acl Doa Anlaynn Iras Olarak Teknoloji Hasan ASLAN* Renaissancela balayan Ortaan Aristotalesci bilim anlaynn zl,

Yunanllardan beri insann kendisini yerletirdii cosmosun da zldr. Bu zl, yaps sonlu, sradzenli bir dnya anlayndan her eyin ayn varlk dzeyinde bulunduu, ak, snrsz hatta sonsuz bir evren anlayna gei izler. Ereksellii olmayan bu sonsuz evrende, nemsizlik duygusuyla kendi yerini bulmaya alan insan, doayla yeni trden bir iliki kurar. Kendini nemsiz, huzursuz hisseden insann doayla kurduu ilikinin rasn, Heidegger teknolojik dnmenin acl bilimsel devrimden bir yzyl daha nce baladn sylerken belirler.1 Francis Bacon bu dnme biimini en gl biimde sezmitir. Bu dnme biimi, temel olarak acl bilimin evreni snrsz betimlemesinin bir Arimedci noktaya, dier bir deyile insan znesine, indirgenmesinden ortaya kar. Descartesin cogitoyu kefini, ampirik dnyann bu yeni ama nemsiz evrenle birlikte yeniden yaplandrlmas izler. Doa artk Aristotalesi bak asndan kavranmaz, ncelikle matematiin nesnesi olarak varolacaktr. Doa anlayndaki bu deiimi kadar insan znesindeki deiim de ilgintir. Descartesle daha sonra da Kantla, nemli bir anlamda, insan bilen zne olarak evrenin merkezi durumuna gelir. Bundan byle doruyu belirleyecek, kesinlii kuracak olan znedir; acl bilimi temelledirecek olan zne. Her eyin yneldii znedir. Sonu olarak, doa kendine dayanarak srp gitmekten, insana stn olmaktan, ncelikle insan iin, insann isteklerinin, arzularnn, dileklerinin, heveslerinin nesnesine dnt. Bugn en azndan, Bat tarihi gz nnde bulundurulduunda acl dnemin erken yaland aka grlr. zellikle acl bilim, teknolojiyle ilikisi balamnda yeniden ele alnmal. Gnmzde her ey karmza teknoloji olarak dikilmekte. Bugn dnyayla ilikimizin belirleyici biimine dnm olan acl teknolojinin Heideggerci zmlenmesi bu ilikinin kavranmasnda nemlidir. Her bakmdan teknolojiyle kuatlmz; neredeyse teknoloji gerektirmeyen hi bir ey kalmad. acl teknolojinin yaammz daha kolay, daha verimli, daha keyifli hale getirdiini dnrsek, Heideggerin acl teknolojiyi ilkece zamanmzn tehlikesi olarak grmesine arabiliriz. acl teknolojinin btn olanaklarn dnrsek, salad kolaylklarn yan sra sava aralar, kitle imha aralar gibi ne kan rnekleriyle pek ok tehlikenin de birlikte olduunu anlarz. Ne var ki, Heidegger acl teknolojinin tehlikesini, bu teknolojinin yaptklaryla ya da rettikleriyle zdeletirmez. nsana ynelik tehdit, ilk elden, tekniin potansiyel olarak ldrc makinalarndan ve aygtlarndan gelmez. Esas tehdit, insan zaten kendi z ierisinde etkisi altna almtr.2 Bu bakmdan Heidegger acl teknolojinin asl tehlikesini onun znde hkm sren eyde grr. Heidegger teknolojinin znn teknik olmadn syler. Heidegger bu paradoksal sav dile getirirken, teknolojiyi bir btn olarak teknolojinin bir biimine indirgeyen antropolojik ya da arasal tanmn ret eder. Dier bir deyile teknolojiyi
Akdeniz niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Felsefe Blm. Heidegger, Martin. Teknie likin Soruturma. ev. Doan zlem, Paradigma Yaynlar, kici Basm, stanbul, 1988. s.65. 2 Agy. 72.
