Toplumbilimlerinde Deer Sorunu Hasan ASLAN*

I Yenia deneycilii ile usuluu arasndaki epistemolojik ekime, doa bilimlerinin bilginin paradigmas olmasyla sonulannca, doa bilimleri dndaki dier alanlar da doa bilimlerine yknerek kendilerine metodolojik bir temel salayabilecei inancna kapld. Sz konusu yknmeyi, Yenia felsefesinin zne ile nesne arasnda kurduu yntemsel ayrma dayanan bilginin bu yeni paradigmasyla kout giden pozitivist bilim felsefesi anlay daha da krkledi.1 Pozitivistler bilimsel aratrmann nesnelliini salamak iin bilim adamn nesnesinden yani gzlemleyeni gzlenenden, kuram olgudan kesin bir biimde ayrdlar. Bilimsel bilginin nesnelliini o bilginin elde edili srecinin nesnelliine oturtmaya altlar. Bunu da znenin nesneye herhangi bir deer yanstmasn ortadan kaldrmann epistemik yollarn kurgulamada aradlar. Bilimsel bilginin zneden yansyan herhangi bir deerle ykl olamayacan ileri srp bilimsel bilginin bu bakmdan znenin btn tekilliinden arnm deer yksz nitelikte bir bilgi olduunu tasarladlar. zellikle 19. yzyl pozitivizmi, deeri insann duygu, etkilenme gibi deneyimleri olarak znenin znel zellikleri saydlar. Deerin nesneden kan bir ey olmayp btnyle znenin rn olduunu ileri srdler. Ayrca, deer zneler aras yarglar yerine idiosyncratic beenilere dayandndan, tad znelliin bilimin peinde olduu evrensellii bozacan varsaydlar. Yirminci yzylda ise Mantk Pozitivistler deer ykszlk savn kat bir biime soktular. Olgulara ilikin tmcelerle olgulara ilikin olmayan tmceleri birbirlerinden ulamsal olarak ayrdlar. nl dorulanabilirlik ilkesiyle, gzlem ya da deney yoluyla dorulama ya da yanllama ans olmayan btn nermeleri anlamsz saydlar. Matematiin, mantn tmcelerini de totolojiler olarak "anlaml klp
* 1

Akdeniz niversitesi, Felsefe Blm. Bu konuya ilikin geni tartma iin baknz: Delanty, Gerard & Strydom Piet Philosophies of Social Science. Open University Pres, 2003.

kurtardktan sonra, etik, estetik gibi alanlarn tmcelerini, deer ykl tmceler alanna, deerbir deyile, bilisel ierii olmayan anlamsz tmceler alanna ittiler.2 Bu yolla Mantk Pozitivistler bilimi deer ykllkten arndrmak istediler. Mantk pozitivistlerin savunduu deer ykszlk anlayna gre bilimin konusu olgulara dayandndan, bilim adamnn almak iin hangi konuyu setii hi de nemli deildir. Sonuta ortaya kacak olan nesnel, bilimsel bilgidir. Bu bakmdan ayrca bilim adamnn almasnn sonularnn iyiye ya da ktye kullanlmas bilim adamn balamaz. Bu anlamda kat bir deer ykszlk yaklam artk aka savunulmuyor. Ancak pozitivistlerin doa bilimleriyle toplum bilimlerini birlikte kucaklayacak bir birleik bilim dncesine olan ballklar iten ie srmektedir. II Deerden bamsz nesnel bilgi dncesi Greklere kadar geri gider. Platon gerek bilgiyi (episteme) sandan (doxa) ayrarak, Protagoraslara ve kukuculara kar nesnel, mutlak bilginin olanaklln savundu. Bacon bilimsel bilginin nesnelliini bozan idolleri saptayp, bilim adamnn bunlardan kendisini nasl kurtarmas gerektiinin yollarn gsterdi. 19. yzylda ise ideolojinin bilimsel bilginin nesnelliini arptt dile getirildi. 19. ile 20. yzyl pozitivist bilim anlaynn kar kt deer ykllk kavram, doxa, idol, ideoloji kavramyla kan bana sahiptir.3 Pozitivizmin deerden bamsz bir toplumbilim yaklam, insan tarihten, kltrden syrlm bir varlk olarak ele alp, doa bilimlerinin nesnesine benzer bir aratrma nesnesine dntrmek ister. Pozitivizmin doa bilimlerinde nesnel bilginin yntemsel olanaklln, doa bilimlerinin grnr baarsna bavurarak ileri srmesi, toplumbilimlerinde de doa bilimlerindekine benzer bir nesnelliin salanabilecei inancn glendirdi. Weber, aka toplum bilimlerinin yanszln, deer ykszln savunan ilk kiidir. Din ile politika karsnda bilimin zerkliini savunan Weberin temel abas toplum bilimlerinde nensel bilginin olanaklln gstermektir. Bunun yan sra, Weber btn deerlerin bilimden elde edilebileceini ne sren bilimcilik yaklamna da kardr. Bilim adam bir insann ne yapmas gerektiini sylememeli. Bilim adam
2 3

