R NG,

N B,

IN LO N

I QUA MI N M T NG GIARAI
JACQUES DOURNES

Nguyn Ng c

d ch

L I GI I THI U

Nh ng ng i t nhi u c nghin c u v Ty Nguyn ch c ch n u bi t n tn tu i c a Jacques Dournes. ng l m t nh dn t c h c ng i Php, s ng Ty Nguyn nhi u ch c nm, g n b v hi u bi t su s c v cc t c ng i Ty Nguyn, v vi t nhi u cng trnh c s c v h . S ng i n c ngoi t ng vi t v Ty Nguyn trong ngt m t trm nm nay khng t, trong c l nhi u nh t l ng i Php. Trong t t c nhng tc gi , J. Dournes chi m m t v tr r t ring bi t. ng th ng thch i su vo th gi i bn trong c a con ng i y, c g ng khai ph ci th gi i d ng nh khng th c y, t soi r i l i ci t n t i nhn th y c c a h , hi u n m t cch th u o hn. Cng c th l n tm ra nh ng lin h th m kn bn trong, chng cho php ta hi u r ng nh ng con ng i d ng nh ch ho t ng v mi ng n th ng nh t ny k th c cn c nh ng m i lo toan v nh ng t t ng cao l n hn nhi u, khi ng n l a bng ln trong b p...1 Trong ci cu ng n g n ny c a J. ournes vi t cch y hn n a th k , c th nh n ra hai c i m quan tr ng trong l i lm vi c c a ng khi nghin c u v Ty Nguyn: ng ni r ng nh ng con ng i y, m ta ng ch bi t c vi c tm mi ng n th ng nh t, k th c cn b d n v t v nh ng m i lo toan khc, su xa v cao l n hn nhi u, t c l ng mu n ni n nh ng m i lo toan siu th c c a h . ng mu n i vo, khm ph ci th gi i siu th c y. i vo b ng con ng no? ng ni: ci th gi i ti m n th c d y khi ng n l a trong b p bng chy. ng tm n bn b p l a nh sn. Khi b p l a nh sn bng chy, l khi ng i Ty Nguyn s ng m t i s ng khc: i s ng sinh ng v cng c a cc truy n k , cc huy n tho i, t c i s ng th gi i t ng t ng, th gi i c a m t ng, th gi i bn kia, th gi i siu th c, m i vi ng i Giarai th, nh J. Dournes ni, th gi i y khng ph i trong tng lai, m l trong hi n t i; l th gi i y, ng th i. J. Dournes cng ch ra r ng ci tr i nghi m (t c cu c v t l n th c c a con ng i hng ngy) v ci t ng t ng th ng t nhi u t p trung vo cng m t ch nhng l i khng cng m t b n ch t; chng th ng g n v i nhau, cng c khi tch xa nhau, n m c t o nn m t v t x su. Khi huy n tho i khng cn i c nh cu c s ng n a; n thay th cu c s ng.... V y th, trong du ngo n qua mi n m t ng, qua th gi i huy n tho i c a nh ng con ng i , khng ch c th l n ra m t phng di n ti m n su xa trong con ng i h , m cn c th nh n ra c v t x su gi a ci th c t i x h i v ci m t ng c a h , khi v t x y xu t hi n, t c l nh n ra nh ng v n c a th c tr ng x h i ny, thn ph n x h i ng t i c a con ng i ny: m t khoa x h i h c th t thm thy!... Su t cu c i nghin c u t n t y v Ty Nguyn c a mnh, J. Dournes ch y u i theo con ng y. Nhng cha bao gi h ng ch tm v phng php nghin c u qun xuy n c a ng l i t p trung nh trong cu n sch vi t g n cu i i ny c a ng, cu n R ng, n b, in Lo n. L n ny ng d t ta vo m t hnh trnh th t t p trung: cu c du ngo n vo mi n m t ng Giarai, i qua hng trm huy n tho i c a h ; v ng ni r v i ta r ng y khng ph i l nh ng huy n tho i t m nguyn, t c nh ng huy n tho i v ngu n g c c a con ng i, gi ng loi ng i, hay c a dn t c, m l nh ng huy n tho i v ci hi n t i, l nh ng m ng m c a nh ng con ng i ang s ng hm nay, ang hng ngy s ng
T p ch Php - Nm th 5 - Ma Xun 1950 - S t p ch n y c gi nh tr n ng m t cng trnh nghin c u c a J. Dournes v Cc dn t c Mi n Ni Nam ng D

ng. cng trnh n y J. Dournes k bt danh l am Bo. Trong m t s Ngok Linh sau, chng ti s xin gi i thi u ti p v i b n c cng trnh n y c a DamBo.
1

m t cu c s ng kp, v a tr i nghi m l i v a m ng m ng th i, ang hng ngy ti p t c sng t o ra huy n tho i. J. Dournes vi t: Khi ng i ta k m t huy n tho i l ng i ta t k v chnh mnh theo m t cch no .... R ng, n b, in lo n, nhn qua c th nh n th y ngay tc gi chi ch khi t tn sch: c ba t ny trong ti ng Php u b t u b ng ch F, R ng (Fort), n b (Femme), in lo n (Folie). M t ki u chi ch kh t. Tuy nhin khng ch l chi ch . Trong m t chng g n cu i sch mang tn L i i qua, J. Dournes ni r ng c th c nhi u l i i qua (ci mi n m t ng y) b ng nh ng tuy n lin k t cc ch khc nhau, nhng ng quy t nh ch n tuy n lin k t ba ch ny: R ng, n b, v in lo n, m ng cho l quan tr ng hng u. Hy th ni v t ng v c a tuy n c ch n . n b- X h i Giarai l x h i m u h , ba ch m: [matrilinaire] theo dng m , [matronymique] (con ci) mang h m , [matrilocal] (v ch ng) c tr pha nh m (v ). Ng i n b l r ng c t c a x h i y. B l n n t ng s n nh c a x h i, B l n i gi i. Vng qu c c a b l trong lng, b l v N Vng (nn nh r ng Ty Nguyn, lng l ci ph n t nhin c thu n ha, thnh c a con ng i, mang tnh ng i, ng c l i v i r ng - nh ta s th y sau y). Cn hn th n a, ng i n b khng ch l N Vng c a n i gi i (t c l lng), b cn l chnh b n thn ci n i gi i y, l ci ph n t nhin c thu n ha, mang tnh ng i, n nh, tr thnh vn ha. (Nn nh nh ngha T t c nh ng g khng ph i l t nhin, th l vn ha, vn ha l ci t nhin mang tnh ng i). Cho nn, nh J. Dournes ni, khi ng i n b bn ngoi, - t c ngoi chu vi c a mnh, trong r ng, th c x h i b uy hi p. Ci vn ha b lay chuy n. B i g? B i ci t nhin hoang d... C h ng trm huy n tho i Giarai ni v tnh hu ng ny. Khi ng i n b s tr t vo hai kh nng v a tng ng v a tri ng c nhau: ho c l ng i n b l c trong r ng, b tr thnh d i, b r ng chi m tr l i; ho c ta s g p l i h trong hnh hi c gi-r ng, ng i n -r ng (ho c n -th, n -th o-m c...), t c ng i n v n s ng m t cch t nhin trong mi tr ng t nhin c a mnh l r ng. Con ng i s ng ngoi m i quy c, chu n m c c a x h i, h khng hay bi t g, khng c n hay bi t g v nh ng chu n m c y. Nh v y, ng i n b v a l t nhin v a l vn ha. H v a l ci t nhin c thu n ha, tr thnh n i gi i, tr thnh lng, thnh x h i; ng th i trong h l i ch a ng ci ngu n g c t nhin c a con ng i, v c a c x h i. Cho nn ta s khng ng c nhin khi tr l i cu h i Drit, ng i anh hng c a h u h t cc huy n tho i Giarai, ng i n ng Giarai i n hnh y, i tm g trong cc cu c chinh ph c khng bao gi d t v thin hnh v n tr ng c a mnh, J. Dournes ni r ng chng i tm con ng i n trong chnh mnh. i tm ci c i ngu n t nhin c a mnh. T nhin v n mang tnh n . (V l thay, t nhin c thu n ha cng mang tnh n . m t trang vi t v cy la trong t c ng i Sr, J. Dournes cho r ng c l chnh ng i n b thu n ha cy la v n hoang.) (C l n y ta c th hi u thm t i sao x h i Giarai l i l x h i m u h , t i sao cc x h i th ng u b t u b ng m u h chng? y l b i v trong ng i n b c n ch a c ci c i ngu n t nhin nguyn th y c a con ng i l n ci qu trnh v ci k t qu con ng i thu n ha t nhin cho mnh)... V th hai: R ng. i v i ng i Giarai (v ng i Ty Nguyn), r ng l m t th c t i kp, n c i, l ng ngha. Con ng i y s ng trong r ng, cng r ng, g n v i r ng, ha (tan) v i r ng. N n vn minh Giarai l m t n n vn minh th o m c. R y v lng l m t ph n c t ra t

r ng, l y i c a r ng b ng ru v l a (J. Dournes ni r: khng h lng ph cng ch ng tn ph, ng v a sinh t n, bn c nh v cng cc gi ng loi khc, ng v t v th c v t). M i th trong lng, trong nh, m i th s ng, c v v t ch t l n tinh th n, u lm b ng r ng, l y t r ng: c t nh, sn v vch nh, mi nh...; cy c t tru t th n, h t la v cy rau n, cy n tnh t ... T t c u l r ng. R ng vy b c l y con ng i, i vo t n trong xng th t mu huy t con ng i, th m ch l m t ph n b n nguyn c a con ng i.... V khi lng d i i ni khc th m nh t y s tr thnh khu t g i l rongol, m t th t tr ng thi trung gian gi a lng v r ng,... nhng r i r ng bao gi cng m nh hn, r ng s chi m l i, v lng l i tr thnh r ng. R y cng v y. Ng i Giarai (v ng i Ty Nguyn) lun canh. L y ra h t la t r y, v n l r ng, r i h l i tr t v cho r ng, hon nguyn r ng, khng lng ph, khng tn ph. i v i ci ch t, ng i Giarai cng c m t thi c bi t ln quan n r ng: Sau m t th i gian chn c t ng i ch t, h b m , tr con ng i y v l i cho r ng. Khng ch lng v r y, m c con ng i cng tr l i thnh r ng. Con ng i y b vy b c b i r ng, t khi cha l con ng i... cho n khi khng cn l con ng i n a. Nh v y, r ng khng ch l khng gian, r ng cn l th i gian. R ng l s vnh h ng, l ci v cng, l s khng th y khng chung, ni hun ht t con ng i i ra v ni hun ht con ng i l i bi n m t vo , bi t v tm tch. L b n nguyn, l c i ngu n u bn ny, nhng cng l ci m t m thm th m u bn kia... Con ng i khng bao gi c th thot ra c kh i r ng, cng nh khng bao gi c th b c ra kh i vng tu n hon b n mun thu ., b c ra kh i ci hoang d; lun b ci hoang d y vy kn, cu n ht... Nhng ng th i, m t khc, con ng i l ng i cng chnh b i v n lun c nhu c u b t ra kh i ci hoang d, b t ra kh i r ng, tr thnh x h i, tr thnh vn ha. y l m t cu c gi ng co, s nu ko hai u vnh c u, n lm nn n i dung c a cu c s ng con ng i. Cu c gi ng co cng di n ra trn m t tuy n khc: ci tnh n hoang d nguyn s - hi n hnh ni nh ng c gi-r ng - m anh chng Drit i n hnh c a huy n tho i Giarai lun tr n tr c i tm trong chnh mnh, b n cu n ht, nh ci gi ng su thm th m c a c i ngu n; ng th i anh l i v a khng th tch ra c con ng i n -n i gi i vn ha cng l trong chnh anh, ci lm cho l con ng i x h i... T y, J. Dournes d n sang v th ba: in lo n. ng vi t: ... ti mu n ni v i nh ng ai cn tin r ng con ng i c th tr thnh in v thi u r ng th t cng nh v qu d th a r ng b m. V y , con ng i (con ng i Giarai dy) ng trn m t th cn b ng k l , v k di u: h ng m p m gi a lng v r ng, gi a vn ha v hoang d, gi a c gi-lng v c gi-r ng. M t th b n v ng c xy d ng trn th n c i b p bnh, m t th b p bnh b n v ng - hay nh chng ta th ng g i ngy nay, m t th b n v ng bi n ch ng. H s tr thnh in n u thi u r ng th c, m t th in kh kh c, tn r i, v b c t t m t c i ngu n, khng cn nghe c t trong chi u su thm th m c a chnh mnh ti ng g i cu n ht gh g m c a c gi-r ng, c a t nhin hoang d n a. H khng cn huy n tho i n a, khng cn nghe, khng cn k , khng cn ti p t c sng t o ra huy n tho i. H cng s tr thnh in n u cho r ng trn ng p v chi m h t mnh, ci hoang d trn l n tr l i, khng t phn bi t c mnh v i r ng, thu n ha ci ph n r ng lm ng i c a mnh, b ng ru v l a. Ng n l a c a tr tu v vn minh... Tuy nhin, v ch ny, cng cn m t i u c n ch . J. Dournes r t c n tr ng, ng ni: N u ti dng t in, y l ti ch mu n d ch t ht, trong ci ngha m ng i Giarai hi u t v trong nh ng tr ng h p h ghi nh n tnh tr ng . V ngn t Giarai th th t phong ph v m c ny, c n hng ch c t khc nhau ch nh ng s c thi khc nhau c a

tnh tr ng b t bnh th ng, ra ngoi chu n m c x h i v tm th n: t ram (hm), hling (k c c), tpai rwa (x n), hwing (ngy), Mih mh ( n)... n Swin (ng c), yang nga' (b m), mhlun (d i)... cu i cng m i l ht ( in). R i ht th l i c chia thnh hong ( in in d i d i), hong ht (ng i b r i lo n tm th n nhng v n d u dng v h i), v ht h n hoi. Ng i ht c m t nh sau: anh ta khng s ng trong x h i, m s ng ni kia; lang thang, khng nh l i c b t c u, anh i h t nh ny n nh khc, gip ng i ta vi c ny vi c n ; anh khng bi t s , cng khng bi t x u h , th ng tr n tru ng; ch ng ph i ch u trch nhi m g v hnh vi c a mnh. Anh v t qua m t ci ranh gi i no khng cn quay tr l i c n a (ranh gi i x h i), tuy nhin x h i v n cng nh n anh ta. V J. Dournes gi i thch v sao: ... h n cng cng m t l do nh khi x h i yu nh ng lm-nhn trong huy n tho i c a mnh, tm l i h m t s th t m n v n t che gi u (m i con ng i u ph c t p, ngha l u t ph c t p ha cu c s ng c a mnh). C m t huy n tho i Giarai r t n i ti ng tn l Giung ht (chng Giung in). Giung l m t lm nhn th t s , th t s c a r ng su, ch khng ph i c a vng ba r ng nh Drit. L m t con qui v t ch c khun m t hi cht t gi ng ng i, song anh ta l i c th l t i ci v ngoi h h m c a mnh, n khi n anh c th s ng yn n trong r ng, anh l t n i nh ng i ta c i qu n o v t ph by tr n tru ng v p khi n m t c gi say m; khi ng i ta khm ph ra anh ta nh v y, anh ch ng cn in n a, nhng anh v n khi n dn lng kinh ng c. Anh l m t di n vin ti ba, lun lm ch cc tr di n c a mnh; song cn hn th n a, anh l bi u hi n c mu n c a con ng i c l chnh mnh, b t ch p cc chu n m c v c m k ... n y th kh r: r ng c th m con ng i, lm cho con ng i thnh in, thnh ht... cho con ng i c th tm l i c chnh mnh, ci s th t mnh v n t che gi u, l t i m i l p v ph c t p m x h i m c ln con ng i. V J. Dournes ni: S khng th c b t c s m t no ng v r ng n u khng tnh n ci chi u kch c a n, m m i ng i t ng i qua r ng u th y d y ln trong mnh, k c cc nh bc h c nghin c u th o m c.

Cu n sch c a J. Dournes, b ng m t l i i c o, a ta vo m t chi u su th t th v v cng th t c b n c a con ng i v x h i Giarai - (v Ty Nguyn). Cu c du hnh ng d t ta i vo gip ta nh n ra ci x h i ny, m ta th ng ng l th m c v n gi n, k th c phong ph v su th m bi t bao. H n cn c th nghi m ra bao nhiu i u l th v thi t y u khc n a trong cu c i qua ny. Song c l c m t i u chung nh t c th v th t c n nh n r: x h i ny, cng nh m i x h i c m t chi u su vn ha ti m n, lun c xy d ng v t n t i trn m t th cn b ng r t tinh t , s cn b ng c a nh ng y u t v a ng nh t v a ng c nhau bn trong, m x h i y bi t duy tr b ng m t c ch tinh th n tinh vi. Nh ng s cn b ng l r t c b n, nhng cng r t nh y c m . C n m t s hi u bi t v th n tr ng t i a i v i nh ng x h i nh v y, nh t l trong nh ng tc ng pht tri n m nh m ngy nay. Trong ngha , cu n sch vi t v m t mi n m t ng ch ng nh phiu diu ny, l i c th c ngha r t th i s . Nguyn Ng c d ch v gi i thi u

thay l i

Bc th sn i sn. Bc i vo trong m t khu r ng, ch ng th y c con th t; bc v t qua m t ng n i, cng ch ng th y g. Bc b t u n n th, trong m t khu r nbg tha, bc g p m t ci u t gic, ch c ci s , xng tr ng h u. Bc b qua, ti p t c i; trong khu r ng ti p , l i th y chnh ci s t gic y; trong m t khu r ng khc n a, v n c ci s y. Chn r i, bc s p quay v nh; b c b i, bc vc ci u t gic n ; bc v t n m t m t hoang, khng xa lng. V nh, bc n m ng ; trong m. bc nghe: - Sao l i nm ti trn bi t hoang y? m sau, v n nghe th y ti ng ni y. Ba m li n. Bc th sn bn ra t i ch xem sao. Th th y bao nhiu l t m v i p ang c dang ra phi n ng. - Ai phi v i y th nh ? Ngy hm sau, bc tr l i, n p vo m t ch . Khng ph i ch lu; bc th y m t m cc c gi p t trong chi c u t gic chui ra. C th gi g o, c th i tm c i, cc c khc th d t v i. Trong c, p hn t t c , l c N hong. Bc nh y ra, v l y N hong. Cc c gi khc v i chui tr n vo ci s tr ng. Bc th sn a N hong v nh. R i m i ng i u bi t chuy n y, k c tn lnh cha trong vng; y cho b n tay sai n, v h i khi b n chng tr v : - V tn th sn c p khng, c p hn cc nng h u c a ta khng? - p hn nhi u! - C p hn v hai c a ta khng? - p hn nhi u! - C p hn v c c a ta khng? - p hn nhi u! - C p hn ta khng? - p hn nhi u! Tn lnh cha li n ln ng; y th ng con voi c a mnh v i n nh bc th sn. - Lnh cha i u v y? - Ta n thm ngi y, h i bc th sn. Bc th sn m i y m t v r u c n, n u cm cho y n, gi t m t con g i y. n u ng no say r i, tn lnh cha tuyn b : - Ta n l y v ngi y! Hy b c xu ng t, ta nh nhau! - Ti ch ng c vi c g ph i nh nhau v i ng. Tn lnh cha rt gm ra, y gi t ch t t t c g c a bc th sn, r i n l n v tru. Bc th sn khng ng i yn c n a, bc b c xu ng nh nhau v i tn lnh cha, nhng gm c a bc khng m c y v ng i y b ng s t; bc b y gi t ch t. Y b t N hong mang i. Ng i ta chn c t bc th sn. Ng i em gi c a bc s p n ngy sinh n ; ch ku au, nhng mi ch ng th y g c . - M i, n u m mu n con ra, th m hy t m t ci ching d ng i m h ng l y con. a b ra i, c c gm v khin. l m t a con trai; ng i ta g i tn n l Chicchc. N l n r t nhau; v l m t k gy g kinh kh ng. - Con i, n u con kh e th , th hy i tr th cho bc con! Chic-choc khc; trong m, n nghe th y ti ng ni:

- T i sao con khc? - Con mu n m t c th c th ch u c m i th thch... - Vy th con hy ln g p v cha t trn tr i. Con c theo ci tr c c i trn khung c i c a m con m leo ln. Chic-choc leo ln, n ln n tr i. - Con mu n g? - Con mu n v i tr i. Sau m t th i gian chung s ng, Tr i gi t ch t Chic-choc, em gi nh xng c a c u ta, lm l i m t c u con trai m i; cu i cng ngi l y qu tim c a chnh mnh v t vo l ng ng c c a Chic-choc b y gi s ng l i. - Con mu n Tr i rn cho con i cnh! Tr i lm cho c u m t i cnh, cho c u cc l ba. By gi th hy i i, i m tr th cho bc con! Chic-choc h xu ng tr c nh tn lnh cha b ng s t. - Anh i u , h i anh b n? - Ta n thm anh y, h i anh b n. Lnh cha em r u v cm ra i c u. - By gi , h i lnh cha, hy b c xu ng t, ta s nh nhau! - Ta s cho ngi t t c nh ng g ngi mu n... Chic-choc nh v gi t cht t t c g, l n v tru c a lnh cha. Cu i cng tn ny b c ra. H nh nhau su t nhi u ngy. Lnh cha i v kht; v y nm cho m t n m cm v m t b u n c; Chic-chc b t l y h t. Tn lnh cha ki t s c; Chic-choc h st y, l y l i ng i v c a bc c u ta v s ng v i nng. (Hj. 49)

K hi u dng trong sch ny

Hj. = huy n tho i Gia rai, kem theo l s th t trong t p. Hs. = huy n tho i Sre, nt. Tl. = T li u thu c; cc son s kem theo, s u l ch thng; s th hai chi nm thu c t li u y v cc nhn ch ng.

V nh ng kh khn v n lot, trong sch ny cc ch sau y s cho cc phin m qu c t : bb thay cho dd j jj ng ny o, , ,

c t m dng

thay

10

ph n

u c a nh p

Ngoi gi c m r rng c ni n trong cu chuy n, truy n k Giarai ny m u nh m t l i nhn m ng m. c gi no khng c m th y xa l v i m t huy n tho i nh v y hn l xa l v i chnh gi c m c a mnh, th c th b qua ph n u c a nh p ny, ho c gi c n sau (nh ng i ta v n th ng lm v y); v chng h s tm th y ph n ti p theo c a l i nh p ny cu i sch. Cn ng i c no c tnh chm ch hn l ti t (hai m t ny khng ph i bao gi cng lo i tr nhau), mu n bi t nhi u hn v mi tr ng Giarai, s c th xem ph n th m c. cho ph i php v i chnh mnh, ti vi t m y dng ny, bi n minh cho nh c a ti. Kho ng 200.000 ng i Giarai h p thnh t c ng i quan tr ng nh t trong cc t c ng i thi u s (thu c nhm a o, gi ng nh ng i M Lai v ng i Anh- -n-xi-a) mi n trung ng Dng; hi n nay ph n l n h s ng n c C ng ha X h i ch ngha Vi t Nam. Ti ginh cho h nhi u nghin c u, ng m c, v k thu t, th c v t dn t c h c, nhn ch ng x h i h c, l ch s dn t c h c; ti d ch v bnh gi i nh ng ng vn truy n kh u, v c m t cu n t i n dy v ngn ng c a h . Gi y, ti xa h hng 12.000 cy s - ch ng cn hy v ng g p l i c h - m s hi n di n c a h , v a d d n v a m d u, v n ti p t c trn l n kh n thi t vo cc gi c m c a ti, y ti g p l i tnh d ng lng v tnh ganh t c a h (m ti chia x ), ti khng chie b ng v i nh ng phn tch nghim tc v nh ng lu n kinh i n Ti khng th cn yu m n h m l i ch khc, th dnh ph i yu m n h theo cch khc v y. C th , trong ci m t ng chung ti, ti v h , m i c c g p nhau. T m c ci cng trnh v ci m t ng ny, tr l i, m c ny, t t c nh ng g ti thu nh t c: huy n tho i, nghi l , truy n i, nh ng ng x t hay nhi u m u m c. N u ti c th vi t c nh ng trang ny, y l nh c m t s thng ng, gi a nh ng th c th ch quan ( y l ch ti khc v i cc nh theo thuy t vn ha), cho n m c, vo nh ng bu i bnh minh, ti c th l k tm s ng i ta k cho nh ng gi c m (ph n nhi u l n b hn l n ng), cc c u con trai say tnh g i g m cc l th cho cc c gi, v cc c th khng mu n nh n, l i nh ti tr l i thay. tr l i v i cu chuy n huy n tho i c k ra lm quy chi u, v thay l i t , ti ph i bo tr c v i nh ng c gi chm ch r ng trong su t cng trnh ny s c nh c n nhi u tnh hu ng v ho t ng: ng i th sn rnh m i, b ng gip m t v i m t c gi-r ng, m t nng tin trong r ng, v anh ta mang nng v nh; ng tr i n n l i thn hnh ng i anh hng, ng h t nh ng i tng ng v i b gi r ng m ta s g p sau ; v nh t l ci c gi r ng y, mang n cho anh chng th sn hay hi l m, c hi kh n kh, v i vc, la g o, t c l vn ha... ho c l in lo n. Cc tnh hu ng v ho t ng u nh ng k hi u cho nh ng ai bi t l ng nghe. V by gi , xin m i xu ng thuy n, ln boong c a nh ng k in, u i theo m t mi n m t ng, k th c khng qu xa l v i th gi i c a chng ta, d u c lc trng ch ng nh i ngh ch.

11

Quy n I X s c a nh ng ng i n b trong r ng
n ng sn b n v chi n u. n b m ang v m t ng; h sinh h cc gi c m v cc v th n. C nh ng ngy h c thin nhn; h mang s i cnh v bin c a c v ng v m ng m. Michelet, M ph th y. `

12

13

CHNG I

Khng gian Giarai hay R ng ngoi kia

Khc v i ng i Kh-me ph n l n nh c h lu sng Mkng, v ng i Vi t chi m c b bi n pha ng c a bn o, ni h thay th ng i Chm, cc dn t c b n a s ng chen gi a cc dn t c ni trn, nh ng mi n t gi a, a hnh t nhi u hi m tr v ph r ng. Trn ton b bn o ng Dng, h l nh ng c dn c bi t n sau cng, r i b cc cng cu c th c dn ha lin ti p xm l n. Ng i Vi t Nam, v n l nh ng ng i nng dn - lm v n, nui m t m i kinh s truy n ki p i v i r ng; h khng dm li u lnh i vo r ng; i v i h , ch l mi n t m i v h - t c l mi n r ng thing n c c. y khng c ng i vn minh - ngha l khng h c ng i. V th l ta b c vo mi n m t ng r i ... Nh ng ng i Php u tin ti n vo vng c g i m t cch khng ng l cao nguyn , c ng i Vi t v ng i Lo c nh bo tr c; d c ph n t lo s cc th n linh c h i hn, h v n c m th y r t kh ch u, v h v n khng a ci ki u r ng nhi t i, qu khc bi t v i nh ng khu r ng r t chi ngn n p c a h . R i l i thm tr t ng t ng, phng i cc m i hi m nguy, b a chuy n hoang ng (t i n i r t lu ng i ta v n tin l c nh ng ng i c ui), n l m nh m nh c th th y nh ng nh vn ki u Jean D'esme hay Andr Malraux. C h a in m i s ng nh ng vng . V s m ng i ta tn st. T n m ng b o tn cho n di t ch ng c t ch c, qua cc cu c sn u i v cc cu c chi n tranh th gi i, ch ng ph i l vi c m st k khc th ng c gi i thch nh v y sao? Nh ng c dn c a vng r ng ni ny cng ch ng th ng ngoi chuy n . N u huy n tho i c a h c khc v h c m t lng tn tr ng l n hn i v i ng i khc mnh, th r ng i v i h v n l m t m nh d ngha. Khng c i ra ngoi ban m, v c h (v m t th i l c mn). R ng khng ch l lnh a c a th o m c v mung th ng ng i; y cn l ni c tr c bi t c a cc Yang cng th t nh cy c i v h v y; ni c tr c a cc c tin c th lm cho con ng i m mu i n thnh in. Khng th m t chnh xc v r ng n u khng ch tr ng n chi u kch ny hi n di n t t c nh ng ai t ng i qua r ng, k c cc nh bc h c nghin c u th o m c. R ng, ph kn ph n l n khu v c sinh s ng c a dn c b n a, chi m v tr trung tm c a mi n t ny, cng nh c a cu n sch ny. R ng c m t kh p ni, trong lng, ngoi r y. R ng tha, ni th ng tr c a cc loi cy h d u, cy cho g xy d ng, cng cc lo i b u, vi cy s i nh v tre dng lm rui m. R ng r m r t a d ng v loi cy, t nh ng cy Bombax v Lagerstroemia, Artocarpus Magnifera, ni treo l ng l ng nh ng chm phong lan thm n m h n, n nh ng b i r m r i b cc lo i dy leo, trong c loi my h t s c h u ch, v nh ng cy tre l n c th dng cho m i vi c. H th c v t m c hoang trn nh ng vng t b khng v cc ra lng, ni nh ng cy vng nem n r c v cc lo i cy h trm b c mi. V kh p ni, ngay c nh ng ch b r p, m t th m cy h c r i rc v s cc loi n m trn n n t chua. Ma ma th d y mi t bn, ma kh th n ng kht. Ng n ngang cnh kh v l r ng. Th n l n v k . Nh ng con nh n ging t c th b t c c chim. Cc loi v t h th v h hu g m c trong r ng tha, cc loi d th l n th ng tr trong r ng su, b n kh ro vang ni r ng g n, l g mi, cng v g li ki m n ven cc th a ru ng, b n v t xanh n o t h t m i th ti ng.

14

Nh h p v ngo n ngoo, con ng mn, do bao nhiu th h nh ng bn chn tr n i mi theo m t l i v ch nn, r t r m vo r ng r m; con ng c a ti u phu, c a nh ng ng i i sn, c th n s d n n m t lng no y. Nh h n ln trn m t bi c cao, n i b t ph n trn m t thn hnh n b, m t b c t ng nh m , b ng g , l d u v t cn l i c a m t ngha trang b b hoang - b i nh m l ni tr ng t m th i c a nh ng ng i ch t tr c khi i sang th gi i bn kia. Nhng l i cn c nh ng c gi-r ng n a, v kh p ni, nh ng Yang, c th mang hnh d ng m t t ng , m t ci cy, hay m t con h . Con ng i t sng ch ra cc n i ho ng s v cc th n linh, t h do mnh ng khng c i qu xa, cng ph i h p cc phng th c ha gi i th n linh v tr t cho r ng; h cng lm ng nh v y i v i n b. Tuy nhin, khi h qun v i qu xa, th l h sa b y; h b in. V i u ny, t ng cng l h p d n khi nh r ng r u c n, c ln men m nh b ng r v v cy (m c hoang trong r ng v do n b pha ch ), c coi l u ng m qun. M ng i Giarai v cc t c ng i b n a khc th u ng th dng; v th l... h phiu du t n ngoi kia - h bi t th , m n b cng bi t th . Khu t dng lm nng r y v khu t lng u c c t ra t r ng, dng ru v l a m o t l y c a r ng, khng lng ph cng ch ng tn ph, v a sinh t n, bn c nh cc gi ng loi khc, ng v t v th c v t. S cn b ng, m ngy nay chng ta g i l cn b ng sinh thi, lun c gi v ng; nhng con ng i ( vng Giarai, ng hn l ng i n b) khng th ch p nh n qu g n gi v i ci hoang d, t c th gi i c a r ng; ph i phn c t, ph i n nh ranh gi i - d ch l m thm mu n v t qua. V y l ph n t-lng, bbon, khc bi t h n v i ph n t-r ng, dlei; n i gi i v ngo i gi i, ci y v ci ngoi kia. Trong bbon c con ng i, gia sc, cc loi cy c c thu n ha (ngoi nh ng gi ng cy h la do con ng i tr ng v cc gi ng t pht nh cy i v cy xoi); dlei, th ng c l i. Nhng s phn bi t ny khng vnh vi n: m i khm r ng u c th l m t c tr ti m tng cho con ng i ; v lng no cng c th di chuy n ( i u ngy cng x y ra t hn), khi y ch t b hoang g i l rngol, cy c s l n chi m l i d n, cho n lc l n l t v t n l i tr l i thnh r ng. R ng bao gi cng m nh hn. Hn n a, s i l p khng ch g m ch t c hai v , lng v r ng (l nh ng khi ni m, l ci cch ng i Giarai quan ni m v mi tr ng, hn l nh ng th c th a l), m t m t cn c dron, t ru ng hay v n, khng hon ton thu c v con ng i v khng an tm b ng lng, v n c d th hay ma lai vng, v m t khc cn c psat, t c khu nh m , ba r ng, khng xa lng, nhng n m d i tn cy, la c t i c th nguy hi m, ngoi cc d p thm vi ng theo nghi l - chnh ra lng l ni c tr c a nhn v t huy n tho i Drit v B Gi-R ng, th ng c k l ng i ng u cc v t tin. Ham say phn lo i, ng i Giarai thch x p h ng m i th m t tr n an (k th c m i ng i u lm nh v y; ch ring vi c g i tn [m t s v t no ] khi n ta c o t ng c c m t uy quy n no i v i n r i); song d u sao v tr quan c a ng i Jorai v n mang tnh t ng th , n h ph i a chen vo gi a cc h ng lo i nh ng khu trung gian, nh ng c u n i bao gi cng mang tnh n c i (b i chng g n v i hai c c) ki u nh dron v psat. Ngoi ra cch phn lo i c a ng i Giarai l i cn nng ng, n mang tnh l ch i: lng c th tr thnh r ng, v ng c l i, m t gi ng loi hoang d i c th c thu n ha, m t con ng i c th s ng thnh ng i hoang d trong r ng. Th n cng th n, ma cng ma, ng i cng ng i! - ng i ta ni nh v y, nhng ng i ta cng bi t r ng ng i s ng r i s tr thnh ng i qu c , r ng h s tr v lng nh nh ng con ma; cn cc v t tin th c coi l

15

yang. Ch ng c g vnh c u, m i th u c th o ng c, m i chuy n u c th x y ra, v ch ng c g c th khi n ng i Giarai ng c nhin. Ti xin ra ngoi m t cht k l i y m t tr i nghi m ring. D khng ph i l ng i lo n dm t thi, ng i ta v n c th yu ci ch t, nh yu m t ng i con gi mong i. D u sao, ti r t say m cc khu nh m ... v nh ng kho t ng g c a chng. Sau khi i vng kh p cc khu nh m ang ho t ng (nh ng ni ny h t s c nh n nh p vo cc d p nghi l nh k), ti ph i i tm trong r ng, i khi n t n cc vng chi n khu, t t c nh ng g cn l i c a cc khu nh m b b hoang. Ch ring vi c i thm nh m ngoi cc th i gian l nghi l khng ph i php r i; nhng y xa s khng ph i php n m c m o hi m nh ng vng nguy hi m khm ph ra nh ng khc g hi m hoi chy en m t m t n a (chng cn c th ch d n cho ti v s di chuy n c a cc lng) khi n ti b coi nh l hi in. Vi c lm c a ti khng nh ng khng h lm nh ng ng i Giarai b t bnh (h ch ng h ng c nhin v b t c i u g, nh t l m t ng i n c ngoi), m th m ch ti cn c th tm c nh ng ng i gip a ng - tnh tr ng in c a ti che ch cho h ... R ng, trong ngha chung c a t dlei, khng thu n nh t - ti khng ni v m t c u t o c a cc loi th c v t, m l v s hnh dung c a ng i Giarai. R ng g n, ven lng, tng i thn thu c; y l ni n b n nh t c i un v hi l m (h u nh th g cng c th n c). R ng tha pha ngoi cc ru ng r y cho n chn ni cng v y, ni b n tr con trai gi chn tru, v a nh n nh vui chi v a nh t cc th c a n m (tri cy, co co chu ch u, u trng,...). Trong r ng r m hn, ng i ta khng dm lang thang m t mnh, tr khi l ng i i sn, mgap; i vo y ph i l nhi u ng i n ng cng nhau, nh t l ch t cy lm nh, o quan ti, ho c mang v nh ng khc g p t c t ng nh m . V m t php l, r ng g n thu c s h u c a c ng ng lng (khng c ch t cy, nh t l cy tre, qu g n lng lng gi ng); r ng xa th thu c v m i ng i, hay ng hn, khng thu c v ai c - y l th gi i ngoi kia; ng i u tin nhn th y m t ci cy v a c th chi m h u n, nhng l chi m h u m t cch v ng tr m v ph i th c hi n m t nghi l xin t l i. n b di chuy n r t h n ch ; h ra ru ng, ra v n, n khu nh m ; trn ng i, h nh t c i v l y n c c n dng. Ng i n ng c ng hn, b i anh ta ch ng c ni no l nh mnh , ch ng s h u g cho ring mnh h t; theo truy n th ng, anh ta l ng i i sn v ng i chi n s , khng th t s l ng i nng dn. V ch ny, cng c n ni r ng lao ng khng ph i l m t gi tr ; ng i ta ch lm ra ci t i c n thi t , n, m c, v ch ng vi c g ph i v i vng. M i th u c ch c a n; khng c tr n l n dlei v i bbon, cng nh khng c ph m t i lo n lun. Song r ng hi n din ngay trong nh, v n n vn minh Giarai l m t n n vn minh th o m c. Cc cy c t nng ngi nh sn, cng nh rui m, u b ng g ; sn nh v phn li p b ng tre an v tri ra; cung n b ng g ; n tay nh b ng tre c; chn p b ng tranh r ; tre v my m b o m i cng vi c an lt. Nh v y, ngay trong nh mnh, con ng i s ng trong m t khung c nh r ng, anh ta khng i ra kh i r ng. R ng ma qui y ( y l m t trong nh ng ngha c a yang) khng h r i anh ta; v y th ph i tr t cho n. Trong nghi l d ng nh, ng i ta c l i kh n sau y: yang kyau al h i th n tre-g dduai' po dlei pkon hy tr n vo r ng khc lon ataih b' n mi n t xa anam do' ti n tah ng l i y n a!

16

Cc v t li u l y trong r ng lm nh, u l th o m c v u c yang (nh m i th trn i ny), ngha l u mang tnh thing, trong tr ng h p ny l c h i. V t nay chng thu c v khung c nh ng i (bbon ch khng ph i dlei n a) nn ph i t y i tnh thing-r ng trong chng m c vo cho chng (b i chng khng th hon ton tr n tr i) m t tnh thing-lng, yang trong nh, yang gia nh - cc yang ny, ch t d ng nh ta quen bi t, cn cc yang r ng... th c ba m v c th lm cho ng i ta in. Con ng i khng th lm c b t c vi c g n u khng c r ng, nhng khng c cho r ng hnh mnh, nh t l trong trong i s ng bnh th ng hng ngy, trong nh, v n l lnh a c a ng i n b. V y nn ng i ta u i cc yang r ng y ra kh i lng bnh yn c a mnh... m tm l i chng ngoi kia, trong cc gi c m v cc huy n tho i - tm l i ai? tm l i r ng, v cng l tm l i ng i n b, d i m t d ng khc c a h , b i ng i n b Giarai c m t kh p ni v a l t nhin v a l vn ha. T dlei, dng lm thu c ng , th ng mang ngha x u. Trong h thu t ng Giarai v cy c , m t d ng dlei c a m t gi ng rau c bao gi cng l th khng n c; nh cy c mi jning dlei l i l p v i h c nu g i l n c hay c nu lng - hai thu c ng ny l ng ngha. Trong lnh v c ny, ng ch l t atau, ma, cng c vai tr tng t . Danh m c th gi i ng v t cng c ngha hn: asau dlei, ty ch , c th ho c l m t con ch r ng, ho c m t con ch d i, cng c th g i l asau ht, ngha l con ch (nh) b in. V con ng i, thnh ng ana' dlei, d ch st ngha l con trai c a r ng, t c hoang d, c th ch m t k th ho c m t k k qu c s ng ngoi l x h i. Trong h u h t cc phng ng c a c dn b n a, thu c ng r ng (dlei ng i Nam o, bri ng i Nam ) r t g n v i thu c ng hoang d c a chng ta. Trong t t c cc t c ng i b n a, i ra r ng hay gi m r ng l m t uy n ng ch vi c i a (th ng l ranh gi i c a lng, ni ba r ng). Cho nn khi G. Condominas, trong tc ph m dy Chng ti n r ng c a ng vi t ngay trang u r ng ng i Mnong Gar cn c tn g i l Phii Bre Nh ng con ng i c a r ng, ti g n nh tin ch c n u qu h g n v i tn g i y (khng lo i tr c s hm h nh) th l do nh ng ng i khc p t cho h . Nh ng ng i b g i l dlei ch c th l nh ng ng i khng bnh th ng, k th, nh ng k b ma m, nh ng ng i bn ngoi, ngoi kia, khc l n m c r t g n t i tha ha. Nhng r ng bao gi cng n c i. M t l i ni-dlei i ng ch v i l i ni th t, n gi n, th ng, tr c ti p, l m t l i ni n d , m t cch di n t khc cch ni theo ngha en; y l l i ni gin ti p, ngoi kia, v n l l ch s . Ch ng h n, khi ti ni v m t ng i no : Cy la nh v t c cy lau l n, c c t a s hi u l ti nh m vo m t k h m hnh l b ch v s c i ln, tr anh ta - m d u sao ti cng khng xc ph m, b i v cch trnh by v n mang tnh n c i; cu v n c th mu n ni i u khc. Tuy t tc c a l i ni-r ng l di n t c a huy n tho i. Nn ch l ng i Sr (thu c nhm Nam ) c m t l i ni tng ng chnh xc v i cch ni Giarai, c ngha hi khc m t cht; i v i h yal bri (l i ni-r ng) l m t l i ni bng qu (l i ni gi bay), ch ng nn l y lm i u - t c ch ng lin l y n ai c , v y ta g p l i ci s c thi Giarai kia. Trong gi (trn tr i) hay trong r ng, l i ni- ngoi kia l bi u hi n c a m t ng. Cc cu c chi n u s thi c a cc anh hng huy n tho i di n ra trn tr i; cc c tin, v c cc con h ci hay yu tinh ci, cng trong r ng - l hai t ng bi u hi n c a khng gian t ng t ng...

17

CHNG II

n b v n i gi i
p hn h t th y, nhn v t N hong c m t nh v y, b i v t t c cc c gi u p, ni nh Boulbet, bnh th ng thi p r i. t o x ng cng khi n ta c d p chim ng ng v p c a c th , c p v r n ch c, c sau nhi u l n sinh n , hai cnh tay trn m lao ng v t v khng h lm bi n d ng, n c da bnh m t v hun n ng, r p bng d i m t mi tc di en s m. Ngay c khi c tu i v tc mu i tiu, h v n y ph m cch v ng knh, v n lun uy n chuy n duyn dng, d l khi h t v i, an t hay gi n c. Th ng tr n n th t lng (cng nh n ng, th ng ng m t ci toai (kh ), t c l m t t m v i di, lu n qua hai chn v qu n quanh lng) cc b m c m t chi c vy s m, ph n g i hay n m t c, x bn hng hai mp v i khp vo nhau. Chn tr n, dng i uy n chuy n. Cc c u con trai h t l i ca ng i nh ng v p c a cc c nng yu qu: mi tc, ln da, v nh t l i v, m ng i ta ch ng vi c g ph i che gi u v n ng n in ln v chng, t i m c h t c hnh chng ln cc cy g trong nh, t c u thang cho t i x ngang. V y , khng nh p nh ng, cng ch ng s sng; l i n m c ch ng c n o c gi , cn con m t th ch ng h soi mi. thau ddi di ih bblac jong tnia bbla jong asan dri jan ih hiam ddi tlk boh mtih kmla' blan dua tlk bon pha kmla' blan tlau tlh phun tsau ja' bung sang Em i, anh qu bi t n c da em r ng ng i nh g cy knia em m t m nh cy c m hng thn hnh em p qu th p thong b p chn em nh tia ch p thng hai th p thong c p i em nh st nh thng ba tr n c p v em c lng ta b c chy

Trong i s ng th ng ngy v truy n th ng, v ch ng c tr theo m u h , k th a theo dng m , con ci mang h m ; ba ch m l ci m Lvy-Strauss g i l ch i u ha- i u khng c ngha l bao gi cng hi ha. Ng i con gi s ng nh m mnh v r t t khi i ra ngoi, trong khi ng i con trai th ng kh p ni, tr nh cha m mnh; khi ng i con gi l y ch ng, chnh ng i con trai r i gia nh mnh (c m t mn h i mnb tr , t c l ci gi c a ng i ch ng) sang nh b m v ; khi nh c nhi u con gi, cc c ch c th lm m t ngi nh ring, nhng vi c c tr v n ph i pha v , trong lng g c c a ng i con gi v khng xa nh cha m c gi. Ng i n ng ch ng c g l c a ring mnh; nh v ton b c a c i, ru ng nng v gia sc, t t c u thu c v gia nh ng i v , l ng i duy nh t c quy n th a k . Khi ga v hay li d , ng i n ng tr v lng g c c a

18

mnh mnh tr n thn tr i, ch cn gi c ci kh , con ci c a h c cc g hay b ngo i nui d ng. Con ci, c trai l n gi, u mang h m ; t t c chng u l con hoang, bao gi ng i ta cng bi t m chng, cn b chng th khng nh t thi t. Nh v y m i ng i u c m t tn h , m i ng i u c nh v , theo m t dng nh ng ng i n - nh ng ng i duy nh t c nh c n trong cc ph h thng d ng. Trong dng n i ti p cc th h , ph n ng gp c a ng i n ng khng b ph nh n, nhng dng mu, s s ng, s di truy n, th ch truy n theo dng n . Cc th n linh - yang c a gia dnh l cc yang c a ng i n b; ng i n ng c v bu c ph i qun cc yang c a mnh i m ch c u kh n cc yang c a gia nh m v , v th ng l ng i v nh c cho anh ta bi t ph i kh n vi nh ng g. Chng l l i ni v ngo i gi i, nng l k c v n i gi i, nng mang trong mnh truy n th ng, nng thi t l p nn x h i. V n vng c a n i gi i y l m t ng i lao ng. Th c d y r t s m tr c n ng, nng gi v sn g o, s a so n th c n sng cho c nh v cho gia c m, lm c ngoi nng, s m sanh qu n o cho m i ng i, t khu thu ho ch bng, ch i bng, ko s i, nhu m mu, cho n d t nn nh ng t m v i n i ti ng v trang tr tinh t . Ngay t khi m i ra i, b phn r vai tr c a nng trong l th i tai bbhet, nh c i tai y ph i nh l y con dao x p c a ng i d t v i (l hon d cho m i cng vi c c a ng i ph n , nh t l vi c c i canh). Trong vn h c Giarai (huy n tho i, bi ht, l i t tnh, l i ai i u) hnh nh ng i n b l ng i d t c i v lm vi c, brua', t th ng c ngha tng ng v i hmua, ru ng; ng nhin khng ph i nng ch c lm vi c, nhng nng c bi u hi n th , v nh v y l m t cch tn vinh nng. Ngi nh Giarai, l m t hnh ch nh t di, tr c chnh theo h ng b c - nam. Pha nam l mi hin v l i vo chnh b c vo phng khch; y l ch c a n ng. Pha b c, l i vo cng v (g n nh ch c tr ring cho ng i ph n ) i vo phng ring, y c b p v v pha ty l ni tr n c, c i, cc th rau, n i niu - th gi i c a ng i n b. Ng i ph n ch ng hin nh bu i dng s m gi g o v bu i chi u ng i d t v i, th ng l khi khng c n ng, v n hay bn ngoi. Khi ng i n b khng nh, h di chuy n, nh chng ta th y, trong m t chu vi r t h n ch : ru ng nng, v n t c, ra sng v i qua r ng n m trn ng c a mnh; r t nhi u ph n khng bao gi i sang lng bn c nh, n u khng ph i l trong cc d p l b m l n t p h p cc gia nh sinh ra t m t b t chung - v vi c ny cng ch di n ra ven r ng, ch khng ph i trong lng - trong khi ng i con trai t khi nh mnh, trai tr th lang thang tn gi, ng i ng tu i th i thm b n b xa, ho c gi i gi i quy t cng vi c (sn b n hay cc vi c khc)... Thi t ch x h i d ng nh r t u i ng i n b: l ng i ch gia nh, b c m i th ... nhng b cng lm m i vi c. Qu l b cng ngh hn n ng nhi u, b c th khng c n c ng i n ng; ph n ng cc b ga Giarai khng ti gi, trong khi cc ng ga v r t b i r i v tm ngay m t ng i n b tr . Nhng nh v y th ng i n ng lm g trong ci th gi i n b ny? Ngoi vi c h cy lm r y, lm nh hay lm nh m , anh ta ht ng i u, tn g u, bn ci tranh ch p, i sn v nh gi c; d g i n a, anh ta l m i lin h v i k khc, v i ngo i gi i. Ng i n b l kh i i m v hon t t, k t thc. Con trai con gi ve vn nhau t do. Ng i con trai mang cy n gng n, anh ng bn ngoi; ng i con gi ch anh trn hin nh, hay trong chi r y. H c th lm tnh v i nhau, nhng khng c c con - m khng dng cc ch t ph thai; h b o ch c n khng

19

mu n l c. y l th i gian yu ng, cha ph i l lc c i xin, c i xin l m t thi t ch x h i, m t m i lin h gi a cc gia nh, nh m n i ti p cc th h ; t khi ng i ta c i ng i mnh yu v ca ht. tang guang kau lai' adi hiam ah anh ph i ni th t thi, em xinh p bi t bao h i em xinh p thng yu c a anh

mi tc ph trn em nh mi hin trn sn nh thn em nh nh trng ng hi th em nh l a nng bi t lm sao y h i th n linh lm sao gi l i c em cho anh y? hai ta hy cng nhau i hi rau m t nhm rau ng m t b rau sam m t m rau d n i bi t lm sao y h i th n linh lm sao gi c em cho anh y? mu n a em ra nng mu n d n em ra v n trn ng ra ru ng anh ng ch em i bi t lm sao y h i th n linh lm sao gi c em cho anh? cn ma lm m i r i t lm cho con c v t p c thng nay anh khng r i hin nh em m t nm nay anh ng c u thang nh em i bi t lm sao y h i th n linh lm sao gi c em cho anh? ........................................................ Khi ng i con gi tr l i, th ng l h a, nh t l khi ng i cng b n b.

i anh b n xinh xinh anh rnh theo v t chng em v t chn con gi bn b su i v t chn anh b xa i trn ct v anh cng m t c d u chn chng em .................................................. chn chng ta cng g p theo m t i u tay chng ta cng u n theo m t nh p i m ta ch m vo nhau v nh n ra nhau... N c ng m t vai tr l n trong l i nh ng t tnh ny. Ng i con trai c a c gi n bn b su i hay g p c gi y, v y ng i ta t m v t t l ph i r b h t o x ng. Nhng t t c nh ng ci cng ph i c hi u theo l i ni-r ng, cn m i quan h gi a n c v gi i tnh c ngha nh sau: Ng i n b l m t ci ao; ng i n ng l n c

20

ch y. Cho nn, anh b n gi i thch cho ti ni thm, n b th y chung, cn n ng th hay thay lng i d . Ao ch nh n n c ma hay n c t m t dng su i ch y vo, ngha l m t th n c lun chuy n ng. N c ng l i trong ao, n b gi i h n, ng kn, nh ng i n b trong nh, d tr v ti p nh n, c lm y b ng ci bn ngoi a n. N c ch y khng n nh, tr n ch y n v cng; n ch i qua, khng g n l i v i ci g h t, nh ng i n ng ch ng c m t gia nh, cng ch ng c m t ngi nh gi chn, anh ta i qua. Ph n l n cc v ly hn u do ng i ch ng khng chung th y; trong tr ng h p ng c l i, s vi c s c coi l nghim tr ng, b i v ph n t nhin hn. Ng i n b ph i l i n i gi i. Khi ng i n b bn ngoi - t c l ngoi chu vi c a mnh, trong r ng - th c x h i b uy hi p, tr c h t l chnh b ta. Tnh hu ng th ng c g i ln trong cc huy n tho i. M i hi m nguy c a ng i n b bn ngoi c tnh ch t hon ton l thuy t, b i v trong cu c s ng th ng ngy t khi x y ra tr ng h p - n u khng ph i l trong cc hi n t ng b ma m, th ng g p n ng hn l n b -; nhng n c t ng t ng nh l th nghi m m t s o ng c hai t ng: m t m t ng i n b c nhn th y bn ngoi, y l c gi-lng l c trong r ng, m t khc l quan ni m v m t ki u ng i n b khc, ng i con gi-r ng trong mi tr ng t nhin c a c ta. R t nhi u truy n k , nhi u t c ng i, minh h a hai lo i tnh hu ng l thuy t . Sau y l m t v d : M t ng i n b sai hai a con gi c a mnh ra r y. C em v c ch , C v C kia, h n u cm, by gi h ht trong chi r y. M t anh chng n g n, m ng hut so. Cc c gi m i anh ta ln chi. C kia ch i tc cho anh ta; chi c l c s y tay, l t qua k sn, ri xu ng t; c b o c em xu ng l m. Nhng c em trng th y trn s ng lng c a ng i khch c nh ng ci rng; v a i xu ng c ta v a g i ch : Coi ch ng rng trn lng!. Nhng ch m m t r i, ng i n ng kia ha ra l m t con h , n n th t C kia; C em ch y tr n vo r ng su. C g p m t c p v ch ng ng i-h gi. Xin ng n th t ti!. Hai ng i gi vu t ve C. i, ti nh t qu!. C i theo h v cng h . - C b, nh ngoan nh! - Cc bc i u? - Chng ta i m t vng ngoi r ng. S v ng nh lu y. N u cm m n, lm th t g n u con mu n. Hai ng i gi ra i. V a ra xa nh, h rng mnh v tr l i thnh h . nh, C n u cm n p. T xa, hai ng i gi nghe mi, t ng l c b ch t, h tr l i nh d i d ng ng i, v b ng lng th y C cn s ng. C xin m i th C c th n, m qun nh c n l n. Hai ng i gi l i ra i, d i d ng h . Trong khi h i v ng, Chng, m t ng i trai tr , i qua ; Chng trng th y ngi nh trong r ng. - Ai y v y? ng c l i g n, y khng ph i l nh c a con ng i u. Chng c i vo, a vui v i c gi; C n u cho Chng m t con l n. T xa hai ng i gi b t mi, t ng c ng i khch n b t m t c gi; h tr v . C d u ng i b n c a mnh. - C mi th t ng i y! - Khng u, l con c kinh y.

