Komparativni uvod u sistem graanskog prava Maj 28, 2011

1. UVOD
Tanzimat (na turskom, "reorganizacija"), bio je period reformi u Osmanlijskom carstvu izmeu 1839-1876.Tanzimat je bio duhovni proizvod istaknutih osmanlijskih reformatorabirokrata koji su bili obrazovani u Evropi. Mnogi od njih su nozili naslov pae, to je u njihovo vrijeme bio znak kolovane osobe koja radi za osnalijsku vladu. Meu njima su bili Ali Paa, Fuat Paa, Ahmed Devdet Paa i Mithat Paa. Oni su shvatili da obnavljanje starih vjerskih i vojnih ustanova nije odgovor svjetskim izazovima. Prema tome, mnoge od ovih tanzimatskih reformi su zavedene kao pokuaj vjetakog presaivanja uspjenih evropskih praksi na Osmanlijsku carevinu. Meu ovim reformama bile su opta vojni popis svih graana carstva, bez obzira na njihovu vjeroispovijest (dakle ukljuujudi i nemuslimansko osmanlijsko stanovnitvo), zatim reforma obrazovanja i iskorjenjivanja korupcije. Ovaj ambiciozni projekt u namjeri borbe protiv sporog ali vidljivog propadanja carstva, ije su granice postajale sve ue a njegova mod sve slabija u poreenju sa evropskim silama. Tanzimatske reforme je pokrenuo sultan Mahmut II (1808-1839), a kulminirale su u obliku jako nagleenog autokratskog kraljevstva pod kontrolom Abdulhamita II (1876-1909) jo poznat i kao "krvavi sultan". Mahmut II je preobratio polunezavisne dravne institucije u centralizovana ministarstva po uzoru na evropske sisteme vladanja, zatim je ukinuo janjiare (to je bio samo uvod u prave vojne reforme), i pokrenuo reforme u obrazovanju i finansijama. Meutim, Mahmut nije uspio da obavi svoj posao do kraja; umro je 1.7.1839. Likvidacija timarskog sistema je slubeno obavljena 1831, te je tako preteni dio tog zemljita preao u vid dravnog vlasnitva, a imao je i znaajan vojni apekt. Uspostavljena je centralna blagajna koja je kontrolisala prihode postojedih zadubina, te iz ijeg se budeta izdvajao novac za vjerske ciljeve i izdravanje slubenika. 1827. utemeljena je vojnomedicinska kola, a 1843. ratna kola. Od 1827. primjenjuje se praksa slanja stipendista na vojne kole u evropske drave. 1831. pokredu se prve turske novine Takvimi Yekayi (kalendar dogaaja), kao slubeni list Osmanskog Carstva. Zatim su preimenovana nadletva u ministarstva, da bi se na kraju ured poglavara divanskih sekretara od 1836. zvao Ministarstvo vanjskih poslova. U gradovima je uveden evropski nain odijevanja; noenje turbana je zabranjeno, a uveden je fes, porijeklom iz sjeverne Afrike. Mahmut II nije doivio dovretak zapoetog posla; nakon njeove smrti 1.7.1839. njegov posao je nastavio sin Abdulmesit I. Sveukupne mjere su dobile ime Tanzimati Hayriye (Spasonosni novi poredak). asno carsko pismo je proglaeno 3.11.1839. Njime je, izmeu ostalog, rijeen problem diskriminacije nemuslimana u Carstvu; oni su postali punopravni osmanski graani, na sve njih su primjenjivani isti porezi, te pravedan postupak regrutacije u vojsku (zaivio od 1813). Pravosue je reorganizirano prema evropskom uzoru, te je uvedene snana centralizovana provincijska uprava po francuskom modelu.

1|

Komparativni uvod u sistem graanskog prava Maj 28, 2011

2. Bosna u vrijeme tanzimata (reformi)

Tanzimatom se u najirem smislu rijei naziva program i politika reformi i modernizacija tradicionalnih osmanskih institucija kako bi se sprijeilo propadanje Carstva i njegova disolucija. Kao program modernizacije, Tanzimat je prvo obuhvatio reformu vojske, zatim reorganizaciju uprave i, na kraju, kodifikaciju osmanskog prava. Sam termin Tanzimat javio se krajem tridesetih godina XIX stoljeda, ali se njegovi poeci nalaze u posljednjoj deceniji XVIII stoljeda i vezani su za vladanje sultana Selima III (1789-1807). Sultan Selim je jo prije dolaska na prijestolje razmiljao o reformama, o emu se dopisivao sa francuskim kraljem LujemXVI. Kao jednu od prvih reformskih mjera, Selim III je 1792. uspostavio redovnu osmansku diplomatsku slubu,iz koje se vremenom regrutira vie progresivnih pristalica modernizacije Carstva i evropeizacije njegovih institucija. Selim III je istovremeno predloio jedan program reformi kojim bi se novim ustrojem vojske i promjenama u lokalnoj upravi ojaao autoritet centralne vlasti i_time sprijeio, dalji socijalni razdor i politiki nered. Ovaj program zvani Novi red (Hizam-i dedid) naiao je na snaan otpor, prije svega od strane jaruara i lokalnih feudalnih oligarhija, derebega, ajana i kapetana. Pored toga, sultan Selim suoio se sa drugim tekodama izazvanim Napoleonovom invazijom Egipta 1799, srpskim ustankom 1804. i ratom sa Rusijom 1806. godine. Sultan je u toj situaciji bio prisiljen napustiti program reformi, ali to njegovim protivnicima nije bilo dovoljno, pa su ga 1807. skinuli s prijestolja i ubrzo potom ubili. Time je nasilno okonan prvi ozbiljan pokuaj da se u Carstvu provedu odreene reforme. Reformski napori su ubrzo nastavljeni za vrijeme vladanja sultana Mahmuda II (18081839). Mahmud lije bio ubijedeni pristalica reformi i sljedbenik politike biveg sultana Selima HI. On je na tom putu prolazio kroz brojne unutranje i spoljne tekode i prijetnje. Tek stoje 1812. okonan rat sa Rusijom, sultan je svoju energiju morao troiti na vehabije. Zatim je doao grki ustanak 1821-29, pa opet rat sa Rusijom 1828-29. godine. Uz sve to reformama se opirala raznolika i jaka domada opozicija. Prvi veliki uspjeh u slamanju otpora reformama, Mahmud II je postigao likvidacijom janiarskog reda 1826. godine. Time je otvoren put formiranju moderne stajade vojske i potpunom obraunu sa raznim feudalnim modnicima po Anadoliji i Rumeliji, ukjuujudi i bosanske ajane i kapetane. Nakon stoje tako obnovljen autoritet centralne vlasti, izvrena je 1835. reorganizacija lokalne uprave. Vie se nije postavljalo pitanje da li ili ne reformirati Carstvo, nego kako to dalje initi.