Ayer, A. J. Logical Positivism, London, George Allen & Unwin, 1959. Proctor, Robert N. Value-free Science? Prutiy and Power in Modern Knowledge. Cambridge, MA&London: Harward University Pres. 1991.

deer yargs retmemeli. Weber'e gre bilim, nereye gideceimizi deil, nasl gideceimizi gsterir. Bilimsel olgulardan kesin yarglar kartamayz. Ancak, Webere gre deerler aratrma probleminin seimini etkileyebilir. Toplum bilimleri, nesnesinin doas gerei iki ynl bir deer ykllk sorunu basks altnda grnr. Birinci bask, toplum bilimcinin doa bilimcininki gibi nesnesiyle bir uzaklk ilikisi salayabilmesi iin kendi deer yargsn nesnesinden kurtarmaya ynelik bask. Pozitivizm bu sorunu yntem sorununa indirgeyip, bilimsel yntemin belirli bir nesnellii korumay baararak bu sorunu atn ileri srd. Peki, toplum bilimci nesnesiyle arasnda doa bilimlerindekine benzer bir nesnellik ilikisi kurabilir mi? Bu soru ikinci baskyla ilgilidir. Toplum bilimcinin nesnesinin doa bilimcinin nesnesinden ulamsal ayrldr. Toplum bilimcinin, nesnesini kendi deer yargsndan bamsz oluturabilme sorunudur bu. Toplum bilimlerinde uzunca bir sre bu sorunlara Kant yaklamla zm arand. Kant, fenomen alann, moral alandan ayrr. Fenomen alann mekanik ilkeler kontrol ederken moral alan vicdan kontrol eder. Moral yarglar arasnda bir sradzen varsayan Kant, iyi niyeti ulalacak ama alarak grr. Bunun da btn insanlar iin evrensel olduunu ileri srer. Kantlar her ne kadar Kantn etik yaklamn deiik biimlerde yorumlasalar da olgulara ilikin yarglar ile deerlere ilikin yarglar ayrm btn Kant yorumlarda ikinliini srdrr. Kantlar btn fenomenlerin bilimsel almaya konu edilebileceini, dolaysyla insann toplumsal, psikolojik ynn kapsayan fenomen yaantsnn da bilimsel almann konusu edilebileceini dndler. Bylece toplum bilimlerinde olgu kurulmu oldu. Yeni Kant bak asndan insan eylemleri iki dzeyde ele alnr. Birincisi bilimin dorudan nesnesi olan fenomen olarak deneyimlenen eylemler dieri ise fenomen olmayan, gzlemlenmeyen, doruluk, hakllk gibi etik deerlendirmenin konusu olan eylemler. Kant yaklamn toplum bilimlerindeki nemi, fenomen alann kuran znenin evrensel olarak btnyle biimsel bir zne olarak kurgulanmasdan trdr. Doa bilimlerinin baars mantksal, epistemik bir zneyle salanan aklama gcne dayanyordu. Kant yaklama gre, zne, ieriinin balamndan syrtlp kendi bana kavranabilir, anlalabilir. Her ne kadar Kant fenomen dnyasnn salt kuramsal bir

