T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LETME ANABLM DALI

SMLASYON YNTEM KULLANILARAK YAPILAN SATI TAHMNLERYLE SATI BTES HAZIRLANMASI

Yksek Lisans Tezi

Bar Kavcar

Tez Danman Yrd. Do. Dr Gven Saylgan

Ankara-2004

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LETME ANABLM DALI

SMLASYON YNTEM KULLANILARAK YAPILAN SATI TAHMNLERYLE SATI BTES HAZIRLANMASI

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman : Yrd.Do. Dr. Gven Saylgan

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... mzas ........................................ ........................................ ........................................ ......................................... ......................................... .........................................

Tez Snav Tarihi ..................................

NDEKLER JR VE ENSTT ONAYI NDEKLER TABLOLAR LSTES EKLLER LSTES GR BRNC BLM LETME BTELER VE SATI BTES 1.1. letme Bteleri 1.2. Ana letme Bteleri 1.3. Sat Btesi 1.3.1 letme Bte Sistemi erisinde Sat Btesinin Yeri 1.3.2. Sat Tahminleri 1.3.3. Sat Tahmin Yntemleri 1.3.3.1. Yargsal Yntemler 1.3.3.2. zel Amal Yntemler 1.3.3.3. statistiksel Yntemler 1.3.3.4. Birleik Yntemler 1.4. Sat Btesinin Hazrlanmas KNC BLM SMLASYON YNTEM 2.1. Kavramlar ve Terminoloji 2.2. Simlasyon Ynteminin Avantajlar ve Dezavantajlar 2.3. Simlasyon Yntemiyle Modelleme Sreci 2.4. Simlasyon Ynteminde Zaman lerletme 2.5. Rasgele Say retme 2.6. Monte Carlo Yntemi NC BLM SMLASYON YNTEM KULLANILARAK YAPILAN SATI TAHMNLERYLE SATI BTES HAZIRLANMASI 3.1. Mutlu Ak ve Malzemeleri Sanayi Anonim irketi Bilgileri 3.2. Simlasyon Uygulamas 3.3. Deerlendirme SONU 63 64 82 85 36 42 46 52 54 57 4 12 15 16 18 23 24 25 26 29 30 Sayfa ii iii v vi 1

ZET ABSTRACT EK KAYNAKLAR

88 89 90 91

TABLOLAR LSTES SAYFA Tablo 1.1. Prenses letmesi Sat Tahminleri Tablo 1.2. Prenses letmesi Sat Btesi Tablo 2.1. letmelerce Simlasyon Ynteminin Kullanld Alanlar Tablo 2.2 Kralie letmesi Sipari Saylar ve Olaslklar Tablo 2.3. Kralie letmesi in Birikimli Olaslklar Tablo 2.4. Kralie letmesi in Rasgele Say Aralklar Tablo 3.1. 1997-2002 yllar Arasnda mutlu Ak Sat Miktarlar Tablo 3.2. Mutlu Ak Satlarnn Dnemler tibariyle Dalm Tablo 3.3. Mutlu Ak Satlarnn Haftalar tibariyle Dalm Tablo 3.4. Mutlu Ak Birinci Dnem Sat Miktarlar Tablo 3.5. Mutlu Ak Birinci Dnem Sat Miktar Aralklar Tablo 3.6. Birinci Dnem Sat Miktar ve Gerekleme Saylar Tablo 3.7. Birinci Dnem Rasgele Say Aralklar Tablo 3.8. Birinci Dnem Sat Tahmin Rakamlar Tablo 3.9. Mutlu Ak kinci Dnem Sat Miktarlar Tablo 3.10. Mutlu Ak kinci Dnem Sat Miktar Aralklar Tablo 3.11. kinci Dnem Rasgele Say Aralklar Tablo 3.12. kinci Dnem Sat Tahmin Rakamlar Tablo 3.13. nc ve Drdnc Dnem Sat Tahmin Rakamlar Tablo 3.14. Mutlu Ak 2003 Sat Btesi 34 34 36 60 61 61 68 69 69 71 72 74 75 76 77 77 78 79 80 82

EKLLER LSTES SAYFA ekil 1.1. Bte Sistemi ekil 1.2. Tahmin, Planlama ve Karar Verme Arasndaki likiler ekil 1.3. Sat Btesi Hazrlama Sreci ekil 2.1. Modellerin Snflandrlmas ekil 2.2. Analitik Yaklam-Simlasyon Yaklam likileri ekil 2.3. Simlasyonun Aamalar ekil 2.4. Monte Carlo Simlasyonu 17 19 31 38 39 48 59

GR

Gerek bireysel olarak insanlarn gerekse insanlar tarafndan oluturulmu organizasyonlarn, varlklarn srdrebilmeleri iin gereksinimlerini karlayabilmeleri gereklidir. Bu gereksinimleri karlayabilmeye ynelik bir davran

sergilendiinde, kaynaklarn snrl olmas problemi ortaya kar. Dolaysyla snrl kaynaklarla, snrsz gereksinimlerin karlanabilmesi iin en aklc ekilde davranlmas, kaynaklarn optimal olarak kullanlmas gerekir. Optimal kaynak kullanmnn salanabilmesi iin karmza kan kavram ise planlamadr.

Planlama, gelecekte atlacak admlar imdiden belirleyen bir sretir. yi bir planlamann yaplabilmesi iin gelecekte ortaya kmas olas olaylardan en azndan bir ksmnn tahmin edilebilmesi, bu sayede de belirsizliklerin azaltlmas gerekmektedir. Bunun baarlabilmesi iin de iyi bir tahmin sistemi oluturulmal ve iletilmelidir. Bir iletme ile ilgili tahminler hesaplanm ve kontrol edilmi verilere dayanr. Yaplm olan tahminlerin nda da iletmenin gelecek dnemlerle ilgili faaliyetlerine ilikin ynetim planlarndan oluan iletme btesi hazrlanr. Bir iletme btesi, iletme amalarnn gerekletirilebilmesi iin gerekli olan kaynaklar, bu kaynaklarn nasl salanacan ve nerelere harcanacan gsterir.

Ana iletme bteleri tarafndan oluturan bir bte sisteminin temelini, istisnalar olmakla birlikte, sat btesi oluturur. Sat btesi, bir iletmenin gelecek faaliyet dnemine ilikin satlarn miktar ve tutar olarak dzenleyen sat plandr. Gelecek dnem sat miktarnn tahmin edilmesi iyi bir sat btesi

dolaysyla da iyi bir bte sistemi iin byk neme sahiptir. nk sat btesi, sat tahminlerinin; iletme btesi ise sat btesinin temelinde kurulmaktadr.

Sat tahminleri iin kullanlabilecek birok yntem vardr. Bu yntemlerden bazlar tamamyla yarglara, bazlar ise matematiksel ilikilere dayanmaktadr. Her iletme iin optimal sonucu verecek tek bir yntem yoktur; iletmenin zelliklerine, koullara, sahip olunan verilere gre en uygun yntem deiebilmektedir.

Gerek sistemler ok karmak olabildiinden, tahmin yapma srecinde modeller kullanlabilir. Model, gerek dnyadaki bir sistemin belirli varsaymlar altnda temsilidir. Ancak unutulmamas gereken nemli nokta; bir modelin genellikle gerek sistemi tam olarak ifade edemeyeceidir. nk bir model, modeli kuran kiinin sistemi nasl grdne ve anladna bal olarak kurulur. Model kurulmasnda bir ara olan istatistik, zellikle sistemde bir rasgelelik sz konusuysa byk nem tamaktadr. Rasgele olay, belirli koullarda ortaya kabilen yada ortaya kmas mmkn olmayan olaydr. Rasgelelik sz konusu olduunda ise simlasyon yntemi modelin kurulabilmesini salayacaktr.

Simlasyon; bir sistemin davrann inceleme, tanmlama, sistemdeki deimelerin etkilerini belirleme ve bylece gelecekteki davranlarn tahmin etme amac tayan bir yntemdir. Simlasyona analitik bir zm bulunmadnda da bavurulabilir ve simlasyon optimal sonu yerine, tanmlayc sonular zerine odaklanr. Optimal sonucu hedeflememesi , simlasyonun en belirgin zelliklerinden birisidir.

Simlasyon yntemi kullanlarak yaplan sat tahminleriyle sat btesi hazrlanmas adl bu almada, en uygun sat tahmin yntemi iletmeden iletmeye deitii ayrca simlasyon yntemi optimal sonucu hedeflemedii iin elde edilecek olan sat tahmin rakamlarnn optimal olmas kaygs tanmayacaktr. Bu dorultuda da rasgele saylarn geerlilik testleri gzard edilecektir. almann amac, sat btesinin temelini oluturan sat tahminlerinin, simlasyon yntemi kullanlarak nasl yaplacan ve elde edilecek tahminlerle sat btesinin nasl hazrlanacan incelemektir.

Bu genel erevede almamz blmden olumutur. Birinci blmde iletme bteleri, sat btesi kavramlar aklandktan sonra sat tahmin yntemleri incelenecek ve sat btesinin nasl hazrland gsterilecektir.

kinci blmde simlasyon yntemi incelenecek bu dorultuda simlasyon yntemiyle modelleme sreci, simlasyon ynteminde zaman ilerletme ve rasgele say retme kavramlar aklanacaktr.

nc blmde Mutlu Ak ve Malzemeleri Sanayi Anonim irketinin 2003 yl sat btesi, simlasyon yntemi kullanlarak yaplan sat tahminleriyle hazrlanacak ve elde edilen sonular deerlendirilecektir.

I. BLM: LETME BTELER VE SATI BTES

1.1.letme Bteleri

Klasik

pazarlama

anlaynn

yerini

modern

pazarlama

anlayna

brakmasyla beraber iletmeler, tketicilerin ihtiya ve isteklerini de gz nne alarak mal ve hizmet retip, satmaya balamlardr. Buna ek olarak, birbirlerine paralel ekilde teknolojinin, uluslararas ticaret imkanlarnn ve rekabetin de artmasyla iletmelerin kar karya olduklar belirsizlikler ve karmaklk artmtr. Byle bir ortamda faaliyetlerine devam edebilmeleri iin iletmelerin admlarn ok dikkatli bir ekilde atmalar dolaysyla da geleceklerini iyi bir ekilde planlamalar gerekmektedir.

Ne yaplacana nceden karar verme, bir iletmenin gelecekteki i yapma tarzn etkileyen sre, rasyonel kararlar almay salayan bir sosyal sre gibi tanmlarla ifade edilebilen plan, amalarn ve bu amalara ulamak iin programlarn, politikalarn, usullerin seilmesi ve bu seenekler arasndan bir tercihin yaplmasn ngren karar verme srecidir 1.

Belirsizliin yannda snrl kaynaklarla, snrsz ihtiyalara cevap vermeye alan iletme ynetiminin planlama, koordinasyon, rgtleme, harekete geirme ve kontrol fonksiyonlarn en iyi biimde srdrebilmesi gerekmektedir ki burada en etkili ynetim arac olarak iletme bteleri karmza kmaktadr.
Bte Uygulamas ve Denetimi Semineri, Anadolu niversitesi Yaynlar No:52, Eskiehir, 10-11 Haziran 1983, s.18.
1

10

letme btesi, iletmenin yukar seviyedeki ynetimi tarafndan gelecek faaliyet dnemi iin saptanan politikalarn, planlarn, amalarn ve hedeflerin resmi ve saysal ifadesidir. Dier bir deyile iletme btesi, bir iletmenin gelecek dnemle ilgili faaliyetlerine ilikin resmi ynetim planlarndan oluur. Bu planlar, iletme btesinde, iletmenin tm ve blmleri veya fonksiyonlar itibariyle ayrntl bir biimde yer alrlar 2. Bir baka tanma gre; bte, iletmenin belirlenmi olan hedeflere ulamas iin gerekli olan faaliyetlerin gerekletirilebilmesi amacyla gereksinim duyulan kaynaklarn nasl salanacann ve bu kaynaklarn nerelere ve ne ekilde harcanacann planlanmasdr 3. zellikle ekonomik gelgitlerin yaand bir ortamda bte, iletmelerin ynlerini belirleyebilecekleri bir klavuzdur; iletmenin grmedii ve karanlkta kalan pek ok noktay akla

kavuturmaktadr 4.

Tarihi geliim itibariyle bteleme, nceleri giderleri kontrol altnda tutmak, snrlamak amacyla kullanlan bir ara iken; gnmzde bteleme, yneticilerin elinde iletme kaynaklarnn en verimli, en karl ekilde kullanlmasn salamaya ynelik bir aratr. Gerekten bteleme ile gdlen ama, iletme faaliyetlerinin en iyi ekilde ynetilmesi, yaplmas gerekli olan ilerin en etkin biimde gerekletirilmesidir 5.

Her sistemin olduu gibi iletme bte sisteminin de temel prensipleri vardr. Bu temel prensiplerin says ve neler olduu konusunda gr birlii olmamakla

2 3

Yksel,Ko, Yalkn, Ynetim Arac Olarak letme Bteleri, Ankara, 1977, s.7. Seluk, Uslu, Maliyet Muhasebesi, Ankara, 1991, s.309. 4 Tamer, Aksoy, Denetim, Ankara, 2002, s.456. 5 ztin, Akg, Finansal Ynetim, 7. Bask, stanbul, 1998, s.165.

11

birlikte bu prensipler; ynetim destei prensibi, rgt prensibi, katlma prensibi, sorumluluk muhasebesi prensibi, gerekilik prensibi ve esneklik prensibi eklinde sralanabilir.

Ynetim destei prensibine gre; bte yneticilere yardm eder ama btenin de yardma ihtiyac vardr. Her kademedeki ynetici, bteyi btn ynleriyle anlamal ve desteklemelidir. Ynetimin destei iyi bir bte iin kritik bir rol oynar 6. Eer bte hazrlama almalar srasnda iletme ynetiminin kendilerine yeterli destei verdiine inanrlarsa alanlarn, iletmeye olan ballklarnn artmas olasdr 7. Bu sayede bte, sadece planlama ve kontrol arac olarak kalmamakta ayn zamanda alanlarn motivasyonunu arttrc bir ara olarak da kullanlabilmektedir.

rgt prensibi; iletme ierisinde yetki ve sorumluluklarn ak ve dengeli, iletme amalarna uygun olacak ekilde datlmasn ve btenin bu temel zerine kurulmasn ifade eder. Yetki ve sorumluluklar aka belirlenmemi, kendilerinden beklenen grevlerin ne olduunu bilmeyen alanlarn grevlerinde baarl olmalar beklenemez.

Katlma prensibi, btenin tm ynetim seviyelerinin katlm ve ibirliiyle hazrlanmasn ifade eder. Bu gerekletirilebildii takdirde artan bilgi ak

Charles, T. Horngren, George, Foster, Srikant, M., Datar, Cost Accounting, 9th Edition, New Jersey, 1997, s.178. 7 H. Nouri, R. J. Parker, The Relationship Between Budget Participation and Job Performance Accounting, Organizations and Society, 1998, Vol. 23, No 5/6, s.470.

12

sayesinde iletme ii bilgilere en st seviyede ulalabilir, st ynetim ve daha alt seviyedeki yneticiler arasnda srekli bir etkileim kurulur ve ibirlii artar.

Srekli etkileimi salayabilecek ekilde oluturulduunda bte sistemi, organizasyonel renmeyi kolaylatran bir veritaban olmaktadr 8.

Sorumluluk muhasebesi prensibine gre; ynetimin planlama ve kontrol faaliyetlerini iyi bir ekilde yerine getirebilmesi iin iletmenin muhasebe sisteminin, planlama ve kontrol gereksinimlerini giderebilecek zellikleri tamas gerekir. Bu zelliklere sahip olan muhasebe sorumluluk muhasebesidir.

Sorumluluk muhasebesi, iletmenin blm yada alt blmlerinde sorumluluk yklenen yneticilerin, blmsel dzeyde faaliyet ve baarlarnn llebilmesini salamak iin, muhasebe sisteminin tm kayt dzeni ile birlikte, iletmenin rgt yaps ve sorumluluk temeline gre dzenlenmesi eklinde tanmlanabilir. Sorumluluk muhasebesine gereksinim duyulmasnn nedenleri ise iletme

faaliyetlerinin artan karmakl, ynetimde yetki ve sorumluluk devrinin genilemesi, verimliliin arttrlmasnda ve rekabet durumunda maliyet kontrolnn nemi, baarl ynetimde planlama ve denetim ilevlerinin neminin anlalmas eklinde sralanabilir 9.

Margaret, A., Abernethy, Peter, Brownell, The Role of Budgets in Organizations Facing Strategic Change Accounting, Organizations and Society, 1999, Vol.24, s.191. 9 Trker, Susmu, letme Karllnn Denetiminde Sat Btesinin Yeri ve nemi, http://bornova.ege.edu.tr/~turkers/sales.html, 18.01.2004.

13

Gerekilik prensibine gre; belirlenen amalara ulalmas ok kolay yada ok zor olmamal, amalar belirlenirken gerekilikten uzaklalmamaldr. nk ulalmas kolay amalar saptanmas, olmad halde iletmeyi baarl

gsterebilecek, ulalamayacak amalarn saptanmas ise

baarl olunmasna

ramen iletmeyi baarsz gsterebilecektir ki bu da alanlarn zerinde olumsuz etkiler yapabilecektir.

Bte hedeflerinin yksek yada dk tutulmasnn davransal etkilerinin temel nedeni bu hedeflerin i baarsn lmede bir kriter olarak kullanlmalar dolaysyla dl-ceza sisteminin bir paras olarak grlmeleridir 10. Btenin hazrlanmasnda sadece, doru olaylarn ve bilgilerin kullanlmas da yeterli deildir; btn olaylar ve bilgiler dikkate alnmal ve sistemli bir ekilde kullanlmaldr 11.

Esneklik prensibi; btenin, gelecekte meydana gelebilecek deiiklikler nedeniyle, gerektii zaman deien koullara uyum salayabilecek ekilde hazrlanmasn ifade eder. Bte hazrl srasnda yaplm olan varsaymlarn deien koullar nedeniyle geerliliklerini kaybedebilecekleri unutulmamal ve bu varsaymlar gerektiinde dzeltilebilmelidir.

Tahminlerdeki belirsizlik derecesi ve tahminlerin dayand varsaymlar kavranmadan plan ve btelere gz kapal bir ekilde sk skya ballk,

Sinan, Bozok, Planlama ve Kontrol Sistemlerinin Davransal Boyutlar, Eskiehir, 1983, s.7273. 11 lhan, Cemalclar, letme Bteleri, stanbul, 1965, s.25.

10

14

beklenilenin tam tersi sonulara gtrebilir. Bu nedenle btelerin esnek ekilde hazrlanmalar ve deien artlara gre gzden geirilmeleri uygun olacaktr 12.

Yukarda bahsedilen prensipleri olan bteler ve bteleme sreci, ynetimin btn ynleriyle yakndan ilikilidir. Faaliyetlerin bir planlamas olmasna ek olarak bte; kaynaklarn dalmnda, darboazlarn belirlenmesinde, koordinasyonda, motivasyonda, performans deerlendirmesinde nemli bir rol oynar 13.

letme yneticilerinin sahip olduu nemli bir ynetim arac olan btelerin zellikleri u ekilde sralanabilir 14:

letme btesi basit bir ngr olmayp, belirli bir zaman sresi iin gelecekteki uralarn nceden hazrlanm plandr.