2|

Komparativni uvod u sistem graanskog prava Maj 28, 2011

3. Hatierif od Gulhane
Reforme Mahmuda II nastavio je njegov nasljednik sultan Abdul Medid (1839-1861). On je poeo svoju vladavinu 1839. izdavanjem poznatog Hatierifa od Gulhane (Plemenitog ili asnog dekreta iz kude rua). Ovaj se akt u zapadnoj historijskoj literaturi esto naziva osmanskom Poveljom sloboda, ime se poredi sa uvenom odlukom engleskog parlamenta iz 1689, poznatom kao Bill of Rights. Hatierif je uglavnom djelo Mustafe Raid-pae, osmanskog ambasadora u Parizu i kasnijeg ministra vanjskih poslova.1 Hatierifom od Gulhane proklamirane su "korisne" ili "sredne" reforme {tanzimat-i hayriye). Sultan ovim aktom na prvom mjestu garantira svim svojim podanicima, bez obzira na religiju ili sektu, potpunu sigurnost ivota, asti i imetka. Dalje se obedava uvoenje stalnog naina razrezivanja i ubiranja poreza. Takoer se, na kraju, proklamira jednak i redovan sistem regrutiranja vojnika i trajanje njihove slube. Istovremeno je pravno ukinut timarski sistem i na njemu zasnovana spahijska organizacija. Odreeno je da de ubudude svako optueno lice, poslije istrage i ispitivanja, biti javno sueno u skladu sa carskim i "Boanskim pravom", sve dotle dok se ne donese i objavi redovna presuda. Niko nikoga ne moe, ni tajno ni javno, usmrtiti otrovom ili na bilo koji drugi nain. Svako ko posjeduje imovinu bilo koje vrste, slobodan je s njom raspolagati bez ikakve smetnje od strane drugog lica. Tako. naprimjer, nevini nasljednici nekog zloinca nede biti lieni svojih zakonskih prava, a njegov imetak nede biti konfiskovan. Kao to svi javni slubenici Carstva primaju odgovarajudu pladu, tako de i plade onih koji do sada nisu bili dovoljno nagraeni biti jasno odreene. Bit de donijet rigorozan zakon protiv pristrasnosti i uzimanja mita (ruvet), koje "Boanski zakon" proklinje i to je jedan od osnovnih uzroka raspadanja Carstva. Hatierifom od Gulhane poelo je razdoblje reformi ili tanzimata (tj. dovoenja stvari u red). Era tanzimata trajala je do donoenja prvog osmanskog Ustava 1876. godine. U praksi je uvoenje pravne drave u Osmanskom carstvu i provoenje razliitih agrarnih, administrativnih i vojnih reformi ilo sporo i vrle teko, posebno u Bosni.

Izvor: M.Imamovid, Uvod u historiju i izvore bosanskog prava,str 150

3|

Komparativni uvod u sistem graanskog prava Maj 28, 2011

4. Pokuaj reguliranja agrarnih odnosa u Bosni

Nakon proglaenja Hatierifa od Gulhane u Bosni se posebno zaotrava agrarno pitanje. U okviru politike tanzimata postavlja se i pitanje pravnog normiranja agrarnih odnosa u Bosni. Prilikom pokuaja rjeavanja i reguliranja agrarnog pitanja osmanska vlast je polazila od datog stanja itlukih odnosa u pojedinim dijelovima Bosanskog vilajeta. Proizvodni odnos koji je krajem XVIII i poetkom XIX stoljeda uspostavljen izmeu bosanskih spahija kao ifluk-sahibija i seljaka kao ifija, pravno je poivao na njihovoj slobodnoj pogodbi. ifluk-sahibija je u pravilu davao seljaku zemlju u zakup uz odreenu naknadu u naturi. Taje zakupnina u istonoj i centralnoj Bosni i nekim dijelovima Hercegovine iznosila polovinu, tredinu, etvrtinu, ponegdje petinu od zemljoradnikih i stoarskih proizvoda., zavisno od vrste zemljita i odgovarajudih poljoprivrednih proizvoda. Ova davanja od strane seljaka nisu bila sporna. Seljaci su osporavali ifluk-sahibijama ona davanja koja su oni sami uveli. Cifluk-sahibije su u pojedinim krajevima zavele obiaj da u raznim prilikama trae i uzimaju od seljaka jedno govee (vola ili kravu) ili ovcu. To se, naprimjer, trailo u sluaju diobe kmetova, smrti kmeta (tzv. mrtvarina), pripreme zimnice (tzv. peenica ili pastrma). Pored toga, ifluk-sahibije su zavele i obiaj priselice, odnosno obaveze seljaka da im kada nekim poslom dolaze na selo, daju besplatno hranu i pide, itd. Ovim izvanrednim davanjima i obavezama posebno su se opirali seljaci u Bosanskoj krajini i Posavini, gdje je dijelom za razliku od drugih krajeva Bosne vreno nasilno ukmedivanje. Da bi stiao to nezadovoljstvo seljatva, bosanski namjesnik Husrev-paa je 1843. pokuao posebnom naredbom regulirati odnose izmeu ifluk-sahibija i njihovih ifija ili kmetova. Ovom naredbom ili uredbom koja predstavlja prvi pokuaj sreivanja agrarnih odnosa u Bosni u XIX stoljedu, regulirana su tri kruga pitanja: (1) utvrene su obaveze kmetova prema ifluksahibijama i spahijama; (2) zabranjeno je.ifluk-sahibijama da trae ona davanja koja su u meuvremenu sami nametnuli (tzv. bidat - novatorije); (3) zabranjeno je kmetovima da samovoljno naputaju itluke i ifluk-sahibijama da ih bez razloga tjeraju sa posjeda. Time je pravno uspostavljena stalnost seljaka na posjedu, odnosno ifluku (tzv. kmetopravo). Husrev-paa je ovu uredbu uputio svim kadilucima u Bosni, ukljuujudi Hercegovinu i Novi Pazar, sa nareenjem da se javno proita svim ifluk-sahibijama, spahijama i predstavnicima raje. Onima koji se je ne budu pridravali, zaprijedeno je kaznama predvienim odredbama Carskog krivinog zakonika. Bez obzira na to, Husrev-paina naredba nije u praksi provedena, uglavnom zbog stanja permanentnog otpora reformama u Bosni. Novi pokuaj reguliranja agrarnih odnosa uinjen je 1847. godine. Tadanji bosanski namjesnik, Tahir-paa pokuao je na istim osnovama kao i Husrev-paa, urediti agrarne odnose izmeu ifluk-sahibija i njihovih ifija, odnosno kmetova. Ni ovaj pokuaj nije dao nikakav trajan rezultat. U meuvremenu je 1855. ukinut hara, tj. glavarina. Njegovim ukidanjem nemuslimani, uglavnom krdani su naelno, tj. pravno obuhvadeni vojnom obavezom. U stvarnosti nije dolo do njihovog regrutiranja u redovnu osmansku vojsku (nizam). Mjesto toga, uvedena je naknada za sluenje vojske, zvana bedeli askerija (vojnica).