* 1

2 arasal olarak tanmlamak teknolojiyi bir ama iin bir ara olarak zdeletirmek demektir.3 Teknolojik nesnelerin ara olarak tanmlanmas doru olabilir, ancak, Heidegger bizi, teknolojinin zn bir teknolojik nesneyle kartrmamak gerektii konusunda uyarr. Teknolojiyi, teknolojik olanla zdeletirmemiz, bizim teknolojiyi kontrol edebileceimiz yanlgsn dourur. Bu yanlg rtk bir tehlikeyi de beraberinde tar. Teknolojinin z nedir yleyse? Bu soruya yantlamak iin Heidegger Yunan felsefesine gidip techneyi poiesisin (ne karma) bir biimi olarak ele alr; gizlenmi olann gizinden kartlarak aa kartlmasnn bir yolu olarak. Basite sylendiinde teknoloji bir eyi grne karan gizini amann biimidir. 4 Gizin amann ya da aa karmann bir biimi olarak teknoloji, kendisini temel olarak bir doru, Yunanllarn aletheia dedikleri biimde gsterir.5 Ksaca teknolojinin z gizlenmi olann gizinden kartlarak ne getirilmesidir. Ne Heideggerin teknolojiyi bu ele alnda tehlikeli bir ey ne de Yunanllarn techne dncesinde, bizi tehdit eden tehlikeye sokan bir ey yok. yleyse tehlikeli olan ne? Yunan techne kavram teknolojinin zn kavramamza yardm edebilir, ama bugn yz yze geldiimiz tehlikeyi onunla kavrayamayz. Bu tehlikeyi grebilmek iin acl teknoloji biricik klan eyi tam olarak belirlememiz gerek. Heideggere gre acl teknikte hakim olan gizini-ama, doaya, onun skp alnabilecek ve depolanabilecek enerjiyi tedarik etmesi eklinde makul olmayan bir talebi dayatan bir meydan okumadr (Herausfordern).6 Burada acl teknolojinin zn, doann el-altnda duran olarak dnlmesinin yan sra bir meydan okuma olarak gryoruz. Technedeki ne karma, acl teknolojide meydan okumaya dnr. acl teknolojinin meydan okumas iki ynldr. Her eyden nce o doaya meydan okur. acl teknoloji doay, kendi tedariki dorultusunda ileyebilip kullanaca bir enerji kaynana dntrr. acl teknoloji doay elaltnda durana (Bestand) indirger. Bu meydan okumann yan sra, doaya saldrmas iin meydan okunan insan talep edilir. Heidegger insana doay el-altnda duran olarak dzenlemesi iin meydan okumay ereveleme (Ge-stell) olarak adlandrr.7 Heideggere gre acl teknolojinin z insann kontrolnn dndadr.8 O salt insann elinden kma bir ey deildir.9 Bir dzenleyici gizini-ama olarak acl teknik hi de salt insan yapm deildir. Bundan dolay real olan el-altnda duran olarak dzenlemek iin insana saldran bu meydan okumay, bizzat onun kendisini gsterme tarzna gre ele almalyz. Bu meydan okuma, insan dzenleme ierisine toplar. Bu toplama, insan, real-olan el-altnda duran olarak dzenlemekte younlar.10 Sonuta acl teknoloji ereveleme olarak insann doay dzenleyip, kendisini doann efendisi olarak grd bir durum yaratr, kendisinin de ayn yolla dzenlendii.11 Bylesi bir durumda insan teknolojik olan dier almlara kr olur. nsan doay, temel olarak kendisi iin var olan bir ey olarak grr, kendisinden daha stn bir gle ynetilmesine ramen. Bu g yalzca doay bozmakla kalmaz
Agy. 45-45. Agy. 52. 5 Agy. 53. 6 Agy. 55. 7 Agy. 62 8 Agy. 61. 9 Agy.61. 10 Agy.61 11 Agy.71.