Planlama ve uygulamada gerekleen sonular ile ngrlen sonularn karlatrlp llmesinde kullanlan bir l aracdr. letmelerin, iletme blmlerinin ve iletmedeki grevlilerin gerek baarlarn lmek iin bir standarttr.

letme btesi uyguland alanda iletmenin politikasn belirtir.

letme btesinin bir deere sahip olabilmesi iin deimez olmas gerekirse de, deitirilmez bir ara deildir. Periyodik olarak incelenir,
12 13

Metin, R., Trko, Finansal Ynetim, 2. Basm, stanbul, 2002, s.226. Edward, J.Blocher, Kung, H. Chen, Thomas, W. Lin, Cost Management, Boston, 1999, s.283. 14 A., Sait, Sevgener, Rstem, Hacrstemolu, Ynetim Muhasebesi, 7. Bask, stanbul, 2000, s.276.

15

gzden geirilir ve deien ekonomik hedeflere gre planlarda dzeltme yaplabilir.

Yukarda belirtilen zelliklere sahip btenin iletmeye salad yararlar da u ekilde sralanabilir:

Bte iletme yneticilerini sistemli bir ekilde karar almaya ynlendirir. Bteleme sayesinde, yneticiler karar vermeden nce mevcut durumu, gelecekte olabilecek gelimeleri inceler ve karar alternatifleri arasndan en iyisini semeye alrlar. Bylelikle olaylara daha geni bir adan bakabilirler.

Bte, iletmenin amalarnn rakamlar araclyla somut bir ekilde grlmesini salar. Amalarn somut bir ekilde grlmesiyle de iletme alanlar ve iletme ile ilgili kiiler, iletmenin gelecekteki durumu hakknda gr sahibi olabilirler.

yi bir bte sistemi, iletme amalarnn ak bir ekilde belirlenmesi ve btn alanlara iletilmesini gerektirdiinden, iletme ii belirsizlik ve iletiimsizlik azalr. letme ii belirsizlik ve iletiimsizliin azalmasyla da iletme verimliliinde art salanabilir.

16

Gerektiinde btede dzeltmelerin yaplabilmesi iin, genel ekonomik ve endstriyel gelimelerin dzenli bir ekilde takip edilmesi bir zorunluluktur. Bu sayede iletme, nndeki frsat ve tehlikeleri zamannda fark edebilir, frsatlar deerlendirip, tehlikelere kar nlemlerini alabilir.

Bte hazrlama sreci, iletme ii genel katlm gerektirdiinden ortak bir anlay oluturulur ve iletme amalar dorultusunda birlikte hareket edilir.

Bte yardmyla iletme faaliyetlerindeki baar veya baarszlk, sahip olunan kaynaklarn kullanm etkinlii saptanabilir. Dolaysyla bte nemli bir kontrol ve performans deerlendirme aracdr.

Kontrol ve performans deerlendirmenin yannda bte, bir diyalog, renme ve gr yaratma arac olarak de kullanlabilir 15. Katlmn saland bir bte hazrlama sreci sayesinde, alanlar bilmedikleri konular hakknda bilgi edinebilir ve birbirlerinin grlerini gelitirerek yeni grler retebilirler.

Gelecekteki olas problemlerin belirlenmesiyle bte, iletmeye bu problemlere kar hazrlanabilmek iin ek bir zaman salar ve bu ek zamanda alnacak nlemler sayesinde problem ortaya ktnda

karlalabilecek zararlar en az seviyeye indirilebilir.

15

Abernethy, Brownell, 1999, s.191.

17

Bu

yararlarnn

yannda

iletme

btelerinin

snrlar

olduu

da

unutulmamaldr. Bu snrlardan bazlar unlardr:

Kusursuz olarak hazrlanm olsa bile bir bte ynetimin yerini alamaz. yi bir ynetim olmakszn, iyi bir bte uygulamasndan sz edilemez. Bte ynetime yardmc bir aratr ve hazrlandktan sonra sorumlularn bteye uygun ekilde almalar gerekir.

Btelerin hazrlama srecinde yaplm olan ve btenin temelini oluturan tahminlerin yanl yaplmas, varsaymlarn yanl kurulmas; bte ile elde edilecek sonularn doruluunu olumsuz ynde etkileyeceinden, btenin faydasn azaltr ve iletmenin yanl kararlar almasna neden olabilir.

Bteler ksa zamanda hazrlanamadklarndan ve iyi bir bte youn bir alma gerektirdiinden, bte hazrlama srecine katlanlar asli grevlerini ihmal edebilirler.

letme btelerin zellikleri, yararlar ve snrlar belirlendikten sonra sat btesinin nemini daha iyi anlayabilmek iin ana iletme btelerini ksaca aklamak yararl olacaktr.

18

1.2.Ana letme Bteleri

Bir iletmenin verimli bir ekilde ynetilebilmesi iin gerekli olan bte sistemini oluturan ana iletme bteleri aadaki gibi sralanabilir:

Sat btesi, retim btesi, Direkt malzeme btesi, Satnalma btesi, Direkt iilik btesi, Genel retim giderleri btesi, Stok btesi, Sat giderleri btesi, Genel ynetim giderleri btesi, Gelir tablosu btesi, Yatrm btesi, Nakit btesi, Bilano btesi.

Bu ana bteler bir btn olarak dnlmeli ve her biri titiz bir alma sonucu hazrlanmaldr. nk bu btelerden birinin sonucu dieri iin balang olmakta ve herhangi bir btede yaplacak bir hata dierlerini de zincirleme olarak olumsuz ynde etkileyebilmektedir.

19

letme btesi hazrlanrken, ilk bte nerisinin verilmesi aamasnda baz isel ve dsal faktrler, bte blm tarafndan deerlendirilir. Bu faktrler aadaki gibi sralanabilir 16:

sel faktrler

Ekipman ve birimlerin yarallk derecesindeki deiiklikler,

Yeni retim srelerinin kabul,

rn karmas veya dizaynndaki deiiklikler,

Yeni rnlerin pazara sunumu,

letmenin beklentilerindeki deiiklikler.

Dsal faktrler;

Emek piyasasndaki deiiklikler,

Hammaddelerin bulunabilirlii ve fiyatlar,

Gelecek dnemler iin endstrinin grnm,

16

Blocher, Chen, Lin, 1999, s.289.

20

Rakiplerin faaliyetleri.

letme bte sistemini oluturan ana iletme bteleri ve bte hazrlama srecinde dikkat edilmesi gereken faktrler belirlendikten sonra, iletme bte sistemi ierisinde byk bir neme sahip olan sat btesine geilebilir.

1.3.Sat Btesi

Bir iletmenin gelecek faaliyet dnemine ilikin satlarn; mamullere, rgtsel sorumluluklara ve zaman dnemlerine gre gsteren, iletme ama ve stratejilerine uygun biimde miktar ve tutar olarak dzenlenen ve yetkili organlar tarafndan onaylanan sat planlarna sat btesi denir 17.

Sat btesi sayesinde iletme iindeki birimler hedeflenen sat hacmini ve bu hacmi tutturabilmek iin kullanlacak yntemleri somut bir ekilde

grebileceklerdir. Bu sayede alanlar, planlanan faaliyetler ierisinden kendi zerlerine den grevleri belirleyebilecek ve amalara uygun ekilde grevlerini yrtebileceklerdir.

Sat btesinin amac, sadece gelecekteki gerek satlarn ne kadar olacan hesaplamak veya tahmin etmek deildir, nceden aka belirlenmi amalara ulaacak hatta geecek ekilde almalarn nasl yneltileceini gstermektir 18.
17 18

Aksoy, 2002, s.470. Cemalclar, 1965, s.47.

21

1.3.1. letme Bte Sistemi erisinde Sat Btesinin Yeri

Bir iletmede genel olarak hazrlanan ilk bte sat btesidir. Sat btesinin, bte sisteminde balang noktasn oluturmas, gnmzde pazarlama faaliyetle- rinin neminin giderek artmasnn sonucudur. Gnmz iletme faaliyetlerinde, rekabet koullar iletmelerin en nemli blmnn pazarlama blm olmasn gerektirmektedir. Dier koullar sabit iken iletmeler iin en nemli problem retilen mal ve hizmetlerin tketicilere pazarlanmasdr. Mal ve hizmetlerin tketicilere pazarlanmasnda nemli olan nokta sadece mal ve hizmetlerin satlmas deil ayn zamanda tketici tatmininin de salanmasdr.

Sat btesinin, iletmenin planlama faaliyetlerinin balang noktas olduu fikri genel kabul grmekle birlikte baz durumlarda sat btesi bu niteliini kaybeder. Bu durum, sz konusu iletmede, retim kapasitesi, finansman gc, personel ve hammadde tedariki ile ilgili snrlamalarn mevcut olduu koullarda ortaya kar. Bu iletmelerin faaliyet planlamasnda retim btesini veya nakit btesini balang noktas kabul etmek zorunlu olmaktadr 19.

Balang noktas olarak sat btesinin alnmas durumunda iletmenin bte sistemi ve bteler arasndaki ilikiler ekil 1.1de 20 gsterilmitir.

19 20

Yalkn, 1977, s.88. Kamil, Bykmirza, Maliyet ve Ynetim Muhasebesi, 8. Bask, Ankara, 2000, s.643.

22

Bte Rehberi Sat Tahminleri Dnemba ve Dnemsonu mamul Stoklar Planlanm retim lk Madde Gereksinimi Dnemba ve Dnemsonu lk Madde Stoklar gc Gereksinimi Genel retim Giderleri Gereksinimi Satlan Mallarn Maliyeti ARGE, Pazarlama ve Genel Ynetim Giderleri Tahminleri Sat Btesi retim Btesi lk Madde Alm Btesi Direkt lk Madde ve Malzeme Giderleri Btesi Direkt ilik Giderleri Btesi Genel retim Giderleri Btesi Satlarn Maliyeti Btesi Faaliyet Giderleri Btesi Dier Olaan ve Olaand Gelir ve Gider Bteleri

Dier Gelir ve Gider Tahminleri Sermaye Btesi Nakit Aklar Nakit A veya Fazlas Dengelenmi Nakit Aklar

Dnemsel Yatrm Harcamalar Btesi

Borlanma ve Finansman Giderleri Btesi Proforma Gelir-Gider Tablosu Nakit Btesi

Proforma Bilano ekil 1.1: Bte Sistemi

ekil 1.1den de grlebilecei gibi iletme bte sisteminin temelini nasl sat btesi oluturuyorsa sat btesinin temelini de yaplan sat tahminleri oluturur. Daha sonra ayr bir balk altnda inceleyeceimiz sat tahmin yntemleri kullanlarak elde edilen sat tahmin rakamlar sonucunda sat btesi hazrlanr. 23

Bte sisteminin baarl bir ekilde oluturulmas ve yrtlmesi byk lde elde sat tahmin rakamlarnn doruluuna baldr. Dolaysyla sat btesi

hazrlamadan nce sat tahmini kavramn incelemek yararl olacaktr.

1.3.2. Sat Tahminleri

Sat tahminlerinin bir iletme iin nemi ounlukla vurgulanr ve bu nem, sat tahmini olmadnda ne olabileceinin belirlenmesiyle en iyi ekilde ifade edilebilir. Sat tahmini olmadnda, ksa dnemde deiimlere verilecek tepkiler gecikir, yetersiz hizmet, sipari kayplar, verimsiz kullanlan retim kaynaklar sz konusu olur. Uzun dnemde ise finansman ve pazarlama kararlar, kaynaklarn kt datmna neden olabilecek dolaysyla da iletmenin varl bile

sorgulanabilecektir 21.

Sat planlamas ve tahmini genellikle kartrlr. likili kavramlar olmasna karn, ak ekilde farkl amalar vardr. Tahmin, plan deildir; bir yada daha ok varsayma dayanan ve belirli konular hakknda gelecein deerlendirilmesine ilikin bir kavramdr. Tahmin, sat plannn gelitirilmesi iin kullanlan girdilerden sadece biri olarak grlmelidir. Bir sat plan; tahmini, fiyatlar, sat abalar, retim ve finansman gibi birbiriyle ilikili kalemler hakkndaki ynetim kararlarn birletiren bir kavramdr 22.

Heidi, Winklhofer, Adamantios, Diamantopoulos, A Model of Export Sales Forecasting Behavior and Performance, International Journal of Forecasting, 2003, Vol.19, s.271. 22 Glenn, .A. Welsch, Ronald, W. Hilton, Paul, N. Gordon, Budgeting:Profit Planning and Control, 5th Edition, New Jersey, 1988, s.172.

21

24

Ynetim asndan tahmin yapma, planlama ve karar verme ekil 1.2deki 23 gibi gsterilebilir:

Ynetimin stekleri

Mevcut Kaynaklar

Amalar, Hedefler, Stratejiler ve Kararlar

Tahmin

Planlama

Kaynak Kullanmlar

Kstlar Uygulama ve Denetleme Politikalar

ekil 1.2: Tahmin, Planlama ve Karar Verme Arasndaki likileri

Yukardaki eklin ana fikri, evresel faktrlerin tahmininin genellikle planlamadan nce geldii, ancak iletme ii tahmin ve karar verme srecinde planlama ilevlerini izlediidir. Bununla birlikte tahmin, planlama ve karar verme sreci kendi aralarnda birden fazla karlkl etkileim iine girebilirler 24.

Sat planlamas ve tahmini arasndaki fark akladktan sonra sat tahminleri ve talep tahminleri arasndaki fark da belirlemek yararl olacaktr. Sat miktarna ilikin rakamlar, belirli bir dnem ierisindeki pazara sunulan rnden ne
Nuri, alk, Pazarlama Ynetiminde Sat Tahmin Srecine Btnleik Bir Yaklam, Eskiehir, 1992, s.8. 24 Ibid, s.8.
23

25

kadar satldn gsterir. Oysa talep tahminleri; stoklara, retime ve datma ilikin kstlar gz nne almadan tketicilerin, iletmenin pazara sunduu rne olacak olan taleplerinin miktarn belirler.

Sat tahminleri pasif bir olgudur. Sat btesi ise iletmenin sat hedeflerini ortaya koyar ve dinamik bir zellik tar. Nitekim, yaplan tahminler, iletmenin gelecek yl satlarnda bu yla kyasla bir art olmayaca eklinde sonulansa bile yneticiler sat btelerinde nemli bir art planlayabilirler. Bu durum bize yneticilerin sat kadrosunu glendirmek, reklamlar arttrmak, rn dizaynlarnda deiiklik yapmak gibi konularda tad niyetleri gsterir 25.

Sat tahminleri sonucu elde edilecek rakamlarn doruluu, bteleri dorudan etkileyeceinden tahmin sreci byk nem tar. Bu sreteki aamalar aadaki gibi sralanabilir 26:

Tahminin neden ve ne iin yaplacana, nelere gereksinim duyulacana karar verilir. Bu sayede gerek duyulan detay miktar belirlenir (letme bteleri hazrlanrken tahmin yapma ve plan hazrlama aamalarnda inilecek ayrnt derecesi byk nem tar. Tahminlerin ok ayrntl bir ekilde yaplmas bteleme srecinin olas darboazlar ve problemleri belirleme gcn arttrr. Ancak dier yandan binlerce rn reten

Cudi,T., Grsoy, Ynetim ve Maliyet Muhasebesi, 2. Bask, stanbul, 1999, s.615. Jae, K. Shim, Joel, G. Siegel, Handbook of Financial Analysis, Forecasting&Modeling, New Jersey, 1988, s.245-246.
26

25

26

iletmelerde her bir birim iin ayrntl tahminlerin yaplmas ok pahaldr ve hesaplamalar zordur 27.).

Bir tahmin yntemi seilir

Bilgi toplanr, yaplacak varsaymlar saptanr ve bir tahmin gelitirilir.

Tahminin doruluk derecesinin belirlenebilmesi amacyla bir deerlendirme sistemi gelitirilir. Eer tahmine ilikin bir olumsuzluk varsa ilk adma geri dnlr.

Bir tahmin gelitirebilmek iin gerekli aamalar yukardaki gibi belirledikten sonra sat tahmini yaparken dikkate alnmas gereken faktrleri de aadaki gibi sralayabiliriz:

letmenin mevcut sat hacmi ve gemi yllara ilikin sat trendleri,

Genel ekonomik ve endstriyel koullar,

letmenin fiyatlandrma ve kredili sat politikalar,

Rakiplerin faaliyetleri ve planlar,

27

Anthony, A. Atkinson, ve dierleri, Management Accounting, 2nd Edition, New Jersey, 1997, s.417.

27

letmenin uygulad, uygulayaca reklam ve promosyon faaliyetleri.

letme btelerinin snrlar olduu gibi, sat btesinin hazrlanabilmesi iin hayati neme sahip sat tahminlerini de snrlayc faktrler vardr. Sat tahminlerini snrlayc faktrleri syle sralayabiliriz 28:

Taleple ilgili yanl varsaymlar,

Pazar trendlerinin belirlenmesindeki baarszlk,

Rakiplerin planlarnn tahmin edilmesindeki zorluk,

Tam dorulukla sat tahminleri yapmaya kalkmak,

Ksa ve uzun vadeli tahminleri birletirmedeki baarszlk,

Tahminde nyarg,

Tahmin inandrclnn ve etkisinin azalmas,

Sat tahminlerinin salam bir temele oturtulamamas.

28

alk, 1992, s.100.

28

Sat tahminlerini yapmadan nce verilmesi gereken en nemli karar, sat tahmini srecinde hangi sat tahmin ynteminin veya yntemlerinin kullanlacadr. Bu almada simlasyon yntemi kullanlaca iin dier sat tahmin yntemlerinin ayrntlarna girilmeyecek sadece bu yntemleri tanmlamakla yetinilecektir.

1.3.3. Sat Tahmin Yntemleri

letmenin sat tahmin srecinde kullanlabilecek ok sayda sat tahmin yntemi dolaysyla da sat tahmin yntemlerinin snflandrlmasna ilikin birok gr vardr. Ancak genel olarak sat tahmin yntemleri aadaki ekilde snflandrlmaktadr:

Yargsal yntemler,

zel amal yntemler,

statistiksel yntemler,

Birleik yntemler.

Btn iletmeler iin geerli tek veya belli sayda yntem ortaya konulamayacandan, yntem seiminde belli unsurlara arlk verilmelidir. Bu unsurlardan en nemlisi iletmenin niteliidir. Sat tahmin yntemini seerken, iletmenin niteliini belirleyici unsurlar olarak iletmenin bykl, rn eitleri,

29

retim yntemleri, datm kanallar ve yntemleri gz nnde bulundurulur. Bunlarn dnda, sat btesini gelitirme gideri, iletme yneticileri ile personelinin bilgi ve tecrbe dzeyleri de sat tahmin yntemlerinin seiminde etkili unsurlardr 29.

