

= + = ~ bulunur.
Gruplandrlm baz dalmlarda bir veya daha fazla snf aralnda tekerrr says 0
olabilir. Bu tip dalmlara kesintili dalm denir. Bu dalmlarda medyann

41
hesaplanmasnda zaman zaman zorluklar oluabilir. rnein elemanlarn gerel deerler
ald aadaki dalm ele alnrsa,

Snf Aralklar m
i
Tekerrr saylar Kmle tekrar
saylar
1,0 2,0 1,5 2 2
3,0 4,0 3,5 2 4
5,0 6,0 5,5 2 6
7,0 8,0 7,5 4 10
9,0 10,0 9,5 0 10
11,0 12,0 11,5 0 10
13,0 14,0 13,5 4 14
15,0 16,0 15,5 2 16
17,0 18,0 17,5 0 16
19,0 20,0 19,5 0 16
21,0 22,0 21,5 4 20

Toplam 20 eleman olduundan medyan snf 10.uncu elemann yer ald snftr. Medyan
snf yukardan aaya sayldnda 7 8, aadan sayldnda 13 14 snfdr. Bu
durumda her iki ynde medyan hesaplanrsa,
Yukardan aaya :
( )
20
6
2
6,5 8,5 6,5 8,5
4
Medyan

= + =
Aadan yukarya :
( )
20
6
2
14,5 12,5 14,5 12,5
4
Medyan

= + =

Bu durumda her iki ynde hesaplanan medyan farkldr. Oysa bunlar eit olmaldr. Bu
eliki dalmn ortasndaki iki snfn tekerrr saylarnn 0 olmasndan kaynaklanmaktadr.
Bu gibi durumlarda ortadaki kesintiler olan snflarn genlii arttrlr. rnekte, 7 8 ve 9 10
snflar 7 10 snf olarak, 11 12 ve 13 14 snflar 11 14 snf olarak ele alnr.
Bunlara ait snf genilikleri 10,5 6,5 = 4 ve 14,5 10,5 = 4 tr.

Snf Aralklar m
i
Tekerrr saylar Kmle tekrar
saylar
1,0 2,0 1,5 2 2
3,0 4,0 3,5 2 4
5,0 6,0 5,5 2 6
7,0 10,0 7,5 4 10
11,0 14,0 11,5 4 10
15,0 16,0 15,5 2 16
17,0 18,0 17,5 0 16
19,0 20,0 19,5 0 16
21,0 22,0 21,5 4 20

Bu yeni tabloya gre,
Yukardan aaya :
( )
20
6
2
6,5 10,5 6,5 10,5
4
Medyan

= + =

42
Aadan yukarya :
( )
20
6
2
14,5 10,5 14,5 10,5
4
Medyan

= + =
olup her iki ynde hesaplanan medyan deerleri eit olacaktr.

2.5.4.3. Snflanm Verilerle Mod Hesab
Snflanm dizilerde mod snf tekerrr says en byk olan snftr. Bu snfn orta
deeri kaba od olarak adlandrlr. Dalmn tekerrr poligonu izilmi ise kaba mod deeri
bu poligonun en byk ordinat deerine kar gelen absisi deeridir.
Dalmn gerek modu ise aadaki forml ile hesaplanabilir.
( ) ( )
mod 1
mod 1 mod 1
mod
alt i
mod mod
f f
Mod L w
f f f f

= +
+
(2.13)
Burada f
mod
mod snfnn, f
mod1
ve f
mod+1
srasyla bir alt ve bir st snflarn tekerrr
saylardr. Medyan formlnde olduu gibi L
alt
mod snfn alt u deeri ve w
i
mod snfnn
geniliidir.
Dizideki eleman saysnn fazla ve dalmn simetrik olduu durumlarda kaba mod
gerek moda ok yaklar.

Snflar Tekerrr
Says

1 3 7
4 6 14
7 9 17
10 12 32
13 15 25
16 18 17
19 21 8

Bu tekerrr dalmnda mod snf tekerrr saysnn en byk (32) olduu 10 12
snfdr. Dalmn kaba modu bu snfn orta deeri olan 11 dir. Gerek mod ise forml
kullanlarak,
( ) ( )
( )
32 17
10 12 10 11,364
32 17 32 25
Mod

= + =
+
olarak hesaplanr.


Aylk doalgaz harcamalar rnei iin ise mod snf, tekerrr saysnn 29 olduu 90
99 snfdr. Bu rnek iin L
alt
= 89,5, w
i
= 99,5 89,5 = 10, f
mod
= 29, f
mod1
= 22 ve f
mod+1

= 23 tr.
Buna gre,
( ) ( )
( )
29 22
89,5 99,5 89,5 94,885
29 22 29 23
Mod

= + =
+
bulunur.





43
2.5.4.4. Snflanm Verilerle Varyans ve Standard Sapma Hesab
Snflandrlm verilerde k snf says, f
i
snflara ait tekerrr saylar ve m
i
snf orta
deerleri olmak zere,
Ana kitlenin varyans
( )
2
2
1
k
i i
i
f m
N

o
=

=

(2.14)
rneklemin varyans
( )
2
2
1
1
k
i i
i
f m x
s
n
=

=

(2.15)
formlleri ile hesaplanr. Standart sapma ise, bu deerlerin karekkleri alnrak bulunur.


rnein aadaki aritmetik ortalamas = 11,425 olan ana kitle iin varyans ve standard
sapma aadaki gibi hesaplanr :

Snf Aralklar Snf orta deeri
(m
i
)
Tekerrr says
(f
i
)
(m
i
) f
i
. (m
i
)
1 3 2 7 88,830 621,810
4 6 5 14 41,281 577,934
7 9 8 17 11,731 199,427
10 12 11 32 0,181 5,792
13 15 14 25 6,631 165,775
16 18 17 17 31,080 528,360
19 21 20 8 73,530 588,240
__________ __________
N = 120 2687,338

Varyans
( )
2
2
1
2687,338
22,394
120
k
i i
i
f m
N

o
=

= = =

ve standart sapma = 4,732 dir.

Doal gaz harcamalar rnei iin ise standart sapma hesab ise,

D.G. Harcamas -
(m)
f
i
(m
i
) f
I
. m
i
(m
i
) f
i
. (m
i
)
40 49 1 44,5 44,5 2392,840 2392,84
50 59 3 54,5 163,5 1514,507 4543,52
60 69 5 64,5 322,5 836,174 4180,87
70 79 16 74,5 1192,0 357,840 5725,44
80 89 22 84,5 1859,0 79,507 1749,15
90 99 29 94,5 2740,5 1,174 34,05
100 109 23 104,5 2403,5 122,840 2825,32
110 119 15 114,5 1717,5 444,507 6667,61
120 129 4 124,5 498,0 966,174 3864,70
130 139 2 134,5 269 1687,840 3375,68

Toplam 120 11.210,0 35.359,18

44
Aritmetik ortalama :
3
1
11210
93, 417 / /
120
k
i i
i
f m
m Ay Daire
N

=

= = =

Standart sapma :
( )
2
2
1
35359,18
294, 66 17,166
120
k
i i
i
f m
N

o o
=

= = = =

2.5.5. Aritmetik Ortalama ve Standard Sapma ile lemler

Sabit Saylarla Toplama ve arpmann Aritmetik Ortalama ve Standard Sapmaya Etkisi :
1) Tekerrr dalmlarndaki saylara sabit bir say ilave edildiinde veya
karldnda,
a) Aritmetik ortalama eklenen say kadar artar veya karlan say kadar azalr.
b) Standard sapma ise deimez.

rnein 1,2,3,4,5,6 dizisinin elemanlarna 5 eklenerek elde edilen 6,7,8,9,10,11 dizisinin
aritmetik ortalamas ilk dizinin aritmetik ortalamas olan 3,5 e 5 eklenerek 8,5 olarak
bulunur. Ancak her iki dizinin standard sapmas da 1,71 dir.
2) Tekerrr dalmlarndaki saylar sabit bir say ile arpldnda veya blndnde,
a) Aritmetik ortalama sabit say ile arpm veya blmne eit olur.
b) Standard sapma sabit say ile arpm veya blmne eit olur.

Saylar
( )
2
i
x
Saylar
( )
2
i
x
1 16 5 400
2 9 10 225
3 4 15 100
5 0 25 0
8 4 40 225
11 36 55 900
= 74 = 150

= 5 o = 3,51 = 25 o = 17,56


Birletirilmi Dalmlarda Standard Sapma :
ki farkl veri grubundan elde edilen standard sapmalar birletirilmek istendiinde,
birletirilmi standard sapma aadaki forml yardmyla bulunur :
( ) ( )
2 2 2 2
1 1 1 2 2 2
1 2
birl
N d N d
N N
o o
o
+ + +
=
+
(2.16)
Burada, N
1
: Birinci dalmn eleman says
N
2
: kinci dalmn eleman says

1
: Birinci dalmn standard sapmas

2
: kinci dalmn standard sapmas
d
1
=
1

birl
, d
2
=
2

birl
,
1 1 2 2
1 2
birl
N N
N N

+
=
+


45
rnein aritmetik ortalamas 80 ve standard sapmas 22 olan 25 elemanl bir dalm ile
aritmetik ortalamas 90 ve standard sapmas 27 olan 40 elemanl bir dalmn, birletirilmi
standard sapmas yle hesaplanr :
1 1 2 2
1 2
25 80 40 90
86,15
25 40
birl
N N
N N

+ +
= = =
+ +

d
1
= 80 86,15 = 6,15 ; d
2
= 90 86,15 = 3,85
( ) ( )
2 2
2 2
25 22 6,15 40 27 3,85
42798, 46
658, 438 25, 66
25 40 65
birl
o
( (
+ + +

= = = =
+



2.6. Persantiller ve eyrek Sapma

2.6.1. Persantiller ve eyrekler
ekil 2-19da olduu gibi bir X deikenininin ald deerler yatay bir eksende
gsterelirse, yatay eksen zerindeki baz zel konumlar iaret eden parametrelere konum
parametreleri ad verilir. rnein aritmetik ortalama ve medyan konum parametreleridir. Bu
parametreler yardmyla iki farkl dalmn karlatrmasn yapmak mmkndr. rnein,
medyan 50 olan bir dalmn, medyan 25 olan bir dalma gre daha sada kald sonucu
karlabilir.
Benzer ekilde persantiller ve eyrekler de konum parametreleridir.
1 2 3
, , , ,
n
x x x x
deerlerini alan bir X deikeni iin, dalmn p. inci persantilini gsteren P
p
deeri o
dalmdaki deerlerin % psinin bundan kk ve % (100 p) sinin bundan byk olduu
deer olarak tarif edilir.
Bu tanmdan kolayca anlalabilecei gibi medyan 50 inci persantildir. Birden doksan
dokuza kadar hesaplanabilecek persantilleri birbirinden ayrmak iin persantiller indisler ile
gsterilir. rnein 10. persantil P
10
, 20. persantil P
20
, vb. eklinde sembolleri ile gsterilir.
Dalmn 0 nc persantili P
0
dalmn alt snrna ve 100 nc persantili P
100
dalmn st
snrna karlk geleceinden bunlarn hesaplanmas gereksizdir. Persantiller bir kitle iinde
belirli bir elemann dierleri ile karlatrlmasnda kullanlabilirler. rnein, belirli bir
kimsenin bir testte ald sonu 85 inci persantilde yer alyor denildiinde, teste katlanlarn %
15i o kimseden fazla puan tutturmu, % 85inin ise o kimseden daha az baar gstermi
olduu anlalr.

Dizideki toplam eleman says n olmak zere,
p.inci persantilin dizi iindeki sras, ( ) 1 1
100
p
P
r n = + dr. (2.17)

rnein 5, 6, 8, 10, 15, 30 dizisinin 40.nc persantilinin sras
( )
40
1 6 1 3
100
r = + = ,
dolaysyla 40.nc persantil deeri 3. sradaki eleman, yani 8 dir.
r deeri tamsay olarak bulunmaz ise, hesaplanan deere en yakn tamsay deer
alnacaktr. Ayn dizi iin 25.inci persantilinin sras
( )
25
1 6 1 2, 25
100
r = + = olarak
bulunur; en yakn tamsay deer alnarak r = 2 ve P
25
= 6 elde edilir. r = ,5 eklinde
hesaplanrsa bu durumda bir nce ve bir sonraki elemanlarn aritmetik ortas alnr. rnek dizi

46
iin 30.nc persantilin sras
( )
30
1 6 1 2,5
100
r = + = dir; dizideki ikinci ve nc
elemanlarn aritmetik ortalamas alnarak
30
6 8
7
2
P
+
= = olarak hesaplanr.

(2.17) forml dzenlenerek, sras belli olan bir elemann kanc persantilde bulunduu
da kolayca
1
100
1
r
p
n

olarak bulunur. Yukardaki rnekte 15 elemannn (beinci eleman)

bulunduu persantil
5 1
100 80
6 1
p

= =

inci persantil, yani P

80
dir.

Snflanm bir tekerrr dalmn p inci persantili aadaki forml ile hesaplanr :
p alt i
p
r F
P L w
f

= + (2.18)
Burada, P
P
: Dalmn aranan persantili
L
alt
: P
p
nin bulunduu snf aralnn alt snr
r : P
p
ye ulamak iin saylmas gereken miktar
F : L
alt
n altndaki saylarn toplam
f
P
: P
p
nin bulunduu snfn tekerrr says
w
i
: Bu snf aralnn geniliidir


rnek 2-11 :
X deikeninin tam say deerler ald aadaki dalmda 20 inci ve 85 inci persantilleri
hesaplaynz.

Snf Aralklar Orta Say Tekerrr saylar Km. % Tekerrr
1 3 2 7 7
4 6 5 14 21
7 9 8 17 38
10 12 11 32 70
13 15 14 25 95
16 18 17 17 112
19 21 20 8 120

20.inci persantilin sras
( )
20
1 120 1 24,8 25
100
r = + = ~
25.inci eleman 7 9 snfnda bulunmaktadr. X deikeni tam say deerler alabildiinden
bu snf iin u deerler L
alt
= 7 , L
st
= 9, bu snfa kadar olan eleman says F = 21 ve snf
genilii w
i
= 9 7 = 2 dir. Buna gre,
( )
20
25 21
7 9 7 7, 470
17
alt i
p
r F
P L w
f

= + = + = dir.

85.inci persantilin sras
( )
85
1 120 1 102,15 102
100
r = + = ~
102.inci eleman 16 18 snfnda bulunmaktadr. L
alt
= 16 , L
st
= 18 , F = 95 ve snf
genilii w
i
= 18 16 = 2 dir.

47
( )
85
102 95
16 18 16 16,824
17
P

= + ~

zel olarak, 25. persantil birinci eyrek (Q
1
), 50. persantil ikinci eyrek (Q
2
) ve 75.
persantil nc eyrek (Q
3
) olarak adlandrlr.

2.6.2. eyrek Sapma
Bir tekerrr dalmnda, 25.inci ve 75.inci persantiller arasndaki farkn yars, o
dalmn eyrek sapmas (Q) olarak tarif edilir.
Yukardaki rnek iin,
Q
1
:
( )
25
1 120 1 30, 75 31
100
r = + = ~
( )
1 25
31 21
7 9 7 8,176
17
Q P

= = + ~

Q
3
:
( )
75
1 120 1 90, 25 90
100
r = + = ~
( )
3 75
90 70
13 15 13 14, 6
25
Q P

= = + =
3 1
14, 600 8,176
3, 212
2 2
Q Q
Q

= = =

Q
1
, Q
2
(medyan) ve Q
3
dalm drt eit paraya bler. Birinci ile nc eyrek arasnda
kalan ksma, (Q
3
Q
1
) eyrekler aras genilik denir. Bu aralkta, dalmdaki saylarn ortada
bulunan % 50 si yer alr. Bu % 50nin yars olarak ifade edilen eyrek sapma (Q), eyrek
noktalarn medyandan olan mesafesi belirtir ve dalmn orta noktas civarndaki say
younluunun bir lsdr.
eyreklerin salad bilgi zel eyrek-medyan grafikleri zerinde gsterilebilir.
Aadaki admlar takip edilerek byle bir grafik oluturulabilir.
- Ele alnan deikenin deerleri yatay bir eksen zerinde iaretlenir.
- Sa kenar Q
3
ve sol kenar Q
1
hizasna gelecek ekilde bir kutucuk izilir.
- Bu kutucuk medyana karlk gelecek ekilde dey bir doru ile ikiye blnr.
- Bu kutucuun her iki dey kenarndan hareketle dalmn en kk ve en byk
deerleri hizasna gelecek ekilde birer izgi ekilerek grafik tamamlanr.








1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21

ekil 2-22. eyrek-medyan grafii



48
Equation Section (Next)
3. OLASILIK TANIMI ve KANUNLARI

Olaslk hesaplar belirsizlik durumlarnn hesaplanmasn amalayan bir matematik
konusudur. statistikte rnek grubun zelliklerinden hareket ederek ana kitlenin zelliklerini
tahmin etmek olarak tariflenebilecek istatistiksel karm yntemi olaslk hesaplar teorisi
temel alnarak oluturulmutur. Olaslk teorisine gemeden nce kullanlacak baz ilemlerin
ksa bir hatrlatmas yaplacaktr.

3.1. Sayma ve Sayma Kurallar

Bir grupta bulunan elemanlar eitli ekillerde saylabilir.

Eleme Yoluyla Sayma :
Bir kmenin elemanlar ile sayma saylar kmesinin elemanlar arasnda bire-bir eleme
yaparak verilen kmenin eleman saysn bulmaya eleme yolu ile sayma denir.

Toplama Yoluyla Sayma :
A ve B kmeleri sonlu ayrk kmeler (ara kesitleri bo kmedir) ise bu kmelerin
bileiminin eleman says, kmelerin eleman saylarnn toplamna eittir.
A ve B sonlu kmeler ve
( ) ( ) ( ) A B ise s A B s A s B =C = + dir. Sonlu ve ayrk
kmelerin bileimlerinin eleman saysnn bu ekilde bulunmasna toplama yolu ile sayma
denir. rnein, bir snfta 10 kz, 20 erkek renci varsa snftaki toplam renci says 10 +
20 = 30 dur.

arpma Yoluyla Sayma :
Herbiri sonlu ve ikier ikier ayrk m elemanl n tane kmenin bileiminin eleman says
m.n dir. Bu kmelerin bileimlerinin eleman saysnn bu ekilde bulunmasna arpma yolu ile
sayma denir. rnein bir snfta 20 sra var ve boluk olmamak zere her srada 2 renci
oturuyor ise, bu snftaki toplam renci says 2 x 20 = 40 renci olarak bulunur.

arpma ve Toplama Yoluyla Sayma (Arlkl Toplam) :
n tane sonlu ve ikier ikier ayrk kme dnlsn. Her bir kme p
i
tane ve q
i
elemanl
sonlu ve ikier ikier ayrk kmelerden oluuyor ise bu kmelerin bileiminin eleman says,
n n i i
q p q p q p q p + + + + +
2 2 1 1
olur. Bu toplama arlkl toplam denir.
rnein, bir snfta renciler 10 srada 2erli, 7 srada 3erli ve 5 srada 4erli
oturuyorlar ise, bu snftaki toplam renci says 2 x 10 + 3 x 7 + 4 x 5 = 61 renci olarak
bulunur.

Saymann Temel Kural :
Eer birbirini izleyen bir ilemler dizisi, srasyla k
1
, k
2
, k
3
, .... k
n
farkl biimde yaplm
ise, bu ilemlerin farkl yapl biimlerinin says k
1
x k
2
x k
3
x .... x k
n
arpm kadar olur.



49
rnek 3-1 :
A, B ve C snflarnda srasyla 10, 12 ve 15 renci vardr. Her snftan birer renci
alnarak 3l gruplar oluturulsun. Bu ilem iin bir renci seimi A snfndan 10, B
snfndan 12 ve C snfndan 15 farkl ekilde yaplabilir. Buna gre oluturulabilecek farkl
3l gruplarn says 10 x 12 x 15 = 1800 dir.


rnek 3-2 :
A noktasndan Bye gitmek iin 3 farkl ve B noktasndan Cye gitmek iin 4 farkl yol
vardr. Bden geerek A noktasndan Cye ka farkl yoldan gidilebilir ?

Olas yollar,

(a
1
,b
1
) (a
2
,b
1
) (a
3
,b
1
)

(a
1
,b
2
) (a
2
,b
2
) (a
3
,b
2
)
A B C
(a
1
,b
3
) (a
2
,b
3
) (a
3
,b
3
)

(a
1
,b
4
) (a
2
,b
4
) (a
3
,b
4
)

olmak zere 12 tanedir. Bu ise, X = { a
1
, a
2
, a
3
} ve Y = { b
1
, b
2
, b
3
, b
4
} kmelerinin
kartezyen arpmnn eleman saysna eittir.
( ) ( ) ( ) s X Y s X s Y =


rnek 3-3 :
6 kiilik bir ynetim kurulu aralarnda bir bakan, bir bakan yardmcs ve bir de muhasip
ye seeceklerdir. Bu kiilerle ka farkl ynetim kurulu oluturulabilir ?

Bakan 6 kii arasndan 6 farkl ekilde, bakan yardmcs kalan 5 kii iinden 5 farkl
ekilde ve muhasip ye de kalan 4 kii iinden 4 farkl ekilde seilebileceinden, ynetim
kurulu 6 x 5 x 4 = 120 deiik ekilde oluturulabilir.


rnek 3-4 :
0,1,2,3,4 rakamlar ile basamakl xyz eklinde
a) 3 basamakl ka say yazlabilir ?
b) 3 basamakl ka ift say yazlabilir ?
c) 3 basamakl ve 300den byk veya eit ka ift say yazlabilir ?