3 4

3 insann kendi kendisini anlamasn da bulanklatrr. acl teknolojiyle birlikte insan gz bal evresine stnlk kurarak kendi gerek zn tamamladna inanr. nsan teknolojiyi kendi yararna kullanmakla vnse de aslnda teknoloji insan kullanmaktadr. acl teknolojinin insann kontrol dnda olduunu grmedike, teknolojinin znde barndrd tehlikenin stesinden gelemeyiz. acl teknoloji On sekizinci yzyln ikinci yarsnda kendisin gsterse de, Heidegger teknolojik dnmenin acl bilimsel devrimden bir yzyl daha nce baladn syler. acl tekniin z, makine gcnn icat edildii, elektrotekniin en hareketli olduu ve atom tekniinin ilerlik kazand yerlerde bile, uzun sre kendisini gizlemitir.12 Dolaysyla teknolojik insan iin belirli bir kanlmazlk vardr. acl bilim bir kez harekete getiinde artk durdurulmazd. Heidegger iin bu durum yalnzca acl teknolojinin bir meydan okuma olmadn, bir kader olduunu da gsterir. Bir kader olarak acl teknoloji insan meydan okumaktan baka bir seenek brakmayan bir deneyim alanna gtrr. Bir kere ereveleme gerekletikten sonra, insan doay artk baka trl gremez. Doay kendisi iin bir varlk olarak grr, bu yzden doay el-altnda duran olarak dzenlemekten baka bir seenei yoktur. Peki yleyse, teknolojik bir varlk olarak bu teknolojik aa bu kadar gmlmken doaya baka trl grmeyi nasl baarabileceiz? Olas bir zm nermek iin, henz kaderin izilmedii aclln bana geri dnmek gerek. Byle yapmakla erevelemenin nasl kadere dntn aklayabiliriz, bylece de bugn ki teknolojik insanda olmayan bir e bulabiliriz. aclln sorunu teknolojinin gizini ama tekelcilii olduundan, olanakl bir zm teknolojik bir dnmenin dnda aranmal. Bunu yapmak iin aclln ortaya kna dnmek gerek. On beinci yzyln ortalarnda Cusal Nicolaus gkyz ile yeryznde ayn yasalarn ilediini, evrende bir birlik olduunu, doann iine girildike doay yneten kuvvetlerin kavranacan ileri srerek, Aristotalesci dualistik, sradzenli cosmolojiden geri dndrlemez bir kopuu balatr. Bu kopuun ilk nemli admn gkbiliminde Nicolaus Kopernicus yer ile gnein yerlerini fiziksel olarak deitirip, yerin fiziksel yapsyla gksel cisimlerin yapsn birletirerek atar. Evreni oluturan maddelerin ya da varlklarn zdeletirilmesiyle, Aristotalesci sradzenli dnya yapsnn, dualistik kozmolojinin temel dayana yklmtr. Her ne kadar Kopernicusun gne merkezli gkbilim anlayn saduyuya aykr bulup inanmasa da, Tycho Brahe olgular gzlemede, lmede kesinlie byk bir nem vermekle yeni bilim anlaynna matematiksel zellii sokar. Johannes Kepler, evrenin byk bir dzenlilik, stn bir uyumluluk iinde yaratldn, bu dzenlilik ile uyumun da matematiksel olduunu, evrenin her yerinde ayn yasalarn, matematiksel yasalarn geerli olduunu syleyerek yeni bilim anlayndaki kesinlik duygusunu perinler. Galileo Galilei bu matematiksel yaklam, yeni bilimin ussalln da kapsayacak biimde daha da ileri gtrr: Tanr doann kitabn matematik diliyle yazlmtr. Galileo bilimin konusunu, doann matematiksel olarak llebilen, dier bir deile nicelenebilen ekil, byklk, say, konum, gibi nesnel birincil niteliklerine, bu niteliklerin ilikilerine indirger; renk, tat, koku, ses gibi znel ikincil nitelikleri bilimin konusunun dnda tutarak, bilimsel olanla olmayan snrn da eker.13 eylerin yere doru dmesini, eylerin doal yerine gidii olarak yorumlayan Aristotalesci ereksel aklama, matematiksel deney ieriine dntrlemediinden bilimsel deildir artk. Galileo yeni bilimin ussalln
12 13

Agy. 65. Losee, John. A Historical Introduction to the Philosophy of Science. Oxford University Press, 1973.