4|

Komparativni uvod u sistem graanskog prava Maj 28, 2011

5. Otpor zavoenju nizama i drugim reformama u Bosni

Slomom pokreta Husein-kapetana Gradaevida2 nije prestao otpor bivih bosanskih ajana i kapetana protiv reformi, posebno protiv uvoenja nizama (redovne vojske). Vedina od njih je 1835. dobila poloaj muselima ili muteselima tj. upravnika srezova (muselimluka) koji su zavedeni mjesto ukinutih kapetanija. Bez obzira na to, samo se mali broj njih drao lojalno prema veziru u Travniku kao predstavniku centralne vlasti.3 Skoro odmah po stiavanju Gradaevidevog pokreta, poinju otvorene bune pojedinih muteselima, bivih kapetana i ajana, te drugih bosanskih prvaka protiv travnikih vezira (valija) i centralne vlasti. Tako se 1833. pobunio bihadki kapetan Mahmud-beg Bievid, kome su se pridruili sinovi Hasan-age Pedkog. Pobunjenici su zaustavljeni tek pred Banjom Lukom. Neto kasnije izbila je pobuna u Livnu protiv muteselima Ibrahim-bega Firdusa koji je pristajao uz travnikog vezira. Ovu pobunu je pomogao i Ali-paa Rizvanbegovid4 kao stari protivnik reformi. Najvedu bunu podigao je u proljede 1836. u Posavini Ali-paa Fidahid, nekad najblii prijatelj i saborac Husein-kapetana Gradaevida. Njega su podrali muteselimi Tuzle i Zvornika. Za razliku od drugih buna koje su uglavnom imale lokalni karakter, Fidahid je imao ambicije da povede jedan opdi pokret Bonjaka protiv centralne vlasti. Centar njegovog pokreta bio je u poetku u Gradacu, a zatim u Bijeljini, a bunom je istovremeno zahvadena i Bosanska krajina. Tadanji bosanski valija Mehmed Salih Vedihi-paa odluno se razraunao sa pobunjenicima. Buna je uguena zauzedem Bijeljine septembra 1836, gdje je zarobljen i njen voa Ali-paa Fidahid. On je kao buntovnik, skupa sa jo jednim brojem istaknutih pobunjenika, upuden u Carigrad. Teak poraz i brz slom Fidahidevog pokreta nije doveo do mira u Bosni. Praktino nije prola nijedna godina, a da u nekom kraju Bosne nije izbila manja ili veda lokalna buna. Pobunjenici su u pravilu traili "da u Bosni ostanu stara prava kapetana", te da im se garantiraju ranije povlastice i poloaji. Pored toga, Bonjaci su se otro protivili uvoenju nizamske vojske. Bonjake je upravo najtee bilo uvjeriti da obuku nizamsku uniformu evropskog vojnikog kroja i da ponu nositi fes mjesto alme, saruka i turbana. Sarajlije su, primjera radi, pokuale poetkom 1836. izigrati sultansku naredbu o tome, tako to su stavili fes, ali su zadrali svoju tradicionalnu nonju. Bosanske valije su, u nemogudnosti da se do kraja obraunaju sa Bonjacima, oprezno nastupale prema bivim kapetanima, ajanima, opdenito prema begovima i istaknutim predstavnicima uleme, mada je bilo jasno da su upravo oni glavni protivnici reformi. Za
2

Husein-kapetan Gradaevid (1802. - 17. august, 1834), general koji se je borio za bosansku autonomiju u Osmanskom carstvu. Takoer je poznat kao "Zmaj od Bosne". Izvor: http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:6fALK106hIIJ:bhpravnici.com/forum/index.php%3Ftopic%3D67.540+UVOD+U+HISTORIJU+I+IZVORE+BOSANSKOG+PRAVA&cd= 6&hl=bs&ct=clnk&gl=ba&client=firefox-a&source=www.google.ba 28.05.2011.godine 3 Izvor:M.Imamovid, Historija drave i prava Bosne i Hercegovine, str. 172 4 Ali-paa Rizvanbegovid-Stoevid (1783 - 1851) je bio Stolaki kapetan. Roen je u Stocu oko 1783. godine kojim je upravljao od 1813. do 1833. godine. Izvor: http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:6fALK106hIIJ:bhpravnici.com/forum/index.php%3Ftopic%3D67.540+UVOD+U+HISTORIJU+I+IZVORE+BOSANSKOG+PRAVA&cd= 6&hl=bs&ct=clnk&gl=ba&client=firefox-a&source=www.google.ba 28.05.2011.godine

5|

Komparativni uvod u sistem graanskog prava Maj 28, 2011

njima je kao za svojim politikim prvacima pristajao narod, pa se bosanske valije nisu mogle osloniti na domade stanovnitvo, nego su za guenje buna angairali albanske pladenike. Oni su ubijali i pljakali, te se opdenito prema Bonjacima ponaali nasilniki i surovo. Kako je na traenje domadeg stanovnitva u oktobru 1843. donijeta odluka da se iz vojske otpuste neposluni Albanci, oni su u Banjoj Luci izazvali nerede i .oruani sukob. Osim otvorenom silom, valije su se u slamanju otpora reformama koristile i raznim drugim sredstvima. Oni su tako razliitim lukavstvima unosili nepovjerenje i razdor meu pojedine bosanske prvake, ime je slabilo njihovo jedinstvo u otporu centralnoj vlasti. Sa drjuge strane .su pojedincima iz njihovih redova dijelili razna zdanja, inove i odlikovanja, i tako pridobijali njihovu lojalnost sultanu i reformama. Najzad, valije su, poslije svake uguene bune, hapsile i protjerivale jedan broj prvaka, ime su postepeno sa dravnih funkcija uklanjali pripadnike starih bonjakih porodica, kapetana, ajana i drugih begovskih familija. Hatierif od Gulhane 1839. je na odreeni nain zaotrio stanje u Bosni. Tim stanjem nisu bili zadovoljni ni krdani ni muslimani. Krdani su oekivali da de se provoenjem Hatierifa znatno poboljati njihov socijalno-ekonomski poloaj i politiki status. Sa druge strane, muslimani su u najavljenim reformama vidjeli nastojanje centralne vlasti da ukine tradicionalne bosanske institucije i privilegije. Meu njima su najznaajnije bile vojne ustanove, kao to su spahijska organizacija i bosanska narodna vojska (milicija), koja je u ljeto 1737. porazila Habsburgovce u poznatoj bici pod Banjom Lukom. Teret odbrane Bosne poivao je na ove dvije organizacije. Odatle su Bonjaci bili veoma osjetljivi na svoje stare vojne ustanove i vojnu vlast. Ukidanje spahijskog reda poelo je u pojedinim provincijama Osmanskog carstva jo 1834. godine. Bosanske spahije su, meutim, odbile da prihvate odredbu Hatierifa od Giilhane kojom se ukida njihova organizacija. Da bi ih primirila i stiala njihovo nezadovoljstvo, osmanska vlada im je dozvolila da se upiu u rezervnu konjicu (suvari redifa). Vedina bosanskih spahija je to odbila nastojedi zadrati svoju staru organizaciju. Bez obzira na to, centralna vlast je bila odluna da ukine stare ustanove i formira nizamsku vojsku. Bosanske valije su taj posao organizirale i provodile posredstvom sebi lojalnih i odanih muteselima, koji su zbog toga postali omrznuti meu begovatom i ulemom, te opdenito bonjakim gradskim stanovnitvom.

