DOU VE BATI M TOLOJ LER NDE HAYVAN MOT F II.

Srngenler, Balklar, Kanatllar ve Mitolojik Hayvanlar Altan ARMUTAK* Animal paterns in the Eastern and Western mythologies II. Reptiles, fish, avians and mythological animals
Summary: Humans who were once considering animals as gods, during the zoomorphic phase, have mostly developed mythological paterns related to mammalians as a result of the geographical, social and economical conditions. Meantime, the rich imagination of human being has created extraordinary and metaphysical animals bearing traces of other various animals. Beside these mythological beasts, humans have designed rich mythological paterns by using their mostly related animals such as reptiles, avians and fish. In this study, some mythological animals such as reptiles, avians and fish have been considered on their way in the eastern and the western mythologies, and a new evaluation on the mythological base of human and animal relations and human thoughts until the monotheist religions period were carried out. Key Words:Mythology, avians, fish, reptiles, religion,

zet: Zoomorfik evrede hayvanlar tanr olarak kabul eden insanlar corafi, sosyal ve ekonomik koullarn bir sonucu olarak daha ok memeli hayvanlarla ilgili mitolojik motifler oluturmulardr. Bu arada insann zengin d gc, eitli hayvanlardan ortak izler tayan ve gerekte varolmayan, doast hayvanlarn da tasarlanmasna neden olmutur. Bu mitolojik hayvanlarn yan sra, insanlar yakn ilikide bulunduklar srngenler, balklar ve kanatl hayvanlarla da ilgili zengin mitolojik motifler yaratmlardr. Bu almada, mitolojik hayvanlarn, srngenlerin, kularn ve balklarn dou ve bat mitolojileri iindeki yolculuklar verilerek, insan-hayvan ilikileri ve insan dncesi, tek tanrc dinler aamasna dein mitolojik boyutta yeniden deerlendirilmitir. Anahtar Kelimeler:Mitoloji, kanatllar, balklar, srngenler, din

Giri almamzn ilk blmnde de belirtildii gibi zoomorfizm (animalizm) ve antropomorfizm, insanlk tarihinin erken dnemlerinde dini dncenin gsterdii nemli geliim basamaklardr (2, 11). Zoomorfizm evresinde insanlar, tanrlar hayvan biimli varlklar olarak dnrlerken, antropomorfizm evresinde ise tanrlar artk, insan eklinde tasarlanmtr (11). Zoomorfizm de hayvanlarn kaytsz stnlkleri kabul edilirken, antropomorfizmde insan kendi stnln kabul etmi ve hayvanlara da bunu kabul ettirmitir. Bu iki nemli evreyi birbirine balayan geliim, uygarln ykselmesi ve ykselen uygarla bal olarak da insanolunun doaya hakim oluudur (1, 2, 11). _____________________________________________
* . . Veteriner Fakltesi Morfoloji Anabilim Dal / Veteriner Hekimlii Tarihi ve Deontoloji Bilim Dal, 34850, Avclar, stanbul.

Sonuta; hayvanlara kar balangta korku ve hayranlk duyarak onlar tanrlar olarak kabul eden insanolu, zamanla, tmyle kendi rn olan uygarln gelitirmi ve kendi kendisine hayranlk duyarak insann tanrsnn ancak insan biimli olabilecei sonucuna varmtr. Dnya zerinde yer alan kltrlerin byk bir ounluunda, zoomorfik ve antropomorfik evreler zengin mitolojik renklere sahip evrelerdir ve bu evrelerde ekillenen mitolojik olaylarn ounda da hayvanlarn nemli roller stlendikleri saptanmtr. Dou ve bat mitolojilerinde memeli hayvan motiflerini inceleyen almamzda olduu gibi, bu almada da, oktanrc (politeist) dinlerin mitolojilerinde nemli bir yer tutan srngen, balk, kanatl ve mitolojik hayvan motifleri incelenerek sonuta insan-hayvan ilikilerinin kkenleri ve geliimleri tek tanrc dneme dein bir btn olarak ortaya konulmaya allmtr. Materyal ve Metot Aratrmann materyalini Dou ve Bat mitolojilerini konu edinmi Trke, eviri ve yabanc dillerde yazlm yaynlar oluturmutur. Bu kaynaklardan elde edilen bilgiler hayvan trlerine gre