1) Tekrarsz olarak :
a) Tm 3 basamakl saylar : x yerine 0 hari drt rakamdan biri, y yerine kalan 4
rakamdan biri ve z yerine de kalan 3 rakamdan biri kullanlabileceinden
oluturulabilecek 3 basamakl say adedi 4 x 4 x 3 = 48 dir.
b) 3 basamakl ift saylar : z yerine 0, 2 veya 4ten biri gelebilir.
i) z = 0 iin : x yerine 4 rakam ve y yerine kalan 3 rakamdan biri
gelebileceinden 4 x 3 = 12
a
1

a
2

a
3

b
2

b
3

b
4

b
1


50
ii) z = 2 iin : x yerine 0 hari 3 rakam ve y yerine kalan 3 rakamdan biri
gelebileceinden 3 x 3 = 9
iii) z = 4 iin : x yerine 0 hari 3 rakam ve y yerine kalan 3 rakamdan biri
gelebileceinden 3 x 3 = 9
O halde, yazlabilecek ift saylar : 12 + 9 + 9 = 30 adettir.
c) 300 den byk veya eit ift saylar : x yerine 3 veya 4, z yerine 0, 2 veya 4ten
biri gelebilir.
x = 3 iin : z = 0 iin, y yerine 3 rakam gelebilir.
z = 2 iin, y yerine 3 rakam gelebilir.
z = 4 iin, y yerine 3 rakam gelebilir. 3 x 3 = 9
x = 4 iin : z = 0 iin, y yerine 3 rakam gelebilir.
z = 2 iin, y yerine 3 rakam gelebilir. 2 x 3 = 6
Yazlabilecek 300den byk ift saylar 9 + 6 = 15 adettir.

2) Tekrarl olarak :
a) Tm 3 basamakl saylar : x yerine 0 hari drt rakkamdan biri, y ve z yerine 5
rakamdan biri kullanlabileceinden oluturulabilecek 3 basamakl say adedi 4 x
5 x 5 = 100 dr.
b) 3 basamakl ift saylar : z yerine 0, 2 veya 4ten biri gelebilir. Her z iin x yerine
0 hari 4 rakam ile y yerine 5 rakamdan biri gelebileceinden yazlabilecek ift
saylar, 3 x 4 x 5 = 60 tanedir.
c) 300e eit vaya byk ift saylar : x yerine 3 veya 4, y yerine 5 rakamdan
herhangi biri ve z yerine 0, 2 veya 4ten biri gelebilir. Buna gre bu ekildeki
saylar toplam 2 x 5 x 3 = 30 tanedir.

3.2. Olaslk Kavram ve Olaslkla lgili Tanmlar

3.2.1. llebilir Uzay
Bo olmayan bir kmesi gznne alnsn. Elemanlar kmesinin alt kmeleri olan
ve bo olmayan bir B kmesi :
- A e B ve B e B A U B e B
- A e B C

A e B
artlarn gerekliyor ise, B kmesi nn alt kmelerinin Boole kmesi olarak adlandrlr.
rnein { , }, A kmesi nn bir zalt kmesi olmak zere { , A , C

A , }
kmeleri, nn alt kmelerinin Boole kmeleridir.


Boole kmelerinin zellikleri :
e B ve e B dir.
A e B ve B e B ve A B = (A B) U (B A) olmak zere, A B e B ; A B e B ve
A B e B dir.
A
1
e B , A
2
e B , , A
n
e B olmak zere (A
1
U A
2
U .. U A
n
) e B dir.

Tanm :
bo olmayan bir kme ve B (), nn alt kmelerinin Boole kmesi olmak zere [
, B () ] llebilir uzay olarak adlandrlr.

51
3.2.2. Deney ve Olay
Olaslk hesaplarnda kullanlan verileri elde etmek iin izlenen ynteme deney denir.
Deney genelde, laboratuarlarda yaplan bir alma olarak alglansa da, buradaki daha ok veri
toplama anlamndadr. rnein iki zar atarak toplamlarn kaydetmek, bir markette satlan bir
rnde tketicinin tercih ettii markay belirlemek iin anket yapmak veya bir snftaki
rencilerin bir dersten aldklar notlar kaydetmek istatistikte deney olarak tanmlanr.
Deney neticesinde elde edilenler sonu olarak adlandrlr. rnein iki zar atnn sonucu
3, 12, 10, 8, 9, tercih edilen marka deneyinin sonucu X Markas, Y Markas vs., notlarn
kaydedilmesi deneyinin sonucu ise 40, 75, 88, 32, 57, dir.
Yaplan deneyler sonucunda elde edilebilecek tm sonulara, rnek uzay (mmkn haller
veya evrensel kme ) denir; bu sonularn iinden belirli bir kritere gre seilenler (B ()
kmesinin elemanlar) ise olay olarak adlandrlr. rnein iki zar at iin rnek uzay 36
elemanl = { (1;1),(1;2) , . ,(1;6),(2;1),(2;2), . ,(6;1),(6;2), . ,(6;6) } kmesi, B
olay her iki zarn ayn gelmesi olarak tanmlanrsa, B olay B = { (1;1) , (2;2) , (3;3) , (3;3) ,
(4;4) , (5;5) , (6;6) } kmesi ile temsil edilir. ki zarn farkl gelme olay ise C

B tmleyen
kmesi ile temsil edilir. B () = { , B , C

B , } olay kmesi veya olay cebri olarak

adlandrlr.


rnek 3-5 :
Bir torbada 6 krmz ve 4 beyaz top vardr. Torbadan rasgele olarak 2 top alnrsa,
a) Bu deneydeki rnek uzay ka elemanldr ?
b) Toplardan birinin krmz, birinin beyaz olma olay ka elemanldr ?
c) Toplardan en az birinin krmz olma olay ka elemanldr ?


a) Burada toplam 10 toptan rasgele ikisi seileceinden rnek uzayn eleman says 10un
2li kombinasyonlar kadardr.
( )
2
10
10! 9 10
45
2! 10 2 ! 1 2
C

= = =



b) 1 K top 6 krmznn arasndan
( )
1
6
6!
6
1! 6 1 !
C = =

farkl ekilde gelebilir.
1 B top 4 beyazn arasndan
( )
1
4
4!
4
1! 4 1 !
C = =

farkl ekilde gelebilir.
Saymann temel ilkesinden 1K + 1B top ekme olaynn eleman says 6 . 4 = 24 olacaktr.

c) Toplardan en az birinin krmz olma olay 1K + 1B veya 2K top gelmesi demektir.
Buna gre,
1K+1B olay 24 elemanl olacaktr.
2 K top ekme olay ise
( )
2
6
6! 5 6
15
2! 6 2 ! 1 2
C

= = =

farkl ekilde gerekleebilir.
O halde, en az 1 krmz top ekme olay 24 + 15 = 39 elemanldr.





52
3.2.3. Olaylarn Birbirleri ile likilendirilmesi
A ve B gibi iki farkl olay eitli mantksal ilemcilerle birbirleri ile ilikilendirilebilir.
Aada farkl durumlar ele alnmaktadr.

3.2.3.1. Gerektirme
Bir madeni parann art arda iki kez atld bir deneme gznne alnsn. Parann yaz
gelme durumu Y, tura gelme durumu T ile gsterilirse aadaki durumlar ortaya kabilir.

1. At Y Y T T
2. At Y T T Y

Bu denemede mmkn haller (evrensel kme) = {YY ; YT ; TY ; TT} kmesidir.
A olay, bir kez yaz ve bir kez tura gelme ve B olay, en az bir kez tura gelme olay olarak
tanmlansn.
A = {YT ; TY} B = {YT ; TY ; TT}

A c B olduundan, A olay gerekletiinde B olay da gereklemi olacaktr. Bu durum
B olaynn gereklemesi iin A olaynn gereklemesi yeter arttr olarak adlandlr ve A
B olarak gsterilir.
3.2.3.2. Olaylarn Ayr Ayr ve Beraber Gereklemesi Ve ve Veya Balalar
rnein, bir zarn bir kez atld deneme szkonusu olsun. Bu denemede evrensel kme
= {1;2;3;4;5;6} dr.
A olay, ift say gelme ve B olay, 5ten kk say gelme olarak tanmlansn.
A = {2 ; 4 ; 6} B = {1 ; 2 ; 3 ; 4}

- Atlan zarn ift veya 5ten kk geldii durumlar {1 ; 2 ; 3 ; 4 ; 6} = A U B. Bu
durum A veya B olaylarndan birinin gereklemesi olarak tanmlanr ve A veya B ,
(A V B) veya (A U B) olarak ifade edilir.
- Atlan zarn hem ift, hem de 5ten kk olduu durumlar {2 ; 4} = A B dir. Bu
durum A ve B olaylarnn beraber gereklemesi olarak tanmlanr ve A ve B , (A
B) veya (A B) olarak ifade edilir.

3.2.3.3. Bir Olayn Kart
inde birer adet sar, mavi, yeil ve krmz toplar bulunan bir torbadan, ekilen topu
torbaya geri atmadan art arda yaplan iki eki gznne alalm. ekilen toplar renklerinin
ba harfleri ile gsterilsin. rnein ilk ekite sar, ikinci ekite krmz top ekildiinde bu
durum SK olarak temsil edilecektir.
Bu denemede rnek uzay, = {SM;SY;SK;MS;MY;MK;YS;YM;YK;KS;KM;KY}
rnein, A olay ekilen toplardan en az birinin sar gelmesi ve B olay ise toplardan hi
birinin sar gelmemesi olarak tanmlansn .
A = {SM ; SY ; SK ; MS ; YS ; KS } B = {MY ; MK ; YM ; YK ; KM ; KY}

Aka grld gibi B kmesi A kmesinin tmleyenidir. B = C

A =A
Bu durum B olay A olaynn kart (veya tersi) dir olarak ifade edilir.


53
3.2.3.4. Ayrk Olaylar
rnek uzaynda A ve B olaylar gznne alnsn. A B = ise, A ve B olaylar ayrk
olaylardr denir.


rnek 3-6 :
Bir topluluktaki 13 kiiden 1 , 2 , 4 , 6 , 7 , 8 no.lu kiiler ngilizce, 2 , 3 , 5 , 6 , 9 , 10
no.lu kiiler Franszca, 11 , 12 ve 13 no.lu kiiler Almanca bilmektedir.

Bu topluluk iin, ngilizce, Franszca ve Almanca bilme olaylar srasyla I, F ve A olarak
ifade edilirse,

I F = {2,6} olduundan I ve F olaylar ayrk olaylar deildir.
Oysa ki, I A = ve F A = olduundan I ile A ve F ile A olaylar ikier ikier ayrk
olaylardr.

3.3. Olaslk Tanm

3.3.1. Olaslk Uzay
rnek uzay ve [ , B () ] llebilir bir uzay olsun. B () [0,1] tanml ve
aadaki aksiyomlar gerekleyen p fonksiyonuna olaslk fonksiyonu denir.
1) p () = 0 ve p () = 1
2) A ve B e B () olmak zere,
a) A ve B ayrk olaylar (A B = ) ise p (A U B) = p(A) + p(B)
b) A ve B ayrk olaylar deilse (A B ) ise p (A U B) = p(A) + p(B) p(AB)
[ , B () , p] ls sonlu olaslk uzay olarak adlandrlr. A bir olay temsil ediyor ise,
p(A) A olaynn gerekleme olasln gsterir.

p(A) = 1 ise deney sonucunda olay kesinlikle gerekleecek demektir. Buna kesin olay
denir. rnein iinde sadece beyaz toplarn olduu bir torbadan ekilecek her top beyaz
olacaktr ; yani, bu torbadan beyaz top ekme olasl 1 dir.
p(A) = 0 ise deney sonucunda olay kesinlikle gereklemeyecek yani imkansz demektir.
Buna olanaksz olay denir. rnein iinde sadece beyaz toplarn olduu bir torbadan krmz
bir top ekme olasl 0 dr.


Teorem 1 :
Bir A olaynn gerekleme olasl p(A) ise, A olaynn gereklememe olasl
( )
( ) 1 p A p A = dr.

spat :
evrensel kme olmak zere, A UA = ve A A = dr.
A veA ayrk olaylar olduundan, olaslk fonksiyonunun 2. aksiyomuna gre,
( )
( ) ( )
( )
( )
( ) 1 1 p A p A p A A p p A A p A + = = O = = bulunur.

54
Teorem 2 :
B olay A olayna bal artl bir olay ise (A B), p(A) p(B) dir.

spat :
A B ise A c B olduundan
A U (B A) = B ve A (B A) = ve
p(B) = p [A U (B A)] dir.

Olaslk fonksiyonunun 2. aksiyomundan,
p(B) = p(A) + p(B A) yazlabilir.
p(B A) 0 olduundan, p(B) p(A) bulunur.

Sonu :
Teorem 2den hareketle rnek uzayndaki bir A olay iin 0 p(A) 1 dir.


Teorem 3 :
A veya B, rnek uzayndaki herhangi iki olay ise p(AUB) + p(AB) = p(A) + p(B) dir.

spat :
(AB) (B A) =
(AB) U (B A) = B dir.

Olaslk fonksiyonunun 2. aksiyomundan :
p(AB) + p(B A) = p[(AB) U (B A)] = p(B)
p(A U B) = p [A U (B A)] = p(A) + p(B A)

Bu iki eitlik taraf tarafa toplanrsa,
p(AB) + p(A U B) = p(A) + p(B) bulunur.


Sonu :
p(AB) 0 olduundan Teorem 3.den p(A U B) p(A) + p(B) bulunur.


Teorem 4 :
A
1
, A
2
, . , A
n
, rnek uzaynda, ikier ikier ayrk olaylar ise,
p(A
1
U A
2
U . U A
n
) = p(A
1
) + p(A
2
) + . + p(A
n
) dir.

Bu teorem tmevarm yntemi ile kolayca ispat edilir.








A

B A

A
B
A B

55
3.3.2. Kesikli Olaslk Uzay
Bir olay tek bir elemandan oluuyor ise (A
1
= {x
1
}), bu olaya basit olay (veya tekil olay)
denir. Eer snrl bir olaslk uzay basit olaylardan oluuyor ise, [ , B () , p ] kesikli
olaslk uzay olarak adlandrlr.

rnein, bir zarn atlmas deneyinde = {1,2,3,4,5,6} = {1} U {2} U {3} U {4} U {5}
U {1} U {6} basit olaylarndan olutuu iin [ , B () , p ] kesikli olaslk uzaydr.
Dier taraftan, rnein bir niversite mezunlarnn 10 zerinden not ortalamalar 5 10
arasndaki tm gerel say deerleri alabileceinden bu kesikli bir olaslk uzay deildir.
Bununla birlikte, eer bu ortalamalar 5 6, 6 7, , 9 10 eklinde snflanrsa kesikli bir
olaslk uzay elde edilir.


Teorem 5 :
[ , P () , p ] snrl ve kesikli olaslk uzay, x
1
, x
2
, .. , x
k
, . , x
n
bu uzayda ikier ikier
ayrk basit olaylar ise bir A = {x
1
, x
2
, .. , x
k
} olaynn gerekleme olasl,
p(A) = p ({x
1
}) + p ({x
2
}) + .. + p ({x
k
}) dr.

Bu teorem yukardaki 4. teorem yardmyla ispat edilebilir.


Tanm :
[ , B () , p ] snrl ve kesikli olaslk uzaynda x
1
, x
2
, . , x
n
basit olaylarnn
olaslklar eit ise bunlara e olumlu (veya e olaslkl) olaylar ve rnek uzayna da e
olumlu rnek uzay denir. E olumlu rnek uzaya ait herhangi bir elemann seilmesi (yani
bir deneyin sonucu) rasgele veya rassal seim olarak adlandrlr.


Teorem 6 :
[ , B () , p ] snrl, kesikli ve eolumlu rnek uzay ise, n = s () rnek uzayn eleman
says olmak zere, basit her x
k
olaynn olasl ( )
( )
1 1
k
p x
s n
= =
O
dir.
Bir A = {x
1
, x
2
, .. , x
k
} olaynn gerekleme olasl ise,
( )
( )
( )
s A
k
p A
s n
= =
O
dir.

spat :
= {x
1
, x
2
, .. , x
k
, . , x
n
} ve A = {x
1
, x
2
, .. , x
k
}
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
1 2
1
{ } { } ...... { } ...... { } 1
i n i
p p x p x p x p x p x
n
O = + + + + + = =
( ) ( ) ( ) ( )
1 2
1
{ } { } ...... { }
k
k
p A p x p x p x k
n n
= + + + = =

Bir A olayn gereklememe olasl ise,
( )
( ) 1 1
n k k
p A p A
n n

= = = dir.



56
rnein bir zar atldnda mmkn hal says (eolumlu rnek uzayn eleman says) alt,
dolaysyla her saynn gelme olasl 1/6 dr. 4ten byk say gelme olay olarak tanmlanan
A = {5,6} olaynn olasl ise, 2/6 = 1/3 olacaktr.
4 veya drtten kk say gelme olsal ise,
1 2
1
3 3
= tr.

3.4. Olaslk Kanunlar

3.4.1. Olaslklarn Toplam Kanunu
A olaynn meydana gelmesi, B olaynn meydana gelmesine hibir etkide bulunmuyorsa A
ve B olaylar bamsz olaylardr denir.
rnein iinde siyah ve beyaz toplar olan bir torbadan pepee iki topun ekildii bir
deneme dnlsn. A olay birinci ekilen topun beyaz, B olay ikinci ekilen topun beyaz
olma olaylar olarak tanmlansn. Eer her seferinde ekilen top torbaya geri atlyorsa, ilk
ekilen topun beyaz olmas ikinci ekilen topun beyaz olup olmamasn etkilemeyeceinden A
ve B bamsz olaylardr. Buna karlk, ekilen top torbaya koymadan st ste 2 top ekmek,
ilk ekili torbada kalan toplarn saysn dolaysyla ikinci ekilii etkileyeceinden bamsz
olaylar deildir.
A ve B iki bamsz olay, bu olaylarn gerekleme olaslklar srasyla p(A) ve p(B)
olsun. p(AUB), A ve B olaylarndan birinin gerekleme olasln gsteriyor ise,
p (A U B) = p (A) + p (B) p (A B) dir. (3.1)
veya, p (A U B) + p (A B) = p (A) + p (B)

Eer A ve B ayrk olaylar ise A ve Bnin beraber gerekleme olasl p (A B) = 0
olacandan, p (A U B) = p (A) + p (B) dir.


rnek 3-7 :
Bir torbada 5 beyaz, 3 siyah, 2 krmz top vardr. Bu torbadan 1 top ekilirse, bu topun
siyah veya beyaz olma olasl nedir ?

ekilen topun siyah olma olay S, beyaz olma olay B ile gsterilsin.
ekilen topun siyah olma olasl
( )
( )
( )
3
10
s S
p S
s
= =
O

ekilen topun beyaz olma olasl
( )
( )
( )
5 1
10 2
s B
p B
s
= = =
O
dir.

ekilen topun siyah veya beyaz olma olasl olaslklarn toplam kanununa gre,
p (S U B) = p (S) + p (B) p (S B) dir.

ekilen bir top hem siyah, hem beyaz olamayacandan, p (S B) = 0 dr. Dolaysyla,
ekilen topun siyah veya beyaz olma olasl
( ) ( ) ( )
3 5 8 4
10 10 10 5
p S B p S p B = + = + = =
olur.


57
3.4.2. Olaslklarn arpm Kanunu
A ve B olaylar bamsz olaylar, Ann gerekleme olasl ( )
A
A
k
p A
n
= , Bnin
gerekleme olasl ( )
B
B
k
p B
n
= olsun. Bu iki deney ve () balac ile birletirilirse
toplam n
A
. n
B
hal mevcuttur ve bu hallerden A ve Byi gerekleyenlerin says k
A
. k
B
dir.

Yani A ve B olaylarnn beraber meydana gelme olasl;
( ) ( ) ( )
A B A B
A B A B
k k k k
p A B p A p B
n n n n

= = =

( ) ( ) ( )
A B A B
A B A B
k k k k
p A B p A p B
n n n n

= = =

dir. (3.2)

Birbirinden bamsz j tane olayn beraber gerekleme olasl ise;
( ) ( ) ( ) ( )
1 2 1 2
..... ......
j j
p A A A p A p A p A = (3.3)


rnek 3-8 :
ki ayr torbada 5er beyaz, 3er siyah, 2er krmz top vardr. Her iki torbadan birer top
ekiliyor. Her ikisinin de beyaz olma ve iki toptan birinin beyaz olma olasklar nedir ?

Her torbadan 1 B top ekme olasl
5 1
10 2
= dir.

Her ikisinin de beyaz olma olasl
( )
1 1 1
2 2 4
p B B = = dir.
Bir topun beyaz gelme olasl ise,
( )
1 1 1 4 1 3
2 2 4 4 4
p B B

= + = =


rnek 3-9 :
52 kartlk bir desteden iadesiz olarak arka arkaya 2 kart ekiliyor. Her iki kartn da kupa
olma olasl katr ?

lk ekilen kartn kupa gelme olasl 13/52 = 1/4 dir. ekim iadesiz yapld iin ikinci
kartn kupa gelme olasl 12/51 = 3/17 dir.
Olaslklarn arpm kanunundan her iki kartn da kupa olma olasl,
1 4 1
4 17 17
= dir.









58
rnek 3-10 :
inde 1den 28e kadar numaralanm 28 top olan bir torbadan 1 top ekiliyor. ekilen
toptaki saynn,
a) ift olma,
b) e blnebilen bir say olma,
c) Altya blnebilen bir say olma,
d) kiye veya e blnebilme,
e) Ne 2ye ne 3e blnmeme,
olaslklar nedir ?