6|

Komparativni uvod u sistem graanskog prava Maj 28, 2011

6. Omer-paa Latas i reforme u Bosni

Nezadovoljstvo vodedih bonjakih slojeva dostiglo je vrhunac za vrijeme Mehmed Tahir-pae 1848-49. godine. On se kao bosanski vezir plaio da se revolucionarna vrenja u susjednim austrijskim zemljama Hrvatskoj i Vojvodini mogu prenijeti i na Bosnu i dovesti do ."neoekivanih zapleta". Zato je naredio opdu mobilizaciju i regrutaciju vojno sposobnih Bonjaka. To je irom Bosne primljeno sa nepovjerenjem i nezadovoljstvom, kako meu begovatom i graanstvom tako i meu muslimanskim slobodnim seljatvom koje je takoer bilo obuhvadeno mobilizacijom. Osim toga, Tahir-paa je ukinuo begluenje (kuluk,rabotu i naredio kupljenje desetine u korist drave. To je izazvalo veliku bunu u Krajini, koja je poela u ljeto 1849. godine. Buna je u poetku zahvatila Cazinsku krajinu, ali se brzo irila prema Bihadu, Prijedoru i Banjoj Luci. Osim toga krajikim su se ustanicima pridruili Mahmud-paa Tuzlid i Mahmud-paa Fidahid. Tahir-paa je kao valija raspolagao sa artiljerijom i vojskom od oko 85.000 upravo regrutiranih vojnika, uglavnom Bonjaka. On tu vojsku nije mogao efikasno koristiti, jer se plaio da bi se vedi broj vojnika Bonjaka mogao pridruiti pobunjenicima kao svojim sunarodnicima. Tako su ustanici uspjeli u proljede 1850. zauzeti Bihad, odakle su uz pomod samih graana istjerali osmanski garnizon od oko 800 Albanaca. Broj ustanika je stalno rastao, a vedina do tada valiji lojalnih bonjakih prvaka i muteselima, otvoreno je stala na stranu pobunjenih Krajinika. U takvoj situaciji Tahir-paa je zatraio od osmanske vlade da mu se poalje vojska regrutirana izvan Bosne. On se u meuvremenu razbolio i krajem maja 1850. umro. Tahirpaa je bio posljednji bosanski vezir koji je rezidirao u Travniku. Osmanska vlada je odluila da u Bosnu uputi vojsku sa Omer-paom Latasom, carskim muirom (maralom) i seraskerom (vojskovoom) na elu. Omer-paa Latas se ved istakao u odlunom guenju bune u Albaniji 1843. i Kurdistanu 1846. godine. Njegov zadatak je bio da sa istom odlunodu i energijom nastupi u Bosni i konano umiri Bonjake i osigura provoenje reformi, odnosno tanzimata. Omer-paa je stigao u Sarajevo poetkom augusta 1850. sa carskim fermanom u ruci, ali sa relativno malo vojske. Jedna od njegovih prvih odluka bila je premjetanje vezirske stolice, odnosno sjedita bosanskog valije iz Travnika u Sarajevo. On je potom sazvao i doveo sve bosanske uglednike u Sarajevo, gdje im je na Musali proitan sultanov ferman o reformama. Nakon toga, Latas ih je pustio da idu svojim mjestima i kudama uz obavezu da provedu reforme koje od njih trai centralna vlast. Mjesto toga, ponovo su u skoro cijeloj Bosni izbile bune, u Bosanskoj krajini, zatim u Posavini, Hercegovini i srednjoj Bosni. Omer-paa je odmah energino nastupio i odlunom oruanom akcijom slomio otpor u cijeloj Bosni, ukljuujudi tu i Hercegovinu. Bonjaci su sa Omer-paom vodili trinaest manjih i vedih bitaka i sve ih izgubili. U ovim bitkama poginulo je ili na drugi nain likvidirano oko 2.500 Bonjaka. Mnogi zarobljeni i uhvadeni bonjaki prvaci izloeni su ponienjima, a 154 najistaknutijih otpremljeni su na suenje u Carigrad. Poto je slomio i obezglavio muslimane i njihov pokret, Latas se okrenuo prema krdanskom stanovnitvu koje je upravo od njega oekivalo poboljanje svog socijalnog i politikog poloaja. Krdani su tokom guenja bonjakih muslimanskih buna snabdijevali Latasovu vojsku hranom i vrili u njoj druge komordijske poslove. Latas, meutim, nije ispunio njihova nadanja i oekivanja. Mjesto da im plati raune za hranu i komordijsku slubu, Latas je zatraio od krdana da predaju oruje, iako to od muslimana nije traio. Postoje umirio Bosnu, Omer-paaje izvrio administrativnu reformu Bosanskog ejaleta. Sandake je preimenovao u kajmekamluke sa kajmekamima na elu, a namjesto ranijih

7|

Komparativni uvod u sistem graanskog prava Maj 28, 2011

zabitluka ili nahija uspostavio je mudirluke (srezove, kotareve) sa mudirima na elu. Tada je konano uspostavljen Novopazarski sandak kao posebna teritorijalna i upravna jedinica. Tako se Bosanski ejalet sastojao od sedam sandaka ili kajmekamluka: Sarajevo, Travnik, Banja Luka, Bihad, Zvornik, Hercegovina i Novi Pazar. Za kajmekame, tj. upravnike svih tih upravno-teritorijalnih jedinica Latas je postavio strance -Osmanlije. On je opdenito, gdje god je to mogao, istisnuo domade ljude iz upravnog aparata zemlje. Intervencijom Omer-pae Latasa, osmanska vlada je vojno i politiki slomila bosanske ajane i begove i unitila njihova dugogodinja nastojanja da za Bosnu izvojuju autonomiju u kojoj bi oni imali odluujudu rije i dominantnu ulogu.