snflandrlm ve bazlar veteriner hekimlik ynnden de nem arz eden srngenler, balklar, kanatllar ile mitolojik hayvanlar balklar altnda toplanarak bunlara ait mitolojik bilgiye ve karlatrmal yorumlara yer verilmitir. Bulgular Srngenler Ylan: Bu snfn en nemli temsilcilerinden olup, deri deitirmesinden dolay lmszl sembolize eder. Kutsal ve kimi yerlerde de tanr olarak kabul edilir. Ylan klt (tapm), ilkada ok yaygndr. Toprak altnda yaayan ylanlarn, l atalarla ilikisi bulunduuna ve l atalarn ruhlarn tadna inanlr. Ylan ounlukla yeryznn ve yer altnn simgesidir. Amerika yerlileri iin yeraltndaki glerin tm ylana aittir. Yunan mitolojisinde ise, topraktan yaratlanlarn tm ylan biimlidir.Gnmzdeki ilkel topluluklarda da ylan tapm (klt) sregelmektedir (11). Ylan ayrca sular tanrsdr ve dnyada aa kklerinin arasnda yaar (19). Afrika yerlileri arasnda da en yaygn totem ylandr (23). Yunanllar ifa verici tanrlarla ilikili olduklarn dndkleri iin ylanlar ev hayvan olarak bulundurmulardr. Asas iki ylanla sarl olan Hermes bunun tipik bir rneidir. Budizmde ayn ynde gr Budann yksnde sergiler. Buda insan bal bir ylan olan Nagaya dnr ve bu formdayken hastalk ya da ktlktan zarar gren insanlara yardm eder. Deri deitirmesi yeniden doum olarak kabul edilir (22). Eski Msr inancna gre, Nil nehrinin kayna olan iki maarada Agathodameon adl bir ylan yaar (11). Mitolojilerde ylan daima devletirilir. Smerlerde, Etilerde ve dier Anadolu uygarlklarnda bir dev ylan yksne rastlanlr. zellikle Mezopotamyadaki nl Glgam Destannda ylann zel bir yeri vardr. Ylan bu destanda, Glgamn elindeki genlik ve yaam veren otu yiyerek gmleini deitirme zellii kazanr. Babil tanrlarndan Marduk, devlerle savarken yannda ok kez ylanlar bulunur (3). Anadolu, ran, Hindistan ve Mezopotamyay kapsayan ok geni bir corafyada inanlan Mithra adl tanr, arslan bal bir ylan olup atei simgelemektedir. Mithra resimlerde gne ile beraber gsterilir. Mitra dininde ylan; hayat bitkisini, hayat aacn ve iyilik yapp hastalar iyiletirmesini bilen ilah simgelemektedir (3).

Tanr Apollon, Delphoi tapnanda yaayan ve kehanetlerde bulunan toprak ana Gaiann olu dev piton (python) ylann, tek kahin kendisi olmak iin ldrr. Delphoinin eski ad da bu pythonun adndan gelmekte olup, Delphoi tapnann kurulduu kayalktaki maarada yaayan dev piton ylan bu iinden dumanlar kan maarann stne kurduu ayakl sehpa zerinde oturur (11). Ayrca yine tanr Apollon, bir kral kzyla birlikte olabilmek iin ylana dnr. Bu arada Herakles ise Hydra adndaki ylan-ejderi ortadan kaldrr. Herakles, Pirene (Pyrene) adl bir kz da batan karr. Ondan bir ylan douran gen kz bunun utancyla dalara kaar ve bu dalar gnmzde kzn adyla anlr (6, 19). Hekimlik sanatn daha domadan nce tanr Apollodan renen Centaur (at adam) Kheironun Akhilleus ve Aesculap adl ok baarl iki rencisi vardr. Bunlardan Akhilleus, Kheirondan rendii hekimlik sanatn ve edindii ila bilgisini Troya savanda yarallar zerinde kullanrken, dier rencisi Aesculap ise bir sre sonra Tp Tanrs olacak ve onun adna tapnaklar kurulacaktr (3, 5, 8). Aesculap bir ly diriltecek denli byk bir hekimdir. Bu nedenle tanrlar tanrs Zeusun hmna urar ve bir yldrmla yok edilir. Tp Tanrs Aesculap, elinde tuttuu ve zerine ylan sarl bir asa ile betimlenir. Bu tabloda ylan; hayatn gcn, insanlar besleyip iyiletiren bitki ve aalar yetitiren topra, yeraltn ve yeryzn ve sk sk deri deitirmesi nedeniyle genlii, dinlii ve yaama gcn simgeler (3). Bu nedenlerden tr bir sre sonra ylan hekimliklerin sembol haline gelir (3, 8). Hititlerde byk ylan Aertu kutsal bir canl ve ulusal bir tanrdr ve Illuyanka ( lluviyanka) ise, byk mitolojik bir ylandr. Bu ylan kimi yerlerde tanrlarla kimi yerlerde de kartallarla savar. Bu dev ylana kar savaan