zneye indirgenemeyecei kansna varm olsa da salt bilisel bir znenin olanakll iin geni bir kavram donanm salamt.4 Toplum bilimlerinde olgulara ilikin yarglar ile deerlere ilikin yarglar ayrmn keskinletiren Max Weberdir.5 Kantlar gibi Weber de olgular alan ile deerler alan ayrmn yapar. Bilimin alma konusu olarak da olgular alann grr. Bilim Webere gre olgulara ilikin nermelerden oluur, deerlere ilikin nermelerden deil. Olgular alanna ilikin sorun da Webere gre, dnyada hangi olgularn olduu, olgular arasnda yasa benzeri ilikilerin nasl olutuu ve bunlarn reyi akladdr? te yandan deer yarglar, olgularn hoa giden yarglardr. Bu deerler ayrca olgularn hoa giden ya da gitmeyen ynnn deerlerdir. Olgularn istenilen ya da istenilmeyen durumuyla ilgili yarglardr.6 Deerler alanyla ilgili sorunlar, belirli bir durumda ne yaplmas gerektiiyle, iyinin ne olduuyla, neyin hakl olduuyla ilgilidir.7 Weberin yntembilim emasnda toplumbilimcinin deerden bamsz nasl alaca sorundur. Toplum bilimci, kendi deer yarglarn bilimsel almasna bulatrmadan almasn yrtebilir mi? Webere gre toplum bilimci her ne kadar insan eylemlerindeki, kurumlarndaki deerleri alma konusu edinse de bu deerleri beenip beenmediini, onaylayp onaylamadn belirtmek toplum bilimcinin ii deildir. Weber toplum bilimlerinin olgusunu, doa bilimlerinin olgusuna benzetir. Bunun yan sra toplum bilimcinin kltrel nemi olan konular ele almas gerektiini ileri srer.8 Kltr kavram bir deer kavramdr. Olgusal gereklik toplum bilimciye kltr olarak grnr.9 Weber, her ne kadar deer yksz bir toplum bilim yaklamnn kat savunucusu olsa da, deer ykl bir toplum bilim yaklamndan kurtulamamtr. Toplumbilimcinin konusunu seiminde belirli deerlerden isel olarak etkilediini dile getiren Weber, toplum bilimleri iin doa bilimlerindeki ynteme benzer bir yntem kurmaya alt. III
4 5

Kant, I. Critique Pure Reason. London, Macmillan, 1950. Weber, Max. The Methodology of Social Sciences. Glencoe, Free Press. 1949. 6 A.g.e., s. 1-10. 7 A.g.e. 8 A.g.e., s. 76. 9 A.g.e.