1.3.3.1. Yargsal Yntemler

Sat tahmini yaplmasnda kullanlan en eski yntemlerdir ve iletmede karar verme srecine katlan yneticiler ve alanlar tarafndan sat tahminlerinin

yaplmasn ierir. Bu tahminler temel olarak subjektif deerlendirmelere dayanr. Yargsal yntemlerden bazlar unlardr:

Basit Ekstrapolasyon: Gelecekteki sat hacminin en iyi ekilde bugnk satlar nda tahmin edilebilecei varsaymna dayanan bu yntem, yargsal yntemler ierisinde en basit dolaysyla da gelitirilmesi en az zaman alan yntemdir.

letme Yneticilerinin Tahminleri: Bu yntemde, iletme faaliyetlerine yn veren st kademe yneticilerinin grleri ayr ayr alnr ve bu grler birletirilerek sat tahmini hazrlanr.

Sat Gcnn Tahminleri: Bu yntemde, iletmenin sat gc ierisinde yer alan sat elemanlar, kendi sat blgeleri iin sat tahminleri yaparlar

29

Yalkn, 1997, s.93.

30

ve bu tahminler ynetim tarafndan birletirilerek iletmenin btn iin sat tahmin rakamlar oluturulur.

Delphi Yntemi: Bu yntem yaplandrlm bir gr tartmas yntemidir. Tartmay ynetenlerce datlan anketler cevaplanr ve elde edilen sonular tartlmas iin gruba geri datlr. Grlerin kime ait olduu belli olmad iin grup ii atma kmaz. Ayn anketin birka kez daha doldurulup, gzden geirilmesiyle ortak bir gr oluturulur.

Tarihi Analog Yntemi: Bu yntem, daha nceden piyasaya sunulmu benzer rn yada hizmetlerin gemite tutulmu sat verilerinin analizine dayanan bir yntemdir.

1.3.3.2. zel Amal Yntemler

Bu grupta yer alan yntemler aadaki gibi sralanabilir 30:

Sanayi Analizi Yntemi: Bu yntemde sanayi toplam i hacmi ile iletme satlar arasnda ilikiler kurularak iletme satlarna ilikin tahminlerde bulunulur.

30

Yalkn, 1997, s.100-101.

31

rn Analizi Yntemi: letmenin rn karmas ierisinde yer alan her bir rn iin ayr ayr sat tahminleri yaplr ve elde edilen rakamlar birletirilerek toplam sat tahminine ulalr.

En Son kullanm Yntemi: retim mallar reten iletmeler tarafndan uygulanan bu yntem, zellikle yan sanayide alan iletmeler iin geerlidir. Yan sanayi iletmeleri, rettikleri paralar sattklar esas retici iletmelerden gelitirirler. elde ettikleri bilgilere dayanarak sat tahminlerini

1.3.3.3. statistiksel Yntemler

statistiksel sat tahminlerinde genel ekonomik durum, piyasa koullar ve eitli ekonomik gstergeler incelenmek yoluyla yaplabilecek sat miktar tahmin edilmeye allr. Sz konusu ekonomik gstergelerle iletmenin satlar arasndaki istatistiksel ilikiler saptanr ve buna gre gelecek dnem ne kadar sat yaplabilecei konusunda bir tahmin yrtlr 31.

Ynetim problemlerinin zmnde ve bu arada kar planlamas ve denetiminde kantitatif yntemlerin kullanlmas giderek yaygnlamaktadr. zellikle modern istatistik ve olaslk teorisi kar planlamas ve denetiminde kullanlabilen ve kullanlabilecek nemli bir aratr 32. letmelerin gerek giderek bymeleri ve faaliyet alanlarn geniletmeleri gerekse evresel deiiklikler tarafndan kendilerini
31 32

Grsoy, 1999, s.615. Muammer, Erdoan, Sanayi letmelerinde Stokastik Kar Bteleri, Diyarbakr, 1987, s.12.

32

gelitirmeye zorlanmalar sebebiyle de istatistiin ve olasln nemi her geen gn artmaktadr.

statistiksel sat tahmini yntemlerinden bazlar unlardr:

Trend Yntemi: Gemiteki koullarn gelecekte de aynen devam edecei varsaymna dayanan bu yntemde, gemi dnemlere ilikin sat verileri kullanlarak gelecek dnemin sat tahminleri yaplr.

Regresyon Yntemi: Regresyon, bir baml deikenin baka aklayc deiken(ler)e olan bamlln, birincinin (anaktle) ortalama deerini, ikinci(ler)in (yinelenen rneklerdeki) bilinen yada deimeyen deerleri cinsinden tahmin etme ve/veya kestirme amacyla inceler 33. Regresyon temelli sat tahminleri arkasndaki gr, iletmenin bir malna ait yllk sat rakamlaryla, kamu veya zel kaynaklardan salanan bir dizi ekonomik veri veya gsterge arasnda bir ilikinin varolduu

varsaymdr 34. Regresyon analizinin temelinde, gzlenen bir olayn hangi faktrlerin etkisi altnda olduunun aratrlmas yatmaktadr. Bu faktrler bir veya birden ok olabilecei gibi sistemi dolayl veya direkt etkiliyor da olabilirler. Regresyon analizi yaplrken, gzlem deerlerinin ve etkilenilen faktrlerin bir matematiksel gsterimle ifade edilmesi gerekmektedir. Kurulan bu modele regresyon modeli denilmektedir.

33

Damodar, N. Gujarati, Temel Ekonometri, 2. Basm, (evirenler: mit enesen, Glay Gnlk enesen), stanbul, 2001, s.16. 34 alk, 1992, s.164.

33

Korelasyon Yntemi: Korelasyon analizinin amac, iki deiken arasndaki dorusal ilikinin varln test etmek ve deikende meydana gelen harekete dier deikenin verdii tepkinin ynn gstermektir 35. Bu yntemde ekonominin temel gstergelerindeki deiiklikler ve iletmenin satlar arasndaki balant ve balantnn derecesi belirlenerek, bu balant erevesinde iletmenin gelecek dnem sat miktarlar tahmin edilir. rnein, bir iletmenin satlar ile enflasyon, tketici kredisi faizleri gibi faktrler arasnda bir iliki varsa ve bu ilikinin derecesi belirlenebilmise, bu faktrlerdeki deimeler dorultusunda iletmenin satlarnn ne kadar olaca belirlenebilir. Korelasyon katsays -1 ile +1 arasnda deien deerler alr. Katsay, etkileimin olmad durumda 0, tam ve kuvvetli bir etkileim varsa 1, ters ynl ve tam bir etkileim varsa -1 deerini alr.

Simlasyon Yntemi: Simlasyon, gerek bir sistemin modelini tasarlama srecidir ve sistemin ilemesi iin, sistemin davranlarn anlamak yada deiiklik stratejilerini deerlendirmek amacyla bu model zerinde denemeler yapmay salar 36. Modelde kullanlacak karar deikenlerine deerler verilerek sistemin deerlere verecei tepkiler belirlenmeye allr ve elde edilen sonular dorultusunda da sisteme ilikin planlama yaplr.

http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/nis97/5.htm, 07.01.2004. Celaleddin, Yerolu, retim ve Servis Sistemlerinde Pratik Simlasyon Teknikleri, stanbul, 2001, s.6.
36

35

34

1.3.3.4. Birleik Yntemler

Yargsal, zel amal ve istatistiksel sat tahmin yntemlerinden birkann; iletmenin niteliklerine, ekonomik koullara, mevsimsel dalgalanmalara gre bir arada kullanlmasyla sat tahminleri yaplr. Bu yaklamn arkasndaki gr, bir yntemin tek bana yeterli olamayabileceidir. rnein analitik bir yntem kullanlarak elde edilen bir sat tahmin sonucu yargsal yntemlerle deitirilebilir ve bu dorultuda bulunan rakamlarla sat btesi dzenlenebilir yada simlasyon yntemi kullanlarak elde edilen veriler analitik zm iin kullanlabilir.

Yukarda bahsedilen yntemlerden bazlar gelitirilmesi, kullanlmas ucuz ve kolay, bazlar ise gelitirilmesi ok zaman gerektiren ve kullanlmas pahal olan son derece karmak yntemlerdir. Ayrca sat tahmini yaplacak srenin uzunluuna bal olarak, doruluk derecesi de yntemden ynteme deimektedir; dolaysyla baz sat tahmin yntemleri ksa dnemli tahminler iin uygunken dierleri orta ve uzun dnemli tahminler iin uygundur.

Hangi endstri kolu olursa olsun, iletme ister retici, toptanc, perakendeci olarak isterse hizmet salayc olarak alsn ve hangi tahmin yntemi kullanlrsa kullanlsn, iyi yaplm bir sat tahmini, iletmenin geleceindeki belirsizlikleri azaltmann ilk admdr. Ancak unutulmamas gereken nemli bir nokta ister tek bana isterse dier yntemlerle birlikte, ne kadar iyi kullanlrsa kullanlsn, hibir sat tahmin yntemi her iletmeye uygulanabilecek, btn deikenleri ve olaslklar kapsayacak ve tam doruluk salayacak zelliklere sahip deildir.

35

Sat tahmin yntemi seiminde nemli olan, iletmenin hedefleri dorultusunda , iletme ii ve gereinde iletme faktrleri gz nnde bulunduran, en uygun zamanda, en uygun maliyette, en az tahmin hatasn ieren ve hzl sonu veren bir yntemin seilmesi veya bir modelin gelitirilmesidir 37.

1.4.Sat Btesinin Hazrlanmas

Sat btesi hazrlanmas srasnda ncelikle sat tahmin yntemleri kullanlarak yaplan sat tahminleri ve ngrler, sat blm yneticileri tarafndan grleri alnmak amacyla dier blmlere gnderilir. Bu blmlerden gelen grler dorultusunda da sat btesi hazrlamaya balanr.

Sat btesi hazrlanmas srecini ekil 1.3te grld zere birbirini izleyen on aamal karar alma sreci olarak da gstermek mmkndr 38.

37 38

alk, 1992, s.211. Serap, abuk, Sat Ynetimi, Adana, 1999, s.86.

36

Durum Analizi Problemler ve Frsatlarn Belirlenmesi Sat Tahmininin Yaplmas Sat Amalarnn Saptanmas Sat Grevlerinin Saptanmas Ama ve Yntemlere likin Kaynak Tespiti Projelerin Tamamlanmas Sunu ve Gzden Geirme Uygulama ve Gzden Geirme Bte Kabul

ekil 1.3: Sat Btesi Hazrlama Sreci

Sat hacmi seilen fiyatlandrma politikas yannda, bazlar kontrol edilemeyen faktrlerin hepsi veya birka tarafndan da etkilenir. Bu faktrler aadaki gibi sralanabilir 39:

Reklam ve dier promosyon politikalarnn seviyesi ve etkililii,

Sat gcnn kalitesi,

Gemi sat hacimleri,

John, Arnold, Stuart, Turley, Accounting for Management Decisions, 3rd Edition, London, 1996, s.339.

39

37

Tedariki ve mterilerle ilikiler, Dnemsel etkiler,

Rakiplerin fiyatlandrma kararlar.

Bte hazrlanmas almalarna balamadan nce verilmesi gereken kararlardan birisi de hazrlanacak olan btenin kapsayaca zaman araldr. letme bteleri ksa, orta ve uzun sreli olmak zere ekilde

hazrlanabilmektedir. Ksa sreli bte bir yllk sre iin, orta sreli bte iki ile be yl arasndaki bir sre iin, uzun sreli bte ise be yldan daha uzun bir sre iin hazrlanmaktadr.

Btelerin kapsayaca zaman aral, uygulamada problemlere neden olmaktadr. Gerekte ok ksa sreli bteler, bteleme giderlerinin artmasna yol aarken, uzun bir sreyi kapsayan bteler de nceden kestirilemeyen etkenlere bal olarak aksamalara neden olmaktadr 40. Belirlenecek olan zaman aral temel olarak ekonominin durumuna baldr. rnein yksek enflasyon durumunda karar vericilerin planlama aral ksalmaktadr. Ayrca iletmelerin zellikleri de btelerin kapsayaca zaman aral zerinde etkili olmaktadr. Btenin kapsayaca zaman araln etkileyen faktrlerden bazlar unlardr:

letmenin pazara sunduu rnlerin yaam sreleri,

Ali, Fuat, Yzer, letme Ynetiminde Kar-Zarar Btesine olaslkl Yaklam, Eskiehir, 1981, s.29.

40

38

letmenin rnlerine olan mteri talebinin istikrar derecesi, Faaliyette bulunulan endstrinin zellikleri,

letme faaliyet alanlarndaki tehlikeler ve skntlar.

nc blmde simlasyon yntemi kullanlarak yaplan sat tahminleriyle sat btesi hazrlanmas ayrntl olarak gsterileceinden bu aamada herhangi bir sat tahmin yntemi kullanlarak, sat tahminlerinin elde edilmi olduu varsaym altnda, nc blme hazrlk olmas amacyla, ay kapsayan bir sat btesi hazrlanacaktr. Sat hacmini tahmin ettikten sonra sat btesindeki rakamlar, beklenen satlarn beklenen sat fiyatlaryla arplmasyla oluturulur.

Sat tahminlerinin daha nceden elde edilmi, bte dneminin ay ve rnlerinin fiyatlarnn belirlenmi olduu varsaymlar altnda Prenses letmesinin sat btesinin hazrlanabilmesi iin kullanlacak veriler aadaki gibidir:

Prenses letmesi A ve B olmak zere iki rn retmektedir.

A ve B rnlerinin fiyatlar srasyla 10 TL/birim ve 20 TL/birimdir.

A ve B rnlerine ilikin aylk sat tahminleri tablo 1.1deki gibidir.

Tablo 1.1. Prenses letmesi Sat Tahminleri Ocak A rn 300 ubat 270 Mart 270

39

B rn

250

280

330

Prenses letmesinin sat btesi, rnlerin birim fiyatlar ve tahmini sat miktarlarnn arplmas sonucu elde edilecek rakamlar dorultusunda tablo 1.2deki gibi olacaktr.

Tablo 1.2. Prenses letmesi Sat Btesi Ocak A rn B rn Toplam 3000 5000 8000 ubat 2700 5600 8300 Mart 2700 6600 9300 Toplam 8400 17200 25600

Sat btesi hazrlandktan sonra; bir satnn satt rn mterisine sunmas gibi en st seviyedeki yneticilere sunulmal baka bir ifadeyle satlmaldr 41.

41

Richard, R. Still, Edward, W. Cundiff, Norman, A. Govoni, Sales Management, 4th Edition, New Jersey, 1981, s.552.

40

II. BLM: SMLASYON YNTEM

Simlasyon ynteminin kkeni 1940 yl sonlarnda John Von Neumann ve Stanislaw Ulamn almalarna dayanr. Ntronlarn hareketlerini inceleyen bu iki bilim adam, karlatklar matematiksel olarak ok karmak ve deneysel olarak zm ok pahal olan nkleer savunma problemlerini zmek iin Monte Carlo Analizi ad altnda bir yntem gelitirmilerdir. Bugnk anlamda simlasyon ynteminin ilk kullanm olan bu yntem, olaslkl olmayan bir matematiksel problemi, olaslk dalmlar matematiksel problemi andran stokastik 42 faaliyet zerinde denemeler yaparak zmeyi kapsamaktayd 43. 1950li yllarda balayan iletme faaliyetlerinde bilgisayar kullanm ve biliim teknolojisindeki hzl ilerlemeyle birlikte simlasyonun kullanm alanlar da hzla artmtr 44. Her geen gn simlasyon yntemini kullanan iletmelerin says artmaktadr ve yaplan bir aratrmada simlasyon yntemini kullanan iletmelerin, bu yntemi hangi alanlarda kullandklar belirlenmitir. Yaplan aratrmann sonular Tablo 2.1de

gsterilmitir. Bu aratrmaya konu olan iletmelerin bazlar tek bir alanda simlasyon yntemini kullanrken, bazlar birden ok alanda bu yntemi kullanmaktadr.

Stokastik sistemler, sebep sonu ilikileri rasgelelik ieren sistemlerdir. Deterministik sistemlerde ise sebep sonu ilikileri kesindir. Stokastik sistemler, rasgele deikenler ierirler. Rasgele deiken, gelecekteki bir gzlemde alaca deer, nceden kesinlikle bilinemeyen bir deikendir. 43 Halil, Saraslan, Sra Bekleme Sistemlerinde Simlasyon Teknii, Ankara, 1986, s.37-38. 44 Amerikan letme Bilimi Enstitsnn bir aratrmasna gre, Amerikan iletmelerinin %89u simlasyon yntemini kullanmaktadr.

42

41

Tablo 2.1. letmelerce Simlasyon Ynteminin Kullanld Alanlar 45 Simlasyon Ynteminin Kullanld Alanlar Yzdesi retim %59 Planlama %53 Mhendislik %46 Finansman %41 AR-GE %37 Pazarlama %24 Veri Toplama %16 nsan Kaynaklar %10

2.1. Kavramlar ve Terminoloji

Simlasyon iin kullanlan birok tanm vardr;

Simlasyon, incelenmek istenen herhangi bir sistemin, operasyonel niteliklere sahip bir benzerinin oluturulmas ve benzetme yoluyla modelin incelenerek sisteme ilikin sonulara varlabilmesidir 46.

Simlasyon, zde deneysel nitelikli matematiksel modelletirme teknii olarak, sistemin davrann inceleme ve tanmlama, sistemdeki

deimelerin etkilerini belirleme ve bylece gelecekteki davranlar tahmin etme amac tayan deneysel ve uygulamal bir metodolojidir 47.

Frederick, S.Hillier, Gerald, J.Lieberman, Introduction to Operations Research, 5th Edition, Singapore,1990, s.864. 46 www.mfa.gov.tr/turkce/gruph/ha/ha03bhtm/04.htm, 07.01.2004. 47 Halil, Saraslan, Yatrm Projelerinin Hazrlanmas ve Deerlendirilmesi, 3. Bask, Ankara, 1997, s.266.

45

42

Bir sistemin simlasyonu, bu sistemi temsil edebilecek bir model oluturma ilemidir. Bu model temsil ettii sistem zerinde yaplmas ok pahal olan veya mmkn gzkmeyen ilemlerin yaplmasna olanak verir, bu ilemlerin etkisi altndaki model incelenir. Bu inceleme ile gerek sistemin veya ona ait olan alt sistemlerin davranlar ile ilgili zellikler, tepkiler ngrlr 48.

Bu tanmlardaki ortak nokta model ve bir sistemin modelinin yaplmasdr. Model, bir sistemin zelliklerinin ve bileenlerinin gsterimidir. Modelin amac, sistemi, sistemin alt sistemlerini ve bunlar arasndaki ilikileri, sistemin alma prensiplerini aklamaya yardmc olmaktr.

Modellerin fonksiyonlar aadaki gibi sralanabilir 49:

Dnmeye,

Haberlemeye,

Denemelere,

Eitime yardm etme,

Tahmin arac olarak kullanlma.

48 49

Haluk, Erkut, Ynetimde Simlasyon Yaklam, 2. Bask, stanbul, 1992, s.1. Osman, Hala, letmelerde Simlasyon Teknikleri, 3. Bask, stanbul, 1998, s.1.

