KOMPANSATRLER

Tayfun KIZILTOPRAK 1964 Ylnda stanbul'da dodu. 1989 ylnda .T.. Makina Fakltesini bitirdi. lteks Pel A..'de letme Blmnde, Teta Yklenim Ltd. de, ksa sreli Al-kent antiyesinde grev ald. 1991 ylndan bu yana Politeknik Ltd. ti. Sat Blmnde grev yapmaktadr.

1. GENEL BLGLER
Kompansatrler boru hatlarnda iki amaca ynelik olarak kullanlmaktadrlar. 1. Genleme Paras 2. Titreim Absorberi

1.1. GENLEME PARALARI (METAL KOMPANSATRLER)

Kompansatrlerin genleme paras olarak ilevi, boru hatlarnn sl genleme sorunlarn zmektir. Kompansatrlerin yapsn oluturan ana eleman Paslanmaz CR-NI elik olan Ondlasyon ksmdr. Boru hattnn sl genlemesinden doacak gerilimler ondlasyon tarafndan yutularak kompanze edilir. Kompansatrlerin ondlasyon ksm hem sl genlemeleri kompanze edebilecek esneklikte hem de basn-scaklk ve akkan artlarna kar yeterli mukavemette dizayn edilmesi gerekmektedir. Ondlasyon malzemesinin et kalnl, hatve, ykseklik ve dier yapsal zellikleri; boru hattnn iletme artlarndaki basn, scaklk, genleme ve akkan zelliklerinin bir korelasyonu halinde dizayn edilir. Paslanmaz elikleri Mantenzitik, Ferritik ve Ostenitik olmak zere kma ayrabiliriz. Kompansatr uygulamalarnda Ondlasyon malzemesi olarak dierlerine gre stn vasflara sahip Ostenitik Paslanmaz elikler kullanlmaktadr. Bu eliklerin en byk zellikleri altka akma noktasnn ykselmesine sebep olan "Cold Working" zelliidir. Malzemenin elastik alma aralnn artmas sonucu yorulma ve hysetrisis kayplar ok azalr. Ostenitik Paslanmaz elikler yksek korozyon mukavetinin yannda, souk ekil verme ile kazanlm yksek mekanik mukavemet, yksek elastik limit ve kaynak ilemine uygunluk gibi stn zelliklere de sahiptirler. AISI 302, 304,304L,310,316,316 L, 321 malzemeler Ostenitik Paslanmaz elikler grubunda yer almakladr. % 17-25 aras Cr ve %8-20 aras Ni ihtiva ederler. Kompansatr ondlasyonlarnn imalatnda tm genel uygulamalar iin AISI 304 kalite malzeme kullanlmaktadr. Deniz suyu hatlar, baca gaz borular gibi korozyon olaslnn yksek olduu ortamlarda AISI 316 kalite; scakln 450 "C'n zerinde olduu boru devrelerinde ise AISI 321 kalite paslanmaz elik malzemeler kullanlr. Kompansatr hesaplarnda genel olarak Amerikan EJMA (Expanson Jonts Manufacturers Assoeialon) Standartlar esas alnmaktadr. Kompansatrn yapsn oluturan dier elemanlar ise tesisata irtibatn salayan blm (Flan veya Boaz ksm), kovan borusu (liner), koruma borusu, tie-rot (limit ubuk) gibi paralardan oluur.

1-2. KOMPANSATRLERN BALANTI EKLLER 1-2.1. Flanl Balant:

Mevcut boru hattnn flanl olmas durumunda montajnn iilik ve zaman asndan olduka kolay olan tipidir. tip mevcuttur.

1-2.2. Kaynakl Balant:

Kaynakl imalatn sorun yaratmayaca ve boru hattnn kaynakl olduu tesisatlarda ska kullanlr. Kart flan sorunu yaratmamalar, daha hafif olmalar ve maliyetlerininin daha dk olmas Flanl tipe gre avantaj tekil eder.

1-2.3. Dili Balant: Genel uygulama alan yksek katl binalarn kalorifer tesisat kolon hatlarnda boru bzlme ve genilemelerini alan normal ve dekoratif tip olmak zere iki tiptir. 1-3. KOMPANSATRLERN ALIMA BMLER
Boru hattnn zelliine ve kompanse edilecek hareketin eidine bal olarak genleme paralar ksmda incelenir.