8|

Komparativni uvod u sistem graanskog prava Maj 28, 2011

7. Hati Humajun (Hatt-i Humayun)

Pored Hatierifa od Giilhane drugi temeljni pravno-politiki akt ere tanzimata bio je Hati Humajun iz 1856. godine. Hati Humajun je u osnovi potvrdio i proirio listu obedanja datih Hatierifom od Gulhane. Postoji ipak jedna bitna razlika. Hatierif iz 1839. nastao je u zemlji, tj. u samom Carstvu, dok je Hati Humajun iz 1856. iniciran iz inozemstva. Hati Humajun je direktan rezultat toka i ishoda Krimskog rata 1853-1856. godine. Rat je poeo upadom ruskih trupa u Vlaku i Moldaviju, odnosno napadom Rusije na Osmansku carevinu. Ovaj je rat nazvan po crnomorskom poluotoku Krimu, gdje se uglavnom vodio. Rusija se u ovom ratu nala usamljena, poto su se Osmanskoj carevini 1854. pridruile kao saveznice Velika Britanija i Francuska, a kasnije i Kraljevina Sardinija, dok je Austrija ostala neutralna. Rat je faktiki okonan krajem 1855. poto su saveznici zauzeli Sevastopolj, veliko rusko utvrenje i luku na krimskoj obali Crnog mora. Odmah nakon toga sazvan je u Parizu kongres velikih evropskih sila radi zakljuenja mira. Tu su se na jednoj strani nale Francuska, Velika Britanija, Sardinija, Austrija, Pruska i Osmanska carevina, a na drugoj poraena Rusija. Kongres je, meu ostalim, odluio da se Osmanska carevina primi za punopravnog lana koncerta (sporazuma) evropskih sila. Uslov za ulazak u koncert Evrope bio je da osmanska vlada prihvati reforme kojima bi se garantirala jednakost svih graana Carstva. Porta se sloila da se izda nova reformska povelja u vidu "spontanog" carskog dekreta. Sveano proglaenje Hati Humajuna obavio je sultan poetkom 1856. u prisustvu velikog vezira i mnogih drugih uglednih linosti, meu kojima grkog (Vaseljenskog) i armenskog patrijarha i jevrejskog velikog rabina (hahambae). Ovom je poveljom proglaena jednakost svih sultanovih podanika, bez obzira na vjeru, jezik ili rasu. Hati Humajunom je, takoer, proglaeno striktno pridravanje godinjeg budeta, osnivanje banaka, angairanje evropskog kapitala, kodifikacija krivinog i trgovakog prava, reforma zatvora, uspostavljanje mjeovitih sudova, zabrana upotrebe uvredljivih epiteta i ukidanje smrtne kazne za otpadnitvo od islama. Dalje se obedava unapreenje i poboljanje rada pokrajinskih i lokalnih upravnih vijeda ili savjeta i proirivanje predstavnikog principa. Pored toga, izvrit de se reorganizacija mil-letskog sistema kako bi se osiguralo vede uede laikog, tj. sekularnog elementa u poslovima milleta. Takoer de se proiriti Vrhovno sudsko vijede tako to de u svoj sastav ukljuiti i predstavnike nemuslimana. Hati Humajunom iz 1856. oznaen je poetak druge faze tanzimata, odnosno europeizacije osmanskih institucija. U narednih dvadeset godina, do izdavanja Ustava 1876. donijeti su brojni reformski ili tanzimatski zakoni, koji su u krajnjoj liniji imali za cilj ouvanje Carstva u novim uslovima.5

G.ljivo: BOSNA I HERCEGOVINA 1854-1860, Landshut, 1998. Str. 248.

9|

Komparativni uvod u sistem graanskog prava Maj 28, 2011

8. Ramazanski zakon
Osmanski zemljini zakon (Erazi kanunnamesi), u pravnoj nauci je opdenito poznat kao Ramazanski zakon ili zakonik, jer je donijet u mjesecu ramazanu 1274. po muslimanskom kalendaru, odnosno 3. maja 1858. godine. Ovim je zakonom izvrena kodifikacija osmanskog zemljinog prava, odnosno regulirani oni odnosi u agraru koje je zatekao Hatierif od Gulhane. To znai da su Ramazanskim kodeksom samo pravno formulirani i ozakonjeni odnosi u agraru koji su nastali i oblikovali se u procesu ifluenja. Zakon je definitivno priznao sva samovlasna i na drugi nain izvrena prisvajanja seoskih zemljinih posjeda, ime je legaliziran ifluki sistem. Tom legalizacijom garantirano je ifluk-sahibijama batinsko (nasljedno) pravo na zemlju. Ramazanski je zakon zadrao pravnu kategorizaciju nekretnina, odnosno zemlje, koja je postojala jo u timarskom sistemu, ali je njihovom kodifikacijom istovremeno omogudavao prodor privatno-vlasnikih odnosa u oblast agrara. U skladu s tim Ramazanski zakon razlikuje, s obzirom na njihovu pravnu prirodu, pet kategorija zemljine svojine. Na prvom je mjestu bio mulk (erazi-memluke). Mulkje predstavljao privatno vlasnitvo kojim je njegov titular (nosilac prava) mogao neogranieno raspolagati, kako za ivota (inter vivos) tako i u sluaju smrti (mortis causa). Za ivota vlasnik je mogao svoj mulk prodati, dati u zakup, pokloniti, uvakufiti ili na drugi nain njime raspolagati. U sluaju smrti vlasnika mulk imanje je nasljeivano po odredbama eri-jatskog prava. Ramazanski zakon je povedao obim mulk dobara u koja su spadali kuda, okudnica ili kudite sa pola dunuma zemlje. Drugu kategoriju zemljinog vlasnitva inila je erazi-mirija. Tu je spadala sva ziratna, tj. obradiva zemlja i znatan dio uma. Na ovoj je zemlji vrhovno pravo vlasnitva pripadalo dravi. Kao dravna svojina erazi-mirija je u klasinom timarskom sistemu bila imobilna, tj. izuzeta iz pravnog prometa. Ramazanski je zakon mirijske zemlje uinio djelimino pravno mobilnim. Tako su ovim zakonom posjednici mirijskih zemljita (ifluk-sahibije i drugi) dobili odreeno pravo raspolaganja svojim posjedom. Mogli su ga prodati ili na drugi nain otuiti, ali samo uz prethodnu dozvolu drave. Mirijska zemlja, meutim, nije mogla biti predmet testamentalnog nasljeivanja, niti joj je njen posjednik mogao mijenjati pravnu prirodu. Tako je Ramazanskim zakonom u osnovi zadrana jaka kontrola drave u pogledu uivanja i raspolaganja mirijskom zemljom. Drava je sa ove zemlje ubirala porez, zvani zemljarina ili desetina, koji je napladivan u naturi. O tome je drava vodila posebne zemljine ili tapijske knjige. Tredu kategoriju zemljine svojine inile su vakufske zemlje (erazi-mevkufe). U pogledu njihovog pravnog reima Ramazanski zakon nije, u odnosu na klasino doba, donio nikakve bitne promjene. Ubrzo poslije Ramazanskog zakona, osmanska vlada je pristupila centralizaciji vakufa i kodifikaciji vakufskog prava, te je u tom smislu 1859. godine donijet Zakon o upravljanju vakufima. Njegove su odredbe dopunjene uredbom iz 1866. i Zakonom o postavljanju vakufskih slubenika iz 1869. godine. Time je uspostavljena centralizirana vakufska uprava kroz Ministarstvo vakufa u Carigradu. etvrtu kategoriju nekretnina inile su opdinske zemlje (erazi-metruke) koje su bile u vlasnitvu seoskih opdina. Tu su najede spadali zajedniki panjaci i ispasita, ume i vode, kojima su se seljaci slobodno koristili za svoje potrebe. Najzad, u petu kategoriju nekretnina spadale su puste zemlje (erazi-mevat). Mevati su obuhvatali ledine, movarna i neplodna zemljita.

