TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 113

Ahmed-i Dnin Farsa retmek Amacyla Yazd

Bir Eser: Mfredt


Mufredat, Which Has Been Written by Ahmed-i Dai to Teach
Persian
Abdlbaki ETN

zet
Mfredt, Ahmed-i Dnin Farsay doru retmek amacyla yazd mensur bir eserdir.
Bu eser, drt blmden oluur: 1. Blm: simler, 2. Blm: Fiiller, 3. Blm: ekil bilgisi
(morfoloji), 4. Blm: Edatlar. Birinci blm, Farsa isimlerin Trke karlklarn veren
konu tasnifli bir szlktr. kinci blm Farsa fiillerin Trke karlklar veren alfabetik
bir szlktr. Bu iki blmde Farsa kelimelerin Trke karlklar satr altlarnda
verilmitir. nc blmde Farsann morfolojisi (ekil bilgisi), drdnc blm
ise Farsa edatlar ele alnmtr.

Anahtar Kelimeler
Ahmed-i Dai, Mfredat, Farsa-Trke Szlk, Farsann Grameri, Eski Anadolu Trkesi.

Abstract
Mufredat has been written by Ahmed-i Dai to teach Persian correctly. It is a prose work. It has
divided on four chapter: Nouns, verbs, morphology, and prepositions. Chapter one is a
thematic dictionary giving the Turkish equivalents of Persian nouns. Chapter two is a
alphabetical dictonary giving the Turkish equivalents of Persian verbs. In this two chapter,
Turkish equivalents of Persian words are written below the line. Chapter three concerns the
morphology of Persian and chapter four concerns Persian prepositions.

Key Words
Ahmed-i Dai, Mufredat, Persian-Turkish Dictionary, Persian Grammar, Old Anatolian
Turkish.homonymy.

Yrd. Do. Dr., Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm retim
yesi.
114 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS



Ahmed-i D, 14. yzyln ikinci yars ile 15. yzyln ilk yarsnda yaam
veld bir melliftir. Hakknda etrafl bir aratrma yapan smail Hikmet
Ertaylan, eserleri, zamann ir ve limlerinden hi birinde grlmemi derecede ok-
tur. Bunlar zamann ri olan btn ilimlerinden bahsedecek kadar eitlidir.
1
diye-
rek onu manzum onu da mensur olmak zere Ahmed-i Dnin eserleri bal
altnda srasyla u yirmi eseri sayar:
Manzum olanlar:
1. Esrrnme, 2. Tefsir Tercmesi Manzum Mukaddimesi, 3. Trke Dvn,
4. Cmsbnme Tercmesi, 5. engnme, 6. Ukdl-cevhir, 7. Farsa Dvn,
8. Mutyebt, 9. Mansrnme Tercmesi, 10. Vasiyyet-i Nirvn.
Mensur Olanlar:
1. Ebul-Leys-i Semerkand Tefsiri Tercmesi, 2. Ekl-i Nasr-i Ts Terc-
mesi, 3. Tezkiretl-evliya Tercmesi, 4. Teressl, 5. Tabrnme Tercmesi, 6.
Cinn- Cenn, 7. Sircl-kulb, 8. Tbb- Nebev Tercmesi, 9. Mifthl-
cennet, 10. Vesletl-mlk li-Ehlis-slk.
2

Manzum olanlardan Esrrnme ile Mansrnmenin Ahmed-i Dye aidiyeti
hakknda kesin bir ey sylemek gtr. Ertaylann, dillerde dolaan adn duya-
bildik
3
, mevcudiyeti rivayetini iittik
4
dedii bu iki eser, aradan geen yarm
yzyldan fazla zamana ramen bulunamamtr.
5
Mutyebtn ise mstakil bir
eser olmad anlalmtr.
6

Mensur olanlardan Cinn- Cennn Muhammed b. Hac vaz el-Mfessirin
eseri olduu kesinlemitir.
7
Sircl-kulbda ise Dnin ad gememektedir. Oysa

1
smail Hikmet Ertaylan, Ahmed-i D Hayat ve Eserleri, stanbul 1952, s. 65.
2
Ertaylan, age., s. 65, 139.
3
Ertaylan, age., s. 65.
4
Ertaylan, age., s. 126.
5
Oxfrod Bodleian Ktp. 2168 numarada mellifi ve telif tarihi belli olmayan Trke manzum bir
Mansrnme bulunmaktadr. bkz. Gnay Kut, Supplementary Catalogue of Turkish Manuscripts in
the Bodleian Library: with reprint of the 1930 catalogue by H. Eth, Oxford 2003, s. 284, nr. 130.
6
Tunca Kortantamer, Ahmed-i Dnin Mutyebt Adyla Tannan Eseri zerine, Trkoloji
Dergisi, Ankara, 1977, C. VII, s. 137-147. Ayn makale: a.mlf., Eski Trk Edebiyat -Makaleler-,
Ankara 1993, s. 77-87.
7
Esat Coan, XV. Asrdan Trke Din Bir Eser Cinnl-Cenn, slm Dncesi, stanbul
1967, C. 1, S. 4, s. 245-248; ayn makale (ok az deiikliklerle ve Halil Necatiolu (Esat Co-
an, A..) imzasyla), XV. Asrdan Trke Bir Din Eser Cinnl Cenn, slm, Ankara
1984, C. 2, S. 13, s. 58-60.
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 115
D, btn eserlerinde adn zikreden bir airdir. Bundan dolay bu eserin de ona ait
olmad sylenebilir.
8

smail Hikmet Ertaylan, bu veld airin nemli bir ksmn ilk kez gn y-
zne kard farkl disiplinlere ait telif ve tercmelerini sayarken ileride baka
eserlerinin bulunabilecei ihtimalini de belirtir: Belki de daha bilmediimiz, gr-
mek sadetine eremediimiz bir ok eserler[i] daha vardr ki, zaman ile, bu ilerle ura-
acak olan genlerimizin ellerine geecektir.
9