bir tanra, tanrlara trenler tertipler ve flar dolusu ikiler hazrlatr. Daha sonra lluyankay ve ocuklarn da trene davet eder. Dev ylan ocuklaryla beraber gelip yer, ier ve iyice ier. Ylan ocuklaryla beraber yuvasna dnmek zere giderse de yaadklar yerlere artk samadklarndan tanra ve dier tanrlar onlar iplerle balayarak yok ederler. Yine, Hitit lkesinin koruyucu tanrs Sandu, azgn bir dman olarak betimlenen bir ylan dev bir topuzla ldrr (3). Orpheus dini inananlarnca Antikada evrenin oluumu tanra Kibele (Kybele) ile Ofiyon adl ylann sevime sarsntlaryla aklanmaya allr. Antik Yunanda baz krallarn ylan olduuna inanlr. Smerlerin yaratl efsanelerinde de gkyz ve yeryz tanrlarn yaratan Lakmu ile Lakamu, erkek ve dii birer ylandr. Aztekler ise insanlarn Siyuakotl adndaki bir ylan-kadndan trediine inanrlar (11). Hintlilerin kutsal kitab Vedalardaki ylan ile bouma sahnesi, dorudan doruya doay simgeleyen bir semboldr (3). Roma mitolojisinde Basilikos adnda bir ylann zellikleri anlatlr. Bu ylan bir bakta insanlar ldrr. Ancak bir gn kendisini aynada grnce, bakar bakmaz kendisini de ldrr. Basilikos, kulukadaki bir kurbaann altndaki horoz yumurtasndan olumutur (11). Japon mitolojisinde ise, Yamato No Oroi adl sekiz bal bir ylan lkenin huzurunu bozar. Bunun zerine ldrlen ylann kuyruunda tad ayna, kl ve mcevherler, imparatorluun kutsal hazinelerini oluturur (11). Eski Msrda gkte yaayan Apofi (Apapa) adl bir ylan vardr ki bu ylan her gn gnei doudan batya doru tayan gne tanrs Rann peinden gider, onu sokmaya alr ve bir gn sokup ldrr. Ancak tanr sis, Ray iyiletirir (3, 11). Yine Eski Msrda ilkel kaotik yapy Ogdoadlar denilen ve Nun-Naunet-Kuk-Kaulet adl drt ylan ile HuhHaulet-Amon-Amonet adl drt kurbaann oluturduuna inanlr ve bu kaosu tanr Atonun sulardan karak dzene soktuu ileri srlr (14). Aa Msr Krallnda hayvan-tanr kobra ylandr. Msrda kozmogoni (evrendoum) ile ilgili drt ylan Uurum-Karanlk-Grnmez-

Su vardr. Evrenin evresinde de Apofis adl kozmik bir ylan bulunmaktadr. Bu ylann yrtc gcnden korunmak iin dinsel ayinler yaplr. nk Apofis kesinlikle tam olarak ldrlemez (11). Msr dncesinde en nemli ve esasl rol gnee aittir. Horus ise gnei ifade eden bir tanrdr (21). Kardei Seth ile yapt kavgada bir gz kar ve Horus, kan gznn yerine Uraeus adl bir ylan takar. Bu ylan daha sonradan firavunlarn egemenlik simgesi olmutur (11, 20). len ylanlar tapnaklara gmlr (12). Eski ran hkmdarlar saraylarna alacaklar hekimin bilgisini lmek zere, kendilerini bir ylana sokturup hekimi tedaviye mecbur brakrlar. Hekim, ancak hkmdarn iyilemesini salayabilirse, bilgisini ispatlam olur ve saraya kabul edilerek grevine balar (3). skandinav tanrs Votan sk sk ylan klna girer. Slavlarn efsanevi kahraman Vseslavi bir ylann oludur. Totemlerinin ou ylan olan ilkel toplumlar, ylanlar deri deitirdiklerinden tr lmsz saymlar ve lmszl elde edemeyilerini de ona balamlardr. Ylan, Eski Trklerin 12 Hayvanl Takviminde yer almtr (24). Bir Orta Afrika efsanesine gre; bir zamanlar insanlar da ihtiyarlaynca derilerini atarak genleirler. Yalnz bu ilemi yalnzken yapmalar gerekmektedir. htiyarn birisi bu ilemi torununun gzleri nnde yapnca, tanrnn gazabna urar ve insanlar bylesi bir nimetten mahrum kalrlar (3). Tibette ylan ve ku birletirilir ve bu birleik yarata boynuzlu bir insan ba konulur. Ayn motif randa da vardr. Bunun ejderha motifiyle ilikili olduu ileri srlmektedir. Ayrca Polinezyada ylan tanryla ku tanr arasndaki mcadele, aa oymalara konu olmutur (16). Amerikada Missisipi nehri ve Meksika vadisinin her yerinde tyl ve boynuzlu bir ylana inanlr ve sayg duyulur. Blgedeki kzlderililer bu byk, tyl ylana taparlar ve ona adaklarda bulunurlar (17). Timsah: En ok Eski Msr mitolojisinde