Olas haller says 28 dir.
a) 1den 28e kadar olan saylar iinde 28/2 = 14 tane ift say vardr.
( )
14 1
2
28 2
p X k = = =

b) 1den 28e kadar olan saylar iinde 28/3 = 9 tane 3e blnen say vardr.
( )
9
3
28
p X k = =

c) 1den 28e kadar olan saylar iinde 28/6 = 4 tane 6ya blnen say vardr.
( )
4 1
6
28 7
p X k = = =

d) ekilen toptaki saynn 2 veya 3e blnebilmesi iin, 2 veya 3e blnme olaylarndan
en az birinin gereklemesi gerekir. Bunlarn arakesiti de saynn 6ya blnme olay
olduundan,
( ) ( ) ( ) ( ) 2 3 2 3 6 p X k X k p X k p X k p X k = = = = + = =
1 9 1 14 9 4 19
2 28 7 28 28
+
= + = =

e) Ne 2ye ne 3e blnmeme olay ise 1 2 veya 3e blnme olaslna eittir.
( )
( )
19 9
2 3 1 2 3 1
28 28
p X k X k p X k X k = = = = = = =
















59
3.4.3. artl Olaslk
Olasl sfr olmayan bir A olaynn gereklemi olmas kaydyla, bir B olaynn
gerekleme olaslna, B olaynn A olayna bal artl olasl denir ve p
A
(B) veya p(B/A)
olarak gsterilir.
A olaynn gerekleme olasl
( )
( )
( )
s A
p A
s
=
O
ile A ve B olaylarnn beraber gerekleme
olasl
( )
( )
( )
s A B
p A B
s
=
O
olmak zere, A olay gereklemi olduunda B olaynn
gerekleme olasl :
( )
( )
( )
A
p A B
p B
p A
= dir. (3.4)


Sonular :
1)
( )
( )
( )
( )
( )
1
A
p A p A
p
p A p A
O
O = = =
2) B ve C ayrk olaylar ise, AB ve AC de ayrk olaylardr.
artl olaslk tanmna gre,
( )
( )
( )
A
p A B C
p B C
p A
(

=
U ileminin ilemim zerindeki dalma zelliinden,
( )
( )
( ) ( )
( )
p A B C p A B A C
p A p A
( (

=

AB ve AC ayrk olaylar olduundan,
( ) ( ) ( ) ( ) p A B A C p A B p A C ( = +

dir.
Dolaysyla,
( )
( )
( )
( )
( )
A
p A B p A C
p B C
p A p A
= + dir.
( )
( )
( )
( )
( )
( )
A A
p A B p A C
p B ve p C
p A p A
= = olduundan,
( ) ( ) ( )
A A A
p B C p B p C v = + dir.


rnek 3-10 iin,
a) ekilen saynn ift olduu bilindiine gre bu saynn 3e blnme olasl nedir ?
b) ekilen say 2 veya 3n kat olduuna gre, bunun 3e blnebilme olasl nedir ?

ekilen saynn ift olma olay A, 3e blnme olay B olarak gsterilirse,
a)
( )
| |
( )
A
p A B
p B
p A
=

p(AB) ekilen saynn hem 2ye hem 3e blnmesi demektir. Bu ise saynn 6ya
blnmesi anlamna gelir.

60
O halde, ( )
1
2
7
1
7
2
A
p B = = dir.

b) ekilen saynn 2 veya 3n kat olmas olasl p(AVB) dir.
( )
( )
( )
( )
A B
p A B B
p B
p A B
(

=
( ) ( ) p A B B p B ( =

olduundan,
( )
( )
( )
( )
9
9
28
19
19
28
A B
p B
p B
p A B
= = = dir.

rnek 3-11 :
ki ailenin srasyla 3 ve 5 ocuklar vardr. Her iki ailenin de iki erkek ocuu olduu
bilinmektedir.
Bir zar atlmakta, gelen say 4 ve 4ten kkse birinci aileden, aksi takdirde ikinci
aileden rasgele bir ocuk seilmektedir. Bu ekilde seilen ocuun erkek olma olasl nedir
?

Seilen ocuun erkek olma olay A, birinci ailenin ocuu olma olay B
1
, ikinci ailenin
ocuu olma olay B
2
ile gsterilsin.

Olaslklarn toplam kanununa gre,
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
1 1 2 2
4 2 2 2 26
0,57
6 3 6 5 45
B B
p A p B p A p B p A = + = + = =

3.4.4. Bamsz Olaylar
A ve B gerekleme olaslklar sfr olmayan iki olay olmak zere, p
A
(B) = p(B) ise, B
olaynn gerekleme olasl A olayna bal deildir. Bu durumda,
( )
( )
( )
( ) ( ) ( ) ( )
A
p A B
p B p B p A B p A p B
p A
= = = olur.
Bener ekilde, A ve B gerekleme olaslklar sfr olmayan iki olay olmak zere, p
B
(A) =
p(A) ise A olaynn gerekleme olasl B olayna bal deildir.
Bu durumda A ve B bamsz olaylardr denir.


Tanm :
[ , B () , p ] snrl olaslk uzaynda, A ve B olaylar iin p(AB) = p(A) . p(B) ise, A
ve B olaylar bamsz olaylardr denir.

rnein, iki zarn arka arkaya atld bir deneyde A olay ilk atta ift say, B olay ikinci
atta tek say ve C olay her iki atta ift say gelmesi olarak tanmlanm olsun.
( ) ( ) ( )
1 1 1 1 1
; ;
2 2 2 2 4
p A p B p C = = = = dir.

61
( ) ( ) ( )
1
4
p A B p A p B = =
( ) ( ) ( )
1
2
p A C p A p C = =
( ) ( ) ( ) 0 p B C p B p C = =

Dolaysyla, A ve B bamsz olaylardr. A ve C ile B ve C ise bamsz olaylar deildir.

Bu sonucu genelletirerek, rnek uzayndaki A
1
, A
2
, . , A
n
olaylarnn tm
arakesitlerinin olasl, bunlarn olaslklarnn arpmna eit ise, bu olaylar bamsz
olaylardr denir. rnein A, B ve C olaylar iin p(AB) = p(A).p(B) , p(AC) = p(A).p(C) ve
p(BC) = p(B).p(C) ve p (ABC) = p(A).p(B).p(C) ise, A, B ve C olaylar bamsz
olaylardr denir.


Teorem 1 :
[ , B () , p ] olaslk uzaynda A ve B bamsz olaylar ise, bunlarn kartlar olan
A ve B olaylar da bamsz olaylardr.

spat :
( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( ) 1 1 p A B p A B p A B p A p B p A B ( = = = +


( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( )
1 1 1 p A p B p A p B p A p B p A p B ( ( = + = =


( ) ( ) ( ) ( ) ( )
p A B p A p B p A ve p B = bamsz olaylardr.


Teorem 2 :
[ , B () , p ] olaslk uzaynda A
1
, A
2
, . , A
n1
, A
n
olaylar bamsz olaylar ise,
- A
1
U A
2
ile A
3
, . , A
n1
, A
n
olaylar da bamsz olaylardr.
- A
1
U A
2
U A
3
, . U A
n1
ile A
n
olaylar da bamsz olaylardr.

spat :
3 i
1
, ...... , i
k
n olmak zere,
A
1
, A
2
, . , A
n1
, A
n
bamsz olaylar olduklarndan,
( ) ( ) ( ) ( )
1 2 1 2 i i ik i i ik
p A A A p A p A p A = dir.
Ayrca, birleim ileminin kesiim zerinde dalma zellii kullanlarak,
( ) ( ) ( )
1 2 1 2 1 1 2 2 1 2 i i ik i i ik i i ik
p A A A A A p A A A A A A A A ( ( =



(3.1) sonucundan yararlanarak,
( ) ( ) ( )
1 2 1 2 1 1 2 1 i i ik i ik i ik
p A A A A A p A A A p A A A ( = +



( ) ( )
1 1 2 2 1 2 i i ik i i ik
p A A A A A A A A (


( ) ( ) ( )
1 1 2 1 1 2 1 2 i ik i ik i i ik
p A A A p A A A p A A A A A = +
A
1
, A
2
, . , A
n1
, A
n
bamsz olaylar olduklarndan,

62
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
1 2 1 2 1 1 2 1 i i ik i ik i ik
p A A A A A p A p A p A p A p A p A ( = +



( ) ( ) ( ) ( )
1 2 1 i ik
p A p A p A p A
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
1 2 1 2 1 2
.
i i ik
p A p A p A p A p A p A p A ( = +


( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
1 2 1 2 1 2
.
i i ik
p A p A p A A p A p A p A ( = +


Sonu olarak,
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
1 2 1 2 1 2 1 2 i i ik i i ik
p A A A A A p A A p A p A p A ( ( =



Yani, A
1
U A
2
, A
3
, . , A
n
arasndaki tm arakesitler A
i1
A
i2
. A
ik
eklindedir ve
A
1
U A
2
, A
3
, . , A
n
bamsz olaylardr.

Teoremin ikinci blm de bundan yararlanarak ispat edilir. A
1
U A
2
U A
3
, A
4
, . , A
n

bamsz olaylardr ve n 1 adm sonunda A
1
U A
2
U A
3
, . U A
n1
, A
n
lerin bamsz
olduklar ispatlanr.


Teorem 3 :
[ , B () , p ] olaslk uzaynda A
1
, A
2
, . , A
n1
, A
n
olaylar bamsz olaylar ise,
1 2
, , ,
n
A A A olaylar da bamsz olaylardr.

spat :
( ) ( ) ( ) ( )
1 2 1 2 n n
p A A A p A p A p A = olduu tmevarm ile ispatlanabilir.

k = 2 iin, A
1
, A
2
bamsz olaylar ise,
1 2
A ve A nin de bamsz olaylar olduu
Teorem 1de ispatlanmt.
k = n 1 iin
( ) ( ) ( ) ( )
1 2 1 1 2 1 n n
p A A A p A p A p A

= olduu kabul edilsin.
k = n iin, Teorem 2ye gre A
1
, A
2
, . , A
n1
, A
n
olaylar bamsz olaylar ise,
A
1
U A
2
U ....... U A
n1
ile A
n
de bamsz olaylardr.
Teorem 1e gre
1 2 1 n n
A A A ile A

de bamsz olaylardr.
Dolaysyla,
( ) ( ) ( )
1 2 1 1 2 1 n n n n
p A A A A p A A A p A

(
=



( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
1 2 1 1 2 1 n n n n
p A A A p A p A p A p A p A

= =
Yani,
1 2
, , ,
n
A A A olaylar bamsz olaylardr.


Sonu :
[ , B () , p ] olaslk uzaynda A
1
, A
2
, . , A
n1
, A
n
olaylar bamsz olaylar ise,
( )
( ) ( ) ( )
1 2 1 2
1
n n
p A A A p A p A p A = dir.





63
rnek 3-12 :
inde 4 beyaz, 6 siyah top bulunan bir torbadan, her seferinde ekilen top torbaya geri
atlarak, arka arkaya 3 top ekiliyor. ekilen toplardan en az birinin beyaz olma olasl
nedir?

A
i
i.inci ekite torbadan beyaz top ekme olay ise, iadeli ekim yapldndan A
1
, A
2
ve
A
3
olaylar bamsz olaylardr.
Torbadan ekilen 3 toptan en az birinin beyaz olmas olay, ekite de siyah top
kmas olaynn olumsuzudur. Torbada toplam 10 top olduundan her ekite siyah kma
olasl
( )
6 3
10 5
i
p A = = dir.
( )
( ) ( ) ( )
1 2 3 1 2 3
3 3 3 27 98
1 1 1
5 5 5 125 125
p A A A p A p A p A = = = =

Bu zellii kullanmadan da ayn problemi zmek mmkndr. Ancak, bu durumda
zm daha uzun olacaktr. ekilen toplardan en az birinin beyaz olma olasl, toplardan
birinin, ikisinin veya nn de beyaz olma olaslklarnn toplamna eittir. Her ekite beyaz
kma olasl
( )
4 2
10 5
i
p A = = olduundan,

Toplardan birinin beyaz olma olasl :
2
1
3 2
2 3 54
5 5 125
C =

Toplardan birinin beyaz olma olasl :
2
2
3 2
2 3 36
5 5 125
C =

Toplardan birinin beyaz olma olasl :
3
3
2 8
5 125
=

Buna gre, ekilen toplardan en az birinin beyaz olma olasl :
54 36 8 98
125 125 125 125
+ + =














64
3.5. Rassal Deikenler

3.5.1. Rassal Deiken
[
1
, B (
1
) ] , [
2
, B (
2
) ] iki llebilir uzay ve f :
1

2
bir fonksiyon olsun.
B e B (
2
) iin, f
1
(B) e B (
1
) ise, f llebilir bir fonksiyondur denir.

Tanm :
[ , B () , p ] bir olaslk uzay olsun. : X O fonksiyonu ile r e eleman iin
X
1
({r}) e B () olacak ekilde [ , B () , p ] olaslk uzaynda tanml her X llebilir
fonksiyonu rassal deiken olarak adlandrlr.

[ , B () , p ] sonlu olaslk uzaynda X bir rassal deiken ve x bir gerel say olmak
zere,
- X = x ile, ksaca [ , B () , p ] uzaynda X fonksiyonu ile grnts x olan bir olay
temsil edilecektir. Bunun anlam (X = x) = X
1
(x) = {e e | X(e) = x} gsterimi ile
ifade edilen olaydr.
- X < x ile, ksaca [ , B () , p ] uzaynda X fonksiyonu ile grnts xden kk
olan olaylar (nn bir alt kmesi) temsil edilecektir. Bu olaylar dier bir ekilde (X
< x) = {e e | X(e) < x} gsterimi ile ifade edilir.
- X x ile, ksaca [ , B () , p ] uzaynda X fonksiyonu ile grnts xden byk
olan olaylar (nn bir alt kmesi) temsil edilecektir. Bu olaylar dier bir ekilde (X
x) = {e e | X(e) x} gsterimi ile ifade edilir.
- x
1
X x
2
ile ksaca [ , B () , p ] uzaynda X fonksiyonu ile grnts x
1
ile x
2

arasnda olan olaylar (nn bir alt kmesi) temsil edilecektir. Bu olaylar dier bir
ekilde (x
1
X x
2
) = {e e | x
1
X(e) x
2
} gsterimi ile ifade edilir.

Eer bir X rassal deikeni sadece x
1
, x
2
, .. , x
n
gibi sonlu sayda ve belirli gerel say
deerlerini p
1
, p
2
, .. , p
n
olaslklar ile alyor ise, X rassal deikeni kesikli bir olaslk
dalmna sahiptir veya X kesikli keyfi deiken veya kesikli rassal deikendir denir. Bu
deikenin olaslk fonksiyonu f (x) veya p (x) eklinde gsterilir.

X kesikli rassal deikeni iin,
( ) ( )
( )
1
0 1 1, 2,3,......,
1
i
n
i
i
p X x i n
p X x
=
s = s =

= =

dir.

rnein hilesiz bir zar bir kez atldnda gerekleebilecek olaylarn (X rassal
deikeninin ald deerler) olaslk dalm aadaki gibidir :

X x
1
= 1 x
2
= 2 x
3
= 3 x
4
= 4 x
5
= 5 x
6
= 6
p (X)






65
Bir zar arka arkaya iki kez atldnda ise, gelen saylarn toplamlar aadaki tablodaki
gibi olacaktr :

1. At
2.At 1 2 3 4 5 6
1 2 3 4 5 6 7
2 3 4 5 6 7 8
3 4 5 6 7 8 9
4 5 6 7 8 9 10
5 6 7 8 9 10 11
6 7 8 9 10 11 12

ki zarn toplamlarnn (X rassal deikeni) olaslklar ise :

Toplam (X) 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Olaslk p (X)
1
36

2
36

3
36

4
36

5
36

6
36

5
36

4
36

3
36

2
36

1
36


Bu tablolardan da grlecei gibi ( ) ( )
1 1
1
n n
i i
i i
p X x p x
= =
= = =

dir.


X deikeni her zaman bu iki rnekteki gibi sadece belirli deerler almayabilir. X
deikeninin, iki gerel say arasnda veya daha genel olarak ],[ aralnda tm gerel
say deerleri alabildii durumlar da olabilir. Byle bir X rassal deikeni, srekli keyfi
deiken veya srekli rassal deiken olarak adlandrlr. Bu gibi hallerde gznne alnan
diziye ait tekerrr erisi altnda kalan alan olaslklar toplamn verir, yani 1e eittir.

rnein ],[ aralnda tm gerel say deerleri alabilen bir X srekli bir rassal
deikenin olaslk fonksiyonu f (x) olmak zere, X deikeninin alabilecei deerlerin
olaslklar toplam
( ) 1 Alan f x dx

= =
}
dir.

Buna gre X srekli rassal deikeni iin :

- c e ],[ olmak zere, Xin cye eit veya cden kk deerler alma olasl,
( ) ( )
c
p X c f x dx

s =
}
integralinin deerine eittir.
- c e ],[ olmak zere, Xin cden byk deerler alma olasl,
( ) ( ) ( ) 1
c
c
p X c f x dx f x dx

> = =
} }
integralinin deerine eittir.
- [a,b] _ ],[ olmak zere, Xin a ve b arasnda bir deere sahip olma olasl ise,
( ) ( )
b
a
p a X b f x dx s s =
}
integralinin deerine eittir.



66
3.5.2. Dalma ve Yaylma Fonksiyonlar
[,B(),p] olaslk uzaynda bir X kesikli rassal deikeninin dalm
( ) { } | | ( ) ( )
1 2
: , , , 0, ,
n i i
f X x x x f x p X x O = = = fonksiyonu olarak tanmlanr. f
fonksiyonu younluk fonksiyonu olarak adlandrlr.
Bu tanma gre younluk fonksiyonu sfr veya pozitif deerler alr. Ayrca X
deikeninin alabilecei deerlerin olaslklar toplam da 1e eit olmaldr.
( ) | | ( )
1
0, , 1
n
n i
i
f x x p X x
=
e = =

Xin srekli rassal bir deiken olmas durumunda ise, bu art
( ) 1 f x dx

=
}
olarak ifade
edilir.

rnein bir zarn iki kez atlmas denemesini ele alnrsa gelen saylarn toplamnn,
- kiden kk olma olasl p (X < 2) = 0 dr. f (x) = 0
- 2 olma olasl p (X=2) = 1/36 dr. f (x) = 1/36
- 3 olma olasl p(X=3) = 2/36 dr. f (x) = 2/36
-
- 12 olma olasl p (X=12) = 1/36 dr. f (x) = 1/36
- 12den byk olma olasl p (X>12) = 0 dr. f (x) = 0
dr.

Bu deerlere gre f (x) fonksiyonunun ubuk grafii aadaki gibidir :



ekil 3-1. ki zarn toplamna ait olaslk fonksiyonu


X kesikli rassal deikeninin birikimli olaslk fonksiyonu ise,
| | ( ) : 0,1 ,
i
F F p X x = < eklinde bir fonksiyon olarak tanmlansn. Kesikli rassal X
deikeni iin yaylma fonksiyonunun grafii birikimli bir merdiven fonksiyondur. (Bkz.
ekil 3-2)

0
1
2
3
4
5
6
5
4
3
2
1
0
0
1
2
3
4
5
6
< 2 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 > 12
f i
X

67

ki zarn toplamnn :
2den kk olma olasl p (X < 2) = 0 dr. F (2) = 0
3den kk olma olasl p (X < 3) = 1/36 dr. F (3) = 1/36
4den kk olma olasl p (X < 4) = 3/36 dr. F (4) = 1/12
5den kk olma olasl p (X < 5) = 6/36 dr. F (5) = 1/6
6dan kk olma olasl p (X < 6) = 10/36 dr. F (6) = 5/18
7den kk olma olasl p (X < 7) = 15/36 dr. F (7) = 5/12
8den kk olma olasl p (X < 8) = 21/36 dr. F (8) = 7/12
9dan kk olma olasl p (X < 9) = 26/36 dr. F (9) = 13/18
10dan kk olma olasl p (X < 10) = 30/36 dr. F (10) = 5/6
11den kk olma olasl p (X < 11) = 33/36 dr. F (11) = 11/12
12den kk olma olasl p (X < 12) = 35/36 dr. F (12) = 35/36
12 ve 12den kk olma p (X 12) = 36/36 dr. F (13) = 1
olasl
















ekil 3-2. ki zarn toplamnn birikimli olaslk fonksiyonu

Birikimli olaslk fonksiyonu ile bir X kesikli rassal deikeni ile betimlenen olaylarn
olaslklar hesaplanabilir. rnein, X kesikli rassal deikeninin belirli bir aralkta deerler
alma olasl p (a X < b) olsun.
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 1 p a X b p X a X b p X a X b
(
( s < = < > = < >



a < b olduundan, p [ (X < a) (X b) ] = 0 dr. Buna gre,
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 1 1 p a X b p X a p X b p X a p X b ( s < = < + > = < >


( ) ( )
( )
( ) ( ) 1 1 p a X b p X a p X b p X b p X a
(
s < = < < = < <

elde edilir.
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) p a X b p X b p X a F b F a s < = < < = (3.5)

Yukardaki rnekte iin atlan iki zarn toplamnn 4 veya 4ten byk ve 7den kk
olma olasl,
( ) ( ) ( )
15 3 12 1
4 7 7 4 (7) (4)
36 36 36 3
p X p X p X F F s < = < < = = = =
olarak hesaplanr.
2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
1
3
6
10
15
21
26
30
33
35
36
F (x)
X

68

Yukarda bahsedildii gibi X rassal deikeni kesikli olmayp, tm gerel say deerleri de
alabilir. Bu durumda X srekli rassal deiken olarak adlandrlr. Xin a ve b arasnda bir
deere sahip olma olasl, f (x) olaslk fonksiyonu olmak zere,
( ) ( ) ( ) ( )
b
a
p a X b f x dx F b F a s s = =
}
dir. (3.6)

3.5.3. Kesikli Rassal Deiken iftleri

3.5.3.1. Rassal Deiken iftleri Kanunu
[, B(), p] olaslk uzaynda X() = { x
1
, x
2
, , x
n
} ve Y() = { y
1
, y
2
, , y
m
} kesikli
rassal deikenleri gznne alnsn. Bunlarn dalma fonksiyonlar da srasyla f ve g olsun.
[(X = x
i
) [(Y = y
j
)] = X
1
(x
i
) Y
1
(y
j
) eklinde iki olayn arakesiti de bir olaydr. Bu
olay, X(e) = x
i
ve Y(e) = y
j
olacak ekilde daki e olaslklarnn kmesidir.
( ) ( ) X Y
+
O O tanml (x
i
, y
j
) p
ij
= p [[(X = x
i
) [(Y = y
j
)] fonksiyonu rassal
deiken iftleri kanunu olarak adlandrlr. Bu fonksiyon genellikle aadaki gibi bir tablo
zerinde gsterilir.

