Mustafa Kemal niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Mustafa Kemal University Journal of Social Sciences Institute Yl/Year:

2010 Cilt/Volume: 7 Say/Issue: 13, s. 386 - 403

BR NGLZ HANIMEFENDSNN - LADY MONTEGU- GZYLE OSMANLI KADINI Yrd. Do. Dr. Songl OLAK Mustafa Kemal niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm
zet
Osmanl Devletinde kadnlarn sosyal hayat iindeki konumlarna dair yabanc seyyahlarn yazd eserlerde birtakm bilgiler mevcuttur. Ancak bu eserler Osmanl dini, sosyal yaam ile badamayacak baz nyarglar iermektedir. Lady Montegunn mektuplar bu noktada kendisinden nceki seyyahlarn yazdklarndan farkllklar gsterir. Montegu, einin Osmanl Devletine eli tayin edilmesinden sonra onunla beraber Dou yolculuuna kmtr. Deiik ehirlerde ve lkelerde -Lahey, Nrnberg, Viyana, Prag v.b- bulunduktan sonra Petervaradin, Belgrad, Edirne yoluyla stanbula ulam, getii gzerghlarda grdklerini mektuplar halinde kaydederek dostlarna gndermitir. Trkler hakknda ilk mektubunu 12 ubat 1717 tarihli olarak Belgraddan yollamtr. stanbulda 1717-1718 tarihleri arasnda bir yl kalmtr. Bu mddet iinde de Osmanl lkesi, askeri, halk, iklimi, tarihi ve kltrel deerleri hakknda yazmaya devam etmi zellikle bir bayan olmas dolaysyla diyaloga geebildii Osmanl kadnlar hakknda ayrntl aklamalar sunmutur. Montegunn mektuplar 18. yzyl Osmanls iin ana kaynak deerindedir ve mektuplarn zel klan Douyu ziyaret eden ilk Hristiyan bayan olmas dolaysyla, bir kadn incelii ve merak ile grdklerini yazmasdr. Anahtar Szckler: Lady Montegu, Seyahat mektuplar, Osmanl kadnlar.

OTTOMAN WOMEN FROM POINT OF VIEW OF AN ENGLISH ARISTOCRAT LADY MONTEGU

Abstract
There are some information about social life of women in Ottoman Empire in studies of European travelers. Those studies include some prejudice ideas which have incompatible with Ottoman religion and social life of Ottomans. Thus Lady Montegus letters are different from other travelers letters. Lady Montegu traveled to East with her husband. After his appointment to Ottoman Empire as an ambassador. They stayed in different cities as Lahey, Nurnberg, Vien, Prague and came to to Istanbul following Petervaradin-Belgrad-Edirne way. During this journey Lady Montegu wrote letters to her friends to give information about journey. She sent her first letters which comprise information about Turkish people on February 12th. In 1717 when she was Belgrade. She had been Istanbul for one year between 1717-1718. After that period she traveled Ottoman states to write information which include people, climate, history and cultural values. She also gave detailed information about Ottoman women who she was able to be in touch because of being a woman. Letters of Lady Montegu are one of the main sources for 18th Century Ottoman history researches. Lady Montegus letters are special from other travel letters because of first Christian woman who traveled east as being woman and at the same time wrote travel letters in great interest and elegance. Key Words: Lady Montegu, Travel letters, Ottoman women.

Bir ngiliz Hanmefendisinin - Lady Montegu- Gzyle Osmanl Kadn

Giri
Osmanl Devletinde kadnlarn sosyal hayat iindeki konumlarna dair yabanc seyyahlarn yazd eserlerde birtakm bilgiler mevcuttur. Ancak verilen bilgilerin Osmanl kltrel hayatyla badamayacak ekilde nyarglar ierdii -zellikle de harem konusunda- bizzat Batl bir asilzade olan Lady Montegu tarafndan dile getirilmektedir. O (Montegu, 1933:27) bu hususta: Trklerin dini ve ahlk hakknda ki malmatmz pek eksiktir; nk memleketlerine, ya kendi ilerinden baka bir eyle megul olmayan tacirler ve yahut doru ve tam malmat alamayacak derecede az oturan seyyahlardan baka kimse gelmez demektedir. Anlalaca zere Osmanl corafyasna gelenler belirli bir merak icab deil, ileri gerei gelmekte ve bu kiiler ilerinden arta kalan zamanlarnda edindikleri bilgileri kendilerine yansyan haliyle eksik, yansmayanlar da hayal rn olarak yazmaktaydlar. Lady Montegunn mektuplarnda Osmanllar hakknda kendilerini yanl bilgilendiren bu yazarlara kar ska ikyetlere rastlanr. Bu balamda o, Belgrad Kynden yazd 17 Haziran 1717 tarihli mektupta arka dair yazlan seyahatnmelerin hepsinin yalanlar ve samalklar ile dolu olduunu (Montegu, 1933:97) ifade etmekte bu durumu tecrbeleri ile sabitlemektedir. Mesel sama bulduu hususlardan biri, kendisinin Msy Hill diye bahsettii Histoire des Turcs (1603) adl eserin sahibi ngilizin yazdklardr. Hill, Ayasofyada terleyen bir stunun varlndan ve bu stundan akan suyun ba arlarna ifa olduundan emin bir suretle bahsetmi; fakat Montegu, Ayasofya ziyaretinde byle bir stunun olmadna ve hatta byle bir rivayetin bile halk arasnda bulunmadna hayretle ahit olmutur (Montegu,1933:130). Montegunn ngilterede iken okuduklar ile Osmanl lkesine geldikten sonra yaayarak rendikleri arasndaki fark, gzlemledii her eyi mmkn olduunca aksettirmeye alma gayreti eklinde ortaya kmtr. Nitekim bu hususu: Benim maksadm kadnlara has bir tezat fikirle bunlarn syledikleri eylerden bir ounun yanlln size anlatmaktr (Montegu, 1933:27) diye aklar. yle sanyoruz ki Monteguy dier seyyahlardan farkl klan da budur. Entelektel bir kadn hassasiyeti ve merakyla olaylarn her ayrntsna vakf olmaya almas ve yine bir kadn bak asyla zellikle Osmanl kadnlarn fiziksel grnm ve giyim tarzlar ile detaylarna varncaya dek inceleyerek sunmasdr. Hi phesiz bunda ngiliz sarayna mensup asil bir kadn ve diplomat ei olmasnn byk rol vardr. Zira Avrupadan gelen erkek seyyahlar, iine giremedikleri yaplar sade d grnlerine bakarak i karartc bulup, buradan yola karak binalarn i meknlarnn da ayn kasveti tadna, orada yaayan kadnlarn ise esaret altnda olduklarna kanaat getirmilerdir. Bu durumu Montegu (1933:66-67) 1 Austos 1718 tarihli mektubunda yle aklar: htimal ki siz imdi o bilmedikleri eylerden bahsetmek iin kendilerini bir trl zabt edemeyen adi seyyahlarn hatralarndakinden bsbtn baka bir ey grdnze hayret edersiniz. Hlbuki bir Hristiyan, gayet mmtaz bir