21

Hai ng i gi tm, pht hi n ra Chng, h n th t Chng; nhng qu tim Chng v t ra c, n tr n vo n p vy C. Hai ng i gi l i ra i. C l i lm ra m t Chng m i t tri tim n . - Phi yang! Hai l trn cy sung, ba l trn cy a, hy cho Chng s ng l i nh tr c! - i ch c l ti ng ... - Chng khng ng u, hai ng i gi n th t Chng y! C chu n b cho hai ng i cng tr n, b o Chng hy i tm con voi. Chng tm n voi, n l y ng m Chng ch t. C l i lm ra m t Chng m i, cho Chng tc c a C lm ba; v y l voi ch u nghe theo Chng. Chng d n voi v n nh. H ch t t t c c c a hai ng i gi ln bnh voi v b tr n. M t con g c a nh ng ng i gi gy ln; hai ng i gi nghe th y, h u i theo voi. - Hy nm ci l c i! Chng nm ci l c, n bi n thnh lm tre gai dy c. Hai ng i gi m t d u. Con g l i gy; hai ng i gi l i u i theo g n. - Hy nm hn mi i! Hn mi tr thnh ni; hai ng i gi khng th v t qua. Chng v C c c u thot. Cu chuy n ny ti c nghe m t c gi r t tr k ; cn c vo v ngy ng v nh ng ki u rt ng n c a n, c th nh n ra y l m t m tr n l n h l n nhi u huy n tho i m v chng ta cng t ng bi t; ch nguyn nh v y, n cng cho th y nh ng g ngh con ng i g n l i v tr n l n vo nhau trn ci n n c a k c l n x n v truy n th ng. D u cn ph i phn tch n trn m t t ng h p cc vn b n, ci c t li c a v n l cu c th thch trong r ng c t ra y: s ng trong r ng khng ch l m t m i hi m nguy i v i ng i con gi b l c, m cn l, v ch y u l hi m nguy i v i ng i n ng - chnh anh ta v ch anh ta b ch t; chnh c ta c u anh, c nh th gi i hoang d c a r ng tr thnh mi tr ng t nhin m i c a c. C thot kh i b n c p v ch ng c voi, lun lun lm ch tnh th . Hon ton ng c l i v i nh ng g ta c th ch i ng i n b v n ch l ng i ch lng v khng c bn ngoi. M t ng, trong tr chi c a n, bi n ng i n b n i t ng thnh ng i n b-n i tm c a gi c m n hon i v tn vinh nng. Ta s g p l i s nh ha ny trong cc huy n tho i v ng i i sn, ph i nh t ng i v c a mnh trong nh c th tm c con th sn- n b ch n ngoi kia - ci s ng th c v ci m t ng, ci yn bnh (n i gi i) v ci b t tr c (ngo i gi i).

22

CHNG III

C gi l c, mang thai trong r ng

R ng c a b n ng i m i r v c a th d - cc dn t c lng gi ng v n hnh dung nh v y v vng t n i a ny, m h cng ch ng m o hi m i vo. C l chnh nh ng ng i b n a cng gp thm ph n vo ci nhn u t i b o v s c l p c a mnh; d u sao th trong t ng t ng c a h , r ng cng nguy hi m v n r t b hi m, tuy ky th c r ng khng qu th ngh ch nh ng i ta ni: hng trm nghn con ng i t xa v n s ng nh vo ngu n ti nguyn c a n - v h bi t r i u ; song n u nh ci th ng ngay vn xen k v i ci huy n tho i, th ci ny ch ng v th m gi i thch c ci kia. M t x s c a nh ng ng i n b trong r ng, ph i hi u ni nh v y l ni r ng r ng l khung c nh c a x s ny, ch khng c ngha l y ng i n b s ng trong r ng... tr phi l trong ci m t ng. Sau y l m t vi v d , tr c h t l l y t vng Sr, m t t c ng i Nam s ng kh xa th tch v pha nam c a ng i Giarai; r ng trn vng cao y r m hn v g n lng hn l vng Giarai. M t c ng ng vn ha - ch cha ni n mung th v th o m c, r t g n gi v i Giarai - cho php chng ta g n cc huy n tho i c a h l i g n nhau, soi sng cho nhau khi ta xt chng trong m t ci hn chung. Kh i u l vi c i hi m t lo i l d i g i l biap pu (Gnetum sp.). T t c cc c gi trong lng u vui v ko nhau vo r ng. Ch c m t c gi cn r t tr k i nh; b c khng cho c i. L i d ng b c i ngoi, c gi th m t t g o v ch y theo cc b n i hi l. C ch ng th t h u c . C b l c. C ng i trn m t t ng , ch v a nhai tr u. M t con h xu t hi n, n li m l y n c tr u c a c nh ra. - H i, hy l y ta i, hy lo cho ta!. C ng i ln lng h , n mang c v ch n. , c dng b a; khi n no, c gi g o. H b o c mang tr u n cho n; c nh m chum, c cnh tay c lc rt ra ph yb i vng; c ph i mi, m cnh tay v n vng r c [c nh ny ng h t nh trong Hj. 16, nhn v t y l m t chang trai tr , Drit, m ta s g p l i]. Em c thch vng khng?- Em thch l m!- V y th em c , ta s i m i cc b n n u ng r u cng chng ta [c ngha l lm m c i]. Trong khi h i v ng, c gi nghe c ti ng bn d i nh sn: Hy tr n i! N s n th t c y! Tr n i!

23

C gi ch y tr n, tr l i ch t ng c ng i tr c . C m t con ln r ng n u ng n c. - i l n r ng, hy l y ta i! L n r ng ch c, n b i. L i n m t con nai. Nai i, hy l y ta i! - Em mu n lm v ta ? - H n r i!Nai mang c ta v v gi u c, tht l may, v h n tm c. R i, che ch cho c, Nai mang c ra m t t ng ngoi bi n. M t ng i con trai c a M t tr i nhn th y c, anh bi n thnh chim i bng, bay xu ng tm c, mang c v bn M t tr i; h c i nhau (Hs. 60). L cy Gnetum trong r ng r m; n b i vo bao gi cng ph i i t ng t p, v khng vo qu su. C gi ny i m t mnh v i qu xa. H n c ph i khi p s l m; v y m c ch ng h , c th n nhin ng i nhai tr u v ch . C ch g v y? m t t m ch ng r ng - Hy l y em i!- C gi c bi t ny ch ng th thch c a r ng, c c tn lm du c a b M t tr i, sau m t cu c du hnh a c ra n bi n- hnh trnh kinh i n c a cc nhn v t anh hng ca. Ng i n b trong r ng khng cn thu c lo i bnh th ng n a. Ng i n ng t x Chm tr v . V n nh , anh ta nghe tin ng i v th t ti t v i anh. Anh b o v cng anh i vo r ng tm dy bu c. Vo n ni r ng su nh t, anh d ng l i, anh tm l y v , dng nh ng s i dy to t ng, c t v vo m t ci cy. Anh trai tr u, nh vo vy v , r i l t vy v ra - anh mu n lm cho ng i ta t ng y l mu; anh nh cn ci cu lim c a anh vo m t t ng . Anh ta v nh, a ci cu lim v ci vy m mu ra: Topoi nh nhau v i h , nhng v ti b m t m ng r i! B m v anh khc v t chy h t c c a con gi. B c t tr n tru ng vo g c cy, ng i v th y m t con nai; nai thng h i ch , b t u c i tri cho ch . R i n m t con ln r ng, r i m t con h cng thng h i ch . Cu i cng, m t con voi tho n t ch dy cn l i v a ch v nh ch . B m gi c a ch th y ch tr v trn lng voi [voi y l th hoang; khc v i ng i Giarai, ng i Sr khng thu n ha voi], b s ; ch con gi tr n t nh b: y l voi c thu; ng i ta cho voi no chu i no ma, r i voi tr v r ng ni. Ch con gi d n d n h i ph c; ng i ch ng, i v ng, by gi tr v , say m m. Anh ta v n k chuy n anh ta nh nhau v i h , nhng v anh m t m ng; ch c c u em trai anh ta tin l i anh. Lc , ch v anh m i ra m t. Anh ch ng ch t khi p v b tr ng ph t ph i lm n l . M y thng sau, ch v thng h i, tr l i s ng cng ch ng. (Hs. 91) ti c v khc i, nh t l ph n m u v o n cu i: ng i v b ng i ch ng ghen b l i trong r ng, ch tr v ch ng ch ng. Nhng ph n c t yu c a cu chuy n l o n ng i n b trong r ng; ch g p nai - l n r ng - h (th t ng c l i vi huy n tho i tr c; nhng l n ny, th t hi m nguy th tng d n ln); khng ch l ch khng h s chng, m ch b t chng l n l t gi i thot cho mnh. nh cao l ci chu i k t thc b ng con voi (thng th ng m nh hn h , trong cc cu c u tay i) voi ngoan ngon a ch v nh. Ng i n b tr ch ng r ng v mung th c a r ng - trong khi ng i ch ng ch ta ch gi v lm v y thi -, ch c th tr v ch ng trong chnh nh mnh. nh i m cu chuy n y khng ph i l t n bi k ch v ch ng, m l tnh c nh c a ng i n b l c trong r ng, ch t ra l ng i ch . N u ch ta l vn ha, trong ngha l chnh ch mang cc k thu t n cho n ng, th ch l t nhin, theo ngha l mung th v th o m c khng h khi n ch b i r i, m cn ph c v ch . Cu c du ngo n ny sang x s c a ng i Sr a chng ta i qu xa ng i Giarai, nh t l xa huy n tho i Hj. 34b. i v i ng i Php, th Sr v Giarai c th trng g n nhau nh hai ngi sao m ci nhn c a chng ta ko l i trong cng m t chm sao, trong khi k

24

th c chng v cng cch xa nhau - cc nn vn minh khc cng th ng lm ci vi c c t ra v g p l i nh th -; trong th c t , ng i Sr v ng i Giarai ni nh ng ngn ng 9 ch khng ph i cc th ng ) khc nhau; cho n mi g n y, h khng h bi t n s t n t i c a nhau (cng cu c th c dn ha v qun s ha g n y nho tr n cc t c ng i) - ta khng v i on nh v nh ng g di n ra ngay xa v ngu n g c c a h m chng ta ch ng bi t c g. By gi hy tr l i v i x s Giarai v c gi-lng c a h bi l c trong r ng. Hj. 34b (chng II) c th chia c t nh sau: nhn v t chnh b m t ng i ch c , do h v ( y l cch kh i u c a Hj.30) trnh con d th, r t ngh ch l, nng l i ch y tr n vo r ng (xem Hj 110) - nng c b n h ti p n; m t chng trai n; chng ta b gi t ch t, nng lm cho chng s ng l i; cu i cng chnh nng i u khi n cu c ch y tr n i tm t do (t t c cc y u t ny l i tm th y trong Hj.95). Ci l i l p l i ki u ny (nh ng ch nh c l i c ghi trong ngo c dn) l m t h qu c a l i di n t truy n kh u v ghi nh . Cc y u t , hay cc ch huy n tho i, n m trong nh ng cng th c, hay nh ng nhm cng th c, c ghi nh v qu ng di n ra tr n gi; v a qua gi ng ni v a qua ngha, chng mc n i vo v i nh ng cng th c khc, v cu chuy n c xy d ng nn... i u khng c ngha l t t c cc huy n tho i u ni ln m t i u gi ng nhau hay ni chuy n c chng hay ch , m cho th y nh ng t p h p chung quanh nh ng hnh nh ch o, chng ko theo nh ng ha m, m ta c th coi l c n thi t, b i v t t c ci t ng th ny di n l i m t ph n m t h th ng di n t, g n nh l c p t v m y vn ha. Khng nn coi l nh ng l i r m r, c trng trong th truy n kh u; y, hn th n a, cn c m t s tch t thm ngha, khng ch b ng ph i m, m, th dng m t l i hnh dung khc, n gi ng nh trong cc gi c m c a chng ta m chng ta khng th phn tch ring r t ng ci, trong khi c th gi i on chng trn m t t ng th nh ng pha l p l i v nh ng bi n th cho php nh n ra nh ng h ng s v nh ng i m m nh, v c bi t nh ng g t duy l tr c a chng ta v n che gi u chng ta. Cng c nhi u b n vn ( ng nhin ph i hi u bi t ng c nh, v nh t l, cung cch c a cc b n vn ), chng ta cng d xc nh ranh gi i v m t th gi i m t ng, cc hnh th c v cc ngha c a n. tch gp c m t s l n cc truy n k (cc truy n k huy n tho i v cc chuy n i, nh cc b n s th y sau y), ti khng ng n ng i trch d n th t nhi u, nh t l cc vn b n ny, v n tuy t v i, ch ng cn cch no ph bi n chng n a. Nng m ci. Nng s ng v i M R. C hai r t ngho. Hm , M R i ra r y; Nng nh. Cc c gi trong lng r nng cng i hi l chm. - Em khng mu n i u, em khng c gi! - Th mang m t trong nh ng ci gi c a chng mnh v y. - Em khng c b u n c... - N c , chng mnh c y! V y l nng i hi l chm. n ni nng h i m n m t ci gi ng cc cnh l hi c; cc b n ch nng: My t ng my l b hong y ! M c i voi m n y y ch c? Nng hi nh ng l ta, r i khu l i v i nhau lm thnh m t chi c r . Trong khi , cc c gi khc hi l y gi v chu n b i v . - Cho em u ng n c v i! - Chng tao ph i v i v ; my v nh my m u ng n c! Nng khng ni g n a v ti p t c hi l chm. Nng ch c m t mnh. Nng kht. C m t t n c ng trong m t h c cy; n c ny b n l m, y tr ng mu i v tr ng cc. M c k , nng l y m t chi c l, cu n l i lm chn v u ng, r i ra v . V nh, nng phi l chm ra nong, n u cm r i n cng M R. Nng khng r i M R n a, M i u nng cng i theo. Hm , Nng b t ch y cho M , M thiu thiu ng ; u M ong a trn i v Nng. S a a ra v ch y di trn vai M ; M chong th c d y, l y ngn tay th m vo, li m th . Ng t l m. - Chu c thai ?- L n c m t y, M . [Nng c thai th t, sinh ra m t con

25

cc; khi mu n, c u b y c th hi n ln thnh ng i, c u ta lm nn nh ng i u k di u v cu i cng c i con gi c a lnh cha ]. (Hj.32). Xt v bn ngoi, y khng ph i l m t c gi-lng l c trong r ng. Cy chm, c tr ng, khng ai i hi trong r ng, m l g n lng. N nhn v t chnh, khng ph i b l c trong r ng, r t khc v i cc c gi khc trong lng; y l m t con ng i bn l , s ng v i b M R n , khi n nng tr thnh ng d ng v i nhn v t Drit (m chng ta s g p l i), h s ng gi a lng v r ng. Tuy nhin i m nh n y l vi c hoi thai hoang, n u c th ni nh v y, c a c gi tr sau khi u ng n c c tr ng cc. Hn n a, ci g c cy n l g c cy Lagerstroemia, m t lo i cy l n trong r ng r m - v ch c ch n l ng i ta khng hi l chm d i g c n. D u khung c nh cu chuy n c r rng n au i n a - cc c gi tr trong m t m cy chm - chnh ci t b nh trol (Lagerstroemia) l khung c nh huy n tho i ha, l cha kha c a gi c m. Nhn y xin ni qua, kh m gi i thch cc huy n thoai n u khng v n n khoa ng vn. ng l c gi mang thai trong r ng, t c l trong ci th gi i ngoi kia. V y l m t tiu b n c a vn h c Giarai. Sau y l m t v d khc: C hai ch em. C chi r em i hi bng v i trong v n. Hi xong, c ch ng i xu ng, ung n c, r i xoi th ng y tri b u. C em kht, c m l y b u; ch ng cn n c. C th y trong m t ci b ng g c cy trol c n c, c l y m t ci l, mc l y n c v u ng. Hai ch em i v nh. Hm sau, b m b o c b t ch y cho b. S a ch y xu ng trn vai b. B, con l n n m v i ai th ? m t c u con trai Lo, m t ng i khch l ? - i m i, khng c ai u; con ch i ra ngoi v i b thi [l i ni y n c i; trong m t di b n, b m k t t i con lo n lun]. Khi i hi bng v i, con u ng n c ng, ch c v y thi. B b m u i, c gi lang thang trong r ng. C g p M R v chu c a M l Drit ang i o c r ng. C xin c v i h . C k cho h nghe chuy n c a c. - Ny c b, con c mu n l y Drit khng?- Anh y khng mu n con u! Con c thai m ch ng c ch ng. C v Drit yu nhau, h c i nhau. H i vo r ng o c . Tr i nng qu, h ng thi p i, trong m h nghe th y: ng gi t ch t a con c a c gi! N s lm cho cc ngi giu c y. H th c gi c; c gi th y au , c sinh ra m t con kh ci [ a con v sau s tr thnh m t c gi xinh p l y ch ng giu c] (Hj. 47). Cng nh cu chuy n tr c, r t gi ng v i chuy n ny, ti ch d ch o n m u, r t thch h p v i ch c a chng ta. R t nhi u vn b n, nhi u t c ng i ng Dng, nh n m nh n tr ng h p m t ng i n b th thai sau khi u ng n c hay n m t lo i qu g ; i u t t ph i khi n ta ch . N u trong cu chuy n k , chnh a con (trai hay gi, ch ng c g quan tr ng) khi n thnh gi b h p d n v nh ng k tch c a n, th y ci khng ni ra (hay ci t c ni n) khi n ti lu tm. Theo ti, hnh nh ng i con gi mang thai trong r ng, trong ng c nh x h i - dn t c h c ng i n b mu n (ho c c th ) lm m i th m khng c n c ng i n ng, d ng nh l d u hi u c a m t s thng ng (n u khng ni l m t s ng tnh) gi a ng i n b (trong huy n tho i) v t nhin, m t m i lin h g n nh l sinh h c, n m c g i n hnh nh lo n lun - nh chng ta s th y trong tr ng h p m t ng i b m th y mnh lm tnh v i em gi hay ng i h hng gi g n gi c a mnh. Th m ch ta c th t h i, nh t l t Hj.47, ph i chng l i bi u hi n c gi mang thai trong r ng (hay ch a hoang) l m t cch che gi u m t s n ph m lo n lun, cng m t th nh l i i u ch nh-b ng-ng y-trang ni nh ng o nh trong cc gi c m c a chng ta, nh t l khi t i lo n lun, b coi l kinh t m m t cch chnh

26

th c trong x h i truy n th ng, th l i c tn vinh trong huy n tho i. Trong phn tch chng ta ang th c hi n y, chnh ci m u che gi u ny l ch ta ph i c vn m cho ra. By gi khi ta bi t m t con cc cng c th l m t anh chng p trai, v m t con kh ci c th l m t c gi tuy t tr n, chng ta c th nghe m t truy n k k l , s ch ng c ngha g c n u t ngoi ci vn m ch huy n tho i v a ni.
Ch thch v cc tn ring. Trong vn b n sau y, cng nh trong cc vn b n tr c, cc ten n nhn v t chnh, em gi c, em trai c, khng ch x c ngha g c ; y l nh ng c p tn t vo u cng c, Hlui' v i Hbia cho con gi, Dam Phu v i Ch hlir cho con trai; h u nh cng nh ng tn nhn v t y c tr i tr l i trong cc truy n k ny. D ch chng ra b ng m t tn ring s l m t th d ch-qu. y l nh ng hnh m u ng i, khng c xc nh m t cch c th : Nng, Chng, c u em... d ch nh v y s c th cho th y r hn l t truy n ny sang truy n khc v chnh l m t tnh cch huy n tho i y. Ng c l i. M R (d ch tn ya' pum) v Drit (th ng Ci) l cc tn c ngha c a nh ng nhn v t c i n hnh ha m t cch c th ; cch d ch c n ph i lm n i b t i u ln. Cn t t c cc c gi-lng, m t pha, v ph n l n cc c gi-r ng pha khc, l phng chi u, trn khung c nh c a huy n tho i, c a m t di n hnh h c u (c gi-lng, c gir ng). Nhng ch c m t Drit, m t M R, h khng h c ghp i v i ai khc thnh c p c .

Ng i ch ng ra i v pha bi n, sau khi cn d n v khng c ra kh i nh v giao cho c u em trai mnh ph i coi ch ng ch du. Hm , dn lng i vo r ng su hi hoa [nyc, ng i ta b o ti y l m t lo i hoa n c, nay bi n m t]. c dn lng r , mi sau nng m i ra i, nn khng theo k p h . Trong r ng, nng nhn th y nh ng bng hoa r t ep trn m t thn cy cao. C gi no hi c hoa kia cho ta, ta s k t lm b n, chng trai no hi c hoa kia cho ta, ta l y lm ch ng! Ngay l p t c Kh xu t hi n v h i: C v a ni g ? - Ch ng ni g c ! - C y, ta nghe r i m. - , ta ni c gi hi c hoa kia cho ta ta s k t lm b n. - Cn cu khc n a.- Chng trai no hi c hoa kia cho ta, ta s l y lm ch ng. - V y th hy l y ta! - Th th hi ci hoa kia cho ta i! Hy c m hoa bn tay tri, leo b ng tay ph i! Kh mang hoa xu ng cho Nng. G n nh ngay no Nng cng t i d i g c cy n . Trng th y Nng, Kh ht: Ta hi hoa cho Nng, ta hi qu cho Nng!. C u em ch ng, ln i theo nng khm ph ra ci v n ; c u th y nng mang cm v th t g ra cho cho Kh . Th t g, nng cho Kh , cn Nng ch n xng. C u ta b o Nng d t cho c u ta m t chi c kh . Trong khi , c u ng m t chi c vy, l y hi tri b u n vo ng c gi lm v, r i mang cm v th t g vo r ng cho Kh , Kh v n quen thi ht vang nh m i ngy. Chng mnh lm tnh i, Kh r r. - Anh khng th y em mang b u sao? - Th ! Th th chng mnh b t ch y cho nhau i!" C u l y v ng r c ln u Kh , nh t l y cc h t v ng y m c n; r i c u rt gm ra, nh chm n. Kh thot c. C u ta bn t b y, dng chu i lm m i; Khi sa b y, bi gi t ch t. Nng i tm Kh , g i mi. C u em ch ng ch cho Nng th y ci xc Kh , r i t m t ng l a l n, nm ci xc vo . Nang nh y vo l a. C u gi Nng l i, Nng tr v nh v n m vi. ni xa, anh ch ng th y chi n vng c a mnh l ng ra, c nh n b ng tr nn r ng qu. Ch c l c ai nh b m r i y... Anh v i tr v , h i v c chuy n g v y. C u em trai anh b in, n t n cng em! Anh ta rt gm ra, u i theo ng i em, ch k p chm t ci ui tc c a em. Nhi u ngy sau, anh ch ng khng cn g n; c u em rn th t cho anh n. Mi thm gh! - Anh n m th i, th t ch n hng - Th t ch n ngon qu! Khng ph i th t ch n hng u, th t Kh y, n lm tnh v i v anh, em khng km

27

c, em gi t ch t n. in gi n, anh ch ng nh v ; Nng ch y vo trong r ng, anh ta u i theo, ch y nh in. M i ng i ch y m t ng ; cng c lc h g p nhau, nhng h khng nh n ra nhau. Nng bi n m t tm. Anh ta g p m t con nai ci, xin c i n. Lm sao c i m t con th c? - M c k ! Ta c c i ngi. Anh ta d t nai ci v nh. Ng i em gi t ch t nai ci. Anh ch ng l i ch y tr n vo r ng, g p m t con cc, mu n c i n lm v , a n v nh; c u em gi t cc v n th t lun. Em khng mu n lm em r m t con cc! Anh ch ng bu n tnh, l i ch y tr n vo r ng, g p m t con cua ci, xin c i n; h s ng chung cng nhau. M t th i gian sau, Cua k p b h c a anh chng; anh ta ln ra ch t (Hj. 77). T tnh yu in d i i m t con th cho n hnh nh cu i cng ng i n b ho n ch ng v b a n th t ng i, th t l m t ti h p d n cho m t nh phn tm h c cc chuy n th n tin (ki u B. Bettelheim)! D u cc hoang t ng c a loi ng i c i ng n bao nhiu, ti v n tr l i trong khung c ng r ng ni ng Dng v trong vn c nh huy n tho i. Tr c ht ti mu n lu r ng, trong b n ghi l i huy n tho i ny do m t ng i Giarai nh my, t Kra, kh ", t nhin v ngay t u, c nh ch hoa. i v i thnh gi , Kra khng ph i l m t con kh , m l Kh , nhn v t n c i trong r ng, cng nh Nai ci, Cc v Cua v sau (theo th t nh d n) - v xin nh c lai Kh trong Hj.47. R rng y l chuy n tnh yu v i ci ngoi kia ch khng ph i chuy n thu dm. N nhn v t chnh v n l m t c gi-lng, l c trong r ng - l c theo ngha o c x h i m c u em ch ng c th gn cho Nng, l l c u em l i ng vai ki m duy t x h i, vai tr thng th ng c gn cho ng i anh, trong khi (trong cc huy n tho i) ng i em th ng ng vai ph n bc; con gi (trong i th ng), th cc vai tr y l i o ng c l i, c em, v l ng i th a k chnh ti s n v truy n th ng, nn khng r i b ngi nh b m , cc c ch th ng tch ra h m i, nhng v n theo ch ph c ( nh v ) Cc ki u hnh x y c th tm t t nh sau: ph n ch ng HUY N THO I I TH NG em trai ch gi tr t t - ki m duy t anh trai em gi

Trong x h i, ng i con trai khng ng k . Trong huy n tho i, ng i con gi l i ngoi kia: HUY N THO I c gi-r ng c gi -lng

Khi c gi-lng ph n bc, c khng xa c gi-r ng; y c th l tr ng h p n nhn v t Hj. 77. Trong truy n k ny, t hut, in (xem Quy n III), c dng trong hai tr ng h p: khi n nhn v t chnh t co ng i em ch ng c a mnh v khi ng i ch ng m t tr ch y tr n vo r ng; t khng bao gi c dng ni v nng, v, t t nhin, Nng c c m tnh c a ng i nghe. C u em, ng i canh gi ch du khng ph i l m t ng Joseph i v i v ngi Putiphar; khi m t ng i n ng nh m t ng i n b d t kh cho mnh y l h c i nhau ho c h l nhn tnh c a nhau - v y chnh l i u khng ni ra c n ph i nghin c u. R t c c, c u em y ch ng ph i c nh c u ta lm ra v ; v chng cu chuy n khng quan tm n c u y, khng nh c n c u y n a.

28

Ch ng Nng i v ng, anh ta nh t v trong nh (phng cch c i n c a ng i i sn, xem Quy n II); c u em ch ng mu n c Nng yu, hay t ra chi m o t Nng (Cng th c c a huy n tho i Giarai). Nghe theo ti ng g i c a ngoi kia v c a r ng, th cng l m t c thi, Nng ph i lng m t h u th o, nhng i v i Nng l i l th c-tr ng thi khi n Nng g n v i nh ng ng i b m em lng yu nh ng c gi-r ng (Quy n III), y gi i tnh b o ng c. Nng say m n m c lao vo l a hay m vo r ng su; truy n khng ni r ng ch t trong r ng, trong khi ta l i ch ng ki n ci ch t c a ng i ch ng, anh ta khng ch u n i th thch. M t l n n a, ng i n b trong r ng l i th ng. C th Nng tr thnh m t nh ng c gi-r ng m chng ta s cn g p l i.

CHNG IV

Nh ng tr m ho c c a c gi -r ng
Tm cch thi t l p m t h th ng lo i hnh cc tnh cch c a vn h c v c a mi n m t ng Giarai... th cng ch ng khc no c tham v ng xc nh v x p lo i cc nhn v t, lun lun bi n i trong cc gi c m c a chng ta - d u l c th t p h p chng chung quanh i ba lo i hnh n i tr i. V khi ph i lm sao cho th nghi m l p h th ng lo i hnh (c a ring ta) kh p v i nh ng phn lo i (th c s c a ng i Giarai) trong cc h ng lo i khng ng ng ch ng cho ln nhau, c nh s nh m t i m t tnh lin t c.... Sau y l m t cu chuy n n i cc c gi-lng v i cc c gi-r ng. C l i trong r ng sau khi cc b n c ra v . C ch t c i un. L i ru c a C m c c ng trong khc g . C gi no t i gip ta g c ru ra, ta s k t lm b n! Chng trai no t i gip ta g c ru ra, ta s l y lm ch ng! M t con voi t i, n g c chi c ru ra. By gi c ph i l y ta thi! - Ti lm sao m l y anh c? Ti c ch ng, m

29

l i ang c thai n a! - V y th, n u c sinh con trai, ta s k t v i n lm b n; n u c sinh con gi, ta s l y lm v !. C i v nh; c sinh m t a con gi. Voi n. Ta g i n l Th o v n s l v ta!. i v nh c a Th o r n v nh n. M b o c hy l y ch ng i. Con s ch ng ai mu n l y con! Voi tr l i. Ch ng c a con y ny! - Lm sao con c th l y m t con voi?. Th o nh m v b ch y vo r ng. G p tr n ma ro r t l n, c np d i m t g c cy. Trn cy cao, b Sn m i c hy ln trn y v i b; b th cu n ch ra Th o bm theo s i ch m leo ln. H s ng chung v i nhau. Th o h i b c b t m t chng trai no xinh p cho c khng. C y, c m t chng trai pha m t tr i m c, ni b u tr i ng ln kia. Th o l i tr n i. C i n m t ngi nh nh trong r ng; ch ng th y ai yc . y l nh c a m R v c a Drit. C in d u cc ngn tay mnh ln tro trong b p, r i tr n vo m t ch kn. M R v Drit tr v nh, h nhn th y cc d u tay, h hn cc d u tay y n n i tro l m lem c m t. B i, sao b chu n ci m t mnh th ny? - N u l ng i, th hy b c ra i; n u l ma, th hy yn!. Th o b c ra, p qu ch ng: tay chn thanh t, ngn tay nh lng con nhm, bi tc dy, vy xe r ng, khun m t nh sao hm. M R m hn kh p ng i c. Th o v i m (...). Th o h i m c bi t m t chng trai no p cho c khng. M R l i ni v i c v chng trai pha m t tr i m c kia (...). Th o tr n m R, c i n ngi lng ni c chng trai p. y, c lm cho m i ng i ng m h t, l y h t sinh kh c a h , nh t trong m t ng tre, tr chng trai p m c tm. C ln nh anh. C n lm g y? - Ti n thm anh. H qu n chn vo nhau, c i vo nhau. Em tn l g? La? V ng? K n k n? B c t? Qu ? G c? Hay Thn cy?... . C u tr l i khng. Em l m t con ch i l c, m t con ch r ng, lang thang; ni no thch th em d ng l i y. Hai m nh m t m, ba m nh m t m. C r i chng, tr l i sinh kh cho nh ng ng i trong lng, h ch ng bi t l x y ra chuy n g. C tr l i lng y nhi u l n, nh m m i ng i, ln nh chng trai; ch c chng khng ng , chng chi n nh v ht nh ng bi tr ng ca. Ai y? - Em y! - Em tn l g? - Em khng c tn; em l m t ng i con gi c a cc th n, m t ng i con gi c a tr i; em l m t con ch ci hoang,... - M i sinh v t u c m t ci tn, c con v t no l i khng c ? -Nhng em l v y y. H lm tnh v i nhau. Ba m nh m t m. Sau khi Th o ra i, chng t h i nng l ai nh . M t th n linh, yang, m t k n th t ng i, rhung, m t con ma, atau chng? Chng mi s c thanh gm c a mnh. C tr l i, n m v i chng, l i gm gi u d i chi u lm c b thng. i chng mu n gi t em! Nhng em say m chng bi t bao, v chng, chng cng say m em! - Anh ch mu n ch ng l i con qu em s bp ch t anh. C tr l i v i M R, m ch a lnh v t thng cho c b ng cch nhai m t th c v nh ln ch b thng. Chng bu n nh , ng b nh. Ng i ta g i t t c cc c gi trong x n cho chng gi i khuy. Chng ch ng mu n ai h t. Th o bi nh a kh p ng i, r i ph tro ln; c ch m c m t chi c vy r t x u. C t lm cho mnh nhn n t m. Chng v n tm ra c, v v n yu c. Chng a c i t m. C tr l i r c r , m t v ep r ng ng i, khun m t nh ngi sao hm... u nhn v t n , c gi-lng, mu n trnh m t cu c hn nhn p t, ch y tr n vo r ng, y c ng vai c gi-r ng, khng r lai l ch, khi n ng i ta b i r i v th t quy n r, lm m say chng trai khng th t yn tm. Trong truy n k ny c c m t ci tn, l n ny kh r rng, m t tn cy [tneng, Artocarpus, d ch t m l Th o, c m t ci tn n b v c ngha]. Qu l c gi u ci tn , do m t ng i c khng thch t cho c; nhng i v i ng i k chuy n v ng i nghe chuy n, th c v n l c Th o - n g n c Lc

30

v i nh ng ng i n b th o m c c a huy n tho i. i v i chng trai, c c nguy c l th n linh, l ma, hay yu tinh. Trong truy n k ny, t t c cc tn n b u quan tr ng. Hai b gi, c vai tr song song, ch a nhn v t n , m t ng i l Sn v ng i kia l R, y l nh ng b-r ng. Cn cc tn chng trai nh gn cho c gi, cng u thu c th gi i th o m c (La, V ng, G c, Thn cy) hay chim (K n k n, Qu ), ngha l thu c m t th gi i khng ph i ng i, nhng c a tr n th ny; c tr l i n i b ng cch ni r ng mnh l con gi c a yang (Th n linh) hay con gi c a adei (Tr i, t c th n linh th ng ng), y sang th gi i v hnh, v a nh l c h ng (v th thch, m t ch kinh i n) ng i yu, v a l v c bi t r ng c th t k l , thu c v ci ngoi kia. C khng mu n c tn, t c l khng b t vo trong cc chu n m c x h i (m i sinh v t u ph i c m t ci tn anh chng theo th i b o v y), c gi a lng v r ng, gi a tr i v t. Th t l c, c nh m t chng, m chng trng v y l i cn b e d a hn c, b i c cn c h ng cc ba ngi, thu c-th n, c a ng i m -l n b n; chng th m tng t v ci c gi hoang d n , si m c hn t t c cc cnh bo b cha m ch n cho, gi ng nh anh chng b ma m ch lng, ch ng m x a n cc chu n m c v i lm tnh v i m t c gi-r ng. Drit cng t ch i con gi c a lnh cha, ch y theo cc o nh c a mnh. Trong khi c lm cho mnh x u i, c Th o Giarai thnh ra gi ng v i Lang, c gi b ba m Sr, c gi p lm say m lng ng i c b tc di; c Lang vi n c u n cc lo i th r ng: Bc R n i, cho ti m n da c a bc may m t chi c vy. Bc r n ro i, cho ti m n da b ng c a bc. Bc nhm i, cho ti m n lng c a bc lm tc. Ch ho ng con i, cho ti m n chn c a ch. Cho ti m n m t c a bc, i bc th !. Lang lm cho mnh x u i lm cho nh ng ng i ang g t la ph i kinh t m, coi c l m t cy t m ma qu qui, m t con kh trn cy s i... C Lang hay i th thch ng i khng ph i ch khc th ng, c cn c g i r rng l con gi c a M t tr i; c c th ty thch bi n thnh chim cu, c th ng tr trn th gi i ng v t v th c v t: Cc b n gi c a ta, th n b p v nh s y, n thin tinh u cc ng n tranh l p nh, con gi c a nh ng cy m , nh ng c em ki n i thnh hng di, t t c cc c em su b c a ta, hy i ra, hy n y, d t cho ta nh ng t m chn, ging s i ra cho ta... c hai anh em yu (hay ng hn l ph i lng c hai anh em) m c l n l t th thch v cho bao nhiu l c a c i, c tin Lang c con ng a tr ng bi t bay c th ln g p m c trn tr i, l thu c v th gi i cc c gi-r ng c a mi n m t ng Giarai. Drit tr ng cy c i cay trong v n c a M R. T trn cao, c con gi c a Tr i nhn th y. C cho con ng a bay c a mnh xu ng g m h t cy c i cy con... [Th c ra, con ng a bay c g i xu ng l mang Drit ln cho ng i p trn tr i]... Ng i t... Cu m u c a huy n tho i Giarai nghe nh l i gio u m t b n vn, khng n i ti p m (l i) b t u m t m t tnh hu ng khc, hay cn hn th n a, nh l m t m-tp nh c, m t ch bo tr c khc m u, v chng n s c nh c l i nh m t i p khc trong su t cu truy n k . Chng ta c bo tr c: Tlaktlo l m t c gi-r ng i n hnh, g n v i cy c , ng th i c ng gi a tr i v t. Ti ch xin k y nh ng o n khc chnh c a huy n tho i: p Tlaktlo ang bn cy cau c a nng, g n M t tr i, ni cng tr i cu i

31

Lnh cha sai m i ng i vo r ng ch t cy cho y; trong c Drit, anh v chn dung t ng t ng c a Tlaktlo trn m t t m vn - Lnh cha mu n bi t ai lm vi c , y g i m i ng i l i; khng ai c th v l i c; khng ai ngh n Drit, k cng dn, kh n kh Drit v l i b c hnh tr c m t lnh cha; hnh Tlaktlo bn cy cau, v i m t con voi su ng v su vi - Lnh cha ra l nh: Drit, hy i tm c gi kia! N u my khng a c c gi kia v cho ta, ta s cng da my ra lm tr ng, cng nh da c a m gi R! - Drit i r t lu trong r ng; cu i cng chng tm th y Tlaktlo bn cy cau c a nng, ch cng tr i cu i t- Nng b o chng hy tr n i, khng m t con ng i no c th s ng y, y qu nguy hi m; qu l nng ang s ng v i h - Drit l i v i nng; c hai r t h nh phc Mi v sau, Drit ngh nng cng nhau tr n i: Chng ta khng th s ng mi v i h (m Tlaktlo g i l nh ng ng i h hng c a nng)- H chu n b tr n, Drit i tm con voi c a ng i yu- Ny, anh chng r c a ta! Anh c ci mc b ng vng khng y? - Ta c. Th ci bnh b ng vng? - C. - Drit c m i th , tr ci roi c ci vin trn b ng vng m chng qun - Voi dy ch t chng; ch cn m t ng c t tru - Tlaktlo lm cho chng s ng l i - Cu i cng voi ch u ng bnh; c hai ra i - M t i v ch ng h gi u i theo h ; h nm l i pha sau m t qu b u n c, n bi n thnh ao, r i nm hoa ph ng v, n bi n thnh l a t chy c r ng; h khng cn g nm n a, h qun m t hn mi Con h gi n th t Drit, ng n h t m i th , tr qu tim, Tlaktlo l y qu tim lm l i m t Drit m i - H l i ra i, khng qun g n a; hn mi bi n thnh tr ng thnh, b n h gi khng th v t qua; tuy t v ng, chng nh ch t i sau b c t ng - Drit v Tlaktlo quay l i, xoi th ng b c t ng, chn b n gi - Drit mang Tlaktlo v nh mnh - Lnh cha bi t c, c p l y Tlaktlo; Nng ch ng c v cu i cng gi t ch t lnh cha. Cu chuy n ny khng ph i ch l m t d b n n gi n c a cu chuy n k ph n tr c; qu l k ch b n r t gi ng nhau, cc ch huy n tho i tr l i ng nh v y, nhng cc nhn v t th mang d u n khc h n. Cu chuy n sau ny ti c nghe m t ng c gi Giarai k , m t c gi ch ng i m i quy n bnh, m t chuyn gia nh ng cu chuy n v Drit. Lm sao c th v c c gi chng cha bao gi nhn th y, m v sau chng l i cn c th bi t cch i tm v nh n ra c? D ng nh ph i lo i tr kh nng chng c g p c gi tr c... n u khng ph i l trong gi c m. Huy n tho i khng sao chp cu c s ng, di n t huy n tho i c ci l-gich ring c a n; d u sao cu h i v n c t ra nh l m t cch ti p c n ci m t ng c a Drit. Anh chng ngho kh , s ng v i b ngo i ra lng, m n cc nng tin v bi n cc nng thnh hi n th c. Tlaktlo khng ph i l m t c gi-lng b bt cc h i tr . Nng trong mi tr ng c a mnh, thn thu c v i b n h v voi. Nng thu n i theo Drit v nh chng, v anh con trai ny khng gi ng nh ng ng i khc, chng thn thu c v i r ng; nhng nng t ch i nh lnh cha trong lng, nng khng th s ng c. Trong th gi i cc c tin v cc d th, ng i duy nh t b e d a - th m ch b gi t ch t hai l n - l chng trai. V cu chuy n cho ta bi t v sao: v chng qun nh ng v t m l ra s c nh gic, n u khng ph i l linh tnh, ph i nh c chng c n nh . c th tr c trong nh ng hon c nh ngo inhn nh th , ph i h t s c sng su t, lun nh ta ang u. Thm vo l i cn c vi c, u v cu i cu chuy n, Drit b lnh cha, ngha l b tr t t truy n thng s n c e d a; r rng v l i chn dung c gi tr c m t tn b o cha l m t vi c lm khinh su t, nhng m i quan h c a Drit v i quy n l c bao gi cng l quan h gi a m t t c ng i thi u s v i m t dn t c th ng tr : d u h c lm g i n a, th bao gi h cng b k t n; h ch cn cc gi c m. Drit k l i gi c m c a mnh: chng vu t ve nng cng cha Gi - Ng i ta ch nh o chng; chng ch y tr n vo r ng - Chng c m t c p v ch ng yu tinh gi nh n v -

32

Chng i nh c, th y Gi, nh m t con chim, l n vng, u xu ng bn b su i, c i b o s ng, nh y xu ng n c - Drit o t l y o qu n, gi b ra v ; nng ra kh i n c, g i chng: Drit, hy nhn y, em p bi t bao! - Chng quay nhn l i, bi n thnh m t ng c t tru - Yu tinh ci h t l y v l i lm ra chng - Tr l i c nh cu c, l n ny Drit khng quay u l i, ng i p i theo chng - Trong m t l n Drit i v ng, nng tm th y qu n o c a mnh nh c chng m nng bay c v Drit em gi u i, nng bay tt ln cao Drit rn cho mnh i cnh bay i tm nng. Lun lun b e do , nhng khng bao gi b ch t h n, Drit, anh chng cng kh , k thn c th c, ch cn c th m, khng ph i v c gi p nh t tr n gian, m l m t c gi phi - tr n gian p hn t t c nh ng ng i p nh t trn th gian ny khng u trn kh p x ny t ng th y ai p b ng, v i u c c l p i l p l i nh m t i p khc lm nh p cho cu chuy n: th y gt chn tr n c a nng c run ln v xc ng nng l b p chn m m d u tre tr y u n bung tr c b ng c tr n c a nng c r ng u m m n L m t v p m ho c, gi ng nh con voi trong truy n tr c, nng c th lm cho anh chng trai tr d i t ch chm chm nhn nng ch khng ch u nhn con ng ph i i thnh cng, bi n thnh m t ng bn. Drit qu v i vng, nh m t ng i n m m mu n ch p l y m t v t h p d n v do v y m b ng th c d y; chng ph i ti p t c nh m m t l i. D u sao, nng m ho c chng v chng khng gi nng l i. Trong m t truy n k khc, Drit v c gi trong m c a mnh, ng nhin lnh cha mu n chi m l y nng; Drit ph i i tm nng d i t su b ng cch ng i vo m t chi c gi r i ng i ta th gi xu ng m t ci gi ng; chng g p c nng, khi ng i ta a gi ln th nng thot m t v bay ln; Drit ph i bu c mnh vo m t con di u bay theo m tm l i nng. Chuy n c ngha g? n u khng ph i l ch c th tm c - nhng khng bao gi chi m c - ng i con gi trong m trong r ng su, trn tr i, hay trong lng t. Nh truy n k Sr sau y: Yak v Yan an m t chi c l ; h ngh bn b sng. Yah ng i trn m t t ng , nhng m t chn xu ng n c, anh ng qun v nghe th y trong m: N u anh t l ch ny, anh s c r t nhi u c! H t l v tr v nh. Ngy hm sau, h c c m t gi c. Nh ng ngy sau , l i ch ng c g n a h t; cc th n n c l y tr m h t c a h . B y ngy li n, h th y th , nhng khng ch p c k tr m. H bn leo ln m t ci cy m c ph ra trn sng v canh ch ng y. n tra, h th y hai c gi i t i ch n c y ( y l cc c con gi c a th n n c); cc c l y n c, r i g tr m c m c trong l . Yah v Yan v n cha xu ng. Cc c gi c i b o x ng v t m ngay bn d i ch chm cy h ang ng i. H bn dng m t cy so kh u qu n o c a cc c gi v ko ln cy. T m xong, cc c gi tm qu n o m c; cc c khc v tr n tru ng. Yah ni v i h : Vy c a c, chnh ta l y y! Cc c hi u r ng ng i ta bi t cc c tr m c. Anh mu n g, anh mu n chng em n b ng g? Ng voi? S ng t gic? Ching, tru? H t ch i t t Chng ti mu n c i cc c Cc c gi b ng lng, m i Yah v Yan cng i theo h . Hai anh tro xu ng, tr o vy l i cho cc c, h trao nh n cho nhau. Cc anh hy ng i tr c c a. Hai anh chng ch th y m t t ng . Cc c i qua t ng , r i tr l i mang theo m t l n c, h rt n c y ln m t cc

33

chng trai; th l hai chng trai nhn th y ngi nh c a cc c gi d i n c, h i vo v s ng cng cc c. Cc nhn v t nam u c tn, cc nhn v t n th khng. Yah c th c ngha l c n b, th a, m t cch g i mang ngha x u, g n v i Drit m ta quen; Yan th hnh nh ch l m t ki u l p ly c a tn g i kia. C hai nhn v t ch l m t, cc c n th n n c kia cng v y. M t l n n a, ta l i g p gi c m trong huy n tho i. M th y c c th c nhi u ngha; n u m th y t c, c coi l s giu sang; n u m th y nhi u c, y l i m s p ch t. Yang n c, cha c a cc c n th n n c khng ra m t, m ch bo l s c nhi u c; th c ra hai chng trai s c c cc c gi, nhng h s ph i i sang th gi i bn kia. Cc c n th n n c b t l y c l b t l y (theo ngha c) cc chng trai, nh ng ng i con trai-lng nh chng ta th y con ng a tr ng bay g m c trong v n c a Drit mang anh chng ny n cho ng i yu c a anh; lm vi c , n ch ng vai trung gian. Cc c gi l ai? D trn tr i, d i n c, hay trong lng t, h l ch n ngoi kia - th gi i khc c t ng t ng ra kia, th gi i c a cc yang, c a tr i hay c a nh ng ng i ch t, ni m cm d c a ci l khng r rng. C tin Sr d ng i con trai n ch mnh, r i ta khng cn bi t sau chng ta ra sao n a; c tin Giarai d ng nh c lc i theo chng trai, nhng ta khng th y c l i v i chng. L gi t sng d i nh m t tr i ban mai, gi c m s tan bi n m t khi ta th c d y. m sau, s c m t cu c chinh ph c khc, m t huy n tho i khc s c k l i. C gi-r ng khng ch l ci bn kia, c cn l k khc, nh chng ta s th y trong ti n -th. Trong h huy n tho i ng Dng, cc tnh cch mang d ng th r t th ng thu c phi n hn l nam - v l i u ng suy ngh. Sau y l m t tr ng h p i n hnh ng i Giarai, v ta s th y c m t tr ng h p tng t ng i Sr. M t ngy i qua; m n, l i ko n nh ng gi c m m i, nh ng c gi-r ng m i, ho c l chnh c hm tr c tr l i, trang i m theo cch khc. Drit v M R tr ng rau trong khu v n nh c a mnh; nhng ngy no cng b m t con g li mi dng chn bi ph tr i. Drit n xin lnh cha ch gai lm m t ci thng l ng; chng t b y, b t c g li mi - A, ta b t c r i, ta n th t thi! - Drit, ng n th t em; hy cho em s ng v i anh! - , m t con con g li mi bi t ni! Chng mang g v nh, nh t trong m t chi c l ng an. Drit v M R ra v n. Trong khi h i v ng, g li mi ra kh i l ng v b n thnh m t ng i con gi tuy t p. Nng i l y n c, nh t c i, gi g o, n u cm v i rau; r i tr l i thnh g li v chui vo l ng. M R v Drit tr v , th y b a cm d n s n; nhng khng dm n, s c b y g y... c ai nhn d p ny mu n ki m chuy n h i mnh chng! Ngy hm sau, khi Drit v M R v ng nh, g li mi l i ra, d t v i, l i bao nhiu l qu n o cho hai ng i. H tr v , khng bi t ai tru h nh th ny, h h i m i ng i trong lng, khng ai th y g c ; h c t cc th qu n o p y i, khng dm dng. Ngy hm sau, M R ra v n, Drit n p nh. G li mi ra kh i l ng, bi n thnh c gi p, i l y c i, gi n c, n u cm, d t v i. B y gi Drit m i nh y ra v ch p l y nng. Bung em ra, i anh Drit, anh bi t em r i, hy cho em tr l i trong l t c a mnh! Nng l i tr thnh g li mi. Bu i t i b gi v . Drit m i b n cm d n s n. C n i n u chu mu n! R i chu s ph i lm ti t cho k by ra c tr ny y - V y th, chu n! - Thi k , ta cng n v i chu - C ci vy p l m, b i! - Ta khng dm m c,

34

s ph i lm ti t cho ng i ta m t! - V y th, chu qu n ci th t lng ny. - A, ta cng m c v i, qu n o ta rch r i, l nh l m; b chu ta cng thnh ti t cho ng i ta v y! Drit a g li mi ra kh i l ng, g bi n thnh c gi v s ng cng Drit thnh v chng. Lnh cha nghe c c gi p s ng v i k cng kh trong lng; y c p c gi, tri Drit vo m t chi c di u; khi di u bay ln cao, y ch t t dy. Gi th i Drit d t ra bi n, chng h xu ng b bi n. Chng than th cho s ph n mnh. Trong gi c m, chng nghe m t v th n h i: Con lm sao th ? - Con b ci di u ny c m t! - Con hy c vng ra i! Drit vng v y, cc s i dy bung ra. Chng i d c b bi n [...], chng nh t c m t l ba cho php chng c c nh ng v t k di u: m t thanh gm c th chi n u m t mnh, m t ci khin c th ma m t mnh, m t ci n i c th t y cc th c n v t n u chn, m t s i dy t cu n l i, m t cy g y t n nh, m t ng mu i v tiu c th t phun ra nh m t tn l a. Drit tr v nh. Lnh cha tri u t p ng i c a y nh nhau v i chng. Cc v kh c a Drit gi t ch t b n ng i c a lnh cha, chi c n i c a chng t i ra ton n c si, ci ng c a chng kh c ra tiu lm m m t. Ch cn l i m i Drit ng v ng trn tr n a. Chng tr v g p M R ang m. Thanh gm v chi c khin i l y n c v nh t c i t l a; ching t nh ln m khng c n ai ch m vo. Lnh cha nghe c, y huy ng c x ra tr n. Drit d n cc v kh b n c a mnh: Khng c lm au G li mi - Chng ti bi t r nng r i! Lnh cha m ti c tr c khi ra tr n, r u c n v th t tru. on qun i t n cng Drit; cc v kh huy n di u gy ra m t cu c tn st m mu. Ch c tn lnh cha cn s ng. Cu i cng Drit b y c y ri xu ng m t ci h , chng l y m t t ng l n ch n ln trn. V y l chng Drit b t t m t l n n a th ng lnh cha (t c Quy n l c, Tr t t ); khng ph i hi n t ng l p l i khng i ny khi n chng ta ch , m l ng i t o ra k t c c . C G li mi y [cgur, Diardigalluss diardi, con g li cao c p c i m p]. Ng i ghi l i cu chuy n ny vi t hoa t G li mi, t c anh ta bi t ph n ti p theo c a cu chuy n, cn ng i nghe th cha th bi t con v t b m c b y kia l ai... nhng ci chu trnh Drit th m i ng i qu quen thu c! L c gi-r ng kinh i n, G li mi khng c ngu n g c r rng; c nng nh y x vo cu c i c a Drit b ng cch t n cng chng nh ki u con ng a tr ng bi t bay. R i, m ho c chng v, d ng nh l iv i chng, c nng mang n cho chng cc s n ph m c a vn minh, cho chng l k v n s ng nh m t ng i hoang d; l i hnh x o l n hnh nh v n quen c ch p nh n v nng [th-t nhin], nhng l i a tr v vai tr c th c c a ng i n b trong x h i. M t trong nh ng c i m c a cu chuy n ny l vai tr c a cc v t trong . Ngoi chi c di u m Drit bm vo nh bm vo con ng a bay tr c y, n a chng n ni chng mu n, ta c t t c nh ng v t mang hi u qu k di u. M t m t, chng ch nguy hi m cho k th c a Drit, m t khc, chng l i ph c v cc vi c n i tr trong nh, chng ng vai tr c a c tin n vi ng thm con ng i; chng th t g n v i c tin y - chng ti bi t r c y m - n m c c th xem chng nh l ph n n i di hnh ng v th m ch c con ng i c a c G li mi, ci c, b ng siu - k thu t c a mnh, t ra l n ch nhn c a m t siu - vn ha. V n u ta ch c l i G li mi ni v i Drit; Chng bi t em r i [thau2] chng ta c th suy ra l m i quan h gi a Drit v i c tin k th c su hn, b n ch t hn nhi u; khi Drit s l phng di n n c a G li mi, l chng trair ng, ng i v i c gi-r ng c th ch l m t.
2

C n ch l t thau, hi u su xa, r t khc v i rgi, th nh th o, kho tay; ng i Giarai s n s ng gn cho ti t th hai, nh ng t ch i t th nh t: Anh rgi, nhng anh khng thau!. Thau ch c gi nh u tin cho nh ng ng i gi hi n minh trong x .