43

Bir sistemin modelinin yaplabilmesi iin sistem kavramn anlamak gereklidir. Sistem, bir ama dorultusunda bir araya gelmi, aralarnda dzenli iliki ve karlkl etkileim olan elemanlar grubudur. Bir sistemi inceleyebilmek iin aratrmacnn iki alternatifi vardr; gerek sistemle deneme yapmak yada sistemin bir modeli ile deneme yapmak. Bir sistemin modeli yaplmadan nce, zerinde yaplmas dnlen deiikliklerin gerek sistem zerinde denenip

denenemeyeceine karar verilmesi gereklidir. Eer deiiklikler gerek sistem zerinde denenebiliyorsa ve byk riskleri beraberinde getirmiyorsa, gerek sistem zerinde yaplacak uygulama en emin ve en gvenli sonular verecektir. Bir maazadaki gerekli sat grevlisi saysn bulmak iin sat grevlisi saysn deitirerek, gerek sistem zerinde denemeler yapmak birok riski gze almay gerektirir ve maliyetler salanabilecek tasarruflar geebilir. Bu gibi durumlarda yaplabilecek ey sistemin bir modeli ile denemeler yapmaktr. Bir sistemi incelemek iin kullanlabilecek modellerin snflandrmas ekil 2.1de gsterilmitir.

MODELLER

Fiziksel Model

Matematiksel Model

Analitik zm ekil 2.1. Modellerin Snflandrlmas

Simlasyon

44

Sistemin bir modelinin yaplmasna karar verilirse karmza iki alternatif kar; fiziksel model yada matematiksel model. Matematiksel modellerde sistemin ilikileri matematiksel formllerle gsterilir ve analitik zm alt bal seilirse model kurucu bir optimal sonu elde edebilir. Oyun teorisi buna rnektir. Oysa dier alt balktaki simlasyon yntemi optimal sonularla deil sistemin davranlaryla ilgilenir 50. Gerek verilen simlasyon tanmlarn daha iyi anlayabilmek gerekse aralarndaki farklar grebilmek iin analitik zmler ve simlasyonun ilikilerinin incelenmesi yararl olacaktr. Bir problemin analitik yaklam yada simlasyon yaklam ile zm aamalar ekil 2.2deki gibi gsterilebilir.

Analitik Yaklam

PROBLEM

Simlasyon Yaklam

Matematiksel Modelin Kurulmas

Veri toplama, problemin elemanlarnn ve ilikilerinin belirlenmesi 1

zm Algoritmasnn Gelitirilmesi

Simlasyon modelinin gelitirilmesi

zm retilmesi

3 2

Simlasyonun uygulanmas

Optimizasyon Sonular

Tanmlayc sonular

ZM ekil 2.2 Analitik Yaklam-Simlasyon Yaklam likileri

50

Peter, Berends, Georges, Romme, Simulation as a Research Tool in Management Studies, European Management Journal, 1999, Vol.17, No.6, s.577-578.

45

ekil

2.2yi

incelediimizde;

simlasyonun,

matematiksel

modelin

hazrlanmasndan sonra analitik olarak zlemeyecei anlalan modeller iin bir zm retmek iin kullanlabilecei grlmektedir (1 numaral ok). Simlasyon, tanmlayc bir modelleme srecidir. Bu srete baml ve bamsz deikenler, girdiler ve probleme konu olan elemanlar arasndaki ilikiler belirlenmeye, sistemin zelliklerine ilikin bilgiler toplanmaya allr. Sistemin zelliklerinin

belirlenmesinin ardndan ne-eer yaklam kullanlarak, alternatif kararlarn model zerinde denenir. Dolaysyla simlasyon ynteminin kts her zaman tanmlayc yapdadr; optimal yada optimale yakn bir sonuca ulamak iin bu sonular kullanlabilir ve analitik zmler iin de bir girdi olabilir (2 numaral ok). Optimale yakn teriminin kullanlmasnn nedeni; simlasyon modelinde tanmlanan artlar altndaki optimal sonucun, sistemin btn ynlerini kapsayacak ekilde optimallii garanti etmemesidir. Sistemin modelinin oluturulmas aamasnda deerlendirmeye alnan alternatifler ierisinden en iyi sonucu veren alternatif belirlenebilir ancak aslnda gzard edilen alternatiflerden birinin daha iyi bir sonu verecek olmas mmkndr.

Analitik modellerde formlasyona ve matematiksel zme nem verilir. Lineer programlama, dinamik programlama gibi optimizasyon yntemleri sadece bir ama fonksiyonunun gz nne alnp, bu fonksiyonun minimize yada maksimize edilmeye alld yntemlerdir. kincil amalarn da ok nemli olduu durumlarda bu yntemler, optimal sonular sadece bir ama fonksiyonu iin bulduklarndan snrl kalmaktadrlar. Ayrca rasgele ve dinamik sistemlerin modellenmesinde bu yntemler, analizi yapan kiinin rasgele deikenler iin

46

yanltc verileri modelde kullanmasna neden olabilmektedir. Fakat simlasyon yntemi kullanlarak yaplan bir modelde, birok ama fonksiyonunun ayn anda gz nnde bulundurulmas ve sistemin analizinin bu ekilde yaplmas mmkndr.

Simlasyon modelleri, lineer programlama yada karar analizlerinin aksine optimal zm bulmak iin kurulmazlar; eitli alternatifleri deerlendirirler ve kararlar bu deerlendirme sonularnn karlatrlmasyla alnr 51.

ki yaklam arasndaki nemli bir fark da karar deikenlerinin rol ile ilgilidir. Analitik modellerde, karar deikenlerinin deeri ktdr; model, ama fonksiyonunu maksimize yada minimize edecek karar deikenleri iin deerler kmesi salar. Oysa bir simlasyon modelinde, karar deikenleri girdidir. Model belirli deerler kmesi iin ama fonksiyonunu deerlendirir 52.

Analitik

yaklamn,

simlasyon

yaklamna

kar

en

nemli

stnlklerinden birisi problemin temel yapsn ortaya koyarak, sistem iindeki neden-sonu ilikilerinin incelenebilmesine olanak vermesidir. Analitik yaklamn bu stnlne ramen baz durumlarda problemin zm iin analitik yaklamn kullanlmas uygun olmamaktadr ve simlasyon yaklam bu durumlarda gerekli olmaktadr. Simlasyon yaklamnn gerekli olduu durumlardan bazlar aadaki gibi sralanabilir:

Harold, Bierman, Charles, P. Bonini, Warren, H. Hausmann, Quantitative Analysis for Business Decisions, Illinois, 1986, s.552. 52 Gary, D., Eppen, F., J., Gould, Charles, P., Schmidt, Introductory Management Science, 4th Edition, New Jersey, 1993, s.551-552.

51

47

Problem, matematiksel olarak gsterilememektedir dolaysyla analitik yaklam yetersiz kalmaktadr.

Sistem, analitik yaklamn kullanlmasna olanak vermeyecek ekilde ok sayda bileenden oluuyordur, karmaktr ve rasgele deikenler ieriyordur.

Analitik yaklamn kullanlabilmesi iin gerekli olan verilere sahip olunamayabilir.

Alternatiflerin sistem zerindeki etkilerinin denenebilmesi iin simlasyon yntemi tek yol olabilir.

2.2. Simlasyon Ynteminin Avantajlar ve Dezavantajlar

Simlasyon ynteminin de dier sat tahmin yntemlerinin olduu gibi avantajlar ve dezavantajlar vardr. Simlasyon ynteminin avantajlar aadaki gibi sralanabilir:

Simlasyon yntemi esnek bir zm yntemidir ve gerek grld anda deiiklikler yaplabilir.

48

Stokastik bileenlere sahip karmak, gerek dnya sistemlerinden ou analitik olarak zlebilecek modellerce doru olarak ifade edilemez 53. Karmak problemlerin analitik zmleri iin gerek duyulan sadeletirme, analiz sonularn nemli ekilde etkiler 54. Oysa bir baka yntemde incelenmesi olanaksz olan koullar ve kstlar simlasyon yntemi ile modellenebilir ve simlasyon yntemi kendi basitliini kaybetmeden sistemin karmakln yanstabilir.

Uzun zaman alan sistemler yada sreler iin zaman zerinde oynamak gerekebilir. Bu durumda simlasyon, zaman zerinde tam bir denetim salayabilecek bir yaklamdr. nk olay istenildii gibi hzlandrlp, yavalatlabilir 55. Bu sayede de sonularn ancak uzun zaman sonra alnabilecei durumlarda simlasyon yntemi ile sistem ok ksa srede analiz edilebilir.

Ne-eer

tr

senaryolarn

modellenmesiyle

yneticilere

deiik

alternatifleri deerlendirme olana verir. Bu sayede de sistem derinliine incelenebilir.

53 54

Averill, M. Law, David, W., Kelton, Simulation Modeling and Analysis, New York, 1982, s.8. William, T. Stevenson, Operations Management, 7th Edition, New York, 2002, s.854. 55 Erkut, 1992, s.4.

49

Simlasyon sreci tekrarlanan bir sretir ve genellikle nemli bilgileri ve yeni bak alarn ortaya karr 56. Modellenen sistemi deitirmeden yeni gr ve politikalar model zerinde rahata uygulanabilir.

Simlasyon yntemi ile, sistemin modeli zerinde deneme yaplarak, sistemin kendisi zerinde deneme yapld zamankinden daha ok kontrol salanabilir 57.

Simlasyon yntemi hem mevcut sistemdeki olas deiikliklerin sistem zerindeki etkisini belirlemek iin bir analiz arac hem de deien koullar altnda yeni oluturulacak bir sistemin performansn belirleme iin bir dizayn arac olarak kullanlabilir 58.

Simlasyon sreci srasnda elde edilen bilgiler, sistemin daha iyiye gtrlmesi iin nemli bir kaynak olabilir ve simlasyon yntemi analitik zmleri glendirecek bir renme arac olarak kullanlabilir 59.

Yeni sistem dizaynlar, planlar, tama sistemleri simlasyon modeli zerinde herhangi bir kaynak harcanmadan test edilebilir. Bu kritik bir noktadr. nk kararlar bir kez alndnda, tulalar yerletirildiinde

56

Georges, Habchi, Claire, Berchet, A Model for Manufacturing Systems Simulation with a Control Dimension Simulation Modelling Practice and Theory, 2003, 11, s.24. 57 Law, Kelton, 1982, s.8. 58 Jerry, Banks, John, S. Carson, Barry, L. Nelson, Discrete-Event System Simulation, 2nd Edition, New Jersey, 1996, s.3. 59 bid, s.4.

50

deiiklikler ve dzeltmeler ok pahal olabilir 60. Oysa simlasyon yntemi gerek sistemin yapsna zarar vermeden yaplmas dnlen

deiikliklerin model zerinde yaplabilmesine olanak verir.

Simlasyon; yneticilerin, sistemin davrann derinliine anlamalarna, rn gelitirme, mteri kazanma, mteri tatminini ve devamlln salama gibi iletmenin ekirdek faaliyetlerine konsantre olmalarna yarayan bir aratr 61.

Birok avantaj olmasna ramen simlasyon yntemi de kusursuz deildir. Simlasyon ynteminin dezavantajlar ise yle sralanabilir:

yi bir simlasyon modelini gelitirmek sistem karmaklatka daha masrafl ve daha ok zaman alc hale gelir. Modelleme ve analiz iin yaplacak harcamalarn azaltlmas modelin, sistemi yanstmada yetersiz kalmasna neden olabilir.

Simlasyon modelleri belirli alternatiflerin karlatrlmasnda iyi olduklar kadar optimizasyonda iyi deildirler 62. Optimal sonu retme garantisi yoktur, bir eit deneme yanlma yntemidir. Karar vericiler, denemek istedikleri alternatifler iin tm koul ve kstlar ortaya koymaldr.

60 61

Jerry, Banks, Handbook of Simulation, New York, 1998, s.10. Alan, Fowler, Systems Modelling, Simulation, and The Dynamics of Strategy, Journal of Business Research, 2003, 56, s.141. 62 Law, Kelton, 1982, s.8.

51

Her simlasyon modeli kendine zgdr. Genellikle zmler ve karmlar baka problemlerin zmnde kullanlamaz. nk bir simlasyon modeli incelenecek olan sisteme gre oluturulmutur.

Aratrclar, simlasyon yntemini rendikten sonra onu, analitik yntemlerin daha uygun olduu durumlarda da kullanma eilimindedirler 63.

Simlasyon ynteminin stokastik yaps ok sayda deneyi gerektiren istatistiksel analizleri ngrr. Modellemede ve bulgularn analizinde yaplacak hatalar, yanl sonulara yol aabilir.

Her alternatifin simle edilmesi imkansz olabilir. Dolaysyla seilen alternatifler arasndan en iyi sonu bulunabilir ama simle edilmeyen alternatifler arasndan daha iyi bir sonucun kp kmayacan bilmenin yolu yoktur 64.

2.3. Simlasyon Yntemiyle Modelleme Sreci

Bir simlasyon gelitirme sreci; sistemin uygun bir modelinin oluturulmas, girdi deikenlerin ve bunlarn istatistiksel deiimlerinin belirlenmesi, modelin temsil ettii sistem gibi davranmas iin altrma yaplmas ve sonularn

Hala, 1998, s.8. Lawrence, L. Lapin, Quantitative Methods for Business Decisions, 6th Edition, Belmont, 1994, s.861.
64

63

52

deerlendirilmesini kapsar 65. Simlasyon almasnn aamalar aadaki gibi sralanabilir ve ekil 2.3teki gibi gsterilebilir.

Problemin tanmlanmas,

Modelin formlasyonu,

Modelin geerliliinin salanmas,

Deneme,

Uygulama,

ktlarn elde edilmesi ve deerlendirilmesi,

Kararlarn alnmas.

Donald, W. Fogarty, John, H. Blackstone, Thomas, R. Hoffmann, Production&Inventory Management, 2nd Edition, Cincinnati, 1991, s.779.

65

53

Problemin Tanmlanmas Modelin Formlasyonu Modelin Geerliliinin Salanmas

Simlasyon Uygulamas ktlarn Alnmas Simlasyon Verilerine Dayanan Kararlarn Alnmas ekil 2.3 Simlasyonun Aamalar

Birinci aama problemin tanmlanmasdr; modellenecek olan sistemin zellikleri belirlenmeye, o sayede de ileyi mant anlalmaya allr. Yaplacak olan aratrmann ncelikle tanm yaplr, snrlar izilir ve baml-bamsz deikenler, bu deikenler arasndaki ilikiler belirlenir. Problemin doru bir ekilde tanmlanm olmas yaplacak simlasyon almasnn baarsn dorudan etkileyecektir. yi bir tanmlama yapabilmek iin sistemin elemanlarna ilikin veriler toplanr, incelenir ve modelde kullanlabilir llere dntrlr. Verilerin toplanmasnn iki temel amac vardr:

Sistemdeki rasgele srelere ilikin dalmlar ve parametreleri, gzlenen dalmlarn bilinen yada beklenen olaslk dalmlarna uygunluunu belirlemek.

54

Geerlilik snamas aamasnda, simlasyon analizinin gerek sistemi yeterince yanstp yanstmadn belirlemek.

kinci aama modelin formlasyonudur. Bu aamada sistemin modeli oluturulur, deneysel tasarm yaplr. Deneysel tasarm ile simle edilecek alternatifler belirlenir. Belirlenen problemler ve bunlarn zmne ynelik amalarn gerekletirilmesini salayacak eitli karar seeneklerinin

deerlendirilmesini yapabilmek iin incelenecek sistemi temsil edebilecek bir model formle edilmelidir. Formle edilecek model matematiksel ve mantksal ifadelerden oluur. Bu ifadelerin biimi incelenen sisteme gre deiiklik gsterir. Ancak modeli oluturacak matematiksel ve mantksal ifadelerin gerek sistemin ileyiini temsil etmesi zorunluluktur.

Bir modelin gerek sistemi temsil edebilmesi iin tm sistemin ileyiini belirlemesi diye bir zorunluluk yoktur. Model belirli bir ama iin gelitirileceinden bu amaca ynelik olarak formle edilecektir. Dolaysyla model, amacna bal olarak sistemin yalnzca belli bir alt sisteminin yada alt sistemlerinin ileyiini temsil edecek biimde de formle edilebilir. yi bir simlasyon modelinde, gerein temsil edilebilmesi, anlalabilir ve kullanmnn kolay olmas aranan temel zellikler olduundan amaca ynelik olarak sistemin yalnzca bir yada birka alt sisteminin kapsayacak bir modelin gelitirilmesi aksi ekilde bir zorunluluk olmadka tercih edilecektir. nk sistemin ileyiini temsil edecek bir model ister istemez karmak olacak ve bu nedenle anlalmas, kullanm gleecektir.

55

nc aama modelin geerliliinin saptanmasdr. Bu aamada sisteme ait verilerin modele gerektii gibi dahil edilip edilmedii ve modelin gerek sistemi temsil edip etmedii deerlendirilir. Burada eitli istatistiksel testler ve yntemler kullanlr. Yaplan incelemeden sonra modelin, sistemi doru olarak yanstmad grlrse bu eksiklikler giderilmeden bundan sonraki aamalara geilemez ve ilk iki aamada gzden kaan faktrlerin yada ilikilerin tespit edilmesi iin baa dnlr. nk aksi halde yanl bir mantk ve yanl bir modelle gerek sistemle ilikisi olmayan sonular elde edilecektir. Bu nedenle simlasyon modeli gelitirme almasnda bu aama en nemli aamalardan biridir.

Drdnc aamada uygulama aamasdr. Bu aamada, model zerinde denemeler yaplr ve alternatiflerin karlatrlabilmesi iin gerekli olan sonularn elde edilmesine allr.

Uygulama aamasnn baars, kendisinden nceki aamalarn ne kadar baarl olduuna baldr. Eer modelin kullancs, modelin kurulu srecine dorudan katlmsa ve modelin yapsn anlayabilmise, iyi bir uygulama olasl artmtr 66.

Beinci aamada, denemelerin yaplmasyla elde edilen sonular toplanarak karar aamasnda kullanlmak zere dzenlenir. Modelin belirlenen koullara uygun olarak altrldna ve modelin istenilen btn koullarnn incelendiine inanlrsa son aama olan karar alnmas aamasna geilebilir.

66

Banks, Carson, Nelson, 1996, s.17.

56

Son aama olan karar alnmas aamasnda, yaplan denemeler sonucu elde edilen veriler balangta belirlenen amalar gz nnde bulundurularak zmlenir, deerlendirilir ve gerek sistemin ileyii konusunda bir karara varlr.

Simlasyon asndan hemen hemen tm modellerin aadaki elemanlardan olutuunu sylemek mmkndr 67.

Bileenler,

Deikenler,

Parametreler,

likiler,

Varsaymlar,

Kstlar.

Bir simlasyon modelini oluturan bu elemanlar ksaca u ekilde tanmlanabilir. Bileenler, sistemi oluturan paralardr. Deikenler, istenildii

zaman kendilerine keyfi deerler atanp, bu deer deimelerine karlk olarak modelin verdii tepkileri belirlememize olanak veren bir unsurlardr. Parametreler,

67

Erkut, 1992, s.6.

57

analiz ncesi belirlenen ve analiz boyunca sabit kalan deerlerdir. likiler; sistem, sistemin alt sistemleri, sistemin bileenleri, deikenler ve parametreler arasndaki balantlardr. Varsaymlar, modelin zm iin gerekli olan kabullerdir. Kstlar, deikenlerin deerlerindeki snrlandrmalardr.

yi bir simlasyon modeli sonu olarak;

Kullanc tarafndan kolaylkla anlalmal,

Anlamsz sonular vermeyecek salamlkta olmal,

Kullanc tarafndan denetimi ve iletilmesi kolay olmal,

Model deiiklii ve gncelletirilmesi iin kolaylkla uyarlanabilir olmaldr 68.