387

Songl OLAK

mahiyeti haiz veya bsbtn harikulde bir frsata malik olmadka, Trkiyede kibar bir adamn evine giremez. Hususiyle harem klliyen yasaktr. Bu sebepten o seyyahlar ancak evlerin alel-umum o derece gsterili olmayan d taraflarndan bahsederler. Haremler ise daima geri de sokaktan grlemez. Grnen ksmlar yalnz bahelerdir. ... Avrupal erkek seyyahlarn giremedikleri mekanlara bir kadn olarak girebilen Montegu, Sultan II. Mustafann (1695-1703) ei Hafize Sultan ve dier ekbirin hanmlar ile grebilmi, hanelerinde sohbet etmi, hemcinslerini hamam gibi zel alanlarda gzlemleyip tasvir edebilmitir. Ancak Montegunn Sofya hamamnda grd Trk kadnlarn gzellikleri ile ak ve ayrntl olarak anlatmas baz yazarlarca (Sancar, 2009:12) onun hayalinin bir rn, ya da grdklerini arptmas eklinde yorumlanmtr. Montegu, kendisine gelinceye dek hibir ngiliz kadnn gerekletiremedii bir seyahati gerekletirmitir. Nitekim Montegunn kendisi de nceki seyyahlardan farkl olduunun bilincinde olarak mektuplarn kaleme almtr. Mesel 1 Nisan 1717 tarihli mektubunda o (Montegu, 1933:49): Birok asrlardan beri hibir Hristiyann gitmee cesaret edemedii bir memlekette bulunan bir kimsenin yazd mektupta phesiz, gayet merakl bir ey bulmak mit edersiniz demektedir. Montegu, 18. yzyl Osmanl kadn yaamna dair gnmz tarihilerine nemli bir kaynak sunmutur. Bu kaynak Trkede dhil pek ok yabanc dile evrilmitir. Biz makalemizde kaynak olarak stanbulda 1933te Ahmet Refik tarafndan ark Mektuplar ad altnda tercme edilen kitap ile mektuplarn tamamnn yer ald Hans Heinrich Blumenthalin 1931de zerinde alt Lady Mary Pierrepont Wortley Montagu Reisebriefe 1716-1718 evirisini kullandk. Makalemizde, Osmanl-Avusturya savalarnn yaand ve askerin iktidr belirleyen bir g konumuna geldii 18. yzylda -Montegunn gzlemleri esas alnarak- Osmanl asker ve siyas durumuna deinilerek, bu artlar ierisinde varln srdren mslim ve gayr-i mslim Osmanl kadnlarnn yaam tarz ortaya konulmaya allmtr. Bu balamda kadnlarn yaants erkeklerden bamsz dnlemediinden Montegunn bir bayan olmas hasebiyle erkeklere dair verdii snrl bilgilerde deerlendirilmitir. Montegunn Mektuplarnda Osmanl Devletinin Askeri Durumu Lady Mary, 1689 Maysnda Nottinghamshire bal Thoresbyde dnyaya gelmitir. Babas Evelyn Pierrepontun politik meguliyetleri dolaysyla Lady Mary, daha kklkten itibaren kendi haline, babasnn da arzusu dorultusunda ktphanelerde oka zaman geirmitir. zellikle Latinceye kar zel bir merak olup, bu konuda kendisini olduka gelitirmitir. Lady Mary, 16 Austos 1712de babasnn onay olmadan Wortley Montegu ile evlenmitir. 1716da ei Wortley Montegu stanbula eli tayin edilmitir (Blumenthal, 1931: 10-11). Mary Montegu,

388

Bir ngiliz Hanmefendisinin - Lady Montegu- Gzyle Osmanl Kadn

einin grevi icab yola ktktan sonra Roterdam, Lahey, Nrnberg, Viyana, Prag, Hannoveri dolap Petervaradin, Belgrad, Edirne yoluyla stanbula gelmitir. Trklerden bahseden ilk mektubunu Alexander Popea, 12 ubat 1717 tarihiyle Belgradtan gndermitir. Dnem itibariyle baktmzda Montegu, 1717-1718 yllar arasnda Osmanl Devletinde, Sultn III. Ahmedin tahtta bulunduu ve Osmanl-Avusturya Harbinin (1716-1718) yaand bir srete ikmet etmitir. Bu savalar ngilterenin arabuluculuu ile 21 Temmuz 1718de Pasarofa Antlamasnn imzalanmasyla son bulmutur. 1716-1718 savalar ile Avusturya, Balkanlarda hkimiyetini pekitirdii gibi, Pasarofa Antlamas ile de Banat alm ve Osmanl Devletindeki ticar ve Hristiyanlarn koruyuculuuna dair imtiyazlarn geniletmitir (Auer, 1988: 82). Bu savalar sebebiyledir ki onun Belgradtan gnderdii ilk mektubunda OsmanlAvusturya savana dair olumsuz deerlendirmelerini grmek mmkndr. Belgradtan Alexander Popea gnderdii 12 ubat 1717 tarihli bu ilk mektubunda Monteguy (1933:14-15): nsanlarn gayet cesim ve mmbit yerleri op orak ve insansz braktklar halde byle bir kar yer iin kemli dehetle boaz boaza gelmeleri ne derece mkul olursa olsun, bence bunun kadar insanlarn deliliini gsterir bir ey tasavvur edilemez. Filhakika harbin lzumu bir det hkmne gemitir; fakat insaniyete taban tabana zt bir itiyadn devam kadar insanlarda akl ve muhakemenin fkdann isbat eder bir ey tasavvur olunabilir mi? diyerek zntye gark eden husus Karlofa Ovasndan geerken grdkleridir. Osmanl Devleti ile Avusturya bu ovaya yakn, Petervaradinde 6 Austos 1716da savam, Serdr- ekrem Damad Ali Paa, Avusturya kumandan Prens Eugen kasnda yenilmi ve ehit dmtr (Uzunarl, 1978: IV,118-122; Broucek, 1988: 150). Montegunn buraya urad zaman savan zerinden yaklak yedi ay gemi olmasna ramen muharebenin iddetinin izleri hala mevcuttur. Tarihilerin vuku bulduu yere istinaden Petervaradin Sava diye adlandrd bu savan kalntlarna dair Montegu u bilgiyi verir:Bu ovada Prens Eugen Trklere kar mhim bir muzafferiyet kazanm. Bu kanl vakann eserleri orada elan mehut. Muharebe meydannda ynlarla kafalar, insan, hayvan ve deve kemikleri var; bunlar gmmek zahmetini bile ihtiyar etmemiler. Para para edilmi bunca insan cesedi grdm zaman dehet iinde kalmaktan, kital elzem ve hatt sevap gsteren harp aleyhinde isyan eylemekten kendimi alamadm (1933:14). Montegunn grd kemiklerin ounun Osmanllara ait olduu muhakkak. Zira bu savata Osmanl Devletinin insan kayb alt-yedi bin, Avusturyann bin olarak gsterilir (Uzunarl, 1978: 122). te yandan develere ait kemiklerde Osmanllarn hayvan kayplarna aittir. Prens Eugenin Petervaradindeki baarsn takiben 20 gn sonra, 25 Austosta Temevar kuatp ksa srede (15 Ekim 1716) almas Belgrad ynetiminde byk tedirginlik yaratmtr. Prens Eugenin, Petervaradin Savandan

389

Songl OLAK

sonra Temevar almas, Avusturyada, Osmanl Devletinin bir daha saldrya geemeyecek ekilde askeri adan etkisiz klnmas gerektii dncesini yayd (Broucek, 1988:150). Nitekim bu durum Montegunn dikkatinden kamamtr. Montegu buradayken yazd mektubunda, Petervaradinden ktktan sonra Belgrada yakn Beko kasabasnda kendilerini karlamak zere gnderilen Belgrad Paasnn kuvvetinin beklenenden ok olduunu syler. nk daha nceki haberlemelerden kendilerini karlamak iin Avusturyallarnki kadar kuvvet gnderilecei sylenmi; ancak Paann gnderdii kuvvet belirtilenden 100 kii daha fazla gelmitir. Fakat dikkati ekmesi gereken nokta Avusturya topraklarndan geerek gelen Montegunn (1933:15) Trklerin asker saylarnn Avusturyadan daha ok ve kuvvetlerinin eit bulunduuna emin olduunu belirtmesi ve buna Osmanllarn kendilerinin inanmadn, bu glerinin farknda olmadn yazmasdr. Lady Montegu, Belgrada geldiinde buraya dair izlenimlerini ehrin tarihi geliimini anlattktan sonra kaydeder. ehrin Trkler tarafndan sanatla sslendii ve en cesur yenieriler tarafndan korunduu ifade edilir. ehrin niin yenieriler ile muhkem korunduunu anlamak mmkndr: Temevar alan Prens Eugenin Belgrada ynelecei dnlmektedir. Fakat yenierilerin etrafa hkmeder tarzda davran sergilemeleri ve paalarn dahi bu tavrlar ile sindirmeleri Monteguy rahatsz etmitir. Yenierilerin bana buyrukluunu onun (Montegu, 1933:16): (Yenierilerin) kumandanlar bir paa, serasker. Fakat dorusunu sylemek lzm gerekirse, seraskerin kumandanlar asl yenieriler. Yenierilerin burada kati nfuzlar var. Tavr hareketleri inzibatl askerden ziyde as askerlerinkini andryor cmleleri ile aktarmaktadr. Nitekim biz de biliyoruz ki Osmanl askeri dzeni iinde kapkulu ordusunun en kalabaln oluturan yenieriler, zellikle 17. ve 18. yzylda kardklar isyanlar ve iktidar zerinde oluturduklar bask dolaysyla yerli ve yabanc kaynaklarda adndan en fazla sz ettiren kuvvetlerdi1. Kald ki bu esnada tahtta bulunan III. Ahmed de askeri bir isyan sonucunda -1703 Edirne Vakas- II. Mustafann tahtan indirilmesi ile baa gemiti. Yenierilerin sistem iinde glenen bu nfuzlarndan doan olumsuz davranlarna dair Montegunn mektuplarnda olduka bilgi vardr. Mesel sabk Belgrad Paasnn yenierilerce ldrlmesi bunlardan biridir. Montegunn
1