10 |

Komparativni uvod u sistem graanskog prava Maj 28, 2011

9. Saferska naredba
Poslije donoenja Ramazanskog zakona i kodificiranja zemljinog prava, osmanska vlada je u septembru 1859. izdala posebnu Uredbu o iflucima u Bosni. Ova je uredba opdenito poznata kao Saferska naredba, jer je objavljena u mjesecu saferu hidretskogkalendara 1276. godine. Saferskom su naredbom konano ozakonjeni postojedi agrarni odnosi u Bosni. Naredbom je, ustvari, ozakonjeno postojede obiajno agrarno pravo. To pravo je nastalo u procesu ifluenja, odnosno uspostavljanja iflukih odnosa. Ovi odnosi su uspostavljeni putem slobodne pogodbe izmeu vlasnika zemlje (ifluk-sahibije) i seljaka (ifije) o uzajamnim obavezama. Tako je nastalo odreeno obiajno agrarno pravo. To pravo je, tokom priprema za donoenje jedne uredbe o ifluima u Bosni, utvreno posebno za svaki sandak Bosanskog vilajeta, izjavama predstavnika aga (ifluk-sahibija) i ifija pred Velikim tanzimatskim medlisom (vijedem) u Carigradu. Pravno gledano Saferskom naredbom je ustanovljena neka vrsta trajnog tj. neogranienog, otudivog i nasljednog zakupa zemljita (neka vrsta rimskog vectigala ili emfitevze) izmeu posjednika (spahije) koji je postao vlasnik zemljita i kmeta, tj. zakupca (mustedira, ifije). Prema Saferskoj naredbi, posjednik zemljita je vlasnik koji to zemljite moe uz saglasnost drave prodati, zamijeniti, zaloiti i ostaviti svojim nasljednicima. Seljaka koji dri i obraduje zemlju Saferska naredba smatra zakupcem (mustedirom). On kao takav, tj. kao zakupac (mustedir) nema svojinskih prava na zemlju, mada njegov zakup ima dugoroni i nasljedni karakter. S obzirom na ovo pravo nasljeivanja, seljak je sa vlasnikom zemlje istovremeno i u privatnopravnom (zakupnikom), i u javno-pravnom, tj- kmetskom odnosu. Posjednik ne moe seljaka didi sa zemlje koju dri i obrauje, osim ako ovaj (kmet, zakupac) trajno ne zanemaruje zemlju, odbija bez razloga da plada hak (odreeni dio prinosa sa zemlje) i nema nade da de se u tom pogledu popraviti. Cifluk-sahibija je sve to morao sudski dokazati. Odnosi izmeu posjednika i kmeta reguliraju se putem meusobnog zakupnikog ugovora koji se u naelu zakljuivao na odreeno vrijeme. Taj se ugovor zvao muzarea. Kmet je mogao sam napustiti zemljite i otkazati zakupniki ugovor, ali tek po zavretku etve i smirivanja ljetine. Ako bi zakupac napustio zemlju prije nego to je ljetina smirena, morao bi nadoknaditi posjedniku svu eventualnu tetu. Kmet je imao pravo pree kupovine ukoliko bi vlasnik prodavao ifluk. Sve nove..gradnje na itluku (kmetskom selitu) izvodio je zemljoposjednik, a odravanje i popravke vrio je kmet. Ukoliko kmet napusti ifluk, a sam je napravio neku zgradu, vlasnik je obavezan da mu to isplati. Isto je vailo i za vode koje je kmet zasadio na itluku. Zemljoposjednik nije smio koristiti kmeta za svoje razliite radove {kuluk), niti ga istjerati iz kude da bi se sam uselio, niti je smio traiti od kmeta besplatan smjetaj i hranu (priselica). Moe se redi da je sloen i osoben razvitak osmanskog feudalizma u Bosni pravno dovren donoenjem Saferske naredbe. Ova naredba je zateeno stanje agrarnih odnosa postavila na privatno-pravnu osnovu tretirajudi ih kao dugoroni i nasljedni zakup zemljita. Taj je odnos, meutim, jo uvijek sadravao odreene eksfeudalne elemente. Tako je pravno gledano ifluk-sahibija istovremeno bio privatno-pravni zemljovlasnik, ali i aga (spahija, feudalac), dok je seljak u isto vrijeme bio kmet i najamni radnik na zemljoposjedu.

11 |

Komparativni uvod u sistem graanskog prava Maj 28, 2011

10. Medella (Osmanski graanski zakonik)

Meu najvanije osmanske tanzimatske zakonske akte spada Osmanski graanski zakonik, opdenito poznat po svom skradenom nazivu Medella (Mecelle). Njegov puni naziv je Medellei Ahkjami Adlije (Mecelle-i Ahkami Adliyye), to znai Knjiga pravnih propisa. Ovaj zakonik predstavlja slubenu kodifikaciju erijatskog obligacionog, parninog i dijelom stvarnog prava. Zakonik ustvari sadri jedno modernizirano i kodificirano hanefijsko tumaenje erijata. Na toj modernizaciji i kodifikaciji erijatskog prava hanefijske kole radila je posebna zakonodavna komisija koju je lino vodio ministar pravde Ahmed Devdet-paa. Komisija je radila vie godina, pa je Medella postepeno izdavana u periodu od 1869. do 1876. godine. Sukcesivno je objavljivana u slubenom osmanskom zborniku zakona Destur (Diistur). Medella je uporedo objavljivana i na francuskom jeziku kao Osmanski graanski kodeks (Code civil ottoman). Mada formalno nije bila proglaena za zakon, Medella je uivala silu i autoritet zakona.Medella se sastoji od dva uvodna "govora" i esnaest knjiga sa ukupno 1851 paragrafom ili lanom. U "govoru prvom" daje se definicija pravnike nauke (Ilmi Fikh) kao poznavanje erijatskih pravila o postupanju i ivljenju. Pravnika se pravila odnose ili na "bududi ivot" ili "na ovaj svijet". Medella sadri pitanja i pravila koja se odnose na tekudi ivot, odnosno na "ovaj svijet". To znai da Medellom nisu bili obuhvadeni propisi vjerskog karaktera. U drugom "govoru" skupljeno je i navedeno 99 "temeljnih pravnikih pravila", odnosno opdih pravnih naela. Takva se "temeljna pravnika pravila" u rimskoj i evropskoj pravnoj nauci nazivaju regulama iregulae) ili sentencijama (sententia). To su, ustvari, pravne izreke (maksime) kojima se razliite pravne norme svode na jedno opde pravno pravilo ili naelo. Njima se onda ostala, pojedinana pravna pravila dokazuju i provode pred sudom.Tako se, primjera radi, u Medelli kae, da se "ono to postoji od davnina ima ostaviti u tom stanju" (l. 6), ali da se "teta ne moe opravdati starinom", tj. "dugim trajanjem" (l. 7). "Nuda ili via sila ini dozvoljenim ono stoje zabranjeno" (l. 21). Ali istovremeno, ono "to se dozvoljava iz nude, dozvoljeno je samo u razmjeru prema , veliini nude". "Ono to je zabranjeno primati, zabranjenjeno i drugome davati" (l. 34); ili, "ono to je zabranjeno raditi ili initi, zabranjeno je i traiti" (l. 35). "Obiaj ima mod zakona", ali samo onda "ako je stalan i ako ga upotrebljava pretena vedina svijeta" (l. 36-41). "Dok se narodom vlada u opdu korist, dotle je vladanje opravdano" (l. 58). "Dokaz spada na tuitelja, a prisega (zakletva) na onog koji porie" (l. 76) itd. Poslije ovih "temeljnih pravnikih pravila" slijedi 16 knjiga u kojima su iscrpno normirani kupoprodajni odnosi (ugovor, predmet, cijena i si.); zatim "najmovi" (idaret ili zakup i si.); jamstvo ili jemstvo (kefalet); prenos duga; zalog ili zaloga (reh); amanet (ostava, deposi-tum); darovanje {donatio, poklon); prisvajanje i unitenje tuih stvari (furtum, damnum); ogranienje raspolaganja sa stvari i pravo prvoku-pa (ufa, pravo pree kupovine); raznovrsne zajednice i zajednica vlasnitva (irket, drutvo, kompanija, susvojina); povjera ili punomodstvo {uekijalet, zastupstvo, mandatum); nagodba i odreknude (sulh, ibra, compensatio); priznanje (ikrar, oitovanje, odluka); tuba (dava, parnica; "ljepi je mrav sulh nego pretila dava" - narodna izreka); dokazi, prisega i svjedoenje (ehadet); te na kraju suenje (kada, odatle kadija; "daje pamet do kadije kao od kadije" - narodna poslovica).Medella je i poslije propasti Carstva ostala u upotrebi u Turskoj do 1926, kada je zamijenjena novim, sekularnim kodeksom graanskog prava. Taj novi Turski graanski zakonik (Turk Medeni Kanunu) predstavlja recepciju vicarskog graanskog zakonika iz 1907, pa je kao takav radikalno prekinuo sa tradicijom erijatskog prava. U Bosni i Hercegovini Medella je primijenjivana u postupku pred erijatskim sudovima sve do njihovog ukidanja 1946. godine.