Nitekim smail Hikmet Ertaylann bu kaydndan sonra Ahmed-i Dnin
nce Muhtasar
10
daha sonralar ise srasyla Yz Hadis Tercmesi
11
ve
Cevhirl-man
12
isimli yeni eserlerinin bulunduu haberleri verilir.
Ahmed-i Dye atfedilen Cevhirl-man adndaki iki yazmann Hzr b.
Yakubun ayn adl eserinin nshalar
13
, Yz Hadis Tercmesinin ise Erzurumlu
Mustafa Darrin Yz Hadis Yz Hikye isimli eserinin bir nshas
14
olduu anla-
lmtr.
Bilindii gibi Ahmed-i D, eitli konularda eser vermitir. Ahmed-i
Dnin szlk sahasnda Ukdl-cevhir adnda bir eseri vardr. Bu eser, eski
kaynaklarda
15
zikredilen dolaysyla bilinen bir eserdir.

8
Gnay Kut, Ahmed-i D mad. DA, II/58, stanbul 1989. Ayrca bkz. Yakup Karasoy,
Sircl-Kulb ve Eserdeki Hayvan Tespihleri, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Konya 2006, S.
19, s. 29-30.
9
Ertaylan, age., s. 154. Prof. Dr. Mehmet zmen de Ahmed-i Dnin yeni eserlerinin bulunabi-
lecei kanaatindedir: Bugn artk Dnin en azndan tarihi kaynaklarda sz konusu edilen eserleri-
ni byk oranda biliyoruz. phesiz, bundan sonra bulunacak olan eserleri ve bilinen eserlerinin yeni
nshalar bizi Ahmed-i D ile ilgili gereklere daha ok yaklatracaktr. Mehmet zmen, Ahmed-i
D Divan (Metin-Gramer-Tpkbasm), Ankara, 2001, C. 1, s. XXVII.
10
Kenan Akyz, Ahmed-i Dinin Bilinmiyen Bir Eseri, Trk Dili, III/33 Ankara 1954, s. 525-
528.
11
Gnl Alpay, Ahmed-i D and His engnme, An Old Ottoman Mesnevi, Cambridge 1973, s. 17-
18; a.mlf., (Gnl A.Tekin imzasyla): Ahmed-i D: engnme, Cambridge 1992, s. 47-48.
12
Zeki Kaymaz, Ahmed-i D: Cevhirl-Man (nceleme-Metin-Szlk), (Yaymlanmam Do-
entlik Tezi), Malatya 1997, IV+295+108 s.; a.mlf., Ahmed-i Dnin Bilinmeyen Bir Eseri:
Cevhirl-Man, VII. Milletler Aras Trkoloji Kongresine sunulmu bildiri. (stanbul ni-
versitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits 8-12 Kasm 1999); Kzm Kktekin, Ahmed-i
Dnin Cevhirl-Man Adl Eserinin Yeni Bir Yazmas zerine, lm Aratrmalar, stanbul
2001, S. 12, s. 143-152.
13
Abdlbaki etin, Ahmed-i Dye Atfedilen Bir Eser: Cevhirl-Man Atatrk niversitesi
Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, Erzurum 2003, S. 21, s. 309-322.
14
Abdlbaki etin, Ahmed-i Dye Atfedilen Yz Hadis Tercmesi zerine lm Aratrmalar,
stanbul 2004, S. 18, s. 25-30.
15
Latf Tezkiret-ur ve Tabsratn-Nuzam, (Hzl. Yrd. Do. Dr. Rdvan Canm), Ankara 200,
s. 165; Katip elebi, Kef el-Zunun (Hzl. erefettin Yaltkaya-Kilisli Rifat Bilge), stanbul 1943, C.
2, s. 1156. Kefz-zunnda eser hakknda verilen bilgi:
116 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS
Ukdl-cevhirin bir nshas vaktiyle sahaf Raif Yelkenci (1894-
1974)deymi
16
Ukdl-cevhirin Sleymaniye ktphanesinde drt
17
Manisa l
Halk ktphanesinde iki
18
, Trk Dil Kurumu ktphanesi
19
; Milli Ktphane
20

ve Cambridge niversitesi ktphanesinde
21
birer nshas bulunmaktadr.
Ahmed Mnzev, Ukdl-cevhirin ikisi ngilterede (British Museumda) bei
randa olmak zere yedi nshasn sayar.
22
Franz Babinger ise Ukdl-
cevhirin Cambridge (Browne, Supp. 871) ve Pariste (Blochet, Supp. turc 295)
birer nshas olduunu bildirir.
23
Fuat Kprl, -Cambridge ve Paris nshalar
yan sra- eserin ahs ktphanesinde de bir nshas olduunu kaydeder.
24