Tablo 3-1. Kesikli rassal deiken iftinin elemanlar

Y
X

y
1
y
2
. y
j
y
m

x
1
p
11
p
12
. p
1j
. p
1m

x
2
p
21
p
22
. p
2j
. p
2m

. .
x
i
p
i1
p
i2
. p
ij
. p
im

. . .
x
n
p
n1
p
n2
. p
nj
. p
nm



Tablo 3-2. Bir zarn 2 kez pepee atlmas deneyi iin, X ilk atlan zardaki say ve Y iki
zarn toplam olmak zere (X,Y) iftlerine ait tablo.

Y
X

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
1 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 0 0 0 0 0
2 0 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 0 0 0 0
3 0 0 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 0 0 0
4 0 0 0 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 0 0
5 0 0 0 0 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 0
6 0 0 0 0 0 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36



69

Teorem :
1 i n , 1 j m , p
i
= p (X = x
i
) = f (x
i
) ve p
j
= p (Y = y
j
) = g (y
j
) olmak zere,
( ) ( )
1 1
;
m n
i i ij j i ij
j i
p f x p p g y p
= =
= = = =

dir.

spat :
p
i
= p (X = x
i
) = p (X = x
i
)
( ) ( )
1
m
i i j
j
p p X x Y y
=
(
(
= = =
(
(
(



( ) ( )
1
m
i i j
j
p p X x Y y
=
(
(
= = =
(



j j olmak zere, (Y = y
j
) (Y = y
j
) = olduundan,
[ (X = x
i
) (Y = y
j
) ] [ (X = x
i
) (Y = y
j
) ] = dir.
3.3.1 blmndeki Teorem 3ten yararlanarak,
( ) ( )
1 1
m n
i i j ij
j i
p p X x Y y p
= =
(
= = = =


bulunur.
Teorem, p
j
iin de benzer ekilde ispatlanr.


Bu teorem rassal deiken iftinin elemanlar ile beraber aadaki gibi bir tablo zerinde
gsterilebilir.


Tablo 3-3. Yukardaki teoremin kesikli rassal deiken iftinin elemanlar ile beraber
tablo eklinde gsterilii.

Y

X

y
1
y
2
. y
j
y
m
f
x
1
p
11
p
12
. p
1j
. p
1m
p
1

x
2
p
21
p
22
. p
2j
. p
2m
p
2

. .
x
i
p
i1
p
i2
. p
ij
. p
im
p
i

. . .
x
n
p
n1
p
n2
. p
nj
. p
nm
p
n

G p
1
p
2
p
j
p
m
1








70
Tablo 3-4. Bir zarn 2 kez pepee atlmas deneyinde, X ilk atlan zardaki say ve Y iki
zarn toplam olmak zere teoremin sonularnn tablosu.

Y
X

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 f
1 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 0 0 0 0 0 1/6
2 0 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 0 0 0 0 1/6
3 0 0 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 0 0 0 1/6
4 0 0 0 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 0 0 1/6
5 0 0 0 0 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 0 1/6
6 0 0 0 0 0 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 1/6
G 1/36 2/36 3/36 4/36 5/36 6/36 5/36 4/36 3/36 2/36 1/36 1


3.5.3.2. artl Olaslk Bayes Teoremi
Daha nce de ele alnd gibi X = x
i
gereklemi iken Y = y
j
nin gerekleme olasl,
( )
( )
( ) ( )
( )
i
i j
ij
j X x
i i
p X x Y y
p
p Y y
p X x p
=
(
= =

= = =
=
dir.

Benzer ekilde, Y = y
j
gereklemi iken X = x
i
nin gerekleme olasl,
( )
( )
( ) ( )
( )
j
i j
ij
i
Y y
j j
p X x Y y
p
p X x
p p Y y
=
(
= =

= = =
=
dir.


rnein, iki zarn toplam denemesinde, Tablo 3-4den yararlanarak,
- X = 1 olduunda, Y = 4 olma olasl,
( )
( )
14
1
1
1 36 1
4
1 6 6
X
p
p Y
p
=
= = = =
- X = 2 olduunda, Y = 9 olma olasl,
( )
( )
29
2
2
0
9 0
1 6
X
p
p Y
p
=
= = = =
- Y = 2 olduunda, X = 1 olma olasl,
( )
( )
12
2
2
1 36
1 1
1 36
Y
p
p X
p
=
= = = =
- Y = 8 olduunda, X = 4 olma olasl,
( )
( )
48
8
8
1 36 1
4
5 36 5
Y
p
p X
p
=
= = = =
vs. eklinde hesaplanr.










71
3.5.3.3. Bamsz Rassal Deikenler
1 i n ve 1 j m olmak zere, (X = x
i
) ve (Y = y
j
) olaylar bamsz ise, X ve Y rassal
deikenleri bamszdr denir. X ve Y rassal deikenleri bamsz deikenler ise,
p
ij
= p [ (X = x
i
) (Y = y
j
) ] = p (X = x
i
) p (Y = y
j
) = p
i
p
j
dir.

Yukardaki iki zarn toplam deneyinde, X ve Y rassal deikenleri bamsz deillerdir,
nk rnein x = 4 ve y = 9 iin p
ij
= 1/36, oysa ki p
i
p
j
= 1/6 4/36 = 1/54 1/36 dr.

3.5.3.4. Rassal Deikenler ile lemler

1) [ , B() , p] olaslk uzaynda tanml X kesikli rassal deiken ve a bir gerel say
ise, (X + a) ve aX de rassal deikenlerdir.
2) [ , B() , p] olaslk uzaynda tanml X ve Y bamsz rassal deikenler ve a , b
gerel saylar ise, X + a ve Y + b bamsz rassal deikenlerdir.
3) [ , B() , p] olaslk uzaynda tanml X ve Y rassal deikenler ise, X + Y ve XY
de rassal deikenlerdir.

3.5.4. Rassal Deikenlerin zellikleri

3.5.4.1. Beklenen Deer (Matematik mit)
Bir X kesikli rassal deikeninin beklenen deeri, o deikenin alabilecei olas deerler
ile o deerlere ait olaslklarn arpmlarnn toplanmas yoluyla bulunur. X kesikli rassal
deikeni x
1
, x
2
, .. , x
n
deerlerini p
1
, p
2
, .. , p
n
olaslklar ile alabiliyor ise Xin beklenen
deeri,
( )
1 1 2 2
1
n
n n i i
i
E x x p x p x p x p
=
= + + + =

(3.7)

rnein, pepee atlan iki zarn toplam denemesinde, beklenen deer,
( ) ( )
1
2 1 3 2 4 3 5 4 6 5 7 6 8 5 9 4 10 3 11 2 12 1
36
E X = + + + + + + + + + +
( )
252
7
36
E X = = bulunur.
Bu rnekte grld gibi beklenen deer ve aritmetik ortalama ayn deerlerdir.


rnek 3-13 :
Bir hisse senedinin fiat % 10 olaslkla 1,500 TL, % 30 olaslkla 2.000 TL, % 50
olaslkla 2,500 TL ve % 10 olaslkla 3.000 TL olacaksa bu hisse senedinin beklenen deeri
nedir ?

( ) 1500 0,10 2000 0,30 2500 0,50 3000 0,10 2300 E X = + + + = olacaktr.


72
[a,b] aralnda deerler alabilen bir X srekli keyfi deikeni iin ise beklenen deer,
( ) ( )
b
a
E X x f x dx =
}
integraline eittir.


Teorem 1 :
Sonlu bir olaslk uzaynda tanml bir X kesikli rassal deikeni ve a bir gerel say olmak
zere,
( ) ( ) ( ) E a x a E x a R = e dir. (3.8)

spat :
Toplama sembolnn zelikleri kullanlarak bu teorem kolayca ispat edilebilir.
( ) ( ) ( ) ( )
1 1 1
n n n
i i i i i i
i i i
E a x a x p a x p a x p a E x
= = =
= = = =




Teorem 2 :
Sonlu bir olaslk uzaynda tanml X ve Y kesikli rassal deikenler olmak zere,
( ) ( ) ( ) Y E X E Y X E + = + dir. (3.9)

spat :
( ) ( )
1 1 1 1 1 1
n m n m n m
ij i j ij i ij j
i j i j i j
E X Y p x y p x p y
= = = = = =
+ = + = +


( )
1 1 1 1
n m m n
i ij j ij
i j j i
E X Y x p y p
= = = =
+ = +



Blm 3.5.3.1de gsterildii gibi, ( ) ( )
1 1
m n
i i ij j j ij
j i
p f x p ve p g y p
= =
= = = =


olduundan, ( ) ( ) ( )
1 1
n m
i i j j
i j
E X Y x p y p E X E Y
= =
+ = + = +

olur.


Sonu :
X
1
, X
2
, .. , X
n
kesikli rassal deikenler ve a
1
, a
2
, .. , a
n
gerel saylar olmak
zere aadaki eitlik yazlabilir.
( ) ( ) ( ) ( )
1 1 2 2 1 1 2 2 n n n n
E a X a x a x a E X a E X a E X + + + = + + + (3.10)
Bu sonu teorem 1 ve 2den yaralanarak kolayca ispat edilir.








73
Teorem 3 :
Sonlu bir olaslk uzaynda tanml X ve Y bamsz kesikli rassal deikenler olmak zere,
( ) ( ) ( ) E X Y E X E Y = dir. (3.11)

spat :
( )
1 1
n m
ij i j
i j
E X Y p x y
= =
=


X = x
i
ve Y = y
j
bamsz olaylar ise, p
ij
= p
i .
. p
j
dir.
( )
1 1 1 1
( ) ( )
n m n m
i j i j i i j j
i j i j
E X Y p p x y p x p y E X E Y
= = = =
(
(
= = =
(
(



bulunur.

3.5.4.2. Varyans ve Standard Sapma
[, B(), p] olaslk uzaynda tanml X() = {x
1
, x
2
, . , x
n
} kesikli rassal deikeni
gznne alnsn. Xin bir x
i
deerini alma olasl p
i
= p(X= x
i
) olmak zere, X kesikli rassal
deikeninin,
Varyans : ( ) ( ) ( ) ( )
2 2
1
n
i i
i
V X E X E X x E X p
=
(
( = =

(


(3.12)
Standart sapmas : ( ) ( ) X V X o = (3.13)
olarak tanmlanr.

ki zarn toplam rnei iin varyans,

x
i
p
i
x
i
E(X) (x
i
E(X)) p
i
. (x
i
E(X))
2 1/36 2 7 = 5 25 25/36
3 2/36 3 7 = 4 16 32/36
4 3/36 4 7 = 3 9 27/36
5 4/36 5 7 = 2 4 16/36
6 5/36 6 7 = 1 1 5/36
7 6/36 7 7 = 0 0 0
8 5/36 8 7 = 1 1 5/36
9 4/36 9 7 = 2 4 16/36
10 3/36 10 7 = 3 9 27/36
11 2/36 11 7 = 4 16 32/36
12 1/36 12 7 = 5 25 25/36
------------
210/36

( ) ( )
210
5,83 2, 415
36
V X ve X o = = ~ bulunur.

Teorem 4 :
Sonlu bir olaslk uzaynda tanml X kesikli rassal deikeni iin,
( ) ( ) ( )
2
2
V X E X E X ( =

dir. (3.14)


74
spat :
Tanm olarak,
( ) ( ) ( )
2
V X E X E X
(
=
(

dir.
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
2 2
2
2 V X E X E X E X X E X E X
( (
= = +
( (


(3.10) ve (3.11) bantlar kullanlarak,
( ) | | ( ) ( )
2
2
( ) 2 ( ) ( ) V X E X E X E E X E E X
(
= +
(


E(X) sabit bir gerel say olduundan, E [E(X)] = E(X) ve E [(E(X))] = (E(X)) dir.
( ) | | | | ( ) | |
2 2 2
2 2
( ) 2 ( ) ( ) ( ) V X E X E X E X E X E X = + = bulunur.


Teorem 5 :
a ve b gerel saylar olmak zere, sonlu bir olaslk uzaynda tanml X kesikli rassal
deikeni iin,
( )
2
( ) V aX b a V X + = dir. (3.15)

spat :
( ) ( ) ( ) ( )
2
( ) V X E X E X ve E aX b a E X b
(
= + = +
(

olduundan,
( ) ( ) ( ) ( )
2 2
( ) V aX b E aX b E ax b E aX b a E X b
( (
+ = + + = +
( (


( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
2 2
2 2 2
E aX a E X E a X E X a E X E X a V X
( (
(
= = = =
( (




Teorem 6 :
Sonlu bir olaslk uzaynda tanml X ve Y kesikli rassal deikenleri iin,
( ) ( ) ( ) V X Y V X V Y + = + dir. (3.16)

spat :
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
2
V X Y E X Y E X Y ve E X Y E X E Y
(
+ = + + + = +
(

olduundan,
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
2 2
V X Y E X Y E X E Y E X E X Y E Y
( (
+ = + = +
( (


( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
2 2
2 E X E X X E X Y E Y Y E Y
(
= + +
(


( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
2 2
2 E X E X E Y E Y E X E X Y E Y
( (
(
= + +
( (


( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
2 V X V Y E X E X Y E Y
(
= + +


E(X) ve E(Y) sabit olduundan [X E(X)] ve [Y E(Y)] bamsz deikenlerdir.
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) E X E X Y E Y E X E X E Y E Y
( ( ( =


( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 0 E X E E X E Y E E Y E X E X E Y E Y
( ( ( ( = = =

dr.
Dolaysyla, ( ) ( ) ( ) V X Y V X V Y + = + bulunur.


75
Equation Section (Next)
4. BAZI NEML OLASILIK DAILIMLARI

Bir iletmede karlalan ou problemler bir takm matematiksel ifadelere indirgenerek
zlebilir. Problemlerin matematiksel formller ile betimlenmesine matematik modelleme
ad verilir. letmelerde karlalan farkl durumlarda nasl bir matematik model
oluturulaca kararlatrlrken, karar etkileyecek unsurlarn tahmini byk nem tar.
rnein bir ara bakm / onarm servisinde gnde hizmet verilecek ara says, servis alan ve
personel saysnn belirlenmesinde balca karar deikenidir. Ancak bu say nceden kesin
olarak bilinemeyeceinden tahmin edilmelidir. te bu ekilde kararlar etkileyecek unsurlarn
tahmininde olaslk hesaplar bavurulacak balca yoldur.
Belirli bir olayn gerekleme olasln, olaslk teorisinin kanunlarndan faydalanarak
hesaplamak mmkndr. Ancak, genelde karlalan problemler buraya kadar ele
alnanlardan ok daha karmaktr. ou durumda olaylarn olaslklarn daha ksa srede ve
kolayca hesaplamak iin zel yntemler ve formller gelitirmek gereklidir. Byle genel
formllerin oluturulmas amacyla ncelikle rassal deikenler iki farkl tip eklinde
gznne alnarak bunlar zerinde ilem yaplr: kesikli rassal deikenler ve srekli rassal
deikenler.

4.1. Kesikli Olaslk Dalmlar

Daha nce de vurguland gibi, bir X rassal deikeni sadece belirli deerler alyorsa bu
deiken kesikli rassal deiken olarak adlandrlr. rnein bir zar atnda X gelen say ise,
X deikeni 1, 2, 3, 4 , 5 ve 6 deerlerini, bir torbadan ekilen beyaz toplarn saysn temsil
eden X deikeni sadece tamsay deerler alabilir.
Kesikli rassal deikenlerin olaslklar, farkl durumlar iin dzgn dalm, binom ve
Poisson dalmlar ve hipergeometrik dalm ile hesaplanabilir. imdi, bu dalmlar teker
teker ayrntl olarak ele alncaktr.

4.1.1. Kesikli Dzgn Dalm
Bir denemede mmkn olan n saydaki sonucun olaslklar birbirine eit ise X rassal
deikeninin dalm dzgn dalmdr. Para atnda yaz veya tura gelmesi, hilesiz bir zar
bir kez atldnda 1den 6ya kadar saylarn gelmesi, bir deste oyun kadnn iinden bir
tane ekilmesi vb. rneklerde her olay eit olaslkl olduundan, X deikeninin olaslk
dalm sreksiz dzgn dalm olarak ifade edilir.
Dzgn dalm tek parametreli ve parametresi n olan bir dalmdr. 1den nye kadar
deerler alan bir dzgn dalmn beklenen deeri ve varyans hesaplanmak istenirse :
Beklenen deeri, ( )
( )
1 1 1
1
1 1 1 1
2 2
n n n
i i i i
i i i
n n
n
E X x p x x
n n n
= = =
+
+
= = = = =


Varyans,
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
2 2
2 2
V X E X E X E X E X
(
= =
(


( )
( ) ( ) ( )
2
2
2
2 2
1 1
1 2 1 1
1 1 1
2 6 4
n n
i i i
i i
n n n n
n
x p E X x
n n
= =
+ + +
+ | |
( = = =
|

\ .


2
1 2 1 1 1 1 1
2 3 2 2 6 12
n n n n n n + + + + | |
= = =
|
\ .


76
Sonu olarak kesikli dzgn dalmn,
Beklenen deeri :
( )
1
2
n
E X
+
= (4.1)
Varyans : ( )
2
1
12
n
V X

= (4.2)

rnein iinde 1den 9a kadar numaralanm toplar olan bir torbadan 1 top ekildiinde
gelen topun beklenen deeri
( )
9 1
5
2
E X
+
= = ve varyans ( )
2
9 1 20
6, 6
12 3
V X

= = = olarak
bulunur.

4.1.2. Binom Dalm
Uygulamal istatistikte en ok kullanlan kesikli dalm tiplerinden biri binom
dalmdr. Binom dalm, Bernoulli denemesi olarak adlandrlan sreten elde edilen
sonularn olaslk dalmdr.

4.1.2.1. Bernoulli Denemesi
Bernoulli denemeler sreci aadaki artlar gerekleyen bir deneyler serisi olarak
tanmlanr :
1) Birbirinden bamsz n farkl deneme szkonusudur, yani bir deneme dier birinin
sonucunu etkilememelidir.
2) Her denemenin baar veya baarszlk olarak snflandrlabilecek iki olas sonucu
olacaktr.
3) p ile gsterilecek olan baar olasl bir denemeden dierine sabit kalacaktr. A
olay baar olarak kabul edilirse, p (A) = p ve
( )
1 p A q p = = olacaktr.

rnein bir madeni parann n kez pe pee atlmas denemesi, her at bir sonrakini
etkilemediinden, her denemenin yaz veya tura olarak iki sonucu olduundan ve yaz gelme
olaynn olasl her atta p = olduundan bir Bernoulli denemesidir.
Benzer ekilde, bir torbada 4 krmz + 3 sar + 3 beyaz top olsun. Bu torbadan, her
seferinde ekilen top torbaya geri atlmak zere, pe pee 4 top ekildii bir deneme
dnlsn. Krmz top ekme olay (A) baar olarak kabul edilirse, her deneme iin baar
olasl p = 4/10 olacandan, denemeler bamsz olduklarndan ve her denemenin krmz
veya krmz deil eklinde iki olas sonucu olduundan, bu deneme bir Bernoulli
denemesidir. Oysa ki, iadesiz ekim yaplrsa denemler bamsz olmayacaklarndan ve p
daha nce ekilen toplarn rengine gre her seferinde deieceinden deneme bir Bernoulli
denemesi olmayacaktr.

4.1.2.2. Binom Kanunu (Dalm)
Bir madeni parann arka arkaya 10 kez atlmas durumu ele alnsn. rnein yaz gelme
durumu baar olarak kabul edilirse, X deikeni 10 atta gelen yaz adedi olarak
tanmlanrsa,
- Her bir atta, yaz veya tura gelebileceinden mmkn hal says 2 dir. 10 attaki
mmkn hal says ise 2
10
= 1024 olacaktr.
- Her bir atta yaz gelme olasl dir.

77
10 at yapldnda 0 kez yaz ve 10 kez tura gelme olasl olaslklarn arpm
kanunundan
10
1 1 1 1 1
2 2 2 2 1024
= = olarak bulunur.
10 at yapldnda 1 kez yaz ve 9 kez tura gelme olasl, 10 attan herhangi birinde
tura gelebilecei dnlerek
10
1024
olur.
10 at yapldnda 2 kez yaz ve 8 kez tura gelme olasl, 10 attan herhangi ikisinde
yaz gelebileceinden
2
10
45
1024 1024
C
= dir.
Byle devam edilerek, aadaki olaslklar elde edilir.

k X k Saylar Olaslklar
0 Yaz 10 Tura 0 1 1 / 1024
1 Yaz 9 Tura 1 10 10 / 1024
2 Yaz 8 Tura 2 45 45 / 1024
3 Yaz 7 Tura 3 120 120 / 1024
4 Yaz 6 Tura 4 210 210 / 1024
5 Yaz 5 Tura 5 252 252 / 1024
6 Yaz 4 Tura 6 210 210 / 1024
7 Yaz 3 Tura 7 120 120 / 1024
8 Yaz 2 Tura 8 45 45 / 1024
9 Yaz 1 Tura 9 10 10 / 1024
10 Yaz 0 Tura 10 1 1 / 1024

Bu k saylar (x + y)
n
binom almnn katsaylar olan
0 1
, , ,
n
n n n
C C C deerleri ile
ayndr. Bu ekilde Bernoulli denemesine uygun denemeler iin olaslklar binom dalm
veya binom kanunu olarak adlandrlan bir forml ile hesaplanabilir.

En genel anlamda, bir A olaynn baar olasl p, baarszl olasl q = 1 p ile
gsterilirse, birbirinden bamsz n denemede A olaynn x kez gerekleme olasl,
( ) ( ) ; ; . 1
n x
x x x x n x
n n
b x n p C p p C p q

= = (4.3)
forml ile hesaplanr. Bu forml binom forml veya binom kanunu olarak adlandrlr.


rnek 4-1 :
Bir basketbolcu faul atlarndan % 75ini sayya eviriyorsa, gelecek 4 faul atnda 2
say ve en az 2 say yapma olasl nedir ?