35

Gi c m c a Drit sau khi h cnh ni ln r t nhi u i u: Drit t do m khng bi t! Nhng cng r t c th chnh ton b huy n tho i ch l m t gi c m; sau cu c chi n u cu i cng, cng gi ng nh sau cc c nh hung d ng i ang m b ng b ng th c d y, Drit l i th y mnh n ci m t mnh. Ch ng cn ai ni n c tin g li mi... cho n gi c m sau, nng s c m t dng v khc. Mi mi l Nng, mi mi l K khc, mi mi Ngoi kia. Bn kia cc dy ni, vng ng i Sr, y l ng i n b-huu ci: Ng i n ng y i thm ng. Ch no cng th y d u chn nai, cc qu da chu t m i tr u b c n s ch. Anh ta i ti p, v n l d u chn nai. Anh trng th y bng m t con nai ci, anh u i theo. Anh b m t t ng l n ch n ngang ng. Nng i vo trong ngi nh b ng - b i, b n th y khng, con nai ci y l m t ng i n b tr . y c ni v i cha m mnh: Con c chuy n li thi r i, m t con ng i nhn th y con ngoi ng, anh ta i theo con, anh ta ang ng ngoi c a kia. Con ph i lm sao by gi ? Cha m c b o c ph i l y anh ta. C quay ra g i anh, m i anh vo; anh khng nhn th y l i vo; c rt m t th n c ln m t anh, anh nhn th y, anh vo nh c, m t ngi nh l n v p. Anh th y nh ng khun m t ng i. Anh c i c gi. Vi ngy sau, cha m c gi i u ng r u nh ng i ta. Khi tr v , h tr thnh nai, h s a. Chng r nghe th y; c v -nai c a anh cng s a. Anh b o c ta im i. Cha m v r y anh; anh b t tai l i kh i nghe ti ng s a c a h . Sau , ng i n ng i thm cha m mnh; c v -nai c a anh i theo, bi n thnh nai v ng ngoi th xem nh ng ng i y ph n ng ra sao. H m i c vo, cng nhau u ng r u. Ng i n ng v ng i v -nai c a mnh tr v nh h . Cng c n d ch y l i bnh c a ng i k cho ti nghe cu chuy n ny: Ng i n b y v cha m c ta, y l Ndu [v th n th ng ng, cng nh Adei c a ng i Giarai], h lm cho chng ta c th nhn th y khun m t c a Ndu v th thch con ng i. Ndu lm cho nh ng ng i ti p n ngi tr nn giu c. Chng ta bi t Lang-cu gy, con gi c a th n M t tr i, c nng th thch con ng i; chng ta cng nh c nh rt n c khi n ng i ta c th nhn c qua . T t c nh ng ci u thu c truy n th ng Sr. Nhng gi a cu chuy n c gi-nai v a ni v chuy n c G li mi trn kia, khng ch c s song i gi a hai h huy n tho i c a ng i Sr v ng i Giarai, cch xa nhau hng nghn cy s v ni nh ng ngn ng khc nhau. Trong n n vn ha chung ny c a ng Dng, con ng i c khun m t/dng v th l m t sinh linh th ng ng, thng th ng l n . cnh ng da chu t c a mnh, ng i n ng ch th y m t con con nai ci, cng nh Drit lc u ch th y m t con g li mi; y l th gic c a m i ng i, theo chu n m c x h i. Tnh n c i c a nhn v t th ph i chng mu n ni r ng con ng i c chi u kch kp v a l t nhin v a l vn ha, v nh t l mu n ni r ng con ng i th t khng ph i l con ng i x h i, nh n v n t ra trong tr chi x h i c a n, m l con ng i- ngoi kia v i t t c cc kh nng c a n, m chng ta c th c m nh n ra, khi i m t ta c khai m , pha bn kia c a t m gng (hay c a t ng , c a b c t ng), trong mi n m t ng c a gi c m v c a huy n tho i?

36

CHNG V

Chn dung m t ng i n --th o m c

Drit t ng t ng ra cc c gi r ng, nh v y h n cc c ph i t n t i m t ni no ; chng ta bn i tm - l m khi th m ch cng ch ng bi t mnh i tm -, cu i cng chng tm ra h . Tm ra ai? Ng i v l t ng chng? C v khng ph i v y; y khng ph i l gi ng i u c a huy n tho i, v n khng bao gi k t lu n: H s ng cng nhau h nh phc v c r t nhi u con. V y th, i tm ai? Ph i chng l i tm chnh b n ch t con ng i c a mnh, c i

37

ngu n c a mnh v, nh t l m t n tnh m chng v n mang trong mnh? Sau m t hnh trnh di y hi m nguy, hay nh ng th thch ng t ngho, chng lai th y l i mnh, th c t nh l i; nhng chng c bi t c hn chng l ai khng ? Cu c phiu l i ti di n; m i l n nh v y, d ng nh nhn v t khng h cn nh cht g v nh ng i u x y ra v i mnh tr c y... c chng ch l trong tr nh c a ng i k chuy n, i u ph i th t d dng cc y u t c a nhi u truy n k (truy n k , ho c l cc m nh truy n, do nh ng ng i khc k ), trong c nh ny l i ko theo m t c nh n , c nh l ch m t truy n k duy nh t v Drit v m t c gir ng duy nh t. V y m i l i u quan tr ng, b i v huy n tho i ch t n t i khi n c k ra v c m t dn t c s ng ng ghi nh . M t vn b n n l ch ng ni c g nhi u v dn t c ny, nh ng l n k l i v l p l i lm n i b t ln nh ng g b t bi n. Cho nn ti cng mu n lm nh ng i k chuy n, ti l p l i... m t cch khc. Trong gi c m Drut nghe: ng c y la v tr ng v n n a!. N u trng th y m t con ch en, th hy mua m i sn. Ci nm y, Drit l i c ma la cn tay lnh cha l i ph i i o c . Drit i t t c la c a chng l y m t con ch con en c a con ch ci nh lnh cha. Drit cng i sn v i con ch con c a chng; con ch nh hi b t c nhi u con m i n n i M R ch ng bi t lm g cho h t. Sau b n ngy ngh , Drit l i chu n b ra i; chng gi t g v c t r u cng th n v cng Tr i. Vo r ng, con ch ch ng nh hi c con m i no c , nhng n c nh m chi vo m t b i tre [jjorao, Lignania sp., m t lo i tre m nh r t c chu ng] v ch ng ng s a khi Drit quy t nh ch t l t m t b mang v nh an t. Drit qun b ng b tre nh, chng i v i M R. Trong khi chng i v ng, hai ch em N a t trong b ng tre i ra v r ng ng i lm b ng sng c r ng chi chang n lm ho tn c cy c r c r nh cha bao gi ai c th y vng ng i Bih v ng i Bonong bn dng sng Apa hy chim ng ng vng trn xa tc di hng rng ng c d u dng i mi nh nh a nng i bn tay thanh t khun m t ng c ng ng i ng i nh ngi sao hm dng i uy n chuy n nh cnh chim bay l n th t tha qua l i lm ngy ng t c khu r ng Nhanh ln ch i, nhanh ln em i, ch d t m t chi c vy cho m gi, em d t m t chi c kh cho chng Drit! Hai ch em b t tay lm vi c, h d t th t kho; hoa vn tinh t nh t hi n ln trn m t v i. R i h n u cm, lm rau kho c. Khi m i vi c xong, h l y bn tay c eo nh n d u in d u ln tro b p. R i h chui vo thn tre, bi n m t. Drit v M R tr v nh. Sau m t h i n o - Ai l i mu n gy chuy n v i ta th ny nh ?- h i qu nn ng u nghi n n ch cm canh d n s n; h m c ngh n, ph i u ng n c cho tri; ch ng m y ch c n s ch. Ngy hm sau h l i ra i, sau khi t t l a, d n s ch b p v l t ng c c u thang khng ai c th leo ln nh c. Nhng khi tr v , l i th y m i th ng nh ngy hm qua. M R b o Drit nh, tr n vo m t ch kn xem th u ui th no. Drit hai c gi v r ng ng i lm b ng sng c r ng ...........................................................

38

Chng s ng s n khng ng y g c n a. Ngy hm sau n a, Drit l i th y hai c, chng nh y ra; c em bi n vo thn tre. Drit v c c ch . i anh Drit, anh lm g th ? Anh c mu n em lm ng i n l cho anh khng?- Ta b t l y em c s ng cng em! M R v , M hn r i rt c nng N a xinh p. Lnh cha nghe tin c m t ng i p tuy t v i s ng v i th ng Drit kh n kh ; y phi b n tay sai n. B n ny r t th b o: Coi ka, th ng Drit v i m gi, chng n qu n l y nhau, m vo nhau! Drit vung gm, u i chng i. B n tay sai khc l i n, l phep hn. Drit ph i i theo chng. Chng n nh tn lnh cha, y mu n chi m l y v Drit [...] Tn lnh cha cho Drit u ng r u say, c t chng vo m t chi n di u... [v.v. Drit tm c nh ng v kh k di u (nh ta th y trong huy n tho i tr c); chng tr v nh. Tn lnh cha k i g i chng n, bu c chng ph i tr i qua nh ng th thch trong r ng su. Drit v t qua t t c nh c ci g u vy m nng a cho chng. Cu i cng tn lnh cha b t Drit ph i i tm cho y hai ng i p ni t n cng th gi i, y c c hai ng i th Drit c th c s ng v i nng n a. Drit i n ni y, nh nhau v i cha c a hai c gi n . ng ny ch u thua, cng i v i Drit tr v , v gi t ch t tn lnh cha]. N u v a tm t t m t b n vn m n u k nguyn h t ra s di hn ba chng sch ny. D ch nguyn t t c h n l s th v hn, nhng nh c a ti y l mu n nghin cu, v c bi t hn n a, mu n v m t chn dung ng i n -th o m c - d chn dung c phc ra m t cch th t kh snh b ng trong b n vn. Tnh song i gi a huy n tho i ny v huy n thoai k tr c y th t r rng. Con ch truy n ny ng vai tr c a s i ch gai trong truy n tr c (c hai u c l y t nh tn lnh cha), v u c dng i sn, sn c gi-r ng, l c G Li mi hay c N a. Hai ch em c N a ch l m t - l m t b i - v ng l i kinh i n trong h huy n tho i ny -, v chng sau ng i ta khng ni n c em bi n m t n a; cng v y ta c th ni t t c cc c v c a Drit ch l m t (v c th , cng v i chng ch l m t). Cc th v kh k di u m chng ta th y tung honh trong truy n tr c d ng nh b qun (m t trong nh ng mc n i v th c c a cc ti huy n tho i c th x d ch), chng c thay th b ng g u vy c a nng N a, c u Drit thot m i hi m nguy - bao gi y cng l nh ng hi n l c a c tin. Trong m t d b n khc do con trai ng i k huy n tho i tr c k cho ti nghe cc v t k di u c nhi m v gip Drit trong cu c chinh ph c c a chng v gip chng v t qua cc th thch, c thay th b ng cc con v t b sa b y (t chng khng cn i sn v i m t con ch n a); nh ng c dn c a ni r ng ny, m Drit l n l t th t ng con, C y, Nhm, Beo, H , Voi ma-mt, t ra l nh ng ng minh sau khi m t nng tin t trong ng Voi ma-mt i ra nh nng N a i ra t thn tre, bi n chng thnh g tr ng, ch, tru v voi chi n u ch ng tn lnh cha. Cc h bi n ha xu t hi n m t cch hi n nhin; bao gi cng l nh ng quy n nng (nh ng hi u nng) c a c gi-r ng th ng tr trong r ng y d th. Cu i cng ti xin ch ra y m t chi ti t dn t c h c thch ng v s c s o, s gi i thch m t c nh trong huy n tho iny: trong m t b a n Jrrai, khi ng i ta i u ng n c, th c ngha l b a n k t thc, ng i khch no; lc ng i n ch nhn s mang ra m t b u n c v m i khch ngay (m c xc cho nh ng ng i phng Ty c ngh ph i v a n v a u ng, ng i ng Dng khng bao gi lm nh v y); Drit v M R kh n kh n tham qu! - h i qu m! Tuy nhin ng i n -th o m c khng gi ng h t nh c gi-r ng hay ng i n -th. Ng i n -th khoc m t ci l t b ngoi no v bi n i ty thch, th rhch con ng i. Ng i n -th o m c c m t m i quan h khc v i B n nguyn. T t c h u il i d dng t do gi a r ng v lng, v lun lun c u nguy cho con ng i, trong khi c gilng th ng tr v nh mnh. Nhng ng i n -th o m c thi khc h n; nng l - v c

39

nguyn l - m t n th n, i u khi n chng ta t d u h i ph i chng c m t m i quan h u tin gi a ng i n b v th o m c trong n n vn ha ny v ngoi n a. Nng N a trong thn tre cng nh cc Th n yang dlei trong r ng; y cn hn l mi tr ng c a nng, y l m t phng di n trong b n nguyn" c a nng. Trong m t cu chuy n khc, chng sn chim tn l Diung b t c m t cn chim p, v chng em lng yu n; chng lm cho n m t chi c l ng b ng tre, nhng con chim s y m t. R i Diung i nh nhau v i nh ng ng i kh ng l , b t c nh ng ng i v c a h . em nh t trong nh ng ng tre. Chng ta th y nng Th o l y sinh kh c a nh ng ng i dn lng em nh t trong m t ng tre. Trong hai tr ng h p ny, cy tre (l ng r ng hay c an thnh l ng) c cng m t ch c nng, g n v i chim hay v i sinh kh. Ti t s so snh y ghi nh n ch khc bi t: Nng N a khng b nh t trong thn tre, khng ai t nng vo trong y c ; nng l n -tre. Do tnh ch t l ng c c a mnh nng n i li n c gi-r ng v i b gi-r ng, thu tm l i trong mnh c ci th o m c l n ch t ng i. Nhn v t n trong truy n k Sr sau y cng v y: y l cu chuy n v nng Chu i-Tiu [prit pha, Musa paradisiaca var. sapientum, r t c a chu ng]. Nng g t la v Bloh gip nng. Sau khi n v u ng, h ng cng nhau. Lc tr v nh, Bloh v n r t ngho, th y thc la y kho, l i c c tru n a. ng bc c a Bloh hay c; ng b t Bloh ph i r i b ng i con gi khng quen bi t n , h n c ta s gy cho h nh ng i u ch ng lnh. Bloh x nng Chu i-Tiu xu ng n c cho nng ch t u i. Nng Chu i-Tiu bi n m t; nng tr vo trong cy chu i c a nng, ni nng v n s ng tr c khi g p ng i con trai. Bloh tr v nh: ch ng cn g n a h t, la khng tru cng khng! Cha c a Bloh i o c trong r ng cng v i a con trai th l Blan. G p ma b t ng , h tr di m t cy chu i. H nghe m t gi ng ni n b: C n th n v i n tru c a ta y! - D u ng i l ai, xin cho chng ti tr, chng ti i l m! Nng Chu i-Tiu nh vo m t h m t th n c; h nhn th y l i vo, h i vo trong ngi nh-thn cy; h nh n ra y t t c cc c a c i t ng nh mnh, ac b i m t do l i c a ng i con trai l n. Blan xin c gi c i chng. Ng i cha tr v nh m t mnh. Ng i cha tr vo r ng, Bloh bi n thnh ch i theo. Nng Chu i- Tiu n ti p ng, cho ng n, cho c con ch n. ng c cho n n, n l Bloh y! Nng l y c n r u nh vo m t con ch, con ch ln ra ch t. Nng c t n ra thnh t ng mi ng, gi l i b ng b y l n l chu i; nng em un si ln. Bloh l i hi n ra t , tr thnh m t chng trai p hn tr c. Nng l y ng i em, by gi hy l y c ng i anh!. H s ng cng nhau. H ch ng c n lm vi c g c m v n c m i th . i v i ng i Sr, Chu i-Tiu l yang bri, Th n r ng. Nng cng l ng i n -th o m c; cng nh nng N a, nng mang tn cy th o m c m nng m nhi m. Chng Bloh ngho kh l b con v i chng Drit Giarai. Ng i bc gy ra b t h nh cho Bloh, c th t song i v i lnh cha m ta v n th ng g p, nh t l khi ta ch n i u ny: n u ng i bc (bn ngo i) c a Bloh khng cho chng l y ng i con gi l , y l v ng ta nh c i Bloh cho con gi mnh ( y l n khng th nh m trong m t x h i c nh ng u tin trong vi c c i xin); m t khc, trong nh ng b n vn Giarai m ti khng d n ra y, chnh tn lnh cha ngh g con gi c a y cho Drit. Nhng ta c n ch hn c n n nhn v t. C nh anh chng kh n kh b em n u hon ton gi ng v i m t thao tc kinh i n c a M R, c bi t trong vi c ph c sinh nh ng ng i anh hng b ch t - ci ch c nng chng ta cng th y m t c gi-r ng th c thi; v nh v y m i lin k t cc tnh cch n ny trong h huy n tho i cng c nh n m nh. M t huy n tho i khc k t thc b ng nh ng c nh

40

thin ng ny: Chi c thu ng c t n o t... gi v r thng c m c ra trn cnh cy nh nh ng tri chn.... Giu sang m ch ng ph i lao ng c th l m t mong c ph c p; nhng trong huy n tho i Sr v bao nhiu huy n tho i Giarai khc, giu sang n t u? T m t ng i n b, khng ch l ng i ng tr trn th gi i r ng, m cn l c i ngu n c a m i ti s n tr ng c y v vn ha - trong quan tr ng nh t, bi u hi n hon h o nh t c a s giu c - l thc la.

M t ci cy ch t c th l m t ng i n b s ng, y l diu ti c nghe t mi ng nh ng c u con trai k chuy n nng Hbia Togok (togok, cy ch t nhng v n cn ng nguyn; togok cng cn c ngha l g c cy, hay cn c hnua, cy n ng, n m tai ch ). B n vn ng n g n, nh m t b n tm t t (nhng li u b n v ti, chng ta s lm g khi ph i k chuy n T m Cm hay chuy n Con yu ru xanh?); tuy nhin cc c u b ny khng t mnh ngh ra chuy n v ta ph i xem cu chuy n ny l b ng ch ng, qu l v m t tr ng h p c c oan, c a ci truy n th ng ng i n b-cy, o nh th ng g p, n u khng ni l m t t ng c nh. Hm y ba anh em nh n cng i t m. Ng i anh c ch m t khc g ch t gi a dng sng v b o hy nh m vo m nm : Ai nm trng th s l y khc g lm v !. Ch c c u t nm trng; hai ng i anh bu c em ph i lm ng nh giao c. Nng G c (Hbia Togok) i theo c u con trai, chng r t th n khi v n lng. Ha ha, thin h ul y ng i lm v , cn my th lai c i m t ci cy, m t ci G c [ti gi ng ch vi t hoa nh trong b n ghi l i]! V y l c u con trai v G c tr thnh v ch ng. M t hm h di t m; nng trn dng, chng d i dng. Khi l n xu ng, nng chui ra kh i ci l t m nng c tri n i theo dng n c. Em y ny!, nng g i to. Thi ng c gh o ti! V ti l ci g c kia! Chng bi theo ch p l y ci g c, m xuyn th ng n. Nng du chng ch t vo b ; nng lm cho chng s ng l i. Nng mu n tr vo trong ci g c; chng khng cho; nng nm ci g c xu ng sng. H tr v lng. Nng p, r rng nh nh trng. M i ng i u ra nhn h i qua. Th c u b ci g c c a c u r i ? - Khng, ti c b u! H k l i m i chuy n. Ti d ch b n vn ny ta c i ni m v s m r ng c a ti v th y nh ng hnh th c t ng t ng c a ng i Giarai c th phong ph n u. Trong m t phng h ng khc hn i cht, ti mu n ni n, nh l m t h ng s trong h huy n tho i ny, s tng c n gi a ng i n b v tri cy (hay cy c tri), c bi t l tri cam. [...] Chng Thn m t v , chng khc, n c m t chan ha. Chng chn c t v , tr ng nhi u cy cam trn m v . Cy ra nhi u qu , kh p ni ng i ta n mua. M R cng n mua cam cho chu l Drit ang b s t v thm cam. B mang theo con dao i l y cam. B tm mi trn cc cnh cy, ng i ta hi s ch; ch cn st l i m t qu chn to l p sau m l. M R hi l y, b vo chi c gi nh c a mnh, l y l ph ln. Thn h i b c tm c cam khng. Ch ng th y g c ! V nh, b t tri cam pha trai c a ngi nh [t c ch c coi l cao qu, ch khng ph i pha ty l ni th ng x p cc lo i qu v rau]. B n u cm v cng n v i chu. B i, cho con n v i! - Drit, con mu n n th c n i, sao l i cn xin? - No con c ni g u! B chu cng n nhp nhp. Cho ti n v i, Drit! - B mu n n th c n i, sao l i cn xin? - No Drit, b c ni g u. i, n u c

41

m t con ng i y, th hy hi n ra! N u l ma, th hy yn!. Nng Th o t trong tri cam b c ra. M R v Drit r t h nh phc gi nng s ng cng h ... [Drit em tr ng cc h t cam - cc cy cam m c ln - m t con voi ma-mt n n m t - Drit b t con voi ma-mt - voi ma-mt ph nt rung nng c a lnh cha - lnh cha h a g con gi cho ng i no tr c voi ma-mt - ch c Drit thnh cng]. M t c hi i hi rau n u, m t ni xa lng. C th y nh ng qu cam chn tuy t p, t cy r ng xu ng; c nh t l y v n. V nh, c th y thm n cc th nh m t ng i c thai. Con ng v i ai? - Con th l con khng h bi t m t ng i n ng no h t! V y m c c thai th t. M c m ng, cha c nh. C sinh ra m t c u con trai; ng i ta g i tn n l Cam. N khc su t ba l n b y ngy; n n nn b t, a ngn tay ch ra h ng sng. B cha m u i, c gi b con ra i cng v i m t con ch, theo h ng a b ch . C i n ch c nh t cam tr c y. y c m t con sng, ph i qua sng, bn kia sng c m t l i mn. L i mn d n n chi c a Srai-anh-chng-b -b nh-phong. a b khng khc n a. Ng i n ng m si t l y a b, vu y ve n b ng hai bn tay c t c a anh. C gi k l i s vi c, v anh ta ni: C n nh ng qu cam c a ta y! a b l n ln... [Srai nh n th y c ai n c p tr ng g c a anh, mn c a c i duy nh t anh c c, v v i hai bn tay c t h t ngn anh khng th tr ng tr t trn t ai c a mnh d ng i thi u ph gip anh. C u b ch p c k n tr m; l tn cha c a b n kh , n chu c t i b ng m t l ba (h t dy leo lany, Enteda scandens, Lgumineuses), nh c l ba nh tr nn giu c v Srai lnh b nh. C u b dng m t cy g y c m xu ng sng, ch n ng dng sng l i; t t c n c sng ch y h t vo ci l c u ta ch c; b n ng i pha di ch cn nh ng ci ao hi th i. Ng i m c a c u Cam thng h i cha m mnh, c g i con ch eo m t b u n c mt v cho h . B m gi u ng n c y r i i theo con ch khi n tr v ch c; b n ch con gi, mi m i nh n ra c c: by gi c l n, bi tc, n m c ng hong. H ha gi i v i nhau]. T m t qu cam b c ra m t ng i con gi Giarai, m t qu cam lm cho m t c gi Sr c thai- ta nh n ra y ci ch ng i con gi ch a hoang, n cho ta gi thi t v m t m i quan h , n u khng ph i l lo n lun, th t ra cng l c t i i v i x h i c (cng nh b nh phong, khng ph i l m t cn b nh, m l k t qu m t s tr ng ph t c a cc yang). Qu cam bo t sinh s n v t ra ngoi bn o ng Dng; n xu t hi n vng ng i Ami t i i Loan (cng l trong ci th gi i ng Nam ny): Hai anh em tm th y nhi u tri cam; ng i anh l n ginh l y qu p nh t trong l i c m t b gi, anh ph i c i b ta; ng i em ch c m t qu cam xanh, bc ra chng tm th y m t c gi tr p, chng c i c. Vi c n qu m c thai v quan h lo n lun g n li n v i nhau r rng trong truy n Sr sau y: C con gi c a Choduon ch t; cha c chn c; trn m m c ln m t cy xoi th t p. M t i v ch ng gi d ng chn d i m t g c xoi [chnh ci cy y, ng nhin] b c b o ch ng tro ln cy hi xoi cho mnh, b v a c m qu xoi th n tu t lun vo m m- V a v n nh, b c sinh ra a con gi; b g i n l Qu -Xoi- Choduon i qua , xin nh nh hai c ; ng khng nh n ra Qu -Xoi chnh l con gi mnh; ng n cm v i c, nhai tr u cng c, r i ng v i c; ng ta h n lun y - Nhng lng, v Choduon v ch ng v ng nh lu, b i tm - V Choduon n nh hai c gi, b g p TriXoi, th y c th t p, em c v nh mnh, Choduon r t l y lm thch - Nh n ra Qu -Xoi l ai. b in ln, gi t ch t c v nm xc c xu ng bi n - B c gi i qua , th y tc con

42

gi mnh b p b nh trn m t n c; b c u xin n c a xc c vo b ; b lm cho Qu Xoi s ng l i... Chn ngn v nh ng r c r i do c gy ra v nh ng cu c nh nhau ti p sau , Qu Xoi, m bao nhiu ng i theo u i v s c p c a c, quy t d nh tr ln tr i; c bay th ng v trn y - Choduon lm m t ci thang ln g p c - Ln n trn y, ng khng nhn th y v mnh; c rt m t th n c vo m t ng, th l ng nhn thy ng; ng c ngi nh c a ng i bc c Qu -Xoi y ng tranh ch p v i hai a con trai c a ng i bc; ng ginh c ph n th ng - Ng i bc m m t ch ru ha gi i cho Choduon v Qu -Xoi. Qua nhi u tnh hu ng khc nhau, cc tnh cch chnh lai g p nhau; B c gi ton nng (b ch huy bi n, b lm cho ng i ta s ng l i), ng i con gi n t ngoi kia, th m ch t th gi i bn kia, tr v trn Tr i ni gia nh (bn m ) c ang s ng - m t gia nh k l : m t ng i m tnh ch, m t ng i cha-l ch ng, nh ng ng i anh em h coi l c a ng bc trn tr i. C gi-xoi l m t c gi nh tr i; c c th khng bi t g cc chu n m c thng th ng c a con ng i; ci i u m ta g i l lo n lun khng h khi n c b i r i. Theo m t huy n tho i c a ng i Santal n , c em gi c a su chng trai tr thnh mng tre; ng i ta l y m t khc tre d lm ng so; m t ng i con gi t ng so i ra. Ti v n n b n vn ny ch l minh h a - m t l n n a v v n l Nam - ch v ng i n -th o m c v nh n m nh ti n trnh y: chu trnh ng n b/ th o m c/ dn b tri ng c v i h huy n tho i phng Ty, t ng i Hy L p - La M cho n ng i Balto - Slaves, ng i n b k t thc trong m t cy th o m c, khi h khng ha thn thnh th, nhng bao gi cng l khng th o ng c l i c. D nh c a ti khng ph i l lm chuy n so snh, ti cng xin nhn th y ni v vai tr c a cy trong h huy n tho i chu Phi Sahara (tr ng hp c i m t ci cy tr thnh n b) v nh t l v cy baobab k l m t t c cc b ph n u ch d ng - ngay c nh ng kho ng tr ng c a n. Cy baobab, hnh nh c a phong nhiu, mang tnh m , ch a tr v khai tm; trong m t ch ng m c no , y l cy tri th c. Ta cng s tm th y nhng c tnh y trong B gi-r ng g n v i cy a, l loai cy tng ng vi cy baobab chu Phi, tng ng vn ha ch khng ph i v m t th c v t. Ng i n b-th o m c, ph i chng l m t th a t ?

ng Nam , cy la thu c gi ng ci. l M La, ng i nui s ng ton nhn lo i. Ng i n b-th o m c c hi u chnh l cy la. Oriza sativa l lo i cy duy nh t khi lm ng th cc dn t c ng Dng g i l n c ch a (ti ng Sr l bun, ti ng Giarai l mtian, ti ng Vi t l ch a), cch ni ch dng cho ng v t c v, trong c ng i n b; n l lo i cy duy nh t c h n [soan hay bongat], ci h n m ta ph i c n th n khng c xc ph m, ph i c gn gi m t cch knh c n trn ru ng nng v trong kho, cho lng th c c d i do v cc v sau c ma- t m c bao nhiu i u king c trnh lm ph t lng cy la v bao nhiu l i c u kh n gi la l i v i ng i. Khng c n y g o chung v i nh ng th khc (trong cng m t n i, ngay c chung v i mu i cng khng c), khng c tr n chung(trong m t ci bt) v i m t th th c n khc! T n thi r i. La l n b, la l s s ng. Ch n b m i bi t cch chm lo cho n, t trn ru ng r y n trong b p nc n u n ng. Bn c nh ng i n b-b n nguyn, ng i n ng-l i ni ch c c m i vi c kh n c u: H i la c a ng i ven bi n la c a ng i trn s n ni d c ng

43

la trn cao, la c a M t Tr i h t nhi u h ng h sa s chn k khc, xin hy n v i ta cho b a n ch bao gi h t h ng cho gh r u ch ng bao gi vi... L i c u kh n ny l c a ng i Sr, v ch ng ph i ng u nhin u: sr c ngha l ru ng, v ng i Sr l nhng ng i lm ru ng chn chnh, trong khi ng i Giarai, gi ng nh ng i anh hng Drit c a h , thin v sn b n hn... song may thay h cng c nh ng ng i n b m lm ru ng, ngha l lm m i vi c, v c r u c n n a m r i ta s cn ph i ni n. Cc v th n Yang khng c tn ring, ch c ng m i m t tnh t , nh cc v yang dlei (th n r ng hay hoang th n) mang n tnh nhi u hn, nh t l khi do m t ng i n ng ni. Ngo i l l tr ng h p i v i th n c a cy la, yang Hri hay Sri, tuy theo ngn ng (seri trong ti ng M Lai - indonsien), v l i mang gi ng ci - c g i l Crs trong vn ha n - u-; y l loi C c thing ling. Nh ng loi c c c tr ng ny c khi n chng ta tch xa r ng, xa t nhin hoang d? Khng u, n u ta bi t r ng cy la l m t lo i th o m c b n a c a ng Nam , y v n cn m t gi ng la t nhin, Orizana spontanea, v r t c th chnh ng i n thu n ha n - loi th o m c c a s s ng, y th c l cng vi c c a nng. Nhi u ng i n b, khi th y mnh c thai, ni: Ti c m th y mnh l cy. Mong cho a tr tm th y c i r c a mnh ni !
Persiphone m th y nh ng chi c l xanh m c ra t hai bn chn v t vai nng v nng th ang ng tr n tru ng gi a m t m nh ng cy phong b c cng gi ng nh nng l nh ng c gi tr n tru ng v i nh ng chi c l xanh m c ra trn u... J. Cow Powys, M t thin anh hng ca Glastonbury3

CHNG VI

Trong nguyn b n, cu trch d n n y c vi t b ng ti ng Anh.

44

M R v ngu n g c c a s hi u bi t
Chng ta a bi t M R [Ya' pum], by gi l m t b gi r ng khc, Ding-Dung [Ya' ding dung, t kp g i ln lc l c, ong a, con ya' lun l t dung ku v g i nh ng ng i n b c tu i b n i]: M Ding-Dung v th ng chu Drit c a M r t ngho. M t ng i con trai c a Tr i i l t r t x u xu ng tr n - C u ta n nh lnh cha, xin n c u ng - Lnh cha khng cho; khps lng, ch ng ai cho c u u ng n c c - C u i cng, c u n nh M Ding-Dung; M m i c u vo- Chu khng dm, trng chu d d m qu! - Chnh ta cng d d m v chu ta cng ch ng hn g chu!- C u sng cng hai b chu - C u xin chn tru cho lnh cha v cu i cng c i con gi c a lnh cha (Hj.14a) D b n c a cng m t ch (b i khng th bi t ci no l di b n c a ci no), b n vn ti p sau y c l ng ch hn, tuy b n tr c v n c ch: M Ding-Dung s ng v i a chu gi l Hlui', c hai th t kh n cng. ng Tri nhn xu ng; th y thng tm qu, ng b i n m v ch ng mu n n u ng g n a. R i ng quy t inh phi c u con trai c a ng xu ng tr n gip hai ng i n b kia thot khoi c nh kh n cng - C u con Tr i n nh b gi; b ph i tm ch t chi c vy rch bm l i d ti p c u - C u xin c i Hlui'; c n a x u h n a ham mu n, cu i cng c ng thu n - C u s ng v i c, mang n cho c m i s giu sang, cho c m t a con, r i tr v tr i - C bu n, ch ng n u ng g n a, cu i cng ch p nh n ng i b n trai m c u con Tr i trao cho c tr c khi ra i (Hj.14b). M t d b n khc k nh sau: ng Tr i c hai c u con trai.ng nhn th y b gi Dung [dn dung, dn: ng c , b c , l b c trn ng b n a] cng v i a chu c a b l Hlui' d i tr n ngho n n i ng b o c u con c ph i c u h kh i c ng kh n cng; c u ta t ch i, gh t m ci c nh ngho kh n qu i ; Tr i bn b o c u con th i, c u vng l i. C u bi n thnh qu , bay xu ng tr n; tho t tin, c u vo nh lnh cha, lc ny mang d ng ng i khi n con gi lnh cha m c u, c u cng ng lng - H c i nhau, qun b ng m t hai ng i n b ngho kh n - Trn kia, Tr i nhn th y h , ging bo t xu ng tr ng ph t h , tn ph m i th - C u con Tr i hi u ra, bn r i b v con, tr l i nh b gi Dung, b ti p c u, b o: Chu vo nh i, b s ng c m i mnh! - m n; Hlui' ng chung v i b - C u nhn th y, c u b l y Hlui' trn tay v nng nng cng c u - Sng ra: B i, b b o ch ng cn c ai nh b; v y m chu gi b l i ng v i con m qua! - N u chu mu n, hy c i n i! C u lm ra nh c a, r y ru ng, y t cho nng Hlui', ch b ng cch p xung t; hai c con gi th t p t d i t chui ln, ph c v cho h , c u u i h i - Sau nhi u nm, c u quy t nh tr v tr i; th l Hlui' v b gi phi mnh d i n ng cho ch t kh - ng Tr i ra l nh cho c u con trai ph i ch a l i tnh c nh y; cu con trai tr xu ng tr n, nh tn lnh cha v gia nhn c a y, b t chng lm n l cho Hlui': cu ta tm c m t ng i l i v i nng, chm sc cho nng (Hj.13).

45

Ba d b n ny cho php ta thi t l p nh ng tng ng, nh ng hon c nh v nh ng nhn v t, khng ch gi a cc b n vn ny, m c v i nh ng truy n k chng ta nghe. C u con trai Drit v c gi Hlui' [drut, m ci, b b ri; hlui', t chot, b b ri] c th thay th c cho nhau b ng cch i gi ng. V khch nh tr i, con trai c a Tr i hay c gi -r ng thin th n, th ng ci v b ngoi c a mnh th thch lng ng i, sau khi c u gip con ng i r i th th ng khng l i v i h n a; C u (hay c) y ch l i t ng c a m t gi c m, gi c m c a m t x h i (c a dn t c b nh ) Giarai, m Drit hau Hlui' l i di n, gi c m s tan bi n i khi th c d y. Cc hon c nh y cho php ta l p b ng sau: th n linh y Pum Drit gi a l i c th s p x p nh sau: y Pum Drit (xem Hj.47) (xem Hj.85) Chung quanh M R v Drit, l hai nhn v t khng thay i, c c m t h th ng nh ng m i quan h , theo m i h ng c th ( c bi u hi n b ng cc mi tn), b tc theo s sau y: c gi l c trong r ng (chng III) m c u con trai l c trong r ng (Hj.103, sau y) Dung Pum Drit th n linh y Dung Hlui'

i b chu (tco, con trai hay con gi) l trung tm v lin t c. Vy b gi y, d i nhi u tn g i khc nhau l ai v y? Ya' Pum, m R, cng th ng c ng i Mdhur (m t phn nhm Giarai pha ng nam) g i l Dn Dung (hay Ding Dung), ng i Kreng (m t phn nhm Giarai pha ty nam) g i l Dn Sun, ng i g i ladn Sun I Rit, i khi l Dn Drit, hay Ya' Dung Dai. Ya' l b", tng ng v i dn (hay adn), c " (c nam v n ); vn l m t tnh cch trong huy n tho i. Trong dy h bi n ha y, c n c bi t ch n tn Dung Dai. Dung dai c th c ngha l ung a"; N ko v n v i tai tsau (v di) v trong k c Gia Rai khng th khng g i ln . Dung dai to tsau h p thnh m t cum t mang ngha, th ng nghe th y trong cc l i kh n yang dlong, nh ng v th n trn cao, hay yang ayuh, cc th n sinh kh: o oi du L y ng Du

46

o i dai iau ami' dung iau ami' dai tai tosau... ba rei pojeh akuai jjuai ronga

l y ng Dai c u m Dung c u m Dai v di... em n h t k lm n h t m...

Ch thch ngn ng h c. Du v Dai (hay Dei) lm thnh m t ti ng i ch tn ng i ch Adei, Ong Tr i, m chng ta bi t, v th n t i cao v duy nh t... duy nh t nhng c p i v i m t b v (th n" c a ng i Gia-Rai ch c th l gi ng c, l m t c p th n linh) c g i l ami' Dung Dai, hay ya' Dung Dai, ho c n a Dung ba Dai (ami', m , y l tng ng c a ya' hay bba i ng i Giarai-Trung pha nam). Du/Dai song song v i Dung/ Dai, Tr i v v ng ta- trong huy n tho i, b th ng b o tr cc ng i anh hng s thi.

N u ta cn bi t r ng Ya' Pum v Drit cng c c u kh n chung trong nhi u l i kh n nghi l v, cng trong ng c nh , cc yh n r ng c g i l yang Pum dlei (ng i ghi chp truy n ny vi t hoa t Pum, h n l anh ta ngh n tn th t c a m R), th r rng l t duy Giarai lin k t, n u khng ph i l ng nh t, me R, b gi r ng c a chng ta, v i ng i v c a Tr i, Adei, v v i cc th n khc. So snh cc ch c nng trong cc truy n k khc nhau, chng ta c th nh n th y: - ch c nng h i sinh nhn v t ch t (b ng cch n u ln hay nh ng cch khc): M R c t song song v i nh ng yu ci nhlj nh ng (xem Hj.16) hay v i cc co gi r ng, nh Tlaktlo, hay v i chnh ng tr i (Adei, Hj.49); - ch c nng n ti p n nhn v t 9 hay nam nhn v t): M R ng vai tr gi ng nh B Sn trong Hj.110, b ny l" m t ci cy. Tr c khi k cu chuy n v m t b-cy, ti xin lu r ng t t c cc b Pum, Dung hay Dai (v n ch l m t) khng mang tn n b (trong ti ng Giarai tn n b lun lun b t d u b ng ch H) m ch l nh ng danh t chung", i khi g n v i th o m c, ch c thm t m " hay b" vo tr c thi; ti s cn ph i tr l i v i tnh cch t ch t gi i tnh c a b gi ny, khng bao gi tch r i kh i Drit. M t ng i n b i hi m m cy trong r ng n u n. D i d t nng kh n ng i n ng no gip nng hi c nh ng m m cy tren cao th nng s l y lm ch ng - Nng d n ng i n ng y v nh, ng i n ng ny c th mang l t tru - Anh ta m i nng v thm nh anh ta; d c ng h nhn th y d u chn h , nng s ; anh ta ni: ng s g c , y l d u chn c a bc anh y!"- n tr c m t t ng l n, anh b o nng: Em hy ng ch y, anh ph i i bo cho b m anh c em n!" Trn m t cnh tre cao, c con ch n hng g i nng: ng c ng y! Ch ng nng i g i b m n th t nng y; h l h m!"- Ch n hng gip nng leo ln cy; trn y c m t ngi nh; nng c n ti p, m i n - Ch n hng d n m t a xi to v i c - B n h n; Ch n hng nm cm c t m thu c c xu ng cho chng; chng ch t h t - R i Ch n hng a nng v nh nng... cu i cng Ch n hng bi n m t (Hs. 80).

47

Ti tm t t huy n tho i Sr trn t vo khng kh c a cu chuy n Tokbok Giarai k l v m t l n n a lu n s g n gi v vn ha, s tng ng trng m t ng gi a nh ng ng i Nam v a o. C hai ch em. C ch i ch t c i un, cng v i cc b n - Chi c ru c a c ch m c vo m t thn g c ng, cc b n c ra v : y l r ng c d th, ng c m ch y!"C ch c u kh n: C c gi no gip ta, ta s k t lm b n, chng trai no gip ta, ta s l y lm ch ng!"- M t ng i n ng xu t hi n, anh ta g c chi c ru ra: C ch gi l i giao c, a anh ta v nh - R i anh ta r nng i thm h hng anh; h i vo r ng su - D c ng nng nhn th y nh ng d u chn voi to t ng, nng s ; anh ta ni: y l d u ci r c a t tin ta"- H d ng l i tr c m t cy to nghing - Ch anh y, anh i goi h hng ra n em!"- Nng ch ; t trn cy a, nng nghe c ti ng ht: Phch, phch c, phch, phch ca"; nng r a cy a. Cy a c nh bo nng: C b i, ch ng c l m t con voi y, n ang i tm h hng x xc c! - B i, b gi u con i! - Ta khng thm, i m n p m t mnh trong lm tre y!"- B n voi ko n, tm th y c ch trong m t lm tre, chng cng nhau n th t c. Anh ch ng" voi cn mu n d c c em n a; anh ta n nh nng, r nng i g p ch , ch ang c vi c c n nng - Ch ng h nghi ng , c em i theo anh r "- Trong r ng, nng trng th y nh ng d u chn voi, anh ta tr n an nng_ n tr c cy a, anh ta b o nng ch , anh i tm h hng- C em nghe cy a ht: Phich, pkch c..."- i ti ng chim ht hay qu, n l b n c a ta, khi ta m t mnh trong r ng hoang! Chim i, ht n a i!"- Lc Cy a m i ln ti ng: Ta thng h i thn con b nh ; anh r con ch l m t con voi y, n s ko c b y n n th t con, nh n th t ch con!" B i, gi u con v i!" Cy a bung chm r c a n xu ng, C em bm theo m leo ln, nng c gi u trong cy aB n voi n; chng i u ng. Cy a cho chng u ng thu c c- B n voi ch t h t - C em nh b m ; cy a g i chim a nng v ; tho t tin l Qu v C b ch, chng thoi thc; r i n So v G ki n, nh n a C em v n t n nh; cc s gi trung thnh ny tr v bn Cy a, c Cy a cho G ki n n su, cn so thi n qu sung (Hj.30) C r t nhi u i u ni v thin huy n tho i th t phong ph ny. Ti b qua s i l p kinh i n ch c /em gi, m em gi th bao gi cng hn ch , khng ph i l c trng ring c a Giarai v ta c th tm th y trong nhi u n n vn ha khc (B t u b ng vn ha Kinh Thnh); C th y l m t trong i m vn ha ph qut n cho php chng ta c th hi u nhau qua hng ch c nghn cy s cch bi t. C l hay hn l khai thc pha cc con chim. Ngoi vi c ti ng ni c a ng i n b-cy nghe nh ti n chim ht (v , trn th c t b cng l cha t trn khng), v ch c nng c a loi c cnh c n ghi nh n: i l p v i c p tanh hi qua/ c b ch l c p m ki n/so, cng l loi n v t s ng, cng nh C ch (b k t n t ) i l p v i C em (s c s ng). Nhng chng ta c th i xa hn trong vi c nghin c u cc ch c nng mi gi i. Anh ch ng-voi mu n ng vai tr mi gi i gi a C Ch v C em, cng gi ng nh anh ta l mi gi i gi a th gi i r ng v i th gi i ng i; nhng y ch l m t o t ng. Gi a loi th trn khng v loi th d i m t t, gi a ngi, th v t v th o m c, ng i mi gi i tr n ven duy nh t l Ya' Tok Bok, b tin cy a, qua l i ni v qua tnh c m c a b mang tnh ng i nh m t ng i m , l cy nh tn g i c a b v ht nh m t con chimngoi ra b mu n lm g v i b n th l n th lm. Thng hi u m i s , b c nh bo cho cc c gi; m i c ph i ch u l y trch nhi m ph n mnh. B s h u s hi u bi t v b cn hn l ng i khai tm n a, b c m nghi m v ng i ta mu n lm g l ty; c m r su m t ch , b khng di chuy n, m i th chuy n ng quanh b. Vi c b l y a cng c ngha hn:

48

cy a m t m t l bi u t ng c a ph n nhiu, m t khc lai l bi u t ng c a s lin t c, tr ng t n; nh ng cy sung kh ng l trong r ng c coi l b t t , l hnh nh c a cc th h k t c khng d t c a m t ging m u h chung. Cn r rng hn cy boabab c a nh ng tr ng c chu Phi, cy a hi n l cn tnh c a n: m t cy-r . M t con chim (t t c cc loi n c u hm qu sung) nh m t ci h t trn m t nhnh cy khc; t m t cy con n y ra theo l i bi u sinh, t a cc r trn khng c a n ra si t ch t l y cnh cy (t m c tn cy sung bp c ", cc r cy c m xu ng t, phnh to ln; cy a t a l c, gi a tr i v t, m t ta lu i r . Ph i i m t nm m i gip vng thn cy, m t thng m i leo ra ht m t cnh; m i chi c l di b ng m t t m chim bay. Trong b n k c a ng i (t c ng i pha nam ng i Giarai) v huy n ntho i a o Dman, ng i anh hng chi n binh mu n n cy a. Ng i nh can ngn: ci cy ny, ch ng th y thn, cng ch ng th y nh n, h n l cy th n; y l cy khai sinh v b o tr gia nh Hni, c ny c h a hn cho Damsan. Hni van ni Damsan tn tr ng cy. Damsan ch t cy; cy s p . Hni ch y tr n; c ch y h ng no, cy cng ng theo. Hni ch y v n nh, vy o tu t h t, ng xu ng ch t, cng lc cy v a (theo Sabatier, tr. 256-261- ti ch a l i b n d ch: phun thn" v 'duk ng n" c Sabatier d ch l m m" v nhnh", chnh Sabatier cng th nh n l ng khng xc nh c lo i cy ny v khng bi t hnh dng n ra sao). Trong t t c cc t c ng i ng Dng cy a l n u c tn knh; nh t l cc t c ng i Nam o coi cy-r l cy n tiu bi u, ng i n ng b t r t ng i n b. Gi a b Tok Bok v b gi Pum c th d dng nh n ra m i day lin h . Tok Bok (tn ring g i cy) cng c th c l tak bok, tak c ngha l nh a" v th ng dng thay lak sn"; b Sn trong Hj110 r t c th l m t ng i n b- a, v ta bi t b l ci bng c a m R. Hn n a, ci nhn dn gian Giarai trong trng r m c m R v cy a c a m . Ch c m t b gi-r ng thi, l m c a ng i Giarai. Nguyn l thing ling v s sinh s n u cng mang tnh n , i u y ch ng c g ng ng c nhin; nhng Cy-S S ng c ph i l n b khng? V ti nay, theo cc huy n tho i Xi-b-ri, th n cy phong l mm t ng i n b m t tu i no , i khi hi n ra v i nh ng k sng bi b, bn thn nh ra kh i chm r hay t thn cy; dng trang tr ng, tc di bung xo, ng c tr n, v cng (xem Wasson, tr. 214). Cy S S ng cng l Cy Hi u bi t, d hai truy n k trong sch Sng Th c nhn i ln; v nng Eva tr n tru ng th t g i . Khng c n gi thi t m t tnh cch l ng tnh kh i nguyn, trong khi theo di l ch s cc truy n th ng c a nhn lo i, d ng nh nguyn l c a s sinh s n, g n li n v i m t trng, c quan ni m nh l ch pha n m thi (v s sinh s n c ch ng th c loi th o m c), gi ng c ch ng c ngha g l m, th ng, hay ph thu c thi (Xem Sauer, tr. 88). Trn c s v theo cng m t ng h ng y, ph i chng ng i n b l ngu n g c c a s thu n ha cc loi th o m c, ng v t... v con ng i ? ng nhin, y khng ph i l chuy n L ch s (ti n ha hay khng ti n ha), m l ci cc dn t c t ng t ng v cc hi n t ng y. m c ny, th nh ng Pum v Tok Bok, v tnh nh c cy, c coi nh l nguyn l c a s sinh s n, c a S S ng v c a Hi u Bi t.

i v i ng i Giarai cho n ngy nay v v y, th thai l vi c c a ng i m , ng i b ch ch ng vai tr kh i ng m t qu trnh. Ging mu l c a ng i m ; nh ng ng i cng ging mu", sa drah m t mu", l nh ng ng i cng m t m sinh ra. M t ng i

49

Giarai l ng i Giarai v anh ta mang tn (th a k t m ) c a m t trong b y th t c m u h . B n tn l tn cc loi th o m c: Ramie (Rmah), Annona (Siu), Lignania (Nay), Anogeissus (Rcm); cc tn cn l i c ngha l: t hu canh (Kp), R ng (Ksor), Con ng (Rahlan). Cd m t ci tn nh v y, t c l c nh v trong x h i, c cng nh n v nh n bi t r g c r c a mnh. Ph i chng ng ch l trong ti ng Hy l p t , ci tn, t duy, v , s hi u bi t, u b t ngu n t g c r , t o m c , s hi u bi t, m ta d mu n g n v i , sinh ra? Sinh ra l cng-sinh ra, b i v ng i ta sinh ra-v i, v i m t ci tn n lm cho ta c nh n bi t, trong m t dng di ta c v tr c a mnh. Cho d u c bi t c ng i cha hay khng, ng i m lun nh n ra cc con c a mnh (b bi t chnh b sinh ra chng) v cho chng ci tn c a mnh. Trong ti ng Giarai thau anan, bi t tn", c ngha l nh n bi t ra m t ng i no "; y l m t ng i quen", t c l g n nh m t ng i b n. N u ng i Giarai tn ring c t mu n hn, th tn h g n li n v i con ng i t khi m i sinh ra, ci tn g n li n v i cu n r n; cu ng r n c c t nh nhng b ng m t o n n a mi s c, a b khng b cst la kh i m m t cch th b o: qu v y, v a sinh ra, a b c y tr n tru ng st vo m n cng tr n tru ng; b s mang n nh v y, da g n vo da, cho n khi n bi t i m t mnh;p st vo lng m c m truy n cho hi m, n ch r i lng m chuy n ra pha tr c ng b b u v cng c a m . Khng c s c t t thng t n. G c r c a a b Giarai qu ng l m n- hay ch n, qua y thc. Trong h u h t cc x h i, pha t, pha g c r , cc s v t u o ng c, i u c th l quan tr ng hn c , - l s o ng c c a Tr t t , do gi ng c ngh ra. Khi ta nh m t ci ni ch n d ng nui v khai tm , ta s l k i my v gi", v i ma ty, l th o ng c c a tnh yu - v i u cng x y ra v i ng i Giarai; thch nghi t t hn v i cu c s ng t khi l t lng m , m t s ng i Giarai v n c v n , n m c in lo n. Ng i n b cho ng i n ng c i r b ng cch d y cho anh ta bi t i, bi t ni, bi t ss ng cho ph i l , bi t ni nng ng n; trong vi c ny b tr thnh b o th cho Tr t t c a n ng. S khai tm kh i nguyn ny c sc tch trong l th i tai" (bbht tngia) vi ngay sau khi a b ra i; ng i lm l chnh l b (p bbai). L m t b ng tu i, b cng n m c li thi, cng ng m n v cng c vi c nh M R - c nh b l s n i di c a nhn v t kia v y -; hn n a, b th o c cy. Trong l th i tai, hay m tai, m b hnh x nh l ng i ai di n c a gia nh bn m , b c m m t cu n ch bng (l y ra t ci xa quay ch ), phun g ng m b nhai nt vo , r i th i b y l n vo ci l c a cu n ch t st vo tai a b. R i b c l i kh n: hluh amang adung rhung amng tngia bbht rsung rya tngia gah io hning ko brua' tngia gah hnua' hning k hmua thng l mi tinh l tai phun g ng tai tri nh l y cng vi c tai ph i nh l y ru ng r y!