Yenierilerin ilk asayisizlikleri -Veziriazam andarl Halil Paann tevikleri ile dahi olsa- II. Mehmed devrine (1451-1481) kadar inmektedir. Kald ki yenierilerin ve kapkulu svarilerinin kardklar isyanlarn k sebeplerine bakldnda ya yukarda belirttiimiz gibi devlet adamlarnn kkrtmasyla, ya parasal sebeplerle ya da iktidar karsnda otoritelerini azaltacak dzenlemeler sz konusu olduunda vuku bulduklar grlecektir. Mesel Sultn II. Selim (1566-1574) clusu srasnda bahi datmak istemeyince yenierilerin kprdanmalarna sebep olmu, ancak bahilerinin ve zamlarnn verilmesini emrederek ortaya kabilecek muhtemel byk bir olayn nne geebilmitir. te yandan Aralk 1687de yine isyan eden ocakllarn hareketinde her ne kadar defterdar olmak isteyen Kifr Ahmed Efendinin rol olsa da yenieriler, Bizim bakiye bahiimiz kald, topular, Bizim de ulfe ve bahilerimiz verilmedi diyerek stanbulda adeta terr havas estirmeye balamlar; ancak cretleri denmek suretiyle yattrlabilmilerdir. Bu konuya dair bkz. Halil nalck, Osmanl mparatorluu Klsik a (1300-1600), (ev. Ruen Sezer), YKY, stanbul 2006, s. 27-28; Uzunarl, a.g.e, C. I, s. 440; Abdlkadir zcan, Osmanl Devletinin Asker Yaps, Trkler, C. 10, Ankara 2002, s. 116; Silahdr Fndkll Mehmed Aa, Silahdr Tarihi, C. II, stanbul 1928, s. 311, sr. 2-15; Uzunarl, a.g.e., C. III, s. 488-499.

390

Bir ngiliz Hanmefendisinin - Lady Montegu- Gzyle Osmanl Kadn

mektubuna gre yenieriler, kendilerinin Alman hududuna aknlarda bulunmalarn men eden paalarn, dmanla ibirlii halinde olduu gerekesiyle, kadnn hkmn beklemeden paralamlardr (Montegu, 1933:17) Montegunn anlatt bu olayn gnmzde akla kavuan hali ise yledir: Petervaradinden dank halde ayrlan Osmanl ordusu, Temevara gemi oradan da -Temevarn Avusturya eline getii gizlenerek- Sadrazam Halil Paa komutasnda Belgrada, ardndan da Edirneye dnmtr. Ordunun dnnden sonra Belgrad muhafzlnda bulunan Sar Ahmed Paann ehri Avusturyaya teslim edeceinden korkulduu iin asker ve Belgrad halk tarafndan ldrlmtr. Belgrad halkn ve askeri bu dnceye sevk eden husus ise, Damad Ali Paann Petervaradinde ehit dmesinden sonra sadrazamlk mhrnn kendisine verileceini ummas, verilmeyince Padiaha kar gcenik olduunun dnlmesidir (Uzunarl, IV, 126). Montegunn Edirneye geldikten sonra Bristol Kontesine yazd 1 Nisan 1717 tarihli mektupta, yenierilerin nfuzlarna dair yapt tespit dikkate deer niteliktedir: Trk Devleti kmilen ordunun arzusuna mnkat (1933:36). Bu balamda askerin iktidarn belirlenmesinde bu kadar etkin olduu bir devlette padiahn konumu nasldr diye dnldnde Montegunn (1933:36) fikriyle Ne kadar mutlakiyeti haiz grnrse grnsn, tebeasndan en adi bir adam gibi esirdir. Yine ona gre Padiah, yenierilerin kendisine fena gzle baktn grdnde d kopuyordu. Padiahn bir yenierinin bakndan dnn kopmas abartl bir yaklam olmakla beraber, hi phesiz yenieriler, yabanc bir kiinin nazar- dikkatini celp edecek boyutta bana buyruk, asi, rktc hale gelmilerdi2. Kendi aralarnda yemin ile kurduklar sk ba, onlara byk bir kuvvet vermekte, birine yaplan bir hakareti hepsi kendine yaplm sayarak intikamn almaya almaktaydlar. Kurduklar bu birliin verdii gten saray ileri gelenleri bile rkyor, onlara gayet mlayim davranarak idare etmeye alyorlard (Montegu, 1933:42). Yenierilerin olumsuzluklarndan bahseden Montegu, onlarn baz iyi hallerinin olduundan da sz ediyor. Onun iyi hal diye nitelendirdii husus, hizmet ettikleri kiiye gsterdikleri sadakat ve yararllktr. Bu hususu kendisinin yaad bir olayla rneklendiriyor. O da, Filibeye yakn bir kyde, akam yemei iin gvercin istediinde, hizmetinde bulunan yenierinin onun bu arzusunu yerine getirmek iin gsterdii abadr. Yenieri gvercin bulunamad iin kady sktrm, odasna kapatm, Montegu emrederse emre itaat etmedii iin onu ldrebileceini sylemitir (Montegu, 1933:42). Montegu hizmetindeki yenierinin iine olan
2

Ocaa asker alma kanunlarna riayet edilmemesi dolaysyla, yenierilerin says 16. yzyln ikinci yarsndan itibaren hzla artmaya balamtr. yle ki, 1574 senesinde 13.500 olan yenieri says, 1630da (IV. Murad devrinde) 43.000e kmtr. Azz Efendi, Kannnme-i Sultn Li Azz Efendi (ileride Kannnme), vr. 130b/1, satr 3-8. Bu saynn 18. yzylda daha da artt muhakkaktr. Nitekim Canikli Ali Paa, Tedbirl Gazavat adl rislesinde, Padiaha askerlikle alakas olmayanlarn oluturduu ordunun temizlenmesini nermektedir. Ycel zkaya, Canikli Ali Paann Risalesi Tedbrl-Gazavat , Tarih Aratrmalar Dergisi, S. 12-13, Ankara 1973, s. 164.