Bir deneme (faul at) bir sonraki denemeyi etkilemediinden, her denemenin olas iki
sonucu olduundan (say / say deil) ve her deneme iin baar olasl (%75) eit
olduundan Bernoulli denemesidir ve olaslklar binom forml ile hesaplanabilir.
X, yaplan faul atlarnn say olma olayn temsil eden rassal deiken ise, 4 faul
atndan 2 say yapma olasl, p = 0,75 = , n = 4, x = 2 olmak zere,
( )
( )
2 4 2 2 2
2
4
3 3 3 4! 3 1
2 2;4; 1
4 4 4 2! 4 2 ! 4 4
p X b C

| | | | | | | | | |
= = = =
| | | | |

\ . \ . \ . \ . \ .


78
( )
2
4
3 27
2 6 0, 211 %21,1
4 128
p X = = = ~ = dir.

En az iki say yapma olasl ise, 2, 3 veya 4 say yapma olaslklarnn toplamna eittir.
(2, 3 veya 4 say yapma olaylar ayrk olaylar olup, bunlarn arakesitleri bo kmedir)
p (X 2) = p (X = 2) + p (X = 3) + p (X = 4)
( )
( )
3 4 3 3 2
3
4
3 3 3 4! 3 1
3 3;4; 1 0, 422
4 4 4 3! 4 3 ! 4 4
p X b C

| | | | | | | | | |
= = = = ~
| | | | |

\ . \ . \ . \ . \ .

( )
( )
4 4 4 4 0
4
4
3 3 3 4! 3 1
4 4;4; 1 0,316
4 4 4 4! 4 4 ! 4 4
p X b C

| | | | | | | | | |
= = = = ~
| | | | |

\ . \ . \ . \ . \ .

p (X 2) = 0,211 + 0,422 + 0,316 = 0,949 = % 94,9


Binom dalm iin beklenen deer ve varyans iin de n, p ve q cinsinden bantlar elde
edilebilir.
Beklenen deer tanm gerei, ( )
1
n
i i
i
E X x p
=
=

dir.
( )
( )
1 1 1
!
! !
n n n
i i n i i n i
i i n
i i k
n
E X x p i C p q i p q
n i i

= = =
= = =



p ve n sabit olduundan :
( )
( )
( ) ( )
1
1
1 !
! 1 !
n
k n k
k
n
E X n p p q
n k k

=

k = i 1 indis deiiklii yaplsn. 1 i n 0 k n 1
( )
( )
( )
1 1
1 1
1
0 0
1 !
1 ! !
n n
k n k k k n k
n
k k
n
E X n p p q n p C p q
n k k

= =

= =



Binom alm dnldnde
( )
( )
1
1
1
1
0
n
n
n k k k
n
k
C p q p q

=
= +

dir.
Ayrca p + q = 1 olduundan, E(X) = n.p elde edilir.

Varyans tanmndan, V(X) = E [ (X E(X)) ] = E [ (X n.p) ] = E [ X 2npX + n.p ]
X yerine [ X . (X 1) + X ] yazlarak, V(X) = E [ X . (X 1) + X 2npX + n.p ]
V(X) = E [ X . (X 1) + X ] E [2npX] + E [n.p]
V(X) = E [ X . (X 1) ] + E(X) 2np.E [X] + n.p
( ) ( ) ( )
( )
1 1
!
1 1 1
! !
n n
i i n i i n i
n
i i
n
E X X i i C p q i i p q
n i i

= =
( = =




p ve n sabit ve i = 1 iin toplamn ilk terimi 0 olduundan :
( ) ( )
( )
( ) ( )
2 2
2
2 !
1 1
! 2 !
n
i n i
i
n
E X X n n p p q
n i i

=

( =

k = i 2 indis deiiklii yaplrsa, 1 i n 0 k n 2
( ) ( )
( )
( )
2
2 2
0
2 !
1 1
2 ! !
n
k n k
k
n
E X X n n p p q
n k k

( =

( ) ( )
( )
2
2 2
2
0
1 1
n
n k k k
n
k
E X X n n p C p q

=
( =




79
Binom alm dnldnde ( )
2
2
2
0
n
n
k k n k
n
k
C p q p q

=
= +

dir.
Ayrca p + q = 1 olduundan, E [ X . (X 1) ] = n.(n 1).p elde edilir.
( ) ( ) ( )
2 2 2 2 2 2
1 2 1 V X n n p n p n p n p n p n p n p p n p q = + + = + = =
V (X) = n.(n 1).p + n.p 2.n.p + n.p = n.p n.p + n.p n.p = n.p.(1 p)
V (X) = n.p.q bulunur.

zetle binom dalmnn,
Beklenen deeri :
( ) E X n p = (4.4)
Varyans :
( ) ( )
2
1 V X n p q n p p o = = = (4.5)


rnek 4-2 :
2 zarn pepee 4 kez atld denemede iki zarn 0, 1, 2 , 3 ve 4 kez ayn gelme olaslklar
ne olacaktr ?
Bu dalmn beklenen deeri, varyans ve standart sapmas nedir ?

X iki zarn ayn gelme olayn temsil eden bir rassal deiken olsun. Her atta iki zarn
ayn gelme olasl 6/36 = 1/6 dr. ki zarn 4 kez pepee atlmas bir Bernoulli denemesi
olduundan olaslklar binom dalm ile hesaplanr.

( )
( )
0 4 0 0 4
4
0
4 4
1 1 1 4! 1 5 5 625
0 0;4; 1
6 6 6 0! 4 0 ! 6 6 6 1296
p X b C

| | | | | | | | | |
= = = = = =
| | | | |

\ . \ . \ . \ . \ .

( ) 0 0, 4823 p X = ~
( )
1 4 1
1
4
1 1 1
1 1;4; 1 0,3858
6 6 6
p X b C

| | | | | |
= = = ~
| | |
\ . \ . \ .

( )
2 4 2
2
4
1 1 1
2 2;4; 1 0,1157
6 6 6
p X b C

| | | | | |
= = = ~
| | |
\ . \ . \ .

( )
3 4 3
3
4
1 1 1
3 3;4; 1 0, 0154
6 6 6
p X b C

| | | | | |
= = = ~
| | |
\ . \ . \ .

( )
4 4 4
4
4
1 1 1
4 4;4; 1 0,0008
6 6 6
p X b C

| | | | | |
= = = ~
| | |
\ . \ . \ .


Beklenen deer :
( )
1 2
4 0, 6
6 3
E X n p = = = =
Varyans :
( )
1 5 5
4 0,5
6 6 9
V X n p q = = = =
Standart sapma : ( )
5
0, 745
3
V X o = = ~




80
rnek 4-3 :
Bir ehirde yaayan bireylerin % 30unun lise mezunu olduklar bilinmektedir. Bu bireyler
arasndan rasgele seilen 5 kiiden 0, 1, 2, 3, 4 ve 5 kiinin lise mezunu olma olaslklar
nedir?

Bu rnekte iadesiz ekim yapldndan denemeler birbirinden bamsz deildir. Bununla
birlikte, ehir nfusu ok byk olduundan bunlarn arasndan seilen bir kiinin daha sonra
yaplacak seimi etkilemedii, dier bir deyile denemelerin bamsz olaca varsaylarak
binom dalm kullanlabilir.
n = 5, x = 0, ... , 5 ve p = 0,30 alnarak, X seilen kiilerden lise mezunu olanlarn saysn
gstermek zere,
( ) ( ) ( ) ( )
0 5 0
0
5
0 0;5;0,30 0,30 0,7 0,1681 p X b C

= = = ~
( ) ( ) ( ) ( )
1 5 1
1
5
1 1;5;0,30 0,30 0,7 0,3601 p X b C

= = = ~
( ) ( ) ( ) ( )
2 5 2
2
5
2 2;5;0,30 0,30 0,7 0,3087 p X b C

= = = ~
( ) ( ) ( ) ( )
3 5 3
3
5
3 3;5;0,30 0,30 0,7 0,1323 p X b C

= = = ~
( ) ( ) ( ) ( )
4 5 4
4
5
4 4;5;0,30 0,30 0,7 0,0284 p X b C

= = = ~
( ) ( ) ( ) ( )
5 5 5
5
5
5 5;5;0,30 0,30 0,7 0,0024 p X b C

= = = ~
olarak bulunur.

Bu topluluktan rasgele seilecek 80 kiiden tahminen kann lise mezunu olacan
bulmak iin dalmn beklenen deerinden faydalanlr. Bu dalmn beklenen deeri n
deney says (seilen kiilerin says) 80 olduundan, E(X) = n.p = 80.0,30 = 24 kiinin lise
mezunu olmas beklenmelidir.


Yeniden bataki 10 kez madeni para at problemine dnlrse, buradaki olaslklarn
histogram ve tekerrr poligonu aadaki ekilde olacaktr :



ekil 4-1. Pe pee 10 kez madeni para atnda yaz gelme olaslklar
0.0000
0.0500
0.1000
0.1500
0.2000
0.2500
0.3000
0
Y
+
1
T
1
Y
+
9
T
2
Y
+
8
T
3
Y
+
7
T
4
Y
+
6
T
5
Y
+
5
T
6
Y
+
4
T
7
Y
+
3
T
8
Y
+
2
T
9
Y
+
1
T
1
0
Y
+
0
T
10 Kez Para Atnda Yaz Gelme Olaslklar

81
ekil 4-1de grlecei gibi 10 kez madeni para at probleminde X (yaz gelme adedi)
deikeni iin olaslk fonksiyonunun grafii simetriktir. Eer binom dalmnda bir olayn
gerekleme olasl p = 0,50 ise bu dalmn grafii simetriktir ve byle bir binom dalm
simetrik binom dalm olarak adlandrlr.
p < 0,5 ise olaslk fonksiyonunun grafiinde sola ylma, p > 0,5 ise olaslk
fonksiyonunun grafiinde saa ylma gzlemlenir. Rasgele seilen 5 kiiden lise mezunu
olanlarn says olarak tanmlanan X deikeninin olaslk dalmna ait grafikte bu durum
aka grlr. (Bkz. )


ekil 4-2. Lise mezunlarnn oran 0,30 olan bir topluluktan rasgele seilen 5 kiiden lise
mezunu olan kii saysna ait olaslklar


Teorik olarak, binom dalm ya snrl bir yndan iadeli olarak ekilen rnekler veya
sonsuz bir yndan iadeli veya iadesiz ekilen rnekler szkonusu olduunda uygulanabilir.
Oysa, pratikte rnekler daima snrl bir yndan ekilir. rnekler snrl bir kitleden iadesiz
olarak ekiliyorlarsa, her ekim sonrasnda ana ynn eleman says 1 azalacaktr. Bu
durumda da ana ynn karakteri, dolayssyla p baar olasl deiecektir. rnein, 28
kadn ve 22 erkekten oluan 50 kiilik bir topluluktan rasgele 2 kii seilsin.
1) lk seilen kiinin kadn olma olasl 28/50, erkek olma olasl 22/50 dir.
2) kinci seimde :
a) lk seilen kii kadn ise, ikinci seilen kiinin :
i) Kadn olma olasl 27/49
ii) Erkek olma olasl 22/49
b) lk seilen kii erkek ise, ikinci seilen kiinin :
i) Kadn olma olasl 28/49
ii) Erkek olma olasl 21/49
Her durumda da ikinci seimdeki olaslklar, birinci seimin sonucundan etkilenecek ve
baar olasl farkl olacaktr. Bu durumda Bernoulli denemesi szkonusu olmadndan
binom dalm uygulanamayacaktr. Bununla birlikte yndan alnan rnek says (n), ana
ynn eleman saysnn (N) yannda ok kk ise, baar olasl p ok az deieceinden
yine binom dalm (yaklak olarak) uygulanabilir. Genel olarak N > 10n olduu durumlarda
binom dalmnn ok fazla hataya yol amadan uygulanabilecei kabul edilir.

0.0000
0.0500
0.1000
0.1500
0.2000
0.2500
0.3000
0.3500
0.4000
0

k
i

i
1

k
i

i
2

k
i

i
3

k
i

i
4

k
i

i
5

k
i

i
Rasgele seilen 5 kiiden lise mezunu olanlarn says (p = 0,30)

82
4.1.3. Poisson Dalm
Dier nemli bir olaslk dalm Fransz matematiki Simeon Denis Poisson tarafndan
1837de yaynlanan Poisson dalmdr. Bu dalm binom dalmnn zel bir ekli olup,
rnek saysnn (n) byk ve baar olaslnn (p) ok kk olduu hallerde uygulanr. Bu
dalmn kullanlabilmesi iin belirli bir zellie sahip K elemann (rnein hatal oran), K/N
oran sabit olmaldr. Dier bir deyile ekilerin iadeli olmas veya ekilerin ynn
karakterini etkilememesi gerekir. Poisson dalmnn genel ifadesi, binom formlnde n
yaplarak bulunur.
Bir ana yndan rasgele seilen n elemandan belirli zellie sahip (rnein hatal) k tane
olma olasl,
!
k
k
p e
k

= dir. (4.6)
Burada , belirli bir zaman veya uzay aralnda llen elemanlar iinde istenen zellie
sahip K elemann ortalamas ( = n.p) olup, dalmn parametresi olarak adlandrlr.
e = 2,718281828459045.. gerel saysdr.

Poisson dalm,
- malattan kan hatal para says, zellikle de bir kuma topundaki hata olasl,
- Bir kitaptaki yazm hatalar,
- Bir fabrikadaki i kazas olasl,
- Az raslanan bir hastala yakalanma olasl,
- Radyoaktif parack emisyonu,
vb. durumlarda kullanlabilir.


Poisson dalmnn zellikleri yledir :
1) ncelenen olaylar birbirlerinden bamszdr. Yani, belirli bir zaman veya uzay
aralnda bir olayn oluumunun, ayn veya farkl bir zaman aralnda ayn olayn
ikinci kez olmas olaslna bir etkisi yoktur.
2) Teorik olarak belirli bir aralkta olay sonsuz sayda ortaya kabilir.
3) Belirli bir aralkta olayn bir kez ortaya k olasl seilen araln uzunluu ile
orantldr.
4) Sonsuz kk bir aralkta olayn birden fazla olma olasl ihmal edilebilir.
5) Poisson dalmnn dier bir ilgin zellii de dalmn hem ortalamas, hem de
varyansnn = n.p ye eit olmasdr.


rnek 4-4 :
Bir fabrikada alan bir iinin bir ylda i kazas geirme olasl binde 5 dir. Bu
iyerinde 500 ii altna gre, bir ylda hi i kazas olmama ve 2 iinin i kazas
geirme olaslklar nedir ?

kazas geirme olasl p = 0,005 sabit ve ok kk olduundan Poisson dalm
kullanlabilir.
= n.p = 500 . 0,005 = 2,5




83
Bu fabrikada bir ylda hi i kazas olmama olasl k = 0 iin,
( )
0
2,5 2,5
0
2,5
1
0,0821 %8, 21
0! 1
p e e

= = ~ =
Bu fabrikada bir ylda 2 i kazas olma olasl k = 2 iin,
( )
2
2,5 2,5
2
2,5
6, 25
0, 2565 %25, 65
2! 2
p e e

= = ~ =
olarak bulunur.


rnek 4-5 :
Bir atlyede imal edilen civatalarn % 3 hatal kmaktadr. Civatalar 10.000 adetlik
partiler halinde teslim edilmekte ve alc her partiden 100 adet civatay kontrol etmektedir.
Tesadfi olarak seilen 100 adet rnekte :
a) Hi hatal bulunmama,
b) En ok 2 hatal olma,
c) 2den fazla hatal olma olaslklar nedir ?

p = 0,03 kk ve sabit olduundan Poisson dalm kullanlabilir.
= n.p = 100 . 0,03 = 3
a) Hi hatal para olmama olasl (k = 0) :
0
3
0 3
3 1 1
0,0498 %4,98
0! 1
p e
e

= = ~ =


b) Seilen 100 para iinde en ok 2 hatal olma olasl, 0, 1 veya 2 hatal para olma
olaslklarnn toplamna eittir. (Ayn anda farkl sayda hatal para olamayacandan
arakesitler sfrdr.)
X , 100 para iindeki hatal saysn gstermek zere,
p ( X 2 ) = p ( X = 0 ) + p ( X = 1 ) + p ( X = 2 ) = p
0
+ p
1
+ p
2

1 2
3 3
1 2
3 3
0,1494 %14,94 0, 2240 %22, 40
1! 2!
p e p e

= ~ = = ~ =
p ( X 2 ) = 0,0498 + 0,1494 + 0,2240 = 0,4232 = % 42,32

c) 2den fazla hatal olma olasl p ( X > 2 ) = 1 p ( X 2 ) = 1 0.4232 = 0,5768 dir.


rnek 4-6 :
Belirli bir kavakta ylda 48 tane trafik kazas olmaktadr. Bu kavakta bir ayda hi trafik
kazas olmama ve 3 ve 3ten fazla trafik kazas olma olaslklar nelerdir ?

Burada yllk kaza says verildiinden aylk ortalama kaza says = 48 / 12 = 4 tr. X,
aylk kaza says olsun.
Bu kavakta bir ayda hi trafik kazas olmama olasl :
p (X = 0) =
0
4
0
4
0,0183 %1,83
0!
p e

= ~ =


84
3 ve 3ten fazla trafik kazas olma olasl p ( X 3 ) = 1 p ( X < 3 ) = 1 p ( X 2 )
p ( X 2 ) = p ( X = 0 ) + p ( X = 1 ) + p ( X = 2 ) + p ( X = 2 ) dir.
1 2
4
1 2
4 4
0, 0733 %7,33 0,1465
1! 2!
p e p e

= ~ = = ~
p ( X 3 ) = 1 p ( X 2 ) = 1 (0,0183 + 0,0733 + 0,1465) = 1 0,2381 = 0,7619


4.1.4. Poisson Dalmnn, Binom Dalmnn Yaklak Deerinin Hesaplanmasnda
Kullanlmas
Poisson dalm, rnek saysnn (n) byk ve baar orannn (p) ok dk olduu
hallerde olduka iyi bir yaklamla binom dalm yerine kullanlabilir. Burada nnin ne
kadar byk ve pnin ne kadar kk olmas gerektii konusunda kesin bir deer yoktur.
Bununla birlikte, n 20 ve p 0,05 deerleri iin binom dalmnn yaklak deeri Poisson
dalm forml ile bulunabilir. Genelde n 100 ve n.p 10 iin yaklam olduka iyidir.


rnek 4-7 :
Bir sigorta irketi tazminat demelerinin % 8 inin hrszlklardan kaynaklandn tespit
etmitir. Rastgele seilen 20 tazminat demesinden 3 den fazlasnn hrszlktan kaynaklanma
olasl nedir ?

X hrszlktan kaynaklanan tazminat says olmak zere,
p ( X > 3 ) = 1 p ( X 3)
p ( X 3 ) = p ( X = 0 ) + p ( X = 1 ) + p ( X = 2 ) + p ( X = 3 )

Bu problem binom dalm ile zlrse :
( ) ( ) ( )
0 20
0
20
0;20;0,08 0,08 1 0,08 0,1887 b C = ~
( ) ( ) ( )
1 19
1
20
1;20;0,08 0,08 1 0,08 0,3282 b C = ~
( ) ( ) ( )
2 18
2
20
2;20;0,08 0,08 1 0,08 0, 2711 b C = ~
( ) ( ) ( )
3 17
3
20
3;20;0,08 0,08 1 0,08 0,1414 b C = ~
p ( X 3 ) = 0,1887 + 0,3282 + 0,2711 + 0,1414 = 0,9294
p ( X > 3 ) = 1 0,9294 = 0,0706 = % 7,06

Ayn problem Poisson dalm ile zlrse :
= n.p = 20 . 0,08 = 1,6
0 1
1,6 1,6
0 1
1, 6 1, 6
0, 2019 ; 0,3230
0! 1!
p e p e

= ~ = ~
2 3
1,6 1,6
2 3
1, 6 1, 6
0, 2584 ; 0,1378
2! 3!
p e p e

= ~ = ~
p ( X 3 ) = 0,2019 + 0,3230 + 0,2584 + 0,1378 = 0,9211
p ( X > 3 ) = 1 0,9211 = 0,0789

Burada grld gibi iki dalm arasnda 7,89 7,06 = 8,3 bir fark vardr. Bu ise
olduka iyi bir yaklamdr.

85
Ayn problem iin p = 0,03 olsa idi.
- Binom dalm : p ( X 3 ) = 0,543794 + 0,336368 + 0,09883 + 0,01834 =
0,997332 ve p ( X > 3 ) = 0,002668
- Poisson dalm : p ( X 3 ) = 0,548812 + 0,329287 + 0,098786 + 0,019757 =
0,996642 ve p ( X > 3 ) = 0,003358
Bu durumda iki dalmle elde edilen sonular arasnda 0,3358 0,2668 = 0,69 bir fark
vardr ve yaklam ok daha iyidir.

ekil 4-3de n = 20, p = 0,08 ve p = 0,03 iin X = 0 ile X = 7 arasnda iki dalm grafik
olarak karlatrlmaktadr. (X > 7den sonra sonular sfra ok yaklatndan bunlar
grafiklere dahil edilmemitir.)




ekil 4-3. n = 20 , p = 0,08 ve p = 0,03 iin X = 0 ile X = 7 arasnda binom ve Poisson
dalmlarnn karlatrlmas.
0
0.05
0.1
0.15
0.2
0.25
0.3
0.35
0 1 2 3 4 5 6
n = 20 ; p = 0,08 : = 1,6
Binom
Poisson
-0.1
0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0 1 2 3 4 5 6
n = 20 ; p = 0,03 ; = 0,6
Binom
Poisson

86
4.1.5. Hipergeometrik Dalm
Binom dalmnn uygulanabilmesi iin denemeler bamsz olmal ve p ile gsterilecek
olan baar olasl bir denemeden dierine sabit kalmaldr. Ancak, snrl bir kitleden
iadesiz olarak ekim yapldnda, ana kitlenin karakteri, dolayssyla p baar olasl
deiecek ve burada binom dalm uygulanamayacaktr. Binom dalmnn
uygulanamayaca bu gibi durumlarda hipergeometrik dalm ad verilen bir dalm modeli
kullanlr.
rnein, bir kutudaki 6 adet ampulden ikisinin hatal, drdnn hatasz olduu biliniyor.
Bu kutudan iadesiz olarak ekilen 3 ampulden bir tanesinin hatal olma olasln ne
olacaktr ? sorusu temel olaslk kanunlar ile cevaplandrlabilir. Hatal olan ampuller H,
hatasz olanlar S ile gsterilerek, aadaki gibi bir izelgede bu denemelerde ortaya
kabilecek tm durumlar irdelenebilir. Her durumun gerekleme olasl parantez iinde
gsterilmitir.
























ekil 4-4. Bir kutudaki ikisi hatal 6 ampulden 3 adet ekildiinde hatal ve salam olma
olaslklar


Seilen 3 ampuln de hatal olma olasl sfrdr.
Seilen 3 ampulden sadece birinin hatal olma durumlar (III) , (V) ve (VI) durumlar ve
olasl, olaslklarn toplam kanunundan,
1 1 1 3
0, 6
5 5 5 5
+ + = = olacaktr.