R i b k ra, cho b trai, nh ng dng n s ph i s d ng, cn cho b gi th b k cc b ph n c a khung c i d t. Nh v y l a b Giarai, trai hay gi, c i u ki n ha, c t ln ng ray; t nay n ch s ph i lm nh ng g mun thu nay con trai hay con gi v n lm. Nhng, ng c v i t t cae nh ng l i c u kh n tn ng ng khc, v i cc yang, dop ng i n ng ni

50

(v th ng l n b nh c), y l ng i n b ni; ni v i a b, con trai hay con gi, nh v cho n b ng cch nh n h n vai tr x h i c a n, nh m duy tr s n i ti p v s n sinh, th l cng vi c c a n b. Ng i n b lm cho s hi u bi t c m r vo truy n th ng.

CHNG VII

Th y thu c hay ph th y, t r u c n n c d c
Tho t tin l m t gi c m. Ti m th y b m qu c c a ti; b a cho ti m t con dao n a v ci y qu b u. T ngy ti bi t , v bi t c xoa bp, ch a cc b nh khc nhau...(Ti li u 12.56). M t b gi k v thin h ng v vi c b vo ngh b nh v y. B tn l B-C 4 (ya' gru', tn m t lo i cy thu c h c roi ng a, y l tn a chu b; th ng ng i ta g i tn m t ng i no theo tn con hay chu nh v y. Cn tn nh ng b gi c g i ln trong cc l i c u kh n v cc nhn v t huy n tho i th khng g i nh v y, nh trong tn ya' pum, pum l tn ring c a b gi, R; tuy nhin ng i ta cng c th g i b theo ki u trn l ya' Drit, b-c a- Drit). Chi c dao n a b nh c n chnh l mi ng n a mi s c dng c t cu n r n; ci y b u dng h ng l y ci nhau, sau em chn. B-C , m ng i ta khen l c kh nng pht hi n thai ch m i m t thng tu i, th m ch cn phn bi t c trai gi, ch ng ai gi i b ng b trong thu t ch a b nh au u b ng cch gi t t ng nhm tc, c nh l mu n r t c da u ra m i l n l i pht ra m t ti ng tch nh . Cng nh ph n l n cc b Giarai, b cn bi t xoa bp v n n xng, v i m t s hi u bi t r t hi u l c v gi i ph u h c. L nh ng ng i n b snh si, cc b c g i n truy n s hi u bi t truy n th ng cho a tr s sinh; hi u bi t rnh r t v c th con ng i, cc b c th ni v vn ha, thng m l tai", v n c coi l tr khn l k c c a con ng i. Nhi u ng i trong s cc b hi u bi t v d c th o, nhng l i t khi dng n- y l ngh ring c a cc b th y thu c, s l ng t hn cc b . lm lnh ch r n c a a b, cc b dng m t trong hai cch: b t m t con nh n, bp s ng cho nt ra, p n c vo v t thng; hay bi tro tn thu c vo y. Khng ph i l chuyn nghi p", v khng ph i c m ng bo th m i thnh chun nghi p, m i ng i n b Giarai u c th gip m t ng i s n ph , cng nh h c th , t nhi u kho tay v thnh cng, d t v i c hoa vn tinh t hay lm r u c n.V vi c ch c n b bi t; n ng khng bao gi m tay n. R u c n (topai) c lm b ng nh ng vin g o hay ng n u chn, tr n v i nh ng la i th o m c c bi t, t t c nho v i cm v phi cho kh m t th i gian trn nong; nh ng vin cm hay ng s ln men trong y gh b t kn, c tn g i l topoi, c th nguyn l cng m t t v i topai. Cc loi th o m c dng kch thch" vi c ch bi n (ta s th y s kch
Trong nguyn vn: grand-mre-de-verveine. Verveine l C
4

C roi ng a. Chng ti d ch t t l

B -

51

thch l theo h ng no, ngoi vi c ln men) c gi (s') b ng c i, bm nh (poh), xt (oa'), nho (man) v i b t g o hay ng kia. Cc lo i th o m c thm vo (Jorao topoi c d c/ men r u", jorao l ch chung cc loi d c th o, cc s pha ch th n b", thu c c) c chon trong cc lo i sau y: Helicteres, Canthium, Leea, Plumbago, Aporosa, Pericampilus, Strychnos, Sida, Lygodium, Muronia, Cyperus, c ng v i m t Sterculiace, m t Zingibrace, m t Dioscorace v ba tn khc khng xc nh c. T t c cc d c th o ny u m c hoang trong r ng tha... i v i nh ng ai bi t tm ra chng. Ti h c c cch tm ra v nh n d ng c chng nh s tinh thng v tin c y c a m t b gi c m t cht l th y thu c, m t cht ph th y, v ch c ch n l b gi i. Ti mang chng v lng (nh t l cc lo i cy c c ) v tr ng trong v n cy thu c c a ti; ng i ta b o ti r ng lc chng m t h t tc d ng; ph i l y trong r ng th chng m i c hi u l c. Nhng, ch ng c nh u c ai, ti ch mu n xem chng n y n c th nh n di n ra chng. M t s ch t o ra ng, c n thi t cho s ln men; nh ng th khc,c th s d ng lm c d c, c nh ng tc d ng khc nhau: lm m m n, gy kch thch, nhu n trng, l i ti u, gy t, khng k m t lo i thu c c: lo i dioscorine. Cc hi u qu ci th nhn ra r t nhanh ni ng i u ng. R u c n, t n, c n ng c n y u, khng say; nhng khi n ch a nh ng th c d c lia, tr n l n vo nhau cng bng n ", th ng i chai ch nh t cng khng ng v ng n i, khng cn t ki m sot c, tr c khi ri vo tr ng thi ngy n hay m m n, nhn nh ng ng i b nng Th o l y m t sinh kh"(Hj.110). Cc b snh ci mn ch bi n ny m t ci ph php y nh sau: topoi, tr n v i jorao, c cho ng yn ba m trong m t chi c nong; r i c mang nh nhng n g n c a nh. B lm men khe kh nh th c n d y: ru' togu togu' be' ih pit tah swaih yoh d y i, no men no, d y i ta ng say r i gi d y thi no!

Men c d ng ln (ru') chong d y (togu') nh sau m t gi c ng say. Ng i n b ti p t c nh th c n (rau) b ng m t l i kh n: co' topai n potah phun ch h phun topai rokoi toh toai bonai yeih eng ny men hy khi n cho nn t i gh cho a t i ch n ng c i kh n b t t vy!

Men c bo nh ng hi u qu n ph i gy ra. Ng i n b v n ti p t c l i kh n: o yang pap ko kau o yang broi ko kau kiang ko sang arang kiang ko ih bonai arang l y th n, xin thng ti l y th n, xin ban cho ti c l c vo nh ng i ta n n m v i v ng i ta!

52

qu

T c l m t i c b n nguyn v v ch ng ch ng cn nh n c ra nhau; v i khi di n ra nh v y th t, kh vy tu t b h t, cc thn hnh sp vo nhau.

co' topai n ny h i men say momih phi momih ng t ng cay n ng hang coddang amang n c l tai tongia wor toco hia qun c chu khc wor tona asoi qun c n u cm cho ch ng! ko ung sang N c l tai" (thng hi u v tr nh ) i l p v i m l tai" trong l th i tai; lc ng i n ng ph i qun nhng men ph i nh , ng i n b d y cho men nh nh ng hi u qu n ph i gy ra. Kh n vi xong, ng i n b i vng quanh chi c nong, hay quay trn chi c nong, cho r u khi n ng i ta n chng m t" (hwing). Cc b v a tr n men v a ni: R u lm say, th ng i ta s khen chn ti, r u nh t th ng i ta s ch i chng ti" Trong m t l i ha gi i, ch a l i cho nh ng l i khi m nh c a m t ng i ang say, ta nghe: tongia wor rokuah poddam hiam popoh tai qun v ri ng ng m v v cy phang

- ri ng v v cy l nh ng th th o m c c d c tr n vo men. Cng chnh ng i n b truy n vo b nh c a a b s sinh nh ng g n khng c qun , nay l i xi ng i n ng lm i u ng c l i: qun i" (wor), o l n ci nh " (hodor), v l i dng m t th th o m c g n v i g ng c dng trong l m tai" (hai lo i, c tc d ng ng c nhau). Gi i thch i u nh th no? Tr c h t, ng i n b u ng r u t say hn n ng nhi u, c th do h thn tnh- ng mu v i th o m c hn; b lun lun l k c v hi u bi t, y c truy n sang cho men. Sau n a th o gian u ng r u l m t th i gian ngo i l ; trong m t x h i m l tr ch y u l ghi nh , th s th gi n su xa nh t l lng qun. Jorao topoi l thu c qun, trong m t kho ng ng n, m i trch nhi m c trt b h t; n hm sau m i s u c xa h t. Lu t chi i h i ng i ta ph i cng say chung; nh v y khng cn ng i lm ch ng t nh to n a. Ai cng ng la, hi h c v khoan dung. V cc b c khen v lm m t cng vi c t t p n th . ng gi b -c u-Tr k cu chuy n say t ng t ng nh sau: Anh chng y i u ng nh b n v , say mm, m t mnh, trong m. S g ch ? G p m t con voi hay m t con t gic, ta s nh tu t!". Anh ht t ng cu ln; khi say ng i ta ch ng cn s g c . M t con voi r ng hi n ra: Ngi ni g y? Ngi mu n nh ta ? Th nh! - i khng, tha ng, ti u dm; ti ch say r u thi m - Say gi? R u c n ! - , ta mu n n m th xem! - Xin m i ng n nh ti ngy r m, ti s i ng." V nh, anh ta b o v lm th t nhi u gh r u, lo i gh l n nh , ch t c nh. R m, voi n. N n y, s p s n r u ra i!" Anh ta ht r u ra cc ch u to t ng. R u ti tha v i ng y, xin m i!" Voi ht r u, s ch h t cc ch u. Say mm, n r ng ln: M t trm ng i , m t nghn ng i n y, ta cng l y ng m ch t h t!". V n hc t t cae cy c i chung quanh. Sng hm sau, m i vi c qua i. Ng i n ng b o voi: Hm

53

qua ng ni nh ng g vy?- A, nhc con, ng i c l. Ta s khng n th t ngi u, c con chu dng di ngi n a. Ta ch ng thm n nh ng l i ni c a m t ng i Giarai say; v by gi ta bi t r i, ta u ng r u c a ngi r i m!" (Ti li u 1a. 67). V by gi m t cu chuy n c th t: Tuet lng Blany l m t tay b m r u. Anh ta ng ng u ng m t th i gian lu. M t t i n , anh ta l i u ng; t c kh c anh ta c x khc h n, tr c nay cha bao gi nh v y. Tm th n anh ta b t nh; anh ta th y trong ng i nh c m t s c m nh gi c anh mu n ch y tr n (nyu podduai, n khi n ng i ta ch y tr n), tr n vo r ng. c ng l i s c m nh , ci h n" v danh kia, anh ta t tri mnh vo nh, nh Ulysse t tri mnh vo c t bu m. T ng lc anh ta b m t tr v anh ta bi t i u . Qun i, trong th i gian m t b a r u, l chuy n th ng Giarai; v t ra ngoi th i gian l in lo n. Thu c m ny th t nguy hi m, khi th qun bnh mong manh, hay l cng c li u... T ng i n b ph th y, ch ra r u c n, n c tin c php m ch anh ta trong r ng, ng i n ng y u bng va kh lng ng v ng c; ph i l th y php hay l ng i i sn th m i mong g p v n may. Ai l ng i u tin, m ph th y" u tin v ng i n b u tin m ta ph i bi t? Trong n n vn minh Do thi-Kit - v nh ng ni khc n a - y ch c th l Eva, t c l ng i n B, ng i hi l m u tin, b i v nng mu n c hi u bi t, v, do v y, l ng i n khai tm u tin. L ng i n chn c u hay l hong h u (xem Hong h u m t i trong Cy so th n, b s sng bi L tr phi nam, tam i m v ght n b nt) nng gn gi nh ng s v t c che gi u, m t tri c a tr t t nam gi i, pha r v c , d i t; nng l ng i n m gi m t hi u bi t" khc - nhng khng ph i ng i Giarai, ni ch c m t s hi u bi t, s hi u bi t n t nh ng ng i n b, nh ng ng i n b hi u bi t c cy. Ti nhi u l n i kh o sat th o m c cng v i nh ng ng i n ng Giarai; thng th ng h c th ni cho ti bi t tn cc loi tm c, nhng, th ng ch nh ng ng i n b m i ch c cho ti cng d ng c a chng- t nh ng th lm th c n,lm thu c, n thu c m, thu c c hay ba ng i - trong khi (nh t l nh ng ng i i sn) snh hn trong vi c s d ng cc s n ph m c ngufn g c ng v t, ch a b nh hay lm thu c c. V th m nh cc b hay thch nh ng k kh kh m ti c bi t m t lo i Curcuma ch a mun nh t, m t lo i Cassia ch a lc, m t lo i Leea ruba (g i l mu mi") ch a ch y mu mi, m t lo i Amaryllis gip ng i ta d , trong m t d ng c no lai gy s y thai; m t lo i Artocarrpus t y giun a, m t lo i hu ty dng lm thu c an th n cho tr con v nh ng ng i l n hay cu g t. Trong cc loi kch d c, m t lo i c gip cc c u trai tr thnh cng trong tnh tr ng, m t s lo i khc c th khi n ng i ta n m c khng khng sao c ng l i c mnh - chng ph i c m t bn tay n b pha ch b ng cch tr n th cy v i thu c l; con trai con gi v tnh ht ph i th thu c th khng th r i b nhau c n a, d l anh em ru t, chuy n khng ch x y ra trong huy n tho i y ba yu cng l do n b ch ra. M t gi ng Curcuma tr c ba th; m t lo i c khi n ta c th tng hnh, c l i cho ng i i sn v k n tr m. ng nhin, t t c cc th thu c nhu m bng v i d t u do n b hai l m v ch bi n: cy Indigo ch t t c cc s c thai xanh, Morinda pha mu , Curcuma pha mu vng; nh a cy h d u dng hm mu. V chuy n thu c c, ng i Giarai r t kn ti ng c trong vi c ch bi n l n s d ng; c l i x x m, khng ch trong cc t c ng i lng gi ng v xa l th ch, m c trong ng i

54

Giarai v n khoe r ng h bi t u c. Ti cha g p m t tr ng h p no; ng i ta c k cho ti m t t loi th o m c, c bi t l loi c mi d i ch a ch t dioscorine, do cc b s dung lm ch t ng i, ti ch c bi t qua huy n tho i. Hy thm vo l i ch bi n m t lo i tro t t m tmng kh, tr n v i ru h ; trong tr ng h p ny, n b ch ng c lin quan g, chnh cc ng b lo i tro vo th c n - hay cc ng khoe l mnh gi i lm chuy n ; k th c ci th h ch l m t h p ch t hong nn ng lm thu c c i sn. Ph i chng, y n a, n ng l i ph i t co n b l ph th y v k u c? Nhng cc b r t bi t cch p tr . B -th ng-Sim n nh m t b gi, b m i ng ta u ng r u; khi b a c n r u cho ng, ng t ch i: Ti khng u ng r u c a b u, c thu c c trong y" (jorao; trong ng c nh y v theo ci gi ng ni , th ch ng ph i l chuy n thu c m thng th ng). M t lc sau, ng ta m i b ht thu c. Ti ch ng chi u, c thu c c trong y!" Th i ti m i n vng Giarai, m t trong nh ng bi h c u tin ti nh n c l l i c nh bo: Khi vo m t gia nh anh khng quen v ng i ta m i cm anh [bao gi cng do n b n u], th ch n chnh gi a ch u thi, ng bao gi n ph n ngoi ra, y c th c thu c c!" Ti ch ng bao gi lm theo, nhng ti gp ph n ph bi n ci truy n thuy t y, n b o v ng i Giarai ch ng qu nhi u cc v khch qu y r y. M t ng i i sn gi k v ngu n g c c a jorao kroa thu c c-ra" (Oxalidaces?): M t ng i b t c m t con ra trong r ng. Anh ta tm m t s i dy leo c t v ko con v t i. Anh th y m t s i dy leo d chn, b t l y, c t con ra. Lc anh th y di b lc nhc v ng i th y mi thi r a; con ra ang s ng b ng r a ra. Anh ng c nhin, v t con ra i, nhng gi l y ci dy. V nh, anh em s i dy k l y bu c con g; l i di b v th i r a. Anh t ci dy, thu l y tro. Khi mu n tr kh m t ng i no, anh tr n tro y vo cm, r u c n, hay thu c l. H anh chng khng c a kia n, u ng hay ht ph i, th t c kh c th i r a ra ngay (Ti li u 1b.67). Hoang ng hay khng, th trong cu chuy n ng i nh thu c c ny cng khng h c ng i n b. L ng i i sn hay ng i chi n binh, ng i n ng gy ra ci ch t. L ng i hay ng i ch a b nh, ng i n b chm nom; b l s s ng. Chng ta nh m - th ng-Oi', m t ng i n b ch a b nh lng Biah; nh b ch t c ng ng i , ph n ln l n b, n nh xoa bp. B k nhf u b c c kh nng xoa bp : (gi ng tm s ) Tho t u, l m t gi c m, vng, m t gi c m... (r t th m th) Ti th y - th n ni M'- b c m m t con dao n a v m t tri b u, a cho ti - r i b cho ti xem cc d c li u, cc koi th o m c - ti nh n ra c c - Khi th c d y, ti cng ta th n: tru c v b y ch r u c n. (gi ng tr chuy n) Sau chuy n , khi c ng i au m, ti c xoa bp cho h ; c ng i s p , ti gip h . T ng i ta n nh ti, t kh p ni, t Cheo Reo cho n sng S ... (ti ng ni trong c to ) - C t n Pleiku kia! B ch a cho m i ng i, ngay c ng i Kinh cng nh b. Cng gi ng nh ba-c-C Cheo Reo, c th ni ng i Kinh nui s ng b... [qu l ph n Kinh cng tin cc b Giarai, nh cc b chm nom, v th m ch cn nh ch a b nh b ng ba ng i]. (b lang ti p t c) Cc lo i th o m c ti dng... [b k tn ba lo i c , dng cho n b c thai]. Cc lo i thn g ti nh n ra chng b nbg cch xem l, hnh tri xoan hay trn, c lng hay nh n. Ti bi t cch gip d hay ph thai, b ng cc lo i thn r , c hay ci; v ti xoa bp b ng, ph thai, ti xoa theo cch cu n, vo, ln da b ng; cho a b chng ra, ti xoa u, cho da cng ra [hai ngn ci st vo nhau v gin ra]. Ti cho u ng m t li u cc lo i c (Ti li u 7.67).

55

y l Htlat, m t ng i -ch a b nh tr : Lc ti cn b, ti n m m th y m t con r n to t ng> M t v th n mu n ti chui vo trong con r n: h n" ti s qu [bongat, ph n h n" c a ci ti, n thot ra kh i c th , di lang thang trong khi con ng i ng , do m ta n m m]. Ti chui vo, lu n qua con r n t u n ui; n d ng ng c ln, ti l i lu n qua n theo chiu ng c l i; l t ra ngoi, ti ng xu ng t. Th c d y, ti khc. M t thng, hai thng sau, ti l i n m m; ti th y m t v th n a cho ti m t tri b u v m t con dao n a, mu n ti gip cc b sinh n . V ti cng m th y m t v th n cho ti m t cy n n ti soi cho nh ng ng i m. Sng dy, ti khc. B m ti h i c chuy n g; ti x u h , l ng thinh. B m c h i mi, cu i cng ti ni h t. Sau gi c m , ti b m g n ch t. B m ti bi b ng cch b qu c, hai n a qu c ri ra, m t n a s p, m t n a ng a, khi b m h i: C ph i m v gi c m khng? Qu ng nh v y. B m cng m t con l n v ba gh r u. Cha ti kh n: H i cc th n , th n Du th n Dei, khi n con ng i ng ban ngy v m ban m, xin lm cho con gi ti kh i b nh, r i n s lm theo t t c nh ng g cc th n sai b o!" Ti kh i b nh ngay. T ti i gip cc b sinh , ti ch a b nh cho m i ng i. Khi khng thnh cng, ti l i nh cc th n, ti lm m t l cng t " (Ti li u 9a.64). B-th ng-Yok, b lang Ploi Tuan (ploi: lng) k chuy n b tr thnh pojau bbuai, b lang th u th nh th no: Tho t tin, ti th y m t v th n c m m t cy n n ang chy; th n soi cho ti, r i bi n m t. R i, v n trong m, ti l i th y v th n y c m b y ng n nn bn ph i v b y ng n nn bn tri. T nh dy, ti i n nh b c ti Ploi King Pong; ti h i c nh th ngha l th no. C b o: B y cy n n, trong b y nm con s ch t." S qu, ti c lm cho minh thnh ra u tr c m t cc th n. M i khi u c ng i ch t, ti l i n gip khing xc [thi hi ng i ch t thng th ng c b n ng i n ng khing trn vai n ngha trang, t i y m i t vo quan ti; thi hi c khing i nhi u ngy sau khi ch t] b ng cch nng ci xc ln trn u ti, cho n c t thi th r a ra ch y xu ng c trn vai, trn ng c ti. Ti lm nh v y b y l n; ri ti nghe th y trong m: Ta khng v i ngi n a, v ngi u l m. T nay v sau ngi ch c n xoa bp b ng va c b p sai l ch l ngi s ch a c cc ch ng bong gn tr t kh p, ngi s gip an b sinh n , ngi s cho cc loi d c th o." T nh ng ng i b tr t hay bong gn c a n ch ti; ti ch c n ko tay hay chn h l kh i ngay. Lc m th y gi c m u tin , ti cn l m t c gi tr . By gi ti nhn th y c cc hnim [l bi u hin v t ch t c a cn b nh, d i d ng m t vin s i, m t m nh xng, m t ci h t, hay v t th khc, n m trong c th ng i b nh; ng i th y php lo i b n ra b ng b ng cch n hay ht], nhng ti khng bi t cch lo i b n ra. V th n b o ti c th t c n trnh n u ti cng m t con l n thi n v b y gh r u. th ti dng cc lo i th o m c [b k b n lo i]; ti l y r , s c n c cho u ng, l y chn p kn ng i b nh cho hi thu c to th m kh p c th (Ti li u 6b. 67). M t ng i nghe ( ng l ng i Giarai) khi nghe cu chuy n i ny ng c nhin sao b lang ny khng d o tn cc lo i cy c bi t b s d ng. Qu l cc b lang ny khng ti t l b m t c a mnh cho m i ng i; thng th ng h khng a lo i cy h s d ng ra, l lo i cy bnh th ng ai cng c th hi c. Nh cy dang dit (Bauhinia acuminata), ch ng h n, b lang c n th n bc l y l p v (c th nh n ra qua l) tr c khi cho u ng (tr

56

l ); ng i b nh ch th y nh ng m u v nh . Tuy nhin b quy t khng ph i tn cy thu c m l k thu t bo ch , v khng ph i ai cng c th s d ng. Cc loi th o m c ch c tc d ng khi chnh tay b lang o, pha ch v cho u ng, v cn tu lng tin c a ng i b nh, cng m t lo i th o m c c th gy tc d ng ng c l i tu theo ch ng i ta trng ch (ch khng ph i do li u l ng). B-c-Hlan, b lang lng So k v mnh, l n l n cc k ni m, nhi u lc quay ng c v sau v l p l i, gi ng nh nh ng cu n phim khng tuy n tnh m Angelopoulos s n xu t (Cc con s t trong ngo c n ch s th t bin nin c n khi ph c l i): (1) Ti b m, b y gi ti lu ng tu i. Ng i ta g i m t ng th y bi, ch ng c g, ng ch ng ni c g. (3) Trong m ti th y m t c nh bo m ng; ti th y ng i ta mu n ti tr thnh b lang. Ti th y th n ni Hodrung; ti th y th n bi n i ti, th n c m t ng i. Ti c ng ph i th n ny trong b y nm ; ti khng mu n tr thnh pojau. (5) Trong m ti th y th n a cho ti m t cy n n v m t ci chn. Ngi c mu n khng?" Ti mu n. Th n bn a cho ti m t con dao n a v m t ci y b u. V y l c hai th : n n lm b lang pojau, dao lm b bbuai. y l th n ni Hodrung lm cho ti tr thnh nh v y. Nhng th n v n hnh ti, khi n ti b m, a con trai ti nay qu c ph i cng m t con tru, ti m i kh i h n. Th n cn hnh ti v ti th ng i nhi u qu; ti cng th n m t con l n lih. (4) Tr c o, khi ti bi in (hut), ti i ra ru ng m t mnh, khng ai i cng ti. Ti p la m t mnh. B n chu ti ch y theo ti. B i, c chuy n g vy?" Ti khng tr l i,tay c c m ci li m nh mu n nh ai. Ti khng i theo ng mn, m i theo cc ging su i. Cc chu ti cng m t con tru. B y gi ti m i c gi i thot, ti ng lm b lang; chnh i u khi n ti lnh b nh. (7) vo ngh b lang, ti cng m t con heo thi n v b y gh r u. T ti c th ch a b nh b ng cch rt nh ng ci Hnim ra. (2) Khi ti bi in, ti khng cn nh n c cc con ti; ti khng th ch u c o vy Giarai, c lc ti qu n m t ci bao, cn th ng th hon ton tr n tru ng. Ng i ta ch ti, c i ti. Ti b in li n b y nm. V th n no mu n ti thnh b lang? y l th n ni Hodrung; ban m, ti th y th n n, th n p ti, ngng ti th ti ch ng mu n g h t. K t qu , b nh ti cng n ng. V y l ng i ta ph i cng m t con heo v i b y gh r u; sau vi c , ti c th nhn th y v lo i tr c b nh c a ng i khc. Ti t ch i ti n ng i ta mu n cho ti; ti ch nh n g o, chn bt, ch s i, h t c m. G o ch t y trong nh ti. B n chu ti th c a ti t t: Chn bt, c m, bng s i. Th n c a ti b o ti r ng, sau khi cho chng m t l n, th ti ph i gi l y t t cho mnh. Ti c th tr c b nh cho ng i ta trong vng m t nm ; r i m i chuy n l i tr l i! Th n no hnh ti mi th ? i bi th v n l th n ni Hodrung. Ng i ta cng m t con tru c v b y gh r u boah. Th n ph t ti v ti hng qu, ai g i u l ti ch y n ngay. (6) Khi ti hnh ngh b , ng i ta lm l lih cho ti, nhng nh v y ti l i khng th nhn th y b nh pc n a; ti c th lm b lang, th ph i l boah, lc ti nhn th y v tr c c b nh. Ti ch c ho c lm ci ny ho c lm ci kia, b hay b (Ti li u 3.67). M t anh chang thnh gi tr (v n l ng i Giarai), i h c tr ng, nghe xong chuy n, nh n xt hm h nh: i, ng i Giarai ch ng ph i nh c cng i h c lm g, ch c n n m m thi l bi t ngay m i th !"

57

Nh n xt ngn ng dn t c h c. Ta bi t vai tr bbuai b ; trong ba cu chuy n sau ny, cn c b sung thm vai tr pojau b lang. Hai vai tr ny r t khc nhau, nh t l trong tr ng h p cu i, trong chng c g n v i m t nghi l s a ch a-xin l i. Qu l c n c s a ch a m t m t v ng i n b y t lm u khi ti p xc v i mu c a ng i s n ph , m t khc v b c ti p xc nguy hi m v i v th n c a b, i u ny cng nghim tr ng hn - do m ph i c nh ng nghi l lih (v i m t con l n) v boah (v i m t con tru); cc h u t h trong cc hnh th c t ng ny bi u hi n c i b i, m t s u nghi th c hay m t yang. Ch c nng c a pojau r t a d ng, ti s tr l i chuy n ny trong ti ng i th y php; y m i ch ni n b lang-th u th , cy nn t ln cho php b c th b nh tr c n ra. Khi b-c a-c-Hlan b o rng b kh i cn in-m, b dng t suaih kh i (v n l h u t h cng ngha nh trn). M i cn au ( au ng hn l b nh; cc pojau ch ch a cc cn au, hay cc r i lo n tm th ) l h u qu c a m t s b hnh, do m t th l c v hnh no , m ta ph i gi i thot ra. C lnh b nh hay khng, th ng i b nh v n c an lng v s gi i thot , n c th d n n m t s bnh ph c th t. Cn v cn in hut v cc bi u hi n c a n, s c ni n trong quy n III.

Cc cu chuy n v b lang ny u theo m t s tiu bi u: au m (nh t l v tm th n) - gi c m v tri u bo - t ch i n ph c, tr c khi b t bu c ph i nh n - lnh b nh v hnh ngh , nh n m nh vo s b y. ng nhin l cc k c chng cho ln nhau, nhng l n vo cc k ni m ring t cn c cc tiu b n truy n th ng cng c k c ha - n m c khng cn bi t ci c truy n l i nh h ng ch ng no n ci tri nghi m th t, m ci c truy n l i nguyn lai cng l k t qu c a m t tri nghi m ring t. Nh t l b-c a-c-Hlan, gi ng k y l gi ng c bi; b lang c l i nh ng g b bi t, nhi u hn l nh ng g x y n v i b; c th cu i cng b tin nh ng i u y, nhng tr c h t b ph i l ng mnh vo trong ci dng ti p n i kia m yn lng, lng xc tn c a b d bi lung lay hn moi ng i. T ghp mnh vo tr ng h p tiu bi u, b ng v tr c a mnh, trong tr t t Giarai c a ng i ngo i chu n. V m i ng i u nh n ra mnh trong , m t cch tho i mi. m t ni kh xa, vng ng i Sr, ti cng quan st th y hi n t ng gi ng nh v y. B v ng i b n gi l Nm c a ti lm pojau trong lng Kola; b k cho ti nghe ngu n g c vai tr c a b. Lc cn tr , b b m, lo l ng, khng n g n a, c mu n ch y tr n. M t ng i th y bi on ra b nh, t c nguyn nhn: m t yang, g i b n lng- n Choah l khai tm c a cc th y php. B tr v , kh i b nh, v i cc v t-bi u thi ch c nng c a b: m t s i dy c l c l c, m t cy g y my,cc ba trong m t h t dy leo lany (Entenda scandens, ti ng Giarai l kany, ng i ta b o c th gy co gi t). Khi ti g p b bnh n v t nh to, nhng c hi c ng i ta s v cc quy n nng c a b. Ti xin quay l i x s Giarai b ng m u huy n tho i sau y: Hai anh em trai s ng cng m R. Hm , h i cu c. S i cu m c d i y n c. Nh y xu ng i, em!-Th anh nh y xu ng i!" Ng i anh nh y xu ng. Tc Hjing Hceng dnh vo m t anh ta. Lc ln b , anh ta khng cn nhn r c n a; ng i em ph i d t anh ta v n nh. B i, b c bi t m t b lang-th u th c th ch a mt cho anh chu khng?- C y, c m t b, xa l m, l m Bung, m soi m t cy n n l c th nhn th y c. Chu c n y, mang theo ci o c a anh chu, m s nhn th y c ." Sau m t chuy n i di, c u em i n lng. Cc b y, hai b lang gi. C u k l i chuy ncho h nghe. H nhn th y: y l nh ng s i tc c a Hjing Hceng, h l y chng ra kh i chi c o. nh, ng i anh kh i b nh ngay. Cc b i cc c u trai tr ph i tr cng b ng cch l y h ... Cu i cng hai ng i c i hai c th n sng xinh p (Hj. 17b).

58

V ng i ta bnh r ng chnh t sau cu chuy n truy n thuy t v Hjing Hceng m cc b pojau th u th c th tr c cn b nh, d i d ng hnim t m t ci qu n o c a ng i b nh, khng c n c m t ng i y y. M R cn qu l ng la v i cc b th y bi; cc b c nh l b n sao c a m , phng di n b lang" c a m . Cng ch ng hn g me R, ch ng c chuy n h c i th t s cc c u trai tr , y ch l m t cch th thch. Nhn th y b lang lng ch a b nh, lm sao ng i Giarai c th khng ngh n b gir ng? B pojau k l chnh l B y trong i s ng th ng nh t, y l huy n tho i ang hi n th c ha, s hi n hnh c a b gi l lng trong gi c m.

Quy n II V n con h , hoang t ng c a ng i i sn

59

CHNG VIII

Bi thu c c a t gic
n i m ny, cu n sch-chuy n k , cu n sch-truy n v sch hnh nh" c th i theo nhi u h ng: v pha nh ng ng i th y php hay pha nh ng ng i ph th y m h i, trong r ng c a nh ng ng i i sn hay trong r ng c a nh ng ng i b m, cu i cng cch no cng d n n ch t n cng l in lo n, nh l tr ng h p gi i h n. Ch ng c tr t t b t bu c no c , ch ng c ci l-gich-l ch i no c , hay l-gich c a s n i ti p cc truy n k r rng khng c d u ui. C m t th l-gich c a cc s v t khng ph i l l-gch c a l tr, nh R. Bastide ni r t ng. Con ng ta l n theo y, trong khu r ng m t ng ny, c tr m t l i i qua; r t c th c nh ng l i khc. B ng ch d n ( cu i sch) cho php c gi ch n l y l i vo ny hay l i vo khc v nh v y tm th y s i ch d n ng c a mnh qua m t m ng l i y t t c bm vu vo nhau v an cho nhau. iv im t ng i Giarai, quen thu c v i l i vn ni v qu trnh ghi nh - di n t c a n, th l-gch c a s v t c th l l-gich c a cc m thanh hay cc gic quan v y g i nhau, mc n i vo nhau v lin k t v i nhau; i u khng khi n n v ngha, hay l n qu n. Ci m t ng khng hi n hnh nh m t c nh quan th t, theo hai chi u khng gian, cng khng theo m t chi u duy nh t c a tuy n tnh vi t; v y m n v n t n t i, u . V y th cu n sch ny s theo ki u tr chi Giarai, lao mnh trn con ng nguy hi m do ci t -b n l Jorau g i ra, n i k t nh ng g t t ng Giarai lin h p l i - v y c l l i u ti mu n ch ra. M t nh ph bnh nghim tc c th ni r ng ti khng lm ch c ti. Ng c l i. Ch ng c ti m lm ch . Ch c nh ng m m m trong m t i c a c a gi c m, cc hnh nh sinh ra r i tan bi n l i t o nn nh ng hnh nh m i, chi tr tim v i m i s phn tch. Tuy nhin cc vn b n cn y, cc di n t v cc cch ng x ch t ch y c th dng lu n bng, c n thi t nh ng khng . n lc nh ng l i l i cho ng i Giarai; ph i l ng nghe r t nhi u hi u c i cht. Sau c th h i l i, h i chnh h n u c th , h mu n ni g, v sao h ni i u

60

nh v y, cu i cng nh ng g h th y v ci i v i h c ngha g... ng nhin, y khng ph i l t t c khoa h c; d u sao khi mu n l p k ho ch hnh x nh trn (c th l do khng c phng ti n) ng i truy t m (n u th t s anh ta mu n t m m t ci g , n u khng ph i l m t ai ) s lm vo hon c nh nh v gio s i qua bn c nh (ng ta ngh l minh i qua bn trn) ng i h c tr khng di n t gi ng nh m i ng i, hay v bc s tm th n cho m t di n t m ng ta khng hi u l hoang t ng, hay b c l thuy t gia em th nghi m trn m t i s ki n m t h th ng thch h p v i ng ta - gi ng nh cc nh th n h c d n cc o n Kinh Thnh lm ch d a cho cc lu n thuy t c a mnh, trong khi ph i thao tc ng c l i -, hay nh ng ng i t s tr c m t b n, gn cho b n nh ng xu h ng m h khng nh n cho chnh h , ch ng h m t cht no ngh r ng b n c th t n t i u u kia, ben ngoi chng. Hi u l c ngha l mang cng ng i khc nh ng g h kh n mang v mang l y nh ng ci y ln ng i ta cng v i nh ng g ta kh n mang; y ch ng c cht b o m khch quan no c , song d u th no th cng l ta ch ni v chnh mnh, y l m t cch m r ng ci mnh y ra, ra ngoi nh ng ro c n vn ha (chnh l cc qu c gia, hn l cc n n vn ha v ngn ng , d ng nn cc ro c n v bin gi i, cc th m v n v ng v c, m r ng n ra n m t m t s ng la th t s , hay th m ch n bng n - y l s li u lnh c a nh ng ai d n mnh vo mi n m t ng c a ng i khc (khng ch c cc nh phn tm h c m i t ng th nghi m i u ny). Mbeng, ng i k chuy n lng Kri, c i i u mu n ni - ti ng ni c a truy n th ng ( ng nhin khng ph i anh ta b a ra chuy n ny), nhng truy n th ng khng ph i l m t s tr u t ng v Mbeng khng ph i l m t ci my ghi m. Cn-dao la em. Cn ng i anh, th th m ch ta khng bi t c tn. H ni v i nhau. No, by gi ta i sn, l y cung xu ng! H ch ng c g n, ch ng c g o cng ch ng c rau. Vo n r ng, ho i m i ng i m t ng . Cn-dao b n m t con l n r ng; trong hai m anh ta ng n n t n xng. Ng i anh g p anh ta. Th no r i?- Em b n c, anh !Con g th ?- Em n h t r i, ch cn lng y - Ng i g m kinh th ! C con th to t ng, v y m n chn s ch! Em hy n xem con m i c a anh, chng ta s cng n; em bi t khng, anh b n c m t con t gic! Hai anh em c t u, l t da, x th t; h n nh ng g c th n. Ng i anh lm m t chi c gi mang nh ng th cn l i v ; ng i em t ch i an gi. My lm sao th ? in ti t v tnh phm n c a c u em, ng i anh chm m t nht dao qu m t b p v c u em, r i b v . Cn-dao ng i m t g c cy, d i m t cnh to; c u ta khng ng d y c. B n t gic n tm ng b n c a chng, chng ch th y c xng. Chng o t, moi ln m t th c m t chng nhai, kh c nhai ln ng xng. My c th ng d y c y, c m t b c i! Cha c. Chng phun b y l n, da b c l y xng, lng ph ln da. Th nh y xem!'. c r i. N p trong m t gc, Cn-dao im l ng theo ri; c un th y b n t gic n i ui nhau ko i. Ta s th th thu c ny, phun ln chn ta xem. V y l chn c u lnh nguyn nh tr c. C u nh y, v t, cn kh e hn c tr c. C u l y ci c n v ra v v ; nhng c u khng nh ph i i ng no. C u lang thang trong r ng su; m i m tri qua. C u n nh b gi Dung. Chu tn l g?- Cn-dao .- Con g p ph i chuy n g? C u k l i chuy n. Con hy l i y v i th ng Drit, chu b!- Nhng ng i con tr n tru ng th ny... - Th c sao u, chu? Cn-dao l i v i Drit - Ch ng c g n c , c u ngh n u con ch c a Drit - Drit khng mu n gi t con ch c u ta nui - R i Drit ch u; con v t b x th t, n h t, xng b thnh ng- Drit i v ng; th a lc , Cn-dao th nghi m mn thu c c a mnh; c u phun ln ng xng, con ch ng d y; c u l i phun, con ch s a - Drit tr v : i, ng l con

61

ch c a chng mnh, ng ci u, ci mi, ci tai !"- R i n l t con g tr ng c a Drit. Con gi lnh cha v a ch t; b gi Dung n khc cng cc b. B i, chu i v i b!- Khng c! Ch u tr n tru ng th kia, y l i nhi u ng i khch, Khme, Lo. C u v n i, bi t vi c ph i lm. Nh lnh cha ng k t ng i; ng i ta thui hai con tru v m t con b, chia th t cho khch. V sao c y ch t th ?- Yang ph t.- Cc ng i c mu n c y s ng l i khng?- Sao, c u bi t cch ?- Ti khng bi t... nhng ti lm c th cc ngi cho ti g?- Ching Lo, gh c , voi...- i ra ngoi h t i, ti th xem. Ch c b m c gi l i v i c. C u phun nh ac c n ; m t c m ra; c u ti p t c, c i n; n l n th b y, c ng i d y. C th t p. M i ng i u m ng. C u mu n g, ching, ch?- Ti ch ng mu n; ti ch mu n c gi ny n u cm cho ti.- Con c mu n khng, con gi?- Sao l i khng mu n c, con s ng l i l nh anh y m. Cn-dao c i con gi lnh cha, c u s ng nh c; c a h i mn c tr cho b gi Dung, n i niu, chn bt, n l - Khi c ng i ch t, ng i ta l i g i Cn-dao, c u h i sinh cho h ; c u tr nn r t giu c - Ch ng ng i ch v c a c u ghen t c, h n ta nh gi t em r ; h n ta gi m t ci b y th d i chn c u thang - B th m, Cn-dao ch t, ng i ta chn c t c u; v c u khc. Ti ng khc c a ng i v tr vang n trong r ng, Ki n nghe th y, Ong nghe th y, B v , R t, B c p, n c Nhm cng nghe th y. y l vi c c a ti- Nhm ni. Nhm. cng v i Di, i o m , nh t xng c a Cn-dao ln, phun c thu c ln. Ng i ch t li n ng d y, cng kho hn tr c; c u ta v nh b gi Dung. B gi ang i lm c ngoi ng. i chu cha, chu b ta v a ch t, m t b i lm!- i tm v c u ta th hn! C v ga tr ch y n, b n th u, u tr n, n m c li thi; c ang tang. C trng th y Cn-dao, c u k l i chuy n; h nh n ra nhau - C mu n l i s ng v i c u - C u ra i u ki n: ng i anh r ph i ch t- Ph i v y sao? ph i p ch t anh ta sao?Khng, ti g i cc b n ti n.- C u g i Ong, B v , Ong b u, Ki n , Ki n en, R t, B c p, R p, t t c cc loi t v c n- C b y chng u i theo ng i anh r , t kh p ng i h n ta; h n ch y xu ng n c, v b truy u i; hn ch y ln ni, v n b r t theo; h n ch y v nh, m ch t. L i bnh c a ng i k chuy n: Ng i ta gi t ng i nh v y ; cng c th gi t ki u khc (chm b ng dao qu m hay gm). y l khng cho h n ta ti di n t i c n a. Nh v y Cn-dao c th s ng sung s ng. (Hj. 103). L i bnh c th hi u l: c hai cch tr kh m t k nguy h i, b ng v kh (m st hay chi n tranh, v Mbeng m ch n cc cu c chi n ch ng ng i ) hay theo cch b n, m tr ng ph t (pobral, ti n t po lm cho + bral khng dm ti ph m). Lin minh v i cc sinh v t r ng h n t p c th em k i s s ng hay ci ch t; cng chnh nh ng con v t em l i s s ng cho nhn v t (b ng m t loi th o m c) , gi t ch t ng i anh r c a c u ta (b ng cch t), cng hi gi ng nh cc d c ph m c th c tc d ng ng c nhau, tu theo s mong i c a ng i chuyn gia. Trong tr ng h p ny, thu c c a t gic o ng c chnh xc ci dy leo ra (xem tr. ), khng nh t thi t, trong th c t (?) c qu l nh ng lo i th o m c khc nhau hay khng:
du leo ra trong r ng th o m c hoang tnh c tm c th nghi m t i ch ... ...trn m t con v t thu c c a t gic

b i m t con v t

62

lm con v t s ng thi r a ( tr th)

lm cho xc ch t s ng l i (k ch t s tr th)

Mbeng (d n l i c a t ama Beng b th ng Beng, do cc nguyn m y u b ri i) l m t ng i Trung- nhm ph t c gi a ng i Giarai v ng i , ngy xa nh nhau v i cc t c ng i lng gi ng v lun lun b t khu t m t quy n nl c trung ng; chnh v l do , ni y l m t trung tm chi n khu cch m ng. Trong chng trnh k chuy n c a ng cn c cu chu n Tlaktlo (Hj.95), ng i n b s ng v i h , cu chuy n Yak Yai (xem tr.), nh ng ng i n b-h , chuy n v Du (nhn v t song song v i Drit) v chuy n Dan (Hj.114) qui v ci ch t c a b m . Ch no cng l chuy n ch t, d c nh ng cu c ph c sinh. Cc d ki n cho ta m t d u m c v nh ng g Mbeng lin k t , m t cch c nhn v t pht, trong k c c a ng i k chuy n-l i c a ng. Ng i n b ph thu c vo m t mi tr ng m t b khng r i b i c, ti di n l i nh ng l i ni v nh ng c ch c a cc v t tin n c a h ; ng i n ng, i y i nhi u hn, t do hn trong cc ngu n c m h ng c a cc ng. Tuy v y, ta c th r ng Mbeng ti p nh n d u n c a m t nhm hi u chi n; cc cu c t n cng v cc v ch t chc chi phi danh m c c a ng. Ph i bi t r hn v cu c i t c a ng gi i thch s l a chon ny- v n t ra v i moi ng i k chuy n. Ngay t u, cu chuy n c a ng n m trong m t khng kh gy h n, tho t tin l gi a hai anh em; khng c ch cho hai ng i, nhng m t trong hai ng i ph i bi n m t iv thnh gi bi t ngay l ng i no, v ch c ng i em c nu tn, t c l ghi d u, bu c ng i ta ch . Tri v i ti u thuy t trinh thm, cho c gi ph i nn ch , y cc tr chi c by ra tr c; thng i p n m ch khc kia. S tranh ch p gi a hai anh em khng h n m trong chuy n c a c i, b i v ch c con gi c h ng gia ti, m l trong m tv n quy n l c, hay chnh xc hn, quy n l c b n. S v l i bng ra v i ng i anh r , y s gy h n n m c gy ch t, v, l n ny, v ci c bn ngoi v c a c i (c em giu hn ch ) song l i tr v nguyn nhn c a c a c u : v n l quy n l c b n, c th ni v n t trong nh ngha c a n, l khng th chia x c. Gi a Cn-dao v Drit ch ng h c tranh ch p g h t, b i v h l cng m t nhn v t, c nhn i ln, ch ng i l i quy n l c c a x h i v l b n c a cc th l c trng r ng. Nn ch l cc nhn v t nam, n i hn c , nhn v t chnh, ng i anh c a c u ta v ng i anh r , c ba u l ng i i sn- cy cung c a hai ng i trn v ci b y th c a ng i th ba, nh ng cng c i n hnh c a vi c i sn c nhn (tri v i l i sn la t p th v l i sn u i), l nh ng d u hi u khng th nghi ng . V ng th i ta cng nh n th y s b t qun b ng v hon c nh c a h ; c ngha l thn ph n c a ng i i sn (ti s tr l i chuy n ny) khng nh t thi t khin cho cc ch nhn c a r ng su th h n; t t c v n n m ch ai trong b n h c ci u tin bi t c ngn ng c a r ng xanh - quy n nng b n c a nh ng ng i s ng bn l (x h i) ny, bi t quan st v khim nh ng, s n sng l ng nghe v h c h i nh ng ng i b n hoang d c a mnh. V th t: Bc th sn rnh m i, trn m t ci cy. Bc th y m t con b r ng i qua. M t con h , trng r rng ang y u, nh y ln con b, c n c n, nhng khng s c ko con b mang i. H bn i n m t cy Jorao, l y chn nh ln, l y mng co, l y ra b y c nh , ng n lun. N li n kh e ln v s c tha con b i. Ng i trn cy, bc th sn theo ri t t c . Bc nh n ra lo i cy n , n lun c m t g c. Li n th y mnh khoae hn c h , bc ginh con b v i h , bc th ng. ti ny, ti c nghe l m t cu chuy n ng i i sn sau y, c coi l c

63

V lng, bc thch nh ng ng i lng gi ng: ai c th m t mnh rt c c m t khc d m to t ng d i sn m t ngi nh ang y ng i? Bc lm c! (Ti li u 6.66). Nh Giarai l nh sn; cc thanh d m, c sn nh b ng i tre, c t trn nh ng thanh ngang g n trn cc khuyt c a cc cy c t. Cy d m, c th di n m i mt, ch khing thi cng ph i nhi u ng i, cn chuy n rt c n ra d i s c n ng c a m t l khch...! Nh ta c th on ra, cu chuy n ny xay ra ngy xa kia, v lo i cy n ngy nay khng cn ai bi t. L i k chuy n b ng mi ng ch ng t ng i ta c thu c lng: wa mogap krap hlo kru nao bc th sn rnh con m i b i qua...

V i l i g i bc th sn l c trng c a huy n tho i, ti ng vang l i c a trang u cu n sch ny. Cng gi ng nh i v i cc truy n k v cu c s ng c a cc b lang, d n ra trn kia, c nh ng ti m ng i Giarai khng th k m khng l ng mnh vo trong m t truy n th ng, v i phong cch di n t c a n, n khi n h g n nh c thu c lng. Chng i u khi n cho cu chuy n, i v i ng i nghe, mang v chn th c, ngha l gi ng nh th c, ni c v nh c, nh p vo trong m t ci m t ng pc chia x , n m c ng i ta tin r ng qu t ng c x y ra nh v y- v trong ngh, th qu l th t. C ph i, kh i nguyn c m t ng i th sn no ch ng ki n m t c nh tng t ? Khng nh t thi t. Nhu c u c m t s c m nh v t qua ci tnh ch t th ng ngy c a hi n th c, v y th cc phng cch h n ph i c m t ni no . C ng i i sn no, m t mnh trong r ng, khng t ng ngh r ng chuy n y c th x y n v i mnh? Hoang t ng v th l c-ton nng c a ng i th sn c th i ph ng ln trong cu chuy n M (t c ng i g n ng i Sr, v cng m t nhm ngn ng ) sau y: Krp tr ng la trn m t m r y [t c b n bn u l r ng]. Ch ng may th r ng n h t la c a ng. ng rn hai l i lao l n v chu n bi m t mn thu c sn [sonom gola:l, sonom l t Nam tng ng vi jorao, gola:l c th c ngha l lm cho la m t], sao cho khi nm ng n lao u tin l con th ng xu ng ch t ngay. Krp ng ch rnh, g n nh ng d u chn m t ng ch . M t con nai i qua. Krp m mtj mi lao vo c ; nai ch t. R i n m t b y voi. Krp ra kh i ch n p, ng inh c l p con c b ng cch n n vo hng ro r y. ng m trng d i vi n; con voi ch nh cho ng, cc con khc ch y tr n. Krp gi t ch t con voi, u ng mu n tr n v i thu c sn. T nay, Krp ch c i sn; khng ph i v th t, m ng cho m i ng i. Krp tm b n sn. C hai ng i mang nh ng chi c gi ch t y l i lao, m t ng i mang cc cn lao v g o, cn ng th khng mang g c . Tr c tin h i v pha bi n, h ng Phan R. H quy t nh qua m trong m t chm cy c , l ni r t nguy hi m, y h . Cc ng i b n d ng m t tp l u, t l a ln, Krp c m lao ng bn ngoi. Bay con h n, con h tr ng l u n. Con h u tin n g n, Kr m, h ch t; con th hai cng th . Cc b n b c ra xem, l a chi u sng h , Krp v n ng trong bng t i. B n h i v pha nh ng ng i b n, Krp gi t ch t t ng con. Con h trsng n sau cng, n nhn th y xc cc con h kia v khng n g n Krp, nhng ni v i ng: ng l ng i m nh hn c . Thi ta d ng y. Hy chn cc b n c a ti. Ph n ti, ti rt lui khng lm h i g ng. Krp ch t u cc con h ch t v ch chn u chng thi.