,-= ,=' ' -,=-- _'= '---- -= ,--= = _ '--- - ,--= '-,- ' -=' - - --- --' _- _' . _'-
, - -' --= _= _-',-' --=- '-,-,- --=- '-` '-,--- _' -,-' ,=,' =-- ,'- =-- -,= --
'='-' - - --=- '= - '-` - -'- (Kefz-zunn, II/1156)
16
bkz. Ertaylan age., s. 110. Bu nshann akbeti bilinmemektedir.
17
Badatl Vehbi Ef. nr. 1949, H. Hsn Paa nr. 1102/3 (Tekin 1992, s. 54). Bunlara ilaveten
Mula kitaplar, nr. 624. (Fahir z-Gnay Kut, XV. yzyl Dvn Nazm ve Nesri Byk Trk
Klsikleri, stanbul 1985, C. 2, s. 110; Mustafa zkan, Trk Dilinin Gelime Alanlar ve Eski Anado-
lu Trkesi, stanbul 1995, s. 207). www.suleymaniye.gov.tr adresinde Ahmed-i Dnin
Ukdl-cevhirinin bir nshas daha kaytldr: Reid Efendi nr. 1029 (Grlemedi). Ahmed-i
Dye mal edilen Sleymaniye Ktphanesi Murad Buhari 321/6 (vr. 159b-174a -sondan ek-
sik-) numaradaki Arapa-Farsa szlk Ukdl-cevhirden farkl bir eserdir. Bu eserin 7. beyti
(vr. 160a) u ekildedir:
Nst D-r tevakku cz du-i hayr ez-
Her sabh u her mes v her bahr u her hazn
Bu beyit, sz konusu Arapa-Farsa manzum szln D mahlasl birine ait olduunu gs-
teriyor. Bu D maslasl air, eyh Mehmed-i D olabilir mi? eyh Mehmed-i D iin bkz.
lk Pnar Avc, Unutulan Bir Gnl Eri: eyh Muhamed-i Da Gazi niversitesi Trk
Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, Ankara, K,
2002, S. 24, s. 17-22.
18
Manisa l Halk Ktphanesi koleksiyonu, nr. 45 Hk 6595/1, Akhisar Zeynelzade Koleksiyonu,
nr. 45 Ak Ze 751.
19
Yz. A. 499/2. bkz. Mjgn Cunbur-Dursun Kaya-Niyazi nver-Hac Ylmaz, Trk Dil Kurumu
Yazma Eserler Katalou, Ankara 1999, s. 223 , nr. 559. :(Terceme-i Lugat- Reidddin el-Vatvat
adyla).
20
Adnan tken l Halk Ktphanesi koleksiyonu 06 Hk 2591. Adnan tken l Halk Ktpha-
nesi yazma eserler koleksiyonu Mill Ktphaneye (Ankara) aktarlmtr.
21
Edward G. Browne, A Supplementary hand-list of the Muhammadan manuscripts, Cambridge, 1922, p.
143, nr. 871.
22
Ahmed Mnzev, Fihrist-i Nushah-y Hatt-i Frs, Tahran, 1350, C. 3, s. 2000-1, nr. 19107-19113.
23
Franz Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri (ev. Cokun ok), Ankara 2000, 3. Bask, s.
16, 445 (Nu. 4).
24
Germyan ve Osmanl saraylarna mensup olan bu airin baz Mtercem eserleri, Mneat,
Ukudlcevahir, atl Arapa-acemce-trke bir luati vardr.[Bu son eserin muhtelif nshalar
vardr: Cambridgede, Pariste, husus ktphanemizde]. Prof. Dr. Kprlzade Mehmet Fu-
at, Anadoluda Trk Dil ve Edebiyatnn Tekmlne Umum Bir Bak II Yeni Trk Mecmua-
s, ubat 1933, C. I, No. 5, s. 383.
Fuat Kprlnn hususi ktphanesindeki yazmalarn bir ksm bugn Yap Kredi
Bankas Sermet ifter Aratrma Ktphanesindedir. (Ycel Dal-E. Nedret li-Cevdet Ser-
best-D. Fatma Tre, (Tespit fileri: Orhan Bilgin-Nihat Azamat), Yap Kredi Sermet ifter Ara-
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 117
Ukdul-cevhir II. Muratn ahzadeliinde istifadesi iin yazlm, 51 ktada
650 beyitten ibaret manzum Arapa-Farsa bir szlktr.
25

Buna gre, Franz Babingerin Ukdl-cevhirin bir nshas olarak deer-
lendii Paristeki (Blochet, Supp. turc 295) yazma
26
Ukdl-cevhirden tamamen
farkl bir eserdir. Bu eser, sz konusu ktphanenin matbu katalounda
Ahmed-i Dnin ismi belli olmayan (=sans titre) bir eseri olarak kaytldr.
27

Kenan Akyzn Ahmed-i Dnin Muhtasar adyla bilinmiyen bir eseri ola-
rak tantt yazma da budur.
28

Yaptmz aratrmalarda bu eserin bir nshasnn da stanbulda Yap
Kredi Bankas Sermet ifter Aratrma Ktphanesinde olduunu tespit ettik.
29