Bu sorunun bir baka grnm Poppern yaklamnda ortaya kar. Popper kendisini pozitivist olarak sulayan Adorno ile Habermasa, kendisinin pozitivist olmadn, metafizik gereki olduunu ileri srerek kar kar.10 Popper, pozitivizmi salt dorulamac anlamda dnyor. Adorno ile Habermas mantk pozitivizmin, dolaysyla Poppern dnce dizgesinin daha temelinde olan Kant varsaym eletirir. Popper, gzleme ya da olgulara deil kurama ncelik verir. Ne var ki kuram ile gzlem arasndaki ayrm hem pozitivistlerin hem de Poppern yaklamnn belirleyici zelliklerindendir. Poppera gre bilimsel yntem hipotezler ile bu hipotezlerin reddedilmesine dayanr. Bilim adamnn amac hipotez ileri srp bu hipotezleri yanllamaya almak olmaldr. Bilimsel nermeler yanllanabilir savlar olmaldr.11 Yanllama ilemi kuram ile olgu arasnda bir ba salar. Bir kuramn snanmas, ister yanllanmayla isterse bir hipotezi desteklemeyle sonulansn, kesinlikle karar vermemiz gereken temel bir nermeye ulamalyz. Eer karar verecek bir temel nermeye ulaamazsak snama bir ie yaramaz, dahas snama diye bir eyden sz edemeyiz.12 Popper pozitivizmi eletirirken bu istenmeyen sonuca varmtr:13 Kuramlarn kaderini belirleyen kararlardr!14 Bu durumda aklanmak istenen olgu ile kuram arasnda ussal bir iliki grmek olanakszdr. Gzleme dayanarak bir kuram tretmek de daha batan Poppern btn gzlemlerin kuram ykl olduu varsaymndan tr olanakszdr. Kuramn olguya uygunluunu kararla belirlemek, olgu ile kuram arasnda isel bir ilikinin olmadn gsterir. Kuram, olguya dsal kalr.15 Dolaysyla bir kuramn kabul edilmesini olgu ile kuram arasndaki isel bir uygunluun zorunluluu deil, olguyla ilikisi olmayan dsal bir karar belirliyor. Bu zayflk usdlktan baka bir ey deildir. Habermas bu durumu yntemin herhangi gerek bir aratrma srecinden, toplumsal ilevinden kopartlmasnn intikam olarak dile getirir.16 Burada sz edilen

10

Popper, Karl. Reason or Revolution? The Positivist Dispute in German Sociology. Trans. Glyn Adey and David Frisby. London: Heinemann, 1976, s. 229-300. 11 Popper, Karl. Cojectures and Refutations. New York: Harper and Row, 1968, s. 17. 12 Popper, Karl. The Logic of Scientific Discovery. York: Harper and Row, 1959, s. 43-44. 13 Habermas, Jurgen. The Analytical Theory of Science and Dialectics, The Positivist Dispute in German Sociology. 14 Popper, 1959, s. 108. 15 Habermas, a.g.e., s. 133. 16 Ag.e.

intikam Poppern vard karar verme sonucunun usdldr.17 Poppern karar verme yaklamyla deer ykszlk arasndaki iliki nedir? Bunun yant pozitivist deer kavramnn ne olduunda yatar. Pozitivizm genel olarak varsayma dayanr. lki, doa bilimlerinin yntemsel aralar model alnarak, insan deerleri de toplumsal olgu olarak alma nesnesi yaplabilir. kincisi, toplum biliminin amac, doa bilimlerinde olgu gibi yasalara ulamaktr. ncs de, toplum biliminin yalnzca arasal bilgi salayan teknik bir zellii olduudur.18 Bu varsaymlar toplum bilim bilgisinin tamamlanmam, greli olduunu anlamna gelir. Dolaysyla herhangi bir deerle kyaslandnda da toplum bilim bilgisinin yansz olmasndan tr bu bilginin herhangi bir politikayla isel ilikisi olmayacaktr.19 Olgu ile deer arasndaki ulamsal ayrm toplum bilimciyi normatif bir konum almaktan ya da ne yaplmas gerektiini ileri srmekten al koyar. Toplum bilimcinin ii toplumsal gereklie ilikin nermeler oluturup onlar snamaktr, toplumsal bir eylemde bulunmak ya da taraf tutmak deil.20 Weber, olan ile olmas gerekeni birbirinden ayrarak bu durumu kat biimde savundu. Bylece deer kavram pozitivist toplum biliminde ayr bir ulam olarak insanlarn dnceleri ya da duygularndan oluur. Bu pozitivist toplum bilimcilere gre deer kavram iki anlamda kullanlr. Birinci anlamda, insann dnceleri, duygular nesnelere balanr. kinci anlamda da ise, insanlarn, gruplarn, ya da toplumlarn eyleri, olaylar nasl yargladklarndan sz edilir. Pozitivistler bilimin zerkliini korumak iin deerlerin varln kabul ederler. Ancak bu deerlerin bilimin bilisel srecine dsal olduunu sylerler. Poppern bilimin tmdengelimsel olarak iledii sav da deerleri bilimin bilisel srecinin dnda tutmann ince bir yoludur. Poppern bilimde deer sorununa nerdii zm, deerleri elemek deil, deerler ile bilimsel bili arasnda ayrtrma yapmaktr.21 Popper deer sorununa yaklam Weberinkiyle benzerlik tar. Weber gibi
17 18