64

Krp v cc b n thay i t sn; h i v ni Liang Biang. Th n ni ni v i h : Hy yn cc con voi c a ta, ta nui chng, ng gi t chng! Krp khng nghe, ng gi t nhi u voi, l y ng; r i ng u i theo m t con c r t to n sng Sorlung. Con voi d c, lao xu ng sng D Dong. Krp lao xu ng, v m ch t con v t d i n c. ng mang c p ng tuy t p ln. Trn ng v , ng i qua g n Lang Dam; y m t b y kh t n cng h ; nh nhau gip l c. Krp g p kh khn, l kh xu ng trn u ng nh ma. n a s ng n a ch t, ng tr v n nh, x M . ng b li t, vi ngy sau th ch t. Krp, ng i rh ng c voi l n c p, l i b b n kh qu t ng, n b m ng nh th . (Hs. 65). Trong i s ng th c, ng i i sn khng tn st th v t hng lo t; tri l i, anh ta ch gi t v a cho nhu c u c a mnh. Trong huy n tho i, c tr ng h p ng i i sn gi t nhi u hn m c c n thi t cho mnh, nhng ph n anh, anh khng h nh lm nh v y; m t v th n hay m t l ba lm cho anh tr thnh ng i ch c a mung th. y, nhn v t, do nh h ng c a th thu c chnh anh bo ch , sn nh in, mi mi t trong r ng nh in. Anh ta v t qua cc ranh gi i, anh ta khng cn t ch c n a. Ci k t c c chm bi m l gi ng i u chung c a cu chuy n; song d u sao... m i ng i i sn, c m t cht say m, d m m, khng ph i v thu c m v hi u qu c a n, m b i ci tho c n v i con h , i th c a anh ta trn t sn, y khng c ch cho hai ng i. Ngi ta i sn m t mnh, cng nh ng i ta n m m m t mnh.

CHNG IX

H l v t khng nn sn
Trong nh ng khu r ng kh ng khi p y h v m i , nh cc nh vn xa l (xa l v i cc t c ng i ny) th ng thch vi t, t d a mnh, d th kh p ni v ta khng bao gi phn bi t c ai v i ai n a. Sch v (m t quy n sch v r ng su?) cho ta gp, ngoi nh ng ng i khc, c Tlaktlo xinh p, s ng v i h (l b m c chng?), m t ni ch n nh p nh ng ni ng i ta khng bao gi c th bi t h t c m i th . Con h khng ch l m t con h . x Giarai ng i ta k r ng, kh i nguyn con h s ng trong r ng, nhng n khng bi t sn m i; n khng t n cng ng i. Khi n tm c th t, n n nh con ng i n u chn h cho n; c th n m i n c. Con mo th s ng v i chng ta, nhng n l i bi t sn m i; n quan st th y con nh n ng n s ng con mo i nh th no v n b t ch c. Chnh con mo d y cho con h bi t cch t nui s ng m t mnh. T h m i sn m i v n s ng; n knh trong v s mo, ng i th y c a n. Tr c cc tn ph c a chi n tranh h y ho i m i th s ng, cc loi th h mo ng Dng r t phong oh, khi n cc tay sn ng i Php thu c a r t thch th vui s ng. Ng i ta bit kh r cc loi v thu c ba nhm h mo: nh ng con l n (gi ng Panthera, beo hay bo, ty cch g i), nh ng con c trung bnh (gi ng Profelis), nh ng co nh (gings

65

Filis, mo). L nh ng ng i chm ch quan st m i s s ng, ng i Giarai tinh t trong vi c phn bi t cc gi ng no, th c v t cng nh ng v t, khi n h quan tm hn c . c bi t trong tr ng h p loi h mo, c chia nh nh sau: romung dul, l n hn c , c m t b ng th: brung wang h v n twang kang c sng gwang bo' m m romung bleo, nh hn lo i trn m t cht; romung hwai, lng hung hn; romung conaih, nh hn cc lo i trn; (t t c cc romung ny u l cc Panthera tigris) jjorang potu', bo sao (Panthera pardus, t n cng ng i); jjorang ju', bo en (cng l loi trn, b ch ng nhi m mlanin); jjorung asau, bo ch, b ng c con ch l n (profelis nebulosa) jjorang monu, bo g, (m t loi mo hoang); jjorang tok bk, c b p chn, s ng trn cy, n chim v sc (Felis bengalensis, hay mo-h ); (t t c co v t dy th hai cng c th li t vo tn g i chung l romung; chng cng m t ging). Trong t t c cc d th trong r ng Giarai, romung, h l th ng s hn c (ti khng ni n voi, m nh hn, nhng lai c th thu n ha); ng i ta khng sn h . Th sn-mogap v th s-romung ph i trnh nhau; m i bn c t sn ring c a mnh. M t ng i dn lng c th gi t m t con h , n u h b t gia sc c a anh ta (b, tru). Trong tr ng h p , anh ta t bi n b ch: Mn n c a my h t. Mu b t c a ta m t con tru, nn ta gi t my. T nay ng t n cng ta n a! Ni xong, anh ta cng cho h m t chi c vng. Trong tr ng h p c a ng i i sn chuyn nghi p, mogap, th nghim tr ng hn, b i anh ta giao c v i cc yang dlei (th n-r ng), cng cn g i l yang-romung (th n-h ). S giao c nhi th c ny, hng nm c c hnh l i, l m t giao c khng t n cng l n nhau, n thi t l p m t m i lin h gi a cc th n r ng v ng i i sn m cc th n ph i b o tr , n i b t trong l i kh n di c c trong d p ny: ti kh n, ti c u, ti goi ngai Ji ngi Jung m c a Ju' m c a Bak y l r u gh v g c a ngi ... ti kh n, ti c u ni Tling nui Tlang o Tong A', sng Robai r ng Jorang, ni Horing ni Trol, ni Doan v t t c cc r ng ti th ng i Hy n n th t ny, u ng r u ny

66

ph h cho chng ti khng au m, khng s t ph h chng ti, b o v chng ti ... Ng i c u kh n g i ra (theo v n hay theo s ln c n v a l) cc tn r ng v ni, ngha l tn cc v th n ng v nhn th y anh ta i qua khi anh i sn, s nh n ra anh. Anh ta k cc th anh ta dng cng, cho nn anh ph i c che ch . Che ch kh i ci g? Kh i cc con h v cc th n, t c cng l m t thi- c bi t kh i cc c gi-r ng nh p nh ng c th m ho c, m vo anh. Lm nh v y, anh ta t c m mnh khng c t n cng h v cc v th n. Qu nhin, gi a anh v cc th l c c a r ng khng cng m t ging, nhng anh c u mong s ti p tay c a h . Cn v ngi Jung c ni n u l i kh n, ta s g p l i ngay sau y. Ng i i sn, th ng quen c u n yang dlei, khng c b n m t con h . N u x y ra chuy n , th s c m t s v (theo ngha php l c a t ny), m t s v ph i g ai quy t cng s m cng hay, n u khng h s gy chuy n v i anh ta. Ng i i sn, u i theo m t con m i (ti d ch theo m t ng n truy n th ng), g p m t con h v bu c ph i gi t n, ph i n b i s xc ph m y, n u khng s ph i l con m i cho h v sau. Anh ta xin l i v t i ng st ny, gi ng nh ng i chi n binh xin l i v vi c gi t ch t m t k th. Anh ta ph i tr gi m t m ng tng ng gi m t con ng i, hay m i lm con tru. Lc c n ph i c b n nhn ch ng - b o lnh, hai v pha ng i i sn, hai i di n cho pha con h . H h p nhau lm l tang cho h , trong ph i cng m t gh r u v m t con l n; cc con tru n m ng c t ng trng b ng cc hnh g t b ng thn chu i; n u c h a n m ng b ng ching, th ng i ta dng cc hnh m u, n n b ng t st. M t ng i c c c u cng chnh th c c l i kh n: Hm qua, hm kia, ng i ny gi t my. By gi n n n . S v th l xong. Hy yn, ng gi n chng ti. Chng ti mang t t c nh ng g c n n b, s l ng; ng t n cng chng ti, c con chu chng ti n a. Ng i c u kh n nm m t chi c vng ln xc h . Ng i th sn no cng b rng bu c b i nh ng iu c m k thing king (nh ng king c ), c m gi t m t s con th no : cc, th n l n, k , kh ... - quan tr ng v ph bi n hn c l h ... v con c l n b nh m ch c n a chng ta s th y. N y ch ng may anh ta gi t ph i con v t c m, anh ta ph i n b i, b ng g v ch r u, n u khng th con v t s tr on - v con v t b nh nh t khng ph i l t nguy hi m nh t trong chuy n tr th. Gi m ng h , nh v a ni, b ng gi m ng ng i. Th t ng ch , v khng ph i l ng u nhin! N u, trong cc vng ny c a ng Dng, r t c th vi c hi n t tru thay th vi c hi n t ng i, con h v n c coi l ngang hng v i con ng i; ranh gi i gi a hai gi ng ny c v t qua nh nhng m t m t trong huy n tho i v, m t khc, trong cc hoang t ng c a nh ng ng i nhn th y nh ng ng i n ng-h , hay nh ng ng i n bh . Ng i ta khng sn h cng nh ng i ta khng sn ng i; nhi u l m l, c hai, c th thch nhau u tay i, gi a nh ng chi n binh v i nhau (hay gi a nh ng ng i i sn v i nhau). Sau y l m t cu chuy n Sr ni v somri, (ng i-h , c th c c hai hnh d ng):

67

M t c gi h n v i m t chng trai trong chi r y; ng i con trai h n s n g p c d y. Lc c u ta s p i th c ng ch n chi, c u ph i ti p v m i ch u ng r u. M t ng i n ng nghe c l i h n, anh ta i ra r y thay anh chng kia v i l t chng kia; ng i n ng l m t somri n th t. C gi t ng l b n c, c cho anh ta ln chi. H b t ch y cho nhau; lc c nh n ra khng ph i l ng i c ch . m xu ng; c s . C gi v c n i ngoi, c m l y m t cy c i ang chy v i ra ngoi. C cy c i m t g c cy, b o n ni thay h c; c cng nh t t c cc cy c c g p nh v y. C tr v nh. Ng c nhin th y c gi i lu qu, ng i n ng cng i ra, anh ta tm. Em y ny, cy th nh t ni; em n ngay y, cy th hai ni, cho anh chng s t ru t. T cy ny qua cy khc, anh ta i lang thang quanh r y. Anh ta khng nhn th y d m vo m t g c c tm- c gi qun d n c tm. C tm b o: y l cc cy ni h c gi, cn c ta th i v nh r i. Ng i n ng mu n theo c ta; m t con sng l n ngn anh. L h hay l ng i, anh ta cng khng v t qua c; anh ta bi n thnh ong b u, bay qua bn kia sng, l i tr thng ng i, n nh c gi, ng d i nh. M t s i tc di c a c gi l t qua sn nh; ng i n ng b t l y, b ch y. C gi ch t. C gi c chn c t. Gia nh c tr v lng. Somri o quan ti ln, mang v nh, c m m t ci c n vo ht l y n c t xc r a. Chng trai tr tm c d u v t ng i-h , u i theo n nh h n ta, nhn th y quan ti. Chnh my gi t ch t b n gi ta!. Anh ta gi t h n, tn st m i ng i trong nh, tr m t ng i l y v vng ng i Raglai - v v y vng ng i Raglai v n cn c cc somri. T ng i Sr khng bao gi h n nhau trong r ng (Hs. 77). M t di b n c a ti ny khc b n tr c t ch m tang: ... ngha trang. khi m i ng i ra v h t, ng i n ng ga t thanh gm c a mnh ln m v v n m xu ng m t bn. m ng i-h n. C c th t s ng l n th t ch t y! H n li m ng i n ng, r i li m quan ti; l i gm c t t l i h n, h n ch y tr n. Ng i n ng th y c nh y nhng khng nh n ra c m t c a somri. Anh ta m quan ti, h i sinh cho c v , mang c v nh: bi t ai l somri trong lng mnh, anh ta t ch c m t cu c g, m i ng i u n xem, r i t i m t cu c u d; ng i-h bn c i. Ny, sao l i anh b t th ?- Ti b m t ci vy c c t y m.- My ni lo, chnh my n v ta!" anh ta gi t ch t n (Ms. 83). Khng ai ngi ng s t n t i c a cc ng i-h , ngha l nh ng con h lng, d i d ng ng i, hay nh ng ng i i qu xa trong th a c c a h v i h . D th no i n a, th nh ng sinh v t y v n ph i trong r ng. Trong ph n l n cc tr ng h p, h thu c gi ng c, v l th sn. Kh bi t c ai l somri trong lng; khi khng th y c ng i ch t m t cch khng bnh th ng, th ng i ta c lm nh khng c somri v ng i ta y chng sang cc t c ng i lng gi ng. D nhin, ch chng ti khng c somri n a; nhng [h n chng ph i c m t ni no ] ch ng i Raglai (t c ng i nam o, pha nam ng i Sr) th bao gi cng c. Tnh cch somri l gia truy n; cho nn khi m t ng i no b pht hi n, th ph i tn st c gia nh- ng i gia-rai th ch tr ng hn n vi c sn lng nh ng ng i ph th y gieo h a, nh ta s th y sau y. C nh thanh gm khng th khng ng c ta nh n tai n n x y n v i nng Th o (Hj.110 , xem tr. ) b thng v l i gm c a ng i yu; anh chng ny, qu t m v cc cu c thm vi ng c a c gi-r ng, ng r ng g p ph i m t con yu tinh s ht mu mnhcy gm t n m bn c nh l m t cch t v v a th thch. Ng i ta khng t n cng h , v cc ng lo i c a n, tr phi trong tr ng h p t v chnh ng.

68

Ng i Giarai khng c t tng ng v i somri c a Sr, nhng h thi u lo i ng ih ; h g i chng b ng cch ni vng b n c a h ; hay yang dlei (trong tr ng h p ny, c ngha g n nh l sinh linh hoang d), ho c n a l cc oi Jung (oi l gi ng c c a ya', t dng g i nh ng ng i ng knh tr ng, thu c tu i ng b; Jung gi vai tr tn ring). V anh b n Drit c a chng ta t ng g p: Hm Drit xin b chu n b cho c u cm, mu i v t, v c u s p i sn. Cu i, i mi m n. Ng u? C u leo ln m t cy v ng i trn m t ch ch ng, R ng sng c u th y m t ng gi v m t b gi Jung i l y n c. Ng i trn cy, Drit ht nh chim: Cc c cu con b cu trn ch ng cy cc c cu! ng b gi Jung ngy ng t, cha bao gi h nghe ti ng ht hay nh v y. H lao v nh tm cng t g c cy. H tr l i v i nh ng t m d t r t t ti n v m t gh r u. H u ng r u, say, nh y ma, r i ng t i ch . Drit leo xu ng, l y cc t m d t, quay v nh. Ng i anh trai c a c u cng mu n c nh v y. Drit khng h ra i u g; nhng b th bi t. ng i, chu !. Anh ta n n n. N u chu qu mu n th , th c i, nhng ph i nh n c i! Ng i anh trai lm nh Drit, leo ln cy, ht, ng b Jung mang cng n, u ng, say, nh y ma, r i ng vo nhau. Ng i anh c ph ln c i. i ng i, i b i, chnh n l y h t cc t m d t c a ta, chng n l a ta!" H leo ln cy, b t anh chng v n s ch, x xc ngon lnh (Hj.40). Ngi anh c a Drit y ch c t o ra nh n m nh kha c nh n nh t c a Drit, khng ai snh b ng, l m u ng i i sn, th n tr ng v knh c n. V tr c a Drit trn cy v ht nh chim lm cho c u ta tng ng v i Tokbok, nng Si (Hj.30), cng t c l m R. C th , trong cu chuy n nghe c t mi ng tr con ny, ti ng ht c a Drit trn cyl l y tr c ti p t Hj.30 v g n vo y, chuy n t b tin gi sang c u trai; nhng i u khng c g quan tr ng n u ta nh nh ng g tr t ng t ng v n t ng lin k t. Nh ng con ng i-h , bi t ni, c nh ng t m d t, u ng r u v ng n th t s ng, c g i l Jung, ci tn ta nghe ng i th sn c u kh n khi ti n hnh nghi th c giao c v i cc th l c c a r ng xanh - h , cc th n, cc sinh linh trung gian, ng i hoang d nh p nh ng. By gi ti xin nh ng l i cho m t ng i Giarai gi k trong m t cu c tr chuy n ( y khng cn l m t huy n tho i") m t con ng i c th th t s " tr thnh h nh th no: vng , c nh ng ng i n ng k t ngha v i h . Nh ng ng i cho v tr c khi r i nh i sn: nh cho nghim ch nh nghe! Vo n trong r ng c a h , h bi g o ln l i v nh v y h c th sn m i nh h . Khng tm c m i, h n g n cc lng, nhn th y m t con l n, h v l y b ng cc mng vu t c h , mang ln ni, n th t. Trong lc , lng, ng i ta nhn th y nh ng d u v t m t con h b t m t m t trong nh ng con l n c a h ; h tm th y con l n ch t v mang v lng) v n l con l n y). B n h chia nhau con m i; m t con mang th t l n v cho v . Y b v trch. Anh c i mi t, lc no cng i sn! m nay m t con h b t m t con l n m ging cho ti; ng i ta tm l i c n. Anh, anh b o anh i sn, nhng ch c i lang thang thi! n y m t n th t l n, ngoi hin kia. Cn anh, anh mang g v no, con m i c a anh u?- Ti cng c th t y. C nhn trong gi ti xem! Ng i v nhn vo gi: ch ton nh ng mi ng vhay cy. Cu chuy n ny c th t. Ng i Trung, ng i Kreng, ng i Bana cng k nh v y. Cc ng Jung, cc yang dlei, ngy xa nhi u l m.

69

Nh ng ng i lnh n Mdrak l c trong r ng h , pha nui M B ng Con; h m t tch, nhng ngy nay c nh ng con ng i-h y. Khi ng i ta mu n tr thnh h , th s thnh h ; khi mu n tr thnh ng i, th s thnh ng i. Ch c n t g o vo d i l i; not l y, th s thnh h . M t i i lnh Php u i theo nh ng ng i Vi t Minh; c hai bn u l c vo r ng. Ch ng c g n c . L y th n ni th n n c, th n Du th n Dei, hy thng chng ti! H th y g o , h n, th l bi n thnh h . ch ng i Giarai cng c chuy n ; ch ng i Mdhur th m ch ng i ta th y m t ng i n b tr thnh h ci v gi nguyn nh v y (Ti li u 7a.67). Mn g o ny khng ph i l th g o ta v n bi t v tr ng, quen g i nh v y; y l m t gi ng t ng t ng c qu thc v n (nh h ), m t gi ng lng th c hoang d n bi n ng i ta thng hoang d. Cng gi ng nh khng gian c a lng c th l i tr thnh r ng (sau khi dn lng d i i), cng nh m t con v t nui c th l i tr thnh th hoang, v y th cng c th hnh dung m t con ng i - m t gi ng loi trong cc gi ng loi s ng khc - cng c th l i tr thnh hoang d i, t c l h , con v t duy nh t x ng v i con ng i, nh t l n u y l (v y l tr ng h p trong cu chuy n c a chng ta) m t ng i th sn. Ti xin lu m t i m quan tr ng, m t sau y ti s cn tr l i: tr c khi, ng i th sn d n v ph i nh; b khng c i ra kh i nh anh ta c th g p con m i. Nhng anh ta, anh ta i tm g trong r ng? T t c cc Jung, romung, yang dlei, m t anh t nhi u ng ha v i h - nhi u l trong tr ng h p c a ng i b m, b m t ng i n b-h , hay m t c gi-r ng, hoang t ng c a ng i th sn, lm cho m m, nh ta s th y; c th i u gi i thch thi gy g c a ng i v ph i l i nh. b o m m t cu c sn k t qu , ph i giao k t v i k c nh tranh - con h - hay lm tnh v i k n c nh tranh - c gi-r ng, ng i n lm m m mong u c, n ch nhn no ny, n ch nhn c a ngi nh hoang d - sau khi kha ch t ng i n ch nhn c a ngi nh lng t i nh b v t p t cho mnh nh ng king c , king khng c s chn con cu ly b nh , c t g n nh ngang hng vi con h ; cu ly cng v y, l v t khng nn sn.

CHNG X

Cu ly th y bi, cu ly thing
Qu con ly b nh l con v t nui tr m t ng c a ng i Giarai nhi u hn c , ci m t ng c r ng b o d ng, ci m t ng hoang d theo ngha t t nh t c a t ny; nhng ta bi t r ng y khng ch c mung th v cy c c a n, n cn l m t ch n ngoi kia v l m t bi u t ng, l d u hi u c a m t th khc. Cng v i h , con cu ly l con v t th ng c g i n hn c (v g i n m t cch nghi th c) trong huy n tho i. Tuy nhin khng co ng i-cu ly nh c ng i-h , b i v cu ly c coi nh l t tin c a con

70

ng i; khng ph i l k ngang hng, khong ph i l k tranh ch p, n trn cy.

ni kia,

bn trn,

D ci tn cu ly (loris) c trong t t c cc t i n, n khng quen tai ng i Php... nh t l l m t t H Lan: loeris, c ngha l th ng h (clown, trong ti ng Anh). T danh t ny, nguyn c ng i H Lan Malaysia gn cho m t ng v t linh tr ng c i m t to bu n, hnh thnh t ch gi ng lo i Lorisids (phn b cu ly), m t nhm g n v i Lmuriens (phn b v n co). Cc nh ng v t h c phn bi t gi ng Loris, c i di n n b i con cu ly g y (Loris tardigradus), v gi ng Nycticebus, c ai di n ng Nam b i cc con culy ch m: Nycticebus pygmaeus v Nycticebus coucang (tn M lai c a n l kukang). Ni cch khc con cu ly c a chng ta l m t con nycticbe; goi tho cch nay hay cch khc th ta cng khng ni ti ng Php. T khoa h c Nycticebus trong ti ng Hy L p c ngha l kh - m, d u khng h nn nh m n v i t t c cc con --cebus c a ng v t h c. Nh ng ng i b n a ng Dng cng lm nh v y khi g i n l kh -tre" (kra al trong ti ng Nam o, d' gl trong ti ng Nam ); ai cng bi t n khng ph i l m t con kh . Tuy nhin con ng i nhi u i m thu c c u l c a b m m n v cc loi Lorisids v Lmuriens, ph n l n ho t ng v m, nh tn g i lmures", bng ma c a ng i ch t hi n ln ban m. Con nycticbe c a chng ta, m t ci c uc trn to b ng hai n m tay, quy n r hn l p. Khi ta a th c n cho n - thch nh t l con su to - n b t u ra v ch, cn t hn m t con mo kh tnh; r i, b t ng du i hai ch n tr c ra, n n m l y v nhai ng n ng u. nh m t con h nhai m i. B qu y r y, n c th n i cn hung d , ku ln nh ng ti ng ng s , n c th c n su v khng ch u nh ra. Ban ngay, n m mng, m t m , v bu n r u ng m nhn chng ta. Khng ph i m t con d th, khng ph i m t con ng i, y chnh l ci m t ng hi n hnh. By gi hy r i ci ch n quan st ny, tr l i v i cch nhn c a ng i Giarai, kra al ng vai tr u tin c a k trung gian, gi a cc loi. Ch nhn c a t t c cc loi chim v cc loi c v, n c g n cc v t tin c th n thnh ha c a cc th t c gia-rai; trong huy n tho i n ng vai tr ng ng c a c p m R-Drit. N thu c v th gi i con ng i v th gi i loi v t; n lm thnh ci khu n i c n thi t cho t duy Giarai v n r t s s gin o n. Vi c n b c m khng c sn- cn hn c h - l c th d hi u trong b i c nh . Khi, t trn cy, n nhn ta, r i a cnh tay d i ln m t, t che m t, b i n khc cho ta; y l d u hi u ta s p ch t. C ch c quan st th t ng, cch gi i thch th t giu ngha. V sao n bu n? B i v n bi t. N u m t ng i Giarai, tngh c , nhn th y m t con nycticbe trn m t ci cy (ch tr ng duy nh t c a n), anh ta s t n d ng c h i khai thc cc kh nng bi ton c a con v t k l . Anh ta a cho n m t cy g y, v a h i: Ta c s giu c khng? Ta c s ng lu khng? N u con Nycticbe n m l y cy g y, th cu tr l i l c. V nh, ng i c phc dng m t l cng cho kra al c m n n, thanh ton mn n c a mnh (v nh ng kho n l i c bo tr c); trong l i kh n nghi th c anh ta g i n l oi ya (ng b), gi ng nh khi anh kh n t tin, anh ghp Nycticbe vo - v ta bi t cc v t tin y, c k ra hng lo t, ch y u l n b, cc v xa nh t c li t vo cc th n, cng nh kra al. J.E. Kemlin cng nh n th y l i th n thnh ha con cu ly nh th ng i Rngao (t c ng i Nam s ng pha b c ng i Bana), ng lu r ng nh t l con nycticbe c coi nh l ng i khai tm cho nh ng ph th y o l ng, n a cy g y l i cho ng i n mu n k t c (nh ng ng i ph th y ny o hai l n lin ti p s i cnh tay c a h trn m t o n tre; s khc nhau gi a hai l n o c coi l cu tr l i cho cu h i c t ra. Ng i

71

Giarai cng lm cch ny) Kemlin cng lu r ng s k t c v i con nycticbe em l i thnh cng trong sn b n, bogap (h n l cng m t t vi mogap ng i th sn Giarai) k t c vi h c bi t c l i cho vi c i sn nh ng con m i l n. Tuy nhin ph i kh m nh c th k t c v i con nycticbe-l i ngh kk t c c th a ra trong m t gi c m ti n nh- v ngay c vi c g i cho ni bi. Ng i th ng trnh nhn n; n u ch t m t co cu ly ch t, th ph i r i b ngay ni , king khng c tr ng b t c th g . y l m t con v t thing (mau yang), c nh ng quy n l c khc th ng; ng i ta b o nh nhau n m nh hn t gic, voi v trn. S c m nh (pran) c a nh ng k nh (Cu ly trong r ng hay Drit trong huy n tho i), l s c m nh v t ch t ch v tr c h t n l s c m nh tm th n, v n b t ngu n t m t hi u bi t; n lm cho ng i ta v t qua th ng l i m i th thch. Khng h c cht phn mu m o no trong ny c , y l m t s siu-hi u bi t n t o nn cc quy n l c, c bi t l quy n bu c m i sinh linh ph i nghe theo. Nh ng k m nh trong ci m t ng c a ng i Giarai khng ph i l nhng lnh cha oai phong cng ch ng ph i nh ng con r ng kh ng khi p, yu tinh hay cc lo i anh hng rm khc, k th c bao gi cng l nh ng k nht gan, m l nh ng k nh b l k bi t, t ng i i sn cho n ng i th y php, v i kra al l th ng ng. ... Trn-l n s ng v i c em gi. H b b m b trong r ng, r i c b n yu tinh nui, sau cng h gi t h t b n yu tinh. By gi h s ng v i nhau nh v ch ng; chng i sn, bn ngoi; nng, trong nh, lo d t kh cho chng. Trong m t l n Trn-l n i v ng, nng ti p Ch Mi-to n chi, n xin c i nng. Ti khng dm, v c anh ti...- Chuy n b n! Ch c n b o anh y i hi tri cy giu gia [Baccaurea] do Cu ly gi trong r ng! N nh nh th s m h i c ng i anh i th . Trn-l n v ; nh, chng khng th y c cm n u; ngay c b p cng t t. C chuy n g v y, em?- Em th y kh ; n mu n n qu giu gia do Cu ly gi trong r ng. Sng hm sau, Trn-l n ln ng, chng th y cc qu y, chng hi. Ai hi qu c a ta ? Ph i xin ta tr c ch ! - Ti khng bi t! - V t th ta nh nhau! Trn-l n v Cu ly nh nhau, Trn-ln th ng, chng m t ci dy leo tri k b i tr n. Thi ng lm v y, anh , ti l i v i anh! H cng i v , mang qu giu gia v cho c em. Hm sau, Trn-l n v Culy i v ng. Ch Mi l n n. Th no, anh c ch t r i ch ?Cn lu , Cu ly cn i v cng anh y n a kia! Anh chng tn gi khuyn c gi lin ti p i anh cc th : qu d a do T gic gi , chu i do Voi gi , m t ong ch G u, m t ming v y R ng - L n no, Cu ly cng nh th ng cc loi v t nguy hi m, b n chng l n l t tr thnh ng minh c a Trn-l n- M nh hn t t c , Cu ly th ng tr cc loi d th, tt c n n c bi n- Sau tr n chinh chi n cu i cng tr v , Trn-l n v cc b n c a chng b t g p i trai gi nh. C em gi v Chmi l n bi n m t trong lng t (Hj.4). Ng i k chuy n bnh lu n: V ci quy n l c c a kra al m chng ti s n. S ng, th n n m r ng ni; ch t, n n m t - ngha l: s ng, n l ch c a ni r ng (lnh v c hoang d); ch t, n l ch c a t ai (canh tc c) khng ai c lm r y. Cc tn ghp c a hai ng i l d u hi u cho ng i nghe huy n tho i: ngi anh, qu g n gi, lo n lun; k kia th qu xa, khng ch l ng i ngoi (khng ph i Giarai), m t khng ph i ng i,m t con ch. Nhng khng ph i cc h bi n ha , m t l ci chu i ng o n khi n ta ch , Nhn v t, c ph n l th sn, d sao cng quen thu c ni r ng, g p Cu ly m t ng minh ngo i l ; nh c ng minh , nh ng k th ti m tng tr thnh nh ng ng i b n th c, k ny thm vo ng i kia gip chng th ng t t c cc kh khn v cu i cng cho chng l ng i chi n th ng duy nh t. Song ci dy ny l l y l i t m t

72

dy khc (Hj,99, xem tr. ), trong Drit (tng ng c a Trn-l n, l k suy ngh v bi t) t b y b t c m t dy con v t, chng t l k th quay l i thnh b n, nh c nng Tr ng Ng, t m t ng voi ma-mt chui ra. Chi c b y , c th t v do c gi-r ng lm cho hi u nghi m, o ng c v lm m t hi u nghi m chi c b y n d do k tnh ch (Ch Mi-l n hay lnh cha) ging b y nhn v t chnh. i u cho php chung ta nhn ra m t s tng ng: Cu ly [ b y+ c gi-r ng] Chng ti p sau s cho th y chi c b y c m t n i hm n ; khi cng th c c th rt g n: Cu ly l tng ng v i cc c gi-r ng; cho nn ng i th sn, sau khi kha ch t v nh r i, c th k t c v i Cu ly hay cc co gi-r ng, m t anh ta g p l i trn t sn. i u khi n ti ngh r ng Cu ly ph i c ng i Giarai coi l gi ng ci- v ta khng th c cch no bi t c i u ngoi cc l i c ph h trong kra al c k cng v i m R v cc n t tin xa xi. Nh v y, Cu ly, v tnh nh ng i n b-cy, s khng l th y bi hay ph th y (gi ng c), m l ng i n bi t, ng i khai tm cho nh ng k hn m n c th l ng nghe n. n lc ny, cu n sch c a ti ph i ginh ch cho khc cantilen v Culy m ti c nghe ht b ng m t gi ng th than - ti ng ni k l , t ni ch n ngoi kia v ng l i, ti ng ni c a m t ng i Giarai gi, chuyn gia v cc lo i b y v ti n s khoa cc gi c m. Khung c nh c t ng t ng l nghi l m r c trum tr c khi hi n t m t con tru. Ba ng i m i ng i mang m t chi c ching l n, ng i th t mang m t chi c tr ng; h chi, theo di u ring c a nghi l ny, v a quay vng qunh con tru c bu c vo cy c tt . y vng trn chuy n thnh hng th ng, m r c ko i, trong m t c nh tr r t th c, d c theo con sng Ayun v sng Apa, t vng Pleiku n vng ng i Mdhur thu c Apa h , nh v y i ngang qua g n h t vng lnh th c a ng i Giarai. Cc nhn v t g m c su: H , G u, Di (chu t tre), Nhm, me R v Cu ly, khng k con tru m t h ko theo sau. L i tho i (khng ch r ng i ni) lm thnh bi ht, nh p theo ti ng ching. (Cu ly) i, me R, mang c ng, mang ching ra y! V g u th c m t t p nh tr ng! (G u) Hu hu m t ng t, m t ong, v nh m t n m t, qun nh, qun nh. (Cu ly) B n i, th th v i, v m t n m t, m t nh b n. i me R, mang c ng ra y, mang ching ra y! H hy c m t p nh tr ng! (H ) Hu hi th t i nh, th t nai i, nh. (Cu ly) B n h i, v y th v nh i, v nh m n th t nai i, th t nai i c a b n nh. i m R, mang c ng ra y, nh ching ln i, cho b n nhm t p nh tr ng! (Nhm) Hi hui tri chn, b qun tri chn nh, tri chn nh. (Cu ly) Ban Nhm i, v th v i, v m n tri cy, tri cy nh. i m R, em c ng ra i, nh ching ln i, cho b n Di t p nh tr ng! (Di) Huet huet ti b qun nh ng ci r c a ti nh, r tre, tre nh. (Cu ly) Th th b n v i, v m n r c a b n, tre c a b n nh. i m R, mang c ng ra i, nh ching kn i, Cu ly s nh tr ng y. Bit bing. bit bing tru gi t nhn xem ta n m c m i p sao trng r n bit bing

73

c ku trong r ng plat plang hy nh plat plang b n Di i, ch ng vui sao? b n i, b n c i b n Nhm chi ci mi di. L i bnh. Ngi ny ng i khc n i ui nhau tr v nh, v h khng mang theo lng th c cho cu c hnh trnh ny. nh, h nghe th y Cu ly nh tr ng. Dui, l anh chng kh e hn c , ra v sau cng. n x ng i Mdhur, Cu ly v me R hi n t tru. V v y ng i Mdhur, tr gi, u bi t nh tr ng r t gi i. (Ti li u 10-67). Trong th c t , ch c n ng mang ching v tr ng; nhng i u khng h cho chng ta cht ch d n g v gi i tnh c a cc nhn v t t ng t ng. Cu ly c p i v i m R; n cn ng i khai tm v m nh c, ng i khai tm cho t t c nh ng ng i Giarai m m r c i qua x s . C th G u, H , Nhm v Di l bi u th b n nhm Giarai tng ng c x t n m d c sng Ayun v Apa: Hodrung, Chor, Hroai v Mdhur. M t l n n a, Cu ly ( y c m R i theo) t ra l b c trn; l ch soi c a cc loi v t, n d n m r c v bao qut tnh th . Ngoi ra, vi ch c nng vn ha m i ny, n l i nh c nh n nh ng ng i con gi-r ng trong vai tr khai ha c a h , mang cc k thu t n cho con ng i;cng nh ho v cng v i h , n bi t. S hi u bi t c a chng ta ph i chng l n t r ng v t ban m, t gi c m? Ti n hnh, theo l i Giarai, b ng k t h p cc m thanh v cc ngha, ti i u tra v cc loi linh tr ng, b t u t con kra al y v t t c cc con kra khc. Ti r t nhanh chng nh n c m t s r t l n cc t m m y ng i b n Giarai, trong c nh ng ng i th sn gi, k ra m cch d dng, c nh ti kh i ng c m t dy c s n trong k c. Ti b qua cc con kh , v n th , kh ui,v n, ch gi l i nh ng con m ti khng th nh n d ng v chng v t qua ci ro ch n gi a cc gi ng loi ng v t h c v cc con v t t ng t ng hay hoang ng. Du y l tn c a chng, v i nh ng m t v truy n thuy t ti c nghe, v theo th t c k : nah tan-khng c lng; da n nh da ng i, m t n cng v y. N n cu ng cy c , cua v c. S ng thnh n. Cc cnh tay c a n pha ph i c m t l i gm, pha tri c m t hn mi. Bn chn n quay ng c, gt ra tr c v ngn ra sau. Pha Nui en c r t nhi u. M t hm, m t ng i i sn g p m t con ci, tc n r t di, anh ta d n v nh lm v . H c m t a con. M t hm c nng l i gm c a mnh d i chn c u thang, m t ng i n b qut nh th y c, chi m l y lun. Ngay lc nah tan bi n m t; c nng tr v r ng cng v i ging gi ng c a mnh. Ng i ta b o h cn m t ng i h u du lng Breng. Nh ng ng i ny s ng hon ton tr n tru ng; ng i ta cho l nh ng ng i b m. kang ngai (hay kat ngai)- nh hn chng ta nhi u. Khi n sn chu t, n coi l con m i l n; n g i cy hoa d n b t l cy h d u to l n. M t ng i (monuih ta, ng i chng ta, i l p v i cc gi ng khc nhng d ng nh hon ton c th c y) u i m t con chu t, anh ta l y chn m t m d m nt n; m t kan ngai nhn th y, kinh ng c v s c m nh phi th ng y, n m i anh ta v nh n, m i anh n cm trong m t ci l cy xng kh. khuc- to g n b ng chng ta; d u chn c a n gi ng nh d u chn tr con, nhng n c c k kh e, n c th x d ch cc t ng l n. N n cua v su b . N s ng trn ni. N

74

ni nh chng ta. t ra l ngy xa, v by gi khng cn ai th y n a; y tr c khi c con ng i (trong b ng x p lo i, ng i ta s p n vo h ng c, ginh cho ng i, ch khng ph i droi ring cho th v t) . klong v krum- da s m nh ng i Giarai chng ta. Chng n ng i. Chng b t tr con nui c s u, r i chng n c s u. Ng i ta th y chng lm vi c trn cc n i n ch; nhng chnh ph cho cng v nh. Chng c lng v n th t s ng. komri- n gi ng nh m t con kh , thn hnh c con ng i, kh e nh voi. Lng v tc n r t di. N trong r ng r m, pha ni. M t hm, m t komri i ra r y c a m t ng i; n hi da v ch t l i thnh ng. Ngi ch r y n, anh ta th y komri, anh ta s , anh ta b n u i theo. Ti i coi b y m! K kia cng p l i: Ti i coi b y m! Khi p m anh ta ng xu ng t. Hi hi hi komri c i. B n komri ny cng n th t ng i. B n klng v krum c th l ng i. Ph i chng y l nh ng ng i Dayak, m cc ch n i n a t Borno sang t p cho ng i Giarai hi ch? Trong con m t ng i Giarai, m i ng i n c ngoi u c th c v hoang d - v nh ng ng i Dayak kia cng khng ph i l hi n d u. B n kan ngai v khuc, m ng i ta coi g n nh l ng i, g i nh t i nh ng ng i ngrito ln c th y tr c nh ng ng i b n a ng Dng hi n nay v ta cn th y nh ng i di n bn d o M Lai (Bang Prak v Kelantan). Nh v y ng i Giarai c nh ng tia sng v th i ti n s c a x s mnh; huy n tho i hay l ch s , th s hi u bi t c a h cng th t ng ng c nhin; h c k c v loi ma-mt, m h g i l arap, v cc con bang buai (Mgathrium?5) v bring iok (mastodonte6). Nhng lm sao c th bi t hn c n a, n u chnh mnh khng ph i l cu ly? Cn v b n nah tan v nh t l komri (m ti d n l i y trong hki chng c k ra hai mt c a c dy), l i m t chng c ph n gi ng con i i, gi ng v t hi n nay ch c i di n Sumatra v Borno, nhng khng c g ni r ng ngy xa n t ng c ng Dng, hn n a lc a cng ch tch ra kh i cc d o ny tng i g n y thi. Ourang hutan nguyn l m t t M Lai c ngha l ng i r ng, ch nh ng gi ng ng i nguyn th y, t nhi u hoang d, s ng trong r ng (ngy nay g i l orang asli, Ng i g c xa xa), ch lc u khng ph i l con v t l n c d ng ng i kia. S l n l n di n ra nh th no? T orang-outan c t tng ng chnh xc trong ti ng Chm, trong orang glai ch m t dn t c nguyn th y s ng trong n i a: ng i Raglai (Glai ch l dlei Giarai, r ng). Ng i hay kh ? Tr chi c a tr t ng c ng l i thm vo s l n l n chung ny. Nguyn t komri khng th khng nh c nh n t somri Sr, th y trn kia, v c th gip chng ta hi u ra i i u g y. Ci m t ng c nui d ng b ng r ng. M t con linh tr ng l n c th g i ra hnh nh nh ng con v t c d ng ng i n th t ng i ... v nh ng con yu tinh. Nhng ti ch y u khng nh h p l ha m i s tr c khi c xem cc dn t c ny hnh dung ra th no. Klong, krum v komri (k theo th t ) c lng - nh th l c ngha x u. Tr ngo i l , ng i Giarai nh n nh i, h thch da lng ( i v i c hai gi i). M t k c lng ch c th l thu c v r ng... hay qu - nh ng i phng Ty, c coi l r t x u. n th t s ng v nh t l n th t ng i l kinh t m; y ch c th l h ho c yu tinh. D hai lo i ny khng c nh c n trong danh sch (chng ta i vo loi linh tr ng, b t u t kra), ti ng r ng, b ng hnh nh m t xch v vi c n th t ng i s ng, b n komri g n v i cc yu tinh trong huy n tho i, g i l Tolum (Hj.4) hay Rokai (Hj.16,34), khi khng ch n gi n l romung (h , hay ng i-h ). B n ny khng nh t thi t v khng ph i bao gi cng c - c
5 6

Con i th voi rng m u

75

khi m t con yu tinh h i sinh nhn v t chnh, ng h t nh ki u me R -, nhng chng c coi l s s t v, nh t l, chng khng bi t, ng c v i cu ly - con v t b nh t, b n ng c a m R, tng ng v i Drit v ch c a nh ng ng i th sn. Nhng m t ng b t u t u?

CHNG XI

76

B y v n b
By gi s ch y u l chuy n ng i th sn, cu n sch bi ven b ci m t ngnh m t n i h i m n tm cch i gip vng. Trong s nh ng nhn v t huy n tho i nam g p, ngoi Drit, l nhn v t chnh, ng i i sn - ng i thu gp, cn c Diung (Hj.20) ng i b y chim v i sn, chi n binh th y u, c m t nhn v t g n (t nh t l cng v tn) l Giung, m t con ng i c a r ng. m ta s g p l i (Hj.114). Khng ai trong s ny r rng l mogap, th sn chuyn nghi p, dng cung hay b y, ngha l i sn m t mnh, v quen v i r ng, m anh ch ng cn c g ph i s . Tri l i, huy n tho i u tin (Hj.49) trnh by v m t ng i th sn th c s . Sau y l nh ng ng i khc, ng i u tin c k ra c ph n l th y bi. M t mogap i sn. Anh ta g n m t lng ni c m t ng i n b ang sinh. Anh ta nghe yang but [cc th n ch tr s m nh con ng i] ni nh sau: Con c a ng i y l con gi. Khi n l n thnh con gi v nh n, n s ch t. Ng i th sn vo nh n , anh ta o [Theo nghi th c] tu i th c a a con gi, v anh bi t, v anh xin c i n. V sau, h tr thnh v ch ng. Lng b chy, i v ch ng tr thu gom t t c c v x p vo trong kho, xa cc nh. Khi ng i n b tr tr v vc chi c c i g o trn vai, ch ta g p m t con h ; nhng ng i ch ng bi t v ch n. Anh ta gi t ch t con h , v tin nh v y l v mnh c c u kh i s ph n ging cho nng. Anh ta nh cc mng vu t c a h , x p vo trong nh, g n trn mi tranh, pha ng [trong nh, tr c chnh theo h ng b c -nam, ng i ta n m quay u v h ng ng v chn v h ng ty]. m y, ng i v tr n m ng , ngay d i cc mng h . Mng h ri trng vo v nng; nng ch t ngay (Hj.81b). Ng i k m t cu chuy n g n gi ng nh v y - l i u ch ng c g l t c ng i lng gi ng, cng thu c ng h Nam o: i v i cc

M t ng i th sn ng d i m t cy a. Anh ta nghe th n cy a b o: lng bn c nh, c m t a con gi m i sinh ra; khi l n ln, c ta s c thai, s b m t con h v , sau khi b qun ci c i, lc d i lng. Ng i th sn n nh ng i m m i sinh, h a s c i c gi, mong c u c kh i s m nh, b i v anh ta bi t - H l y nhau; lng ph i d i v b nh d ch - Mang cung v gm, anh th sn khng r i v ; ch qun ci c i; ch quay l i l y; m t con h xu t hi n, ng i th sn chm c n - Ng i th sn g n cc mng h ln mi, trn ch v anh quen ng i d t c i - ko ci khung c i, ch lm ri cc mng h , ng vo b ng, b thng; v ch t (theo B.Y. Jouin, 1949a). Ng i Sr, l t c ng i Nam , kh xa, k m t cu chuy n tng t :

M t ng i n b sinh m t a con gi. M t c' (ph th y x u, chuyn ph php h i ng i) ng g n , mu n thm ht l y sinh kh c a c b. C m m t ci do trong tay n bi. N s ch t b nh? N nm cy gio vo m t c t nh; cy gio ri xu ng. N s ch t i... ch t thu c c? Cy gio ri xu ng. N s ch t v h trong khi i tm ci c i? Cy do c m vo c t. C' r ln sung s ng. C m t chng trai tr n p bn ngoi nghe th y t t c . C' i r i, chng vo nh, xin c i c b lm v . Sao v y c? N m i v a sinh m!- Ti xin trao ci vng ny lm b ng. Khi c gi l n ln, chng c i c. V sau h

77

chuy n nh; cn m t ci c i g o ph i mang i. Ng i an ng i theo v , tay c m do, tay kia c m gm, dao qu m trn vai. Khi ng i n b v a vc chi n ci ln vai, m t con h nh y x vo. Ng i ch ng l y gm chm n, l y gio m, gi t h n n b ng dao qu m. Chng th ng c ci m nh x u, H tr v nh. Ng i n b ch t bnh yn, lc gi, khi khng cn mu trong cc huy t qu n (Hs. 88). y khng ph i l nh ng d b n, v cc t c ng i c ngn ng khc nhau, m ng hn l nh ng cch chuy n thu t c a m t ch chung. Ch y n t u v y? Ng i Giarai (nam o) v ng i Sr (nam ) u ch u nh h ng c a ng i Chm (nam o), trong ng i (nam o) ch u nh h ng c a ng i Khme (nam ) - i u khng n gi n ha v n ; nhng h ng s , hi n nhin, c th n t m t ci v n chung cho c ng i Nam o l n Nam , tr c m i nh h ng c a cc qu c gia n ha Khme v Chm. D u sao i n a, ta c th ty nu ln y s i l p gi a ng i ci bi t c a th sn v s m nh - ho c l c ng i mogap (Giarai v ) bi t, ho c c ng i Sr (khng ph i th sn) bi t m t cch tnh c ; trong hai tr ng h p u, ng i th sn ph i thua s m nh (v l v anh ta), trong m i tr ng h p, ng i n b u b sa b y. L nhn v t chnh c a m t huy n tho i, k ghi m di n nm gi v ph i ghi ra m t g n m t trm trang nh my, anh chng Dir hng m nh khng ph i l th sn th, m l k chuyn i m gi p; cc con c a anh ta th l nh ng th sn gi i. Ng i n b, v v m , v n cn b sa b y. Dir hng m nh r t giu, thc y kho, anh ta p trai v sang tr ng- ng kodei gi(= Adei, ng Tr ). tc b c b x, ch ng c g n; b v gi c a ng m ng ng v ng c ng su t- Bi t Dir giu c v lanh l i, ng b Kodei xu ng tr n, n lm khch nh Dir, ch chn tho thu- Bi t Dir cha c v , h g Dir lm r ; ngha l anh ta ph i n nh h - Dir ch ch p thu n trong tr ng h p nng Tlaktlo tuy t tr n, con gai c a h , ch u xu ng nh anh ta- No v say mm. i v ch ng Kodei tr v tr in l t Dir hng m nh ln thm h , anh ta xin c i con gi h v a v nh mnh; sau khi v t qua th ng l i cc th thch, anh c ch p thu n - Dir tr v nh cng v i nng Tlaktlo, nhng anh ta ru ng b nng - Thn th anh n m nh, h n (bongat) anh ln tr i, anh m m t l gi p- Trong khi Tlaktlo sinh hai c u con trai. Cn r t b, cc c u mu n i sn; cc c u l y cung v ti tn, v b u n c d tr ; cc c u b t c bao nhiu l chim, th n l n, c y hng - Trong khi Dir v ng, anh ta v n ng nhng l i i ve gi, v cc con anh ta i sn, lnh cha Ki n hng m nh n nh Tlaktlo, ni v i nng, xin n c u ng; nng mang ra hin cho y n c, thu c l v l a - Lnh cha b t cc nng Tlaktlo xinh p, mang v nh - Cc c u con i sn v , tm m nh; chim b o cho cc c u hay m i chuy n, Kodei g i xu ng cho cc c u thu c m (jorao corek corul) cng v i ki m v khing, trong khi trn kia ng i cha v n ti p t c tn gi v u ng r u - Cc c u con trai nh lnh cha, gi i thot cho m , v i b m , a m v nh. Trang b y , cc th sn tr l i ln ng vo r ng; cc c u b n b, t gic, voiLnh cha M i b t cc m - n v , cc c u con chi n u v l y l i m . Cc cu con trai sn ma-mt v th - Lnh cha St b t cc m - Cc c u i nh n; g p kh khn; Dir hng m nh, khng h ng tay khi anh ta bi t cc con cn m nh hn, by gi m i r i cc c gi v t nh d y; anh ta gi t ch t lnh cha, l y l i v mnh, l i i lm r y; cc con anh ta l i i sn (Hj.109). C n c c m t cu n sch ring cho thin huy n tho i - anh hng ca ny. Ti ch nu ln oi chi ti t, cu i cng gi l i nh ng g c n dng sau ny.

78

Nh khng hi m th y trong cc huy n tho i, nhn v t ng Tr i c bi u hi n l b ch, m t ng h gi nhn t , trong khi trong i sng nghi l c a x h i Giarai, ng i ta r t knh s v sng bi ng; i v i cc lnh cha (potao) c a huy n tho i cng v y, l nh ng k th ph i nh b i, trong khi cc potao linh thing c m i ng i knh tr ng. Chng ta bi t r ng th lo i vn h c truy n kh u ny khng ph n nh i s ng x h i; ci t ng t ng khng ph i l ci s ng, y chnh ci th nh t m i quan tr ng. Anh chng Dir hng m nh c nhn th y ng nh, trn chi c vng c a anh ta, v, ng th i, l i m gi (poyu, c ngha l lm tnh) v i cc c gi p ch n thin tri u. V ngoi nhn th y c c a nhn v t vn nh, trong khi ci ti c a anh ta l i ra i. y l i u di n ra m t m t trong gi c m v, m t khc, trong chuy n du hnh th y php, s ni n (trong quy n III). Nh v y Dir ch cc c gi nh tr i, cc c gi-yang, r t g n v i cc c gi-r ng, nh t l h u mang tn cc loi tre (Oxytenanthera, Bambusa, Lignania, Arundinaria). Trang b i sn c m t nh l trang b chi n binh, nh t l khi ng Tr i l i thm vo y ki m v khing, c ng v i cc lo i thu c m-ba i sn v nh tr n. Th t l n ln d n v c c a cc loi v t sn (cho n cc loi ti n s ), trong ba giai o n, tng ng v i s c m nh tng d n c a cc lnh cha xa l , cc lnh cha mang tn bi u t ng: ki n nh , m i en to, st, cng v i s pht tri n cc chi n cng c a Dir v i, khi n m t nng cng cha vng m m n. Ng i i sn l m t ng i chi n binh n c, hai anh em k th c ch l m t nhn v t, c bnh phng ln. D nng c ngu n g c nh tr i, c v kh n kh c a Dir, Tlakylo (trng tn, c th khng ph i l khng c duyn c , v i c gi r ng trong Hj. 95) v nh ch ng (ng c v i th c t x h i) v g n nh b c m c trong nh, trong khi ng i ch ng bay b m i t n ngoi kia v cc con c a nng th i sn. Vi c ng i n b Giarai nh l bnh th ng ng i n b- n i gi i - nhng, khi nng m t mnh, nng khng c m c a cho ng i l . Chnh s m t c nh gic c a Tjaktlo khi n nng b b t cc; khi nng ngo i gi i, i u khng ngn c n ch ng nng u i theo gi, v cc con nng u i theo th sn, c hai u thnh cng. Nh chng ta s th y, s ny o ng c s ng i v (ch khng ph l m n a) c a ng i th sn. i m gi khng ph i l i sn. Ng i v c a ng i th sn ph i nh khng ph i v i t cch l n b (v khng c m c a cho b t c ai), m l v i t cch ng i v , b i v ng i mogap ph i c th g p nhi u ng i n b khc... Huy n tho i ln cho ho t ng c a ng i cha, ch y theo gi (ngui dra), v c a cc ng i con, i sn (hyu lua) tr nn r rng; m i lin h l hi n nhin v h qu th gi ng nhau: ng i m b b t. Nh v y i sn c th l i m gi chng? - trong m t ngha cn ph i lm r. Trong i s ng hng ngy, ng i i sn c coi l ng i hyu lua (hyu i, khng theo h ng no v c m c ch chnh xc, lua ti n ti m t cch th n tr ng, khng ai nhn th y v nghe th y); y khng ch l trong cc huy n tho i, v khng ch trong cc cu c tr chuy n v nh ng ng i i sn ta m i nghe th y t mogap hay wa mogap. Wa dng (g i tn hay ni v i) nh ng ng i anh c a cha hay m , v nh ng ng i c coi ngang hng bc trai v bc gi; ng i ta c th a v i cc wa c a mnh, th ng ng vai tr trung gian ha gi i. Vi c g i ng i i sn l t ng b ng m t t v tnh nh v y, bao hm m t i u ng suy g m, khng ph i l ng u nhin. Mogap c hnh thnh b ng cch thm ti n t vo gap: ng, chnh xc, may m n - ngha g n v i yun v n cng theo m t cch thm ti n t nh v y cho ta t moyun, l t , p d ng vo m t h ng pojau, ch xc ch ng i th y php,

79

l ng i i vo ch n cc th n-r ng gi i thot cc linh h n b giam hm. Ng i th sn cng v y, anh ta cng c cch bu c cc v th n y v cc th l c hoang d khc, b ng s ki n m t tho c m d u hi u l mn ba cohrel chung cho c ng i th sn l n ng i th y php. n b cng c th c nh ng m u tinh th th ch anh nh cohrel y; i v i cc b l nh ng mn ba tr ng tr t, chng lin h v i th n Hri c a cc loi c c. Nh ng g l sn b n(v chi n tranh) i v i ng i n ng, th l c y tr ng v chn nui i v i ng i n b. Ng i mogap cng c th c h ng l i t nh ng lo i th o m c c tnh nng, nh t l cy corek corul m ng Kodei gi cho cc con c a Dir v i tng g p m i l n s c m nh chi n binh c a chng; l m t loi thn r thu c nhm Zingibraces, m ng i th sn gi trong ci ti nh c a anh ta hay anh ta xt ln cung- vi c cng bu c anh ph i gi k hn cc i u c m k khi i sn: tuy t i khng c b n h , cu ly hay trn, n u khng th s m t tay ngh . Ngoi nh ng th v t che ch cho anh ta , ng i th sn cng dng cc lo i thu c c (kac v akam, m t lo i Morace v m t lo i Apocynace c c tnh) m anh bi ln u mi tn. Tr c khi ln ng, ng i th sn c l i kh n sau y: kau iau dum yang hrau' ti kh n cc th n cy cung yang bbrom yang jo' th n mi tn v ti tn dum yang kac th n cy du dum yang akam th n cy trc o ............................................................................................................. nga' hlo mong cu' g p con m i trn ni tolu' po kau y n lao xu ng cho ti nga' hlo amng ia g p con m i d i n c ba rei po kau d t n n cho ti bboc hrau' hlo kong dng cung ln, con th ng l ng poyong hrau' hlo con d ng cung ln, con th s p qu dlang po k khung koyau t ng ti l v cy k potau toli l t ng kac broi ddam cy du cho ng akam broi rwa trc o lm au
Ch thch. ng, trong m c tiu, (ddam) nh c nh n nh m ng, t i ni (poddam), ta c nghe khi ni v r u c n c thu c m (xem tr. ). Lm au (rwa') cng dng khi ni v r u c n (topai rwa' r u lm ti au, lm say). S g n gi ng ch gi a hai lo i thu c c, m t do ng i n ng pha ch gi t ch t, m t do ng i n b pha ch lm say - nhng ch ng ph i ng i th sn cng nh ng i u ng r u c hai u nh m g p nh ng ng i n , qun m t ng i v hay sao?