Bu iki nsha bulunduklar ktphanelerin matbu kataloglarnda yle tav-
sif edilmitir:
Paris nshas (=P) (Blochet, Supp. turc 295):
Filolojiye dair bir eser: Ahmed-i Dnin (1v) balksz (=sans titre [ismi
kaytl olmayan]) Farsa-Trke bir szl Yazar, Farsay renmek is-
teyen Anadolu Trklerinin karlatklar glkleri bildiini, Anadoluda
kendinden nce kimsenin bu glkleri halledecek bir szlk hazrlamay d-
nmediini, arkadalarnn ounun Farsa yazlm kitaplar anlamaya yar-
dmc olacak bir muhtasar (=prcis) eser yazmay kendisinden istediklerini
syler. Bu kitapk her biri isimler, fiiller, tasarrufat (morfoloji) ve edatlar in-
celeyen drt blme ayrlmtr. simler blm konularna gre dzenlenmi
fasl balkl alt blmlere ayrlmtr. kinci blm, fiiller, alfabetik olarak

trma Ktphanesi Yazmalar Katalou, stanbul 2001, s. XV). Ancak Yap Kredi Sermet ifter Ara-
trma Ktphanesi Yazmalar Katalounda Ukudl-Cevhir adyla herhangi bir yazma yer almaz.
Sz konusu kataloun 92. sayfasnda 187/1 numarada Ahmed-i Dnin Mfredt [Farsa
Lugt] adl bir eseri kaytldr. Bu eser, sz konusu ktphaneye -tespit filerine gre- Fuat
Kprlden intikal etmitir.
25
Ertaylan, age., 111; Kut, agm., 57; Tekin, 1992, s. 53.
26
Babinger, age., s. 16, 445 (Nu. 4). Franz Babinger, eserin bir nshasnn da Cambridge niver-
sitesi ktphanesinde olduunu Brownenin katalouna (Supp. 871) dayanarak kaydeder.
Camdridge niversitesi ktphanesindeki Ukudl-cevhir yazmas hakknda Browne u bilgi-
yi verir: Ahmed-i Dainin 51 kta ve 650 beyitten oluan manzum Farsa-Arapa szldr. Os-
manl Sultan II. Murada iin dzenlenmitir. Yazar hakknda Gibbin Osmanl iiri Tarihi 1. cilt 256-
9. sayfalara baknz. stinsah tarihi, 1184/1770-1, 20 vr. 18,8x12,3 cm. 19 str (Edward G.
Browne, A Supplementary hand-list of the Muhammadan manuscripts, Cambridge 1922, p. 143, nr.
871).
27
E. Blochet, Catalogue des manuscrits turcs, Paris, 1933, C. 2, s. 301-302.
28
Kenan Akyz, agm., s. 525-528.
29
Yap Kredi Sermet ifter Aratrma Ktphanesi, nr. 187/1. bkz. Ycel Dal-E. Nedret li-
Cevdet Serbest-D. Fatma Tre, (Tespit fileri: Orhan Bilgin-Nihat Azamat), Yap Kredi Sermet
ifter Aratrma Ktphanesi Yazmalar Katalou, stanbul 2001, s. 92.
118 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS
dzenlenmitir. Gramer kurallar Trke aklanmtr. Bu eser eskidir, ms-
tensih tarafndan baz kelimelerin korunan imlasna baklrsa, muhtemelen 14.
yzyla aittir. 93vde Shh mahlasl Ebu Ali Pir Muhammed ibn Hasann
Kasdetl-ayniyye mebniyyetn ales-suli vardr
Nesih yaz, istinsah 16. yzyln ikinci yars, 183 vr. [Ahmed-i Danin
eseri, 1v-90r A..] 15,5x10,5 cm.
30

stanbul nshas (=) (Yap Kredi Sermet ifter Aratrma Ktp. 187/1):
Mfredt [Farsa Lugt]
Ahmed-i D
-- - -=' ,=' - ,--- --=' - -' '= '--` - '+' ,'-' _'= -
'- =-' _+-' =- -- '- -- ,- -,, ---- - _='- --= _=
szleriyle balar. Nesih-Talik hatla, FarsaTrke, 158x106 (106x78)
mm. lsnde, 1b-70b varakta, 8 satrl, harl orta kalnlkta beyaz kda
yazlmtr, baz varaklarda rutubet lekesi vardr. 16. yzylda istinsah edil-
mitir. irzeli bordo renkli mein cilt iindedir. Sz balar krmz tezhipli-
dir.
, ,- ''=- '--- '-'-,-' .-'= `
szleriyle sona erer. Bu kitaptan sonra ayn mstensih tarafndan yazld-
anlalan ve mellifi belli olmayan 9 varaklk bir manzum Farsa-Arapa
manzum bir lugat vardr.
31
Buradaki lugatlarn bazsnn altna Trke kar-
lklar konmutur.
32

Bu iki yazma, Ahmed-i Dnin Ukdl-cevhirinden farkl bir eseriyle kar
karya olduumuzu gsteriyor. Bu eserin ismi ise stanbul nshasnda kaytl-
dr: Mfredt
33