391

Songl OLAK

ballndan memnun olmakla beraber Osmanl ehirlerinde askeri hkmetin hkim olmasndan ve sokaklarda yenierileri grmekten ok rahatszdr. Mesel Edirnede ehir arsn tebdil-i kyafet ile -Trk kyafeti giyerek- gezmee ktnda bir sr yenieri grnce tedirgin olmutur. Montegunn Mektuplarnda Osmanlda Erkeklere Dair Dikkat eken Hususlar Montegu bir kadn olmas hasebiyle erkeklerin beraber zaman geirdikleri kahvehne, hamam gibi meknlara girip, sohbetlerine katlamadndan erkek dnyasna dair yazdklar ok snrl kalmtr. Fakat bu durum onu, kendisinden nceki seyyahlarn kadn dnyasna ve hareme giremedikleri iin yaptklar hayalperest yorumlar erkekler konusunda yapmaya, ithamlarda bulunmaya yneltmemitir. Nitekim bu yorumlarn geneli oryantalist yorumlardr. Harem, pee, zevk ve sefahat iinde yaayan kadnlar, despot erkek imgesi Montegunn mektuplarnda Osmanlda erkekler konusunda yer alan ilk esasl bilgi, birebir sohbet etme imknn bulduu Ahmet Beye aittir. Montegunn Belgradda kaleme ald 12 ubat 1717 tarihli mektupta kendi ev sahibi olarak tantt bu kiiye dair yazdklar ilgi ekicidir: Yegne elencem, ev sahibimiz Ahmet Beyle grmektir...(Montegu, 1933: 18). Her akam bir araya gelip yemek yedikleri, arap itikleri Ahmet Bey, bir paa oludur. yi bir eitim almtr, Arapa ve Farsaya hkimdir, geni bir ktphnesi vardr. Montegu ile Ahmet Bey edebiyat zerine konutuklar gibi kendi lkelerindeki gelenekler ve zellikle kadn haklar konusunda da tartrlar. Bu tartmalarda Ahmet Beyin Monteguy Mslman kadnlarn da ngilteredeki kadnlar kadar zgr olduklarna iknaya altna baklrsa Montegu, Trk kadnlar ile temasa gemediinden henz nyarglarndan syrlamam demektir. Nitekim seyahatinin ilerleyen zamanlarnda bu fikri deiecek Trk kadnlar phesiz bizden pek ok hrdr (1933:46), Dnyann btn kadnlarndan en hr yaayan Trk kadnlarnn esaretine acdklarn grmek bana tuhaf geliyor... (Montegu, 1933:131), Artk bu szlerim zerine, Trk kadnlarnn her halde fikirli, nazik ve bizim kadar hr olduklarna inanabilirsiniz (Montegu, 1933:133) diye yazacaktr. Montegunn erkeklere dair verdii dier bir bilgi, eriatta var olduuna inanlan ve bir erkein drt kadnla evlenebileceine dair anlaytr. Ona gre devlet ileri gelenleri tek bir hanmla evli olmay tercih etmektedir. Mesel vezirizam bunlardan biridir. Mektubunda geen Veziriazam Tevkii Mehmed Paa olmaldr3.
3

Mehmed Paa yaklak 9 ay gibi ksa bir dnem veziriazamlk yapmtr. Kasm 1716da kapclar kethdas vekili, 18 ubat 1717de vezirlikle nianc ve ayn sene Austosunda (Austos 1717) sadrazam oldu. 9 Mays 1718de azledilerek Narda seraskeri ve Yanya valisi oldu. Mays-Haziran 1719da Msr valisi olduysa da 1724/25te azledildi. Ocak 1726da ikinci defa Msr valisi olup azline sebep olan erkes Mehmed Beyi Msrdan firara mecbur etti. 1717/28de Cidde valisi olup 1728/29 da Mekkede vefat etti. Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman (SO), Yay. Haz. Nuri Akbayar, Eski yazdan aktaran Seyit Ali Kahraman, C. IV, stanbul 1996, s. 1032-1033.

392

Bir ngiliz Hanmefendisinin - Lady Montegu- Gzyle Osmanl Kadn

Montegunn yazdklarna gre o, Zevcesinden baka bir kadna bakmyor. Asl garibi, selefleri kendisine bsbtn baka bir misal takip edilmesini gsterdikleri halde, hediye de kabul etmiyordu (Montegu, 1933:70). Eine ihanet eden erkekler ise, sevgililerine ayr bir ev tutup onun yanna gizlice gitmektedirler. Bu durumun ngilterede de farkl olmadn ifade eden Montegu, olaya objektif bir aklama getirir: Erkeklerin ahlk arasnda o kadar fark yok (Montegu, 1933:49). Montegu, Osmanly ziyaret eden seyyahlarn, kadnlar konusunda olduu gibi iletiime gemedikleri Trk erkekleri konusunda da yalan yanl bilgiler verdiklerini vurgulamaktadr. Erkekler konusunda Montegunn en anssz olduuna inand kii ise lkeyi ynetme erkini elinde bulunduran, btn ihtiamn sahibi gibi duran, ancak her an isyanla karlama ve ldrlme tehlikesini yreinde tayan padiahtr. Montegu, Sultn III. Ahmedi Cuma Alaynda grmtr. Krk yalarnda olduunu tahmin ettii Padiah, sz konusu tarihte 44 yandadr ve Monteguye gre iri siyah gzleri ile olduka yakkl, fakat duruu ile biraz serttir. Montegunn Mektuplarnda Osmanlda Kadnlara Dair Dikkat eken Hususlar Osmanl Devletinde yaayan kadnlarn sosyal hayatna gelince, belki de Montegunn mektuplarn orijinal klan, bu hususa dair yazdklardr. Haremin Avrupada artrd -erotik mekan- anlamnn ok tesinde bir yer olduunu ve esaret hayat yaatld dnlen kadnlarn kendilerine ait dinsel yaamlar ve elence kltrleri ile Batl kadnlar kadar ve hatta onlardan daha fazla hr olduklarn birebir gzlemleyerek ve bizzat bu hayata itirak ederek vurgulamasdr. Bu tecrbelerini kaleme alrken de kendisine yabanc bu kltr tarafsz ve nyarglarndan syrlarak aksettirmeye ve hatta ok garip bulduu olaylarn sebebini yorumlayarak kar taraf iin anlalr klmaya almasdr. Tpk Ayasofya Camisini ziyaret edebilmesi iin mftden gereken iznin hemen kmamasn izha almas gibi. Zira dier camileri Hristiyanlar zahmetsiz gezebilmektedirler. Bu durumdan Osmanl Devletini kk drecek sonular karmak yerine Montegu, karsndakine bu hususu yle gerekelendirmitir: Buras vaktiyle bir kilise olduu iin galiba elan mozayik halinde grlen ve zamanla haraba yz tutan azizlere dua edipte camiinin kutsiyetine halel getirilmesin diye ekiniyorlar. Umumiyetle zannedildii gibi, Trklerin stanbulda bulduklar tasvirleri kmilen tahrip ettikleri katiyen yalan. (1933:123). Denilebilir ki Montegu adeta bir etnolog hassasiyeti ile bu yabanc kltr kmsemek yerine anlamaya alyordu (ztrk, 2006:483). Aada Montegunn kaleminden, Osmanl kadnlar ele alnrken Mslim ve gayr-i Mslim kadnlarn fiziksel zellikleri, elence kltrleri v.b. yaamlarna dair dikkat eken noktalar onun bak as esas alnarak deerlendirilmeye allmtr.

393

Songl OLAK

Mslman Osmanl Kadnlar Montegu, evvel ister Doulu olsun ister Batl olsun, kadnlarn gzelliklerine dair devrine zg bir fikre ve kendisi de bir kadn olmas hasebiyle meraka sahiptir. Nitekim o, karlat kadnlar tasvir ederken, gzel, ok gzel ya da irkin diye nitelendirirken bunu karsndakinin fiziki zelliklerini inceleyerek kendi kltrndeki gzellik anlayndan szerek verir. Esasen gzellik kavram greceli olmakla beraber, yaplan somut tasvirler bu kavram greceli olmaktan karp genel bir kanaat haline dntrebilir. Mesel Montegu, Kethd Efendinin ei Fatma Hanmn gzelliinden bahsederken onun gzel olduunu sylemekle yetinmez, onun d grnne ait ne varsa -teni, sa, gz, boyu vs- en ince haliyle resmederek mektubunu gnderdii kiiden adeta neden gzel bulduuna dair onay almaktadr. Bunu yaparken de devrine ve corafyasna hkim gzellik kstaslarn ortaya koymaktadr. Montegude grlen Trk kadnna dair bu gzellik ltleri yle sralanabilir: 1) 2) 3) 4) 5) Uzun boy (boylu boslu olma) Beyaz ten ri kara gzler Belirginletirilmi kirpikler Uzun rgl salar

16. yzyl seyyahlarndan Canayede (1997: 10) Trk kadnn siyah gzl, kalarn boya ile birletiren, siyah sal (siyah sal olmayanlarnda siyaha boyad), ince, zevkli, becerikli, ud alan ve ark syleyen kiiler olarak anlatr. Trk kadnlar gzelliklerine byk nem vermekte ve bir Hristiyan Batl Montegu tarafndan beenildikleri iin de denilebilir ki ayn gzellik anlaynda birlemektedirler. Bu balamda 18. yzyl, gzellik anlay kstaslarnda Dou ile Bat arasnda pek fark olmad sylenebilir. Bu yzylda Osmanl Devletinde bir erkek gzyle gzel bir kadnda bulunmas gereken hususiyetler kk- Sni Defterdarlnda bulunan Ahmed b. Mahmud Efendinin mecmasnda da yer almaktadr. Ahmed Efendi, mecmusnda, bilge kiiye nis taifesine yani kadnlara gzel diyebilmek iin hangi fiziksel zelliklere sahip olmas gerektiinin sorulduunu ve buna verilen cevab kaydetmitir. Onun bilge diye bahsettii kiinin kim olduu bilinmemekle beraber, Ahmed Efendi, devrinin gzellik anlayna dair genel kanaati bilge kiiden ald varsaylan cevap ile ortaya koymutur (Ahmed b. Mahmud, vr. 191 b/1). Buna gre: a) Beyaz ten, beyaz di vb. b) Kan, gzn, kirpiin, san karal, c) El ve ayaklarn kk olmas vb.