Khi l i kh n + b n + th o m c c hi u qu , ng i th sn c coi l topha, g p may, anh ta c may m n yun. Khi , ngoi cc th n khc, anh kh n cc th n mojuk mojum, l cc yang dlei, cc th n-r ng, m chng ta s g p l i khi ni v nh ng ng i b m-m moyut, nh ng ng i khng m nh, b r ng b t. Khi ng i th sn th t b i, anh tr v mohlun, tr n tr i, hay mohlun motah, mnh tr n thn tr i. Nhi u hn c cung, ng i i sn c nhn (ng i mogap c a vn h c) cn s d ng cc lo i b y (b y thng l ng, b y v , b y lao, b y s p, h m...). cng vi c c hi u qu , tr c h t ng i th sn p t nh ng i u king c cho nh mnh: khng c n cm ngu i, n n cm th a nh ng i, n u khng ta s ph i n ch th a c a h b l i. Anh ta l ng i

80

ra i ng u v i ch n sn lm, anh quy nh cho gia nh mnh m t l i n c vn ha. R i anh lm m t l hi n sinh, g v r u, trong r ng, cho cc yang dlei m t anh g i l cc th n nui s ng chim v cc loi v t. Th b y m nh nh t v nguy hi m nh t l th, g m m t nhnh cy ln u ng cong lm c n b t, khi bung ra do ch ch m ph i m t s i dy, s phng ra m t l i tre bn ngang t m b ng m t con th c v l n. Ci v ch ta nhn th y gi a chm sao Orion v g i l thanh gm c a Orion c ng i Giarai g i l Th Drit, h ch ng ch g n cc ngi sao khc c a chm sao ny. y l thanh gm c a nhn v t Drit, y l ci b y hay nh t c a t t c nh ng ng i mogap - c n ch l ng i Sr, l nh ng ng i lm ru ng hn l sn b n, coi ci thanh gm c a Orion y l hnh nh m t chi c cy. B ng hai cu chuy n, m t ng i th sn gi s ni cho chng ta bi t nhi u v ci b y ny v m vang c a n trong ci m t ng: Ng i Giarai h c c cch dng b y th c a cc yang dlei; tr c y h ging th m ch ng bi t phng g c , h khng bi t cc king c . Ban m, cc th n r ng nh n tru c a h i tr c. B y tru i qua st b y. ng b c l i y! Ti tr n tr i y ny. ng ch ch ng bi t cc king c , ng ta ng c a nh ng y, ni chuy n v i nh ng ng i i qua. Coi ch ng ng lm b y b t ra! Cc th n r ng bn nh n tru c a mnh di h ng khc. Hai hay ba m lin ti p nh v y, cho n khi ng i t b y nghe c nh ng l i v rt ra bi h c. V nh, anh ta d n v : Khng c ch i r a, khng c ni chuy n v i ng i khc, khng c a l a cho ng i ta, khng c ng c a ra vo, cng khng c ng chn c u thang, ph i trong nh khng c ni v i ng i bn ngoi, m i th ph i king, khng c x tc ra! Anh ta l i i t b y. m, cc th n r ng nh tru c a h i qua. Khi chng n g n, th ni v i chng: Vo y i, vo y i! B y b t, m t con v t ng xu ng. i, m t con tru c a chng ta ch t r i! R n c n n r i! Cc th n thui tru, n m t ph n t i ch , cn l i mang v nh h . Ng i th sn ch ng ki n c ; sau khi cc th n i r i, anh ta ra xem l i b y: c m t con th (Ti li u 7b. 67). Chng ta bi t m t con v t cc sinh linh trong r ng (ng i-h hay nh ng th khc, xem Ti li u 7a. 67, tr ) n c th v n cn nguyn i v i ng i th ng; th gi i c a cc yang dlei khng ph i l th gi i c a chng ta, nhng nh ng s trung gian c th lm cho chng g p nhau. y l trung gian kp: l i ni c a ci b y, m ng i th sn v cc con th nghe theo ngha ring h p v i mnh; l i ni c a ng i th sn, truy n t n ng i v (ng i an b-n i gi i) nh ng ch d n b ng ngn ng -r ng c a ci b y - b y mang m t n i hm n (nh m t ng i con gi-ngo i gi i) cng nh nh ng chi n h c a Drit lm b ng lng mu c a m R, nh c nh t i nh ng m v t c rng khng ch u nh m i ra. Nhi u vn b n Giarai v khc nh c n cu c trao i b ng l i ny gi a b y v th sn v bao gi cng g n v i cc i u c m k . C n ch tnh ch t c a cc i u c m. T t c nh ng g kom, king, duy nh t i ng i n b nh, l giao ti p v i bn ngoi (s t b ra ngo i gi i) khi ng i ch ng th sn cn ho t ng trong r ng. Nghe m t ng i n ng g i mnh, xu t hi n ra (th m ch tc bung xa nh m t c gi h p d n - ng i n b c ch ng th bi tc), cho n c v l a, th t c l t hi n mnh; y cng chnh xc l i u x y n v i nng Tlaktlo b t c n Hj.49 trong cc con c a nng i sn. M t ng i n b, th gin v c i m , ti p khch, tng ng v i m t chi c b y ging ln, t ch i ti p - ng i khch, m t pha, pha khc, g n v i con m i. cho t h p c gi-r ng + b y (gi i n ) tng ph m v i ng i th sn, th ng i v ,

81

t ch i m i tng ph m v i bn ngoi, ph i b m c b y nh. Ci b y tr n tr i (l r qu) khi ng i v l mnh ra. Khi m t ng i n b Giarai, nh m t mnh, nghe c ng i n, ch ta s ku ln: ng vo, ti ch c m t mnh! Chi c b y th ni: tr n tru ng, Mogap ng i trn m t chi c chi nhn xu ng m t ci h , y h ton t st tr ng m n; anh ta ch cc loi th n u ng n c. Anh th y cc c gi ko n, chu n b l y n c. i di, ng l y n c y! - Chng em ch l y m t it thi m! Sau khi cc c gi i r i, cho n t i, ng i th sn ch ng th y con m i no. Hm sau anh l i canh ch ng, cng chnh ch y. Anh th y cc c gi tr l i. Anh t b o: H l ai th nh ? Hm qua, ta nh ngn h , v y m hm nay h v n tr l i! C m c h v y. Anh ng i im. Cc c gi l y n c, r i v . V av n nh, cc c ln ra m. B m cc c i bi; chnh v l y n c tr c m t ng i th sn m cc c ph i m. H cng m t con l n; cng lc , ng i th sn b n m t con l n r ng. R i h cng m t con tru, anh th sn c nai. Cu i cng b m cc c gi-yang cng m t con b (romo, b nh), anh th sn b n c m t con b r ng (kru', hoang). T anh ta khng l m t con th no n li m t st m n n a (Ti li u 4.65). Ccc gi r rng l cc th n, t c cng tnh ch t v i cc c gi trong cu chuy n tr c; y h i l y n c thay vo v tr c a con m i ch i. Chnh cc c n m gi , ja', cc loi th r ng - l v t nui i v i cc c, cng cng nh ng con th y b gi t cng lc, hai pha, nh cu chuy n trn. L n b, cc yang dlei ch bi t cc con v t h nui v ch c th n th t chng qua l cng, nhng con v t ph i b m t ng i n ng gi t ch t (t t c nh ng i u ph h p v i nh ng g di n ra trong i s ng th t lng)- l iu m ng i mogap lm, anh ta ch th y con m i. Ci l l cng i v i cc c gi-r ng th l cu c sn i v i ng i mogap - s tng lin d n n nh ng tng lin m i: chi n tranh ( ci gng tng ng v i ci b y), ti p theo l tnh tr ng y t -n l , i v i vi c thu n ha chn nui cng gi ng nh n ng i v i n b, v chi c tr ng (g +da) c a ng i chi n binh i v i chi c c i (g + h t c c) c a ng i n i tr ... Cc cu chuy n quy n l c v b g ny d n chng ta i qu xa. S ngh ch o, ta v a nh n th y, gi a ng i n b nh v cc c gi-r ng c ti p n i trong cu chuy n sau. Ng i th sn, c m v mnh khng c l di n, khng c php ngn c m cc yang dlei cha thu n; c c con m i, anh ta ph i u i v mnh i, nhng khng th u i cc th n r ng. D u sao, ng i n b l di n (v i m t ng i l ) l lm vo hi m nguy: Tlaktlo b b t cc v cc c gi-r ng th m... n u khng ph i l cc c mu n tn t nh ng i th sn, nh trong Hj49 hay cc chuy n v Drit. Ng i mogap ph i s n sng ch p nh n m i th , k c b b y. Trong h chuy n v Drit c m t s th ng tr l i: lnh cha mu n Drit lm r , v a l i d ng cc ngn kho c a anh v a giam hm anh nh y, cng v i con gi y, l nng cng cha ng i ta khng bao gi cho ra kh i nh. Ch ng a cht g ci c gi-lng nh t nh t y, Drit vo r ng, i sn (hay m gi, m ch ng hay); con m i, hay ci b y c a n, n anh n g p nng tin cung c p cc th , ang ch anh. Drit a nng v nh mnh; tn lnh cha thm mu n nng, t di n ra m t lo t th thch, v cu i cng l c gi bi n m t. Trong s v mogap, anh ta, sau khi nh t v nh, ch con m i m cc c gi-r ng a n cho anh; r i d ng nh anh ta b ng lng v i v t chi m c ny. Con m i i v i ng i th sn s l ci m nng tin h ng tm ki m i v i Drit. Lun lun gi a lng v r ng, ng i mogap v Drit gi a hai ng i n b - nhng l: ho c ng i ny, ho c ng i kia, ng i ny u i ng i kia, cng nh ng i ta c ho c c gi ho c con m i; tuy

82

nhin, khc v i ng i th sn, l ng i gi t, Drit, dng b y c a mnh m c cc con th (m anh phng thch- Hj.99) v c gi-r ng. Ch c Drit i n cng gi c m c a mnh. Ng i mogap ng bn c nh nhn v t Drit, ng i li cu n cc c gi-r ng v ng i pht in moyut, b cc c m ho c n m c l i lun trong r ng, v nh v y i n cng tnh tr ng in lo n c a mnh. S ng bn l , nhng bi t i u, ng i mogap chn chnh v n ng v ng trn m t t; anh ta thch con m i, m anh rnh, hn l cc c gi, m anh g t i - hai cch sn. Anh ch n th t con m i; n (bbong, cng c ngha l c, c l i) i v i anh r rng l r i-hai cch (lo i tr l n nhau) ng x i v i th t.
Cc ch chnh g p c th t ng h p lai trong m t b ng nh t lm, coi cc vn b n nh m t t ng th (trong th c t , r t h u c), v t qua cc gc c t c a chng. ng i n b nh th ng b v hi u ha l di n, nh l tr n tru ng tng ph m v i nh ng ng i khc (nguy hi m cho nng) gi u kn, ng kn tng ph m v i th sn khng ni b b t cc b b t cc con gi lnh cha n i gi i c gi r ng ch ng b m ho c hay m ho c ng i bi n m t tng ph m v i con m i ng i th sn ng i quan st ra v tr n tr i tr ng tay b y ch ng "ti tr n tru ng (m hlun) pht l gi u kn, s p con m i khng ni b y n d : m i th s p xu ng trn con ng i (lnh cha) s p v th

l di n (nguy hi m cho nng) tng ph m v i th sn c hi n v hi n mnh b m tr thnh ng i- nb- - nh cc c gi th n ngo i gi i

may m n (topha) khng ni may m n may m n thua thi t Drit

Khng ch c cc mogap chn chnh, cn c nh ng k (nh trong m i x h i) mu n c coi l nh v y, b i v h cn v l i hn ng i mogap, m l i khng c s th n tr ng c a anh ta. Sau y l hai cu chuy n v mogap, nu r s giu c v v t ch t anh ta c th t n v s thm mu n c a nh ng k ganh t . Bc th sn ng trn m t chi canh, c nh m t ci h . Bc ta ch n t i, th m t yang [h n l n , v th n trong r ng v n m gi c a c i] hi n ra, mang l t trn, i m t chi c ching b t trn u. Ai ng trn chi y? - Ti y! - Ch m t cht, ta s nu t mi! - n y i! Trn d ng ln; ng i th sn dng cung, b n. H t! Mi tn ch m vo chi c ching. Wa mogap b n h t c tn, ch cn l i m t mi. Hy p ti i, ti h t c tn r i! H ci mi ng c a ngi cho to ra, ta s nh y vo y! Bc th sn b n mi tn cu i cng c a anh vo ci m m h h c; Trn ch t ngay. Ngay lc , chi c h c in h t, y h bao nhiu l c a c i,ching v ch. Bc th sn mang t t c v nh, tr nn r t giu c. M t trong nh ng ng i b n c a bc nghe tin, n thm. B n c nh khng y? Ti ang y! - C a c i c a anh u ra m giu l th ? - Ti bun bn y m ...

83

U ng sau, bc th sn ti t l ngu n g c c a c i c a mnh, chuy n con trn mu n nu t bc, chuy n ci h c n. Ci h no th nh ? - Ci h c su cy sen y m [corih,Nelumbium nelumbo]. Anh b n tr v nh, l y cung v ti tn, tm n m t ci h l n hn, c t i m i hai g c sen. Ch, ci ny l n hn, ta s c nhi u c a c i hn. Anh ta rnh. M t con trn kh ng l , i m t ci ching, xu t hi n. Ta s nu t ngi! - n y m nu t ta i! Anh ta b n t t c tn, ch ng trng pht no; con trn nu t anh v nhai ng u nghi n (Hj. 81a). H i y th k m t tr n b o lm tr c g c m t cy xoi r ng, lm b t ln m t hn ch m thnh hnh u ng i (h n l m t t ng Chm b v , khng ph i l ci duy nh t tm th y x s Gia-rai, ti nhn th y nhi u ci khc) v i m t ci mp mi b ng lim lo i g n pha trn m t con m t. Chi c u c t trn m t g t, cch lng khng xa (lng Pa, g n Cheoreo), v c g i l u-ma (atau ako' soh, ma/ u/ch ci thi); n c ng i ta knh tr ng cho n khi anh chng in Pm (ng i lng Pa g i anh nh v y, hut in) p v v vi ra m i ni m t mnh, ti c nh t c v lu gi m t vi m nh. Bc th sn dng cung b n cc con chim n n xoi. Bc th y u-ma ln-lng-l c n ch mnh; bc ti p n, cho n c b n cung. Chim ri r t nhi u; bc th sn nh t l y v bn cho lng. t lu sau bc th sn rnh m i c nh m t chi c ao ni b n th th ng n u ng n c. u-ma n v i bc, nh bc mang n khi g p cc tr ng i,g c cy hay su i. Bc th sn ch p nh n t t c - H g p r t nhi u con m i, h hu v h n c - bc th sn v nh, tr nn r t giu. R t lu sau , m t trong nh ng ng i b n c a bc n thm, anh ta khng nh n ra nh bc tr c y r t kh n kh - Chu c cho bc th sn u ng r u, cu i cng anh ta bi t rng m i th l do s khn kho c a u-ma. Ng i b n ny tr v nh; anh ta l y cung v i sn - Anh ta g p u-ma, t ch i v i u-ma ci quy n c bi t b n - Ch m t ci u khng thi th lm c g ch ? - Anh t ch i mang u-ma i, gip u-ma v t qua cc tr ng i - Anh khng cho u-ma m n cung; nhng anh ta ch ng c m t con m i no - Trn ng v , trong r ng, uma t n cng anh ta, n m c anh ta tr thnh in (hut) cho n cht. (Hj.80). C c n ph i ni r l ng i k hai cu chuy n ny l m t ng i th sn chn chnh, c kh nng k t giao v i cc c gi-r ng cng nh v i cc con ma? trong r ng, n u ta khng t kh ng ch c mnh, ta s in v tnh, hay n gi n l in. Ta cn c th t t m t cu h i. Cho r ng ng i th sn mogap, hay ng i b m moyut, ch g p trong r ng cc c gi, m h khng ch hay h b l y, v y th gi i tnh c a ci con ma k l y l g?

84

CHNG XII

n b hay h ci
Trong t t c cc con th m cc nhn v t (t hay nhi u t ng t ng) c th mang l t, th con h th ng hay tr i tr l i nhi u hn c trong cc chu en k Sr cng nhng Giarai, v y l m t trong nh ng m t n duy nh t c th do n ng ho c n b mang - trn bao gi cng l c, g li l ci, v.v. Ti s l t qua nhanh hai cu chuy n Sr ng n, chng n i li n cc somri m chng ta g p (chng IX) v cc h ci h p d n s thu ht chng ta v i nh ng chuy n k , cng lc cng k l n in r , v Moumih (Sr) v v Nan (Gia-rai), anh chng ny l th sn chn chnh. Hai anh em Bloi v Blon l nh ng ng i-h ; h i sn cng v i b ngo i Pang Ting c a h [pang t tin, ting sn] - H b t c m t con nai; b ngo i mu n n ngay - B i, ng lm th ; b ph i l t l t h ra ; n u b n s ng, v n m c l t nh th , th b s mi mi l h y! - Hai anh em l t l t h , nhng b gi th thnh h mi - Bloi v Blon c t b l i b khng gy h i v mi nh n h t mng vu t c a b. Bloi v Blon c i ch em Mous v Moui, cc nng khng bi t h l somri - H i l y n c; m t con h ci v h - y chnh l b gi, b t t dy; b p v cc qu b u, b t cc vng ki ng; nhng khng c mng v khng cn rng, b khng lm cc c nng au l m - Bloi v Blon ch y l i g cho cc nng - Gia nh v mu n u i h i - H nt i b ng cch gi t m t con l n r ng ph ru ng (Hs. 121). Ng i ta ni r v i ti l chuy n x y ra vng ng i Roglai, ni cch khc, theo ng i Sr vn minh ny, l nh ng ng i bn hoang d. Mt c gi r cc b n gi g o ru ng - Bu i t i, c m t mnh - M t ng i n bh xu t hi n (m t trong cc c b n c a c), n th t c, ch cn l i xng, l y chn p l i Sng hm sau, cc c b n tr l i lm vi c; ng i anh c a c gi khm ra cc xng; anh ta l i y - Bu i t i, ng i ta d n cm; ng i anh nhn xem c d u bt cho m i ng i khng, trong m t bt anh ta th y c th t, do anh ta nh n ra ng i n b-h , anh gi t ch t... (Hs. 37). Cu chuy n Sr v nng Moumih tc di du nh p m t m u nhn v t h c u m i, h ci, thu c h h , mang l t m t c gi v b y m t chng trai b ng nhan s c c a c. Thn [d ch theo tn ring Sr] v ng i anh c a c u i sau vo r ng tm tru. H ngh l i trong m t ngi nh khng quen bi t c m t c gi n h ; ng i anh mu n l i

85

, ng v i c gi m anh r t thch. Thn i v m t mnh, cng v i n tru. Ng i anh ng v i nng Moumih. m , h nghe ti ng ching lng bn c nh. Moumih b o l ng i ta lm l h i; k th c y l h khc ng i c a h b b m Moumih n th t; b m Mou mih v . Moumih x u h . B m Moumih mu n b t anh chng, anh c ch y tr n lc ang m; nh ng ci l c l c g n trn t m d khi n b n h theo c anh, chng b t c anh v n th t. Moumiih trch b m , c mu n c i c u em. H mang snh l n cho b m Thn; Moumih l i v i Thn, i theo anh kh p ni. Moumih r t p, mi tc r t di. B m Thn c c m v cu c tnh duyn ny. Khi con b t ch y cho n, th con bp c n lun! Thn s ng v i Moumih m t th i gian, h cng lm r y chung. Thn r t thch c; c ta th t p. Nhng anh ph i gi t c, c l m t con h ci, v anh c a Thn ch t. Cho nn m t ngy n, anh b t ch y cho c, rt thanh gm ra, ch t t phng u c. Th t au kh , tc c p qu. Anh chn xc c, ci u ring m t ni, thn hnh m t ni khc. V sau, ng i ch c a Thn n thm anh; h ni chuy n nng Moumih tc di. Ng i ch i xem ni anh chn c. Thn d n ch ra, o ci u ln, n v n cn s ng nguyn. Sao anh l i gi t em, anh Thn, em yu anh! u Moumih nh y ln trn vai Thn v dnh lun vo n n i by gi Thn c hai u; anh ta ho ng s . G n , b n tr chn tru; m t s c u tro ln cy xoi v lay cho cc tri chn r ng xu ng. Thn mu n nh t xoi, nhng ci u m i khi n anh v ng vu. Anh bn quay u mnh v pha chi c u kiam ni v i Moumih: Ti s tro ln cy hi xoi, cho hai ta n; n u em c bm l y ti, tc em s v ng cnh cy m t... Nghe v y, d u Moumih nh y xu ng t. Thn, c gi i phng, hi xoi, anh ta nm vo trong b i gai. Moumih mu n i nh t xoi, tc c m c vo gai. Li d ng tnh th , Thn ch y thot, anh ch y tr n n r y c a b m mnh, xin h gi u anh d i m t chi c gi l n; anh ta s Moumih u i theo. Qu l Moumih t gi i thot b ng cch hy sinh b tc di; c u i theo d u chn anh n t n r y, g p b m Thn ang t m t ng c . Anh Thn u r i, con r t yu anh y? - Trong khi ch y tr n n s qu n n i ng vo ng l a ny, chy m t r i. u Moumih nh y vo l a, c chy ln. Thn chui ra kh i ch tr n; c ta trng th y anh. i, Thn, anh ch ng mu n ti! c r i, ti s b t t t c h u du anh, ti s l con a ht mu, con r n c n, con mu i t! (Hs. 78). Ng i nghe huy n tho i ny c th , m ch ng h ng c nhin, r ng ng i em ph i m nh hn ng i anh v ng ch ng m t vai tr ng i trung gian - lm m i (hn n a l m t ng nh c ti m tng). Nhng ph i lun nh c m t t ng th vn ha, v t ra r t xa ngoi m t t c ng i, d c th thi t l p nh ng g n k t v nh n ra nh ng h ng s ; sau y l hai v d : - chi c u c a Moumih ( b gi t ch t v chn c t) khng th khng nh c nh n u-ma v nh t l m t tn ng ng ph bi n r ng ri ng Nam , v m t ng i n b ma lai, ban m ch c ci u n i v i dy ru t lng thng c a mnh (nh mi tc c a Moumih) i l y m ng ng i b ng cch ht mu c a h (v qu l Moumih, sau khi ch t, s ng b ng mu); - ton b ch c a thin huy n tho i Sr ph i c g n v i m t vn b n Giarai th y trn kia (tr. ) (khng ng i Sr hay Giarai no c th lm c vi c ny, v thi u thng giao, nh t l trn bnh di n ny):
Hs.78 m t ng i n ng(c v ?) yu m t h ci ng i n ng ch t Hj77 m t ng i n b (c ch ng?) yu m t con kh ng i ch ng i v ng

86

thay th b ng ng i em v nh ng l do gia nh b t ch y v gi t ch t h ci h ci r t m ng i em yu ng i gi i hn nh y vo l a theo ng i yu d i h c u m t con h ci: pht l nh ng v n c a m t

thay th b ng ng i em v nh ng l do gia nh b t ch y v gi t ch t kh ng i n b r t m kh yu ci ngoi kia nh y vo l a theo ng i yu m t con kh h c u nu ln nh ng v n c a m t ng i n b tr

c gi Huy n tho i t v n hn l gi i thch, nh v hn l gi i quy t. Hai vn b n nu ln m tv n v ng i n b; y bao gi ng i n b cng l tnh cch tr i, ng i anh th khng v ng, ng i em th y u u i v yu nh t (g n hai huy n tho i l i g n nhau xc nh n nh ng nghi ng c a ti v ci c c a ng i em Hj.77). L Sr hay Gia-rai, ng i n b cng c trnh by nh l b th t v ng v hon c nh gia nh c a mnh; m t bn nng mu n thot ra kh i i u ki n h c a mnh v tnh yu chn chnh c a m t ng i n ng c th gi i thot cho nng, m t bn khc nng thot kh i nh ng ng i m nng khng yu. c hai u yu ng i m con tim nng h ng t i: ra ngoi ci mi tr ng t nhin c a nng, v cho n h y di t. H ng i, b t ng , c a phc th o phn tch ny c th d n chng ta n m t cu c ch gi i vn b n c t nh , th t xa m t th ch ngha tm l khng c b i c nh x h i cng nh x m t th ch ngha c u trc khng c ch u dd m suy ngh. Tm hi u xem v sao m t i u g l i c ni theo m t cch th no d n n ch khm ph, d i v b ngoi v can c a huy n tho i, tr t ng t ng c nui d ng b ng nh ng g, n thao tc ra sao trong khi bi n i v ti t o, v v sao n l i lm nh v y. B t ch c nh ng t ng c nh l i c nh ng hnh nh c nh (hay n ng) m s l p l i, (quy n sch ny c trnh lm nh i), l d u hi u tr ng l ng c a chng. L i i qua ci m t ng ny, trong s nh ng l i khc, trong khu v c c m t cao ny, ph i ch ra, bn kia ci c ni ra r rng v ci s ng tr i hng ngy, rng dn t c Giarai khng ch t o thnh m t x h i thu c lo i i u ha; n cn ch a nh ng i u khc n a bn trong, m t v tr c m gic v ni m, khng xuyn th u, v nh t l n l i t che gi u i u y i v i chnh n, nh chng ta v n lm trong cc gi c m c a mnh. Ta hy i su hn n a vo r ng, c ng i con h ci khc ang ch chng ta. B -th ng-Nan i rnh trn m t chi c chi, c nh sng Tul. M -th ng-Nan nh. m , m t con h l n v n quanh lng, tm th t m n; n ku: Krok krok c n! Ng i n b ht ln v i n: cho m -th ng-Nan yn no, i m c n vo mng b -th ng-Nan trn cy bn sng Tul y! Con h nghe th y, n i tm con m i y v n c l p i l p l i "sng Tul sng Tul kh i qun. N v p m t ci g c; l p t c khng sao cn nh c ph i i u n a. N quay tr l i lng, n l i nghe ti ng m -th ng-Nan. Sng Tul sng Tul.

87

Trn cy, b -th ng-Nan rnh chn r i, ng mu n ng ; ng d n tt c cc v t c a mnh: Ny cung, tn, ki m, lao, ng i u, l a, m n! H c vi c kh n c p th nh th c ta d y nghe! Con h n. Cung nh th c b -th ng-Nan; ng nm n xu ng t. R i n tn, ki m, lao, ng i u, l a nh th c ng; ng cng nm t t. Cu i cng cn ci m n, ng cng nm lun. Nhng ng th y l nh, ng tro xu ng l y m n, th l gip m t v i con h . Hai bn n m l y nhau, nh nhau, cho n r ng sng. Lc m t con chim ht: Bi dp n i, bi dp n i! B -th ng-Nan hi u v nh lm theo. ng c chi ci tr ! h trch ng. B -th ng-Nan bung ra. H l i bp nt di ng ta; ng ch t ngay. H n th t ng, ch l i ci u, m n mang v cho m -th ng-Nan. N u th ng Nan khc, b ch c n cho n mn c ny, n s n y! M -th ng-Nan ch thu c c c nu cho h u ng; h ch hi say. S b n th t, m -th ng-Nan nh i tr n cng v i con; bn l y ho m vo vch tre c c c m t ci l thot ra, h ng c a. B lm g y, m -th ng-Nan? - Ti p ci s l y c. Tr c khi thot i b b o t t c cc c: Ny l a, sn nh, ru, dao qu m, chy, tr ng, ching, ch, n i, b u, n u h g i 'i m -th ng-Nan' th tr l i n: ti y! Nhng b qun d n b p. H t say thu c c, h g i m -th ng-Nan; c i tr l i n. N nh y l i v va u vo . N m u vo t t c v t trong nh nh v y, cho n khi b p b o n: Hy tr cho ti r i ti s ni cho m nghe! - Tr g no? - D n s ch cho ti! H d n b p th t s ch. B p bn b o n: M -th ng-Nan ch y tr n r i, b nh anh ch em b y. H u i theo, g p b. i m -th ng-Nan, a th ng b cho ti no, ti mu n b n! - Ch m t cht, ti r a c t cho n ! M -th ng-Nan t chy r c m t hn to. Nh m m t l i, m m ng to ra, ta s nm th ng Nan vo cho! H nu t c hn chy r c v toi m ng. By gi m -th ng-Nan c yn, Nan l n ln, th di u v chi quay. N hay nh nhau v i b n b n. Ng i lng b o n: i m tr th cho b my cn hn, ng y b h b t y! V nh, n h i m : B u r i? - ng y ch t lu r i - V sao ch t? - Ch t b nh Khng ng! Ni cho con bi t s th t, n u khng con s nh m y! - H b t b , con . Nan mi ki m; m t con ru i u ln, n b c t lm i. Nan r m t ng i b n cng i. C hai i vo r ng su, r ng c h , c nh ng d u chn h r t to. Anh b n cng i s . B n i, ti v thi, ti s qu. Hy i d c c a chng ta cho nhau i [tr ng h p h b ch t, nh ng c y c t trn m ]. H i ng i u, kh , chn cho nhau, nhng Nan khng ch u i ki m. Nan cn l i m t mnh. C u i n hang h ; c hai l i vo, c u ch n kn m t l i, cn l i kia c u t c i cho b c khi. B n h i ra, t ng con m t; Nan chm chng b ng ki m. Chng ch t h t, ch cn l hai ng i n b [dua c bonei] - m t con h ci v m t ng i n b, nhng khng th bi t ai l h ci, ai l n b, c hai u mang d ng ng i. Nan chm, c u gi t ch t ng i n b; cn l i h ci. N r Nan hi qu xoi; Nan t ng l m t ng i n b. D u v y, c u tro ln cy m t v n c m theo ki m v khing. B ci y xu ng t i! h ci b o. Nan nghe l i. A, l n ny th my ch t thi, Nan! Ng i n b rng mnh, tr l i thnh h , nh y ln v Nan, r t theo Nan trn cy xoi. Phoo yang, m t tri xoi hy m ra, cho ta chui vo! Nan chui vo trong m t tri xoi; m t con q a bay qua, hi qu xoi, c p trong m ; con h nh y theo, ch p c ci lng ui. Qu th ri qu xoi xu ng n c, m t con c p l y. Con h v n u i theo, c p l y con c, ch c n c ci ui. N bn ng bn b n c, tm con c m t ui. Ngy hm , bc th sn i sn. ng n bn b sng, y c m t ng i con gi r t p; ng ng m tho thch r i i k l i v i lnh cha. Nng p nh th no?- i, lnh cha, p hn c v c a ngi! Lnh cha n b sng. C lm g y, h i c gi? - Ti ch con c c a ti, con c c t ui; n u ng tm c cho ti, ti s c i ng - , ng ngay! Lnh cha huy ng m i ng i trong lng, ngn n c l i, nh thu c. Bao nhiu l

88

c ch t; lnh cha em nhi u c, a cho ng i n b xem; ch ng con no v a . ng ta bn c t ui m t con c v a cho c. C [trong vn b n: romung, h (ci)] v l y, nhai ng u nghi n. Cm ci m m my r i nh, Nan, ta nhai my! R i c v v i lnh cha. Sng hm sau, me R v Drit ra xem c cn l i con c no b thu c hm tr c . H tm th y m t con c khng c ui (con c m h ci c tm). M R b vo gi v ph ln m t b l to b n. Trn ng v , h g p h ci. Cc ng i i u y? - i tm c ch n c b su t; nhng ch ng tm c g c . H ci nhn vo gi, d ra nhi u l p l, khng tm c g. L ny lm g nhi u th ? gi cm cho Drit. M R v Drit nh; h s p n u con c; Drit m c, bn trong c m t qu xoi. Drit ra m t bn. Hai b chu n c. M t gi ng ni xin c cng n; y l Nan chui ra kh i qu xoi v ng i cng h . Hm , Nan cng chi di u v i b n tr trong lng. H ci i qua nghe g i: Nan! Nan! N t b o: "N cn s ng y, m ta n n r i kia m!" N b o Nan: Ny b n Nan, t i nay n ng v i ta nh! ng ! Nan n. H ci ang ng ; Nam l y m t n l c a lnh cha, cho ng c nh h ci; r i c u ta chu n. H ci th c d y, n th t ng i n l , t ng l Nan. N ch l i ci u, m n v t trong chu ng g c a lnh cha. N v n nghe ng i g i Nan! Ta n th t n r i, m Nan v n cn, lc no cng Nan! N l i m i Nan. N v n l i n th t m t ng i n l n a lc t ng sng. Nan v n c l Nan. L p l i nhi u l n nh v y. Chu ng g c a lnh cha y nh ng u ng i; lnh cha c nhi u n l n n i ng ta khng nh n ra. Hm , H ci [trong vn b n: Romung bonei, H n b] yu c u lnh cha g i Nan v Dtit n h khing n ra sng, n mu n t m; y, n rng mnh v l i tr thnh h ci. N nh y v Nan, Drit nh n; n v Drit, Nan nh n. Cu i cng, h gi t ch t n. H tr v nh lnh cha. V ngi, chng ti gi t ch t, tha lnh cha, n l m t con h ci - L kh n n n! gi t v ta! - Ngi c m cc n l c a ngi khng? Qu nhin, ng ta khng m. Lnh cha i xem chu ng g. Ta khng trch cc ngi n a; ch c ch n r i n s n th t n l t ta! (Hj.56) Ti khng d ng l i cc chi ti t v c u t o d chng l quan tr ng: ch c nng c a l i ni, l i ghi nh b ng l p l i, ci qun, v c ki u ni li m ng i Gia-rai r t chu ng. Ti cng k qua cc v t mang tnh b o tr , c danh sch ring cho ng i nam hay ng i n (cng nh cc v t m h ph i ghi nh , c k ra trong l th i tai). Ti t p trng ch vo cc nhn v t, c vai tr c bi t trong huy n tho i ny. B m c a Nan, v ng i th sn (ng khng ph i l m t ng i mogap chn chnh, m l m t tay ti t v ng v ), trong n i gi i trong khi ch ng b ngo i gi i - m hnh kinh i n -; nhng i v i ng, b gi ng nh m t con h ci: ng c b n th t, khng c g quan tr ng (c th b mang nh v y), ci m b c n gi l a con; b ch ng c n g ch ng ( l m t i u kh Gia-rai!). D u sao vai tr nhn v t c a b, l ng i m (ban s s ng) hn l ng i v , l th y u, v a cho s s ng cn c a Nan; b ch ng l i h ci, ng i v (gy ra ci ch t) ch khng ph i ng i m . Cn v h ci, vn b n kh r khng cn g nh p nh ng (chng ng i v nh l i nh p nh ng, d ng dng i v i ch ng v manh hn h ); tu theo i t ng nhn th y b, b l bonei, ng i n b, n u b hi n ra d i ci l t , hay romung, h (ci), n u b trpr k i nguyn d ng; trong cu chuy n (khch quan) b l romung bonei, h n b ch khng ph i h ci (romung ania), con h ci m b v n l th . L k s ng st duy nh t sau cu c tn st (trong Nan gi t nh m ng i n b mang dng h , vi c gi-r ng s ng v i h ) n l k n th t ng i ta kinh kh ng. Nh v y n thu c lo i bonei blao, nh ng ng i n b c thn, s ng m t mnh ( i khi ng i ta ni: trn m t hn o), khng c n ng

89

tr i n n nhn b cc nng a-ma-zn ny m ho c dng h vo vi c gy gi ng (ch t o ra n thi), r i gi t h i, nh nh ng con b ng a ci, b ng cch nghi n t c quan sinh d c c a h trong nh ng m h c rng c a mnh. D r t h p d n, con h ci c a chng ta v n khng ph i l trung tm c a huy n tho i ny m chnh ng i Gia-rai g i l chuy n chng Nan (ng i k chuy n l m t ng gi chuyn i t b y, lng Pa). Cho nn ph i ch v pha nam. Ng i b c a Nan ch ng c g ng ni, ng mogap ny ch ng vai ph (nhng s c ch cho chng ta), lnh cha nh th ng l v n ngu n v dm d c, Nan th khc. Khi v a ra kh i qu xoi, c u ta t ra l ng i tng ng v i cc c gi-r ng, m ta g p, v v i Drit, s ng nh m R. Nan mi mi l Nan (= b t t ) ti hi n m t cng th c-b n sao c a chu trnh Drit (xem Hj.8). B n nhn v t nam ny c th c trnh by nh sau: n n b b h n tnh ch t b -c a-Nan 0 + b tc n lnh cha + d t nt mogap 0 0 hi u bi t Nan // Drit 0 0 hi u bi t

- i u ny ki n Nan khng ch l m t ng i ngang hng v i mogap, m l m t siumogap, cng nh Drit, l ng i, m t l n n a, c ghp i v i cc c gi-r ng ch no cng tho i mi, trong t t c cc tnh hu ng. Khi con ng i khng c c bi t nh Nan-Drit, th r ng lm cho h s ; m t ng i n b (hay h ci, ai m bi t c) trong r ng, y l n i s c bnh phng ln; b ta ht h t khng kh, mu, t t c s s ng. Ch cn cch gi t ch t b, trnh ri vo nh ng quy n r v mng vu t c a b. y l i u ta s th y trong m t cu chuy n khc - g n v i cu chuy n tr c, d l do m t ng i thu c m t ti u nhm khc (ngha l qu ch ny c kh p ni) - cu chuy n s l m i dy n i li n vi chng ti n sau v cc bi k ch c a n. Lnh cha ra l nh cho hai ng i y t c a ng i tm con m i cho y. Ch c b n con no c m t chn!- Cc con m i b n chn, ch ng thi u, nhng ch c m t chn...! B n y t hi n m - D i n c m t chi c h , h nhn th y bng ch em Yak Yai - H tr v , xin l i v ch c n m - y ch th l ci ta mu n, lnh cha b o - H ni chuy n bng ng i d i n c. Lnh cha huy ng ng i b y lng n tt c n h , b t l y cc c Yak Yai xinh p - H b t c r t nh u c, nhng bng cc khun m t th bi n m t - M t con q a ku trn cy; h nhn ln tr i. , h trn kia ka! - H b t l y Yak, m lnh cha l y lm v l . Yak l m t con h ci, c n th t cc y t c a lnh cha, ch l i nh ng chi c u, u m t gi; r i c mc m t ng i v c c a lnh cha - B ny c cc anh v ch mang i tr n - B sinh ra m t a con trai, Dam Oah, v a ra i trang b ki m v khing. Dam Oah n nh lnh cha; Yak n c u nh l con mnh, tr i chi u cho c u n m qua m nh c - Dam Oah cho m t ng i y t nm thay vo ch c u - Th l h t i my r i, con ! Yak n nghi n chi c u ng i ang n m - Lin ti p nhi u l n nh v y, Dam Oah v n mi l Dam Oah - Yak bn tnh m t mu k khc tr kh c u b; c vi t m t l th cho ch mnh v giao cho Dam Oah mang n y, t n ngoi cu i bi n (th i ng i Gia-rai chng ti bi t vi t; by gi qun m t r i) - Dam Oah l y ng a; trn ng c u g p ng Kodei gi (ngy xa, ng y d i tr n, by gi ng y ln trn kia) ng i xem th - N u con mang th ny n ni, con s b n th t! Kodei x l th v vi t

90

trn i ng a: Ti tm c em gi Yai c a ti c i nng - Yai n c u ta, h s ng cng nhau nhi u nm. i Yai, theo phong t c Gia-rai v ng i Hroai s ng v i nhau nh v ch ng th ny m khng lm l c i cng gia nh l khng c u. Hy m i c gia nh em , ta cng u ng r u i! - C b l c u t p trung; u ng li n b y ngy b y m - Dam Oah gi t h t b n h , th v c u; bi t chng d u i m t c a m mnh u, c u i tm - Khi anh tr k i, Kai nh y ln v c u n th t; c u gi t Yai, tn sat thm m y ng i h hng n a m l n tr c c u khng th y - C u tr v nh lnh cha, b c u. Trong m t d p i t m, c u gi t Yak. C u tm l i c m , tr l i m t cho m v lm cho m l i nhn th y c nh m t mn thu c c a Kodei cho - Lnh cha mu n l y l i ng i v c ; Dam Oah i ph i cng ba tru b i hon - R i, ngi nh u v bao nhiu n m ng, h lm m t ngi nh m i (Hj.104). Ti xin nu m t i nh n xt, theo dng cu chuy n, tr c khi ni n i u ct y u. Hay b t u bng cu c i sn n m, m h n Lewis Carroll ch ng ch, trong n i b t ln nh ng i l p: n m l ci ph n-con m i, cng nh h ci l ph n-c gi-r ng, cng nh lnh cha ( y t n n hn th ng l ) l m t ph n-mogap - v i u y ph i tr gi t, t nh t l v n l ... nhng trong cu chuy n h c u ny, n l t n m c ng i ta khng n chng. Nhn v t ng i con trai, Dam Oah, l ng i tng ng v i Nan, m chng ta v a th y, v g n v i Drit - c nh l anh chng Drt y ph i c th nghi m trong m i t th . C u ta ch ng l i lnh cha, tuy c hai u c i hai h ci ch em, v c u ta lm vi c b ng tnh ton sng su t cn lnh cha th do m m m qung, a c u n ch rng bu c mnh v i b n h , m c u tr kh , v v i lnh cha, m c u bu c ph i b i hon. Do hon c nh c a c u (con trai lnh cha v ch ng c a h ci) v do cu chnh trnh c a c u (gi a th gi i con ng i v th gi i loi h ), c u g p Kodei (gi a tr i v t, xem Hj.109), c u ng vai trung gian ha gi i; cn hn n a, gi c Kodei o ng c n i dung b c th c a Yak g i Yai, c u quay ng c tnh th , p l i m t cu c tn st b ng m t cu c tn h i ph c cho m . Song, m c d u b ngoi nh v y, cu ta khng ph i l trung tm c a cu chuy n, t nh t l trong cch di n t ny. L nh ng con h ci hon h o, Yak v Yai khng ch c g i tn - khc v i tr ng h p tr c -, m tn h cn c dng lm tn cu chuy n; trong cch nhn Gia-rai, nh v y h l trung tm cu chuy n. Ng i trn m t ci cy, rnh con ng i, h o l n ng i th sn rnh m i trn chi c chi c a anh ta, g n ni cc con th n u ng n c. Nh v y, c th d ng m t b ng v ba m u ng i i quy n r ( i l p v i lnh cha v ng v c c m ch b quy n r) hay v ng i mogap gi a hai ng i n b: h ci trn m t ci cy tm con m i ng i gy ra ci ch t b ch ng ng minh hn l ch ng Th em l i s s ng khng th ch ng mogap c gi-r ng l cy th thch con ng i

Yak t ra phm n n hai l n: trong giai o n u, c ta ch l i nh ng ci u) c a nh ng ng i y t ); trong giai o n sau, c ch n m i ci u (c a ng i c t ng l c u

91

con r nguy hi m); trong m t tr ng h p, c ta n t nui s ng b ng th t s ng ti - ci u khi ch c gi tr nh l chi n l i ph m (hi n l i ph m i sn hay xng s con th hi n t , c gi trong nh) -, trong tr ng h p kia, c ta mu n tm cch h y di t - ta bi t m t ci u c th s ng m khng c thn mnh (xem Moumih) nhng m t thn mnh khng th s ng khng c u. p l i cu c tn st kp ny, do ci c nng phm n, m i hi m nguy cng c ng, th c hi n, l cu c tn st c a ng i n ng trai tr ; c u ta dng gm m h t c gia nh h v b xc lai trn tr n a. R i ta s th y i khi th c t theo k p t ng t ng. R ng l m t thch th c i v i ng i n ng, anh ta c th m xuyn vo nh m t ng i n b, hay l i trong , n u n khp l i trn anh ta. Ng i n b-r ng... Ci lm th a thu, say m tr t ng t ng ng i Gia-rai. V sao? v h mu n ni g y? t ra l ng i n b t ra cho h nh ng v n v chnh ng i n b (ch ng i n b thi?) m i c th cung c p (m i l) cu tr l i. Nhng y l m t nguy c... Ai mu n cc v n c a mnh c gi i quy t? Chng ta tho i mi hn khi chng ta bi n i chng i, trong huy n tho i hay trong gi c m. Vy th huy n tho i s ch l m t m o nghi binh khn kho thi chng? V ph i chng ch cn ci th i ng ny: n th t c gi hay con m i, ho c b n th t?

92

CHNG XIII

Ph ch v nh ng ci ch t, m t cu c sn khc
Trong mi tr ng r ng c a mnh, c gi-r ng gi ng nh m t hn o vn ha; nng khng ph i l ng i i sn, nhng cc loi th s nng; ng c v i h ci, nng khng bao gi lm mu. Ng i th sn, b ng sch l c c a mnh v cc l th c lin minh khi n anh k t thn v i h , v i nh ng l lm cho anh ta g n nh l m t chi n binh, g n li n v i mu, v i ci ch t v nh ng r i may; cc loi d th khng s anh ta l m, con ng i th bao gi cng d ch ng anh ta m t t v s gy h n c a anh ta cng c th h ng vo h . y l tr ng h p c a nh ng ng i th sn khc: nh ng ph th y h i ng i, m ng i ta b o r ng h b n ng i (ponah, b n b ng m t v kh ph i ko ra, ch y u l cy cung) gi ng nh ng i th sn b n con m i hay ng i chi n binh b n k th, v nh ng ma lai m ho c ht mu ng i v s s ng. Ng i ta tr thnh ph th y-b n ng i, pojau dng, nh th no? y l i u c b -c a-Ta' gi i thch; ng l m t ng i Gia-rai, h u d c a nh ng ng i n l , giu ln m t cch l lng, ng i chung quanh ch ng m y tin c y. Ng i mu n tr thnh pojau dng ph i n xin m t ng i th y, l ph th y g c; ph i bi u ng ta m t con g mi v m t ch r u. Sau khi c m t l i kh n, ng th y cho ng i thnh vin m i m t c thu c n; sau , ng tr n trong m t bt r u g o, ci gan g v m t hn s i (dng, hn n m anh ta s b n) v cho anh ta u ng t t c nh ng th y. R i hai ng i i ra, gi a ban m; ng i m i h c nh m m t thn cy chu i. a th ng cnh tay ra theo h ng , kh c vin s i ra. H xem k t qu ngay t i ch : cy chu i b th ng, vin s i m vo thn cy. M t l n th thch th hai xc nh n k t qu l n u; l n ny, l m t c ng tranh; ng i m i h c l y n c mi ng th m vo cng tranh, u ng r u, th i ba l n trn hai cnh tay. R i, anh ta i b n vo m t cy chu i; c ng tranh c m vo thn cy chu i. ng th y tuyn b : By gi my c th l y b nh ra kh i thn ng i ta r i. Khi my th t s tr thnh ph th y, ny s bi u ta m t con tru! Ph i nh , c nh ng i u c m: trong ba ngy ba em my khng c ng , khi c ng i ch t cng khng c ng , n u khng my s tr thnh rohung (ma lai), ng i ra m , ng i qua d i nh gi a cc cy c t, ng i qua d i m t cnh cy cha ra! Khng c b n lung tung vo ng i ta,

93

ph i g ng nh v i ng i giu v ng i quy n th . N u qu ci ny (dng, v kh c a anh ta) khi n my ng a ngy qu, th vo r ng m b n, ng c ch m ph i ai! Ng i chnh lm ngh ny l b -c a-Hnyao; ng ta o t o nhi u ng i khc, bao gi cng l ln lt, khng ai bi t; nhng r i ti ng n, s vi c l ra. Th i k ng i Php Cheoreo c ng i i li n ng ta; ng ta b t Plaiku. T ngy gi i phng, khng ai n h c ng n a, nhng ng ta th v n lm ngh ph th y, v ng i ta v n n g i ng khi c ng i m. N u ng tin on l ch t, th ng i b nh s ch t; n u ng b o s ng th ng i b nh s kh i. Tuin l m t trong nh ng ng i c b -c a-Hnyao o t o, ng hn l con r ng. Trong khi i n nh b -c a-Hnyao lng Ju' v t i ngang lng Phu, Tuin b n (ponah)vo m t c b i l y n c v ; trng ngay tim. C b ch y v nh v a r ln. B m c b g i b -c a-Hnyao. ng ny n, th y c b c m t ci inh trong tim. N khng s ng n i u! - Th c l y inh ra i! Nhng m ai nh m b n n th ? - l Tuin, ng i Cheoreo! ng ta l y ch c inh ra; c b ch t. B m c i Tuin n tm con tru, nhng anh ta ch tr b n (Ti li u 9.64). y l tr chi nguy hi m, cc ng th y d y bi t th v c nh bo; khng c lm h ng ngh . Ng i ph th y lo i ny b n vo ng i ta, ngha l t mnh gy ra b nh m sau ng i ta l i ph i c u n anh ta ch a ph i tr cng. Ti n trnh nh sau: ponah b n swai' l y ra - bbong n li. V t c b n i g i l dng, hay hnim, m t ci h t (s i, gi m, s t) m chng ta th y ng i ch a b nh gi i l y ra cho lnh b nh. Ng i Gia-rai (ngoi nh ng ng i c h c cc thnh ph ) u tin s t n t i v hi u qu c a hnim, ngay c khi h th y ng i ch a b nh cho hn s i vo m m mnh tr c khi ht n ra kh i ng i b nh nhn; ng tc l t ng trng, cn b nh th c th t, lnh b nh l chuy n i khi c th th y c. Ng i ph th y-b n gy ci ch t t xa, nhng ng ta khng c n g n ci ch t; t m c nh ng c m k lin quan n m m, bn d i nh, e y c th c phn rc ri xu ng, khng c i qua d i m t cnh cy (nguy c m t ci g ri xu ng trn u, cng nh chng ta s i qua d i m t ci thang). Vi ph m c m k th h u qu r t n ng ngha, do kh nng c th chuy n t vai tr ph th y sang trjng thi rohung - hai ph n c a chng ny, ni ra y. B ng ch ng trn s khng cho ti, n u b -c a-Tr , m t ng c gi hi n minh, su khng mang n cho ti m t l thng tin kh k l : N u c ai au, anh ta i n nh Chan (chnh Chan cho ti bi t). Chan l y m t qu tr ng, cho n ln n ch ng i b nh, r i p n ra trn m t t m l chu i. ng nhn vo ci th n c ; n u ng th y hnh m t cy c t nh m , th ng i b nh s ph i ch t; n u khng th ng s ch a cho. ng l y m t l i ru, bi m l n ln, cho vo l a; khi ru nng v m si ln, ng l y bn chn p vo y r i t bn chn y ln ng i b nh nhn. Hai hay ba l n nh v y l kh i b nh. Chan l m t pojau dng. Nh ng ng i bi t dng b n [ponah]vo nh ng ng i m h mu n h i; nh ng ng i bi t bbang th i vo long bn tay, theo h ng nh m, v c: My, hy i n kia! Hai th thu t l ngn ngh chnh c a hian, c th h c c. T t c nh ng ng i pojau h c nh v y, th c m i ng i s ; nh ng ng i pojau chn chnh th bi t c b nh qua gi c m, h khng ng s . Trong vng chng ti, nhi u ng i i h c ng dng lng Ju; mlei d y h , cn chnh ng th i h c ng i Hodrung. Tr gi, trai gi u i h c b n. Ng i ra i h c thu t hian Jal-Nal, g n Lo - ng i Lo bi t thu t ny gi i hn c ; m t ci th t lng h lm thnh m t con r n, h nh con r n th l l i tr thnh th t lng.