30
Blochet, age., C. 2, s. 301-302.
31
vr. 72b-81b arasndaki bu Arapa-Farsa manzum lugat Hamd mahlasl birine aittir. (A..)
Ey Hamd nesr-i gher-h ber-tu zbed der-yakn
Zn-ki der-nazm- lugat mislet ne-bed b-gmn
Bu beytin Trkesi satr altnda yle yer almtr:
y Hamd gherler samak senn zerne yaraur, hakikat
Andan ki lugat nazm itmekde misln yokdur gmnsuz (80b)
32
Dal vd., age., s. 92. Metindeki _+-' ve '- kelimeleri sz konusu katalogdaki tavsifte sehven
+-' ve '- olarak kaydedilmitir.
33
smail Hikmet Ertaylan, Ukdl-cevhir hakknda ayrntl bilgi vermitir. (Ertaylan, age., 110-
116, 265-272 (tpkbasm). Mfredtn Fransa Mill Ktphanesi (Bibliothque nationale de
France=BnF) ile Yap Kredi Sermet ifter Aratrma Ktphanesinden temin ettiimiz kopya-
larna dayanarak Ukdl-cevhir ile Mfredt arasndaki farklar yle sralayabiliriz:
1. Ukdl-cevhir manzum, Mfredt mensurdur.
2. Ukdl-cevhir II. Murat, Mfredt mbtediler iin yazlmtr.
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 119
Ahmed-i D Mfredtn, yeni balayanlarn (=mbted) Farsay doru
renmelerini salamak amacyla kaleme aldn yle anlatr:
n mhede olund Rm ehirlerinde Prs lat avidinde alel yol iltmidr.
Da rekklik ve seml laf@larnda da manlerinde arr bulm. Ol ki avyif-i
mutelifeler azndan iidildi nat isleri atnda taine ve taine ihtimm
gstermediler. Bir cemat ardalaru rndsinden da dostlaru rndsinden dilek
itdiler ki bir mutaar dzile Prs lat taine. yle ki faat ehlin
tanflerinde da belat ehlin telflerinde degzine ve istiml ola ve da aberler
defterlerinde da er dvnlarnda ikr olunm ve yazlm ola. Ben ul da anlaru
dilegine imti&l itmegi vcib grp da lzm alayup t bir mutaar telf itdi. ol
luatlar ki [kmil edbler] da fl irler man@m ve men&r ibretde tabr tarr
tasr tarr itmilerdi, cem eyledi. --- '- =-= - ''=- '='-- , ',-
_''- -'-- -=-- ,- -,,- ,'= -,, ' '-=-- .
34



3. Ukdl-cevhirin dili Arapa-Farsa iken, Mfredtn Farsa-Trkedir. Mfredtn n-
c ve drdnc blmleri ise Trkedir.
4. Ukdl-cevhir Arapa-Farsa szlk iken Mfredtn ilk iki blm Farsa-Trke szlk,
nc ve drdnc blmleri Trke yazlm Fars grameridir.
Ksacas, Ukdl-cevhir 51 ktada 650 beyitten ibaret manzum Arapa-Farsa bir szlk iken,
Mfredt drt blmden ibaret mensur Farsa-Trke bir szlk ve gramer kitabdr.
34
Mfredt, Bibliothque nationale de France, Supp. turc 295, vr. 1b/7-2a/3; Yap Kredi Sermet
ifter Aratrma Ktp., nr. 187/1 vr. 2a/1-3a/4. Eserin bu yazl amac, yazl metinlerde ska
geen ve yaayan Farsann kelimelerini derleyen tahsile yeni balayan ocuklar iin hazrlanm bir
szlk (Yusuf z, Tarih Boyunca Farsa-Trke Szlkler, (Ankara niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits (Yaymlanmam Doktora Tezi) Ankara 1996, s. 123-4) olan Mnyetl-mbted ile
konu tasnifli muhtasar bir szlk, ayn zamanda Farsann temel gramer kurallarn da ieren bir
gramer kitab olan ocuklar ve Farsay yeni renenler iin hazrlanm (z, age., s.143)
Tuhfetl-hdiyyenin yazl amacyla ayndr. Bahayi Lgati de yazl amac ynyle bu eser-
ler gibi mbtedlere yani eitimine yeni balayanlara yneliktir. (bkz. Fikret Turan, Eski
Ouzca Szlk Bahayi Lgati, stanbul 2001, s. 57, 5. dipnot). Ahmednin sa Beyin olu
Hamzann tahsili iin hazrlad Mirkatl-edeb adl Arapa-Farsa szl (Ali Alparslan,
Ahmednin Yeni Bulunan Bir Eseri Mirkt- Edeb, TDED, stanbul 1960, C. X, s. 35-40) ile
Arapann sarfna dair Mznl-edeb, nahvine dair Miyrl-edeb (Nihat etin, Ahmednin
Bilinmeyen Birka Eseri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, stanbul 1952, C.
II, S. 3-4, s. 107; a.mlf. Ahmednin Mirktl-Edebi Hakknda, Trkiyat Mecmuas, stanbul
1965, C. XIV, s. 217-230) adl iki Arapa kasidesi, bn-i Melekin torunu Abdurrahmann lugat
renmesini kolaylatrmak dncesi ile yazd (Cemal Muhtar, ki Kuran Szl Luat-
Feriteolu ve Luat- Knn- lh, stanbul 1993, s. 21) Feriteolu Lgati de bu balamda deer-
lendirilmelidir. Anadolu sahasnda 14. yzyldan itibaren bu amala yazlm -biri Trke ol-
mak zere- iki (Arapa-Trke, Farsa-Trke) ya da dilli (Arapa-Farsa-Trke) manzum
veya mensur birok szlk bulunur. Farsa-Trke szlkler iin Yusuf zn ad geen Dok-
tora tezine, Arapa-Trke manzum szlkler iin de Necmettin Yurtsevenin Trk Edebiyatn-
da Arapa-Trke Manzum Lgatlar ve Snblzde Vehbnin Nuhbesi, (Ankara niversitesi Sos-
yal Bilimler Enstits (Yaymlanmam Doktora tezi), Ankara 2003) adl Doktora tezine bak-
labilir.
120 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS
Ahmed-i D eserini drt blme ayrmtr:
1. Blm: simler (P 1b-50a= 1b-42b)
Bu blm, konu tasnifli bir szlktr. Belli bir alanla ilgili kelimelerin bir
araya topland 84 fasldan oluur. Elimizdeki iki nshada da fasllarda konu
bal bulunmaz. Fakat fasllarda ele alnan kelimelere bakldnda her fasln
belli bir alandaki kelime ve kavramlara tahsis edildii anlalr: Akrabalk adla-
r, aylar, gnler, burlar, bitkiler/otlar, hayvanlar (yk hayvanlar, yrtc hay-
vanlar, uan hayvanlar, srngenler, evcil hayvanlar...), eitli meslek gruplar,
uzunluk ve arlk ls birimleri, eitli sfatlar, zarflar, renkler, hastalklar,
deerli talar, taklar, giyim-kuam, yiyecek-iecek, mzik aletleri, oyunlar, sa-
va aletleri, eitli ara-gereler, avclk, denizcilik, ba, bahe ile ilgili terimler
vs. Bu blmde Farsa kelimelerin Trkeleri satr altlarnda verilmitir. Trk-
ede aynen kullanlan Farsa kelimelerin altna maruf kelimesinin ksaltmas
olarak (=F) harfi konmutur. Eanlaml kelimelerden ilkinin Trke karl
verilmi sonrakilerin ise altna mteradif kelimesinin ksaltmas olarak (=M)
harfi konmutur. rnek:
Dost: F. Yr: F. Dmen: F. in: Bili. B-gne: Yad...
Dvn: F. Pih: Suln. Pdih: M. Pdieh: M. h: M. eh: M. hen-h:
Sulnlar suln. hen-eh: M.