rastlanlr. Sular tanrs Sobek timsah baldr ve kutsal hayvan da timsahtr (11). Ancak Msrn her yerinde timsah kutsal kabul edilmez. Baz blgelerde dman saylr. Halk evcil timsahlara bakar ve besler; kulaklarna kpeler, ayaklarna bilezikler takar ve ldklerinde bazlar mumyalanp zel tabutlara konularak kutsal yerlere gmlrler (12). Timsahlarn, len insanlardan gnahkar olanlar br dnyada paralayacaklarna inanlr (15). Kertenkele ve Bukalemun: ou ilkel topluluklarn mitolojisinde, atei yeryzne getirerek insanlar kurtardklarna ve dnyann yaratlna yardmc olduklarna inanlr (19). Kaplumbaa: Yunan mitolojisinde genellikle pek yer almaz. Yalnz tanr Apollon, bir kraln ok sevdii kzna yaklaabilmek iin bir kaplumbaaya dnr ve kz kaplumbaa ile oynamak zere onu kucana aldnda birdenbire bir ylana dnerek kzla iftleir (7). Hint mitolojisinde tanr Vinu, yeryzne ikinci kez bir kaplumbaa olarak iner. Tanrlarn denizleri kartrmak iin tersine evirdikleri bir dan ucu, dnyann dibini delmesin diye de srtndaki kabuu dan sivri ucuna dayar (11). Hint mitolojisinde dnya bir kaplumbaann srtndan doan bir filin zerinde bulunur. inlilerde kaplumbaa dnyay destekler ve her bir aya bir elementi ya da dnyann bir kesini temsil eder. Taoculukta ise, evreni temsil eder ve kutsal glere sahip bir hayvan olarak kabul edilir. Kaplumbaa

yumurtasnn kabuu kutsamada kullanlr. Polinezya yerlileri de kaplumbaay okyanus tanrlarnn gc olarak sembolize ederler (22). Afrika mitolojisinde tanrnn ilkin kaplumbaalar yaratt, sonra bunu insanlarn ve talarn izledii bildirilir. Ancak kaplumbaa ve insan zamanla ocuk istedikleri iin tanr tarafndan lml olmakla, ta ise ocuk istemedii iin lmszlkle dllendirilir (19). Kzlderili mitolojisinde de kaplumbaa, tanr Maheonun istei zerine yeryzndeki topran ilk olarak oluumunda rol oynar. Tanr Maheo, suyun dibinden kartt amuru, kaplumbaann srtna ym ve yeryzndeki toprak buradan kken almtr. Bu nedenle kzlderililer ona Kaplumbaa Bykanne adn verirler (17, 19). Baz kzlderili kabilelerindeyse, kaplumbaalarn suyun dibine kadar indiklerine, ancak bu srada gzlerine ve kulaklarna amur dolduuna ve bu amurun daha sonra kurutulup bir ada yapldna ve dnyann da bu adadan olutuuna inanlr (19). Balklar Balk (Genel): Dou ve bat mitolojilerinin ounda kutsal olup, Smer tapnaklarnn kutsal hayvan balk kuyruklu bir koyundur. Burada tanr Eann rahipleri de balk biiminde giysiler giyerler. Hint tanrs Vinu, yeryzne ilk iniinde balk biimine brnr. eytann, Brahmann yazd kutsal Vedalar denizin dibine atmas nedeniyle balk biiminde yeryzne inmi ve denizi dibinden kutsal kitab kartmtr. Bu arada insanlarn ktl setiklerini gren tanrlar, onlar tufanda bomular, sadece Manu adndaki bir insanck bir tepenin stnde sa olarak kalmtr. Balk Vinu, bu insan srtna alarak yzm ve sularn ekildii bir kara parasna onu brakarak insan soyunu yok olmaktan kurtarmtr. Denizci toplumlarda balklarn iyi ans ve mutluluk getirdiklerine inanlr (11, 22). Germen kavimlerinin kt eytan Loki arasra balk klna girer ve balk an icat eder. Lokinin olu vahi kurt Fenrisin tasmas da balklarn soluundan yaplmtr. Balklarn soluklarn bu tasmann yapmnda kullandklarndan bu nedenle artk solumadklarna inanlr (11). Kzlderililerde Tanr Maheo, ilk nce dereleri yaratr ve sonra bu sudan canllar yaratr. nce derin su balklarn, sonra kumlarda yaayan dier deniz hayvanlarn ve gln dibini yaratr; buradan da sularda yaayan kular meydana getirir (17). Bedevilerde, ay ile gnein ortak bir dman olduuna inanlr. Ht ad verilen ve byk bir balk olarak dnlen bir dev, ara sra onlar yutmaya alr. Fakat ancak bir kenardan kavrayabildiinden, ay ve gne Htden kurtulmay baarrlar ve hep yaarlar. Bedeviler mzrak ve silahlarn alp Ya Ht, aymzn rahatn bozma! diye barrlar (14).