94

T kh p ni ng i ta n y h c, ng i Gia-rai, ng i Bana, ng i Hodang, ng i Mnng, v y m i ng i ch ni m t th ti ng, khng ph i l ti ng Gia-rai hay ti ng Lo, m l ti ng ni c a cc yang (yang dlei, th n r ng, hay yang romung, th n h ). Ng i ta l i nhi u nm t i nh th y, lm vi c cho th y; c nh ng ngy ginh cho vi c t p luy n. Nh th y b t i [chn tr n, ng nhin, bao gi cng v y] trn m t thn cy g o gai to c ng xu ng, t ph i nh y xu n trn m t bi chng nh n; r i, t trn m t cy cao, nh y xu ng nh ng chi c do c m d i t. N u ng i h c tr ch n ch , th y s y anh ta xu ng; n u anh ta b thng, th y s ch a b ng m t lo i cy thu c. Sau nh ng ng i h c tr i vo r ng tm h v nh nhau v i chng. M t ng i, bi t thu t hian, th y trn ng nh ng b mng tre bc v . Con m n b no vi cc th b n ra c gi a ng th ny! Anh ta nh t m t mi ng, nhai, v th i nm [hra' nm, c bi t l nm cy do] ph ch. Chnh v anh ta, nh, b trng ngay vo gi a tim. V nh anh nh n ra, khi th y nh ng m u mng tre; anh ta khng ng l v mnh. Ch bi t cch b n, ch khng bi t cch ch a, anh c m m t chi c o c a v v i tm m t ng i b n ch a b nh. Hy v nh i, v my ch t r i! Thu t muan l h c c c a loi cc. M t con cc ng i d i m t ci cy. N rnh m t con r t m t trn m t cnh cy; n muan [m v khp mi l i, nhi u l n], con r t ri xu ng v n ch cn vi c xi lun. Ng i ta cng lm nh th khi mu n gi t m t ng i no . C th t y, khng ph i chuy n truy n thuy t (akhan) u. Ng i bi t gom th nm ph ch ra ch b ng l i ni thi. Ch c n h ni v i m t ng i no : Sao kh e th ! my s s ng lu y! l vi ngy sau ng i y ch t. Cn n u h ni: H s n th t my y, th ng i kia s ch ng c c chuy n g c . L i ni [c ng c ngha] c hi u l c nh c m t s pha ch (jorao): hn vin t ni, r i r u c n, dng m t con d mn [ lm v t phun], v gi trong m t ng tre d u trong r ng. Hi u qu khng c u ch a c, tr phi l bi t cch lm cho d mn say mm (Ti li u 5.66). Bao nhiu l phng cch t ng t ng ra m gi t ( c b c l r v l p i l p l i)! Trong m t x h i cu c s ng khng ph i lc no cng mu h ng, tnh c m cng khng ph i lc no cng m i, cn hi m nguy khng ch do t r ng, m cn t ci xa l (ng i Gia-rai m t lng bn c nh, m ng i ta khng bi t r), ph i chng nn l "ng i i sn khng ph i lm con m i? Trong th c t , chnh b ng chi n l c , v nh ng ki u c lin quan khc, m ng i Gia-rai, v i nh ng thu c c ng ng i, bu c cc t c ng i b n a khc v c nh ng qu c gia l n lng gi ng ph i n s . Trong cu c s ng hng ngy, ph i nh khng bao gi c khen m t ng i Gia-rai ti t nh v khen ru ng c a anh ta t t; anh ta c th cho l c x u, anh ta khng th bi t ng i ni c nh ng quy n l c ph php g khng. Khi b -c a-Tr ni r ng nhi u ng i Gia-rai c h c php thu t, khng nn ngh r ng ph n l n ng i Gia-rai l ph th y; song, i u ng ch y, l nh ng g h t ng t ng. Khi ng i ta khng th t hi u nhau, th ng i ta nghi ng ; khi m t tai h a x y n, th t t ph i c m t nguyn nhn; khi ng i ta i tm trong m t vng trn cc m i quan h t nhi u thu h p lai. Duy tr hnh nh ng i ph th y c m t kh p ni, v i u th c s hoi nghi, l lm cho mnh c n tr ng v c th k t t i. Nh ng ng i ph th y sn ng i b ng cch b n, th i hay b ng l i ni , i ngh ch v i nh ng ng i pojau chn chnh (pojau bia'); tuy nhin c hai u c li t vo hng nh ng ng i pojau, c nh, i v i m t ng i Gia-rai, gieo ci ch t hay em l i s s ng (nh ng k gi t ng i v nh ng ng i ch a b nh) u n m chung trong m t dy - n u ta c th ni l hai u mt c a dy. Ti cng ch c m t s nh p nh ng nh v y cc yang dlei c th l nh ng con h ci gh t m m cng c th l cc c gi-r ng yu qu.

95

Ch ng th no bi t c; v chng, ni cho cng th ci ch t cng l m t ph n c a s s ng. C i u nh ng ng i th sn ki u m i ny cng khng khc xa l m nh ng ng i mogap v n k t c v i h ; ch c i u h i xa hn, th c s chi ci tr chi c a h : sn ng i. sn c c ranh gi i h l nh ng ng i-h , nh trong cu chuy n sau y, hay rohung l lo i khng ch gi t m cn n cu c s ng c a nh ng ng i khc, nh chng ta s th y v sau Hlany l m t ng i v pojau-romung; c ta c i m t con h , nhng c cng c m t ng ch ng Gia-rai; v y l c m t ng i Gia-rai v m t con h . Ngy xa, y c r t nhi u h . Khi c ng i m, ng i ta g i chng [c nng, hay con h c a c?]; v nh c n tn, l chng c m t ngay t i ch . Hm l nh m -th ng-Bu. Trong ngi nh d, ng i ta ngn cho n m t cn bu ng b ng nh ng t m chn. Khi chng n ng i ta nghe c ti ng rt, r i m t ti ng h g m: Grrr c mi lnh, rrr c mi lnh! khng c c b n ng i y! Hi mi x phng qu! R i, ni v i ng i b nh: y l do cc v t t n y; ph i cng m t gh r u v m t con l n, th s lnh. B -th ng-Bui rt r u cho h trong m t ci bt v a qua sau t m chn. M i, y l r u c a m ! ng khng nhn th y ai c , nhng c m th y m t bn tay lng l c m l y bt; ch ton l lng (Ti li u 7.67). Ta hi u i u c n hi u: y l m t con h ; v n lun , l ng nghe ta, ngay khi v a g i l c ngay trong nh. Ng i ta g i n l m n khng t n cng ta, cng gi ng ta g i l ki n khi ng i ta l y t ki n (n u cho ngon tuy t). D ng nh ng i ta c n nhn v t nh p nh ng n c i , ch c ch n l c nh ng quy n l c v t qua chng ta. Ng i ta y l ng i Gia-rai bnh th ng, con ng i i trn ng, khng ph i l th sn mogap, cng khng ph i l ph thu pojau, s m i th m i ng i, b i lm sao bi t c ai l ai. Khng ph i l ng i Gia-rai s ng trong n i khi p s , ch ng h nh v y u, nhng anh ta c n c nh ng ch d a; cho nn anh tm nhi u m i lin minh. Ng i n b, c nh c n u ti li u ny, c k l c hai ch ng, m t ng i Gia-rai v m t con h ; y chnh xc l tnh th c a nh ng ng i b m moyut (xem quy n III). Trong ci l-gich ny c a ci m t ng Gia-rai, khng th c t r i cc s v t ra m sau cc l i c t l i khc l i khng xa i nh ng nht c t tr c. B n ch d n cu i sch cho php c gi c th tm nh ng l i i qua khc. Nghim tr ng hn cc ph th y-h (nam hay n ) c kh nng, n u khng ch a lnh b nh, th cng gip ng i ta v t qua c m t tnh th kh khn b ng m t l cng thch h p, l tr ng h p ma lai rohung (nam hay n ) ch bi t h y ho i - t ra l n ph i c hnh dung nh v y m cn b ng cc th l c, gi a lng v r ng, gi a ng i v h , gi a ci h u hnh v ci v hnh -; ta bi t r ng t duy Giarai r t s s gin o n. Ng i ta tr thnh rohung, ht-bm mu v s s ng nh th no? Ng i Gia-rai gi i thch theo nhi u cch khc nhau. Tr ng thi c a rohung l s thi qu c a dng, ham mu n i sn ( i v i n ng), kht mu, say m h y ho i, in r ng u nghi n. N u ta t ng t ng ra n, y l v ta c m th y c ci y m t ni ni trong chnh ta. Con ng i Gia-rai. Anh ta ph i c i m hon ch nh. Huy n tho i chuy n t h thnh nh ng nhn v t hai anh em, hai ch em, th c ra ch l m t - v chng y l m t phng cch thng th ng trong l i vn truy n kh u c a cc ngn ng n m ti t hay c

96

hai m ti t, ch i m i th t s c ngha. Trong chnh b n ch t c a n c th l p, ci m ta nhn th y (khng chnh xc l thn th , c g i l droi, cng khng ph i l m t b ngoi, m t bng dng, rup) v bongat, phng di n khc c a ci ti" m ci ch t khng h y ho i c. Bongat tr c h t ch ci bng con ng i mang theo, nh ph n chi u trong n c (v, t , hnh nh trong gng, nhng khng ph i l m t hnh v hay m t m nh, g i l rup) c a m i c th , ngha l bao gi cng l m t hnh chi u khng s n m c. i ngh ch v i p i v i con ng i, bongat ch ci khng n m b t c v l ci th ng tr c c a m i con ng i. M t s l thuy t, c xy d ng trn m t t ng th nhi u huy n tho i, cho php ta c th ha nh ng phn bi t y: m t nhn v t X trn m t ci cy trm ln m t ln n c trong hi n ln ci bongat c a anh ta; Y thm mu n anh ta, nh y xu ng n c; ng nhin, anh ta tu t m t bongat, trong khi p v n trn cy. Chuy n chi u ng sang chi u ngang, X t m v Y ham mu n anh (ch ) ta, X nm cho tri theo ging n c ci xc l t hrum c a mnh, hay hnh hi th y c rup c a mnh, m Y c th n m l y, nhng ch ng h v i t i c cht g c a X (X v Y thu c hai gi i tnh khc nhau). Ch c cc yang hay c rohung m i c th n m l y c bongat, cc th y php th c th l y l i v h i ph c l i. Bongat dduai', m t s r r bongat c th c ngha l ti ng rt trong tai. Po v bongat h p thnh m t c p c u thnh, ng i bnh th ng, tr n tr i, lung: ta bi t ta ang g p lo i ng i no. Sau khi ch t, c p i ny bi n i. Bongat c gi l i lnh v c yang v hnh; n c th hi n l thnh ma atau, d i d ng p c hay m t d ng khc; l ma, n c th lm h i y l ch n khc v i ng i tr n tr i v g n v i rohung, m ng i ta cng cn g i l atau ( y cng l m t tr ng thi). V nh ng l do s ni sau y, c p i c th hnh thnh b ng i ngh ch. Lc s khng cn s n gi n c a con ng i tr n tr i, m l tnh tr ng nhn i c a con ng i hai (dua), s nhn i c a c nhn ( ng hn l c a nhn cch). y l tr ng h p c a rohung m bongat khi g i l bul v c th h en ln d i hnh th c chim sn m i hay con di (gi -ma lai?). i t ng, khng bao gi t bi t mnh l rohung (v do ), khng c th c v nh ng ho t ng c a con ng i th hai c a mnh ra i ban m, cng gi ng ci bongat c a ng i bnh th ng trong gi c m, nh ng y ch l lm h i ng i khc, gi t ng i. Tnh tr ng nh ha nhn cch ny khng ph i l tng tr ng c a nh ng ng i-h , ch chi tr gi d ng, m g n v i tr ng thi c a ng i b m moyut (quy n III). Theo m t truy n thuy t, ng Tr i (Adei) g i ng i ln lm vi c tren cnh ng c a ng; tr cng, ng m i h n m t b a n c nhi u lo i th t khc nhau; nh ng ai n th t ng i tr thnh nh ng ng i rohung u tin v m c m t ci m ng trn u, khi n h nhanh chng b nh n ra v b tn st. H ku v i Tr i, Tr i lm m t ci m ng trn u h i. Ngy nay, chng ta khng cn bi t ai l rohung [ n gi n l v khng ai c th l rohung, n u khng ph i l trong con m t ng i khc)] . C nh ng rohung di truy n, tnh tr ng c a h truy n l i theo th h ; y l nh ng ng i t nguy hi m hn. Nh ng ng i khc l nh ng rohung m i, h c goi l nh ng tup lm h i, hay atau-rohung ma n ng i; h b nh v y l do n th t ch m t rohung, ho c do b m t ph th y nm ba ch dng, ho c l ng i pojau dng khng tun th cc c m k (xem tr. ). Con ng i th hai bul c a k n th t ng i rohung lang thang v m sn ng i; n b n lm cho ng i ta b m, v t phng ra c a n g i l mi tn. Khi ng i b nh m b n ch t, con ma lai n, nh m t con h , n th t n n nhn (cn cc yang th ch o t l y bongat); n thay th ci thn th , n n, b ng m t b l - khi s lu r a - ho c b ng m t thn cy chu i - khi s mau r a -, c hai cch th l hay cy chu i u c b ngoi gi ng nh ng i b gi t. Khi c ng i ch t trong nh, bao gi gia nh cng s c m t con

97

ma lai n n xc. Ti nghe k tr ng h p nh ng ng i ng i canh m t ng i ch t, h nghe th y c ti ng ng d i sn nh, h m t n i n c si xu ng qua cc n p sn; sau c m t ng i trong lng su t tm ngy khng b c ra kh i nh! Ban m khi nghe ti ng chim l n ku: hiak hiak khek khek khek, y l d u hi u trong lng s c ng i ch t. Nh ng quan st l p i l p l i khi n ng i ta thi t l p m i lin h ny. Ng i ta b o cc rohung c i chim l n. N u nghe ti ng ku c a loi di g i l ch nh tr i kiak kiak hiaao, th y l m t rohung ang i qua v, trong cc nh, ng i ku ln: i v pha ty i! Cc b c cha m ru bongat c a cc a tr ang thi p ng : ddi' koyau tung mau yang ddi' koyau blang mau droi th l ma lai khng th ch m c tro ln cy Hura crepitans gai c m t v th n tro ln cy Bombax malabaricum c gai n a b. i l p gi a rohung, th t kh khu

Cc ghi ch sau y cho php ta xc nh m t lo t bi t, v ng i ph th y dng u chng:

rohung pojau dng tr ng thi vai tr v th c c th c s ph n ch trong gia nh c l p khng ai bi t bi t gy ch t hng lo t b ng mi tn bbrom t n cng ng gi b ng cc hn Hnim c th , v qu hng hi tr thnh h (bi n thnh h ) Trong th c t , m t thnh vin c a x h i ch th t s l rohung khi d lu n qu n chng c th k t t i anh ta. A ni v i B: Hy coi ch ng N, n l m t ng i kp y! B l p l i i u ... R i m i tai h a trong lng u ln N. C nh ng y u t khi n ng i ta nghi ng : m t dng i k d , ci nhn chm ch, m t tnh kh hung b o, l y ng i n c ngoi, hay s xa l qu m c (ti b coi l rohung vo th i u cu c s ng Gia-rai c a ti). C nh ng y u t xc nh n: bi ton, chim bao v nh t l cng hi u nghi m. Nh A sang nh B, h i mua c a anh ta m t con l n; B khng ng , A ni n , r i thi. Sau con gi c a B m; B cng yang, a con gi khng lnh; r i B cng rohung, a con gi lnh. Nh v y A h n ph i l rohung. B khng gi n c nhn A, m l gi n ci h n-ma lai c a anh ta; tuy nhin chnh A l ng i b u i ra kh i lng, hay b ng i ta gi t ch t, b i v khng cch g khc v i t i c m t tai h i c a con ng i kia. Bn cc con ng vng Gia-rai, ch s p vo lng, ta th ng th y m t ci h t nh t ngay d i t, tr c c m t ci v tr ng c m trn m t cy a, hay m t tm lng g: y l m t hnh th c v t ng trng cho gh r u v th t g, dng cng m t rohung khng bi t. Gh r u l pha ta, G l pha r ng - t c pha lng bn c nh, m t lng ta nghi l c m t rohung lm h i n. Cc v t cng c t bn tri ng cho k kia, n lafng ta, s th y n bn ph i c a h . Khi by n c v t l y, ng i ta c l i kh n: y l g v r u, c c n m ht y - ti kh n cc th n cy l n l ni c a cc ngi - ti mang n cho cc th n gi cu c s ng - hy cho ng i b nh c lnh - ti

98

kh n cc th n bu i hang hn, cc th n m t i, di ma lai - ti khng bi t cc ngi, d u cc ngi l ai - hy cho kh i b nh, cho mt m tr l i... L i kh n s khc ty theo ch ng i ta c bi t tn ng i b nghi ng l rohung gy b nh hay khng. N u ng i l rohung, n s chn tho thu cc mn l v t v kho m nh; n u khng oh i, th mn l v t s khi n h n m. Trong tr ng h p N b nghi l ma lai, b m ng i b nh s cng l v t cho ring anh ta ( ng nhin khng ni cho anh ta bi t); n u ng i b nh lnh, th ch c ch n N l nguyn nhn gy b nh, t c l rohung. Khi trong m t lng, hay trong n i b ch m t gia nh, nhi u ng i ln n N coi l ma lai, th h gi t ch t N. y l d p gi i quy t m t v tranh ch p v ng i chuyn x ki n c: adung dua mi hai mota tlau m t ba adung dua mi hai mota pa' m tb n nh c th y bi, nh c gi c m, chng ti bi t n; nh n ra c n. Ng i ta k t thc i n trong r ng, ng i ta gi t n v n l rohung, v n l atau. N ng l v y, cho nn ch ng c chuy n g c ; n n ng i, vi c gi i quy t xong. Ch ng ng gi i hn m t con co co hay m t con chu ch u. V y hy cho m t con tru n trn m , m t con tru cho v n (ch ng n), m t con l n ph x ki n. Ma lai, con ng i kp c hai mi v b n m t, b gi t nh m t con v t, nhng v i m t mn b i th ng nh , nh i v i con h ; Ng i ta tr n v trong r ng. Trong tr ng h p c nh m v m t ng i lnh m nh, khng c l i , b gi t, th mn n s l m i lm tru. C ph i ng i Gia-rai l nh ng ng i duy nh t ni v ma lai (n u khng ph i l duy nh t c chng)? Nhn v t Sr tng ng c a rohung l c' (ti ng Mnng l caak m G. Condominas d ch l: ph th y, n h n ng i) khng phn bi t r l m v i somri, ng i-h g p, v c tng ng l kiak trong ti ng Bana (nam pha b c - gi a nh ng ng i nam pha nam v pha b c, th ng c chuy n t c sang k, nh cal gi trong ti ng Sr th l kial trong ti ng Bana); tuy nhin i v i ng i Bana, kiak c ngha c a t Gia-rai atau, ng i ch t, vong h n, ma, c th lm h i, nh t l trong khi ng . C' c a ng i Sr c m t ph n l ma, m t ph n l ng i-h ; th ng c ni n trong huy n tho i - trong cc truy n k th nhi u l m - hn l trong i s ng th ng ngy. m d ng nh chng ph i b lo i ra (chuy n ph th y l cho ng i khc"). ng i Gia-rai th ng c l i, y huy n tho i ni v nh ng ng i-h v ma, nhng khng c rohung, l m t th c t (m t s c n thi t?) trong i s ng x h i; chuy n Tleng L n l m t ngo i l : Gia nh Tleng L n c v n : g mi khng , heo ni khng c con, con gai sinh con khng s ng c - H i tm th y bi-soi ng, l m -c a-Cohlir-Comlan; b ch ph i dng l cng thch h p - V sau, cc c nng Hbbon, Hyang, Hbban i bn ching i l y cc jorao [cy d c li u, thu c m?] c a Tleng. Lc u Tleng n o, anh s cc cy thu c gy h i cho cc lng chung quanh, quy n l c khng th ki m sot c c a chng sec gy phi n cho anh - ng lo, ng anh , gi s mang hi b c i ch khc, cng nh n th i l v nh ng l i ni c a chng ta i m t thi - Cc c gi mang cc lo i th o m c v v Tleng th gi l y ching - Tleng b ng mu n i t m dng sng r ng, ngang lng cc c gi n - Cc c nh anh hi xoi: ng lm ri chng t trn cao! Hy chc u xu ng d i v c m chng tay! - B cc c l m t rohung, Hbbon v Hbyang cng v y, cc c mu n n th t Tleng L n; ch c Hbban khng ph i l rohung - ng nh mu n c a cc c, Tleng b ch t lc leo xu ng, u p vo m t t ng - Hbban ku cc ch : Cc ch gi t

99

ch t anh y m t r i! - i g i b ra y no! - Hbban i, Hbbon v hyang li m mu v t thng ch t ng i c a Tleng, mu trn - Trong khi , Hring, em gi c a Tleng, n m m th y i m x u; c ni v i c u em trai l Dhia' Lhia', c u ta ra i - Ng i b c a cc c gi rohung em gi u cc chi c ching trong m t ci ao; Hbbang ch ch gi u ra - M c a Tleng L n sinh m t a con trai, b t tn cho n l Tlng Nh - Tleng Nh lm m t n m m r t p cho anh; c u ta em treo Hbbon v Hyang ln hai cy c t nh m , r i c u ta c i Hbban (Hj.116). B -c a-Bang, anh c a b -c a-Dueng, l m t ng i th y bi, th l c v giu c, b ng-c a-Hlm v b -c a-Per ghen t . C nh u b coi l rohung (v mi n hm nay, 1965). ng-c a-Hlm v b -c a-Pr quy t ng tr kh b-c a-Bang. H t co ng v i ng i Nh t(l c lnmgj chi m ng lc b y gi ) v b -c a-Bang b gi t ch t (Chereo, 1944). Khi ng i Php tr l i ng Dng, Bang ku ki n, i b -c a-Pr ph i ch t; trong th c t ,chnh l b- c a- Hdit tr mn n y b ng ching v n i ng. b-c a-Hdit ng = Hnyer c a Hlm Hkra'=b Pr

S v tr c y lng K cn c ngha hn v v cng bi th m hn. B -c a-Hpih c i m t ng i n b thu c th t c Ksor, khi n ng tr thnh c t tr trong lng; ng c th l c v giu, v c knh tr ng. ng l m t th y x ki n, c coi l lim khi t. th t c Ksor 0 0 nyao Hliah Hpih Ni Hep b -c a-Hpih = m c a Hpih Nei Dor = Hbrat Hbio = (m t ng i Bana) Biung Ddeng Bling 0 0 Tiong

Thn Phn Anyruai - t t c nh ng ng i trong b ng ny vi t nghing. u thu c th t c Ksor, tr nh ng ng i tn c

Ng i con gi th Hbrat n i di m , nh b l c t tr c a lng; nhng b khng c coi tr ng. Con gi u c a b l Hyp, l y ch ng Cheoreo v lm vi c y; con trai b l Ddeng h c tr ng s ph m Bun Ma Thu t; caq u em l m t ng i n n b coi l in. Hbio. c con gi th , l y ch ng Bana; lng khng thch chuy n . Phi n toi v m t s bi xch ng m ng m, c ta t co ch ng l rohung. N u c gi t ti, th v n cn c nh ny l rohung! C giao cho m t ng i lnh nhi m v b n ch t ch ng c. V gi t ng i u tin. C u con trai nh c a c, Arynuai', su t ngy c chi tr vt nh ng cy xin b ng tre. My lm g y? Vt xin lm g? xu th t! Ng i ta suy ra: Arynuai' mu n n ng i. M t a b trong lng gi tru, n (c tnh?) tru ph cn v n c a Hbrat, Hrat th y v m ng r t d . M y ngy sau, a b ch t; ng i ta b o ngay r ng n ch t l do b Hbrat n. Nhi u ci ch t khc trong lng cng c quy t i cho c. C m i l n c ng i m

100

trong lng, l ng i ta l i cng l cho Hbrat, c nu tn r rng, m c khng bi t; ngay c Tiong, vin ch c chnh quy n cng tham gia. Hkiah, r i Hnyao, c ch , chu gi c a Hbrat ngn m t b c m c lng kinh t m; cc c l y lm x u h cho th t c Ksor c a mnh. Cc c i xem bi: Hnuai lng K v Krai' lng Glung (c hai u l Ksor): ng Hbrai l rohung. V y l hai c chu, c s ng tnh c a h hng Ksor (trong c Tiong) quy t nh ph i k t thc; h nh nh ng ng i th c hi n, l y trong cc gia nh c m t ng i do b Hbrat n: Ksor Hlo', Hiao Tono, Rocom H, Rahlan Bbin, v nh t l Koor Jao, km theo b n h c sinh c m i lm tu i. H c giao nhi m v tn st c gia nh. ng ngy nh, tr c tin h rnh ru ng, gi t ch t Hbio, Phn v Anyruai', vo bu i x chi u; h nh ch t b ng g y. H chn t i ch . Nh ng ng i khc i v ng, m t lng bn c nh; tr v mu n. Gi a m, nh ng ng i th c hi n cng l vo nh, bp c hay p ch t Hbrat, Thn v Bling (ng i duy nh t c ch ng c m t t); chn xc g n lng. Sau ng i ch t trong m y ti ng ng h . Nm k gi t ng i khng h tr n trnh; lng v cc gi lng ng tnh v i h - nhng y l l n u tin chnh quy n can thi p v h b b t. y l ngy 24 thng M i m t 1966. Trong tr ng h p au m, ng i Gia-rai th ng tun theo qu trnh xem bi + cng l , tm ta nguyn nhn cn b nh v n m b t c n; trong ph n l n cc tr ng h p, l m t v th n hay m t ng i ch t, m gia nh ng i m xc ph m m khng hay: m t l v t dng cng s em l i s lnh b nh. Nhng khi vi c bi ton ch ra m t rohung, d bi t hay khng bi t, th i t ng chnh s l ng i ny: n m l y m t ai , lm v t t th n", v ng i ta s tm ra ai thi, b i v bao gi trong lng cng c m t ng i b cho l kh coi, m t ma lai ti m tng. Cc d ki n d n n l i gi i cho m t cu h i: t i sao l i t ng t ng ra nh ng cu chuy n nh v y (v b ng cch y), k t thc b ng vi c lo i tr hay gi t ng i? C khi c nh ng gia nh knh ch tm m t ci c thanh ton v i nhau ( y l tr ng h p v d th nh t) hay tr th m t i u thi t h i nghim tr ng gy ra; nhn chung, y l v x h i c n duy tr s ng v c i v i nh ng k khng-gi ng-nh-m i-ng i v do gy phi n nhi u cho ng i ta. X h i c n c nh ng ci c v t h ra kh i x , v i s ng tnh c a nh ng ng i hi n minh - ng i gi t ch t rohung c c lng ng v pha mnh. Yang, atau hay rohung u l t ng t ng; nhng ph i t ng t ng m s ng t t hn - an ton, nh t t c nh ng ng i b o th v n ni. N i s khi n ng i ta gi t. Nng Hbrat kh n kh (v h u du c a c) cng ch ng ph i ma lai hn ti, nhng c h n lm cho mnh khng th ch u n i. S ch n l c t nhin v s chon l c vn ha. Ma-c -r ng rohung l m t c th t ng t ng chia i, n l nguy hi m cho x h i, b n sao c a n gy h i m n khng bi t; v y nn ph i v t n vo r ng (ra n c ngoi hay sang th gi i bn kia). Ng c l i, ng i b m moyut ch nguy hi m cho chnh mnh, anh ta th c s b chia i v t mnh i vo r ng. C hai u c c trng b i tnh tr ng v ng, rokut, v ng ci bongat; h khng cn bi t nh ng g h lm. y s c th l chng u c a quy n ti p theo.

101

Quy n III Tr ng thi i v ng, cn in i qua

Chi u, chi u nay, ta b t th ng, b n i chi u, chi u nay ta r i lo n, em i ta l m t con in, l v t trn m ta l con r , ngoi ngha trang x u qu, tan v , in lo n y l do cc th n b t ta l i ht ng kh u c a m -ci-Hprn.

102

CHNG XIV

Nguy hi m c a chim bao

By gi , quy n sch ny, khng cn t ki m sot c n a, i theo ba phng h ng: gi c m, chuy n th y php, s in lo n - ba tnh th i v ng. Rokut pit, i v ng ng , ng i ta ni v ng i ang ng nh v y; anh ta i v ng - ta s xem l trong ngha no. Rokut cng dng ni v ng i v ng nh, i du l ch hay ni xa; ti i thm m t ng i b n, v anh ta b o ti r ng anh ta khng c nh, rokut. Con ng i l m t i g m c p + bongat (xem tr. ). trong khi ng , p n m trn chi u; d c x y ra chuy n g (k c ci ch t), m i ng i v n nhn th y n. N u c gi c m, th l ci bongat ang i chi; nh ng g n th y trong khi i chi cung c p cc hnh nh cho gi c m. Cc hnh nh y th ng c k l i khi t nh d y (ta s th y nh th no v v sao), v i nh ng l i khun so cng g n ch t truy n th ng nh ngn ng c a cc huy n tho i v.v cc tc ph m vn chng truy n kh u khc. Khng bao gi chng ta thu t l i m t gi c m b ng cc t ng m chng ta m - i u s l khng th c, b i khng c m t ngn ng chung gi a tr ng thi chim bao (trong m t gi - ngn ng pht hi n cho chng ta, m t cch chuy n v , nh ng nhu c u, ham mu n, lo s , t c o t c a chng ta) v tr ngn thi t nh th c (trong chng ta giao ti p m t cch c ch nh v i nh ng ng i khc; nh ng khng nn qun cc l m l n, m ti khng b qua khng ghi nh n); s n phn tch

103

ng ph i b ng lng v i b n d ch c p th hai l truy n k l i, ng i phn tch (tm l h c hau dn t c h c) c th hnh dung ra ci m t ng c a i t ng b ng cch t ha mnh vo h - bao gi ng i ta cng ch t ni v chnh mnh. Di n t c a truy n k mang tnh ch t vn ha, cc hnh nh c a gi c m cng v y (c th m tm c t hn), iu y n m bn trong (ci ti m n) v qa trnh kp c a s chuy n v (s m ha) c th ph qut hn. Cc t c ng i c c n t n t i cho ng i ta b o v cc l thuy t v h khng? D ng nh ci l c lm cho nh ng dn t c, n u khng ph i l hon ton t ng t ng, th cng l ch c ng i m t , giu tr t ng t ng, ch thong bi t qua, cn h i ng gim kh o th bi t cng t hn. Khi ng i ta t ng t ng, th ch t ci cng l... c th ngh ra c - i u khng ph i khng l th i v i nh ng ai nghin c u ci m t ng. V chng, i khi d ng nh m t t c ng i cng t t n t i hn i m t nh bc h c, th ng ta cng d xy d ng m t l thuy t v h hn. Ch ng d g m lu n thuy t, d l m t cch h u nhi m, khi ng i ta b dnh vo cu c. May chng l ng i ta c th minh m n v t mnh gi i thch nh ng g ang di n ra, nh ng g ang di n ra trong chnh mnh. C ph i v mu n thot kh i ni m quy n r m ti vi t v nh ng ng i Gia-rai? D u sao th chnh h k l i cc gi c m c a h v i nh t gi i thot. Ng i b v c u con tai i nh l i qung; c u con rai kho ng mi tu i. Nm l i maic ch n r i, h ngh ; h b t c , h l nh. Ng i b ng , c u con trai th c. Plo-oc, th l m t con nh n chui ra t nch ng i b ; n b i, c u con trai i theo. N g p m t dng n c, khng th v t qua; m t con cc nh p n, n leo ln m t g c cy aroh [Amorphophallus, araces]. C u con trai u i con cc. Con nh n ti p t c i; c u con trai v n i theo. Nh n g p m t ci xc th i, l m t con th b h v ; tai con th b rch, h khng n th t n. Nhn leo ln thn con th, t u n cu i, r i n quay lai, tm th y l i c ng Amorphallus, leo ln y xem nn i ng no; r i n leo xu ng v cui cng tr vo trong ng i b , ng th c d y v k cho con nghe: Ai ch ch, ta ng ngon qu! Ta th y m t con ng i to mnh mng, to ch ng cn bi t b ng ci g, i theo ta... y l con y, b ! - M t con t gic [con cc] nh hc ta; ta bn leo ln m t ci cy h d u [ci cy to k th c l cy ry b t]. Ng i kia u i con te gic; th l ta leo xu ng c. R i ta g p m t con nai b h b t t m t tai - h th n v khng r t c c h ng nai, nn b lun... - Con theo ri m i chuy n , b . ng c ng t l i ta, gi c m cn ti p m. Con st y m, b ! C u con trai d t b , ng b c l n ng mi; cu i cng h tm th y xc con nai. ng b hi u nh ng g di n ra (trong gi c m c a mnh) (Ti li u 9.67). H n-nh n c a ng i b - n d i ra v ng ta i v ng - hng th y m i th trong m t t m gng d d ng ( ng hn l o ng c, nh s ch ng minh sau y): ng i kh ng l l c u con trai m i tu i c a ng, ci cy l n l m t loi c , v.v. Ci bongat i ngao du, y d i d ng con nh n, ch khc th d i d ng con dn: ang l ma ma; ma n n i ko b c ra c kh i nh, ai n y u nh. Trong m t ngi nh kia c m t chng r ; ng nh c c a anh ta vt my an thng. Chng r ng , ng nh c th c. Plut, th l h n [bongat] chng r chui ra kh i nch anh ta, d i d ng m t con gin. Ng i b v canh ch ng v i theo n. Con gin lang thang trong h, t u ny n u kia, r i n theo m t cy c t b xu ng t; ng i b v xu ng, theo ng c u thang. Xu ng n t con gin b dng n c t mi tranh ch y xu ng ngn l i. ng b v l y hai ci cnh nh b c thnh m t ci c u, th l con gin v t qua c. N g p m t con l n ang a, n li m v n phn l n; ng b v v n theo mi. Con l n nh nhau v i m t con khc, con dn leo ln m t g c cy hoa d n, m b n ln x ph i. Sau tr n

104

nh nhau y, con gin tr xu ng, tm ng, tr l i cy c u nh , leo ln theo thn c t, tr vo trong nch chng r . Anh ta th c d y: Ui d, con m th y n m t con l n; c m t ng i no , g n gi ng nh b - anh ta ni v i ng b v - b c cho con m t chi c c u. Bn kia c u, ng i ta quay m t con l n v con c n th a thu. Sau b n voi nh nhau; con ph i leo ln m t ci cy h d u, b n voi x ph i; r i con leo xu ng. Cch nhn c a ng i Gia-rai l nh v y y, ci bongat cng nh ci p; n c th chui ra kh i nch hay l tai, khng bao gi l mi ng (Ti li u 6a. 67). Hai vn b n v a k , t hai ng i khc nhau v nh ng vng xa nhau, l b ng ch ng v nh ng hnh nh chung v c di n t b ng nh ng so m u vn ha gi ng nhau, d cc th h c o ng c: b /con hay con r /b v . Ci cy c t ng t ng c hai tr ng h p u l m t : hrai', Dipterocarpus alatus, lo i cy to nh t v cao nh t trong th o m c Gia-rai; nn ch s g n nhau trong cch nhn ny v i cch nhn c a cc kan ngai (xem tr. ):bongat i ra ngoi, d i d ng su b , l tinh ch t c a ci mnh cng nh ci kan ngai l m t s thu nh c a con ng i. H n i ra ngoi d i m t v b ngoi c th nhn th y c i v i ng i thn v khc v i ci gi p c a n, v ngoi c a m t sinh v t b t, ci hnh th c m ng i thy bi - ch a b nh a h n tr vo trong u ng i b nh c a mnh, theo m t s i ch (thao tc nghi th c thng d ng). Vi c bongat i ra ngoi bao gi cng l m t ho t ng m o hi m - n m m l m t vi c nguy hi m; bongat c th v ng m t, trong m t th i gian: ng n, th l gi c m; di, th l m; n u ng i ch a b nh khng a n tr vo k p th i, th l ch t. Gi nh ci bongat khng mu n l i v i p, hay n khng mu n ko theo p trong cu c ngao du c a n, th s l in. Sau nh ng l i ni nh v y v gi c m, c th coi nh l thuy t ha, r t c ch hi u nh ng g ng i Gia-rai nhn th y (hay tuyn b l nhn th y), y l nh ng lin h c a cc gi c m, ch t pht hn i cht, b i v, chng ta bi t, y l nh ng s trnh by m t cch c th c v, hn th n a, cho m t ng i nghe - ngha l cho mi tr ng x h i vn ha. Ti b m r t n ng, g n ch t t nhi u ngy. V ti m th y nh th ny: ti [ci bongat c a anh ta] i ng c sng Apa, r t xa; ti n x s c a yang ng n sng. y c nh ng ng i [bongat c a nh ng ng i ch t, cc yang l y v ph c v mnh] ng v s lm vi c cho ng Ch . Nh ng ng i gc bn ng mu n gi ti l i. l i y m lm vi ccng v i nh ng ng i ny, nhng khng c qu y r y ng Ch ! Ti khng thm ch v c ti p t c i cho n m t ngi nh mnh mng nhi u t ng. Ti i vo; ton l knh, hoa, th t tuy t. ti g m t cnh c a. Ai y? Ti xng tn. ng Ch n, to l n, oai v , ru di n r n, ng v n v: Nhng con l con c a b n k t ngha c a ta! Con lm g y th ny? - Con n lm vi c cho ng. - Khng, khng, con khng lm vi c y, m ph i tr v nh, th t bnh yn. ng i theo con ng con n y, v ng i ta s b t con l i v bu c con lm vi c y. Ta s i v i con. ng i ra cng ti b ng m t c a khc, cho ti ln thuy n c a ng, v chng ti xui theo sng Apa cho n gi t n c c a lng ti. Ti ln b , tr v nh. Ti nhn l i, ng l nh ti r i [ n y l t nh d y]. Ti b o v a cho ci ng i u v thu c, ti l i ht thu c; ti lnh b nh. Ti k l i gi c m cho v , chung ti cng con l n v m t gh r u cho cc yang ng n sng Apa, m t nay ti g i l cha (Gi c m c a b -ci-Hiang, Ti li u 10.57)

105

V th n ( y l nam v chng ta s cn g p l i d i ci tn l Diung) ng n sng Apa l m t trong nh ng v th n l n nh t c a h cc th n Gia-rai; ng c kh n vi theo nghi th c, h t s c knh tr ng. cho m t ng i Gia-rai c th t cho php mnh g i ng l cha, m t s i m i c th khng c x h i a thch, th ph i c c m t qu trnh ch t i v s ng l i. B i b -ci-Hiang th y mnh ch t th t r i, ng ta chu n b lm vi c cng v i cc linh h n c a nh ng ng i ch t; ci bongat c a ng c chnh th n t tr l i vo trong p c a ng, th n lm ng nh m t th y bi-ch a b nh. Nhng ci bongat y ph i i theo m t con ng khc ( i ra c a khc, xui sng trn thuy n - trong khi chuy n ln ph i i trn bi ct s i), i u ghi ch s l i th y trong cc gi c m ti p sau, cng nh cc hnh nh m n c a x h i Vi t- phng ty (nh l u, knh...). Ti di d c theo bi; ti n m t con sng. Ti g p Thun, Lun, Tiol. Pop, Blao [nh ng ng i em c a Hdit v anh ta]; ti mu n i a. Lun [ a ranh ma nh t trong s nm c u con trai xinh x n] b o ti: n nh ng th rn m a! Ti lm theo; ng th rn ht ln: Ai l i n a nh ti th ny? ng c m gm u i theo ti; ti leo ln cy, ng ta khng th u i theo ti c n a. Khi ng b i, ti tro xu ng; ti g p cc anh em r c a ti. Lun h i ti i u. Ti mu n i ln nh ng Tr i. Ch c Thun [ng i l n tu i nh t v d tnh nh t] i theo ti; b n ng i kia tr v nh. Thun v ti leo ln, chng ti g p tr c m t hai ci bt gc; bt th hai th y c m t l i vo, ti Thun y cn ti i vo. Ti th y ti gi a m t m ru ng, ti i n gi a ru ng th g p ng ch . My n y lm gi? - Ti ln n y, ti mu n n ch ng Tr i, v d i t c m t ng i u i theo ti v mu n chm ti. ng Tr i u? y lm vi c cho ta , nh c i, r i ta ch cho. Ti nh t c , r i ti ni vi ng ta: Abbaih, ti cn c v v con nh! - Sao my l i chng d i y? - Ti s i tm h ! - Th i i! Ti mu n tm ch ti i vo kc ny, nhng khng sao tm c. Ti g i ng ch ru ng, ng m cho ti m t cnh cac khc, ti tr xu ng t; ti tr v nh [bongat tr vo trong p c a n]v ti th c d y (gi c m c a b ci-Hju', Ti li u2.65; ng ta m th y gi c m ny kho ng su nm tr c). Tuy i t ng khng b m. r rng m hnh gi c m g n gi ng nh gi c m tr c: ln tr i, n ch m t ng ch ", lao ng c a nh ng ng i y t , tr xu ng b ng con ng khc; chie c tn nh ng ng i anh em r lm cho gi c m mang c tnh ring. Cc tr m gc (gak trong vn b n, t m i m n c a Php tr thnh thng d ng) cho th y nh h ng c a qun i Php trong vng ny - h n l tr c khi c gi c m ny, nhng sau l i cn c qun i Vi t Nam; t y v n cn l i. Bongat c a b -ci-Hju' (m ta s th y l moyut cu i sch ny) sut l i trn y (v c nhi u cch l i trn y) cng nh bongat c a b -ci-Hiang; trong c hai tr ng h p ph i c m t ng i nh tr i m i a c h ng ng tr v . i qu xa th nguy hi m. Gi c m ch u nh h ng nh ng k ni m i lnh c a i t ng l n nh ng h i t ng c a huy n tho i - m ta ph i bi t cc y u t chnh c th hi u c i i u g trong cc hnh nh c a gi c m. t khi c vi c nghin c u ng th i cc huy n tho i v cc gi c m c a m t dn t c, tuy nhin l vi c c th r t c ch. Diung v Dio' (hai anh em k th c ch l m t) l nh ng nhn v t (bao gi cng l chi n binh), trong nhi u anh hng ca: m t cu c chi n u c a ng i Gia-rai ch ng ng i Bana (Hj.90), cu c bo th c a hai ng i con trai m b m t lnh cha gi t ch t (Hj.114b), v nh t l cc cu c chi n tranh c a nh ng bn-th n, c lin h v i ng Tr i, c coi nh l cc th n c a ng n sng Apa (Hj111). Bn b tri sng, pha trn ch n g p sng Ayun m t t, pha ng-nam nhm lng Ploi Pa, c m t ng n ni t bazan chn hnh vung; y l ni M', g n v i nhi u truy n thuy t. M i m t ni c m t ci tn: m t ty l M', l ph n ni d nhn th y hn c t

106

nhm lng tn M' l tn chung c a c ng n ni; m t b c l Mom, m t nam l Sak, m t ty l Diung, m t khng nhn th y c. Ti b m, ti ng . Ti th y nhi u ng i: ti khng bi t h t u ra. H m c qun ph c. Ng i ch huy c a h tn l Diung; ng i ta g i h l Diung v Dio'. Ti nhn th y anh chng Diung y, anh ta to kh e; b y ng i nh anh ta cng khng ng. Anh ta m c mu vng v m , anh ta m c qun ph c c a ng i Php ngy tr c, anh ta ni ti ng Php; anh ta khng r i chi c g y c m tay m anh ta c qu t vo b p chn mnh. Anh ta b t ti lm lnh d i s ch huy c a Dio'; anh chng ny th ti th y lun, n c da anh ta s m, ru nhi u. Ti vi t tn nh ng ng i ng lnh. Khi Dio' ng v i ti, ti khng nhn th y lng ti n a; m i khi anh ta di v ng, ti l i nhn th y nh ng ng i lng Ploi Pa. C m t ng i c i theo ti mi; ti h i tn anh ta, anh ta tn l: Bliah [v hnh]. y ng i ta khng n, khng u ng, ng i ta khng th y i, khng kht. R t ng ng i trong ngi nh ba t ng y, xy trn m t t ng . C m ng i y n o; khi Dio' v a xu t hi n, l su t m i ng i l ng yn, v ng i ta s anh ta. Khi Dio' quay lng, ti t b o: nhng ti lm g y m i c ch ? ti ang trn ni M'm t Diung, ti khng th ng th y anh ta. Khi Dio' i v ng, ti nhn th y cy c i, lng m c; khi anh ta , ti ch nhn th y ngi nh trn t ng . Khi ti k l i nh ng chuy n cho ng i lng, h b o ti: My b ng lm lnh ni M'! Lm g by gi ?- Ph i cng, m t con l n v m t gh r u, trn con ng gi a nh my v lng pha trn. Ti lm theo. Tr v nh, h hng lm l lih cho ti g i bongat c a ti v . Nhng m sau, ti l i ra i; th n ni M' a ti ra kh i nh ti. Ti l i ch y tr n v l i th y mnh ch hu n luy n lnh m i. Nh c l v t dng cng, cc s quan mu n cho ti v nh. My c th v nh - Lm sao v c, v ti ang t p tr thnh lnh ni M'? - Nhng ng i ta b o l my c th ra, my cn y lm g? . m ! ti khng ph i t p hng thng r i ng i ta l i u i ti! T ti khng cn nhn th y Dio' v Diung; nhng tr c th ti th y t t c : Mom, Corom, Sak, t t c cc v ch huy, m c qun ph c. Mom l s p ga [ti ng Php trong vn b n], anh ta lo chuy n xe treng [tu ho ]; tu i qua o v n m t ng n ni; ti ph i a hng ha xu ng, ton l v kh, cc c . Mom l v th n c a ng n ni trng coi cc con tu (Gi c m c a b -th ng-San, ti li u 9,67). B -th ng-San, cng cn g i l trung u Jan, qu lng Ploi Pa, ng l y Ht, con gi lng Bblany, s c ni n sau y (tr. ). Qu kh qun i c a ng v cc k c huy n tho i c a ng t o nn m t m l n x n lm ch t li u cho gi c m hay, t ra, cu chuy n k c a ng. Cc v th n b n m t ni M' u c k ra, l nh ng yang cu', t nguy hi m hn cc yang dlei v i khi t t lnh ( c bi t i v i nh ng ng i ch a b nh). Nhng, qua cu c g p c a ng ta v i Diung, ng trung u v t qua pha bn ci kia ranh gi i bazan; hn th n a, ng c m th y ph i ch y n , v th n khi n ng thot ra kh i chnh mnh. Lc kh i u, d ng nh ch l m t l i noi l m nh m m s t; nhng c l cng r i, gi c m v n ti di n, tr thnh o nh m nh - l di u khi n n n m gi a m t gi c m n thu n v tr ng thi b m. Khi chng ta m th y cc th n yang, y l k th c chnh cc th n gy ra gi c m y, cho ci bongat c a chng ta g p cc th n. Cc th n th ng hi n ln nh nh ng con ng i, nhng m khc l ; chng ti khng c nh ng ng i nh v y. i u th n cho chng ta th y v nghe l m t ch d n, c n gi i ra. Khi ph i k l i cho cc c gi lng, bu i sng,

107

lc m i th c d y; nh v y ta c th bi t yang dng m t l i ni tr c ti p hay l i nir ng. Trong r ng h p u, n u ta th y m t ci c n cu, th y l ch d n nn i cu; n u ta th y m t ng i ch t a cho ta m t chi c ru, th ta ph i cng cho sinh kh c a ng i ch t y v ta s c c s kho lo c a ng i y trong vi c n g . Trong tr ng h p th hai, ch ng h n n u ta th y m t ng i nh ching, th y l c m t v ki n. M t ng i lm ru ng c nh h t st tr ng (g n Ploi Pa). Anh ta n m m v th y ng i ch t t st tr ng: ng ta c khun m t ng i, u r t to, hon ton tr n tru ng; y l m t yang. Sau gi c m , ng i y bi in. T , khng ai dm lm ru ng y n a. T nh ng m u i tho i c th th y 1 khng c s khc bi t r r t gi a th n v ng i ch t, c hai u l nh ng sinh linh c a m t th gi i khc va c th hi n ln i d ng ng i, 2 n m m c th c l i nh cng c th r t ng s , tu ch m th y ci g. M th y cc v th n hay ng i ch t cng gi i v i mnh th th ng khng qu nguy hi m, ta s quay tr v c; nhng n u h thu c gi i khc, th ta c nguy c b m m, b m, ha in. Chnh l lc xu t hi n di n t , l i ni c a ng i n m m, t gi i thot ra kh i s quy n r. Ng i ta k l i gi c m m thot kh i n. Nhi u ng i n b Gia-rai, vo bu i tinh m, n k cho ti nghe cu chuy n nh m gi i thot v cc gi c m c a h , nh t l khi ti l ng i h n m m th y. N u trong khi n m m, ti th y cc c gi-r ng, m t laafn, hai l n, n l n th ba ti ph i ni cho ng i khc bi t; n u ti ni bng gi n chuy n , ng i ta s b o ti: C k h t i, ng gi u g c ! V y l ti k cho nh ng ng i u tin ti g p bu i sng. Cc c gi-r ng nhn th y v ch y tr n b i v ti k . N u ti khng k ra, th h s t n cng ti. Khi ng i ta m th y nh ng gi c m x u, th ph i k l i cho bi c t c a mnh khi ng i a, hay cho bi n c i c a mnh khi i i; hnh vi khi n cc gi c m y b v y b n; gi c m b v y b n th s v tc d ng Ng i Gia-rai th c hi n nh v y y, h k l i r i, th cng nh h cha h m th y g c . (Ti li u 11.67). Ng i xng ti y l m t ng i n ng; nhn th y nh ng c gi-th n-r ng (dra yang dlei) khi n anh ta b nguy hi m - nguy c b h quy n r, khi ta khng ph i l mogap. Vi c k l i y h ra xa, c nh l i u khi n h ghen t , hay t hn l lm cho h b u khi cu chuy n c k l i cho bi phn. Khng nn qun quy n l c ng k c a l i ni trong nh ng n n vn minh ch hon ton truy n kh u ( t gi y vi t ngo i l , n u n c coi l nghim tc, c th mang m t uy quy n k l ), quy n l c khng ch thng tin m l hnh ng - d u l nh ng l i kh n nghi l khi n c th n v atau ch ng cn ng ng i, cc l i ho gi i gi i quy t xong h n m t v vi c khng c n b t c c p hnh php no khc, nh ng l i th k t ngha c th d n n ci ch t c a k b i th , nh ng cu chuy n k v cc gi c m v cu c s ng chng gi i thot t c th i i t ng b ng cch t anh ta tr l i trong chu n m c x h i lm v ng lng v n h u hnh, hay c nh ng cu c tr chuy n gi n d ng i ta t k v mnh p t m t hnh nh no c a chnh mnh trong ch ng m c ng i ta khng t tin l m mnh. T h n ch mnh y m t cch c trong m t ci m t ng nh t nh ch b c l qua l i ni, ti mu n lu thm i i u v m i quan h gi a huy n tho i v gi c m, v i ngn ng c a chng. M t ng i ni trong khi ang ng . Ci ti-bongat c a anh ta, lc y ang rong chi, pht bi u b ng ci c quan c a ci ti-p c a anh ta, ang n m trn chi u. M t m t, l di n ti n c a m t hnh ng v, m t khc l d u hi u b c l ra b ng ni - lin quan n tri

108

nghi m x h i c a anh ta tr ng thi th c. Nh v y y khng ph i l hai c p c a hi n th c m l hai m c tri nghi m c a m t hi th c t ng qut, hai i m nhn t hai tr ng thi c a chung m t ci ti (n l i) n m (hnh ng) v ni (hnh ngn). Vi c c huy n tho i, thng th ng v m v th ng trong t th n m, cng tng t nh v y: l di n t , nghe c i v i ng i chung quanh (khng nh t thi t ph i hi n di n), c a ng i k chuy n, bi u t m t tri nghi m, do m t ng i khc th c hi n (nhng i v i anh ta cng th t nh i u ki n c th hi n t i c a anh ta), v m t th c t bao g p c anh ta v anh ch u trch nhi m l y l i v mnh b ng cch n m l y ci huy n tho i nh m t hnh ng m anh ng vai, ph c ho t l i m t hnh ngn m anh ta bi n thnh c a mnh. Cn c n ph i ni thm vo r ng, r t thng th ng, huy n tho i c h c thu c trong khi ang ng : m t ng i k chuy n k v m; m t ng i tr hn l ng nghe, i lc ng thi p i, nhng l i ni v n ti p t c c ghi m vo trong anh ta n m c anh ta c th , sau nhi u l n nghe, t mnh thu t l i nguyn b n... V tr c k l i, c a huy n tho i (v c a gi c m), l m t v tr c xy d ng l i, m t s s p t c ngha, nh l m t khun m u t ng t ng, nhng khng ph i l m t khun m u qu kh ti t o, cng khng ph i l m t l t ng tng lai vn t i; ng hn l n thay cho m t hnh vi c mi n ph i th c hi n, nh m t gi i php xu t m t o t ng r ng ta hon t t n r i. C khi m t ng i Gia-rai k m t l p no trong m t anh hng ca, ch ng h n, c nh l k chuy n nh ng hnh ng c a chnh mnh triong m t cu c chi n, trong khi k th c anh ta ch ng h lm g mh th c - cng gi ng nh ng t ng gi gn trong Th ng Ng c c a Dostoievski, l n l n chuy n b a v i hi n th c. D ng nh t c th suy ra m t s v cs tnh no c a i t ng, i u ch ng c g l l l m trong m t x h i truy n rh ng, tr trong tr ng h p nh ng ng i s ng bn l x h i. Nh ng hnh nh th gic v nh ng khuun m u b ng l i trong truy n k v cc gi c m, cng nh chuy n i, mang d u n c a m t s th m l u vn ha v c nh ng ti p th vn ha lin ti p, h n l v hnh nh chim bao b x h i v cc tr i nghi m m i t ng s ng qua ghi d u theo ch . Ch ng cn l i bao nhiu ch cho m t c tnh c o. Ph i chng gi c m cng c chia x nh k c t p th c a x h i? Trong gi c m ( c o, ng c l i v i di n t v ) c khi nh ng hnh nh n ng, nh ng hnh nh-bi u t ng, c ng l i s bay hi c a ci khung, c a ci c nh m n c nh v , v hi n ln tr l i trong gi c m ti p sau, mang theo v i n m t ch u m i. V d , ng i ta tm m t v t g , khng sao tm ra? m t r i chng? Gi c m d ng lai c m gic lo s ; l i b t u m t gi c m m i, b t u b ng ci v t b qun (v ton b l p ny xoay quanh ci v t ny m nh ng ng i hay hon c nh no ngn khng cho ta l y la n); y cng l tr ng h p, b cu chuy n lm long i, c a hnh nh m nh v Dio' m ho c trung u Jan. M t qu trnh nh v y cng c th nh n ra trong truy n k huy n tho i y m t hnh nh (hay ch l m t tm thanh) mc theo m t l p m i v d n n m t tri n khai m i b t u t ch -mc n i. M t khc, m t s gi c m d ng l i t ng t ch b t u m t l p t ng th y c tri n khai trong m t hay nhi u gi c m tr c , c nh l n mu n ni: v.v.; y v n ng l i u di n ra trong cc truy n k (thng th ng l b ph n) c a nh ng huy n tho i di, chng d ng l i nh ng d u ch m l ng... ta bi t ph n ti p theo r i. V nh ng truy n k c d n ra chng ta ch c c nh ng di n t v cc hnh nh ti m tng, th gic v thnh gic (r t t khi kh u gic), khng th n m b t c v c t m t t ng m c ng l ch ng l i s nh n th c; tuy nhin, di n t y, r t ch t ch , ng c v i s r i r c c a ci nn trong chim bao, mang l i m t thng tin v m t ci m t ng c p th hai, nh n c c nhn c th c n m l i.