ehen-h: M. ehen-eh: M. v: Suln. usrev: M.
Key: M.
2. Blm: Fiiller (P 50a-58b= 42b-50a)
Bu blmde alfabetik olarak -ilk harflerine gre- eliften yeye kadar mastar-
lar sralanm, satr altlarnda Trkeleri verilmitir. rnek:
ferden: Yaratma. ... Yften: Bulma...
3. Blm: Tasarruft. (=ekil bilgisi, morfoloji) (P 58b-79b= 50a-65a)
Bu blmde Fars gramerinin kurallar Trke olarak aklanmtr. Ana hat-
lar ile blmn alt balklar yledir:
Cemul-madar. (=Mastarlarda okluk)
El El El El- -- -m (=Grlen gemi Zaman) m (=Grlen gemi Zaman) m (=Grlen gemi Zaman) m (=Grlen gemi Zaman)
Cemul-m (=Grlen gemi zaman [3.] okluk ahs).
Muabul-m (=Grlen gemi zaman 2. teklik ahs).
Cemul-muabil-m (=Grlen gemi zaman 2. okluk ahs).
Nefs-i mtekellim (=[Grlen gemi zaman] 1. teklik ahs).
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 121
Cem-i mtekellim (=[Grlen gemi zaman] 1. okluk ahs).
El El El El- -- -muri muri muri muri
35
(=Gen (=Gen (=Gen (=Geni zaman). i zaman). i zaman). i zaman).
ide f cemil-muri (=Geni zaman [3.] okluk ahsn yaplnda ku-
ral).
El El El El- -- -l l l l (=imdiki zaman).
El El El El- -- -mstabel mstabel mstabel mstabel
36
(=Gelecek zaman)
Muab Muab Muab Muab- -- - muri muri muri muri (=Geni zaman 2. teklik ahs)
Cem Cem Cem Cem- -- -i muab i muab i muab i muab- -- - muri muri muri muri (=Geni zaman 2. okluk ahs)
Nefs Nefs Nefs Nefs- -- -i mtekellim i mtekellim i mtekellim i mtekellim (=[Geni zaman] 1. teklik ahs)
Cem Cem Cem Cem- -- -i mtekellim i mtekellim i mtekellim i mtekellim (=[Geni zaman] 1. okluk ahs)
En En En En- -- -nefy nefy nefy nefy (=Fiillerde olumsuzluk)
El El El El- -- -cad cad cad cad (=Geni zamann olumsuzu)
El El El El- -- -emr emr emr emr (=Emir kipi)
Cemul Cemul Cemul Cemul- -- -emr emr emr emr (=Emir okluk [2.] ahs)
En En En En- -- -nehy nehy nehy nehy (=Emrin olumsuzu)
Cemun Cemun Cemun Cemun- -- -nehy nehy nehy nehy (=Emrin olumsuzu [2.] okluk ahs)
Emrl Emrl Emrl Emrl- -- -yib yib yib yib (=Emir 3. teklik ahs)
Cemu emril Cemu emril Cemu emril Cemu emril- -- -yib yib yib yib (=Emir 3. okluk ahs)
Nehyl Nehyl Nehyl Nehyl- -- -yib yib yib yib (=Emrin olumsuzu 3. teklik ahs)
Cemu nehyil Cemu nehyil Cemu nehyil Cemu nehyil- -- -yib yib yib yib (=Emrin olumsuzu 3. okluk ahs)
sml sml sml sml- -- -fil fil fil fil (=sm-i fail, etken sfat-fiil)
sml sml sml sml- -- -mefl mefl mefl mefl (=sm-i meful, edilgen sfat-fiil)
Et Et Et Et- -- -tar tar tar tar (=-ek, isimlerde kltme)
Cemul Cemul Cemul Cemul- -- -esm esm esm esm (=simlerde okluk)
sml sml sml sml- -- -mekn mekn mekn mekn (=sm-i mekan)
smz smz smz smz- -- -zamn zamn zamn zamn (=sm-i zaman)
El El El El- -- -istifhm istifhm istifhm istifhm (=Fiillerde soru)
Binul Binul Binul Binul- -- -mechl mechl mechl mechl (=Edilgen at)