Deniz kzlar olarak da adlandrlan sirenler; belden yukars kadn ve belden aas balk olan ktcl deniz perileridir. Deniz kylarndaki kayalklarda yaarlar ve hibir insann dayanamayaca kadar gzel seslidirler. Kayalklarda dayanlamayacak gzellikte arklar syleyerek denizcileri ve gemileri kayalklara ekerek paralarlar. nl destanda Odysseus, gemicilerinin kulaklarn balmumuyla tkayp kendini de bir diree balayarak onlarn sesine kaplmaktan kurtulur. Sirenleri gren hi kimse sa kalmadndan nasl olduklar ve neye benzedikleri bilinmemektedir. Homeros onlarn ku kanatl olduklarn belirtir. lkel denizcilikte kayalklarn birer lm yuvas olmalar nedeniyle tasarlanm olabilecekleri bildirilmektedir. Yunan mitolojisinde kayalk korkusu nedeniyle ktletirdii ve lm arclar olarak nitelendirdii bu deniz kzlar daha sonra iirletirilirler (11). lk kez adlar Odysseusda geen

sirenler, kadn gvdeli, ku kanatl ve gzel sesli olarak tanmlanrlar. Sonradan Ortaan yaratt ve zellikle kuzey folklorunda grlen figrlerin ve baka mitolojilerin etkisi altnda sirenler kanatl olmaktan kar ve yar insan-yar balk biiminde mitolojik deniz kzlarna dnr. Bugn iin de, sirenler ya da deniz kzlar denildiinde, belden yukars kadn, belden aas pullarla kapl ve yzgeli yaratklar akla gelir. Bu imge Yunan mitolojisine tamamen yabancdr. Yunan mitolojisindeki sirenlerin balkla hibir ilikisi bulunmamaktadr (7, 10, 13). Kpekbal: Polinezya yerlilerinin kpekbalklar hakknda olaanst fikirleri vardr. Pek ok kpekbaln yakalayp yerler ama, byk mavi kpek bal yerlilerce bir tanr olarak kabul edilir. Rahiplerin grev alacaklar tapnaklar yaplr ve buralarda balklar ve denizde dier bulunanlar, bu kutsal kpek balklar iin adaklar adarlar ve dualar ederler (16). Balina ve Yunus: Memeli hayvanlar olmalarna karn, fonksiyonel olarak yzme yetisine sahip olmalar ve tm yaamlarn denizlerde geirmeleri nedeniyle bu almada balklar blmnde deerlendirilmilerdir. Eski skandinavyada cadlarn balinalar srebildiklerine inanlr. Japonyada balina, okyanuslarn tanrs iin bir deniz-dadr. Kuzey efsanelerinde dnyann balinann srtnda olduuna ve balinann hareket etmesinin depremlere neden olduuna inanlr. Apollo gl bir ekilde yunuslarla balantldr ve onlarn ekline girebilmektedir. Bu formdayken Apollo Delphinos (Yunus Apollo) olarak adlandrlr (22). Eski Yunanllar, yunuslarn mzii sevdiine ve Apollonun mzik tanrs olduuna inanrlar. Yunan mitolojisinde Odisseus, bir yunusun kalkann deler. Ayrca yine bu kltrn mitolojisinde yunus balklar, tanr Dionysos tarafndan denize atlm korsanlardr. Bu nedenle yunus balklar insanlardan korkmazlar ve gemilerine yeniden binebilmek iin deniz aralarnn peinden giderler (11). Amerikan yerlileri yunuslar, dnyalar aras eliler olarak kabul ederler. Denizciliin ilk dnemlerinde yunuslar zellikle frtna ve iddetli rzgarlarla ilikili olarak hava tahminlerinde kullanlrlar (22). Kanatllar Ku (Genel): nsanlar ok yaygn bir inanla, eitli kulara tapp onlar totem olarak kabul etmilerdir. Totemlerine tapnlan kularn tyleri de kutsal kabul edilir ve giysilere taklr. Hititlerde tanrlarn istek ve arzularnn, kularn davranlar, nasl uup nasl konduklar ve gagalarn nasl tuttuklarna baklarak anlalabileceine inanlr. Eski Romallarda da kularn yem yemelerinden kartlan anlama signa ex tripudiis ve uularndan kartlan anlama ise signa ex avibus adlar verilir. Ku fal olarak adlandrlan bu inanlar Hititlerde ve Eski Romada ok nemsenmitir. Roma mparatorluunda kularn davranlarna baklp, bunlar incelenmeden hibir devlet iine karar verilip balanmaz. Kua bakma (Oionoskopia) ya da ku fal, Antika Yunanllarca da paylalan bir inantr. Buna gre, Zeusun kuu olduuna inanlan kartal, Apollonun kuu olduu dnlen atmaca ve Athenann kuu olan baykuun uular dikkatle incelenir ve bunlardan anlamlar kartlarak kehanetlerde bulunulmaya allr. Gzlemci kii yzn kuzeye dndnde, dou ynnden uan ku (Deksios ornis) uurlu, bat ynnden uan ku (Eparistera petomenos) ise uursuz saylr. skandinav mitolojisinde de ku diline daha dorusu kularn trken konutuklarna inanlr (11). Pasifik Okyanusunda Papua ve Yeni Gine yerlilerinin yaptklar baz heykellerin yzleri bir kuu andrr. Bazlarnn ba zerinde ise bir ku vardr. Bu durum, len birinin ruhunun te dnyaya gidiine bir kuun elik ettii ya da ruhun kua gt eklindeki bir inanla aklanr (19). Nuh Tufanna benzer bir inana Smer mitolojisinde de rastlanlr ve yine burada bir ku barol oynar (14).