12 |

Komparativni uvod u sistem graanskog prava Maj 28, 2011

11. Vilajetski zakon 1867.

Meu reformama koje su najavljene i obedane Hati Humajunom iz 1856. bila je i nova organizacija uprave u provincijama. Glavni pokretai nove organizacije provincija bili su veliki vezir Fuad-paa Keedizade i Midhat-paa (Ahmet Sefik), namjesnik Niskog paaluka ili ejaleta. Njih dvojica su bili neposredni tvorci nove organizacije vlasti u provincijama, poznate kao sistem vilajeta. Za obrazac te nove organizacije uzete su administrativne i druge mjere koje je Midhatpaa provodio u Niskom ejaletu. On je zato pozvan u Carigrad, gdje mu je povjeren zadatak izrade nacrta uredbe o novoj organizaciji provincija. Sultan je taj nacrt ozakonio u decembru 1864, pod nazivom Uredba o organizaciji vilajeta. Odlueno je da se ta uredba eksperimentalno primijeni u Dunavskom i Bagdadskom vilajetu, Dunavski vilajet (Tuna Vilayeti) je formiran tako to su Nikom paaluku pripojeni ejaleti Vidin i Rupuk (danas Ruse na Dunavu u Bugarskoj). Sjedite novog vilajeta bilo je u Vidinu, a za njegovog upravnika (valiju) imenovanje upravo Midhat-paa. Njegov je zadatak bio da novu uredbu primijeni u praksi. Osmanska vlada je ocijenila da je eksperimentalna primjena nove ibe uspjela. Zato je u maju 1865. odlueno da se prema toj uredbi izvri reorganizacija provincijske vlasti u cijelom Carstvu. Tako je izvrena pregrupacija postojedih ejaleta u 27 vedih teritorijalnih jedinica zvanih vilajeti, sa valijom na elu. Jedan od tih 27 vilajeta bila je i Bosna. Osnovni tekst nove uredbe bio je identian za sve vilajete. Razlikovala se jedino preambula, tj. uvod koji je sadravao ime svakog konkretnog vilajeta i njegovu podjelu na sandake. Carskim fermanom od 13. maja 1865. dotadanji Bosanski ejalet ili paaluk je preimenovan i pretvoren u Bosanski vilajet. Ovim fermanom je nareeno da se i u Bosni primijeni nova uredba o organizaciji vilajeta. Uredba je provedena tokom 1865/66. i u cijelosti je stupila u ivot od poetka 1867. godine. Na elu vilajeta stajao je valija. On je bio duan da upravu vilajeta organizira na nain koji najbolje odgovara datom podruju. U njegovu su nadlenost spadali svi graanskoupravni, finansijski, policijski i politiki poslovi u vilajetu. On je, osim toga, potvrivao izvjesne sudske odluke koje su izriito bile prenijete u njegovu nadlenost. Uredbom o organizaciji vilajeta uspostavljeno je upravno vijede (Medlisi idare) kao savjetodavni organ valije. U ovo vijede su ex-officio (po slubenoj dunosti) ulazili mufeti (vilajetski inspektor), defterdar (ef finansija), mektubdija (pisar, sekretar) i referent za vanjske poslove. Pored toga u vijede su ulazila i etiri predstavnika izabrana od naroda, dvojica muslimana i dvojica nemuslimana. Sjednicama upravnog vijeda neposredno je rukovodio valija kao njegov predsjednik. Upravna vijeda su ustanovljena i pri livama ili sandacima i kazama (srezovima), kao niim administrativnim instancama. Prema novoj uredbi Bosanski vilajet se sastojao od sedam liva(okruga) koje su se potpuno podudarale sa ranijim sandacima. U praksi je i dalje preovladavao naziv sandak. Live(okruzi) ili sandaci su bili: Sarajevo, sa sjeditem u Sarajevu; Travnik sa sjeditem u Travniku; Bihad sa sjeditem u Bihadu; Banja Luka sa sjeditem u Banjoj Luci; Zvornik sa sjeditem u Donjoj Tuzli; Novi Pazar sa sjeditem u Sjenici; i Hercegovina sa sjeditem u Mostaru. Na elu liva nalazio se upravnik sandaka, zvani mutesarif. Live su se dijelile na kaze (srezove), kojih je u cijelom vilajetu bilo ezdeset. Starjeine kaza su se nazivali mudirima, a od 1867. kajme-kamima. Neke su se kaze, uglavnom u Hercegovini, Novopazarskom i Bihadkom sandaku, dijelile na nahije. Do 1867. na elu nahija su stajali zabiti (obino nii andarmerijski oficiri), a od tada mudiri.