35
ki yazmada da: bbul-muri
36
Bu balk altnda verilen btn rnekler istek kipindedir. r. bile, alaya, getre, ura.
122 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS
4. Blm: Harfler (=edatlar) baln tar. (P 79b-90a)= 65a-72b)
Bu blmde srasyla bir, iki ve harften oluan edatlar ele alnm, kulla-
nm alanlar hakknda rneklerle bilgi verilmitir.
El El El El- -- -urful urful urful urful- -- -ad ad ad ad (=Bir harften oluan edatlar): :: :
(=) : Zeyd yan iy Zeyd, Amed : y Amed.
(=be-) : Be Be Be Be-ser-i t: Sen bauun.
(=-et) : Ry-et et et et ddem yan yz grdm.
: (Fiiller konusunda ilendii hatrlatlr, zerinde durulmaz).
(=-e) : Zeyd-r ry-e e e e ddem yan Zeyd yzini grdm.
(=-ek) : Tar indr.
(=-em) : Men ulm- hem em em em: yan men hu ulyum.
(=-en) : Madar irinde gelr.
(=u) : Af in gelr: Men u uu u t yan ben da siz.
(=-e) : sm-i fil ve ism-i mefl irinde gelr.
(=) : sm irine ulasa madar mansin virr: r. Merd: : : : Erlik.
El El El El- -- -urfu& urfu& urfu& urfu&- -- -&n &n &n &n (=ki harften oluan edatlar): : : :
'- (=b) : b b b b-Zeyd: Zeydle.
'- (=t) : Reftem t t t t be-Mekke yan vardum Mekkeye degin.
(=r) : Me-r r r r: Baa.
'- (=n) : N N N N-merd: erliksz.
' (=h) : Cem indr.
', (=y) : ekk indr.
- (=ber) : Ber Ber Ber Ber- -- -k nvitem yan k zerine yazdum.
- (=-ter) : Tafl indr: Bih: Ey, bih- -- -ter ter ter ter: Eyrek.
(=der-) : arf indr:I der der der der- -- -cn ve bde der der der der- -- -cm-est yan cndadur,
sci sarada.
- (=mer) : Tadiye indr: Mer Mer Mer Mer tur goftem yan saa didm.
(=her) : Tamm indr: Her Her Her Her i kon be-od kon yan her ne kim iderse
kendze idersin.
(=ez) : btid in gelr: Ez Ez Ez Ez-Mr medem yan Mrdan geldm.
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 123
Dierleri:
= (=cz), ' (=n), , (=n), - (=ne), (=iy), _- (=b), _- (=m), _- (=n),
(=vey), _ (=hey).
El El El El- -- -urfu& urfu& urfu& urfu&- -- -&l&: &l&: &l&: &l&: (= harften oluan edatlar):
(=eger) : ar in gelr... Ger da dirler elifin braurlar...
+- (=behr) : Tall in gelr: Behr Behr Behr Behr-i u yan Tar in.
, (=p) : arf in gelr: P P P P-i men biy yan benm atuma gel.
- (=nezd) : Nezd Nezd Nezd Nezd-i men: benm atumda.
,- (=sy) : Cihet manisine gelr: Sy Sy Sy Sy- men biy yan benden yaa gel.
'- (=nk) : am-nk nk nk nk: ayulu.
, (=gn) : erm-gn gn gn gn: Udlu.
Dierleri:
_ (=zih), -- (=est), '-- (=bes), , (=n), - (=meger), ,= (=gayr), ,'
(=lkin), - (=bery).
Ahmed-i D eserinin sonunda yle der:
Mbted kiilere bu adar kifyet ider. Eger artu l isterlerse fua ve ble
szlerine ve devvn-i uarya mulaa lsunlar t kim istikml l ola.
37

Ahmed-i D, dier baz eserlerinde yapt gibi Mfredtnda da adn
aka belirtmitir.
Mfredt:
nn gyed bende-i Amed-i D alaallhu nehu ve nehu amm
nehu...
38