2.4. Simlasyon Ynteminde Zaman lerletme

Yaplacak olan bir simlasyon uygulamasnda sonularn elde edilebilmesi iin modelin iletilmesi, zamann ilerletilerek sistemin verecei tepkilerin belirlenmesi gerekir. Zaman ilerletme kavram, modelin deikenlere verecei tepkilerin hangi zaman aralklarnda kontrol edileceini belirler ve simlasyon yaplrken zaman ilerletmek iin kullanlan iyi yntem vardr:

68

Erkut, 1992, s.11-12.

58

Sabit artlarla zaman ilerletme.

Deiken artlarla zaman ilerletme.

Sabit artlarla zaman ilerletme ynteminde, tek tip zaman art (dakika, saat, gn, hafta, ay) kullanlr ve simlasyon modeli bir noktadan dierine sabit zaman artlaryla iletilir. lerletilecek zaman ierisinde bir olay olsun olmasn, zaman daha nceden belirlenmi olan birim kadar ilerletilir ve model ilerletme sonucu gelinen her noktada yeniden incelenir. rnein bir lokantaya gelecek olan mteri saysnn bir haftalk bir zaman aral iin tahmin edilmesinde sabit artlarla zaman ilerletilecekse, zaman ilerletme ilemi iin kullanlacak birim bir gn olarak belirlenebilir ve gelecek mteri says bir gnlk zaman aralklar itibariyle tahmin edilmeye allr. Bu durumda model bir gnlk aralklarla incelenir ve gn ierisinde lokantaya gelen mterilerin saysnn toplanmasyla haftalk gelecek olan mteri says tahmin edilir.

Deiken artlarla zaman ilerletme ynteminde, zaman ilerletme ilemi iin simlasyon saatinin balang deeri sfr alnr ardndan gelecekte ortaya kabilecek olayn olas gerekleme zaman belirlenir ve simlasyon saati gelecekte gerekleecek olayn zamanna kadar ilerletilir. Bu olayn gereklemesine bal olarak model yeniden incelenir ve yeni duruma gre dzenlenir. Zaman ilerletme ilemi nceden belirlenen durdurma koulu salanncaya kadar devam eder. rnein, ayn lokantaya gelecek olan mteri saysnn, bir haftalk zaman aral iin (durdurma koulu) tahmin edilmesinde deiken artlarla zaman ilerletme yntemi

59

kullanlrsa, lokantann al saati balang deerini oluturur (12.00), olaslk dalmlar ve rasgele saylar kullanlarak yaplacak tahminler dorultusunda da her bir mterinin lokantaya geli zaman belirlenerek simlasyon saati o kadar ilerletilir. Bu yntemin kullanlmas durumda sistem her olayn ortaya k (her bir mterinin geli) zamannda yeniden incelenir.

Sabit artlarla zaman ilerletme yntemi, ilgilenilen olaylarn bir dzen iinde olmas yada gereklemesi olas olaylarn saysnn fazla olmas durumlarnda tercih edilir. Deiken artlarla zaman ilerletme yntemi ise genellikle belirlenmi olan zaman aralndaki meydana gelen olaylarn says az ise tercih edilir. Bu almada sabit artlarla zaman ilerletme yntemi kullanlacaktr.

2.5. Rasgele Say retme

Rasgele bir say; her basamann ayn olu olaslna sahip olduu ve ardk basamaklarn birbirinden tamamen bamsz olduu bir basamaklar serisi olarak tanmlanabilir.

Bir rasgele say tablosuna gvenmeksizin rasgele saylar retilmek istendiinde matematiksel bir yntem gereklidir. Matematiksel yntemlerde balang deeri belirlendikten sonra dier rasgele saylar algoritmayla belirlenir. Bir rasgele say dizisi, matematiksel yntemlerle retildiinde, ayn dizi istenildii zaman yeniden retilebilmektedir. Daha nce retilmi olan rasgele say dizilerinin yeniden retilebilmesi ve bu dizilerin, dizideki bir saynn tekrarna kadar ksa yada

60

uzun bir periyoda sahip olmalar nedeniyle matematiksel yntemlerle retilen rasgele saylar, szde rasgele saylar olarak kabul edilmektedir. Szde rasgele saylar genellikle gerek rasgele saylara gre daha ok tercih edilmektedir. nk simlasyon srecinde kullanlan rasgele saylarn kontrol amacyla tekrar retilmeleri gerekebilmekte ve szde rasgele saylar da bu gereklilii karlayabilmektedir.

Matematiksel ilikilerle rasgele say retiminde kullanlan eitli yntemler vardr;

Orta Kare Yntemi: Bu yntem aadaki gibi iler;

1) Balang deeri olarak drt basamakl bir say seilir.

2) Seilen saynn karesi alnr. Eer bu ilem sonucunda elde edilen say yedi basamakl ise birler basamana sfr says yazlarak say sekiz basamakl hale dntrlr. Eer alt basamakl bir say elde edilmise herhangi bir eklemeye gerek yoktur nk nemli olan elde edilen saynn basamak saysnn ift olmas dolaysyla tam ortasndan drt basamakl bir rasgele saynn elde edilebilmesidir.

3) Yeni rasgele say ikinci aamada elde edilen sekiz basamakl saynn ortasnda yer alan drt basamakl saydr.

61

4) Daha fazla rasgele say elde etmek iin ikinci ve nc aamalar tekrarlanr.

Orta kare ynteminin ileyiini saysal bir rnekle aklamak iin balang deerini 2977 olarak belirliyoruz. kinci aamada 2977 saysnn karesi alnarak 8862529 says elde edilir. Bu say yedi basamakl olduu iin birler basamana sfr saysn yazmamz gerekiyor ve 88625290 saysn elde ediyoruz. Bu saynn ortasnda yer alan drt basamakl say 6252dir ve bu say bizim yeni rasgele saymzdr. Ayn ilemler tekrarlandnda nc ve drdnc rasgele saylar srasyla 0875 ve 6562 saylardr.

Orta kare yntemini analiz etmek gtr ve elde edilen sonular istatistiksel olarak tatmin edici deildir. rnein ilk say ve dizinin tekrar uzunluu arasndaki ilikiyi, zamanla kestirmek zordur. ou kez tekrar uzunluu olduka ksadr 69. rnein;

RS0=4500 RS1=2500 RS2=2500

ki Saynn arpm Yntemi

ki saynn arpm ynteminde rasgele saylar iki ardk saynn arplmas yoluyla retilir. X0 says n olarak seilmise; ilk rasgele say, n saysnn ard olan n+1 saysyla arplmas yoluyla retilir. rnein;

69

Hala, 1998, s.47.

62

X0=55 X1=56, X0X1=5556=3080, RS1=3080

Orta kare yntemi ve iki saynn arpm yntemleri dnda uygunluk yntemi ve 147 algoritmas gibi baka yntemler de rasgele say retmek iin kullanlabilir.Bu yntemlerden bazlar tekrara gitmeden bir milyardan fazla szde rasgele say retebilmektedir.

2.6. Monte Carlo Yntemi

Simlasyon, simlasyon yntemleri olarak da bilinen farkl biimde uygulanmaktadr. Bunlardan ilki yneylem oyunlar yntemidir. Bu yntem simle edilmi bir ortamda oyuncular yada karar vericiler arasnda kar atmasnn olduu durumlar kapsar. kinci yntem sistem simlasyonu yntemidir. Bu yntem gerek sistemi temsil eden bir model zerinde, gerek verileri kullanarak sistemin ileyii konusunda bilgi edinilmesini salar. nc yntem Monte Carlo ad ile bilinir. Olaslkl ve zm iin kesin bir formln bulunmad problemleri zmek iin bavurulan bu yntem, gerek evreni andran kuramsal rnekler kullanarak zme ulamaya alr 70. Monte Carlo yntemi, ismini ans oyunlar ile tannan, nl Monte Carlo ehrinden almtr. ans faktr Monte Carlo simlasyonunun en nemli yandr ve bu yaklam sadece sre, rasgele bir bileene sahipse uygulanabilir 71. Rasgele bir bileenin varl sz konusuysa, belirsizlikleri gz nnde bulundurmak ve olasla dayanan tahminler yapmak, optimal bir sonuca ynelmekten daha uygun olacaktr ve Monte Carlo simlasyonu belki de olaslk
70 71

Saraslan, 1986, s.38. Stevenson, 2002, s.856.

63

analizlerinin en kolay uygulamasdr 72. Monre Carlo simlasyonunu, dier iki simlasyon trnden ayran en nemli zellikler, Monte Carlo simlasyonunun rasgele elemanlar iermesi, optimal sonucu bulmaya deil sistemin davrann anlamaya ynelik olmas ve analitik zmlerin olmad yada ok zahmetli olaca durumlarda devreye girmesidir.

Monte

Carlo

ynteminde,

sistemi

temsil

edebilecek

bir

modelin

oluturulabilmesi iin gerekli olan aamalar aadaki gibi sralanabilir:

Sistemin her bir rasgele eleman iin bir olaslk dalm belirlenir. Olaslk dalmnn belirlenmesi iin varsa gemi veriler kullanlr ancak gemi verilerin olmad durumlarda da modelin kurucusu yada yneticiler tarafndan bu olaslklar yargsal olarak oluturulabilir.

Elde

edilen

olaslk

dalmlar

birikimli

olaslk

dalmlarna

dntrlr.

Modelin incelenmesi iin kullanlacak olan rasgele saylar retilir.

Rasgele saylar kullanlarak, deikenlerin alaca deerler belirlenir.

Sonular deerlendirilir.

72

Martin, Elkjaer, Stochastic Budget Simulation, International Journal of Project Management, 2000, 18, s.139.

64

Monte Carlo simlasyonundaki aamalar ekil 2.4te gsterilmitir.

Problemin belirlenmesi

MODEL Parametreler, Deikenler, likiler, Varsaymlar, Kstlar Deikenler iin olaslk dalmlarnn belirlenmesi Olaslk dalmlarnn birikimli dalmlara dntrlmesi

Olaslk kuram

Rasgele saylar

Modelin simlasyonu Dzeltme gerekiyor mu?

H KARAR

ekil 2.4. Monte Carlo Simlasyonu

Simlasyon, bilgisayar yardm ile yaplabilecei gibi el ile de yaplabilir. Ancak simlasyon srecinde ok sayda ilem yapma gereksinimi varsa ve ok uzun bir zaman aral iin sistem simle edilecekse bilgisayar kullanmak daha uygun olacaktr. Simlasyonun el ile yaplabilmesi iin ncelikle deikenlerin, olaslklarn ve rasgele saylarn belirlenmesi daha sonra da tablolar halinde gsterilmesi gereklidir. Bu ileyi mantnn daha iyi anlalabilmesi, her bir admn aka grlebilmesi iin almamzda simlasyon el ile yaplacaktr.

Simlasyon yntemi kullanlarak yaplan sat tahminleriyle sat btesi hazrlamadan nce Monte Carlo ynteminin ileyiini daha iyi anlayabilmek iin bir rnek vermek yararl olacaktr.

65

Kralie letmesinin sahibi, gnlk pide sat miktarn tahmin etmek istemektedir. Bu amala gemi iki yz gnlk kaytlar inceleyerek pide

siparilerinin saysn ve bunlarn olaslklarn belirlemi, tablo 2.2deki verileri elde etmitir.

Tablo 2.2 Kralie letmesi Sipari Saylar ve Olaslklar Pide Sipari Says Gerekleme Says 10 20 20 44 30 50 40 40 50 24 60 14 70 8

Olaslk 0.10 0.22 0.25 0.20 0.12 0.07 0.04

Tablo 2.2de ikinci stunda yer alan gerekleme saylar incelenen iki yz gnlk zaman aralnda belirli pide sipari saylarnn ka kez gerekletiini gstermektedir. nc stunda yer alan olaslklar ise belirli bir sipariin gerekleme saysnn, toplam gerekleme saysna blnmesiyle bulunur. rnein bir gnde on pide siparii, gemi iki yz gnlk dnemde yirmi kez gereklemitir ve bunun olasl 20/200den 0.10 olarak bulunur.

Simlasyon srecine balayabilmek iin olaslk dalmlarn, birikimli olaslk dalmlarna dntrmeye ihtiyacmz vardr. Bu ilem rasgele say aralklarnn belirlenebilmesi dolaysyla da rasgele deikenlere deerler

verilebilmesi iin gereklidir. Tablo 2.2deki verileri kullanarak tablo 2.3teki veriler elde edilebilir.

66

Tablo 2.3 Kralie letmesi in Birikimli Olaslklar Pide Sipari Says Olaslk 10 0.10 20 0.22 30 0.25 40 0.20 50 0.12 60 0.07 70 0.04

Birikimli Olaslk 0.10 0.32 0.57 0.77 0.89 0.96 1.00

Tablo 2.3te yer alan birikimli olaslk deerlerinin hesaplanmasna ilk satrdan balanr. Herhangi bir satrda yer olan olaslk, kendisinden nceki satr yada satrlarda yer alan olaslklarla toplanarak birikimli olaslklar bulunur. Bir birikimli olaslk dalmndaki olaslklar 0 ile 1 arasnda deerler ald iin, 0 ile 1 deerleri arasnda rasgele saylar belirleyerek verilen olaslk dalmlarna uygun olarak rasgele deikenlerin deerleri belirlenebilir. Bunun yaplabilmesi iin birikimli olaslk dalmlar kullanlarak rasgele say aralklar belirlenmelidir. Tablo 2.3teki verilere dayanarak hazrlanan rasgele say aralklar tablo 2.4te gsterilmektedir.

Tablo 2.4 Rasgele Say Aralklar Pide Sipari Says Olaslk 10 0.10 20 0.22 30 0.25 40 0.20 50 0.12 60 0.07 70 0.04

Birikimli Olaslk 0.10 0.32 0.57 0.77 0.89 0.96 1.00

Rasgele Say Aral 0000-0999 1000-3199 3200-5699 5700-7699 7700-8899 8900-9599 9600-9999

Rasgele say aralklar, birikimli olaslk deerlerine uygun olarak hazrlanmaktadr. Pideye olan talebin on birim olmasnn birikimli olasl 0.10dur. Dolaysyla drt basamakl rasgele saylar kullanlaca varsaym altnda, ki bu durumda 0000-9999 aralnda on bin tane rasgele say kullanlacaktr, bu olasla

67

denk gelecek rasgele say says on bin saysnn 0.10u olacak ekilde bin tane olacaktr ve on birimlik talebe karlk gelen rasgele say aral 0000-0999 olacaktr.

Rasgele say aralklar da hazrlandktan sonra yaplacak ilem rasgele saylar retmektir. gnlk tahmin yaplaca iin tane rasgele sayya gereksinim duyulmaktadr (Bir gn iin birden ok rasgele say kullanarak daha fazla sonu elde edilebilir ve bunlarn aritmetik ortalamas alnarak da sipari miktar tahmin edilebilir.). Bu rasgele saylarn 2977, 6252 ve 6562 olduu varsaym altnda ve tablo 2.4te denk geldii rasgele say aralna gre, pide sipari miktarlar srasyla, yirmi, krk ve krk birim olacaktr.

68

III. BLM: SMLASYON YNTEM KULLANILARAK YAPILAN SATI TAHMNLERYLE SATI BTES HAZIRLANMASI

Sat tahminleri iin simlasyon ynteminin kullanlaca iletme, Mutlu Ak ve Malzemeleri Sanayi Anonim irketi olacaktr. Bu iletme simlasyon ynteminin mantna uygun olarak rasgele olarak belirlenmitir. Mutlu Ak ve Malzemeleri Sanayi Anonim irketi, starter ve endstriyel akler ve malzemelerini retip satmakta, ilave olarak yat turizmi faaliyetinde de bulunmaktadr. Yaplacak olan simlasyon almasyla iletmenin 2003 yl iin ak sat miktarlar tahmin edilecek ve bu rakamlar dorultusunda da 2003 yl sat btesi hazrlanacaktr.

3.1. Mutlu Ak ve Malzemeleri Sanayi Anonim irketi Bilgileri

Mutlu

Anonim

irketi,

kurulduu

1945

ylndan

itibaren

faaliyet

gstermektedir ve 1955 ylnda ak retimine balamtr. 1996 ylnda Mutlu Ak tesisleri Kartal'dan Teperen Tuzla'ya tanmtr. Bu modern tesisin byk blm zkaynaklardan karlanarak, kalan drtte birlik ksm ise halka alma yolu ile karlanmtr. Halka Alma oran 1994 ve 1995 yllarnda toplam %25'e kartlarak Mutlu Ak, Halka Ak irket statsne girmitir. Mutlu Ak, Mutlu Holding'e bal ve grubun ilk irketidir. Ak retimi Mutlu Ak'nn Teperen'deki tesislerinde gereklemektedir.

Mutlu Ak, Dou Avrupa ve Orta Asya`nn en byk ak reticisi konumundadr. irket, arlkl olarak otomotiv sektrne starter ak retmektedir.

69

Starter akler irket retiminin %80`ini oluturmakta geri kalan ksm ise stasyoner (sabit tesis) fraksiyoner (ekici) ve madenci akleridir.

Ak satlar dalgal bir seyir izlemektedir ve yln son eyreinde en yksek sat rakamlarna ulalmaktadr. Ayrca otomobil satlarna paralel olarak ak satlar da deiiklik gstermektedir.

3.2. Simlasyon Uygulamas

Mutlu Ak ve Malzemeleri Sanayi Anonim irketinin 2003 yl sat tahminleri yaplrken Monte Carlo simlasyon yntemi kullanlacaktr. Bu yntemin

kullanlabilmesi iin gerekli olan veriler; incelenecek olan yllara ait gereklemi sat rakamlar ve bu rakamlarn gerekleme olaslklarna ilikin birikimli olaslklardr. Ayrca rasgele saylar da retilecek ve bu saylara karlk gelen rasgele say aralklar sayesinde sat rakamlar tahmin edilecektir. Gemi sat miktarlar 1997-2002 yllar arasndaki dnem itibariyle incelenecektir. ncelenecek sat verileri MKBnin internet sayfasndan elde edilmitir.

Ak sat rakamlar 2003 yl iin tahmin edilecektir ve bu tahminler on haftalk drt dnem itibariyle yaplacaktr. Elde edilecek olan drt dnemlik tahminler dorultusunda da Mutlu Ak ve Malzemeleri Sanayi Anonim irketinin 2003 yl sat btesi drt dnem itibariyle hazrlanacaktr.