Karga: Genel olarak Yunan mitolojisinde uursuz olarak kabul edilir. Nedeni de; tanr Apollona kt bir haber getirmesidir. Apollon da bu habere ok kzm ve kargay lanetlemitir. O zamana dein beyaz renk olan karga, lanetlendikten sonra sonsuza dein siyah bir ku haline gelmitir. Tibetde kargalarn tanrlardan insanlara mesajlar tayan eliler olduklarna inanlr. skandinav mitolojisinde kargalara tanrsal nitelikler yklenir. skandinav tanr Votan yannda daima iki karga gezdirir ve onlardan hi ayrlmaz Ayrca Keltlerin baz kollarnda kargaya taplr (11, 22). Alaskadaki Eskimolarn inancna gre ise ilk canl yaratk kargadr. Karanlkta duran bu karga, bir gn kendi bilincine varr ve ardndan aalar dikip insan yaratr (19). Gvercin: Gnahsz insanlarn ruhu olduuna inanlr (11). Beyaz renginden dolay akn ve barn semboldr. Antik Msrda gvercinlerin drt bir yana doru salnmasnn lkeye ve tanrlara iyi haberler getireceine inanlmtr. Halk gvercinlere sayg duymu ve sevmitir. Gvercin tanra Vense adanm olup, Vensn Kytherede bir tapna bulunmasndan tr Kythere Kuu ad verilir (22). Kartal: Msr ve ran geleneklerinde gne tanrs bir kartal olarak betimlenir. Kartallar ans sembol olarak grlrler ve Zeusa kurban edilirler. Kartal baz durumlarda Zeusun simgesidir; onun gcn, zekasn ve kutsalln simgeler. Romallar kartallara frtna tayclar adn vermitir. Roma mparatorluunda hkmdarlar kartal, g ve otoritelerinin bir sembol olarak grmlerdir. Bir imparator ldnde, rahip, onun ruhunun lm sonrasnda yeniden doduunu sembolize etmek iin bir kartal salverir. Navaho kzlderilileri, bu hayvan en gl ve bilge yaratk olarak grr ve en yksek ideallerinin bir sembol ve kylerinin koruyucusu olarak kabul ederlerdi. skandinav mitolojisinde tanrlar tanrs Votan, bir yerden kmak iin hemen kartala dnr. Yine ayn mitolojiden kuzey gnn egemeni dev Hrasvelg bir kartal olarak tasarlanr ve frtnalar onun uarken kanatlarn rpmasndan meydana gelir. Eski Trklerin dini olan amanizmde de kartal kutsallatrlr ve ayrca Yakut Trklerince kartala taplr. lk amann bir kartal olduuna inanlr. Aynularda kartal yaratc tanr olarak kabul edilmitir. lkel topluluklarn ounda kartal gnein yaratcs ya da gnein kendisidir ve onlarn lenlerin ruhlarn br dnyaya gtrdklerine inanlr. Kartaln gelecekten haber verdii de dnlmtr. Genel olarak kartal, gn ve kozmolojik glerin simgesi saylm, ynetici stn glerle insanlar arasnda arabuluculuk yapt varsaylmtr. Bu nedenlerden tr gelimi kltrlerde de genellikle kartal ldrmek gnah saylmtr (11, 19, 22). Atmaca: Gnei simgeleyen tanr Horus, gkyznde burlar zerinde grlr ve bir atmaca eklindedir. Bu ku gklerde uar ve tanr Horusu temsil eder (20). Tavus Kuu: Tanra, Hera tavus kuunu hi yanndan ayrmaz. Gzlerini oyduu bir canavarn renkli gzbebeklerini bu kuun kuyruuna serpitirir. Latin mitolojisinde tavus kuu sava tanrs Junoya adanr (22). ahin: Msr tapnaklarnda, Ra bazen ahin bal olarak tasvir edilmitir. Yunan ve Romada kuun hz, kutsama bilgisinin bir taycs olarak Apollo ve Merkr ile ilikilendirilmitir. Benzer olarak Hindistanda, ahinin cennetten kutsal ve iyiletirici zellii olan, lmszl salayan somay getirdiine inanlmaktadr (22). Bayku: Bilgelik tanras Atena, resimlerde ona elik eden bir baykula tasvir edilir. Bundan dolay baykuun zekayla gl bir ilikisi olduuna inanlr ve tanrlarn bir elisi olarak kabul edilir. Yunan mitolojisinde Demetere kurban edilir, kutsal bir varlktr (22). Yunan-Roma dneminde bayku, Minervann kuu olarak tannr (9).