4 belirleyecek yntemi aramaktadr: Bilimin temeli duyularla kavradmz deneydir; ancak, tek tek durumlarn tm saylp gzden geirilemeyeceinden tmevarm eksik kalp, tmel geerli bir bilgiye varlamayacaktr. nce olgular arasnda matematik ilikiyi dile getirecek bir tmel bir nerme (varsaym, taslak yasa) ileri srlp, daha sonra da bu nermenin tekil durumlarda doru olup olmadna baklacaktr. Galileonun yntem yaklam matematik ile deneyi birletirerek bir yandan tantlanabilir bir bilim kurmaya alr te yandan da bilimsel bilginin snrlarn eker. Hem salt dnmeyle yaplan speklasyonlar hem de yalnzca deneye bal tmel olarak geersiz nermeleri bilimsel bilginin snrlar dna atar. Ortaan Aristotalesci ontolojisine dayal, sradzenli, ulamsal, kurulumu zorunlu kozmolojisinden kopu, Renaissance insann her eyin olanakl olduu bir doa anlayna yneltti. Bu dnemde hermetizm evrenin btnln tanrnn evrene verdii ruha, canlla balarken, Kopernicus, Kepler, Galileo izgisindeki yeni bilim bu birlii evrenin her yerinde ayn yasalarn geerlilii olarak tasarlamaktayd. Bu birlik doann, tartlabilir, llebilir, hesaplanabilir, nicel, matematiksel yapsna dayanmaktayd; evrenin her yerinde ayn matematiksel yasalara uyan nesneler birbirlerinden ancak nicel olarak ayrlrlar. Yeni bilim asndan deney, doal olarak gzle grnenden inductive olarak tmel geerli bilgilere ulalan bir yol deil, matematiksel olarak doaya sorulmu sorularn yantnn bulunmas iin doann belli bir dorultuda soruturulmas iidir. Doa, tasarlanmaya balanmd. Her ne kadar Galileo, Descartes, Newton acl bilimi balatsalar da yeni bilimin neleri baaracan nceden gren Francis Bacon olmutur. Geri Bacon bilim adam olarak pek fazla bir baar alayamamtr ama bilimin gidi ynnn, Heideggerin deyiiyle kaderin izilmesinde etkili olmutur. Bacona gre bilim btnyle pratie ynelmeli. The New Organonda belirttii gibi, nsan bilgisi ile insan gc birlemeli; nk neden bilinmeyince etki ortaya kartlamaz. Doa emredilmeli, itaat ettirilmeli. Basite sylersek doay kontrol edebilmek iin onu anlamak gerekir. stediimiz etkiyi yaratmak istiyorsak, doada ileyen nedenleri bilmeliyiz. Doa artk giderek edilgen bir ey olarak tasarlanmakta. Bacon insann temel abasn evren zerinde insann gcn ve stnln kurup yaymak olarak grr. nsann evrendeki yeri evrenin btnne hakim olmaktr. Bacon insan doann ltfuna, insafna brakmak istemez. Tam tersine, doann insann emrinde olmasn ister, yeni bilimin temeli olan bir tersine evirmedir bu, yalnzca emretmeyi renen bir bilim. 14 Francis Bacon doay kontrol altna almak iin deneyin dnda her hangi bir yntemi yadsd. Aristotalesciliin, Ortaa yaklamnn doru yntemi bilmediinden, doann doru bilgisini elde edemediini ileri srd. Doann doru bilgisinin, insana doay kontrol etmesini, doa karsnda gl olmasn salayacan savundu. Bacon, bilginin insana doa karsnda salayaca stnl sezer: Bilgi gtr. Bu gce, yani doann doru bilgisine insan ancak yeni yntem ile ulaabilir. Yntem herkesin ayn ekilde kullanabilecei nesnel bir alettir (organum). Yeni yntem, doann gereine uygun bilgiyi elde etmek iin insann doaya ncelikle zihninde ykl olan kuruntulardan, yarglardan, putlardan, Baconun deyiiyle idollerden kurtularak yaklamasn gerektirir. Bacon, doru doa bilgisi karsnda insan yanlgya dren bu idolleri temel olarak drt bee toplar: insann doasndan kaynaklanan arptmalar, abartmalar kapsayan soy idolleri (idola tribus); kiisel eilimlerimizin, eitimimizin, yetimemizin, evremizin,
14

Bacon, Francis. The New Organon. Ed. Fulton H. Anderson. New York: Macmillan, 1960.