A.g.e. Sewart, J. J. Critical Theory and the Critique of Conservative Method, Theoretical Pespectives in Sociology. Ed. Scott G. McNall, St. Martns Press, New York, 1979, s. 310-322. 19 Ag.e. 20 Ag.e. 21 Popper, K. The Logic of the Social Sciences, The Positivist Dispute in German Sociology, s. 96-97.

Popper da iki alandan sz eder: Deerler alan, bilimsel dorular alan. Weber olgular deerlerlerden ayr bir kategoriye koydu. Benzer bir biimde Popper da bilimsel dorular deerler alanndan ayr, salt bilimsel ilgi alanna koyar. Bir bilimsel savn doruluu sorununu o bilimsel savn eitli bilim d konulara uygunluu, yarar sorunundan ayrr.22 Bu bilim d konulara rnek olarak Popper, insan, saln, ulusal savunmay, saldrgan bir ulusal politikay, sanayinin yaylmasn verir.23 Dolaysyla deerleri bu ekilde anlarsak, bilim moral, karc bir alan dnda, yani deer ykllkten kurtulmu bir aba olarak grnr. Bilim dizgesi Poppera gre, yansz bilim srecine dsal olan amalar tarafndan ynetilir.24 Habermas Poppern grlerini eletirir. Poppern temel sorununa nerdii karar verme zmn Habermas temel sorunundan daha sorunlu grr. Habermas, Popern karar verme zmnn baarszln gstermek iin, Poppern karar verme zmn mahkemedeki karar alma sreciyle karlatrr. u rnei verir. Bir mahkemede yarg karar verme iinde bir olgusal durumun gerekleme eklinde uzlar. Bu karar verme sreci Poppera gre bir temel nermeyi kabul etmeyle ayndr. Karar verme srecinde yarglar tarafndan gz nnde bulundurulan ceza yasas normlar olgusal bilimsel hipoteze karlk gelir. Hukuk yasas normlar soruturulan olaya uygulanr, bilimsel yasa benzeri hipotezler de gzlemlenen olgusal durumlara uygulanr. ki durum da, yasa sistemlerinin uygulanabilmesi iin kurulu bir olgunun varln nceden varsayar. Ancak, bu kurulu olgular zaten kendilerine uygulanm yasalar nceden varsayar. Bu durum bir dngdr.25 Habermas, eer genel kurallarn hangi olgular kapsadna nceden aka karar verilmemise, herhangi bir kimsenin bu genel kurallar uygulayamayacan ileri srer. Ayn zamanda bu olgular da bu genel kurallar uygulanmadan, bu genel kurallarn uygulanaca olgular olarak belirlenemez.26
22 23

A.g.e., s. 96. A.g.e. 24 Thomas Kuhun da bilimde dsal ve isel faktrler ayrmyla benzer bir gr savunmutur. Bak. Objectivity, Value Judgement, and Theory Choice Essential Tension. The Unversity of Chicago Pres, 1977. Kuhunun olaan bilim ile olaan d bilim ayrm Poppern salt bilimsel sorunlar ile bilimsellik d sorunlar ayrmna denk gelir. Bak. The Structure of Scientific Revolutions. The Unversity of Chicago Pres, 1970. Kuhun olaan bilim dneminde salt bilisel konularla ilgilenildiini (bilimin isellii) olaan d bilim dneminde ise bilim d sorunlarn baat olduunu, deerlerin dsal etkenler olarak bu dnemde ie kartn ileri srere. Kuhn, Kant ile Weber izgisinde deskriptif ve normatif ierikleri zerk olarak birbirinden ayrarak Popperla yaknlar. 25 Habermas, a.g.e., s. 152. 26 A.g.e.