70

Simlasyon uygulamas srasnda yaplmas gereken varsaymlar vardr ve bu varsaymlar aadaki gibi belirlenmitir:

Mutlu Ak ve Malzemeleri Sanayi Anonim irketinin, 1999 ylndan itibaren ak satlar artmaktadr ve bu artn 2003 ylnda da srecei tahmin edilmektedir. Bu tahmini destekleyen dier bir beklenti de otomobil satlarnda yaanacak olan arttr. Dolaysyla 2003 ylnda, en kt olaslkla 2002 ylnn ayn dnemine ilikin en dk sat rakamnn gerekleecei tahmin edilmektedir. Bu dorultuda, ncelikle incelenecek olan alt yla ilikin sat rakamlarnn gerekleme olaslklar hesaplanacaktr. Bu hesaplamadan sonra, ayn dneme denk gelen 2002 sat rakamlar incelenecek ve 2002 ylnda gereklemi olan en dk sat rakam, olaslklarn dzenlenmesi srasnda balang deerini oluturacaktr. 2002 ylnda gerekleen sat miktarndan daha dk deerler hesaplamalara dahil edilmeyecek ve bu deerlere ilikin olaslklar olduu gibi varsaymsal olarak belirlenecek sat miktarlarnn olaslklar olarak deerlendirilecektir. rnein; alt yllk dnemin incelenmesinden sonra birinci dnemin ilk drt haftasna ait sat rakamlar srasyla on, yirmi, otuz, krk olarak belirlenmise ve 2002 ylnn ayn dneminde gereklemi olan en dk sat rakam otuz ise; otuz birimden dk olan on ve yirmi birimler hesaplamalara dahil edilmeyecek ve bunlarn olaslklar belirlenecek olan varsaymsal deerlere olduu gibi aktarlacaktr. Bu varsaymsal deerler, bin birimlik artlar halinde hesaplamalara dahil edilecektir.

71

Mutlu Ak ve Malzemeleri Sanayi Anonim irketinin, ak satlar dalgal bir ekilde gereklemektedir ve yln son eyreinde satlar art gstermektedir. 2003 yl sat tahminleri drt dnem itibariyle yaplacandan 1997-2002 yllar arsndaki dneme ait yllk toplam sat rakamlar, varsaymsal olarak drt dneme datlacaktr. Bu datm, yllk sat rakamnn, dnemler itibariyle srasyla 3/10, 1/10, 2/10 ve 4/10unun alnmasyla yaplacaktr. Dnemlere datm yaplan sat rakamlar daha sonra yine varsaymsal olarak haftalara datlacaktr. Bu sayede modelin parametreleri belirlenecektir.

Olaslklar belirlenirken, gereklemi sat rakamlar hesaplama kolayl asndan sat miktar aralklarnn balangcn ve sonunu oluturan saylarn aritmetik ortalamasna dntrlecektir; rnein, 22000-23000 aralndaki rakamlar, 22115 yada 22997, 22500 olarak hesaplamalara dahil edilecektir.

Simlasyon uygulamasnda, her bir haftann sat rakamlarn tahmin etmek iin, alt rasgele say kullanlacak ve 2003 yl sat rakamlarnda art beklendii iin elde edilecek olan alt sat tahmininden en yksek deere sahip olan nn aritmetik ortalamas alnarak sat tahmin miktarlar belirlenecektir. Kullanlacak olan rasgele saylar Excel programyla belirlenecek 73 ve ilk satr-ilk stundaki rasgele saydan balanarak srasyla ilk satrdaki saylar bitirilecek ve daha sonra bir alttaki satra geilecektir.

Excel programyla rasgele say retimi: Excel sayfas fonksiyon ekle matematik ve trigonometri S_Say_ret.

73

72

IMF ile yrtlen ekonomik program kapsamnda TFEdeki yllk artn 2003 yl iin yzde 20 olarak esas alnmas benimsenmitir ve TBMMye sunulan 2003 Bte Yasa Tasarsnda da bu oran esas alnmtr. Dolaysyla Mutlu Ak ve Malzemeleri Sanayi Anonim irketi, 2003 yl iin ak sat fiyatn yzde 20 arttracaktr. Mutlu Aknn 2002 ylnda satm olduu aklerin ortalama sat fiyat 42.5 milyon TL.dr. Dolaysyla 2003 yl iin sata sunulacak olan aklerin ortalama sat fiyat da yzde 20lik artla 51 milyon TL. olarak hesaplamalara dahil edilecektir.

Simlasyon zaman haftalk birimler halinde ilerletilecektir ve birinci dnem birinci haftaya ilikin sat tahminleri yapldktan sonra srasyla dier haftalara geilecektir.

Simlasyon uygulamasnn kst Mutlu Ak ve Malzemeleri Sanayi Anonim irketinin retim kapasitesidir. letmenin retim kapasitesi 3.5 milyon adet/yldr. Dolaysyla simlasyon sonucunda elde edilecek sat tahmin rakamlarnn st snr, iletmenin sata hazr ak stou olmad varsaym altnda 3.5 milyon adet olacaktr.

Bu varsaymlar, parametreler ve kstlar altnda Mutlu Ak ve Malzemeleri Sanayi Anonim irketinin 2003 yl sat btesini, simlasyon yntemi kullanlarak yaplan sat tahminleriyle hazrlayabilmek iin aadaki ilemler yaplacaktr.

73

Gereklemi olan sat rakamlar dnemler itibariyle 1997-2002 arasnda kalan yllara ait sat rakamlarnn, on haftalk drt dnem itibariyle olaslklar belirlenecektir. Daha sonra 2002 ylnda gereklemi en dk sat rakam dorultusunda varsaymlarda aklanan ekilde olaslklar dzenlenecektir.

Birinci

aamada

belirlenmi

olan

olaslklar,

birikimli

olaslklara

dntrlecek ve bu sayede rasgele say aralklar belirlenecektir.

Excel programyla elde edilmi olan rasgele saylar kullanlarak sat tahminleri yaplacaktr.

Elde edilmi olan sat tahmin rakamlaryla fiyatlar arplarak sat btesi hazrlanacaktr.

Mutlu Ak ve Malzemeleri Sanayi Anonim irketinin 1997-2002 yllar arasndaki sat rakamlar tablo 3.1deki gibidir.

Tablo 3.1: 1997-2002 Yllar Arasndaki Mutlu Ak Sat Rakamlar 1997 1998 1999 2000 Brt Satlar (milyon TL) 10812225 14549885 18485575 35587871 Satlar (adet) 2032615 1684306 1125134 1650760

2001 63075548 1912710

2002 86697161 2040221

Tablo 3.1deki sat rakamlarnn varsaymlara uygun olarak dnemlere datlmas sonucunda sat miktarlar oluturulur ve tablo 3.2deki rakamlar elde edilir.

74

Hesaplamalarda kolaylk olmas asndan baz deerlerde toplamlar deimeyecek ekilde deiiklikler yaplmtr.
Tablo 3.2: Mutlu Ak Satlarnn Dnemler tibariyle Dalm 609784,5 505291,8 337540,2 495228 1.Dnem (3/10) 609785 505250 337540 495220 203261,5 168430,6 112513,4 165076 2.Dnem (1/10) 203300 168430 112510 165080 406523 336861,2 225026,8 330152 3.Dnem (2/10) 406530 336900 225030 330160 813046 673722,4 450053,6 660304 4.Dnem (4/10) 813000 673726 450054 660300

573813 573800 191271 191300 382542 382540 765084 765070

612066,3 612000 204022,1 204100 408044,2 408021 816088,4 816100

Sat miktarlar dnemlere datldktan sonra yine varsaymsal olarak haftalara datlacaktr. Bu amala tablo 3.2deki veriler, tablo 3.3teki gibi haftalara datlmtr.

Tablo 3.3: Mutlu Ak Satlarnn Haftalar tibariyle Dalm 1997 1998 1999 1.Hafta 60615 44138 32187 2.Hafta 58200 42265 31032 3.Hafta 55670 41783 28643 4.Hafta 52670 40160 27731 5.Hafta 52230 39900 26798 6.Hafta 48165 39275 26264 7.Hafta 45184 38750 25930 8.Hafta 43975 38290 25030 9.Hafta 41100 37800 24462 10.Hafta 38840 37385 23845 11.Hafta 38661 36400 23596 12.Hafta 37680 35404 21348 13.Hafta 36795 33700 20674 1.DNEM TOPLAMI 609785 505250 337540

2000 43156 42680 41558 40336 39465 38900 38265 37380 36390 35700 35265 33477 32648 495220

2001 47985 47700 47365 46930 45554 45317 44825 43465 41786 41245 41228 40654 39746 573800

2002 50130 49183 49054 48256 48034 47623 47561 47164 46200 46079 45118 44276 43322 612000

75

14.Hafta 15.Hafta 16.Hafta 17.Hafta 18.Hafta 19.Hafta 20.Hafta 21.Hafta 22.Hafta 23.Hafta 24.Hafta 25.Hafta 26.Hafta 2.DNEM TOPLAMI 27.Hafta 28.Hafta 29.Hafta 30.Hafta 31.Hafta 32.Hafta 33.Hafta 34.Hafta 35.Hafta 36.Hafta 37.Hafta 38.Hafta 39.Hafta 3.DNEM TOPLAMI 40.Hafta 41.Hafta 42.Hafta 43.Hafta 44.Hafta 45.Hafta 46.Hafta 47.Hafta 48.Hafta 49.Hafta 50.Hafta 51.Hafta 52.Hafta 4.DNEM TOPLAMI YILLIK TOPLAM

19873 18845 17893 16806 14900 13604 12660 12822 13344 13465 15548 16100 17440 203300 21437 23740 24774 26931 28800 29670 30897 32641 33878 35124 37649 39578 41411 406530 50978 51619 54210 63364 65478 75420 73645 71248 68280 66556 63078 57746 51378 813000 2032615

15460 14265 13467 12847 11803 10130 10645 10764 11965 12060 13870 14673 16481 168430 19547 20864 21733 23640 24765 25120 25978 26573 27650 28466 29760 30660 32144 336900 41465 43315 44678 47612 53786 62888 59312 57678 55233 53574 52364 51423 50398 673726 1684306

9287 9027 8724 8539 8411 8324 8126 8216 8337 8516 8616 9137 9250 112510 11647 12265 12464 13197 14678 15701 17345 18463 19100 20825 22345 22647 24353 225030 26654 28487 30298 32975 34667 42036 41654 39312 37478 35024 34644 33556 33269 450054 1125134

15617 14258 13168 12680 11287 9982 10087 10160 11463 12167 13397 14600 16214 165080 18540 20215 21543 22347 23248 24643 25450 26498 27346 28460 29144 30279 32447 330160 37268 40484 45359 50798 55000 58647 59749 58347 55649 52213 49876 48679 48231 660300 1650760

17007 16122 15738 14346 13546 12799 12165 13046 13167 14598 15164 16305 17297 191300 22647 23468 24031 25168 27314 28614 29455 30258 32976 33164 33846 35129 36470 382540 44678 49613 51440 54644 59632 64487 69408 68318 66248 62405 61645 59127 53425 765070 1912710

18164 17565 16243 15804 14285 13546 12879 13340 14600 15230 16879 17508 18057 204100 23648 24000 25311 26819 28133 31174 32370 33644 34169 36164 36978 37405 38206 408021 45648 48978 52659 56600 61846 67658 77064 76469 74200 72746 70412 59143 52677 816100 2040221

Tablo 3.3n hazrlanmasndan sonra artk gemi sat miktarlarna ilikin olaslklar hesaplanabilecektir ve simlasyon yntemi kullanlarak sat tahminleri 76

yaplabilecektir. Simlasyon yntemiyle sat tahminleri drt dnem itibariyle yaplacaktr.

1. Dnem Sat Tahminleri: ncelikle 1997-2002 yllar arasnda, birinci dnemde gereklemi olan sat rakamlarn gsteren bir tablonun hazrlanmas gerekmektedir. Tablo 3.3deki birinci dneme ait veriler bu amala kullanlacaktr.

Tablo 3.4. Mutlu Ak Birinci Dnem Sat Miktarlar 1997 1998 1999 2000 1.Hafta 60615 44138 32187 43156 2.Hafta 58200 42265 31032 42680 3.Hafta 55670 41783 28643 41558 4.Hafta 52670 40160 27731 40336 5.Hafta 52230 39900 26798 39465 6.Hafta 48165 39275 26264 38900 7.Hafta 45184 38750 25930 38265 8.Hafta 43975 38290 25030 37380 9.Hafta 41100 37800 24462 36390 10.Hafta 38840 37385 23845 35700 11.Hafta 38661 36400 23596 35265 12.Hafta 37680 35404 21348 33477 13.Hafta 36795 33700 20674 32648

2001 47985 47700 47365 46930 45554 45317 44825 43465 41786 41245 41228 40654 39746

2002 50130 49183 49054 48256 48034 47623 47561 47164 46200 46079 45118 44276 43322

Birinci dneme ait olaslk dalmlarnn bulunabilmesi iin tablo 3.4te yer alan verilerin hangi arala dtnn belirlenmesi gerekir. Aralklarn belirlenmesine en kk deerden balanr ve bu deer balang noktasn oluturur. Tabloda yer alan en kk deer 20674tr. Dolaysyla belirlenecek olan ilk aralk 20000-21000 aral olacak ve varsaym gerei bin birimlik artlarla dier aralklar belirlenecektir. Aralklarn belirlenmesinden sonra tablodaki rakamlar incelenerek her bir arala ka tane rakamn dt ve bu sayede de ka defa o arala denk gelen miktarda sat yapld belirlenecektir. Simlasyon uygulamasna balamadan nce yapm olduumuz varsaym gerei 20000-21000 aralndaki her rakam 20500 olarak kabul

77

edilecektir ve tablo 3.5te sat miktar olarak gsterilecektir. Bu dzenlemeler yapldnda tablo 3.5 elde edilir.

Tablo 3.5: Mutlu Ak Birinci Dnem Sat Miktar Aralklar Sat Sat Miktar Aralklar Miktar Gereklemi Sat Miktarlar 20500 20000-21000 20674 21500 21000-22000 21348 22500 22000-23000 23500 23000-24000 23596 23845 24500 24000-25000 24462 25500 25000-26000 25030 25930 26500 26000-27000 26264 26798 27500 27000-28000 27731 28500 28000-29000 28643 29500 29000-30000 30500 30000-31000 31500 31000-32000 31032 32500 32000-33000 32187 32648 33500 33000-34000 33477 33700 34500 34000-35000 35500 35000-36000 35265 35404 35700 36500 36000-37000 36390 36400 36795 37500 37000-38000 37380 37385 37680 37800 38500 38000-39000 38265 38290 38661 38750 38840 39500 39000-40000 39275 39465 39746 39900 40500 40000-41000 40160 40336 40654 41500 41000-42000 41100 41228 41245 41558 41783 42500 42000-43000 42265 42680 43500 43000-44000 43156 43322 43465 43975 44500 44000-45000 44138 44276 44825 45500 45000-46000 45118 45184 45317 45554 46500 46000-47000 46079 46200 46930 47500 47000-48000 47164 47365 47561 47623 47700 48500 48000-49000 48034 48165 48256 49500 49000-50000 49054 49183 50500 50000-51000 50130 51500 51000-52000 52500 52000-53000 52230 52670 53500 53000-54000 54500 54000-55000 55500 55000-56000 55670 56500 56000-57000 57500 57000-58000 58500 58000-59000 58200 59500 59000-60000 60500 60000-61000 60615

Gerekleme Says 1 1 2 1 2 2 1 1

1 2 2 3 3 4 6 4 3 6 2 4 3 4 3 6 3 2 1 2

38900

41786

47985

1 1

78

Tablo 3.5in hazrlanmasndan sonra yaplacak ilem 2002 sat rakamlarnn incelenmesidir. Varsaymlar gerei 2003 yl sat miktarlar ayn dneme denk gelen 2002 yl sat miktarlar arasndaki en kk deerden kk olmayacaktr ve kk deerlerin olmas durumunda bu deerler hesaplamalara dahil edilmeyecektir. Hesaplamalara dahil edilmeyecek olan deerlerin gerekleme saylar, srasyla olduu gibi tablo 3.5de gerekleme saylar sfr olan sat miktarlarna aktarlacaktr. 2002 yl sat rakamlar incelendiinde en kk deer 43322dir. Dolaysyla hesaplamalara 43500 deerinden balanacaktr. rnein 20500 birim satn gerekleme says 1dir ancak varsaym gerei 20500 rakam hesaplamalara dahil edilmeyecektir. Tablo incelendiinde grlebilecei gibi 43500 deerinden byk ve gerekleme says sfr olan ilk deer 51500dr. Dolaysyla 20500 deerinin gerekleme says olan 1 olduu gibi 51500 deerine aktarlacaktr. 43500 deerinden kk btn deerlerin gerekleme saylar ayn ekilde aktarlacaktr ancak tabloda gerekleme says sfr olan hi say kalmamasna ramen yine de hesaplamalara dahil edilmeyecek btn saylarn gerekleme saylar

aktarlamamsa yeni say aralklar tabloya eklenecektir ve aktarma ilemi bu deerlere yaplacaktr. rnein, tablo 3.5de 43500 deerinden kk 23 deerden 19nun gerekleme saylar vardr ve bu deerler aktarlmaldr. Oysa 43500

deerinden byk ve gerekleme says sfr olan 6 deer vardr. Dolaysyla aktarlmas gereken 7. en kk deer olan 27500n gerekleme says, eklenecek yeni deer olan 61500e aktarlacaktr ve bu ilem btn gerekleme saylar aktarlana kadar devam edecektir. Bu dorultuda tablo 3.6 elde edilecektir. (Gerekleme says sfr olup aktarm yaplan deerler ve eklenen deerler koyu olarak gsterilmitir.)

79

Tablo 3.6:Birinci Dnem Sat Miktarlar ve Gerekleme Saylar Gerekleme Sat Miktar Says 43500 4 44500 3 45500 4 46500 3 47500 6 48500 3 49500 2 50500 1 1 51500 52500 2 1 53500 2 54500 55500 1 1 56500 2 57500 58500 1 2 59500 60500 1 1 61500 1 62500 1 63500 2 64500 2 65500 3 66500 3 67500 4 68500 6 69500 4 70500 3 71500 6 72500 2 73500 TOPLAM 78

Bu aamadan sonra tablo 3.6daki veriler kullanlarak srasyla olaslklar, birikimli olaslklar ve rasgele say aralklar belirlenecektir ve bu deerler tablo 3.7de gsterilecektir.