1-3.1. Eksenel kompansatr:

Boru hatlarnn veya blmlerinin dz bir hat halinde uzand, lateral veya asal bir sapma yapmad hallerde kullanlr. Boru hattnn u noktalar ankorajlanr. Bylece dz bir hat halinde uzanr. Borudaki sl genlemeler, ondlasyonun boyunun uzayp ksalmasyla sl genleme gerilimleri meydana getirmeden kompanse edilir.

1-3.2. Yanal Kompansatr: Boru hatlarnn daha ok dik a yaratr ekilde yn deitirdii durumlarda kullanlr. Bu durumda boru hatt adeta dirsek yapm bir ekilde bir veya iki dzlemde yn deitirir. Bu kompansatrler Tie-rot (limit ubuk)'larla bal olup basn kuvvetlerini kompanse ettii iin, Eksenel Kompansatrlerin aksine kuvvetli ankoraj noktalarna ihtiya gstermeden sistem gerilimlerini alrlar.

1-3.3. Asal Kompansatrler: Boru hatlarnn asal deformasyonlarnda ve yanal kompansatrler gibi yn deitirilmelerinde kullanlr. Asal kompansatrlerde bir dzlemde harekete veya her ynde harekete izin verecek ekilde Mafsal Mekanizmalar vardr. Bu mafsallar kompansatre etki eden basn ama kuvvetlerini kompanse ederler ve ancak istenilen dzlemde asal harekele izin verirler. Asal kompansatrler ikili olarak kullanldnda Yanal kompansatrler gibi fonksiyon grrler.

1-4. GENLEME HESABI:

Asal ve Yanal kompansatrlerin dizayn ve seimi ok eitli olup boru devresine gre deikenlik gstermesi nedeni ile bu ksmda Eksenel kompansatrlerin seimi ile ilgili bir rnek verilecektir.

Metal Kompansatrlerin 30 mm ve 60 mm genlemeli olmak zere iki tipte seri imalat yaplmaktadr. Bulunan 53 mmlik genleme deeri gz nne alnarak toleransl olarak 60 mmlik kompansatr seilir.

1-5 MONTAJ VE DKKAT EDLMES GEREKEN HUSUSLAR

1-5.1. Boru hatt kompansatr adedine ve genleme miktarna uygun boru paracklarna blnr. Sabit noktalar ve klavuzlar belirlenir. ki sabit nokta arasna yalnz bir adet Eksenel Kompansatr konulmaldr. 1-5.2. Boru klavuzlar gerekli ekilde yerletirilmelidir. lk klavuz kompansatrden minimum 1 ve maksimum 4 boru ap uzaklkla; ikinci klavuz birinciden maksimum 14 boru ap uzaklkta olmaldr. Boru hattnn yk, sabit nokta ve klavuzlarla gvence altna alnmadan basn testi yaplmamaldr.

1-5.3. Montaj srasnda kompansatrn ondlasyon ksmna sert darbeler gelmemeli, kaynak ileri yaplacaksa kaynak kvlcmlarnn ondlasyon ksmna sramalar nlenmelidir. 1-5.4. Sabit flanl kompansatrlerin kart flanlara montaj srasnda civata deliklerini denk getirmek iin kompansatrn burulmas kesinlikle bir zm olmamaldr. 1-5.5. Laynerli (Koruyucu kovan) kompansatrlerin montajnda akkan ynne dikkat edilmelidir.(ek.9).

1-5.6.n-Germe (Pre-setting)

Kompansatrler boru hattna n-Germe verilerek balanmaldr. n-germe, Montaj scaklna (Ti) gre hesaplanr.