1.ekili
2H
4S
2.ekili 3.ekili Dalm Olaslk
H (2/6)
H
H (1/5) HHS
( )
2 1 4 1
6 5 4 15
I =

S (4/4)
H (1/4)
S (3/4)
HSH
HSS
H
S
S (4/5)
( )
2 4 1 1
6 5 4 15
II =
( )
2 4 3 1
6 5 4 5
III =

S (4/6)
S
H (2/5)
S (3/5)
H
S
H (1/4)
S (3/4)
H (2/4)
S (2/4)
SHH
SHS
SSH
SSS
( )
4 2 1 1
6 5 4 15
IV =

( )
4 2 3 1
6 5 4 5
V =

( )
4 3 2 1
6 5 4 5
VI =

( )
4 3 2 1
6 5 4 5
VI =


87
Bu sonu genelletirilirse,
- N elemanl bir yndan n para seildiinde, toplam olaslk says
n
N
C dir.
- Bu ynda K tane belirli bir zellie sahip (rnein hatal) para varsa bunlardan k
tanesinin beraber bulunduu hallerin says
k
K
C dr.
- Bu hallerin her biri de kalan (N K) parann (n k)l kombinasyonlarnn says
kadar grupta bulunacaktr.

Olaslk
stenen hal says
Toplam hal says
olarak tanmlandndan, N elemanl snrl bir ynda belirli
bir A zelliine sahip (rnein hatal) K adet varlk varsa, bu yndan ekilen n adet rnekten
A zelliine sahip olanlarn k tane olma olasl,
k n k
K N K
k n
N
C C
p
C

= dr. (4.7)

Hipergeometrik dalmn,
Ortalamas :
K
n
N
= (4.8)
Varyans :
2
1
1
K K N n
V n
N N N
o
| | | |
= =
| |

\ . \ .
(4.9)


rnek 4-8 :
Bir torbada 6 krmz ve 4 beyaz bilye vardr. Torbadan iadesiz olarak 2 bilye ekiliyor.
a) Torbadan 2 krmz bilye ekme olasl,
b) Torbadan 2 beyaz bilye ekme olasl,
c) Torbadan 1 krmz, 1 beyaz bilye ekme olasl
nedir ?

a) N = 10, K = 6 (krmz bilye says), n = 2
Torbadan 2 krmz bilye ekme olasl :
2 0
6 4
2
10
15 1 1
0,3
45 3
C C
C

= = =
b) N = 10, K = 4 (beyaz bilye says), n = 2
Torbadan 2 beyaz bilye ekme olasl :
2 0
4 6
2
10
6 1 2
0,13
45 15
C C
C

= = =
c) 1 krmz top 6 krmznn arasndan
1
6
C farkl ekilde, 1 beyaz top 4 beyazn arasndan
1
4
C farkl ekilde gelebilir. Saymann temel ilkesine gre 1 krmz ve 1 beyaz top
1 1
6 4
C C
farkl ekilde gelebilir.
Torbadan 1 krmz, 1 beyaz bilye ekme olasl :
1 1
6 4
2
10
6 4 8
0,53
45 15
C C
C

= = =





88
rnek 4-9 :
52 adetlik bir iskambil destesinden 3 kart ekiliyor. ekilen kartlarn,
a) 2 As ve 1 Papaz olma olasl,
b) Her kartnda ayn renkte olma olasl,
c) En az 2 As gelme olasl,
nedir ?

52 karttan 3 tane ekildiinde toplam olas haller
3
52
22100 C = dr.

a) 2 As ve 1 Papaz
2 1
4 4
6 4 24 C C = = farkl ekilde gelebilir.
2 As ve 1 Papaz olma olasl
2 1
4 4
3
52
24 6
0, 00109
22100 5525
C C
C

= = ~

b) Her kartn krmz veya siyah olma olaslklar hipergeometrik dalm ile hesaplanr.
Her kartn krmz olma olasl :
3 0
26 26
3
52
2600 2
22100 17
C C
C

= =
Her kartn krmz olma olasl :
3 0
26 26
3
52
2600 2
22100 17
C C
C

= =
Olaslklarn toplam kanunundan her kartn krmz veya siyah olma olasl,
2 2 4
0, 2353
17 17 17
+ = ~

c) En az 2 as gelme olasl 2 As ve 3 As gelme olaslklarnn toplamna eittir.
( ) ( ) ( ) 2 2 3 p A p A p A > = = + =
( )
2 1
4 48
3
52
6 48 6 12 72
2
22100 5525 5525
C C
p A
C

= = = = =
( )
3 0
4 48
3
52
4 1
3
22100 5525
C C
p A
C

= = = =
( )
72 1 73
2 0, 01321
5525 5525 5525
p A> = + = =

4.1.6. Hipergeometrik Dalmn Yaklak Hesabnda Binom Dalmnn Kullanlmas
Hipergeometrik dalmn ortalama ve varyans binom dalm ile karlatrldnda, iki
gruptan meydana gelen bir ynda (hatal/hatasz, beyaz/beyaz deil vb.) K/N oran, binom
dalmnn p baar (veya baarszlk) olaslna edeer olacaktr. Buna gre,
hipergeometrik dalmn ortalamas, = n.p yazlabilir ki, bu da binom dalmnn
ortalamas ile ayndr.
Dier taraftan, hipergeometrik dalmn varyansnda 1 1
K
p
N
= olarak yazlabilir. Bu
ekilde hipergeometrik dalmn varyans ( ) 1
1
N n
V n p p
N
| |
=
|

\ .
olur. N, nin yannda

89
ok byk bir say ise 1
1
N n
N

olacandan, hipergeometrik dalmn varyans binom

dalmnnkine eittir.
Sonu olarak, N >> n olmak zere, hipergeometrik dalmn varyansn hesaplarken
1
N n
N

terimi ihmal edilebilir. Bu durumda hipergeometrik dalmla hesaplanmas gereken

bir problemin, binom dalm uygulayarak, yaklak bir deerini elde etmek olasdr.
1
N n
N

terimi snrl yn dzeltme katsays olarak adlandrlr. Pratikte, N 10n olduu
durumlarda hipergeometrik dalm yerine binom dalm ile yaklak hesap yaplabilir.
Bir nceki rnekte 52 kartlk bir desteden ekilecek 3 kartn da siyah olma olasl binom
dalm kullanarak,
( ) ( ) ( )
3 0
3
3
3;3;0,5 0,5 0,5 0,125 b C = = olarak hesaplanr.
Hipergeometrik dalmla bulunan olaslk ise 2/17 = 0,11765 dir.



































90
4.2. Srekli Olaslk Dalmlar

4.2.1. Srekli Rassal Deikenlerin Olaslk Dalm
Binom , Poisson ve hipergeometrik dalmlar kesikli rassal deikenlerin dalm
modelleridir. Ancak keyfi deikenler sadece belirli deerler deil, rnein x
a
ve x
b
arasnda
btn gerel say deerleri alabilir; bu tip deikenlere srekli rassal deikenler denir.
rnein, bir blmdeki 200 rencinin not ortalamalarnn 5,00 10,00 arasnda
aadaki tablodaki gibi olduu varsaylsn. Teorik olarak not ortalamalar bu aralktaki tm
gerel say deerleri alabilmektedir.

Not Ortalamas Tekrar Says Bal Tekerrr
[5,00 ; 5,50[ 8 0,04
[5,50 ; 6,00[ 20 0,10
[6,00 ; 6,50[ 32 0,16
[6,50 ; 7,00[ 38 0,19
[7,00 ; 7,50[ 36 0,18
[7,50 ; 8,00[ 28 0,14
[8,00 ; 8,50[ 20 0,10
[8,50 ; 9,00] 10 0,05
[9,00 ; 9,50] 6 0,03
[9,50 ; 10,00] 2 0,01
------ --------
Toplam 200 1,00

Bu tekerrr tablosunda bal tekerrr stunundaki saylar, X keyfi deikeninin (not
ortalamalar) olaslk dalmn vermektedir. Bu olaslk dalmna ait histogram ve tekerrr
poligonunu ekil 4-5deki gibi olacaktr.



ekil 4-5. 200 rencinin not ortalamalarna ait olaslk dalm



0
0.05
0.1
0.15
0.2
[
5
,
0
0

;

5
,
5
0
[
[
5
,
5
0

;

6
,
0
0
[
[
6
,
0
0

;

6
,
5
0
[
[
6
,
5
0

;

7
,
0
0
[
[
7
,
0
0

;

7
,
5
0
[
[
7
,
5
0

;

8
,
0
0
[
[
8
,
0
0

;

8
,
5
0
[
[
8
,
5
0

;

9
,
0
0
]
[
9
,
0
0

;

9
,
5
0
]
[
9
,
5
0

;

1
0
,
0
0
]

91
Bu histogramda, snf aralklarnn genilii 1 birim alnrsa tm dikdrtgenlerin
alanlarnn toplam 1 birim
2
dir. Bu durumda her dikdrtgenin alan o snfa kar gelen
olaslk dalmna eit olacaktr. rnein [6,00 ; 6,50[ snfnn olasl tekerrr tablosundaki
deerden de yararlanarak 0,16 olarak bulunur. Benzer ekilde birden fazla snfn olasl bu
snflara ait dikdrtgenlerin alanlarnn toplamna eit olacaktr. rnein not ortalamalar
[6,00 ; 8,00[ aralnda olan (3, 4, 5. ve 6. snflar) olasl bu snflara ait dikdrtgenlerin
alanlarn toplam olan 0,16 + 0,19 + 0,18 + 0,14 = 0,67 dir.
Daha ok lm yaplarak (rnein bir blmdeki 200 renci yerine tm niversitedeki
4000 renci iin) dalm daha ok snfa ayrlrsa krkl tekerrr poligonu gittike bir eriye
yaklaacaktr. (Bkz. ekil 4-6)


ekil 4-6. 4000 rencinin not ortalamalarna ait olaslk dalm

Teorik olarak veri adedi ve snf aral 0 olduunda tekerrr poligonu bir eriye
dnr. Bu erinin denklemi f (x) olaslk fonksiyonudur. Histogramdakine benzer ekilde bu
eri ile Ox ekseni arasnda kalan alan 1 br
2
olarak kabul edilirse, y = f (x) erisi, Ox ekseni ve
x = a ile x = b dorular arasnda kalan alan a x b deerlerinin olasln verecektir. Bu
alan ise, olaslk tanmnda belirtildii gibi y = f (x) fonksiyonunun a ile b snrlar arasndaki
belirli integraline eittir.
( ) ( )
b
a
p a X b A f x dx s s = =
}


Kesikli rassal deikenler iin olduu gibi srekli rassal deikenler iin de baz teorik
olaslk dalmlar mevcuttur. Bunlarn aada ele alnacak balcalar :
- Srekli dzgn dalm
- stel dalm
- Normal (Gauss) dalm
- Student (renci) veya t dalmdr.





0
0.02
0.04
0.06
0.08
0.1
0.12
[
5
,
0
0

;

5
,
2
5
[
[
5
,
2
5

;

5
,
5
0
[
[
5
,
5
0

;

5
,
7
5
[
[
5
,
7
5

;

6
,
0
0
[
[
6
,
0
0

;

6
,
2
5
[
[
6
,
2
5

;

6
,
5
0
[
[
6
,
5
0

;

6
,
7
5
[
[
6
,
7
5

;

7
,
0
0
[
[
7
,
0
0

;

7
,
2
5
[
[
7
,
2
5

;

7
,
5
0
[
[
7
,
5
0

;

7
,
7
5
[
[
7
,
7
5

;

8
,
0
0
[
[
8
,
0
0

;

8
,
2
5
[
[
8
,
2
5

;

8
,
5
0
[
[
8
,
5
0

;

8
,
7
5
[
[
8
,
7
5

;

9
,
0
0
[
[
9
,
0
0

;

9
,
2
5
[
[
9
,
2
5

;

9
,
5
0
[
[
9
,
5
0

;

9
,
7
5
[
[
9
,
9
5

;

1
0
,
0
0
[

92
4.2.2. Srekli Dzgn Dalm
Baz durumlarda srekli rassal deikenin bir aralkta deerler alma olasl, eit
uzunluktaki dier aralklarda deerler alabilme olaslklarna eittir . Dier bir deyile bu
deikenin olas her deer civarnda merkezleme eilimi ayndr. Bu tip deikenlere dzgn
rassal deiken, bu deikenlerin olaslk dalmna da srekli dzgn dalm ad verilir.
Srekli dzgn dalmn grafii uzunluu deikenin alabilecei deer aral R ve genilii
(ykseklii) 1/R olan bir dikdrtgendir.
Bir dzgn deikenin alabilecei en kk deer a ve en byk deer b ise deer aral
R = b a olur. (Bkz. ekil 4-7)
Bu durumda olaslk fonksiyonu,
( )
| |
1
,
0 , ,
a x b
b a f x
x a b

s s

dir. (4.10)
Dzgn dalmn,
Birikimli olaslk fonksiyonu :
( )
x a
F x
b a

(4.11)
Ortalamas :
2
a b

+
= (4.12)
Standart sapmas :
12
b a
o

= (4.13)












Younluk fonksiyonu Birikimli olaslk fonksiyonu

ekil 4-7. Srekli dzgn dalmn grafii

rnek 4-10 :
Bir bilgisayara 2 7 arasnda rassal gerel saylar setirilmektedir. Bu aralkta her gerel
saynn seilme olaslnn eit olduu varsaylrsa, bilgisayarn belirledii saynn,
a) 3 4 arasnda olma,
b) 4ten byk olma
olaslklar nedir ?

Her gerel saynn seilme olasl eit ve 2 7 arasnda gerel saylar srekli
olduundan, 2 7 arasndaki gerel saylarn dalm srekli dzgn dalmdr.
2
a b

+
=
1
b a

x
b a a b
x
f (x) F (x)
A = 1
1
0
x

93
a) Buna gre, bilgisayarn belirledii saynn 3ten kk olma olasl
3 2 1
7 2 5

, 4ten
kk olma olasl
4 2 2
7 2 5

dir. Saynn 3 4 arasnda olma olasl ise,

2 1 1
5 5 5
=
olacaktr.

b) Bilgisayarn belirledii saynn 4ten byk olma olasl ise,
( ) ( )
2 3
4 1 4 1
5 5
p X p X > = s = = dir.


rnek 4-11 :
Daha nce yaplm olan lmlere gre, bir blgede Haziran ay iinde hava
scaklklarnn 24 32 C arasnda deitii bilinmektedir. Herhangi bir gn iin hava
scaklnn bu scaklklar arasnda dzgn olarak dald kabul edilirse,
a) Haziran ay iinde ortalama scaklk katr ve dalmn standard sapmas nedir ?
b) Dalmn dalma ve birikimli dalma grafiklerini iziniz.
c) Haziran ay iinde bir gn scakln 26 Ctn altnda ve 28 30 C arasnda olma
olaslklar nedir ?

a) Dalmn,
Ortalamas :
24 32
28
2 2
o
a b
C
+ +
= = =
Standart sapmas :
32 24
2,31
12 12
o
b a
C o

= = ~

b)










Younluk fonksiyonu Birikimli olaslk fonksiyonu

c) Scakln 26 Ctn altnda olma olasl :
( )
26 24 2 1
26 0, 25
32 24 8 4
p X

< = = = =

dir.
Scakln 28 30 C arasnda olma olasl :
( ) ( ) ( )
30 24 28 24 6 4 2 1
28 30 30 28 0, 25
32 24 32 24 8 8 8 4
p X p X p X

< < = < < = = = = =






x
24 C
x
f (x)
F (x)
1
0
32 C 28 C
1 1
32 24 8
=

26 32C 28 30 24 C
A
B

94
4.2.3. stel Dalm
Srekli olaslk dalmlarndan bir dieri, X rastgele deikeninin pozitif deerler ald
bir dalmdr. Bu dalmda istenen bir sonucun ilk kez gereklemesine kadar devam eden
denemeler yaplarak, bu denemelerin aralnn genilii ile ilgili olaslk hesaplar
yaplmaktadr. Genellikle, bekleme sreleri ve eskimeyen bir sistemin mr problemleri stel
dalm gsteren olaylardr.
1
0

= > dalmn parametresi olmak zere stel dalma ait olaslk fonksiyonunun
genel ifadesi,
( ) ( ) ; 0
x
p x e x

= > dir. (4.14)
X srekli deikeninin a ve b arasnda deerler alma olasl ise,
b
b
x x a b
a
a
e dx e e e

= =
}
olacaktr. (4.15)



ekil 4-8. Srekli rassal X deikeninin = 0,3 iin stel olaslk dalm fonksiyonu


stel dalmn,
Ortalamas :
1

= (4.16)
Varyans :
2
1
V

= (4.17)










0
0.05
0.1
0.15
0.2
0.25
0.3
0.35
0 1 2 3 4 5 6 7
= 0,3

95
rnek 4-12 :
arayan bir kiinin ortalama i bulma sresi 100 gn olarak tahmin edilmitir. Bekleme
sresinin stel dalm gsterdiini varsayarak i arayan bir kiinin 80 gn veya daha ksa
srede ve 30 40 gn arasnda yeni bir i bulma olaslklar nedir ?

1
100 0, 01
100
= = =
( )
80
80
80
0
100 100
0
0
80 1 0, 449 0,551 %55,1
x
x
p X e dx e e e

s = = = = ~ =
}

( )
40
40
30 40
100 100 100
30
30
30 40 0, 7408 0, 6703 0, 0705 %7, 05
x
x
p X e dx e e e

s s = = = = = =
}



rnek 4-13 :
Bir bilgisayarn ortalama 6000 saatte bir arza yapt tahmin edilmektedir. Bu
bilgisayarn 4000 saat boyuca arza yapmadan alma olasl nedir ?

1
6000
6000
= =
Bu bilgisayarn 4000 saat iinde arza yapma olasl,
( )
4000
4000
4000
0
6000 6000
0
0
4000 1 0,5134 0, 4866
x
x
p X e dx e e e

s = = = = =
}
dir.
4000 saat iinde arza yapmadan alma olasl ise,
( ) 1 4000 1 0, 4866 0,5134 %51,34 p X s = = = olacaktr.





















96
4.2.4. Normal Dalm ve Normal Eri

4.2.4.1. Normal Dalm ve Normal Eri
Normal dalm istatistikte en sk kullanlan olaslk dalmdr. Normal dalm forml
ilk defa 1733de Abraham de Moivre (16671754) tarafndan yaynlanmtr. Ayrca Marquis
de Laplace (16671754), Pierre Simon ve Carl Frederic Gauss (17771855) normal eri
zerinde almalar yapm nemli matematikilerdir. Normal dalm Carl Frederic Gaussa
ithafen Gauss dalm olarak ta adlandrlr.

< x < olmak zere, normal dalm fonksiyonu,
( )
( )
2
2
2
1
2
x
f x e

o
o t

(4.18)

eklinde tanmlanr.

Burada,
: dalmn standard sapmas
x : lmler (Ox ekseni zerindeki saylar)
: lmlerin aritmetik ortalamas
: pi says = 3,14159.
e : doal logaritma taban (e = 2,718281828459045..)


Normal dalm fonksiyonunun grafii an eklinde olduundan bu eri genellikle an
erisi olarak adlandrlr. (Bkz. ekil 4-9)



ekil 4-9. Normal dalm fonksiyonunun grafii (an erisi)




0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
-6 -4 -2 0 2 4 6 8 10
f (x)
x
( )
( )
2
2
2
1
2
2, 1
x
f x e

o
o t
o

= =

= 2

97
Normal erinin zellikleri :
1) Normal eri x = , yani aritmetik ortalamaya gre simetriktir.
2) Normal eri x = deerinde bir maksimum noktasndan geer.
3) Normal dalmn ortalamas, modu ve medyan birbirlerine eittir.
4) Normal erinin altnda kalan alanlar toplam 1 dir. Erinin ortalamaya gre simetrik
olmasndan dolay x = dorusunun sanda ve solunda kalan alanlar toplam alann
yarsna eittir.
5) Eri altnda kalan alanlar,
a) ( ) s x s ( + ) aralnda toplam alann % 68,27 si
b) ( 2) s x s ( + 2) aralnda toplam alann % 95,45 i
c) ( 3) s x s ( + 3) aralnda toplam alann % 99,73
olur.



ekil 4-10. Normal erinin standard sapma deerlerine bal olarak deiimi

Normal dalm karakterize eden byklkler ortalama ve standard sapmadr. Bu
byklklerin deerlerine gre normal erinin ekli farkllar. Ortalama deeri deitike
normal eri saa veya sola doru kayar, standard sapma deitike eri sivri veya bask hale
gelir. ekil 4-10de normal erinin standard sapma deeri ile nasl deitii gsterilmitir.
Bu ekilde elde edilen eri grubu iinde zel olarak, ortalamas = 0 ve standard sapmas
=1 olan dalm standard normal dalm olarak adlandrlr. Bu durum iin standard ans
deikeni z ile gsterilerek normal dalma ait olaslk fonksiyonu,
( ) ( )
2
2
1
2
z
f z e z
t

= < < eklinde tanmlanr.