80

Tablo 3.7:Birinci Dnem Rasgele Say Aralklar Gerekleme Birikimli Sat Miktar Says Olaslk Olaslk 43500 4 0,051282 0,051282 44500 3 0,038462 0,089744 45500 4 0,051282 0,141026 46500 3 0,038462 0,179487 47500 6 0,076923 0,256410 48500 3 0,038462 0,294872 49500 2 0,025641 0,320513 50500 1 0,012821 0,333333 51500 1 0,012821 0,346154 52500 2 0,025641 0,371795 53500 1 0,012821 0,384615 54500 2 0,025641 0,410256 55500 1 0,012821 0,423077 56500 1 0,012821 0,435897 57500 2 0,025641 0,461538 58500 1 0,012821 0,474359 59500 2 0,025641 0,500000 60500 1 0,012821 0,512821 61500 1 0,012821 0,525641 62500 1 0,012821 0,538462 63500 1 0,012821 0,551282 64500 2 0,025641 0,576923 65500 2 0,025641 0,602564 66500 3 0,038462 0,641026 67500 3 0,038462 0,679487 68500 4 0,051282 0,730769 69500 6 0,076923 0,807692 70500 4 0,051282 0,858974 71500 3 0,038462 0,897436 72500 6 0,076923 0,974359 73500 2 0,025641 1,000000

Rasgele Say Aral 0,000000-0,051281 0,051282-0,089743 0,089744-0,141025 0,141026-0,179486 0,179487-0,256409 0,256410-0,294871 0,294872-0,320512 0,320513-0,333332 0,333333-0,346153 0,346154-0,371794 0,371795-0,384614 0,384615-0,410255 0,410256-0,423076 0,423077-0,435896 0,435897-0,461537 0,461538-0,474358 0,474359-0,499999 0,500000-0,512820 0,512821-0,525640 0,525641-0,538461 0,538462-0,551281 0,551282-0,576922 0,576923-0,602563 0,602564-0,641025 0,641026-0,679486 0,679487-0,730768 0,730769-0,807691 0,807692-0,858973 0,858974-0,897435 0,897436-0,974358 0,974359-0,999999

Tablo 3.7nin de hazrlanmasndan sonra yaplacak olan ilem rasgele saylarn retilmesi ve bu rasgele saylar araclyla sat tahmin rakamlarnn belirlenmesidir. Kullanacamz rasgele saylar, EKteki rasgele saylar tablosundan alnacaktr. Varsaym gerei kullanlacak alt tane rasgele saynn karl olan deerlerden en yksek deerin (Tablo 3.8de italik olarak gsterilen deerler.) aritmetik ortalamas alnacaktr ve bu deer 2003 yl birinci dneminin her bir haftasna ait

81

sat tahmin rakam olacaktr. Her haftaya ait rasgele saylar ve bu rasgele saylar kullanldnda gsterilmektedir.
Tablo 3.8: Birinci Dnem Sat Tahmin Rakamlar En Yksek 3 Deerin Toplam 162500 210500 207500 215500 195500 205500 208500 187500 183500 209500 206500 194500 189500 En Yksek 3 Deerin Aritmetik Ortalamas 54166,67 70166,67 69166,67 71833,33 65166,67 68500 69500 62500 61166,67 69833,33 68833,33 64833,33 63166,67 858833,3

elde

edilecek

olan

sat

tahmin

rakamlar

tablo

3.8de

1.Hafta 2.Hafta 3.Hafta 4.Hafta 5.Hafta 6.Hafta 7.Hafta 8.Hafta 9.Hafta 10.Hafta 11.Hafta 12.Hafta 13.Hafta

RS 1 0,167736 46500 0,862524 71500 0,786579 69500 0,961755 72500 0,378075 53500 0,726238 68500 0,787435 69500 0,177907 46500 0,352429 52500 0,052575 44500 0,755825 69500 0,828482 70500 0,274653 48500

RS 2 0,151501 46500 0,059208 44500 0,202766 47500 0,609462 66500 0,290703 48500 0,596717 65500 0,612818 66500 0,211149 47500 0,413608 55500 0,554713 64500 0,168661 46500 0,734764 69500 0,577166 65500

RS 3 0,097852 45500 0,697395 68500 0,579679 65500 0,7357 69500 0,205807 47500 0,571731 64500 0,695943 68500 0,900931 72500 0,256451 48500 0,049039 43500 0,627785 66500 0,323685 50500 0,556692 64500

RS 4 0,21916 47500 0,324573 50500 0,243632 47500 0,5195 61500 0,443822 57500 0,17724 46500 0,072009 44500 0,256735 48500 0,811755 70500 0,509809 60500 0,684907 68500 0,120403 45500 0,487394 59500

RS 5 0,582028 65500 0,842112 70500 0,921433 72500 0,21798 47500 0,988022 73500 0,889627 71500 0,410511 55500 0,605712 66500 0,453004 57500 0,957001 72500 0,68416 68500 0,280454 48500 0,480624 59500

RS 6 0,309709 49500 0,593927 65500 0,600015 65500 0,992278 73500 0,571379 64500 0,24148 47500 0,83624 70500 0,265208 48500 0,165242 46500 0,916154 72500 0,34514 51500 0,389682 54500 0,188608 47500

Tablo 3.8den grlebilecei gibi 2003 yl birinci dnemine ilikin sat tahmin rakam 858833tr.

82

2. Dnem Sat Tahminleri; 2003 yl ikinci dnem sat tahminleri iin yaplmas gereken ilemler birinci. dnem iin yaplan ilemlerle ayndr ve ilk olarak 1997-2002 yllar arasnda ikinci dnemlerde gereklemi olan sat miktarlar ve gerekleme saylar belirlenecektir. Bunun iin tablo 3.9daki rakamlar incelendiinde, sat rakamlar ve gerekleme saylar tablo 3.10daki gibi bulunacaktr.

Tablo 3.9. Mutlu Ak kinci Dnem Sat Miktarlar 1997 1998 1999 2000 1.Hafta 19873 15460 9287 15617 2.Hafta 18845 14265 9027 14258 3.Hafta 17893 13467 8724 13168 4.Hafta 16806 12847 8539 12680 5.Hafta 14900 11803 8411 11287 6.Hafta 13604 10130 8324 9982 7.Hafta 12660 10645 8126 10087 8.Hafta 12822 10764 8216 10160 9.Hafta 13344 11965 8337 11463 10.Hafta 13465 12060 8516 12167 11.Hafta 15548 13870 8616 13397 12.Hafta 16100 14673 9137 14600 13.Hafta 17440 16481 9250 16214

2001 17007 16122 15738 14346 13546 12799 12165 13046 13167 14598 15164 16305 17297

2002 18164 17565 16243 15804 14285 13546 12879 13340 14600 15230 16879 17508 18057

Tablo 3.10: Mutlu Ak kinci Dnem Sat Miktar Aralklar Sat Miktar Aralklar Gerekleme Says 8000-9000 9 9000-10000 5 10000-11000 5 11000-12000 4 12000-13000 9 13000-14000 12 14000-15000 9 15000-16000 7 16000-17000 8 17000-18000 6 18000-19000 3 19000-20000 1

2002 ylnda ikinci dnemde gerekleen sat miktarlar arasnda en kk deer 12879dur. Dolaysyla varsaymmz gerei olaslklarn belirlenmesinde 83

balang sat miktar 12500 olacaktr ve 8500, 9500, 10500, 11500 deerleri hesaplamalara dahil edilmeyecektir. Gerekleme says sfr olan deerler de olmad iin drt yeni deer eklememiz gerekmektedir. Bu deerler 20500, 21500, 22500 ve 23500dr. Bu dorultuda tablo 3.11 elde edilecektir.
Tablo 3.11: kinci Dnem Rasgele Say Aralklar Sat Gerekleme Birikimli Olaslk Rasgele Say Aral Miktar Says Olaslk 12500 9 0,115385 0,115385 0,000000-0,115384 13500 12 0,153846 0,269231 0,115385-0,269230 14500 9 0,115385 0,384615 0,269231-0,384614 15500 7 0,089744 0,474359 0,384615-0,474358 16500 8 0,102564 0,576923 0,474359-0,576922 17500 6 0,076923 0,653846 0,576923-0,653845 18500 3 0,038462 0,692308 0,653846-0,692307 19500 1 0,012821 0,705128 0,692308-0,705127 20500 9 0,115385 0,820513 0,705128-0,820512 21500 5 0,064103 0,884615 0,820513-0,884614 22500 5 0,064103 0,948718 0,884615-0,948717 23500 4 0,051282 1,000000 0,948718-0,999999

Tablo 3.11in hazrlanmasndan sonra rasgele saylar (RS) retilecek ve sat tahminleri yaplacaktr. Bu sonular tablo 3.12de gsterilmektedir.

84

Tablo 3.12: kinci Dnem Sat Tahmin Rakamlar RS 1 1.Hafta 2.Hafta 3.Hafta 4.Hafta 5.Hafta 6.Hafta 7.Hafta 8.Hafta 9.Hafta 10.Hafta 11.Hafta 12.Hafta 13.Hafta 0,531346 16500 0,648382 17500 0,32813 14500 0,461483 15500 0,496461 16500 0,598524 17500 0,139386 13500 0,331677 14500 0,820329 20500 0,582289 17500 0,193626 13500 0,103599 12500 0,647276 17500 RS 2 0,562882 16500 0,975607 23500 0,773632 20500 0,434932 15500 0,955764 23500 0,317339 14500 0,119381 13500 0,608252 17500 0,665038 18500 0,874879 21500 0,810879 20500 0,655867 18500 0,107834 12500 RS 3 0,274952 14500 0,643392 17500 0,0531 12500 0,679723 18500 0,773391 20500 0,799229 20500 0,65475 18500 0,852326 21500 0,546428 16500 0,399248 15500 0,855624 21500 0,476562 16500 0,244185 13500 RS 4 0,513129 16500 0,966905 23500 0,707507 20500 0,768751 20500 0,688789 18500 0,437531 15500 0,509425 16500 0,901338 22500 0,676787 18500 0,23019 13500 0,298443 14500 0,529451 16500 0,347396 14500 RS 5 0,650237 17500 0,181353 13500 0,637733 17500 0,113556 12500 0,811677 20500 0,201293 13500 0,271977 14500 0,254294 13500 0,934178 22500 0,90284 22500 0,224652 13500 0,946343 22500 0,982611 23500 RS 6 0,18526 13500 0,279413 14500 0,383693 14500 0,449678 15500 0,692637 19500 0,105277 12500 0,294178 14500 0,630955 17500 0,769817 20500 0,998267 23500 0,518775 16500 0,241669 13500 0,429156 15500 En En Yksek Yksek 3 Deerin 3 Aritmetik Deerin Ortalamas Toplam 50500 64500 58500 54500 64500 53500 49500 61500 63500 67500 58500 57500 56500 16833,33 21500 19500 18166,67 21500 17833,33 16500 20500 21166,67 22500 19500 19166,67 18833,33 253500

Tablo 3.12de grlebilecei gibi 2003 yl ikinci dnem sat tahmin rakam 253500dr. Birinci ve ikinci dnem sat tahmin rakamlarnn bulunabilmesi iin yaplan hesaplamalar ayn ekilde yapldnda 2003 yl nc ve drdnc dnemlerine ilikin sat tahmin rakamlar da tablo 3.13deki gibi elde edilecektir.

85

Tablo 3.13: nc ve Drdnc Dnem Sat Tahmin Rakamlar

3. DNEM
RS 1 1.Hafta 2.Hafta 3.Hafta 4.Hafta 5.Hafta 6.Hafta 7.Hafta 8.Hafta 9.Hafta 10.Hafta 11.Hafta 12.Hafta 13.Hafta 0,950405 51500 0,526440 32500 0,374103 29500 0,062413 23500 0,161429 25500 0,885879 49500 0,582855 33500 0,698829 38500 0,518151 32500 0,072016 24500 0,318048 28500 0,569681 33500 0,30711 28500 RS 2 0,141707 25500 0,717358 39500 0,277807 27500 0,170548 25500 0,603002 35500 0,430254 30500 0,433315 30500 0,408857 29500 0,972738 51500 0,476301 32500 0,757062 42500 0,044936 23500 0,338415 28500 RS 3 0,91353 50500 0,38399 29500 0,553702 33500 0,161087 25500 0,298218 28500 0,738564 41500 0,799367 45500 0,598122 34500 0,47224 31500 0,958661 51500 0,313865 28500 0,52418 32500 0,782854 44500 RS 4 0,071007 24500 0,378202 29500 0,117491 24500 0,241882 26500 0,009728 23500 0,647994 36500 0,793712 44500 0,367423 29500 0,083162 24500 0,218108 26500 0,680848 37500 0,180617 25500 0,619416 35500 RS 5 0,254946 26500 0,53525 32500 0,093661 24500 0,730457 40500 0,752406 42500 0,155703 25500 0,255071 26500 0,675221 37500 0,182007 25500 0,253983 26500 0,82111 47500 0,046356 23500 0,497852 32500 RS 6 0,037613 23500 0,898499 49500 0,052016 23500 0,031764 23500 0,585854 33500 0,365785 29500 0,26041 27500 0,55191 33500 0,866395 48500 0,58152 33500 0,329025 28500 0,478474 32500 0,615219 35500 En Yksek 3 Deerin Toplam 128500 121500 90500 92500 111500 127500 123500 110500 132500 117500 127500 98500 115500 En Yksek Deerin Aritmetik Ortalamas 42833,33 40500 30166,67 30833,33 37166,67 42500 41166,67 36833,33 44166,67 39166,67 42500 32833,33 38500 499166,7

86

4. DNEM
1.Hafta 2.Hafta 3.Hafta 4.Hafta 5.Hafta 6.Hafta 7.Hafta 8.Hafta 9.Hafta 10.Hafta 11.Hafta 12.Hafta 13.Hafta 0,278856 53500 0,374049 57500 0,679529 70500 0,852972 81500 0,555145 63500 0,009533 45500 0,177914 51500 0,568429 63500 0,14075 50500 0,996045 89500 0,064132 48500 0,895323 83500 0,793917 78500 0,851716 81500 0,744453 75500 0,867051 82500 0,252269 52500 0,28995 53500 0,836093 81500 0,508848 61500 0,042656 47500 0,513002 61500 0,372934 57500 0,048509 47500 0,17635 51500 0,268281 53500 0,914626 85500 0,489047 60500 0,523305 61500 0,136362 50500 0,81197 80500 0,477747 59500 0,603489 66500 0,336101 55500 0,40606 58500 0,799721 79500 0,62105 66500 0,149081 50500 0,001843 45500 0,754975 75500 0,139677 50500 0,590829 65500 0,990316 89500 0,568517 63500 0,168922 51500 0,073535 48500 0,055906 48500 0,125197 50500 0,274305 53500 0,548239 62500 0,202056 51500 0,306694 54500 0,825266 80500 0,980541 89500 0,741781 74500 0,103681 49500 0,615647 66500 0,191423 51500 0,395571 57500 0,263592 53500 0,775712 77500 0,160568 51500 0,464169 59500 0,164365 51500 0,251958 52500 0,150612 50500 0,108896 49500 0,23833 52500 0,45895 59500 0,480379 59500 0,175233 51500 0,113263 49500 0,947147 86500 0,474675 59500 0,147526 50500 0,818011 80500 0,435555 59500 0,690407 70500 247500 225500 227500 230500 210500 192500 185500 205500 198500 226500 209500 194500 203500 82500 75166,67 75833,33 76833,33 70166,67 64166,67 61833,33 68500 66166,67 75500 69833,33 64833,33 67833,33 919166,7

Mutlu Ak ve Malzemeleri Sanayi Anonim irketinin 2003 yl sat tahmin rakamlar dnemler itibariyle srasyla 858833, 253500, 499167 ve 919167dir. Dolaysyla 2003 yl toplam sat tahmini 2530667dir.

4 dnem itibariyle de sat tahmin rakamlarnn belirledikten sonra sat btesi hazrlanmaya hazrdr. Sat btesini hazrlayabilmek iin gereksinim duyulan dier bir deer ak fiyatlardr. Varsaymmz gerei ak fiyatlar yzde 20lik artla 51 milyon TL.ye ykselecektir. Elde edilmi olan sat tahmin rakamlar ve ortalama fiyatn

87

arplmas yoluyla sat tutar hesaplanacaktr ve Mutlu Ak ve Malzemeleri Sanayi Anonim irketinin 2003 yl sat btesi tablo 3.14deki gibi olacaktr.

Tablo 3.14: Mutlu Ak 2003 Sat Btesi Ak DNEMLER Miktar Tutar 1. Dnem 858833 43800483 2. Dnem 253500 12928500 3. Dnem 499167 25457517 4. Dnem 919167 46877517 2530667 129064017 TOPLAM

3.3. Deerlendirme

Mutlu Ak ve Malzemeleri Sanayi Anonim irketinin 2003 yl sat btesi hazrlanrken gereksinim duyulan sat tahmin rakamlar, simlasyon yntemi kullanlarak bulunmutur. Bu rakamlar ve aklerin 2003 yl ortalama fiyatlar arplarak elde edilen rakamlarla da sat btesi hazrlanmtr.

Yaplan simlasyon uygulamas sonucu Mutlu Ak ve Malzemeleri Sanayi Anonim irketinin 2003 yl ak sat miktar tahminleri dnemler itibariyle srasyla 858833, 253500, 499167 ve 919167 adettir. Bu saylar dorultusunda hazrlanan sat btesindeki toplam sat tutar ise 129064017 milyon TL.dir.

Simlasyon yntemi kullanlarak yaptmz sat tahminlerini ve bu tahminleri kullanarak hazrladmz sat btesindeki toplam sat tutarn, gereklemi olan rakamlarla karlatrabiliriz. MKBden elde edilen verilere gre Mutlu Ak ve Malzemeleri Sanayi Anonim irketinin 2003 yl toplam sat rakam 2493735 adet ve 88

sat haslat 112822175 milyon TL.dir. Grld gibi simlasyon yntemiyle yapm olduumuz sat tahminlerimizde 2530667 2493735 = 36932 adetlik bir fark, bu 129064017 -

tahmin rakamlarnn kullanlmasyla bulunan sat tutarnda ise 112822175 = 16241842

milyon TL.lik bir fark vardr. Optimal sonucu garanti

etmeyen simlasyon yntemiyle elde ettiimiz tahmin rakam gerekleen sat miktarndan yaklak olarak yzde 1.4lk bir sapma gstermitir. Sat tutarndaki farkn nedeni ise fiyatlandrma politikasnda 2003 yl ierisinde yaplm olan deiikliktir. Mutlu Ak ve Malzemeleri Sanayi Anonim irketinden 05.07.2003 tarihinde yaplan bir aklamayla btn ak eitlerinin fiyatlarnda yzde 20 orannda indirim yaplaca duyurulmutur. Dolaysyla sat btesinin hazrlanmas srasnda yapm olduumuz 2003 ylnn tamam iin geerli olacak 51 milyon TL.lik ortalama sat fiyat varsaym geerliliini kaybetmitir ve sat tutar rakamnda bir sapma gereklemitir. Ancak bteler esnek olarak hazrlanrsa, fiyatlandrma politikasndaki deiiklik gibi eitli deiiklikler olduunda, bu deiikliklere gre bte yeniden dzenlenebilir. rnein 51 milyon TL.lik sat fiyatnda yaplacak olan yzde 20 indirimle birlikte sat fiyat 40.8 milyon TL. olacak ve son iki dneme ilikin sat tahmin rakamlar bu yeni fiyatla arplarak sat btesi hazrlanacaktr. Bu hesaplamalar yapldnda sat tutar 114597010 milyon TL. ve tahmin edilen ile gerekleen sat tutarlar arasndaki fark 1774835 milyon TL. olacaktr.

Gerek btelerin esneklii gerekse simlasyon ynteminin kontrolndeki kolaylk sayesinde, deiiklikler iyi bir ekilde takip edildiinde ve dzeltmeler zamannda yapldnda iletmenin gelecei tahmin etmedeki baar derecesi ykselecektir.

89

Simlasyon yntemi grld gibi sat tahminlerinin yaplmas iin tercih edilebilecek bir yntemdir ancak hibir sat tahmin ynteminin olmad gibi simlasyon yntemi de tek bana kesin olarak gvenilecek bir yntem deildir.

90

SONU

letme yneticilerinin temel grevlerinden birisi belki de en nemlisi iletmeyi gelecekteki olas deiimlere ve bu deiimler sonras ortaya kabilecek problemlere en iyi ekilde hazrlayabilmektir.Bu aamada planlama ve kontrol arac olarak kullanlabilen iletme bteleri karmza kmaktadr. yi hazrlanm bir bte, iletmenin amalarn somut bir ekilde ortaya koyar ve bu amalara ulalabilmesi iin yaplmas gerekenleri belirler. Ancak bir bte ne kadar iyi hazrlanrsa hazrlansn hibir zaman ynetimin yerini alamaz ve sorumlular bteye ilikin grevlerini yerine getirmezlerse kusursuz bir bte bile iletmeyi baarya gtremez.