5 yarglarmzn ynelttii yanllklar kapsayan maara idolleri (idole specus); szcklerin anlamlarndan kaynaklanan ksr-dng ekimeler yznden, deney dnyasn kucaklayacak bilimsel kavramlarn olumasn engelleyen, dilden kaynaklanan ar idolleri (idole fori); eski felsefi kuramlara, otoritelere, yntemlere inanmakla yaylmasna yardm ettiimiz yanlglar kapsayan tiyatro idolleri (idole theatri). nsan, zihnini bu idollerden temizledikten sonra, doay doru biimde aratrmaya balayabilir. Bacon iin de bilimsel aratrmann, yeni yntemin temeli, bize olgularn neliini, zn, Baconun deyiiyle formunu, verecek olan tmevarmdr. Tmevarmn belkemiini gzlem ya da deney yoluyla toplanan veriler oluturur. Bu veriler yoluyla belirli bir olguyla ya da olayla, belirli bir zelik ya da nitelik arasndaki iliki izelgesi kartlr. Bu izelgede durum yer alr, Var, Yok, Derece; olguyla ya da olayla hep birlikte grnen belirli zellik ya da nitelik, olayla ya da olguyla birlikte hi grnmeyen zellik ya da nitelik, olay ya da olguyla birlikte azalan ya da oalan zellik ya da nitelik. Bacona gre tmevarmn amac Var ilikisini gstermek yani genellemelere varmaktr. Ancak bir tmevarmda temelsiz, acele yaplm genellemelerden saknmak iin, ilk nce Yok durumu yani, bir olayla ya da olguyla kesinlikle birlikte grnmeyen zellikler ya da nitelikler saptanp darda braklmaldr. Daha sona Var durumunun salad genellemelere, dier bir deile doann kesin, doru bilgisine, formuna ulalr. Ne matematiin ne de bir kuramn bu yaklamda zel bir yeri vardr. Bacon, nesnelerin neliini, formunu, zn verecek bir yntem kurmaya alr. Her ne kadar Bacon bilimsel yntemin nemini vurgulayp, propagandasn yapsa da, onun yeni diye ileri srd yntem, dman olduu Aristotalesci yntemin yeniletirilmesinden teye gitmez. Baconc bilim her ne kadar gereklemese de Baconun ngrd insann krall iin bunu syleyemeyiz. Zamanla insan istekleri dorultusunda doaya meydan okuyan evrenin efendisi olmaya balad. Bacon insann teknolojik bir varlk olarak aka kaderini dile getirir. Bacon, doay insann iine, rahatn hizmet eder bir hale getirmek gerektiini syler. Her ne kadar Bacon bilim adam olarak baarl olmasa da bilimin gelecekte insana salayaca eyin ne olduun grmekte baarldr. Baconun baaramad ama rtkanln yapt yntemi Descartes baarr. Descartes insan yalnzca evrenin merkezine koymakla kalmad ayrca doay acl bilimin konusuna dntrd. Kukuyu gtrlebilecek en u noktaya gtrd, ta ki kukulanlamaz bir doruya ulap btn bilginin ona yaslanaca bir noktaya kadar; dnen bene. Cogito ile Descartes dnyay yerinden oynatacak Arimed dayanan bulur. nsan dnen zne olarak her eyin zeine yerletirilir. Cogitonun gerekliinden dier eylerin gerekliine varlr. Her ey insan znesinden geer. Her ey artk ikincil durumdadr insan znesine gre, her ey insan iindir. Baconun ryasn gerekletirecek ara salanmtr; ben. 15 Descartesin insan znesini yeniden konumlandrmasndan