394

Bir ngiliz Hanmefendisinin - Lady Montegu- Gzyle Osmanl Kadn

Ahmed b. Mahmudun (vr. 191 b/1) sunduu gzellik kriterleri Montegunn kriterleri ile byk lde rtmektedir. Montegu, phesiz Osmanl Devletine ulamadan ve Trk kadnlarn yakinen tanmadan nce onlarn irkin ve nezaketsiz olduklarna dair olumsuz fikirlere sahiptir. Bu fikir, onun Beyolundan Lady Mare yazd 10 Mart 1718 tarihli mektubunda yer alan Bizim saraylarmzda en gzel kadnlarmzdan birine: Trke benziyorsun! Denildii zaman bu cmlenin asla houna gitmeyeceini dnerek kendisine bir ey sylemedim. (Montegu, 1933:115) ifadesinden anlald gibi kendisine zg olmayp saray evresinde herkese hkimdir. Montegude bu nyarg ilk olarak Sofyada kadnlarn sosyalleme merkezleri olan hamama gittii vakit deimeye balamtr. Hamamda ahit olduklar, Trk kadnlarnn hem maddi hem manevi unsurlar ile muhteem olduklar ynnde kendisinde bir fikir oluturmutur. Lady, bu etkileniini gl tasvir yetenei ile ve biraz da abartl olarak yle izh eder: Arkamda beygire bindiim zamanki elbisem bulunduu iin Trk hanmlarna pek garip grndm. Fakat hibiri de bana kar ufak bir hayret, tahkiri mucip olacak cz bir merak gstermedi. Bilkis hepside nezaket gsterdiler. Avrupada hibir saray tasavvur edemem ki, orada kadnlar bir yabancya kar bu derece namuskrane hareket etsinler. Hamamda tahminen iki yz kadn vard. Fakat hibirinde de, o bizim lemlerimizde baka bir kyafetle biri grnr grnmez gsterilen tenezzlkrane tebessmleri, kulak fsltlarna tesadf etmedim. Benim iin birok defalar: gzel, pek gzel! dediklerini iittim. ndeki sralarda yastklar, kymetli hallar var. Hanmlar buralara cariyeleri de daha arkadaki ikinci sralara oturmular. Artk burada onlar birbirinden ayrt edecek kyafet yok, nk hepsi de tabii bir halde, yani gzellikleri ve irkinlikleri meydanda, r plak. Fakat iffeti haleldar edecek ufak bir tebessm, cz bir hareket yok. Bazlar geziniyorlar; fakat Miltonun Havvada tasvir eyledii vakurane vaz ile. lerinden biroklar, tpk Gitin veya Titienin frasndan kan ilhe tasvirleri gibi boylu boslu. Hemen hepsinin de tenleri gz kamatracak derecede beyaz. zerlerine inciler ve kurdeleler serpilmi mteaddit rgl zarif salar omuzlarndan aa sarkyor. Cmlesi de gzellik perilerini andryor. (Montegu, 1933:24-25). Alntdan da anlalaca zere, Montegu, Sofyada hamamda hi beklemedii gzellikler ve tahmin edemedii muameleler ile karlamtr. Yaklak iki yz hanmn bulunduu hamamda grd kadnlar, gz alc tenleri, salar, boylar ile adeta perileri andryor, kendisine kar takndklar nazik tavr ile bylyordu. Kendisini rencide edecek en ufak bir hareketin, bakn, szn, fsltlamalarn olmamas Monteguy o derece etkilemitir ki hamamdaki hanmlar, Avrupada ki en saygn mekn olan saraylardaki asilzdelerle kyaslamaya ynelmi ve nemli bir sonuca varmtr: Avrupada hibir saray tasavvur edemem ki, orada kadnlar bir yabancya kar bu derece namuskrane hareket etsinler (Montegu, 1933:24).

395

Songl OLAK

Montegunn Trk kadnlarna dair ilk olarak Sofyada edindii bu olumlu izlenim daha sonraki tecrbelerinde de deimemitir. Mesel 1 Nisan 1717de Kontes Mare Edirneden yazd mektubunda: mrmde buradaki kadar gzel, bu derece gr sal kadnlara tesadf etmedim. Yalnz bir kadnda yz on rg saydm; hem de hi takma sa yok. Trkiyede gzeller ngilteredekinden daha ok ve hepsi de mtenevvi. Burada hibir gen kadna tesadf edilmez ki gzel olmasn. Hemen hepsi de karagzl, tenleri dnyann en gzel renginde. Bence ngiltere Kral Saray btn Hristiyanlk leminde en gzel kadnlarn bulunduu bir yer ise de, orada da burada ki kadar gzel yok. (Montegu, 1933:45-46) demektedir. Monteguy Trk kadnlarndan en ok etkileyen kii Kethdann ei Fatma Hanmdr. Esasen Montegu, zamann sadrazamnn hanmn ve len Sultn II. Mustafann ei Hafize Sultn da ziyaret etmi; fakat Fatma Hanm onun anlarnda ok ayr bir yere sahip olmutur. Zira o, gerek d grn ve gerekse hal ve tavrlar ile Monteguye gre muazzam bir ahsiyettir. Lady, Fatma Hanmn mehur olan gzellii ile karlatnda duyduu heyecan ve hayret neticesinde yapt ayrntl tasvirlerle, zamanmz okuyucusunda dahi bir merakn domasna ve o ahsa dair hafzalarnda bir resmin olumasna frsat vermitir. Montegunn, karsndakine gzellik abidesi derecesinde mkemmel bir ahsiyet olarak aksettirdii Fatma Hanma dair mektuplarnda u bilgiler yer almaktadr: Fakat gzel Fatmann (kethdann hareminin ismi Fatma idi) yannda bunlar pek az nazar dikkati celbedebiliyordu. Hanm pek gzel. Mislini ne ngilterede ne de Almanyada grdm. Hayr, yz kadar temaaya ayan bir yz grdm tahattur edemiyorum. Beni istikbal iin ayaa kalkt, elini gsne doru gtrerek memleketinin detince selmlad. Fakat bu selm o kadar asilne, vakurane yapt ki bunu saray terbiyesi de veremez, bu bir Allah vergisi. Rum kadn, Fatmann gzelliini evvelce de sylemiti; fakat ben o derece hayretler iinde kaldm ki, bir mddet hsnn seyretmek zevki ile son derece megul, kendisine sz sylemeye cesaret edemedim. O ne mtenasip sima! O ne tatl bir gzellik mecmuas! O ne mevzun endam! Tabiat, tenine ne tatl renk vermi! Tebessmlerinde nedir o cazibe! Nedir o gzler! Gzleri iri ve siyah, mai gzlerin baygnln cami! Yandan, kardan, hangi taraftan baklrsa baklsn, daima yeni hsn grlyor. Bu ani tesirin hayretleri zail olunca, kendisinde bir noksan olup olmadn anlamak iin daha yakndan tetkik ettim. Bana bu tetkik, mtenasiben gzel bir kadnn hoa gitmeyecei hakkndaki zannn hata olduunu ispat etmeye yarad. (Eski Yunan ressam) Apellis mkemmel bir sima vcuda getirmek iin sanatin btn vastalarndan beyhude istifade etmi, bu mucize ancak tabiate vergi imi, tabiatte onu Fatmay vcuda getirerek muvaffak olmu. Bizce barbar tanlan bir memlekette doduu halde tabiati o kadar vakurane, tavrlar o derece asilne ve ayn zamanda o kadar tabii ki, onu Avrupann en muhteem tahtlarndan birine oturmu grenler, eminim ki, kralie olmak iin domu zannederler. Hulsa gzellii ngilteredeki gzellerin hepsini glgede brakr. Boylu boyuna beyaz sim kenarl, srmal diba bir entari giymi, ince tl gmleinden ak