Leylek: Msrllar, leyleklerin ouklara ilikin sorumluluklarn bir sembol olduuna ve yallkla ilgili olduuna inanrlar. Yine leylei adalet getirici olarak kabul ederler. Yunan gizemcileri onu sadakat dolu ana tanra olarak grrler (22). Kuu: Kuu ayn zamanda mzik tanrs olan Apollaya atfedilir. Kuularn ldkleri zaman ona zel bir ark sylediklerine inanlr. Antik skandinav efsanesinde, Odinin on kznn kuu ekline girebildii anlatlr. Kuun beyaz rengiyle birlikte olduunda bu, ay ve ay byleriyle gl bir iliki oluturur (22). Kaz: Evrenin oluumunda tanr Rann ilk biimidir. Evren ilkin Nil nehrinin amurlarndan olumu bir durumdadr. Bir sre sonra bu amurlu su azalp kurumaya balar ve sonuta ortaya bir ada kar. Adann stndeyse bir yumurta vardr. Bir sre sonra bu yumurta atlar ve iinden bir kaz kar. Hemen umaya balayan bu kaz tanr Radr. Onun umas karanl yok ederek adada canl yaam balatr. Tanr Ra srasyla bitkileri, hayvanlar ve insanlar yaratr. Yine Eski Msrda Firavun Keopsun 110 yandaki mitolojik bycs Dedi, birok kehanetlerde bulunduu gibi bir kaz nce ikiye ayrr sonra yaptrarak canlandrabilirmi. Eski Romallar da Capitoliumu kazlarn kurtardna inanrlar (11). Hitit kaya kabartmalarnda kaz-rdek trnden evcil hayvanlarn evlerde yetitirildikleri grlr. Bunlarn etleri, Msr ve Hititlerde zellikle din adamlarnca tketilir (9). Ayn ekilde Eski Trklerce de kaz ve rdek eti, daha ok at eti tketemeyen halk tarafndan besin kayna olarak kullanlmtr (18). Tavuk: Kutsal saylan bir kmes hayvan olup eski Trklerde egemenlik simgesidir. Ouz Kaan sa yanna krk kula direk diktirip zerine bir altn tavuk koyar; sol yanna da yine krk kula direk diktirip zerine bir gm tavuk koyar (11). Eski Trklerin 12 Hayvanl Takviminde yer almtr (24). Britanyada eski bir inana gre yeni ay zaman yumurtadan kan civcivler, dierlerinden daha hzl byrler. Bunu ayn bytme gcyle dolu olmasna balarlar. Romal askerler civcivleri kendileriyle beraber savaa gtrmler ve onlarn hareketlerinde bir iaret aramlardr. Buna dayanarak tehlikeye kar tylerini by yapmakta ya da tbbi amal olarak kullanmlardr. Civcivlerin tbbi deeri ok daha nemlidir ve zellikle souk algnlnn tedavisinde kullanlrlar (22). Eski Trkler ve dier Ural kavimlerinde tanrlar iin horoz kurban edilir. Bu daha ok kendilerine yeni ev yaptranlarn uyduklar bir kuraldr. Buna gre, ev yaplrken evin belirli bir kesine bir tanr gelip yerleir. Aile halknn mutluluu ve refah, bu tanrnn memnun edilmesine bal olduundan, daha evin temeli atlrken ev tanrsna dz beyaz bir horoz kurban edilir (18). Yarasa: Memeli bir hayvan olmasna karn, fonksiyonel olarak uma yetisine sahip olular nedeniyle, bu almada kanatl hayvanlar blmnde deerlendirilmilerdir. Yarasa, Romallarda hasta eytann ve lmn bir iaretidir. Karanlkta grmesi nedeniyle yarasa kann gzlere srmenin gr keskinletirdiine inanlr. Yarasa kan eitli bylerde kullanlr. Dou kltrlerinde yarasalar elencenin ve uzun bir hayatn sembol olarak kabul edilirler. Babillilerde yarasa ruhun semboldr. Orta Amerikal kabileler karanlkta uabildikleri iin yarasalar ruh rehberleri olarak grrler. Birok Amerikan yerli kltrnde dnyann dl yata olarak kabul edilen maaralarda yaadklar iin, yeniden douun bir simgesi olarak alglanrlar. Baz Afrika kltrlerinde ise yarasalarn l ruhlar tadklarna inanlr. Ayrca Avrupa lkelerinde, geceleri mezardan karak insanlarn kann emerek yaayan yarasalara vampir ad verilir ve bu inan skandinav kkenlidir (11, 22).