sonra yeni bir doa kavram ortaya kar. Kopernicus, Kepler, Galileo bu doa anlaynn temel direklerini matematiin zerine akmlard. Descartese gre bilimin gelecei matematie baldr. Descartes matematii, llebilir, dzenlenebilir olan her eyi aklayan genel bir bilim olarak, mathesis universalis, ele alr, dier bilimleri de matematiin dallar olarak grr. Bu yzden Descartese gre matematik, bilimi btnyle kapsar. Doann matematikletirilebilir olduu dncesinden varr buraya Descartes. yle ki atomcu madde dncesine bile matematikten giderek ulalmtr. Res extensa matematiksel olarak olanakllktr bir tr. Matematik uzamn iidir;
Descartes, Rene. Meditations on First Philosophy. The Philosophical Writings of Descartes. Trans. John Cottingham. New York: Cambridge Univesity Press, 1997.
15

6 maddesel doay, her eyden nce matematiin konusu yapan bu uzamsalldr. 16 Bu doa anlay, acl fizik anlamnda bilimin, nicelletirilebilir, daha iyi anlalabilir birey olarak doann yakasna yapmasn salamtr. Descartesin doay yeniden tanmlamas acl bilimsel devrimin yolunu amtr. Descartesle aclln matematiksel bilimine uygun bir doa anlay ortaya kar. Descartes Baconun arad bilimi salar; matematiksel yasalara bal ileyen mekanik bir doa. Descartesin bilimsel yntemi Baconun ynteminden ayr olsa da her iki dnrn d ayndr. Descartes de Bacon gibi bilimin salad bilginin klgsal neminden sz eder. Descartes iin de doay onu ynetmek iin biliriz. Bu, bir bakma zaten doann matematiksel mekanik tasarmnda sakldr. Bilimsel bilginin insan soyunu iyiletireceinden sz eder. Bu, Descartese gre, speklatif felsefeden kopup, her ynyle daha klgsal bir felsefeye geitir. Bu klgsal felsefe araclyla, nasl ki zanaatkarlarmzn yapt eyleri aka biliyorsak, atein, suyun, havann, yldzlarn, gk cisimlerinin, etrafmzdaki dier btn cisimlerin hareketlerini, glerini de yle bilebileceiz; nasl ki zanaatkarlar kendi bilgilerini kullanyorsa, biz de bu bilgiyi uygun olduu btn amalara kullanarak, doan efendisi, hakimi yapacaz.17 Doann efendisi ve hakimi insan, dncesi srekli kulamz alnmakta. Heideggerin, tehlikesi konusunda bizi uyard durum bu. ereveleme olarak acl teknoloji, bize, doay el-atnda duran olarak dzenlememiz iin meydan okur. Sonu olarak, biz meydan okunuruz, ne var ki kendimizi dnyann efendisi sanmamz salanarak aldatlrz. Bu dnce aclln balangcnda vard. Bacon ile Descartes insan doaya stn klacak bir bilim arayndaydlar. Kendisini aynen byle ifade eden acl teknolojinin ortaya kmas artc deil. Gerekten, acl teknoloji zerinde kontrolmz olmayan bir kader olabilir, ama o ilk bata aclln kurucular tarafndan bir kader olarak izildi. Yeni bilim matematik, geometrik bir yapya dntrd evrenin bilgisini de geometrik, matematiksel kesinlik ierisinde verecek bir yntem peindedir. Galileo, tek tek durumlar sayp gzden geirmekle, tmel geerli bilimsel bilgiye ulalamayacan, eylerin