396

Bir ngiliz Hanmefendisinin - Lady Montegu- Gzyle Osmanl Kadn

gerdannn btn gzellii meydana kmt. alvar soluk karanfil renginde, gmlei gmi yeildi. Beyaz saten terlikleri gayet kibarane ilemeli idi. Zarif kollar elmas bileziklerle sslenmiti. Kemeri ilemeliydi. Bana, zemini karanfil renginde, srma ilemeli bir evre koymutu. Ltif siyah salar rglere ayrlm, topuklarna kadar iniyordu. Bann bir yanna gayet sanatkrane elmas ineler takmt. htimal ki beni mbalaa ile ittiham edersiniz. Fakat size tasvir ettiim ekilde hi mbalaa olmadna inannz Bil hicap itiraf ederim ki, en gzel bir heykeltiraden ziyade dilber Fatmay seyretmekten mtelezziz oldum (1933:73-75). Grld gibi Monteguy hayranla gark eden Fatma Hanmn gzellii ve zarafeti mehurdur. Zira Montegu sadrazamn hanmn ziyaret ettikten sonra yorgun olmasna ramen kendisine elik eden Rum kadnnn srarlarna dayanamayp methedilen Fatma Hanm grmeye gitmitir. Teni, boyu, sa, gz velhasl btn yaratl ve ahlakndaki gzellii, nezaketi ile o, Batnn kabul ettii gibi barbarlkla badamayp, ngilteredeki btn gzelleri geride brakacak ve saraylara kralie olmak iin domu dedirtecek kadar mkemmeldir. Fatma Hanmn gzellik ve zarafeti o derecedir ki Montegunn yannda bulunan Rum kadn, onun ancak Hristiyan bir kadn olabileceine hkmetmitir. Zira Mslman kadnlar yakndan tanma ans olmayan yabanc seyyahlarn hayal rn olarak yazdklar bilgiler, bu kadnlarn kaba, irkin ve i karartc olduklar ynndeydi. Montegu (1933:115) mektubunda Rum kadnnn hayrete dt an yle yazar: Fatmada ise bilakis bir saray nezaketi var, duruu kalbe hrmet ve efkat telkin ediyor Fatma kendi memleketinin detini beenmekle beraber baka memleketlerin detlerini renmeye pek merakl. Bu hususta tarafgirlii basit dncelilere brakyor. Kendisini hi grmeyen ve benimle beraber bulunmasa dn bu erefe nail olamayacak bir Rum kadn Fatma Hanmn gzelliine, tavrlarndaki kibarla o derece bayld ki, hayretinden hi azn aamad, sonra bana, talyanca: Bu katiyen Trk deildir, hi phem yok, Hristiyandr dedi Montegu, Fatma Hanmn hnesinde grd ilgiden, ikrmdan ok memnun olmu, evin zevkli sslemelerinden ok etkilenmitir. Fatma Hanmn yirmi kadar cariyesi alg alm, oyunlar oynamlardr. Montegu (1933:77) bu canllk ve ihtiamdan o kadar etkilenmitir ki onun bu ruh halini Grdm eylerden o kadar mahzuz olmutum ki, Muhammedin cennetinde bir mddet yaadm zannediyordum. cmlelerinden daha iyi hibir ey yanstamaz. Trk hanmlarnn gzellik ve zarafetinden vgyle bahseden Montegu, kyafetlerine dair de mektuplarnda tafsilatl bilgiler vermitir. Bizzat kendisinin de giyindii bu kyafetler dardan bir kimsenin onlar tanmasna imkn vermeyecek ekildedir. Kadnlarn hepsi sokaa kacaklar zaman iki yamak rtnmek zorundadrlar. Biri ile gzler hari olmak zere yzlerini rtyorlar, dieri ile de salarn rtp vcutlarnn yarsna kadar arkalarna sarktyorlar ve mutlaka vcutlarn da bir ferace ile kapatyorlard. Montegunn (1933:47) tarifine gre bu

397

Songl OLAK

feracenin kollar dar, uzunluu parmaklarn ucuna kadardr. Kn uhadan, yazn ince veya ipekli bir kumatan yaplmaktadr. Feracesiz sokaa klmas imknszdr. Monteguye gre kadnlar sokakta kim olduklar konusunda tehis edilmekten alkoyan bu kyafetler hanmlara byk bir zgrlk getirmektedir. Bu zgrlk kadnlarn hi kimseye yakalanmadan klar ile buluabilmesini ve ihtiraslarn gerekletirebilmesini salyordu. Bu balamda Montegu, Trk kadnlarnn da kendi lkesindeki Hristiyan kadnlardan az gnahkrlk etmediklerini dnmektedir (Montegu, 1933:46). Montegu, Trk toplumunda hanmlar iin dier en nemli hususun da anne olabilmek, dourganln ispat edebilmek olduuna dikkat ekmekte, doum yapan kadnlarn kendilerini eve kapatmadan sosyal yaamlarn kesintisiz devam ettirdiklerine de hayretle ahit olmaktadr. yle anlalyor ki ngilterede doum yapan kadn belli bir sre toplumdan kendini soyutlayarak vakit geirmektedir. Fakat Montegude ikinci ocuunu stanbulda dnyaya getirince Trk hanmlar arasndaki bu dete uyum salayarak doumundan hafta sonra normal ziyaretlerine balamtr. Netice itibariyle Montegu, Osmanl Devletinde kald mddet iinde Trk hanmlarnn adetlerine, sosyal ve din yaantlarna dair kendisinde oluan genel kanaati Bristol Kontesine yazd, stanbuldan ayrlmak zere olduunu ve bundan znt duyduunu ifade eden tarihsiz mektubunda yle ifade etmitir: Msy Hillle rfekasnn, seyahatname muharrirlerinin, dnyann btn kadnlarndan en hr yaayan Trk kadnlarnn esaretine acdklarn grmek bana tuhaf geliyor. Burada mrlerini hibir kaytla mukayyet olmadan, mtemad elencelerle geiren varsa, onlar da kadnlardr. Btn ileri komuya gitmek, hamama girmek, bol bol masraf etmek, daima yeni yeni modalar icat eylemektir. Karsndan en ufak bir iktisat talep eden bir kocaya mecnun gzyle baklyor. Bu hususta yegne hkim, kadnn hevesleri. Hulsa, paray kazanmak kocann, israf etmek de kadnn vazifesidir. En di tabakaya mensup kadnlar bile bu gzel hukuka mazhar bulunuyorlar. Srtnda ileme evre satan ufak bir tacirin kars bile srmasz esvap giymiyor. Onun da kakum krkleri, ban sslemek iin bir elmas takm var. Trk kadnlarnn vak hamamlardan baka birletikleri yer yok ve buraya erkekler giremiyorlar, fakat burada da kadnlar pek gzel eleniyorlar (1933:131). Gayr-i Mslim Osmanl Kadnlar Osmanl Devleti sadece Mslman Trk halktan olumad iin Montegunn mektuplarnda gayr-i Mslim kadnlara ait bilgiler de mevcuttur. O, Hristiyan kadnlara ait ilk bilgiyi Edirneden yazd 1 Nisan 1717 tarihli mektubunda vermitir. Montegu, Petervaradinden ayrldktan sonra Edirneye doru sren yolculuunda Haskye geldiinde bu kadnlara dair ilk izlenimlerini yazmtr. Hasky