0
0.5
1
-6 -4 -2 0 2 4 6 8 10
1 = 1
2 = 0,5
3 = 2
=2

2
<
1
= 1 <
3


98

ekil 4-11. Standard normal dalma ait normal eri


znin a ve b gibi iki ayr deeri iin erinin altndaki alan, ayn zamanda ana kitledeki a ve
b arasnda deer alabilecek btn olaylarn olasln gsterir. Bu alan f (z) fonksiyonunun a
ile b arasndaki belirli integraline eittir.
( ) ( )
2
2
1
2
b b
z
a a
ALAN p a X b f z dz e
t

= s s = =
} }
(4.19)
Bu integralin deeri tablolar halinde verilmektedir. Ek.1 deki tabloda yukardaki
integralin ile bir z deeri arasndaki deerleri, dier bir deyile bir z deerinin birikimli
olaslklar verilmektedir. Bu integralin z
1
= a ile z
2
= b arasndaki deerlerine ait olaslk
deeri, belirli integraldeki Chasles bantsndan yararlanarak,
( ) ( ) ( ) ( )
2
1
z b b a
z a
ALAN p a X b f z dz f z dz f z dz
=
=
= s s = =
} } }
(4.20)
olarak elde edilir. Dier bir deyile, integralin z = a ile z = b arasndaki deerini hesaplamak
iin, Ek.1 deki tablodan z = b ile z = aye karlk gelen deerler okunarak bunlarn Z(b)
Z(a) fark alnr.

4.2.4.2. Standart Normal Dalm Tablolarnn Kullanl
Ek.1deki standart normal dalm tablosunda z = 3,5 ile z = 3,50 arasndaki standart
rassal deikenin (z) olaslk deerleri yer almaktadr. Bu tabloda, en soldaki stunda
ondalkl olarak z deerleri yer almaktadr. Balktaki 0,00 0,09 deerlerinin altndaki
stnlardan ise yzdelikli z deerleri okunabilir.
rnein z = 1,5 deeri iin, en soldaki stundaki 1,5 deerininin bulunduu satr ile 0,00
stununun kesime noktasndaki 0,9332 says ile z = 1,50 arasndaki olaslk deerini
verir. Dier bir ifade ile, z standart rassal deikeninin z = 1,5 den kk deerler alabilme
olasl 0,9332 dir.
rnein z = 1,57 deeri iin ise, en soldaki stundaki 1,5 deerininin bulunduu satr ile
0,07 stununun kesime noktasndaki 0,9418, ile z = 1,57 arasndaki olaslk deeridir.
Baz standart normal dalm tablolarnda sadece 0 3,5 arasndaki z deerleri yer alr. Bu
tablolarda pozitif z deerlerinin olaslklar yukardaki gibi dorudan okunur. Negatif z
deerlerine ait olaslklar ise, normal erinin simetrisinden yararlanlarak okunan pozitif z
deeri 1den karlarak elde edilir.
0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
-5 -3 -1 1 3 5
f (z)
z
= 0
a b
= 1

99
rnein, byle bir tabloda z = 1,5 deerine karlk gelen olaslk p (z 1,5) = 0,9332
olarak okunmu olsun. Normal erinin altnda kalan toplam alan deeri 1 olduundan, z =
1,5 dorusunun sanda kalan A
1
alannn deeri p (z 1,5) = 1 0,9332 = 0,0668 dir.
Standart normal erinin z = 0 dorusuna gre simetrisinden yararlanarak z = 1,5 dorusunun
solunda kalan A
2
alannn da A
1
e eit olduu kolayca grlr. Bu alan ise, standart rassal
deiken iin p (z 1,5) olaslna eittir. (Bkz. ekil 4-12)




ekil 4-12. z = z
1
e ait olaslk deerinin kullanarak z = z
1
e ait olaslk deerinin
bulunmas.

Dier taraftan tabloda verilmemi olan deerler interpolasyon yardmyla elde edilir.
rnein, z = 1,487ye karlk gelen p (z 1,487) olasl bulunmak istensin. Tablodan z =
1,487ye karlk gelen deer dorudan okunamaz. Bunun bir alt ve bir stndeki deerler, z
1
= 1,48 p
1
= 0,9306 ve z
2
= 1,49 p
2
= 0,9319 tablodan okunur.


z
1
= 1,48 p
1
= 0,9306
z = 1,487 p
z
2
= 1,49 p
2
= 0,9319

Benzer genlerden faydalanarak,
1 1
2 1 2 1
p p z z
p p z z

=

yazlabilir.

Yukardaki deerler yerlerine konularak,
0,9306 1, 487 1, 48
0,9319 0,9306 1, 49 1, 48
p
=

elde edilir.
Buradan ise,
( ) ( ) 1, 487 1, 48 0,9319 0,9306
0,9306 0,93151
1, 49 1, 48
p

= + =

bulunur.



0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
-5 -3 -1 1 3 5
z = 1,5


A
1
= 1 z
1
A
2
= 1 z
1

z = 1,5


z
1
= 1,48 z
2
= 1,49
z

= 1,487
p
2
= 0,9319
p
1
= 0,9306
p

100
rnek 4-14 :
Standard normal erinin altnda ve z = 1,5 ile z = 1,7 deerleri arasnda, alan alan ka
br
2
dir ?

Ek.1deki tablodan z = 1,5 ile z = 1,7 deerlerine karlk gelen olaslklar (normal
erinin altnda kalan alan deerleri) okunur.
p (z 1,5) = 0,0668 ; p (z 1,7) = 0,9554
p (1,5 z 1,7) = p (z 1,7) p (z 1,5) = 0,9554 0,0668 = 0,8886

4.2.4.3. Normal Dalm Uygulamalar
Normal dalm istatistik tahmin problemlerinde ska kullanlan ok nemli bir olaslk
dalmdr. Ancak, normal dalm teorik, ideal bir olaslk kanunundur ve doal olarak
gerek hayatta karlalan durumlarn neredeyse tamam normal dalma tam tamna uymaz.
Bununla birlikte, karlalan ou veri grubunun dalmlar tam olmasa da normal dalma
yakn zellikler gsterir ve bu durumlarda normal dalm pratik cevaplar bulmakta yeterli
yaklaklkla kullanlabilir.
Standart normal dalm gsteren bir ana kitlede, ilgili deikenin z = a ve z = b arasnda
deerler alabilmesi olasl tablolardan yararlanarak yukarda anlatld ekilde hesaplanr.
Hatrlanaca gibi standart normal dalmn ortalamas = 0 ve standart sapmas = 1 dir.
Dolaysyla, ortalamas 0 ve standard sapmas 1 olan herhangi bir normal dalm iin
bu tablolarn dorudan kullanlamayaca aktr. Bununla birlikte, herhangi bir normal
dalm, basit dzenlemeler yaparak, standart normal dalma dntrmek yoluyla her
normal dalm iin bu tablolar kullanmak mmkn klnabilir.
Ortalamas ve standard sapmas olan ve normal dalma yakn bir dalm iin
herhangi bir x deeri,
x
z

o

= dnm ile z standart rassal deikene dntrlebilir.

x ile balangta ortalamas olan dalm erisi kaydrlarak, merkezi 0 noktasna
getirilir. x deeri ile blnerek ise dalmn yaylma parametresi deitirilir. Bylece
varyans
2
olan zgn X deikeninin varyans dntrlm, yani z deikeni iin = 1
yaplm olur. rnein ortalamas ve standard sapmas olan ve normal dalm (veya
yaklak normal dalm) gsteren bir X deikeninin a x b olasl, standart normal
dalm tablolar kullanlarak yukarda akland ekilde hesaplanabilir.


rnek 4-15 :
Bir snavda rencilerin aldklar notlar ortalamas 72 ve standard sapmas 15 olan bir
normal dalm gstermitir. Bu snavda 60, 93 ve 72 alan 3 rencinin standard notlar nedir
?

1. renci iin :
1
60 72
0,8
15
z

= =
2. renci iin :
2
93 72
1, 4
15
z

= =
3. renci iin :
3
72 72
0
15
z

= =



101
rnek 4-16 :
Normalin altnda doum arlna sahip 1 yandaki bebeklerin zihinsel geliimlerinin
deerlendirildii bir testte, ana ktlenin ortalamas 30 ve standart sapmas 8 olan bir normal
dalm gsterdii izlenmitir. Buna gre bu ana kitleden rasgele seilen 1 yandaki bir
bebein bu testten 40n stnde ve 24 32 arasnda bir puan alm olmas olaslklar nedir ?

x
1
= 40 deeri standart deikene dntrlrse,
1
40 30
1, 25
8
z

= = elde edilir. Normal
dalm tablolarndan z = 1,25e karlk gelen olaslk 0,8944 olarak okunur. Buna gre, p (z
1,25) = 0,8944 ve p (z > 1,25) = 1 p (z 1,25) = 1 0,8944 = 0,1056 bulunur. Yani, bu
testten 40n zerinde bir puan alm olma olasl % 10,56 dr.

x
2
= 24 ve x
3
= 32 deerleri standart deikene dntrlrse,
2 3
24 30 32 30
0, 75 0, 25
8 8
z z

= = = =
p ( 0,75 z 0,25) = p (z 0,25) p (z 0,75) = 0,5987 0,2266 = 0,3721 bulunur.
Yani, bir rasgele seilen denein bu testten 24 32 arasnda bir puan alm olma olasl %
37,21 dir.


rnek 4-17 :
Bir atlyede delinen 200 para zerinden lme yaplarak delik aplarnn ortalamas 50,2
mm, standard sapmas 0,5 mm olarak bulunmutur. Bu delik iin tolerans snrlar 49,6 ile
50,8 mm dir.
a) Atlyede imal edilen paralarn hatal olanlarn oran nedir ?
b) mal edilen paralardan delik aplar 49,2 mmnin altnda olanlarn oran nedir ?

a) 49,6 ve 50,8 deerlerine karlk gelen standard z deerleri :
1
49, 6 50, 2
1, 2
0,5
z

= =
2
50,8 50, 2
1, 2
0,5
z

= =
znin 1,2 ile 1,2 deerleri arasnda kalan paralar hatasz saylacaktr. Bunlarn oran ise
standart normal erinin altnda kalan alana eittir. Yani hatasz para oran :
( ) ( ) ( ) ( )
1,2 1,2 1,2
1, 2
1, 2 1, 2 0,8849 0,1151 p z f z dz f z dz f z dz

s s = = =
} } }

( ) 1, 2 1, 2 0,7698 %76,98 p z s s = =
Hatal para oran ise, 1 0,7698 = 0,2302 = % 23,02 olur.

b) 49,2 mmye karlk gelen standard z deeri,
49, 2 50, 2
2
0,5
z

= = dir.
p ( X 49,2) = p ( z 2 ) = 0,0228 = % 2,28 dir.







102
rnek 4-18 :
rencilerin istatistik snavndan alm olduklar notlar, ortalamas 44 ve standart sapmas
20 olan bir normal dalm gstermektedir. Buna gre,
a) Rasgele seilen bir rencinin istatistik snavndan 70ten yksek bir not alm olma
olasl nedir ?
b) Rasgele seilen bir rencinin istatistik snavndan 50 60 arasnda bir not alm olma
olasl nedir ?
c) En yksek notlar alm %20 lik diliminde en dk notu alm rencinin notu katr ?


a) 70e karlk gelen standard z deeri
70 44
1,3
20
z

= = dir.
Tablodan p (z 1,3) olasl 0,9032 olarak okunur. Yani, bir rencinin 70ten dk not
alma olasl % 90,32 dir.
p ( X > 70) = 1 p (X 70) = 1 p (z 1,3) = 1 0,9032 = 0,0968 = % 9,68 bulunur.


b) 50 ve 60 notlarna karlk gelen standard z deerleri :
1 2
50 44 60 44
0,3 0,8
20 20
z z

= = = =
Buna gre, p ( 50 X 60) = p ( 0,3 z 0,8) = p ( z 0,8) p ( z 0,3) olur.
Tablodan p ( z 0,8) = 0,7881 ve p ( z 0,3) = 0,6179 okunur. O halde, rasgele seilen
bir rencinin istatistik snavndan 50 60 arasnda bir not alm olma olasl, 0,7881
0,6179 = 0,1702 = % 17,02 dir.


c) En yksek notlar alm % 20 lik dilim aadaki ekildeki A blgesinde yer alan
rencilerdir.



Normal erinin altnda kalan toplam alann deeri 1 olduundan, B blgesinin alan 1
0,2 = 0,8 dir. Bu ise, p (z a ) = 0,8 demektir. Dolaysyla standart normal dalm
tablosundan 0,8 olaslna kar gelen z deeri bulunmaldr.

Tabloda 0,8 olasl olmadndan p
1
= 0,7995 z
1
= 0,84 ve p
2
= 0,8023 z
2
= 0,85
arasnda interpolasyon yaplmaldr.

-4 -2 0 2 4
f (z)
z
A
B
z = a

103
z
2
= 0,85 p
2
= 0,8023
z = a p = 0,80
z
1
= 0,84 p
1
= 0,7995

Benzer genlerden faydalanarak,
1 1
2 1 2 1
p p z z
p p z z

=

yazlabilir.

Yukardaki deerler yerlerine konularak,
0,80 0, 7995 0,84
0,8023 0, 7995 0,85 0,84
z
=

elde edilir.

Buradan, 0,84 0,001785 0,84 0,001785 0,84179 z z = = + =

Standart z deikeni nota dntrlr.
44
0,84179 60,84
20
x x
z x

o

= = =
Yani, en yksek notlar alm %20 lik diliminde en dk notu alm rencinin notu
60,84 61 dir.

4.2.4.4. Standart Normal Eriden Ayrlmalar

Eilme (Skewness) :
Normal eride ilk gze arpan olay dalmdaki simetridir. Normal dalmda ortalama,
mod ve medyan stste der ve dalmda mkemmel bir simetri vardr. Ortalama, mod ve
medyan farkl noktalarda olduunda ise, dalmn ylma merkezi saa veya sola kayar. Bu
duruma dalmn eilmesi denir. Bu eilmenin gerekte normal dalmdan bir ayrlma m
temsil ettii, yoksa tesadflere bal, bir anlam tamayan eilme mi olduunun bilinmesi
gerekir.
Bir dalmda eilme
( ) 3 Medyan
Eilme

o

= forml (Pearson eilme katsays) ile
belirlenir. Normal dalmda ortalama medyana eit olduundan eilme sfrdr. Veriler
erinin st ucuna doru yldklarnda dalm sola eik (negatif eilme), veriler erinin alt
ucuna doru yldklarnda dalm saa eik (pozitif eilme) denir.









Sola (negatif) eilme Saa (pozitif) eilme

ekil 4-13. Normal eride eilme
z
1
= 0,84 z
2
= 0,85
z

= a
p
2
= 0,8023
p
1
= 0,7995
p = 0,80

104
Sivrilik (Kurtosis) :
Sivrilik terimi, normal dalm ile karlatrldnda dalmn tepesinin normal eriye
gre daha sivri veya daha dz olmasnn ifadesidir. Bir dalmn erisi normal eriden daha
sivri ise bu dalma sivri (leptokurtic), daha dz ise dz (platikurtic) denir. (Bkz. ekil 4-10)

Dalmlarn eilme ve sivrilik lleri momentler yardmyla da hesaplanabilir.
Snflanm verilerde nc ve drdnc moment ile srasyla normal erideki eilme ve
sivrilik lleri elde edilir.
- Eilme :
( )
3
3
3 3 3
i i
i
f x
ve
f

o
o

= =

3
0 ise eilme yok.

- Sivrilik :
( )
4
4
4 4 4
i i
i
f x
ve
f

o
o

= =

4
= 3 ise sivrilik yok.
Basklk =
4
3
4
3 < 0 ise eri bask
4
3 > 0 ise eri sivri


rnek 4-19 :
300 rencinin istatistik snavndan aldklar notlar aada verilmitir. Momentler
yardmyla dalmn normal dalma gre asimetri ve basklk llerini hesaplaynz.

statistik Notlar renci says
[ 0 ; 20 [ 48
[ 20 ; 40 [ 66
[ 40 ; 60 [ 90
[ 60 ; 80 [ 54
[ 80 ; 100 ] 42
Toplam 300

Bu dalmn ortalama ve standart sapmas :

statistik Notlar renci says (f
i
) m
i
f
i
. m
i
f
i
. (m
i
)
2

[ 0 ; 20 [ 48 10 480 70778,9
[ 20 ; 40 [ 66 30 1980 22345,0
[ 40 ; 60 [ 90 50 4500 230,4
[ 60 ; 80 [ 54 70 3780 25194,2
[ 80 ; 100 ] 42 90 3780 72683,5
Toplam 300 14520 191232,0

5
1
14520
48, 4
300
i i
i
f m
n

=

= = =

( )
5
2
1
191232
637, 44 637, 44 25, 248
300
i i
i
f m
n

o o
=

= = = = =

105
Momentler :

statistik Notlar renci says (f
i
) f
i
. (m
i
)
3
f
i
. (m
i
)
4

[ 0 ; 20 [ 48 2717909,0 104367705,3
[ 20 ; 40 [ 66 411147,3 7565109,7
[ 40 ; 60 [ 90 368,6 589,8
[ 60 ; 80 [ 54 544195,6 11754624,6
[ 80 ; 100 ] 42 3023634,4 125783192,4
Toplam 300 439142,3 249471221,8

( )
3
3
3 3 3
439142,3 1463,81
1463,81 0, 09
300 16093,8
i i
i
f x
ve
f

o
o

= = = = = =

( )
4
4
4 4 4
249471221,8 831570, 7
831570, 7 2, 05
300 406329,8
i i
i
f x
ve
f

o
o

= = = = = =

3
= 0,09 0 asimetri yok,
3
= 2,05 ve
4
3 = 0,95 < 0 ise eri normalden basktr.

4.2.4.5. Binom Dalmnn Yaklak Normal Dalm Olarak Hesaplanmas
n varlk says yeteri kadar byk ve p baar oran sfr veya bire ok yakn olmamak
zere binom dalm, normal dalma ok yakn zellikler gsterir. Bu durumda ok sayda
veri ieren binom dalmlarnn, yaklak normal dalm olarak kolaylkla hesaplanma
olana vardr.
Binom dalmnn yaklak normal dalm olarak hesaplanabilmesi iin eitli kriterler
ortaya konmutur. Genelde n 100 olduunda binom dalmnn yaklak normal dalm
olarak hesaplanabilecei varsaylr. Ancak, p baar orann dikkate almadndan bu kriter
ok salkl deildir. Bir baka kriter n.p > 5 ve n.(1 p) > 5 olduu durumlarda binom
dalmnn hesabnda normal dalm yaklam kullanlabileceidir. statistik konusunda
nemli aratrmalar yapm olan William G. Cochran (1909 1980) binom dalm yerine
normal dalm kullanlabilmek iin eitli p deerlerine karlk gelen minimum varlk
saylarn (n) bir tablo eklinde dzenlemitir. (Bkz. Tablo 4-1)


Tablo 4-1. Binom dalmnn normal dalm olarak hesaplanabilmesi iin gerekli varlk
saylar (n)

p baar oran (p < q) n.p (p < q) Varlk says (n)
0,5 15 30
0,4 20 50
0,3 24 80
0,2 40 200
0,1 60 600
0,05 70 1400
0 80




106
Binom dalm kesikli deikenler iin kullanlan bir dalmdr; oysa ki, normal dalm
srekli deikenlerin olaslk dalmdr. Bu sebeple normal dalm yaklamnda bir
dzeltme yapmak daha salkl sonular elde edilir; bu dzeltme binom dalmnn tutarllk
dzeltmesi olarak adlandrlr.
rnein n = 20 ve p = 0,3 olan bir binom dalm gznne alnsn. Bu dalmn
histogram ve yumuatlm tekerrr poligonu ekil 4-14deki gibi olacaktr.
Bu histogramda X = x olmas olasl ilgili dikdrtgenin alanna eittir. rnein X = 8
deerini alma olasl 0,1144 olarak (ekildeki taral alan) hesaplanabilir.
Ayn olaslk normal dalmla hesaplanmak istenirse, p (7,5 < X < 8,5) olasl
hesaplanmaldr. Bu ileme tutarllk dzeltmesi ilemi ad verilir.
= n.p = 20.0,3 = 6 ve V = = n.p.q = 20.0,3.0,7 = 4,2 = 2,05
1 2
8,5 6 7,5 6
1, 22 0, 73
2, 05 2, 05
z ve z

= ~ = ~
p (7,5 < X < 8,5) = p (0,73 < z < 1,22) = p (z < 1,22) p (z < 0,73)
= 0,8888 0,7673 = 0,1215 elde edilir.
Burada binom dalm ile hasaplanan deer ile normal dalm ile hasaplanan deer
arasnda 0,1144 0,1215 = 0,007 veya 0,007 / 0,1144 = % 6lk bir fark vardr.



ekil 4-14. n = 20 , p = 0,3 iin binom dalmna ait histogram ve yumuatlm tekerrr
polinomu

n arttrldnda, rnein n = 30 iin, binom dalm ile hesaplanan X = 8 olma olasl b
(8;30;0,3) = 0,1501 olur.
Normal dalm ile hesaplanan olaslk ise,
= n.p = 30.0,3 = 9 ve V = = n.p.q = 30.0,3.0,7 = 6,3 = 2,51
1 2
8,5 9 7,5 9
0, 2 0, 6
2,51 2,51
z ve z

= ~ = ~
p (7,5 < X < 8,5) = p (0,2 < z < 0,6) = p (z < 0,2) p (z < 0,6)
= 0,4207 0,2743 = 0,1464 elde edilir.
Bu durumda binom dalm ile hasaplanan deer ile normal dalm ile hasaplanan deer
arasnda 0,1501 0,1464 = 0,0037 veya 0,0037 / 0,1501 = % 2lik bir fark vardr.
-0.05
0
0.05
0.1
0.15
0.2
0.25
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

107
rnek 4-20 :
Bir lokantada daha nceki tecrbelerden rezervasyon yaptran mterilerden % 20sinin
gelmedikleri belirlenmitir. Bu lokanta bir le yemei iin 90 kiilik rezervasyon kabul
etmi ise 70ten fazla mteri gelme olasl nedir ?