matematiksel olmayan ikincil niteliklerinin bilimin konusu olamayacan, ileri srmekle Aristotalesci sa duyuya dayal gereklik anlayndan derin bir kopmay gerekletirir. Aristotalesi gereklik, duyulur niteliklere dayanyordu. Galileo matematii gerekliin temeline koyarak Aristotalesi gereklii yani duyularmza verilmi dnyay znel, insana greli bir durum olarak gerekliin dna atar. Yeni bilim kesinlie dayal bir yntem anlaynn yan sra bu gereklik anlayna uygun bir ontolojiye de gereksinim duyuyordu. Pierre Gassendi ile Ren Descartes arsndaki doann atomcu biimde mekanikletirilmesine ilikin dnce ayrl, Bacon, Galileo, Kopernicus, Kepler ile paylatklarnn yannda nemsiz bir ayrnt olarak kalr. aclln, daha dorusu acl bilimin doay anlamakta yitirdii ey nedir? Daha nce deindiim gibi aclln kuruluunda yitirilen ey Aristotalesci cosmos anlayyd. Aristotalesci bilim temel olarak drt nedene dayanr: maddesel neden; bir eyi, kendisinden geldii madde. Biimsel neden; maddede kendisini gerekletiren biim. Etkin neden; maddenin biim kazanmasnda dtan etki eden, hareket ettiren neden. Ereksel neden; olgunun, olumasnda varmak istedii erek. Bacon biimsel ve
Descartes, Rene. Meditations on First Philosophy. The Philosophical Writings of Descartes. Trans. John Cottingham. New York: Cambridge Univesity Press, 1997. 17 Descartes, Rene. Discourse on the Method. The Philosophical Writings of Descartes. Trans. Robert Stoothoff. New York: Cambridge Univesity Press, 1997.
16

7 ereksel nedenin fizikten kartlmas gerektiini, fiziin yalnzca maddesel ve etken nedenle ilgilenmesi gerektiini ileri srd. Biimsel ve ereksel neden insan imgeleminin rndr, uydurmadr. Bilimin ilerlemesi iin biimsel ve ereksel nedenin atp, maddesel ve etken nedeni ele almak gerektiini savundu. acl bilim Baconun bu ngrs dorultusunda geliti. acl fizik yalnzca madde ile kuvvet zerine kuruldu; f=m.a. Aristotalesci bilimde doa kendine yaslanr: eyler doada belirli bir erek dorultusunda, doalarna uygun hareket ederler. Aristotalesci doa kavramnda, doay el-altnda duran olarak grmeyi engelleyen, bir ereksellik anlay vardr. Bununla birlikte, Aristotalesci bilime dnmek gibi bnce bir dnceden sz edemeyiz. Heideggerin szn ettii kaderi krmann olas bir yolu var mdr peki? acl bilim beraberinde duygusuz, duyarsz souk bir us anlayyla birlikte, ondan beslenip onu besleyerek gelimitir. Dolaysyla bu us biimi karsnda duyulan tiksintiyle, kolaylkla belirsiz bir sezgicilie, gizemcilie kolaylkla ynelme tehlikesi de vardr.18 Gnmzde zellikle teolojiye, ya da dou gizemciliine giderek artan eilim bu us ile onunla birlikte giden doa anlayndan bilerek ya da bilmeyerek bir ka biimidir. Ancak bu ka, doann efendisi olan insann, doay kendine efendi yaparak kurtulma abasndan te bir ey deildir.

18

Bookchin, Murray. Toplumsal Ekolojinin Felsefesi. ev. Rahmi G. dl. Kabalc Yaynevi, stanbul, 1996.