398

Bir ngiliz Hanmefendisinin - Lady Montegu- Gzyle Osmanl Kadn

Hristiyanlarla meskun bir kasabadr. Evleri gnete kurutulmu amurdan yaplmtr. Trk askerlerinin yryn duyduklar zaman btn mal ve mlkleri, srleri ile dalara kaan halk, ellerinde ki arazilerin geni olmas dolaysyla ve buralar ekip bimelerinde de bir sknt yaratlmadndan iftilikten iyi geiniyorlard. Montegu, bura evlerinde olduka mkemmel araplar itiini sylemektedir. Buna gre bacln yaygn olduunu syleyebiliriz. te Montegu, evlerine konuk olduu bu Hristiyan kadnlar iin: Kadnlarn elbiselerinde muhtelif renkte ufak boncuklar var. irkin deiller; fakat renkleri gneten yanmtr. (Montegu, 1933:34) diye sz etmektedir. Montegu, Edirnede bulunduu sre zarfnda bu ehrin tasvirini ve halkn nasl elendiklerini de yazmtr. Her taraf bahelerle, nehir kenarlar meyve aalar ile dolu olan Edirnede halk, ayrlarda glgeliklerde halka eklinde toplanp saz alp kahve iip eleniyorlard. klimin scak olmas dolaysyla burada halk Monteguye gre ok gevekti. iddete dayal bir hareket olmad gibi gevek olduklar iin almay da sevmiyorlard. te yandan arazinin ok bereketli olmas fazla zahmet ekmeden rn almalarn saladndan, kyl ve bahe sahipleri ehrin meyve ve sebze retiminden sorumlu olduklar iin iyi kazanyorlar ve msrif bir hayat sryorlard. Bunlarn ou da Rumdu. Rum halknn bahelerinin ortasnda ufak kulbeleri olup, kadnlar ve kzlar burada rahata rtsz gezebilmekteydi. Fakat bu Hristiyan Rum kadnlar ehre indikleri vakit mutlaka rtnmeleri gerekiyordu. Montegu, fiziksel zelliklerini ayrntl vermeden bu kzlarn olduka gzel, kyafetlerinin dzgn olduunu ve zamanlarn aa altnda dokuma yaparak geirdiklerini belirtmektedir. Hristiyan Rum kadnlarnn dans ekillerine bakldnda gnmzde Trkler arasnda ekilen halaya benzedii grlmektedir. yle ki, mektuplardan edindiimiz bilgiye gre nce dansa kadnlar arasnda saygn olan bir kadn kalkyor. Onun pei sra kalkan kzlar elik ediyorlard. Kzlar dansta daha usta grnen kadnn ayaklarn takip ile ayn ritimde ve uyumda oynuyorlard. Kadn arky sylediinde kzlar da karlk vererek hem syleyip hem dans ediyorlard. Bugn Trkiyede yaygn olan halay 18. yzylda Rumlar arasnda yaygn olup, Montegunn belirttiine gre, Trk hanmlarnn oyunu bundan bsbtn bakayd (Montegu, 1933:53). Sanyoruz bambaka diye sylenilen Tk kadnlarnn karlkl ifte telli ve bugn oryantal dediimiz dans yapmasyd. Montegu, Trk hanmlarn ziyarete gittiinde -mesel sadrazamn hanmn ve Fatma Hanm- kendisi iin cariyeler dans gsterisinde bulunmulardr. Montegu, (1933:75) bu dans yle tasvir eder: Fatma Hanm alg almalarn, oynamalarn iaret etti. Derhal ilerinden drd lvtaya, kitaraya benzer alglarla gayet rakik havalar almaya, trkler sylemeye baladlar, o esnada brleri de sra ile oynuyorlard. Byle oyun mrmde grmedim. Fevkalde oynak, ayn zamanda ehvet arttrc. Nameler o kadar messir, rakkaselerin hareketleri o derece

399

Songl OLAK

bitabane idi ki. Bazen rakik bir vaziyette duruyorlar, gzlerini szyorlard. Sonra arkaya doru eiliyorlar ve yle bir sanatla kalkyorlard ki, en az hisli bir sofu, en mevve bir zahide bunlar grsn de mteessir olmasn, imkn haricinde. Hristiyan Osmanl kadnlarnn durumuna dair gzel bir rnek de bir Trk erkei ile evlenen Hristiyan bir kadnn yaam tecrbesine dair kaydedilenlerdir. Montegunn kibar bir kadn diye tantt ve aralarnda dostluk kurulduunu ifade ettii bu kiiyle ilgili anlattklar bir romandan alnm kadar sra ddr. yle ki; sz konusu olan kadn spanyoldur. Napoli Krallnda yaarken ailesi ile beraber spanyaya deniz yoluyla dnmeye karar vermilerdir. Denizde bir Trk amiralinin saldrsna uramlar, gzel Hristiyan kadnn namusu zedelenmitir. Ancak amiral bu kadnn gzelliinden, zarafetinden o kadar etkilenmitir ki, -adeta zr amalkendisine hediye mahiyetinde kardeini ve hizmetkrlarn zgr brakmtr. zgr kalan kardei bu kadnn fidyesini amirale gndererek onu geri almak istemise de kadn bu teklifi kabul etmemitir. Montegu, bunu bir kadn duygusallyla: Sevgilisi Mslmansa da, yakkl, duygulu, sevdal diye zetliyor. Kadnn amiral ile verdii izdiva kararndan piman olup olmad Monteguy meraklandrm, sorduunda spanyol kadnn tercih ettii einden ve yaamndan zerre kadar piman olmadn renmitir. Hristiyan kadnn amiral ile olan beraberlii Montegunn stanbuldan tarihsiz olarak yazd mektubunda yle anlatlmaktadr: Trk kocaya varm kibar bir Hristiyan kadnla dost oldum. Gayet fikirli, meziyetli bir kadn. Sergzeti pek garip; o derecede ki, size nakletmekten kendimi alamadm. Elimden geldii kadar dosdoru anlatacam. Bu kadn spanyol. Napoli krall spanyollarn idaresinde iken, ailesiyle beraber burada oturuyormu. Memleketlerine dnmek iin kardei ile beraber gemi ile denizden geerken bir Trk amiralinin hcumuna uramlar, tutulmular, esir edilmiler Amiral, dilber esirinin gzelliine, letafetine o derece hayran olmu ki, kendisine ilk hediye olmak zere kardeini ve btn hizmetkrlarn salvermi Sevgilisi Mslmansa da, yakkl, duygulu, sevdal. Trk ihtiamn kmilen kadnn ayaklar altna serpiyor. Hulsa kzcaz hrriyetinin namusundan daha az kymetli grndn, ihll olunan iffetinin ancak kendisini tezevvle iadesi mmkn olduunu anlatm. Fidyei necatn eyiz olarak kabul etmesini ve zevcinden maada hibir erkein kendi hsnnden zevkiyap olmam bir vaziyette bulunmak saadetine mazhar eylemesini rica etmi. Kzla evlenmi, ondan baka da hibir kadn almam. Kza gelince, ittihaz ettii bu karardan zerre kadar nadim olmadn sylyor. Birka sene sonra kadn stanbulun en zengin bir dulu olarak brakm. Fakat bir kadnn iffeti ile yapyalnz yaamas kabil olmad iin, tekrar bir Kaptan Paa ile yani baka bir Amiralle evlenmi. O da ilk kocasna halef olmu (Montegu, 1933: 134-135). Montegunn yazd son mektuplarnda tpk amiral ile Hristiyan kzn evlenmesi gibi ilgin olarak gsterilen ve Monteguy hayretler iinde brakan bir evlilik uygulamas Ermeniler arasnda mevcuttur. Esasen bu uygulama gnmz

400

Bir ngiliz Hanmefendisinin - Lady Montegu- Gzyle Osmanl Kadn

Trkiyesinin yakndan bildii beik kertmesi ya da evlendii geceye kadar eini tanmama, grc usuldr. 18. yzylda bu tarz evliliin Ermeniler arasnda uyguland Montegunn mektubundan anlalmaktadr. Montegunn Zannederim dnyann hi bir yerinde bunun benzeri yok. diye ilgiyle yazd bilgiye gre Ermeniler daha kk yata iken birbirleri ile evlenmeye sz veriyorlard. Yalar kk ya da ok gen olduuna gre byk bir ihtimalle ebeveynler tarafndan evlendirilmeye sz veriliyorlard. Fakat, ancak nikahtan gn sonra birbirlerini grebiliyorlard. Gelin gelinliini - bana yuvarlak ve bask bir serpu, serpuun zerine ayaklarna kadar inen ipekli krmz tl- giyerek kiliseye gittiinde papaz nianlsna kz her haliyle (kr, topal v.b) kabul edip etmediini soruyor, nianlnn evet cevab ile iki tarafn akrabalar oyunlar ve trkler eliinde gelini damadn evine gtryorlard. Montegu, bu evlilik ekline inanmakta zorluk ekse de bizzat bir Ermeni delikanlnn kendisine alayarak bu uygulamadan yakndn yazmaktadr. Zira bu delikanlnn annesi bir kz oluna semi, olu adna alacana sz vermitir. Ancak delikanl beenmedii, her trl kusurun bulunduu bu kz almak istememektedir (Montegu, 1933: 138-139).