Bu binom dalm ile zlebilecek bir problemdir. Ancak n yeteri kadar byk ise
binom dalm yerine yaklak olarak normal dalm kullanlabilecei bilinmekledir.
Rezervasyon yaptran bir mterinin gelme olasl p = 0,8 dir.
q = 0,2 ve n = 90 n.q = 18 > 5 olduundan yaklak olarak normal dalm
kullanlabilir.
Not : Cochrana gre p (veya q) = 0,2 iin n en az 200 olmaldr. Buna uymamakla
birlikte burada yeterli yaklaklkla normal dalm kullanlabilecei varsaylmaktadr.


= n . p = 90 . 0,8 = 72 ; = n . p . q = 90 . 0,8 . 0,2 = 14,4 3,795

X, rezervasyon yaptrp gelen mteri says ise,
70 72
70 0,527
3, 795
x z

= = =

0,527 normal dalm tablosunda bulunmadndan interpolasyon yaparak,

z
1
= 0,53 p
1
= 0,2981
z = 0,527 p
z
2
= 0,52 p
2
= 0,3015

Benzer genlerden faydalanarak,
1 1
2 1 2 1
p p z z
p p z z

=

yazlabilir.



Bu deerler yerlerine konularak,
( )
( )
0,527 0,53
0, 2981
0,3
0,3015 0, 2981 0,52 0,53
p

= =

elde edilir.
Buradan ise,
( ) 0, 2981 0,3 0,3015 0, 2981 0, 2991 p = + = bulunur.

70 veya 70ten az mteri gelme olasl p (X 70) = p (z 0,527) = 0,2991 dir.
(Not : Ayn olaslk binom dalm ile hesaplanrsa, 0,3382 bulunur.)
70ten fazla mteri gelme olasl ise,
p (X > 70) = 1 p (X 70) = 1 0,2991 = 0,7009 veya %70 dir.






z
1
= 0,53 z
2
= 0,52
p
2
= 0,3015
p
1
= 0,2981
p
z

= 0,527

108
4.2.5. renci (Student) Dalm

4.2.5.1. renci (Student) Dalm
rnekleme teorisinde ortalamas tahmin edilecek ana kitleden alnm olan rneklemde
varlk says az olduunda (n < 30 iin) rneklem ortalamalarnn gsterdii dalma, renci
(student) veya t dalm ad verilir.
William Sealy Gosset tarafndan 1908de bir makalede yaynlanmtr. Gosset bu srada
bir bira fabrikasnda almakta idi. Szkonusu fabrika, daha nce yaplm bir yaynda ticari
srlarn aklanm olduu gerekesi ile alanlarnn bilimsel yaynlar yapmasn yasaklam
olduundan, Gosset makalesini renci adyla yaynlamak zorunda kalmt. Bu sebeple
Gossetin ortaya atm olduu bu dalm renci (student) dalm olarak anlr. Daha
sonraki tarihlerde, R.A. Fisher de bu dalm zerinde alm ve bu dalmla ilgili t
snamalar teorisini gelitirmitir.
t dalm, normal dalm gibi simetrik ancak normal dalma gre daha bask ve
deikenlii daha fazla bir dalmdr. t dalmnn baskl serbestlik derecesi olarak
tanmlanan bir nicelie baldr. Serbestlik derecesi, k parametre says (veya tahminleyen
says) olmak zere s.d. = n k olarak hesaplanr. rnein, ana kitle ortalama tahmininde k =
1 olduundan s.d. = n 1 olarak tanmlanr.



ekil 4-15. Normal eri ve farkl s.d. deerleri iin t dalmnn karlatrlmas

ekil 4-15de grld gibi s.d. arttka eri sivrileir; ayrca ift kuyruklu bir dalm
iin, rnein % 95 lik alan s.d. = 5 iin 2,5706 iken, s.d. = 10 iin 2,2281 e dmektedir.






0
0.1
0.2
0.3
0.4
-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4
Normal Dalm
t dalm (sd=5)
t dalm (sd=10)

109
4.2.5.2. t Dalm Tablolarnn Kullanl
Ek.2de t dalmnn persantilleri tablo halinde verilmektedir. Bu tabloda ilk satrda 90,
95, ... vs. saylar persantilleri gstermektedir. En soldaki stunda ise serbestlik dereceleri
verilmektedir. rnein k = 1 ve n = 11 iin, serbestlik derecesi n k deerinden hareketle 11
1 = 10 olacaktr. Buna gre t
s.d.
deikeninin adan kk deerler alma olasl rnein
0,95 olduunda bu tablodan serbestlik derecesi 10 satr ile t
0,95
stununun kesitikleri hcrede
t
10
deeri 1,8125 olarak okunur. [p (t
10
1,8125) = 0,95] (Bkz. ekil 4-16)
Buna gre t
10
deikeninin 1,8125ten byk deerler alma olasl ise olaslk
kanunlarna gre, p (t
10
> 1,8125) = 1 0,95 = 0,05 olacaktr. Bu deer, ileride tahmin
teorisinde yeniden ayrntl olarak ele alnaca gibi hatas olarak adlandrlr. hatasnn
erinin sadece bir tarafnda olmas bir kuyruklu veya bir tarafl hata, hatasnn erinin her
iki tarafnda olma durumu ise, iki kuyruklu veya iki tarafl hata olarak adlandrlr. Bu ayrm
Ek.2deki tablonun en alt iki satrnda ayrca belirtilmitir. Bu dorultuda, rnein bir
kuyruklu = 0,05 hatasna karlk gelen t deeri, s.d. = 10 iin Bir kuyruklu satrndan
okunan 0,05 deerinin bulunduu stun ile s.d. 10 satrnn kesitikleri hcredeki 1,8125
deeridir.






ekil 4-16. s.d. = 10 iin tablodan okunan t
10
deerinin anlam (bir kuyruklu)

ki kuyruklu hata durumunda ise rnein 0,05 hatas erinin her iki tarafnda yer alacaktr.
t erisinin simetrisinden dolay, her iki kuyruun deeri (alan) 0,05/2 = 0,025 olur. (Bkz.
ekil 4-17)










0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4
t
10
= 1,8125
p (t
10
1,8125) = 0,95
p (t
10
> 1,8125) = = 0,05

110



ekil 4-17. s.d. = 10 iin tablodan okunan t
10
deerinin anlam (iki kuyruklu)

Buna gre t = a dorusunun solunda kalan alan 1 0,025 = 0,975e eit olacaktr. Buna
karlk gelen t deeri Ek.2deki tablodan t
0,975 ; 10
= 2,2281 olarak okunur. Yine t erisinin
simetrisinden dolay soldaki 0,025 alan deerine karlk gelen t deeri de 2,2281 olacaktr.
Dier bir ifade ile, erinin altnda kalan ve t = 2,2281 ile t = 2,2281 dorular ile snrlanm
alann deeri 0,95 dir ki, bunun da anlam t deikeninin 2,2281 ile 2,2281 arasnda deerler
alma olaslnn 0,95 olduudur. [ p (2,2281 t
10
2,2281) = 0,95 ]
Ayn deeri, tm bu ilemlere gerek kalmadan tabloda en alt satrdaki iki kuyruklu hata
deeri 0,05in bulunduu stun ile s.d. 10 satrnn kesitikleri noktadaki 2,2281 olarak
okumak ta olasdr.























0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4
/2 = 0,025 /2 = 0,025
t
10
= 2,2281 t
10
= 2,2281
p (2,2281 t
10
2,2281) = 0,95
t = a t = a

111
Equation Section (Next)
5. Ekler

5.1. Faktoriyel, Permtasyon, Kombinasyon

5.1.1. Faktoriyel (arpansal)
ne olmak zere 1den nye kadar (n dahil) doal saylarn arpmna faktoriyel
(arpansal) denir ve n ! olarak gsterilir.
n ! = 1 x 2 x ..... x n
0 ! = 1


rnek 5-1 :
3
190
3 2
20 19
3 2 1 ! 18
20 19 ! 18
! 3 ! 18
! 20
=

=


=

rnek 5-2 :
( )
( )
1 ! !
2 1 ! !
n n
n n
+ +
+
ifadesinin en sade hali nedir ?

( )
( )
( )
( ) ( )
( )
( ) ( )
( )
( )
n
n
n n
n n
n n n
n n n
n n n
n n
n n
=

=
+
+ +
=
+
+ +
=
+
+ +
! 1
! 1
2 ! 1
1 !
! 1 ! 1 2
! 1 !
! ! 1 2
! ! 1



rnek 5-3 :
67! saysnn sondan ka basamanda 0 rakam bulunur.

Her ift saynn 5 ile arpmndan bir tane 0 rakam gelecei dnlerek 67! says iinde
ka tane 5 arpan bulunduu aratrlmaldr.
65 / 5 = 13 / 5 = 2 67! iinde 13 + 2 = 15 tane 5 arpan vardr.
O halde, 67 ! saysnn sondan 15 hanesinde 0 rakam bulunacaktr.











112
5.1.2. Permtasyon
n elemanl bir A kmesi gznne alnsn. p n olmak zere A kmesinin birbirlerinden
farkl p tane elemanndan oluan sral plilerden her birine A kmesinin pli permtasyonu
denir. n tane elemann pli permtasyonlar P (n,p) ,
n
P
p
veya P
n
p
sembollerinden biri ile
gsterilir.
n elemann pli permtasyonlarnn says
( )
!
!
p
n
n
P
n p
=

dir.
Birbirinden farkl dizililer veya sralama kavram tayan ifadeler permtasyon ile
zlr. rnein 1,2 ve 3 rakamlar ile yazlabilecek veya iki basamakl saylar gibi
problemler permtasyon ile zlr.
3 basamakl saylar : 123 , 132 , 213 , 231 , 312 , 321 P (3,3) = 3! = 6 adettir.
2 basamakl saylar : 12 , 21 , 13 , 31 , 23 , 32 P (3,2) = 6 adettir.


rnek 5-4 :
A, B, C, D ve E isimli 5 ahs,
a) Ka farkl ekilde dizilirler ?
b) A ve B isimli ahslar yan yana gelecek ekilde olmak zere ka farkl ekilde
dizilirler?
c) A ve B isimli ahslar yan yana gelmeyecek ekilde ka farkl ekilde dizilirler ?
d) 3 kiilik bir sraya ka farkl ekilde oturtulabilirler ?

a) 5 kii
( )
120 5 4 3 2 1 ! 5
! 0 5
! 5
5
5
= = =

= P farkl ekilde dizilebilirler.

b) A ve B isimli ahslarn yan yana gelmesi istendiinden A ve B yi bir kii gibi
dnlrse, A ile B ve dier kiiler
( )
24 4 3 2 1 ! 4
! 0 4
! 4
4
4
= = =

= P farkl ekilde
dizilebilirler. A ve B nin kendi aralarnda farkl srada dizilileri de 2 ! kadar olacandan, A
ve Bnin yan yana gelmek kaydyla 5 kiinin farkl dizilileri 2! x 4! = 2 x 24 = 48 farkl
ekilde olabilir.

c) 5 kiinin, A ve B isimli ahslarn yan yana gelmemek zere farkl dizilileri ise 120
48 = 72 dir.
d) 5 ahsn 3 kiilik sralara farkl oturu dzeni ise,
( )
60
2 1
5 4 3 2 1
! 3 5
! 5
3
5
=

= P


rnek 5-5 :
1,2,3,4,5 rakamlar ile, her rakam en fazla bir kere kullanlarak, ka tane 3 basamakl say
yazlabilir ve bu saylarn ka tanesinde 4 rakam bulunur ?

Bu 5 rakam ile, her rakam en fazla bir kere kullanlarak yazlabilecek 3 basamakl say
adedi :
( )
60
2 1
5 4 3 2 1
! 3 5
! 5
3
5
=

= P


113
Bu saylardan iinde 4 rakam bulunanlar :

1. Yol : 4 rakam kartlrsa kalan 4 rakam ile oluturulabilecek ikili dizililer :
( )
12
2 1
4 3 2 1
! 2 4
! 4
2
4
=

= P tanedir
4 rakam birler, onlar veya yzler basamana konularak 3 basamakl saylar
oluturulabileceinden, iinde 4 rakam olan saylarn adedi 12 . 3 = 36 olarak bulunur.

2. Yol : 1,2,3 ve 5 rakamlar ile yazlan 3 basamakl saylarn iinde 4 rakam bulunmaz.
Bu saylarn adedi :
( )
24
1
4 3 2 1
! 3 4
! 4
2
4
=

=

= P tanedir
Dolaysyla iinde 4 rakamnn bulunduu saylarn adedi = 60 24 = 36 dr.

5.1.3. Kombinasyon (Kombinezon)
n, p e N ve p n olmak zere, n elemanl bir kmenin p elemanl her alt kmesine, n
elemann pli kombinasyonu denir. Burada n elemandan p tanesinin seimi ile farkl gruplar
oluturmak amalanmaktadr. Bu gruplarda permtasyonda olduu gibi elemanlarn dizili
sralarnn nemi yoktur, sadece farkl elemanlarn biraraya gelmesi szkonusudur. n
elemann pli kombinasyonu C (n,p), C
n
p
veya
n
p
| |
|
\ .
sembollerinden biri ile gsterilir.

n elemann pli kombinasyonlarnn says
( )
!
! !
p
n
n
C
p n p
=

dir.

Kombinasyonun zellikleri :
1)
p q p n p
n n n n
p q n ise C C veya C C

+ = = =
2)
0 1
1 ;
n
n n n
C C C n = = =
3)
0 1 2 1
2
n n n
n n n n n
C C C C C

+ + + + + =
4) !
!
p
p p p
n
n n n
P
C ve P p C
p
= =
5)
1
1
p p p
n n n
C C C

+
+ =


rnek 5-6 :
15 kiilik bir snftan 6 kiilik ka farkl voleybol takm kurulabilir ?

Burada oyuncularn sras veya dizilii nemli deildir. Sadece hangi 6 oyuncunun bir
arada bulanabilecei ve bu ekilde ka farkl grup oluturulabilecei aratrlmaktadr. Yani,
bu problem kombinasyon ile zlecektir.

( )
5005
6 5 4 3 2 1
15 14 13 12 11 10
! 9 ! 6
! 15
! 6 15 ! 6
! 15
5
15
=


=

=

= C farkl takm oluturulabilir.

114
rnek 5-7 :
10 kiilik bir snftan her seferinde en az 3, en ok 5 renciden olumak zere ka farkl
ekilde bir alma grubu oluturulabilir ?

Burada da rencilerin sras veya dizilii nemli deildir. O halde 10 rencinin 3l,
4l ve 5li kombinasyonlar hesaplanmaldr.
120
! 7 ! 3
! 10
3
10
=

= C ; 210
! 6 ! 4
! 10
4
10
=

= C ; 252
! 5 ! 5
! 10
5
10
=

= C

Toplam grup says = 120 + 210 + 252 = 582


rnek 5-8 :
5 kadn ve 7 erkekten oluan 12 kiilik bir topluluktan 2 erkek ve 2 kadn olmak zere
oluturulabilecek tm olas 4 kiilik gruplarn says katr ?

5 kadndan oluturulabilecek 2li gruplar :
( )
2
5
5!
10
2! 5 2 !
C = =


7 erkekten oluturulabilecek 2li gruplar :
( )
2
7
7 !
21
2! 7 2 !
C = =


Tm gruplarn says saymann temel ilkesine gre 10 x 21 = 210 grup


rnek 5-9 :
4 kadn ve 8 erkekten oluan bir topluluktan 3 kiilik alma gruplar seilecektir. Bu
topluluktan oluturulabilecek iinde en az 1 kadn bulunan tm alma gruplar ka tanedir?


inde en az 1 kadn bulunan gruplar, 1 Kadn + 2 Erkek , 2 Kadn + 1 Erkek veya 3
Kadndan oluabilir.

1 K + 2 E: 1 Kadn 4 arasndan
( )
1
4
4!
4
1! 4 1 !
C = =

farkl ekilde seilebilir.
2 Erkek 8in arasndan
( )
2
8
8!
28
2! 8 2 !
C = =

farkl ekilde seilebilir.

Buna gre iinde 1 kadn bulunan 4 x 28 = 112 farkl grup seilebilir.

2 K + 1 E: 2 Kadn 4 arasndan
( )
2
4
4!
6
2! 4 2 !
C = =

farkl ekilde seilebilir.
1 Erkek 8in arasndan
( )
1
8
8!
8
1! 8 1 !
C = =

farkl ekilde seilebilir.

Buna gre iinde 2 kadn bulunan 6 x 8 = 48 farkl grup seilebilir.

115
3 K : 3 Kadn 4 arasndan
( )
3
4
4!
4
3! 4 3 !
C = =

farkl ekilde seilebilir.

Dolaysyla, iinde en az 1 kadn bulunacak ekilde oluturulabilecek toplam grup says,
112 + 48 + 4 = 164 dir.











































116
5.2. Toplama Sembol ( )

sembol matematikte belirli bir kurala gre verilen ardk toplama ilemlerini ifade
etmek iin kullanlan bir semboldr. rnein
1 2
, , ,
n
a a a e olmak zere
1 2 n
a a a + + + toplam
1
n
k
k
a
=

olarak gsterilebilir.
1 2
1
n
k n
k
a a a a
=
= + + +

(5.1)


rnek 5-10 :
2 + 5 + 12 + 19 + ......... + 201 toplamn sembol ile yaznz.

Bu diziyi oluturan tam saylar arasnda grld gibi 7 fark vardr. Dolaysyla bu
dizinin genel terimi 7n 2 olarak yazlabilir.
n = 0 iin birinci terim 7 0 2 2 = , n = 1 iin ikinci terim 7 1 2 5 = bulunur.
201 2 203
7 2 201 29
7 7
n n
+
= = = = olacaktr.
Buna gre ( )
29
0
2 5 12 19 7 2
k
k
=
+ + + + =

olarak yazlr.


Matematikte ska kullanlan toplama ilemlerine ait formller aada verilmektedir.

( )
1
1
1 2 3
2
n
k
n n
k n
=
+
= + + + + =

(5.2)

( )
1
2 2 4 6 2 1
n
k
k n n n
=
= + + + + = +

(5.3)

( ) ( )
2
1
2 1 1 3 5 2 1
n
k
k n n
=
= + + + + =

(5.4)

( ) ( )
( )
1
3 1
3 2 1 4 7 3 2
2
n
k
n n
k n
=

= + + + + =

(5.5)

( ) ( )
2 2 2 2 2
1
1 2 1
1 2 3
6
n
k
n n n
k n
=
+ +
= + + + + =

(5.6)

( ) ( )
( )
2
2 2
2 2 2
1
4 1
2 1 1 3 5 2 1
3
n
k
n n
k n
=

= + + + + =

(5.7)


117
( )
2
3 3 3 3 3
1
1
1 2 3
2
n
k
n n
k n
=
( +
= + + + + =
(

(5.8)

1 2 3 1
1
1
1
1
n n
k n
k
r
r r r r r
r

=

= + + + + + =

(5.9)

( ) ( )
1
1 1 1 1 1
1 1 2 2 3 3 4 1 1
n
k
n
k k n n n
=
= + + + + =
+ + +

(5.10)

( ) ( ) ( ) ( )
1
1 2 1 2 3 2 3 4 3 4 5 1 2
n
k
k k k n n n
=
( + + = + + + + + +

( ) ( ) ( ) 1 2 3
4
n n n n + + +
= (5.11)

2 3
1
1 1 1 1 1 1
1
2 2 2 2 2 2
n
k n n
k =
= + + + + =

(5.12)

( ) ( ) ( )
( ) 1 1 1
2 3 3 3 2
1
1
1 1 2 3 1 1
2
n
k k n
k
n n
k k

=
+
= + + =

(5.13)

( )
1
! 1 1! 2 2! 3 3! ! 1 ! 1
n
k
k k n n n
=
= + + + + = +

(5.14)

( )
1
1
cos cos
2 2
sin sin sin2 sin3 sin
2sin
2
n
k
n
k n
u
u
u u u u u
u
=
(
| | | |
+
| | (
\ . \ .

= + + + + =
| |
|
\ .

(5.15)

( )
1
1
cos cos cos2 cos3 cos sin cos
2 2
n
k
n n
k n
u
u u u u u u
=
( + | | | |
= + + + + =
| | (
\ . \ .

(5.16)

0
!
n
x
n
x
e
n

=
=

(5.17)

0
1
1 1
p r
k p r
p r p r
k
e
e
e e



=
= =

(5.18)








118
sembolnn zellikleri :

Toplam indisinin isminin deitirilmesi toplamann sonucunu etkilemez
1 2 3
1 1
n n
k p n
k
a a a a a a
=
= = + + + +

(5.19)

n
k
k p
a
=

toplamnda (n p + 1) tane terim vardr. (5.20)

( ) ( ) 1
n
k p
c c c c c n p c c
=
= + + + + = + e

(5.21)

( ) ( )
1 0
. 1 .
n n
k k
c n c ve c n c c
= =
= = + e

(5.22)

( )
n n
k k
k p k p
c a c a c
= =
= e

(5.23)

( )
n n n
k k k k
k p k p k p
a b a b
= = =
=

(5.24)

( )
1
q n n
k k k
k p k p k q
a a a p q n
= = = +
= + < <

(5.25)

( ) ( ) ( )
n n m n n m
k k m k k m
k p k p m k p k p m
a a veya a a m n
+
+
= = = = +
= = e <

(5.26)

sembolnn deime zellii vardr.
n m m n
k k
j p i p i p j p
a a
= = = =
| | | |
=
| |
\ . \ .

(5.27)


rnek 5-11 :
20 30
1 0
4 6
k k
ve
= =

toplamlar katr ?

(5.21) zellii kullanlarak,
( ) ( )
20 30
1 0
4 20 1 1 4 20 4 80 6 30 0 1 6 31 6 186
k k
ve
= =
= + = = = + = =

elde edilir.






119
rnek 5-12 :
10
4
3
k =

toplamnda ka terim vardr ve bu toplamn deeri nedir ?

Bu toplamda (10 4 + 1) = 7 terim vardr ve bu toplam
10
4
3 7 3 21
k =
= =

dir.


rnek 5-13 :
6
3
1
5
k
k
=

toplam katr ?

(5.23) zellii ve (5.8) forml kullanlarak,
( )
2
6 6
3 3
1 1
6 6 1
5 5 5 2205
2
k k
k k
= =
+ (
= = =
(