Bte sisteminin temelini, artan rekabet ve deien tketici beklentileri nedeniyle sat btesi oluturmaktadr. Bte sistemi ierisinde yer alan btelerin birbirlerinin sonularn girdi olarak kullanmalar ve sat btesinin de bu zincirin birinci halkas olmas nedeniyle sat btesi hazrlanmas ayr bir neme sahiptir. yi hazrlanm bir sat btesi, iletme btesinin de baar ansn arttracaktr. Sat btesinin baars da dorudan yaplan sat tahminlerinin baarsna baldr.

Sat tahmini yapmak iin kullanlabilecek birok yntem vardr. Bu yntemlerden bazlar gelitirilmesi ve zm ok kolay bazlar ise son derece zor yntemlerdir. Hem sat tahmin yntemlerinin hem de iletmelerinin kendilerine has zellikleri olduu iin en iyi sat tahmin yntemini belirlemenin olana yoktur. Bir iletme iin uygun olan bir yntem dierini yanl tahmin rakamlarna

91

gtrebilecektir. Daha nce yaplan tahminlerde baarya ulam bir yntem bile, koullarda deiiklikler yaanmasyla yetersiz duruma gelebilmektedir. Dolaysyla doru sat tahminlerine ulaabilmek iin tek bir sat tahmin yntemine bal kalnmamal ve sistem ok ynl olarak incelenmelidir.

almamzn konusu olan simlasyon yntemi, dier matematiksel modellerde olduu gibi denklemlerle ve formllerle ifade edilemez. Dolaysyla farkl sistemler iin geerli olacak tek bir simlasyon modeli gelitirilemez. Hatta ayn sistemin simlasyon modelini gelitirecek olan farkl kiiler bile, sistemi alglaylar znel olacandan, birbirinden farkl modellere ve sonulara ulaabileceklerdir.

Tm simlasyon modelleri girdi-kt modelleridir. Modeli ileten kii tarafndan bir girdi deeri verildiinde model bir kt verir. Girdilerin verilmesi modeli ileten kiinin elinde olduundan, simlasyon modeli tamamyla o kiinin kontrol altndadr ve girdi deerlerinde yaplabilecek deiikliklerle modelin verdii ktlar deitirilebilir. Bu sayede de ne-eer tr senaryolar incelenerek, alternatiflerin olas sonular belirlenebilir. rnein, Mutlu Ak ve Malzemeleri Sanayi Anonim irketinin 2003 yl sat btesinin hazrlanmas srasndaki temel varsaymmz 2003 ylndaki satlarn artacayd. Bunun tersi bir beklenti olsayd; belirli deerlerin altndaki sat miktarlar deil zerindeki sat miktarlar hesaplamalara dahil edilmeyecek ve olaslklar buna gre hesaplanacakt. Dolaysyla simlasyon yntemi, farkl alternatiflerin karlatrlmasna olanak veren bir yntemdir.

92

Gnmz koullarnda bir iletmeyi etkileyen btn deikenleri belirlemek dolaysyla da iletmenin yapsn tam olarak anlayabilmek mmkn deildir. Sistemin iine rasgelelik girdiinde de sistem stokastik yapya sahip olacaktr. Simlasyon yntemini kullanrken, gerek dnyadaki karmaklk ve belirsizlikler nedeniyle problemi stokastik olarak deerlendiren Monte Carlo simlasyon yntemini tercih etmek daha uygun olacaktr.

Simlasyon, ok ynl bir ara olmasna ramen her problemin zm de deildir. Simlasyon, temelinde kesin sonular vermeyen bir yntemdir. Kesin sonular yerine istatistiksel tahminler verir ve alternatifleri karlatrmaya olanak salar. Ancak istatistiksel hatalar nedeniyle kusursuz olarak iletilmi bir simlasyonun bile verdii sonucun doru olduunu garanti etmek imkanszdr. Ayrca elde edilen sonucun doru olduuna inanlyorsa bile daha nce de belirtildii gibi tek bir sat tahmin yntemine bal kalnmamal, birka yntem yada btn yntemler bir arada kullanlarak tahminler yaplmaya allmaldr.

93

ZET

Bu almada, sat btesinin hazrlanabilmesi iin gerekli olan sat tahminlerinin, simlasyon yntemi kullanlarak nasl yaplabilecei incelenmitir. Bu dorultuda ncelikle iletme bte sistemi, bu sistemin temelini oluturan sat btesi ve sat tahmin yntemleri daha sonra da simlasyon yntemi aklanmtr..

Sat tahminleri yaplacak olan iletme olarak Mutlu Ak ve Malzemeleri Sanayi Anonim irketi seilmitir ve bu irketin 2003 yl sat btesi hazrlanrken sat tahminleri simlasyon yntemi kullanlarak yaplmtr. Simlasyon uygulamasnn balangcnda varsaymlar, parametreler, kstlar belirlenmitir ve alma bu dorultuda gelitirilmitir. Sat tahminleri yaplrken 1997-2002 yllar arasndaki dneme ait sat verileri esas alnmtr ve sat tahmin rakamlar her biri oner hafta olan drt dnem itibariyle belirlenmitir. Elde edilen sat tahmin rakamlar kullanlarak da sat btesi hazrlanmtr.

94

ABSTRACT

In this study, how sales forecasts that are necessary for preparing sales budget can be generated by using simulation method is observed. In that manner, first of all, corporate budget system, sales budget that forms this system, sales forecast methods and simulation method are explained.

Mutlu Ak ve Malzemeleri Anonim irketi is selected as the company to forecast its sales, and simulation method is used for preparing sales budget for the year 2003. Before the simulation method is applied, assumptions, parameters, and constraints are determined, and the study is expanded in that way. To generate sales forecasts, sales data for the years between 1997-2002 are used, and sales forecasts are organized as 4 periods each consisting of 13 weeks. Finally, by using sales forecasts sales budget is prepared.

95

EK: Rasgele Say Tablosu 0,167736 0,786579 0,378075 0,787435 0,352429 0,755825 0,274653 0,648382 0,461483 0,598524 0,331677 0,582289 0,103599 0,950405 0,374103 0,161429 0,582855 0,518151 0,318048 0,30711 0,374049 0,852972 0,009533 0,568429 0,996045 0,895323 0,151501 0,202766 0,290703 0,612818 0,413608 0,168661 0,577166 0,975607 0,434932 0,317339 0,608252 0,874879 0,655867 0,141707 0,277807 0,603002 0,433315 0,972738 0,757062 0,338415 0,744453 0,252269 0,836093 0,042656 0,372934 0,17635 0,097852 0,579679 0,205807 0,695943 0,256451 0,627785 0,556692 0,643392 0,679723 0,799229 0,852326 0,399248 0,476562 0,91353 0,553702 0,298218 0,799367 0,47224 0,313865 0,782854 0,489047 0,136362 0,477747 0,336101 0,799721 0,149081 0,21916 0,243632 0,443822 0,072009 0,811755 0,684907 0,487394 0,966905 0,768751 0,437531 0,901338 0,23019 0,529451 0,071007 0,117491 0,009728 0,793712 0,083162 0,680848 0,619416 0,139677 0,990316 0,168922 0,055906 0,274305 0,202056 0,582028 0,921433 0,988022 0,410511 0,453004 0,68416 0,480624 0,181353 0,113556 0,201293 0,254294 0,90284 0,946343 0,254946 0,093661 0,752406 0,255071 0,182007 0,82111 0,497852 0,980541 0,103681 0,191423 0,263592 0,160568 0,164365 0,309709 0,600015 0,571379 0,83624 0,165242 0,34514 0,188608 0,279413 0,449678 0,105277 0,630955 0,998267 0,241669 0,037613 0,052016 0,585854 0,26041 0,866395 0,329025 0,615219 0,108896 0,45895 0,175233 0,947147 0,147526 0,435555 0,862524 0,961755 0,726238 0,177907 0,052575 0,828482 0,531346 0,32813 0,496461 0,139386 0,820329 0,193626 0,647276 0,526440 0,062413 0,885879 0,698829 0,072016 0,569681 0,278856 0,679529 0,555145 0,177914 0,14075 0,064132 0,793917 0,059208 0,609462 0,596717 0,211149 0,554713 0,734764 0,562882 0,773632 0,955764 0,119381 0,665038 0,810879 0,107834 0,717358 0,170548 0,430254 0,408857 0,476301 0,044936 0,851716 0,867051 0,28995 0,508848 0,513002 0,048509 0,268281 0,697395 0,7357 0,571731 0,900931 0,049039 0,323685 0,274952 0,0531 0,773391 0,65475 0,546428 0,855624 0,244185 0,38399 0,161087 0,738564 0,598122 0,958661 0,52418 0,914626 0,523305 0,81197 0,603489 0,40606 0,62105 0,001843 0,324573 0,5195 0,17724 0,256735 0,509809 0,120403 0,513129 0,707507 0,688789 0,509425 0,676787 0,298443 0,347396 0,378202 0,241882 0,647994 0,367423 0,218108 0,180617 0,754975 0,590829 0,568517 0,073535 0,125197 0,548239 0,306694 0,842112 0,21798 0,889627 0,605712 0,957001 0,280454 0,650237 0,637733 0,811677 0,271977 0,934178 0,224652 0,982611 0,53525 0,730457 0,155703 0,675221 0,253983 0,046356 0,825266 0,741781 0,615647 0,395571 0,775712 0,464169 0,251958 0,593927 0,992278 0,24148 0,265208 0,916154 0,389682 0,18526 0,383693 0,692637 0,294178 0,769817 0,518775 0,429156 0,898499 0,031764 0,365785 0,55191 0,58152 0,478474 0,150612 0,23833 0,480379 0,113263 0,474675 0,818011 0,690407

96

KAYNAKLAR

I. KTAPLAR

Akg, ztin, Finansal Ynetim, 7. Bask, stanbul, Avcol Basm-Yayn, 1998. Aksoy, Tamer, Denetim, Ankara, Yetkin Basm Yaym ve Datm, 2002. Arnold, John, Turley, Stuart, Accounting for Management Decisions, 3rd Edition, London, Prentice Hall, 1996. Atkinson, Anthony, A., ve dierleri, Management Accounting, 2nd Edition, New Jersey, Prentice Hall, 1997. Banks, Jerry, Carson, John, S., Nelson, Barry, L., Discrete-Event Simulation, 2nd Edition, New Jersey, Prentice Hall, 1996. Banks, Jerry, Handbook of Simulation: Principles, Methodology, Advances, Applications, and Practice, New York, John Wiley&Sons, 1998. Bierman, Harold, Jr., Bonini, Charles, P., Hausmann, Warren H., Quantitative Analysis for Business Decisions, Illinois, Richard D. Irwin, Inc., 1986. Blocher, Edward, J., Chen, Kung, H., Lin, Thomas, W., Cost Management, Boston, Irwin McGraw-Hill, 1999. Bozok, Sinan, Planlama ve Kontrol Sistemlerinin Davransal Boyutlar, Eskiehir, Anadolu niversitesi Yaynlar No:44, 1983. Bte Uygulamas ve Denetimi Semineri, Eskiehir, Anadolu niversitesi Basmevi, 1983.

Bykmirza, Kamil, Maliyet ve Ynetim Muhasebesi, 8. Bask, Ankara, Bar Kitap Basn Yayn Datm, 2000. Cemalclar, lhan, letme Bteleri, stanbul, Eskiehir ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yaynlar 24-2, 1965. abuk, Serap, Sat Ynetimi, Adana, Baki Kitabevi, 1999. alk, Nuri, Pazarlama Ynetiminde Sat Tahmin Srecine Btnleik Bir Yaklam, Eskiehir, Anadolu niversitesi Yaynlar No:653, 1992. Erdoan, Muammer, Sanayi letmelerinde Stokastik Kar Bteleri, Diyarbakr, Dicle niversitesi Basmevi, 1987. Erkut, Haluk, Ynetimde Simlasyon Yaklam, 2. Bask, stanbul, rfan Yaymclk, 1992. Eppen, Gary, D., Gould, F., J., Schmidt, Charles, P., Introductory Mangement Science, 4th Edition, New Jersey, Prentice Hall, 1993. Fogarty, Donald, W., Blackstone, John, H., Hoffmann, Thomas, R., Production&Inventory Management, 2nd Edition, Cincinnati, SouthWestern Publishing, 1991. Gujarati, Damodar, N., Temel Ekonometri, (evirenler: mit enesen, Glay Gnlk enesen) 2. Basm, stanbul, Literatr Yaynclk, 2001. Grsoy, Cudi, Tuncer, Ynetim ve Maliyet Muhasebesi, 2. Bas, stanbul, BETA Basm Yaym Datm, 1999. Hala, Osman, letmelerde Simlasyon Teknikleri, 3. Bask, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 1998. Hillier, Frederick, S., Lieberman, Gerald, J., Introduction to Operations Research, 5th Edition, Singapore, McGraw Hill, 1990.

xcviii

Horngren, Charles, T., Foster, George, Datar, Srikant, M., Cost Accounting, 9th Edition, New Jersey, Prentice Hall, 1997. Law, Averill, M., Kelton, David, W., Simulation Modeling and Analysis, New York, McGraw Hill, 1982. Lapin, Lawrence, L., Quantitative Methods for Business Decisions, 6th Edition, Belmont, Duxburry Press, 1994. Saraslan, Halil, Sra Bekleme Sistemlerinde Simlasyon Teknii, Ankara, Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar:557, 1996. Saraslan, Halil, Yatrm Projelerinin Hazrlanmas ve Deerlendirilmesi, 3. Bask, Ankara, Turhan Kitabevi, 1997. Sevgener, Sait, Hacrstemolu, Rstem, Ynetim Muhasebesi, 7. Bask, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 2000. Shim, Joe, K., Siegel, Joel, G., Handbook of Financial Analysis, Forecasting&Modeling, New Jersey, Prentice-Hall, 1988. Stevenson, William, J., Operations Management, 7th Edition, New York, McGraw-Hill, 2002. Still, Richard, R., Cundiff, Edward, W., Govoni, Norman, A., Sales Management, 4th Edition, New Jersey, Prentice-Hall, 1981. Trko, Metin, R., Finansal Ynetim, 2. Basm, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 2002. Uslu, Seluk, Maliyet Muhasebesi, Ankara, Gazi niversitesi Basn-Yayn Yksekokulu Basmevi, 1991. Welsch, Glenn, A., Hilton, Ronald, W., Gordon, Paul, N., Budgeting: Profit Planning and Kontrol, 5th Edition, New Jersey, Prentice-Hall, 1988.

xcix

Yalkn, Yksel, Ko, Ynetim Arac Olarak letme Bteleri, Ankara, Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstits Yayn No: 166, 1977. Yerolu, Celaleddin, retim ve Servis Sistemlerinde Pratik Simlasyon Teknikleri, stanbul, Atlas Yayn Datm, 2001. Yzer, Ali, Fuat, letme Ynetiminde Kar-Zarar Btesine Olaslkl Yaklam, Eskiehir, Eskiehir ktisadi ve Ticari ilimler Akademisi Yaynlar No:236/157, 1981.

II. MAKALELER

Abernethy, Margaret, A.,

Brownell, Peter,

The Role of Budgets in

Organizations Facing Strategic Change Accounting, Organizations and Society, Vol.24., pp.189-204, 1999. Berends, Peter, Romme, Georges, Simulation as a Research Tool in

Management Studies, European Management Journal, Vol.17, No.6, pp.576-583, 1999. Elkjaer, Martin, Stochastic Budget Simulation, International Journal of Project Management, Vol.18, pp.139-147, 2000. Fowler, Alan, Systems Modelling, Simulation, and The Dynamics of Strategy, Journal of Business Research, Vol.56, pp.135-144, 2003. Habchi, Georges, Berchet, Claire, A Model for Manufacturing Systems Simulation with a Control Dimension Simulation Modelling Practice and Theory, Vol.11, pp.21-44, 2003.

H. Nouri, R. J. Parker, The Relationship Between Budget Participation and Job Performance Accounting, Organizations and Society, Vol. 23, No 5/6, pp.467-483, 1998. Trker, Susmu, letme Karllnn Denetiminde Sat Btesinin Yeri ve nemi, http://bornova.ege.edu.tr/~turkers/sales.html, 18.01.2004. Winklhofer, Heidi, Diamanopoulos, Adamantios, A Model of Export Sales Forecasting Behavior and Performance, International Journal of

Forecasting, Vol.19, pp.271-285, 2003.

3. nternet Adresleri

http://www.finansinvest.com, 05.04.2004. http://www.foreigntrade.gov.tr, 07.01.2004. http://www.imkb.gov.tr, 05.04.2004. http://www.mfa.gov.tr, 07.01.2004. http://www.mutlu.com.tr, 05.04.2004.

ci

Kavcar, Bar, Simlasyon Yntemi Kullanlarak Yaplan Sat Tahminleriyle Sat Btesi Hazrlanmas, Yksek Lisans Tezi, Danman: Yrd. Do. Dr. Gven Saylgan, 95s.

ZET

Bu almada, sat btesinin hazrlanabilmesi iin gerekli olan sat tahminlerinin, simlasyon yntemi kullanlarak nasl yaplabilecei incelenmitir. Bu dorultuda ncelikle iletme bte sistemi, bu sistemin temelini oluturan sat btesi ve aklanmtr.. sat tahmin yntemleri daha sonra da simlasyon yntemi

Sat tahminleri yaplacak olan iletme olarak Mutlu Ak ve Malzemeleri Sanayi Anonim irketi seilmitir ve bu irketin 2003 yl sat btesi hazrlanrken sat tahminleri simlasyon yntemi kullanlarak yaplmtr. Simlasyon

uygulamasnn balangcnda varsaymlar, parametreler, kstlar belirlenmitir ve alma bu dorultuda gelitirilmitir. Sat tahminleri yaplrken 1997-2002 yllar arasndaki dneme ait sat verileri esas alnmtr ve sat tahmin rakamlar her biri on er hafta olan drt dnem itibariyle belirlenmitir. Elde edilen sat tahmin rakamlar kullanlarak da sat btesi hazrlanmtr.

Anahtar kelimeler: Bte, Satlar, Sat Btesi, Sat Tahminleri, Simlasyon.

cii

Kavcar, Bar, Preparing A Sales Budget Using Sales Forecasts Generated By Simulation, Masters Thesis, Advisor. Yrd. Do. Dr. Gven Saylgan, 95p.

ABSTRACT

In this study, how sales forecasts that are necessary for preparing sales budget can be generated by using simulation method is observed. In that manner, first of all, corporate budget system, sales budget that forms this system, sales forecast methods and simulation method are explained.

Mutlu Ak ve Malzemeleri Anonim irketi is selected as the company to forecast its sales, and simulation method is used for preparing sales budget for the year 2003. Before the simulation method is applied, assumptions, parameters, and constraints are determined, and the study is expanded in that way. To generate sales forecasts, sales data for the years between 1997-2002 are used, and sales forecasts are organized as 4 periods each consisting of 13 weeks. Finally, by using sales forecasts sales budget is prepared.

Key Words: Budget, Sales,Sales Budget, Sales Forecasts, Simulation.

ciii