1-6. PERYODK MR:

Standart Kompansatrlerde dizayn mr 1000 tam periyod olarak alnr. Gerek hayatta maksimum scaklklara klmas, minimum scaklklara izolasyon ve ortam scaklklar nedeni ile hemen hemen hi inilememesi nedeni ile gerek genleme periyodu daha dk gerekleir.

ekil 10'daki grafikten gerek periyodik mr deeri bulunur.

rnek: 60 mm genlemeli bir kompansatr iletmeye alndktan sonra gerek iletme deerlerine gre T deerinin daha kk olduu grlm ve gerek genleme deeri 46 mm olarak saptanmtr. Buna gre

Grafikten periyodik mr 3300 periyod olarak bulunur. 1000 periyod mrl 60 mm genlemeli bu kompansatr, 46 mm genlemeli 3300 periyodu emniyetli olarak alabilecektir.

1-7. TESSAT KOMPANSATRLER

Son yllarda yksek bina uygulamalarnn artmasyla birlikte kalorifer borularnda scaklk farkndan doan genleme, bzlme, titreim ve grlt sorunlarnn giderilmesi gndeme gelmitir. 90/70 stma sistemlerinin kolon borularnda her katta 3 mm genleme olmaktadr. 7 kattan daha yksek binalarn tesisatlarnda genleme sorununa nlem alnmaldr. Bunun iin iki tip genleme paras retilmektedir. 1-7.1. Normal Tip Tesisat Kompansatrleri: Bu kompansatrlerin Ondlasyon ksm korumasz olup ular rakor balantldr. teki koruyucu kovan sistemi sayesinde basn kayb yaratmazlar.

1-7.2. Dekoratif Tip Tesisat Kompansatrleri: Bu kompansatrler d grn ile estetik olduundan kolon hatt ile uyumludur. Montaj ok basit ve ksa srede yaplr. stee bal olarak vidal veya kaynakl monte edilirler. Ondlasyon ksm korumal olup d etkilere kar zarar grmeyecek ekilde dizayn edilmitir. Koruyucu kovan sistemi sayesinde aka kar diren sz konusu deildir (ekil 12).

1.8. DITAN BASINLI KOMPANSATRLER

Dtan basnl kompansatrler yksek basn ve yksek genleme uygulamalarnda kullanlr. Bu artlar altndaki normal kompansatrler deformasyona (squirming) maruz kalrlar.

Dtan basn tatbikat ile ondlasyon kararsz durumundan kurtarlr, yani flambaja urayan baslan bir ubuk durumunda, ekmeye alan bir ubuk durumuna dnr.

1.de "Uzunluk ap" oran yksek bir ondlasyon grlmektedir. 2.de basn uygulamaya balanr. Belli bir deere gelince "squirming" denilen flambaj deformasyonu gzlenir. 3.de deforme olan ondlasyon dtan basn uygulayacamz bir dzenee balanr. 4.de tekrar basn uygulamaya balanr. Basn arttka ondlasyon dzelir ve eksenlenir. Patlama basncna kadar ondlasyonda herhangi bir deformasyon grlmez.

II.1. TTREM ALICILAR

(Kauuk kompasatrler) Kauuk kompansatrler esnek yaplarnn yannda iletme artlarna dayankl salam bir yapya sahip olmaldrlar. zel profil formlar kompansatrlere yksek "SES ve TTREM KESC" zellii kazandrmaktadr. Bu kompansatrler ayrca her ynde asal, yanal ve eksenel genleme alma kapasitesine sahiptir. Kauuk gvdenin dner flan dna olan knts doal bir conta vazifesi grmekte ve bu suretle ayrca bir contaya ihtiya duyulmamaktadr. Flan delikleri metrik di ekilmi olarak imal edilmilerdir. Uygun boydaki cvatalarla kauuk krk ksmna uzanan civata ba veya somun gibi metalik bir knt olmadan diler vastasyla emniyetli bir balant salanm olmakladr ekil (15).

baknz: 79

II-2. MONTAJ VE DKKAT EDLMES GEREKEN HUSUSLAR

Montajda sivri ulu aletler kullanlmal, kaynak yaplmas halinde kauuk ondlasyon ksmnn kaynak sramalarndan ve ssndan etkilenmemesi iin nlem alnmaldr. Sabit noktalar, kompansatr ama kuvvetlerine dayanabilecek mukavemette yaplmaldr. Kayar mesnetler, kompansatre ilave yk getirmeyecek ekilde yerletirilmelidir.

baknz: 80