Popper olgu ile karar birbirinden bamsz olarak ele aldndan, olguya uygulanabilir bir temel nermeye karar verme sreci de olguya dsal kalr. Bu bakmdan bir temel nermenin bir olguya uygulanabilirlii olgunun yapsndan tr deil, karar vermeyle ilikili keyfi bir durumdur. Bu durum da Habermasa gre, olgunun yapsn gz ard eden bir yntemdir.27 Poppern burada ayrdnda olmad ey, kurallarn uygulanabilirlii, eer tesadf deilse, az da olsa yaps nceden anlalm bir olgu gerektirirdiidir.28 Bu dng herhangi bir nsel ya da olgusal yaklam yntemiyle krlamaz, bunun yerine sosyal yaam dnyasnn doal hermeneutiiyle birlikte diyalektik olarak kefedilir.29 Popperc bilim kuram temel nermenin kabul iin kurallarn uygulanmasn bata olanakl klan hermeneutik n-anlamay gizler.30 Habermas, analitik ampirik zmleyici bilim felsefesini eletirerek, gerekliin yntemle garanti edilemeyeceini gstermek ister.31 Pozitivist toplumbilim yaklamna yneltilen eletiriler her ne kadar pek ok ynden yerinde olsa da, henz toplumbilimlerindeki metodolojik soruna son verecek bir yaklam grnrde yok. Hermeneutik yaklamn ya da eletirel yaklamn toplumbilimleri iin uygun bir yntem olduunu savunanlar olsa da bu yaklamlar toplumbilimlerine benziyor. paradigma olmaktan ok uzaktalar. Bu bakmdan, toplumbilimlerindeki, Weberin deyiiyle, metodolojik bunalm daha srecee

Abstract The Problem of Value in Social Sciences The problem of value freedom in social sciences has been raised by Kant and studied as an issue of methodology by Max Weber. Positivists have claimed that value freedom in social sciences could be achieved through imitating the methodology of physical sciences. Pooper defended the possibility of the value freedom in social sciences by distinguishing facts from values. Habermas criticized Poppers distinction between
27 28

A.g.e., s. 133. A.g.e., s. 134. 29 A.g.e. 30 A.g.e., s. 156 31 A.g.e., s. 155.

fact and value as involving positivism. I argue that it is not possible to make any distinction between fact and value in without presupposing positivist methodology of science that is not proper for social sciences. Keywords: Value, Fact,, Positivism, Kant, Weber, Habermas. Popper.

10

Kaynaka Ayer, A. J. Logical Positivism, London, George Allen & Unwin, 1959. Delanty, Gerard & Strydom Piet. Philosophies of Social Science. Open University Pres, 2003. Habermas, Jurgen. The Analytical Theory of Science and Dialectics, The Positivist Dispute in German Sociology. Trans: Glyn Adey and David Frisby, London: Heinemann, 1976. Kant, I. Critique Pure Reason. London, Macmillan, 1950. Kuhn, Thomas. The Structure of Scientific Revolutions. The University of Chicago Pres, 1970. Kuhn, Thomas. Objectivity, Value Judgment, and Theory Choice Essential Tension. The University of Chicago Pres, 1977. Popper, Karl. The Logic of the Social Sciences, The Positivist Dispute in German Sociology. Trans: Glyn Adey and David Frisby, London: Heinemann, 1976. Popper, Karl. Reason or Revolution? The Positivist Dispute in German Sociology. Trans: Glyn Adey and David Frisby, London: Heinemann, 1976. Popper, Karl. Conjectures and Refutations. New York: Harper and Row, 1968. Popper, Karl. The Logic of Scientific Discovery. York: Harper and Row, 1959. Proctor, Robert N. Value-free Science? Purity and Power in Modern Knowledge. Cambridge, MA&London: Harward University Pres. 1991. Sewart, J. J. Critical Theory and the Critique of Conservative Method, Theoretical Perspectives in Sociology. Ed. Scott G. McNall, St. Martns Press, New York, 1979. Weber, Max. The Methodology of Social Sciences. Glencoe, Free Press. 1949.