109

M t b phim l m l i, r m r v nh n m nh i l i cc hnh nh v nh t l tri n khai n ng n v v ch cc l i tho i, th l i ni c t hn m t b phim cm. y cng l v n c a cu n sch ny: n c nhi m v h l m t mi n m t ng, nhng n ch c th lm vi c b ng cc t , vi t thm vo . ng nhin, ci m t ng khng ph i chim bao, nhng chng i c quan h v i nhau, v nh t l chng c th c xy d ng theo cng m t cch l i u m cc v d sau y mu n g i . gi c m t n------------ chim m ng--------------- cu trc gi ng nhau gi c m k l i t ng t ng huy n tho i k l i

CHNG XV

Nh ng i u th y trong m, ci nhn v ci bn kia

Bachelard (Tri t v nh ng m ng m c a ch) ch ra c u trc t ng trang c a gi c m - cng nh c a huy n tho i - v ghi ch r ng gi c m ph i c gi i thch bng

110

gi c m, m t chu i hnh nh chim bao c th tng ng v i m t dy lin k t trong i s ng tr ng thi th c - v huy n tho i th cng v y. Trong gi c m, nh chng ta s th y trong cc v d sau y, m t thnh t khng c ng c nh c th khng c ngha th t r rng, n th ng m ra kh nng hai l i gi i thch tri ng c nhau. i u th y trong chim bao, khng th tch r i v i vi c gi i thch n. ng m t vai tr - cn hn l quan trong: m t vai tr hng u - trong i s ng Gia-rai. Sau y l i tr ng h p: - trong tr ng h p chuy n h i c i, gi c m trong m ti p ch ra l nn nh n l i hay khng ; - n cho php chnh th c ha m t i m tri u, hay ngu n g c yang c a m t v t b t th ng tm th y; - n ch r v t l ph i dng cng trong tr ng h p d u m hay g p kh khn no khc; - nh ng cu c k t c trong gi c m (v i m t ng i b n - k t ngha anh em hay v i b m nui) ph i c th c hi n trong th c t ; - n c th gip truy tm v xc nh m t ng i ma lai rohung; - g n nh bao gi n cng l ngu n g c c a ngh th y bi v th y lang v, con f hn th n a, l m t k thu t ch a b nh, s ni n sau y. Hnh nh b m t dng n c cu n, mang i, tri d t, v a l k c u tin c a nhi u ng i Gia-rai v l hnh nh chim bao th ng g p hn c ; n c on l d u hi u c m t sinh th , m t quy n nng, ang t n cng ta: th n yang, ma lai rohung, hay ma-ng i ch t atau; m t a tr r t b, sinh th y mang hnh m t con ng i mu trn m t chi c xe p . Bao gi cng l m t k mu n lm ta lo s . Mu , mu l h i, mu tuy t di u, l m t tn hi u n c i, m gi tr c th o ng c (l h i tr thnh s hnh hung), v khng ch trong gi c m - v i nh ng ng i s dung ch vi t, m t b c th vi t b ng m c c hi u l hm d a. T t c nh ng g ng i ta th y trong m mu , u l d u hi u c a mu, c a tai h a: n m m th y chn , l bo hi u m t v t thng n ng hay ci ch t c a ng i p chn; c i m t con ng a mu hung, hay tr ng ( y mu tr ng l ch d n tng ng), c ngha l ng i c i ng a (ng i n m m ho c m t ng i khc ta th y c i ng a) s ch g p ton kh khn v d c bi t ru ng c a anh ta, la s lp, v d ng. Tri l i, c i m t con ng a en l bo hi u m t cng vi c thnh t, d c m t mi, v m t v ma bi thu. y ta th y m t tr ng h p u tin v s o l n cc tn hi u, mu en, trong i s ng hng ngy, mang n i hm tiu c c. M th y r n th khng ch c ch n; n u ch th y m t l n, y l i m t t; th y nhi u l n, m t trong cc a con c a ta s b m hay ch t, trong tr ng h p r n c n. M th y c i m t ng i no cng v y: m t l n th ch ng l g c , ch l p l i m i c ngha; n u l ng i n b m v ng i n ng, th y l yang, ng i n b y s l y yang: t c l ch t; n u m t ng i n ng m v m t c gi, th y l m t c gi-r ng, c y s m ho c anh ta v anh ta s ch t. S l o l i c a cc hnh nh v ng c nh c a chng l r t c n thi t cho vi c gi i m ng. M b t c c th ty thu c vo s l ng b t c: n u ch c m t vi con, th l s c ng ch ng y ng b c, ng th i c la t t ngoi ng; n u c nhi u, th chng l nh ng v n g tch ra khi ng i ta o m t thn cy lm quan ti (cho mnh hay cho m t ng i khc, i u ny khng ch c). Trong lo i hnh nh n c i ny, cho chuy n nh ching, bao gi cng l d u hi u c a m t v vi c (t php): n u ti ng ching m i t ng nh r v ng (chnh ng i n m m ho c m t ng i khc), th l i ni c a anh ta s r v ng, anh ta s th ng ki n; n u khng, l thua. Hnh anh s t rng, bao gi cng thu c i m x u, ph i c lm r: rng hm l m t gi lng ch t, cc rng khc th l ci ch t c a m t a b thn thu c.

111

Cc tng lin mang tnh truy n th ng gi a hnh nh v ngha y cn ph i c g n v i nh ng k t h p ngha hay m thanh: m th y u ng r u gh ( ch t l ng u ng nhi u) l u hi u ma; cng trong lo i l vi c chuy n t s ng gi ng c a ching sang s ng n trong l i ni. M th y cho (asau) l bo hi u c chuy c ng x u h (mlau), cng nh nga (aseh) em l i s m t m i (dlh), i p v n th ng l ci c ko l i g n nhau trong vn h c truy n kh u. Cng nhi u hn, v cng quan tr ng cho ph n ti p sau, l cc tr ng h p trong hnh nh o ng c l i:
d u hi u khc tang ht n mm n c (hm ngha ngho) ng i thn ch t chy nh c ngha vui khc tang la trong kho n th t (hm ngha giu) s ng v kh e ma

Trong m y v d i di n trn y, trong s nhi u v d khc, s l p lai c a hnh an hr ch t l ng ch ; khng c g ng ng c nhin vi, nh s ni sau y, chnh ci ch t c coi nh l m t s tr l i v gi c m a chng ta ln con ng tr v ch n y. Ng i ta th ng b o gi c m khi ng ban ngy ch cho nh ng hnh nh m ; trong gi c ng ban m, n u ng r t su, gi c m ch cho th y nh ng hnh nh tr n l n vo nhau, khng th l l i khi th c d y; n u gic ng nh hn, gi c m s r rng, m ch l c hn, d k l i. Cn n m m th y mnh m, gi c m trong gi c m (ropoi dua tal, m hai t ng), l d u hi u chnh mnh s ch t. Gi c m ban m, m t ci nhn sng r b i v ng l ban m; h n (bongat) i (nao) m nh (pral) v n vng c a nh ng ng i ch t y ang sng. Trong khi ng , h n ta ra i, v h ng ty v h ng c a nh ng ng i ch t; chnh v y l ngy khi ta ang l m, cho nn gi c m m khi n ta nhn th y r rng, v ng th i l i th y ng c. Ng i ta ni v m t ng i ang ng su l anh ta ra i, ng h t nh ni v m t ng i ch t. Ng i Gia-rai, qua tri nghi m c a gi c m, g n hi n t ng y v i hi n t ng ch t, m anh ta t ng t ng b ng ngo i suy. Gi c m l m t ci ch t (gi c m cu i cng, cu c ra i cu i cng) m ng i ta tr v . C s i ra c a h n v cu c vi n du n m t vng xa. Ropoi, m, v rogom, ng i ch t, ng i khu t, u cng c ti n t ro nh d u s i l p gi a hai y y t tri ng c nhau. Cc i u ki n th c, m t m t, m t khc l cc i u ki n ng v ch t, i ngh ch v i nhau nh ngy v i m, nh sng v i bng t i, phng ng v i phng Ty. Trong gi c m c a mnh, b -ci-Hiang, m v s p ch t, th y mnh gi a nh ng ng i ch t ang lao ng. Sau y l m t v d khc, khng c s tr v : ng y ng b n hay nm ngy nay; nh ng, ng i ta t ng ng ch t, m c d u ng ta cn nng, d u hi u s ng duy nh t cn l i ng. Trong th c t ng ra i [nao lih] n nh cc b n ng, l cc th n ni. C th ng khng h ng y n a, ng i thn c a ng a ng ra kh i lng, n ch h th ng h a tng nh ng ng i ch t [cch lm

112

hi m th y, ch cn i nhm nh ]. Lc cc th n ni v i ng ta: Ng i ta ang nh t ng kia y, v nhanh ln m ngn l i! ng ta c i ng a n ch h a tng; ch m qu r i, c th ng chy; ng khng ngn l i c. Nhng, khng nhn th y chnh ng, ng i ta v n nghe r rng ti ng l c ng a c a ng. ng l i ra i, l n ny i h n, khng tr l i c n a. (Ti li u 1,67). Huy n tho i sau y di n t m t cch m nh m s o ng c tnh th ; ng i b , ch t, v ng i con trai ng i ny trng th y ng i kia ch t: B c u ta ch t. C u con trai lm m t ngi nh m p cho l b m; nhng, lm vi c , c u ph i i tm m t con tru. C u bn l y cc n i ng mang i i cc lng. Ng i ta khng mua n i ng c a c u; c u ta v n khng c tru. C u i n m t ni c r t ng ng i ang chu n b m t nh m . C u i n x ng i ch t, b c u cng c y. Hai b con nh n ra nhau. , b ti ang y ny! - Con i u y? - Con i i tru, lm nh m cho b ! - Th ng b ny h n, sao my l i r a tao? Chnh l tao ang lm nh m cho my v m my ch t r i y ny!Hai b con ci nhau, ng i no b o ng i kia l ch t r i. C u con bn n m tay b v c ko tay b li v lng c a h .Ng i b b n thnh con di u m c; c u con m con chim y trong tay. Khi h v g n n lng c th nghe c ti ng ng i lng ni, ng i b bi n thnh than g , tro. Ng i con v n m trong tay. Khi h s p i vo lng, tro bi n thnh h t sng: c u con khng th gi c n a, h t sng bi n m t. C u ta quay l i v c tm ng b a v lng. n l n th ba ng b b o c u: Thi con ! B ch t th t r i (atau). N u con qu b n nh v y, th hy ph h t m i th trong nh i, p v h t m i th i v n v i b , cng v i m con! C u con v ng i m ph v h t m i th , ng xu ng ch t; nh v y h c th sang pha bn kia v l i c s ng cng nhau (Hj.83). m nay s l ngy i v i ng i ch t; n a m l ng tra c a h . Ng i ch t c chn ttheo t th nh khi con ng i n m ng : nm ng a, u quay v h ng ng. N m nh v y, ci bongat, khi tr d y ra i, s quay m t v h ng ty, i v h ng m t tr i l n - h ng c a cc h n i ra v x s c a nh ng ng i ch t. Gi a th gi i c a ng i s ng v th gi i c a ng i ch t c m t s lin t c, ch khc nhau v d u, cng gi ng nh m ti p theo ngy sau khi m t tr i ri xu ng (l), l lc n m c ln pha bn kia, ni l ngy. Sau cu c i ra ban m, bongat du hnh v pha nh sng. cho bongat chuy n h n sang pha bn kia, thi ci gi p c a n ph i hu ho i hon ton (xem Ti li u 3.67); i v i cc v t m con ng i c n dng bn lia v cc gia sc mu n a theo cho h cng v y: chng ch c th chuy n sang bn kia sau khi b ph h y (Ti li u 3.67). T m c t c t nh ng b p v trn m v gi t m t con tru y; cng gi ng nh khi dng cng yang v k t qu cng nh v y: con v t, do con ng i n cng l v cng lc c th s d ng pha bn kia. Hi n t ng ny khi n ta nh l i cc c gi-r ng v con th sa b y c a ng i th sn (tr. ), m i ng i n bn pha mnh, cng nh h v ng i lng ng th i cng n m t con l n y (tr. ). Nh v t ta hi u hn nh ng ci m ng i Gia-rai g i hng lo t l ng i ch t-ma atau, cc th n yang, ma lai rohung (nh ta c m t v d trong cu chuy n nng Th o, Hj. 110), t t c nh ng sinh th , t ra do m t phng di n no c a h , thu c v pha bn kia, u c m t hay hai chn ci bn kia. Vi c hu ho i ch l bi u l s l t ng c c n th t cho vi c chuy n sang th gi i bn kia; c a c i sang bn kia v nguyn v n, cng nh ng i ch t sang bn l i thnh s ng, trong khi theo cch nhn c a h chng ta l nh ng ng i ch t. nh sng bn ny, th bng

113

t i bn kia; ngy v n ti p t c ni khc, cng nh ci ti th ng tr c mi v t qua cc v bn ngoi. Cu c s ng th gi i bn kia ch l cu c s ng ny l t ng c, ng i ch t lm m i vi c theo ki u ng c l i ( i ng c u xu ng t, v.v.), hnh nh o ng c. m ph ng i ta ch t m t l n th hai - khi ng i ta khng th l ma n a v ng i ta cho ng i s ng c yn n - sau ng i ta tr i qua nh ng chuy n i (xem Hj.83): ng i ta tr thnh di u m c, con chim hay l i tr n, kh b t v v d ng, r i thnh than (tro) c th n m trong tay nhng ch ng dng c vo vi c g, cu i cng l gi t sng, th hi m khng th n m l y c b c ln t t vo ma kh, r t t t cho cy c b m t tr i thiu chy v l tn hi u c a s i m i, c a ma xun s p tr l i. Di u m c, than v sng, ng i ch t ch tr thnh nh v y trong ci nhn c a chng ta v trong m t th i gian; y l m t l i hnh dung, dng cho ng i s ng. Ci xua-ru i ponuh cng l hnh nh v, hn th n a, l bi u t ng c th : hai ci que vung gc v i nhau trn c ging nh ng s i bng v i thnh hnh vung, Sau khi nh ng ng i n b kh c tang khua ci d ng c trn thi hi ng i ch t, trng nh, h b gy n theo ng cho c a hnh vung v t hai ci tam gic y pha bn ny v bn kia thi hi, trong quan ti, khi ra n ngha trang, chng thnh nh ng chi c cnh (jing cang nyu) c a ng i ch t; trong khi lm vi c , cc b cn ni: y l ch cho anh ta bi t anh ta ph i tr thnh ci g khi sang h n bn kia. C nhn l m t m c xch trong m t dy lin t c. Khi ch c nng m c xch c a anh hon thnh, v pha tr c v anh l i ng i n i di, v pha sau v anh g p l i t tin, th anh ta c th m t i c tnh m c xch, c tnh c a m t s th t trong m t dy c a mnh; song le ci ti c a anh ta v n cn, nhng l cn m t cch khc. V t qua nh ng bi n i nhn th y c, trong m i con ng i Gia-rai c m t s lin t c su xa c a sinh th , nh l trong lng m t gia nh, mi mi i m i l i v mi mi v n nguyn. y cng l hnh nh c a i s ng Gia-rai trong l ch s : n ti n ha, n bi n i, trong v n l chnh n. Bongat i v ng lu, y l m; n u, v t qu m t di m gi i h n, bongat khng tr v n a, th y l ch t. C nh nh ng tnh hu ng , m m i c nhn tr c sau r i cng bi t, cn c n c cu c i ra ngoi y g p cc v th n h lm cho i t ng tr thng th y bich a b nh. Bao gi kh i ngu n cng l m t gi c m, th ng l m t cn b nh; i khi nh ng gi c m v sau c dng lm k th t ch a b nh. ng ti l th y bi. Sau khi c i v , ti m th y m t v th n cho ti nm h t g o, m t ci bt, m t chi c vng, m t cy n n, m t vin th ch anh. Sau cn m y, ti b m; ti cng m t con l n v m t gh r u cho v th n khi n ti n m m. Ti lnh b nh v ti c th ch a b nh cho ng i khc. Ti nhn vo vin th c anh trong m th y nguyn nhan cn b nh; cy n n gip ti soi ci h t [n c th ha cn b nh]; chi c vng ti khua trn thn th ng i b nh tr c ci h t ra; ti ng cm ng i ta cho ti trong bt. Ti kh n th n c a ti l Dam Dua [th n chi n tranh ni Hodrung] (B -ci-Hneh, ti li u 9b.64). Khi ti cn nh [kho ng m i hai tu i, theo a b trong lng c dng lm quy chi u] ti b m; s vi c b t u nh v y. ng ta b t ti, ng ta i vo r ng; ti i theo ng. y ti th y ng hnh h . Ti l i b y ngy v b y m trong r ng. ng ni v i ti: Con s lm th y lang-soi v i cy n n T ti b t u ch a b nh trong lng ti; ti n i ti ng, ng i ta g i ti t kh p ni. Ti t n n; n u n ng th ng, ng i b nh s kh i; n u

114

n cong xu ng trong khi ch y ra, y l d u hi u ch t. Ti cng c treen vng c a ng i b nh; n u ti nhn th y y m t ci c u v ng, y l m t v th n i ph i cng. Yang c a ti d y ti khng c nh n ti n cng, ch c u ng r u sau khi hnh ngh , khng bao gi c u ng tr c. M t hm, b c a m t ng i b nh mang n cho ti m t con l n; t lu sau con anh ta ch t; t ti khng nh n bt c th g n a (Diom, Ti li u 7.66). Lc b, ti trng th y m t con r n to t ng. Yang mu n ti chui vo y, ci bongay c a ti s . Cu i cng ti chui vo, t mi ng n ui; sau con r n d ng ng ln, ti tr n ng c ln d c ben trong thn n v thot ra ng u. Th c d y ti khc. V sau ti l i m th y yang; ng y cho ti m t cy n n, ng mu n ti soi cho nh ng ng i b nh. R i ti b m, n g n ch t. B m ti c u cng, m i b t l v gi c m m cu i cng ti quy t inh k l i cho h nghe. B m ti cng m t con g v m t gh r u, r i m t con l n v m t gh r u, cu i cng l m t con l n v ba h r u. B ti kh n: yang oi du yang oi dei yang pit tohroi yang ropoi mlam Swai broi ana' kau h i th n Du h i th n Dei th n lm ng ban ngy th n lm m ban m ch a cho con ti lnh...

r i n s lm t t c nh ng g cc th n b o! Ti kh i b nh. T , ti soi cho ng i b nh. Khi g p m t tr ng h p kh, ti c u cc th n bo m ng cho ti (Htlat, Ti li u 9a.64 - m t ph n cu chuy n c a Htlat, ng i th u th c chng v cc b lang, xem tr. ). Ba b ng ch ng trn y u c xy d ng trn cng m t m hnh, l y l i m hnh c a cc b -n n xng; nhng y, nh ng ng i th y lang thu c m t trnh chuyn mn hn, h c goi l th y boi-soi (pocorang, soi sng, ngo i ng t , c l p b ng cch thm ti n t vo corang, soi, l n i ng t ), ng i ta cng g i h l th y bi n v h c cy n n gip h nhn th y c cn b nh u. Vi c h khng ch u nh n ti n cng ( i khi chnh h tr ti n, khi th t b i) c i chnh nh ng l i bu c t i r t th ng ln h , do nh ng ng i ngo i qu c, cho r ng nh ng ng i ph th y ny lm giu trn s d tin c a nhn n ngho kh . N u lng tin ch a lnh c b nh (v i u i khi x y ra) th cn trch h n i g? B ng ch ng sau y l c a m t ng i th y bi dng gi c m ch a b nh - m t tr ng h p th t khc, nh chng ta s th y. Khi ti cn nh , ti m th y ng ti, tn l Mding, ngy xa l th y bi, b o ti: Ny, chu, c m l y! y l n n, bt g o, l xoan cho chu! Gi c m y l p i l p l i nhi u l n. Khi ti n tu i thi u nin, ti l i th y ng ti, ng b o: Chu hy h mi ng ra, ng nh vo y! - Sao ng l i nh vo mi ng chu? chu cng tr thnh th y bi nh ng! M t th i gian sau, m ti m n ng; cng bao nhiu cng khng n thua. Ti m i nh l i cc gi c m h i nh v lc thi u nin c a ti v ti t b o: N u ti ph i tr thnh th y bi, th th n hy cho ti c nhn th y m ti b nh v ci g! Ti n m ng th n cho ti m; ti li n nghe th y: T t c cc th con cng cho m con lnh b nh u v ch; chnh l yang c a nh con m vo m con. tr c ra con ph i cng m t con heo ni v nm gh r u; b y s kh i! ng nh v y. Sau chuy n , ti i g p th y bi b -th ng-Tu, ng xc nh n ngh nghi p c a ti. ng c l i kh n nh sau: Ti g i cc th n-m u, cc th n-khai tm, khi n con ng i

115

ng ban ngy v m ban m! y l m t con l n di dng v ba gh r u cc th n. Hy lm cho chu th n lf th ng Areng c th soi v nhn th y ng, b o cho bi t ph i lm g. N u ng i m ph i ch t, th b o ch t; n u ng i m ph i s ng, th ni s ng! y l chu Areng c a th n, hy lm cho n pht t, cho n s ng n gi! ( Ti li u 9c.64). Ng i ng c a th y lang Areng n (pojau Areng, cng nh ta goi bc s Dupont trong th c t areng c ngha l cua) c ng nh t v i m t v yang; trong tr ng h p chnh xc ny, chnh ng, ch khng ph i l m t v th n ni, khng nh ng kh i ng gi c m u tin, m cn ti p t c gy ra cc gi c m c u chu ng nhn th y c nh ng g anh ta ph i lm c th ch a lnh b nh. L i c u kh n cc th n " lm cho ng ban ngy v m ban m ta c nghe trong m t l i ch ng tr c - nh v y hai lo i pojau ny l g n nhau, cng nh cu chm soi sng v nhn ng; v chng ng i ta th ng b o ng i th y bi-n m m r ng ng ta l Th y bi-soi sng v ng c l i. Th y bi-n m m (poropoi, gy ra m t gi c m, c l p b ng cch thm ti n t vo ropoi, m) lm nh sau: ho c nh ng i b nh ho c tr v nh mnh, ng n m ng (ban ngy hay ban m) v i m t v t c a ng i b nh; trong khi ng , bongat c a ng du hnh n m t ci bn kia nguy hi m; ng ta g p bongat c a ng i b nh ang b m t yang b t; th c d y, ng s bi t nguyn nhn b nh v s b o c n ph i cng nh th no. D u l th y bi soi hay th y bi n m m, cc th y bi ch a b nh cng gi ng nhau, h ph i tm nh sng. Thn th ng i b nh (cng nh gia nh anh ta, b t l c) ang trong bng t i (d ang ngy hay m), bongat c a anh ta ra i qu xa, n m t vng nh sng m ci bongat c a ng i th y bi s nhn c r, ho c l b ng ng n l a n n (hnh nh t ng trng), ho c b ng ci nhn trong m (hnh nh chim m ng). V n l chuy n sang pha bn kia, ni ang l ngy. T t c nh ng ci ch l m t giai o n i n cu c du hnh c a ng i th y php chnh th c, ng i chuy n sang pha bn kia m t cch c th c. Trong quan i m c a ng i Gia-rai khng c s tch bi t r rng gi a gi c m, cu c du hnh c a th y php v ci ch t ( u l nh ng v i ra c a bongat). Ch ng c g nh tr c c ; ng i ta c th tr v ho c khng.
Ch thch. Tr c kia ti cng th ng ph m sai l m nh bao nhiu ng i khc, so snh hi u qu c a cc th thu c, m chng ta c Vi t Nam, v i hi u qu c a vi c ch a b nh m ta d cho l tr b p. Nhn danh L tr (hay Ni m Tin) cc nh truy n gio ngh r ng c n truy n cc pojau. Nh t l v chuy n thu t th y php chnh c ng, v n l c nh di n v li u php, ti r t nghi ng gi tr c a cc phng php khoa h c - d c ph m ha h c v chi u xa-tuyn truy n - gi i quy t cc v n v tm th n c th nh ng dn t c s ng bn l (v nh ng dn t c khc...), n u khng ph i l ng i ta mu n thanh ton m t cch cn b n v n c a cc dn t c ny b ng cch t c i cua h m i b n s c vn ha, x p h vo hng ng nh ng ng i lao ng r-b t hi n i. Ngy nay, ph i chng chnh l Chnh quy n ang u c?

CHNG XVI

Cu c du hnh c a th y php

116

Ti ph i gi i thch, b i t th y php7 khng c trong cc t i n thng d ng c a chng ta. Trong Petit Robert, ta ch th y c thu t th y php8: Tn gio vng Trung v B c ... Tr c b Littr l n (b n in nm 1863) c m t m c chaman: Tn g i cc th y tu o Ph t cc b l c chi m vng b c chu - t ra cng sai nh v y. Qu l t chamane b t ngu n t m t trong nhi u ngn ng Sibrie; nhng vai tr c a n c ch ng nh ng vng xa hn nhi u, c bi t trong ton b ng Nam , v lin quan n nh ng ng i th y lang-can thi p gip b ng cch cho h n mnh i du hnh ng tm l i h n c a nh ng ng i b nh b cc th n b t. Hon ton khng ph i l 'Tn gio cng ch ng ph i b l c hay b t c, m, sao ta l i khng ni r, y l m t lo i php mu - c bi t ng i Gia-rai nh chng ta s th y. Pojau moyun ch m t lo i th y lang c bi t, t hn cc lo i khc nhi u, c c di m l trong tr ng thi l c th c v l i du hnh c a h , cho nn ti d ch l th y php. Tr ng thi l c th c khng ph i l b m b i m t th n linh nh tro mnh hay ch ng ln i t ng, m l m t s nhn i c a con ng i m ci bongat c a ng i y i ra ngoi anh ta trong khi anh ta v n th c, ci bongat y i n ci bn kia chi m l y cc th n linh, m ho c h , v l y l i nh ng linh h n b c m t hay, t ra, nh n ra nh ng th n no gy ra b nh. Th y lang Nuk vo nh ng-ci-Hdit ang m. ng ta chu n b m t bt g o s ng, m t chi c vng, ba cy n n, m t cnh l xoan m ng ta t trn mi ng gh. ng ta khn cc th n c a mnh, cc th n lm cho ng ta tr thnh pojau: H i cc th n-m u, cc th nkhai tm, lm cho ng ban ngy v m ban m, y l gh r u v g cho cc th n, cc th n cho ti th y th n no m ng-ci-Hdit ang n m y ph i m! ng c n bt g o, n n, cnh l xoan v i n cu i nh, ni ng i m ang n m; ng ta h i ng i m: N u ti nhn th y ng v th n lm ng m, ti h a s cng cho th n b t c ci g th n i; cn ng, n u kh i b nh, ng s cho ti g?- N u ti s ng, m t con tru! ng ta bn moyun; ng ta t n n, g n m t cy ln ci bt, t bt ln u mnh; cn hai cy n n kia, ng c m trong hai tay. ng i ngang qua kh p nh, m t nh m v kh n: H i cc th n nh, th n ru ng, th n la, th n ni, th n n c, cc rohung, cc atau v t t c cc th n khc, hy cho ta th y ai lm ng i ny m; ta s cho cc th n n t t c nh ng g cc th n mu n, ch v i m t i u ki n cc th n ph i a bongat c a ng i m ny v trong p c a ng ta! ng ta b c i, b c i, kh p nh. ng ta ng xu ng; bt g o p, cc cy n n t t. ng n m nh ng i ch t, th i gian m t i u thu c. ng t nh l i, ng i d y. moyun tr v , ng ta nh t cc d ng c c a mnh ln, h t g o vo l i trong bt, t l i n n, c m c chi c vng v cnh xoan. ng ta n g n ng i m soi pocorang; ng th y th n no gy b nh; ng nh t h t hnim cng v i chi c vng a qua trn thn ng i b nh, ko n ra ngoi; ng dng mi ng ht n, qua cc l xoan. Nh cng l v t m th n i. Th y lang n m bn c nh ng i m, l i ba m, cho n khi ng i b nh th y kh hn, mu n i a v i i. Lc th y lang c th ra v ; ng i ta bi u th y m t gh r u. Khi b nh kh i h n, ng ta nh n c con tru h a (Ti li u 4.63).
7 8

chamane chamanisme

117

C nhi u t ti b qua khng d ch; ph n l n chng ta quen, ch cn t moyun s d n d n sng t . M t ng i ang lm ru ng. n khi la tr , con trai anh ta m; thu c r i cng u khng lnh. ng trong b bn i tm th y lang Hmut, m t jng xa; ng mang n cho th y g i, vong tay v n n. "ng n lm g y? - Ti n moyun cho con ti, n b cc th n b t ti xem sao. Ch ti l y g o i ng !" Th y lang l y g o gi c n th n, m t b u n c d t th t lng, m t nhnh l xoan. V th l ng ta i moyun. ng b o ng i b :" C y ti i coi con ng bn kia!" ng ta i, ng ta i; n t i, ng tr v . "M t qu ch ng! lng ng xa qu!" Ch ng cn cht g i no, ng ta n h t d c ng; b u n c cng r ng. " Ci g b t con ti th ? y l do ru ng c a ng; ng ph i b m t ph n, khng c g t. By gi th v ngay i, con ng khng ch u c n sng u." ng tr v nh; n a m, ng lm m t l cng. C u con trai ng kh i trong nh. n khi la chn, ng g t t t, c ci oh n th y lang c m; ng khng dm n phn g o y, nhng ng nh bn. Con trai ng l i m. ng l i i tm Hmut. " Nm ngay ch g o y i!" ng nm; con trai ng lnh (Ti li u7.65) L n ny ng i ta n nh th y php nh ng ta, ng ta khng h r i nh ng ta; y chnhl ci b n sao c a ng ra i - cu c du hnh m t ng n lng c a ng b n - v n m nguyn nhn b nh tnh c a ng i m. Di chuy n th t, trong nh c a ng i m, bi u th m t cu c du hnh m x s c a cc yang, hay di chuy n gi c a ng i th y php trong nh mnh, ni chuy n v i ng i m ni h ang i t i ( nn hi u : ni ci bongat c a ng i m ang b l i, ch khng ph i t i ngay lng ng i m), ti n trnh v n l m t trong c hai tr ng h p: v n l bi u thi ra, b ng c ch v l i ni, m t cu c du hnh i xa v t n s c. C th t t c nh ng ci c ngha l moyun. vng ng i Trung v ng i Kreng [nh ng nhm nh ng i Gia-rai pha ty- nam] chng ti c u vi n cc pojau moyun m nh ng ng i Gia-rai khc g i l "pojau theo ki u c". Bongat c a ng i lth y lang nay i (nao), Cn p c a ng ta th l i (d') nh ang ng ; mi ng ng ta ni. ng ng mm lm l ; trn lng ng mang g o cho cu c du hnh v m t b u n c; trn tay ng c m m t nhnh xoan. Ong i i l i l i; th nh tho ng ng t nh d y, n u ng nh ri m t v t g . ng v n vy nh n b, lm duyn v i cc yang lm cho ng thnh th y lang. vng Pjoi Toli [vng trung Gia-rai], th y lang ng i m hnh l . N u l n ng, th th y n v n theo l i n b, n u l n b th lai n v n thnh nam; h g p cc th n c gi i tnh ng c l i v i h . Trong nh ng i m, ng i ta n u cm, n ng m t con g v gi t t c l i. Ng i th y lng mang nh ng th c n theo cng v i m t b u n c, thu c ht v l a. C nh ng ta m t ng i khc chi cy m ksi m t dy, a chn ng ta; nhng ng i chi n khng i, ch c ng thy php ra i. ng th y php t b n cy n n ln, c m trn ci bt m ng ta t ln u. ng l c u, bt v n n khng , nh v y l t t, ng ta c th ra i. c ng i chi n a gi ng, ng ht:" i, ta i, ta ra i - ln ng ln n ng s , ng s - g p n c, ta xu ng n c; g p c u, ta ln c u - no i, no i!" ng ta ni t t c nh ng g ng th y d c ng; n u ng ta leo ln ni, ng noi chuy n leo ni; n u ng xu ng m t dng sng, ng ni chuy n xu ng sng. ng n i su t v cu c du hnh c a ng. N u ng i n m t, b c ng tay, ng quay l i nh c nh anh ta:" My lm g ng sau y th , chng ta ph i i t i tr c ch . C ph i quay l i tifm my m t qu. i ln, i ln!"Inh inh, ti ng n l i ku; ti ng cng ti p t c:" Tro ln ni l n, ta khng ln n i! L i

118

xu ng v c kia, su qu! V t qua n c, ta khng qua c!" ng ti p t c i, m eng khng ng ng ni; ng i chi n ko c n n trn s i dy, nhng anh ta khng r i cn nh. Trn ng ng ta g p b n ch r ng, b n h ; oong ni t t c nh ng g ng th y." No, b n ch r ng, hy trnh ng ra! Hy trnh ra, b n ch r ng tha! Hy trnh ra, h i cc th n, trnh ra ma lai! Ta ph i tm cho n ch ng i b nh ang b nh t kia!" ng ta n nh v th n c ang b t gi h n ng i m."ng y kia r i! Trong m t hng ro quy, trong bi nh t l n!" ng ni i u b m ng i m trong nh nghe c. ng g i h n, xin v th n b t n cho chu c l i; ng chu c b ng m t con tru, m t con voi - nh ng hnh nhn ng ti n b ng thn cy chu i, trong ng c m th hoa , eer d ci bongat v lm v a lng cc yang. ng dng n n soi tm ra v th n y. G n nh s p n ni, ng ta g c xu ng. ng ta bn c u cc th n c a ng lm cho ng thnh th y lang:" H i b Nam, b Nom, th y bi Dam Dua, n ti khng bi t ch a b nh, th xin hy ch a gim ti!" " V my, ng ni v i h n, hy n , n y v i ta!" ng goi h n, chu c l i h n b ng con tru c a ng, con b c a ng; ng l y c n, ng ni n g i n;" No, hy tr v i, tr v i, con du cuat ta, tr v v i ta!" ng ta i tr c, hon theo ng; ng i ko n h ng ln, ng tc g p ln. H i th y lang Nom, th y bi Dam Dua, r u v g cho cc ngi y! Ti d n n v nh n. n y i, n y i! Nhn xem cc bng hoa aring dong [Boehmeria nivea] ny, hoa sing tlam [Mirabilis jalapa] ny, h n i, hy n y! Cc th n c hy trnh xa ra, ma lai hy trnh xa ra, cho ta i!" Ti ng g i cng d c d, ti ng n cng nhanh. Cu i cng ng ta tr v nh ng i b nh. T gh r u, t gi a nh, ng ta cng m t si ch bng v i, mu tr ng hay xanh, n thn hnh ng i b nh ang n m; ng nhn chm chm v a n: Tr v i, tr v i, nhanh ln, nhanh ln!" D i d ng m t con su, bongat tr v trong p c a ng i b nh. Th y lang c m l y con su v nht l i vo u ng i b nh. Lc m i ng i trong c to p tay, ch ng t r rng h ang th c, v th n c v n i s b t ci bongat ng i b nh, khng b t h n h . (B -th ng-Tr, Ti li u 7a.67). L i ch ng ny, do m t c gi Gia-rai-Trung k l i m t cch c s c, ni r hn v cu c du hnh c a ng i th y php. Th y php c m t ph t i theo, trong th c t l ti ng nh c " i theo" l i ni nh ht c a ng, v i theo m t cch t ng trng trong cu c du hnh c a ng, b i v ng i chi n khng h r i cn nh ng i b nh, nhng lai c ng i th y php coi nh ang i theo cng ng. ng i th y php, khng c s di chuy n nhn th y c no, b i ng ta v n ng i bn ng i b nh c a mnh, ch c thn hnh ng ung a (ayun) t tr c ra sau, gi ng nh khi ng i ta k m t huy n tho i- v chng ng i th y php cng ang k ". Ng i ta ni v ng l : p puai' bongat nao, m t phng c a ci ti c a ng ni, cn b n sao th i", v chnh l cu c i ra th c c a ci bongat c a ng khi n ng c th tr c ti p g p c v th n b t h n ng i b nh v i l i n m t cch kh n thi t hn v hi u qu hn. Ng i th y php i n t n ch n bn kia, ci v hnh, c u cc yang v cc atau, v ng ta t ra l ng c th tr v , v i ci h n c c u. Nhng lm c nh v y, ng ta ph i phng, ph i d phng - v ng ta ch . Qu v y, ng ta s g p ai ci ci bn kia m ng m o hi m du hnh t i ? l cc v th n c a ng, nh ng v th n lm cho ng tr thnh th y php v khng h nguy hi m n u ng tn tr ng cc i u kho n ng giao c v i cc th n; ci bongat c a ng i b nh, m ng g i l con du", ngha l n i v i m t th y php nam; v nh t l cc yang cc th n n c i b t h n ng i b nh - i c gi-r ng khng quen bi t, nh ta th y hi n ln trn khung c nh cu c du hnh c m t : ni, v c, sng; r i ch r ng, h , ma lai, m i sinh v t thu c v th gi i hoang d", c a r ng. Ng i th y php dng m t di n t ring cho m i lo i

119

trong cc h ng sinh v t khc nhau ng g p. Chnh ng ph i c nh gic hn c l khi g p cc yang dlei gi-r ng, ph i t che ch n, v h trong r ng" v thu c gi i i ngh ch v i ng do m c s gi trang cho ng lm ra n b, t c cng gi i, s khng cn nguy hi m cho ng n a. Ghi ch th c v t-dn t c h c. Trong ph n l n cc tr ng h p, th y php s dung m t cnh l tang (Melia azedarach, Mliaces), m t lo i cy nh trong r ng tha, m ng dng lm v t trung gian gi a c theer ng i b nh v mi ng ng khi ht b nh ra. i khi ng dng cy tang dlong (Anacardiaces) cng c tc d ng nh v y, ho c c l cy hmrui (Clausena excavata, Rutaces). V chng ti khng bi t theo ng i Gia-rai gi a cc lo i ccy y c m i lin h nh th no; ti ch c th nh n xt 1 Ng i Sr ( nam ) g i m t lo i Cissus (Ampdilaces), lo i cy ng m t vai tr trong huy n tho i (v ngu n g c hnh thnh thn th con ng i) v c dng trong nghi l (x c d u m n sinh) l tang 2 b n h th c v t y r t g n nhau trong cc h khoa h c th o m c. - Cc th hoa ng i th y php dng li ko h n m d n v l aring dong (Boehmeria nivea, Urticaces) v sing tlam (nguyn ngha: n / m", t c cy hoa ph n c a chng ta, Mirabilis jalapa, Nyctanaces, cng h v i cc loi hoa gi y), c hai u mu h ng v c a chu ng. Ghi ch ngn ng dn t c h c. Trong cc vn b n trn y t moyun trong cc vn c nh ng php khc nhau cho php ta xc nh ch c nng v ngha c a n. ng ta moyun", ng ta bn moyun", " ng ta h i ph c nh moyun", nh ng cu g n v i ki u ni: "h n anh ta m, cn thn th anh ta th moyun", "bongat c a anh ta ra i, p c a anh ta l i". Cc t Gia-rai ti n t mo, v i ngha l " lm sao cho, gy ra" c nhi u d ng

120

L im

u...

cu i sch9

ci m t ng ny khng ph i l m t lu n vn, cng khng ph i l m t m t n gi n, s ch em l i m t o nh. y l m t l n i qua, nh m t cu c du ngo n tri t h c. Ti c b qua nh ng ghi ch v cc tc gi c trch d n cng nh cc ch thch cu i trang. Ti ch ni v nh ng ng i b n v nh ng ng i quen, ch ch ng bao gi v nh ng ng i cung c p thng tin. R t nhi u khi ti cho nh ng ng i Giarai t h b c l , khng b m c l a v nh ng mu m o trong l i ni c a h , nhng cng khng phn xt hay phn lo i; nn ti ch ng chia c t d t khot gi a m t ng, huy n ho c, o nh, o gic - ng i ta v n th ng tr t t ci ny sang ci kia. L y nh ng ci khung vn ha c a mnh lm thnh m t th sng v n nng em sng c th gi i, l hnh ng theo l i th c dn, t cho mnh quy n lm quan ta. Ti thch s m p m v l ng l hn. N u ti dng n t in, y l ti ch mu n d ch t ht, trong ngha m ng i Giarai hi u v trong nh ng tr ng h p h ni n i u y. Tuy nhin d u sao ti cng ph i di n d ch. lm c ch ng h n m t mn ph ngon, ph i bi t nh ng g i v i nhau, ph i h p nh ng thnh ph n g v i nhau th s lm d y ln mi v ch th c c a c hay c a g; ph i g n l i v i nhau, tr n l n vo nhau, th nghi m. Cc t li u trong cng trnh ny cng v y, cch s p x p ph i lm cho chng tr nn d hi u, l th, c ngha. Nguyn vi c cng l gi i thch v bnh ph m r i, gi i thch v bnh ph m cn n m c nh ng i m l ng c a ngn t v nh ng kho ng tr ng trn trang gi y, nh ng i u ch ng ni ra ch ny, ch n . Cc khoa h c nhn vn khng c x p vo hng khoa h c chnh xc, v l g th r. Trong nhn lo i h c, khng c s ki n th cng ch ng c khch quan thu n ty. Ch c nh ng d li u c cung c p b i v qua, b i nh ng ng i ni hay khng ni, lm hay khng lm, qua ci nhn v cch trnh by ring c a ng i a chng ra, chnh h mang d u n c a th c h hay c a chnh tr , ngoi ci ch quan ring c a h n a. y ti cung c p thng tin, m khng a ra bi h c, ti ch y u mu n ni v i nh ng ai cho r ng con ng i c th tr thnh in v thi u r ng th t cng nh v qu d th a r ng b m. M i quan h c a chng ta i v i cy c i khng ph i ch ng lin quan g n tr ng thi ci t ng t ng c a chng ta. Khoa dn t c h c tr u t ng c th dng lm m t mnh khe nghi binh n trnh nh ng v n ring c a chng ta, n u n khng c dng phng chi u nh ng v n y ln nh ng ng i khc. M t l i ni t i ngha c th che gi u m t s tr ng r ng bn trong; ng i ta s d ng cch khi ch ng c g ni c . M t khoa nhn lo i h c lnh m nh a n ch t nhn l i chnh chng ta - i u chng ta khng cn lm n a, m ch ng nh n th y - v nh c chng ta nh r ng khi ni v nh ng ng i khc, bao gi cng l ta ang ni v chnh mnh y. nh c a ti khng ph i l xy d ng m t l thuy t m l chim ng ng m t c nh quan m t ng; tuy nhin m t l i ti p c n nh v y v n d t ra m t v n l thuy t khng th trnh.
9

... Cng trnh nghin c u v

Trong cu n sch n y, J. Dournes vi t m t L i m sch, ph n ti p theo l i t cu i sch. Sau y l m t s

u theo l i khc th ng: m t ph n

o n chnh trong ph n ti p theo .

121

Nh ng hnh nh in lo n t n t i th c trong chng ta, cng nh th gi i th c t i v y (nhng theo m t cch khc). D t nhi u t p trung vo cng m t ch , ci tr i nghi m v ci t ng t ng (c m th y, thu nh n) l i khng cng m t b n ch t, quan h gi a chng v i nhau cng g n gi ng nh gi a bngat v p10 v y; th ng g n ch t v i nhau, cng c khi chng l i tch xa nhau, n m c t o nn m t v t x su. Khi huy n tho i n i t i khng cn i c nh cu c s ng n a, n thay th cu c s ng. Nhn lo i t ng t ng ra hai v th n: ng i n ng, Lucifer, l nh sng v s minh b ch c a cc h th ng gi n n ha; v ng i n b, Lilith, pha nh ng bng t i linh thing. Thin cha l bng t i v huy n tho i l s t i m i c a th c t i, nhng l i l nh sng phng chi u sang pha bn kia ( l ngy). Ng i Giarai t ng t ng ra Drit v M R, ng gi a (v bn kia) cc lnh cha cng cc ton qun c a y, m t pha, v pha kia, l r ng cng cc c gi-r ng c a n. X h i Giarai, nh ni, theo ging di m , con ci mang h m , c tr bn pha nh m ; c ng v i ba ch m y l i cn c ba ch f (fort [r ng], femme [ n b], folie [ in lo n] ]) u l gi ng ci. Ng i Giarai c hai i t ch ngi th hai s t: ih, g n tng ng v i t vous l php trong ti ng Php, ih dng cho c nam v n , c bi t khi ni v i ng i l n tu i hn hay ng knh hn mnh, v ong, gi ng nh tu trong ti ng Php nhng ch dng cho nam, ni v i m t ng i tr tu i hn mnh, m t ng i b n, ho c ng i n b dng ni v i ng i yu hay ch ng mnh - nh ng ng i ny g i l i ng i n l ih (ho c m, r t u y m). Thng th ng ng i ta dng ih khi ni v i m t c gi tr , ong khi ni v i m t ng i con trai, khng th g i ng c l i. Nh ng chuy n k c th t v truy n h c u u cho th y nh ng ng i b r i lo n tm th n nhi u hn c l nh ng ng i n ng. n b cn b ng hn, nhng t sng t o hn. Khng b b n r n nhi u nh n b trong cc cng vi c th ng ngy, n ng c th gi m th th n v t khm ph chnh mnh; 80% nh ng ng i k cc huy n tho i cho ti nghe l n ng. Ng i n ng Giarai lun gi m t m i g n b cu ng r n th ng tr c v i ami', m mnh, ngay c sau khi anh ta l y m t ng i v b t c khc. Bao gi anh ta cng gi a hai ng i n b. T m c Drit, i tm tnh n m anh mang trong chnh mnh, bao gi cng i c p v i M R v g n v i cc dra11 dlei, n m c g p v i M R v v i cc dra dlei thnh m t m u ng i l ng tnh - ta khng th y anh ta c h u du . V t xa hn cc mgap, myun, myut 12, Drit l m t ng i con trai s ng r t tho i mi v i cc c gi-r ng, b i v anh cng m t b n ch t v i cc c, hi n th c ha m t s cn b ng gi a t nhin v x h i, gi a n v nam. L l i ni c l p l i, l t ng t ng t p th , huy n tho i, cn hn c m t k c, l s th m th u vo m t khng gian chung, r ng m cho m t ng, cho v t v cho c ng sinh v i c cy, mung th v nh ng ng i n b. R t th ng khi ng i ta nh ha tnh phi th i gian c a cc huy n tho i v tnh ngo i - l ch s c a cc dn t c truy n th ng; y l l i l m c a cc nh huy n tho i h c v nh ng ng i ch trng c u trc lu n, ch khng ph i l do cc dn t c v n ang cn ti p t c sng t o ra huy n tho i. Huy n tho i v ngha c a n bi n i, i khi chnh tr ha, v h n l ph i l ch s ha - chnh s c m nh c a huy n tho i cho php n lm c i u ,
bngat: h n; p: hnh (xc) dra: c gi 12 mgap: ng i th sn; myun: th y php; myut: ng i b ma m lang thang trong r ng hay s ng
10 11

y.

122

nh t l y khng ph i l nh ng huy n tho i v c i ngu n, nh mhi u tc gi th ng quy g n huy n tho i vo lo i , m l nh ng truy n k siu-th i gian, thu c h c u, d chng c c sinh ra, c pht tri n, bi n i. V i v i ng i k chuy n, s n i ti p, trong th i gian, c a nh ng l n k ch ng bao gi gi ng h t nhau c a anh ta (n i dung v ng c nh: c t a), ch ng ph i y cng l m t th l ch s c a huy n tho i sao? V chng, tnh ch t tuy n tnh ph i chng l m t y u t h p thnh t t y u c a l ch s ? Ti c bi t ngh n quan ni m c a cc dn t c theo C- c gio: n i ti p l ti n tri n n m t ci bn kia (th gi i bn kia) cu i hnh trnh. Song, i v i ng i Giarai, ci bn kia khng ph i l tng lai, m l hi n t i; n y, ng th i - i u khng c ngha l khng c l ch s , cng nh x h i khng ph i l m t h th ng b t bi n v hi ha. Cn v tnh ch t t p th c a k c v c a ci t ng t ng, c n phn bi t s di n t ci t ng t ng (theo th ni) v i cch n c c m nh n, ti p th , tr i nghi m. Ti ch ra nh ng tnh hu ng xung t c nhn nh ng ng i nh y c m hn c ; n u h khng v ng m nh, h c th tr t n ch in lo n, khi h khng tr thnh th y php. Nh ng xung t c nhn y d ng nh ch l s phng i c a nh ng r i lo n ti m tng trong m i ng i, do nh ng mu thu n n i t i c a x h i, cng n ng thm v sai l ch i v s ti p xc g n kht v i nh ng n n vn minh hon ton khc l . Vi c d n l i thnh nh ng trung tm nh c lm r i lo n cc c u trc truy n th ng, trong l i c tr, l i s ng v mi tr ng u g n ch t; s t gy c a t ng th d n n tnh tr ng m t qun bnh (c v tm th n). Nh ng thng tr m c a th gi i m t ng trong th i gian c a t c ng i v trong khng gian x h i c a h l kh d, s ng ng v c l i, khi no h cn gi c khng gian y v b n s c c a h . Nhng m i quy n l c u mu n ln n i u , coi l c h v ch m ti n, nh m xa b m i khc bi t, san b ng, cng t c l h y ho i. Cho n bao gi Drit mi cn l Drit?