Sonu
Lady Montegu, ngiliz sarayna mensup bir asilzde ve diplomat eidir. Einin Osmanl Devletine eli tayin edilmesinden sonra onunla beraber Dou yolculuuna kmtr. Deiik ehirlerde ve lkelerde -Lahey, Nrnberg, Viyana, Prag v.bbulunduktan sonra Petervaradin, Belgrad, Edirne yoluyla stanbula ulam, getii gzerghlarda grdklerini mektuplar halinde kaydederek dostlarna gndermitir. Trkler hakknda ilk mektubunu 12 ubat 1717 tarihli olarak Belgraddan yollamtr. Montegu, stanbulda 1717-1718 tarihleri arasnda bir yl oturmutur. Bu mddet iinde de Osmanl lkesi, halk, iklimi, tarihi ve kltrel deerleri hakknda yazmaya devam etmitir. ngiltereden ayrldktan itibaren yazd mektuplarn says elli ikidir. Bunlarn 30 tanesi Trkiyeye aittir. Montegunn mektuplar 18. yzyl Osmanls iin ana kaynak deerindedir. Nitekim o, Bat iin gizemli bir yer olan Osmanl Devleti hakknda, kendisinden nce gelen seyyahlarn yazdklarndan farkl bir bak as ile, tarafsz olarak grdklerini deerlendirmeye alm, ou zaman nceki seyyahlar Trkleri barbar, ehvet dkn, ahlaksz gsteren yazlarndan dolay eletirmi, tarafgirlikle sulamtr. Montegunn mektuplarn zel klan onun ifadesiyle Douyu ziyaret eden ilk Hristiyan bayan olmas ve bir kadn incelii ve merak ile grdklerini yazmasdr. O, kadn ve zellikle de aristokrat snfa mensup bir kadn olmas hasebiyle sadrazamn, kethdann haremine gidebilmi, hamam gibi Osmanl kadnlarnn toplandklar en mahrem yerlere girebilmitir. O, zamanna kadar buralara giremeyen erkek seyyahlarn Osmanl kadnlarna, adetlerine ve zellikle de hareme dair verdikleri

401

Songl OLAK

bilgilerin gerekle rtmediini, bunlarn birer hayal rn olduunu ortaya koymutur. Nitekim onun grd, Osmanl kadnlarnn esaret altnda bulunmad, Hristiyan ve hatta dnyada ki btn kadnlardan hr olduklaryd ki, Montegu, bu grn defalarca eski seyyahlarn yazdklarna sitem ederek vurgulamtr. Montegunn mektuplarnda Osmanl Devletinde erkeklerin ahlk, davranlar zerine de yorumlara yer verilmi, lkedeki en bahtsz erkek olarak Osmanl Sultn gsterilmitir. Zira onun bak asyla Sultn, yenierilerin nfuzunu srekli zerinde hisseden ve sorumluluu en ar olan kiidir. Yenieriler ise Montegunn grmekten pek honut olmad kiilerdir. Monteguy en ok etkileyen; kadnlarn sosyal yaamlarndaki hareketlilik, giyimlerindeki ihtiam ve zgrlkleridir. Hamamlarda bir araya gelip elenen kadnlar, doum yapm olsalar bile kendilerini eve hapsetmiyorlar ziyaretlerini, gezintilerini devam ettiriyorlard. Bu yaam tarz, gsterili giyim-kuam Montegunn belirttiine gre sadece zengin hanmlara mahsus deildi. Aa seviyede olan kadnlarda ayn ekilde giyiniyorlard. Montegunn bu hususta vard nokta ilgi ekicidir: Osmanlda erkek almak para kazanmak, kadn da harcamakla ykmldr ve erkeklerin harcamalarndan dolay kadnlardan tasarruf talebinde bulunmas normal olmayan bir davrantr. Trk hanmlarnn fiziksel zellikleri de yine Montegunn hayranlkla bahsettii konudur. ngilterede saray evresinden birine Trke benziyorsun denildiinde bunu hakaret sayan bir anlaytan gelen Montegu, belli ki bu fikirle bu lkeye gelmiti. Ancak hamamda ve ev ziyaretlerinde grd kara gzl, uzun boylu, beyaz tenli, siyah uzun sal kadnlar karsnda hayrete dm, dnyann en gzel tenli kadnlarnn Trk kadnlar olduuna, ngiltere saraynda bile bu kadar gzel kadnlarn bulunmadna hkmetmitir. Gayr-i Mslim kadnlar ile ilgili dt notlardan edindiimiz bilgiye gre kadnlar -mesel Rum kzlar- kendi hanelerinin bulunduu bahelerde ak gezmekte fakat ehre indiklerinde mutlaka rtnmekteydiler. Monteguy en ok artan adet Ermenilerde grc ve beik kertmesini andran evlenme ekliydi. Kk yalarda szlenen, eini evlenene kadar gremeyen, kilisede evlilik treninde eini kr, topal her haliyle kabul etmek zorunda kalan genlerin hali Monteguye hayli tuhaf gelmitir. Montegu, Osmanl seyahatinden edindii tecrbeler ile bu lkeden olduka memnun ayrlm, yazd mektuplar ile 18. yzyl Osmanl kadn dnyasyla ba kurulabilmesini salamtr.

402

Bir ngiliz Hanmefendisinin - Lady Montegu- Gzyle Osmanl Kadn

Kaynaka
Ahmed B. Mahmud (1209). Mecma, Berlin Staasbibliothek (Devlet Ktphnesi) Preussischer Kulturbesitz Orientabteilung, Ms. or. quart. Auer, L. (1988). Das europische Staatensystem im Zeitalter Prinz Eugens, sterreich und die Osmanen - Prinz Eugen und seine Zeit, Schriften des Institutes fr sterreichkunde 51/52, Viyana, s. 69-87. Azz Efendi (1209). Kannnme-i Sultn Li Azz Efendi, Berlin Staasbibliothek (Devlet Ktphnesi) Preussischer Kulturbesitz Orientabteilung, Ms. or. quart. Blumenthal, H. H. (1931). Lady Mary Pierrepont Wortley Montagu Reisebriefe 17161718, Viyana: Krystall-Verlag. Broucek, P (1988). Die Feldzge des Prinzen Eugen in Ungarn, Italien und Westeuropa, sterreich und die Osmanen - Prinz Eugen und seine Zeit, Schriften des Institutes fr sterreichkunde 51/52, Viyana, s. 138-152. Davis, F. (2006). Osmanl Hanm 1718den 1918e Bir Toplumsal Tarih, ev. Bahar Trnak, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Evren, B. & Can, D. G. (1997). Yabanc Gezginler ve Osmanl Kadn, stanbul: Milliyet Yaynlar. nalck, H. (2006). Osmanl mparatorluu Klsik a (1300-1600), (ev. Ruen Sezer), stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Montegu, L. (1933). ark Mektuplar, ev. Ahmet Refik, stanbul: Hilmi Kitaphanesi. zcan, A.(2002). Osmanl Devletinin Asker Yaps, Trkler, C. 10, Ankara, s. 107-121. zkaya, Y. (1973). Canikli Ali Paann Risalesi Tedbrl-Gazavat , Tarih Aratrmalar Dergisi, S. 12-13, Ankara, s. 121-182. ztrk, K. (2006). Ida Von Hahn-Hahnn Orientalische Briefe ve Lady Mary Montagunun Briefe Aus Dem Orient Adl Eserlerinde Dou le lk Karlamada Yabanclk. Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, S. 16, s. 473 - 491. Sancar, A. (2009). Osmanl Kadn Efsane ve Gerek, stanbul: Kaynak Yaynlar. Silahdr, Fndkll Mehmed Aa (1928). Silahdr Tarihi, C. II, stanbul: Devlet Matbaas. Sreyya, M. (1996). Sicill-i Osman (SO), Yay. Haz. Nuri Akbayar, Eski yazdan aktaran Seyit Ali Kahraman, C. IV, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Uzunarl, . H.. (1978). Osmanl Tarihi, C. I-III-IV, Ankara: TTKB.

403