Bu cmleye bir btn olarak dikkat ekmek istiyorum.
39

Ukdl-cevhir:
nn gyed bende-i Amed-i D alaallhu nehu ve nehu amm
nehu...
40


37
Mfredt, Bibliothque nationale de France, Supp. turc 295, vr. 89b/5-90a/2; Yap Kredi Sermet
ifter Aratrma Ktp., nr. 187/1 vr. 72a/8-72b/3.
38
Mfredt, Bibliothque nationale de France, Supp. turc 295 vr. 1b/6-7; Yap Kredi Sermet ifter
Aratrma Ktp., nr. 187/1, vr. 1b/7-8.
39
Bu cmle satr altnda Ubyle say idici kul kim ol Ahmed-i Ddr Allh salhiyyete
getrsn anu iini dah Allh saklasun undan ki ol korkar eklinde Trkeye evrilmitir.
40
Ertaylan, age., tpkbasm, 265; Manisa l Halk Ktphanesi Akhisar Zeynelzade koleksiyonu
nr. 751 (45 Ak Ze 751), vr. 1b.
124 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS
Farsa Divan:
nn gyed mellif-i n risle ve muarrir-i n male bende-i Amed-i D
alaallhu nehu ve nehu amm nehu...
41

Ekl-i Nasr- Ts Tercmesi:
Amm bad bu rislen mtercimi bende-i Amed-i D alaallhu
nehu...
42

Teressl:
Amm bad bu Teressl mellifi ve bu rislen muannifi bende-i Amed-
i D alaallhu nehu ve nehu amm nehu eydr...
43

Mifthul-cenne:
Amm bad bu af ul duc a telnu rametine rc ve mafiretine
Amed-i D alaallhu nehu ve nehu amm nehu eydr...
44

Grld gibi Mfredtta Ahmed-i Dnin isminin getii bende-i
Amed-i D alaallhu nehu ve nehu amm nehu cmlesi birok eserinde
aynen tekrar edilmektedir. Bu da Mfredtn Ahmed-i Dye aidiyeti husu-
sunda her hangi bir pheye yer vermez.
Yazmz Ahmed-i Dnin Mfredtnda ve Tbb- Nebev Tercmesinde yer
alan bir dileiyle bitirelim:
Mfredt:
Kerem ehlinden da alem islerinden [iltims] oldur kim oumada da yaz-
mada afv etegini as zerine rteler da an dzmekde drieler da ayr dudan
unutmayalar. Dilek oldur ki mabl ola. Bu dilegmz yetidr.
45




41
Ertaylan, age., tpkbasm, 275. Ahmed-i Dnin Farsa Divan Doktora tezi olarak hazrlanm-
tr: Tulga Ocak, Ahvl o Asr o Tahll-i Er- Dvn- Frs-i Ahmed-i D, Dnigh- rn,
Dnigede-i Ulm- nsn, (Yaymlanmam Doktora Tezi) Tahran 1973. (Grlemedi).
42
Ertaylan, age., tpkbasm, 314.
43
Ertaylan, age., tpkbasm, 325; kr. . etin Derdiyok, Eski Trk Edebiyatnda Mektup Yazma
Kurallar Hakknda Bilgi Veren En Eski Eser Ahmed-i Dnin Teressl, Toplumsal Tarih, s-
tanbul, Haziran 1994, C. 1, S. 6, s. 56.
44
Ertaylan, age., tpkbasm, 406; kr. Grer Glsevin, Ahmed-i Di, Miftahul-Cenne (Dil zellikleri-
Metin-Sz Dizini), (Yaymlanmam Doktora Tezi) nn niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Malatya 1989, C. 1, s. 363.
45
Ahmed-i D, Mfredt, Bibliothque nationale de France, Supp. turc 295, vr. 3a/7-3b/4; Yap
Kredi Sermet ifter Aratrma Ktp. 187/1, vr. 3a/8-3b/3.
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 125
Kr.
Tbb- Nebev Tercmesi:
Asb- alem ve erbb- keremden iltims oldur kim bu kitbu ibretinde ve ki-
tbetinde eger seb- lisn ve sehv-i alem vi olm olsa ol ayb afv etegi birle setr
idp ol semeti tas ideler ve ol elleti mar ve mafv dutalar...
46



46
Ertaylan, age., tpkbasm, 391; kr. nder aran, Ahmed-i D, Tbb- Nebev (ml, Fonetik,
Morfoloji, Karlatrmal Metin, ndeks ve Szlk), (Yaymlanmam Doktora tezi), nn niver-
sitesi Sosyal Bilimler Enstits, Malatya 1992, C. 2, s. 408; a.mlf. Tbb- Nebev, Trkiye Trkesi
ile Metin, stanbul 1996, s. 10.
126 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS









M

f
r
e
d

t
,

B
n
F
,

S
u
p
p
.

T
u
r
c

2
9
5
,

1
v


M

f
r
e
d

t
,

B
n
F
,

S
u
p
p
.

T
u
r
c

2
9
5
,

2
r

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 127









M

f
r
e
d

t
,

B
n
F
,

S
u
p
p
.

T
u
r
c

2
9
5
,

8
9
v



M

f
r
e
d

t
,

B
n
F
,

S
u
p
p
.

T
u
r
c

2
9
5
,

9
0
r

128 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS





M

f
r
e
d

t
,

S
e
r
m
e
t

i
f
t
e
r

A
r
a

r
m
a
3
K
t
p
.

1
8
7
/
1
,

v
r
.

1
b
-
2
a