13 |

Komparativni uvod u sistem graanskog prava Maj 28, 2011

Novom organizacijom vilajeta potvrena je zateena seoska uprava na ijem su se elu nalazili muhtar (knez, glavar) i seosko vijede (ihtijar medlisi). Muhtar je, kao seoski starjeina, bio samo posrednik izmeu vlasti i naroda, dok je seosko vijede bilo njegovo savjetodavno tijelo. Ni muhtar ni seosko vijede nisu imali nikakvih administrativnih funkcija niti nadlenosti. Sela su u pogledu uprave i provoenja naredaba vlasti bila u istom poloaju kao gradske mahale (demati). U sklopu uvoenja nove organizacije vilajeta uvedena je 1866. i uprava gradske opdine, tzv. beledija. Gradske opdine su sa svojom upravom imale posebne dunosti i nadlenosti, uglavnom komunalnog karaktera.6 Uporedo sa uvoenjem nove upravne organizacije pristupilo se i reformi tradicionalnog erijatskog sudstva. Ta reforma je proisticala iz Hati Humajuna kojim je proglaena graanska jednakost svih osmanskih podanika bez obzira "na vjeru, jezik ili rasu". U skladu s tim je ved 1859. donijeta Uredba o ureenju erijatskih sudova. Ovom je uredbom nadlenost erijatskih sudova svedena na pitanja linog statusa muslimana (brak, porodica i nasljeivanje) i stvari vakufa. Nakon toga, Uredbom o organizaciji vilajeta, uvedeni su redovni sudovi za rjeavanje imovinsko-pravnih sporova i krivica svih graana po propisima utvrenim opdim dravnim zakonima. Ovi redovni ili graanski sudovi u Bosni su djelovali u tri instance. Prvu su inili sreski ili kotarski sudovi, drugu okruni, a tredu Vrhovni vilajetski sud u Sarajevu. Nova osmanska upravna organizacija je u velikoj mjeri sliila na francuski upravni sistem. Francuska je opdenito za osmanske reformatore bila.uzorom i vrelom nadahnuda i inspiracije.Sam je tadanji sultan Abdul Aziz bio veliki potovalac Francuske. On je na poziv francuske vlade posjetio 1867. Pariz, a zatim London i Be. Sultan Abdul Aziz je bio prvi osmanski vladar koji je preduzeo jedno takvo putovanje. U meuvremenu su nailazili dogaaji koji de Bosnu postepeno dovesti u neposrednu politiku i kulturnu vezu sa evropskom sredinom.

G.ljivo: BOSNA I HERCEGOVINA 1854-1860, Landshut, 1998. Str.253.

14 |

Komparativni uvod u sistem graanskog prava Maj 28, 2011

12. ZAKLJUAK

U Osmanskom carstvu su postojala dva oblika agrarnog ureenja. Prvi je bio timarski sistem za ije se postojanje vezuje uspon i najveda mod Carstva. Drugi je ifluki sistem nastao u razvio se u procesu opadanja modi Carstva i njegove konane propasti. Timarski sistem ili timarska organizacija poivala je na vrhovnom pravu vlasnitva nad zemljom koje je pripadalo dravi. Ta dravna zemlja se zvala erazi miri (ili mirija) i obuhvatala je obradivo zemljite i najvedi dio ume. Sultan je kao nosilac vrhovnog prava vlasnitva dijelio dravnu zemlju na uivanje pojedinim feudalcima ili spahijama kao naknadu za obavljanje odreenih funkcija i dunosti, najede vojne slube. Takvi su se posjedi zvali timari. Postojala su i veda feudalna dobra zvana zijameti i hasovi.Timari i zijameti su bili sastavljeni od sitnih seljakih posjeda zvanih ifluci ili batine. Uivaoci ovih posjeda su bili potinjeni sultanu to je bilo osnovni razlog jaanja modi Osmanskog carstva. Obaveze seljaka u timarskom sistemu bile su dvojake, tj. prema spahijama i prema dravi. Seljak je u odnosu na feudalnog gospodara bio obavezan na davanje feudalne rente koja je imala naturalni karakrter, zvala se uur i iznosila je desetinu osnovnih zemljoradnikih proizvoda. Pored toga seljaci su bili opteredeni i odreenim davanjima u korist drave kao sto su hara i devirma (regrutovanje muke djece). Od kraja 17. i poetka 18. stoljeda u Bosni tee proces ifluenja koji predstavlja specifian vid izvladivanja seljaka i stvaranja velikih zemljinih posjeda u rukama veleposjednike klase. Nastao je kao rezultat politike i ekonomske krize Carstva i njegovog opadanja, to je dovelo do deformacije u timarskom sistemu i uspostavljanja novih iflukih odnosa. Proces ifluenja je je djelovao na postepeno raspadanje timarske organizacije i drugih klasinih osmanskih ustanova, kao to su janiarski red, sistem dravnih finansija, centralna i provincijska uprava. Tada se pojavljuje treda linost izmeu spahije i seljaka kao vlasnik zemljita koji se zvao ifluk-sahibija, kao tredi eksploatator seljakovog rada. Seljak je sada bio obavezan na davanje ifluk-sahibiji koje se zvalo devetina, i vie nije imao svog zemljita nego je radio svom gospodaru pod pogodbom. Osmanska vlada je 1859. godine donijela Uredbu o iflucima u Bosni koja je poznata kao Saferska naredba, jer je objavljenja u mjesecu saferu hidretskog kalendara. Njom su ozakonjeni agrarni odnosi nastali procesom ifluenja i njome je ustanovljena neka vrsta trajnog, tj. neogranienog , otuivog i nasljednog zakupa zemljita izmeu posjednika (spahije) koji je postao vlasnik zemljita i kmeta, tj. zakupca (ifije). Moe se redi da je sloen i osoben razvitak osmanskog feudalizma u Bosni dovren donoenjem Saferske naredbe. Ova naredba je zateeno stanje agrarnih odnosa postavila na privatno-pravnu osnovu tretirajudi ih kao dugoroni i nasljedni zakup zemljita. Taj je odnos, meutim, jo uvijek sadravao odreene eksfeudalne elemente. Tako je pravno gledano ifluk-sahibija istovremeno bio privatno-pravni zemljovlasnik, ali i aga (spahija, feudalac), dok je seljak u isto vrijeme bio i kmet i najamni radnik na zemljoposjedu.

15 |

Komparativni uvod u sistem graanskog prava Maj 28, 2011

LITERATURA M.Imamovid: HISTORIJA DRAVE I PRAVA BOSNE I HERCEGOVINE, III izdanje,

MAGISTRAT Sarajevo, 2003.

M.Imamovid: OSNOVE UPRAVO-POLITIKOG RAZVITKA I DRAVNO PRAVNOG

POLOAJA BOSNE I HERCEGOVINE, MAGISTRAT, Sarajevo, 2006.

M.Imamovid: UVOD U HISTORIJU I IZVORE BOSANSKOG PRAVA, Pravni fakultet u

Sarajevu, Sarajevo, 2006.

G.ljivo: BOSNA I HERCEGOVINA 1854-1860, Landshut, 1998.

URL=http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:6fALK106hIIJ:bh-

pravnici.com/forum/index.php%3Ftopic%3D67.540+UVOD+U+HISTORIJU+I+IZVORE+ BOSANSKOG+PRAVA&cd=6&hl=bs&ct=clnk&gl=ba&client=firefoxa&source=www.google.ba (28.05.2011.godine) URL=http://www.scribd.com/doc/13423137/Dravno-pravni-razvitak-Bosne-iHercegovine-dr-Omer-Ibrahimagi (26.05.2011.godine) URL=http://www.vumidet.net/forum/showthread.php?t=847&page=3

(25.05.2011.godine) URL=http://www.francuski.powiat.pl/wikipedia/w/sl/Otomanski_imperij (24.05.2011.godine) URL=http://www.scribd.com/doc/50700457/10/Provincijska-administracija-i-

timarski-sistem (23.05.2011.godine) URL=http://www.ljiljan.ba/bs/getwiki/Timar (20.05.2011.godine)

16 |