Mitolojik Hayvanlar Ejderha: eitli hayvanlarn zelliklerini bnyesinde toplayan ve bundan dolay-belkibtn hayvanlarn gcn ve niteliklerini toplu olarak sembolize eden ve timsah ya da kertenkeleden kken alan canllar olduklarna inanlr. Uzakdouda uzun mrleri ve by gleri nedeniyle bilgeliin semboldrler. Bunlarn en byklerinden biri olan Komodo Kertenkelesi ejderha efsanelerinin bazlarndan kken almaktadrlar (22). in Mitolojisinde ok sk rastlanan ejderha, pek ok tr hayvann garip bir karm olarak bir devenin bana, bir erkek geyiin boynuzlarna, bir canavarn gzlerine, bir inein kulaklarna, bir ylann boynuna, bir midyenin gbeine, bir sazan balnn pullarna, bir kartaln penelerine ve bir kaplann ayaklarna sahiptir. Kafasnn zerinde Chiih muhdenilen byk bir para vardr. Gvdesi birleik blmden ekillenmitir. Gvdesinde 117 adet bulunan pullardan 81 tanesi iyi (yang) etki gsterirken, 36 tanesi ise kt (ying) etkiyle doludur. Bylece ejderha hem biraz koruyucu hem de biraz yok edicidir. Boyun altndaki pullar terstir ve her bir ayanda be adet parmak bulunur. Bir erkek ejderha diisinden, tepesine doru giderek incelen dalgal bir boynuzla ayrlr. Ayrca dii ejderhann burnu da dzdr. Kanatl ejderhalar olduu gibi, at-ejderha, boaejderha, kpek-ejderha, kurbaa-ejderha ve balk-ejderhada vardr. Ejderhalarn en nemli dman belki kaplandr ama kaplan bal ejderhalara da rastlanlr. Grld gibi ejderhalar dier hayvanlara da dnebilirler (16). Ejderhalar kesinlikle suyla ilgilidir. Yamurun ve suyun efendisi, gk grltsnn tanrs ya da yamurun ve suyun tanrs olarak anlrlar. Frtnalar karanlar da vardr. Baz mitolojilerde k tanrsdr. Yeni domu bir ejderha, bir solucan veya bir ylan ya da bir kertenkeleden daha byk deildir. Ancak ok sratli geliirler. Ejderhalarn kemikleri olduuna inanlan, fosillere ait kemiklerin tbbi amal olarak kullanldklar grlr. Ejderhalarn yaknlarnda kesinlikle tedavi edici zellie sahip ifal otlar vardr. Ejderhalar derilerini dkerler ve bazen de kemiklerini frlatp atarlar. Be ayr renge sahip ejderha kemiklerinin i organlara ynelik olarak tedavi edici etkileri bulunmaktadr. Buna gre mavi renk kemikler karacier ve safra kesesi; beyaz renk olanlar akcier ve ince barsak; krmz renkliler kalp ve kaln barsak; siyah renktekiler bbrekler ve mesane; sar renk kemikler ise dalak ve mide zerine etkilidir. Ayrca ejderhalarn tkrnn de tedavi edici zellikte olduu bildirilmektedir. Tanrlarn, ejderhalar zerinde yolculuk yaptklarna inanlr (16). Genel olarak ylan kuyruklu, kanatl ve arslan peneli mitolojik hayvanlar olan ejderhalar uan ylan olarak da nitelendirilirler. Kayna Eski Babil ve Smer inanlardr. Aslnda her ulusun mitolojisinde ejderhalar vardr ve onlarla hep savalr (11). Germen kavimlerinin Nibelungen efsanelerinde ve ayrca Yunan mitolojisi ierisinde korkun ejderha motifleri vardr ve bunlar eitli kahramanlar tarafndan ldrlrler (11). Yunanca ejderha gzc demektir. Zaten ejderha, pek ok ykde kutsal sularn gzcs ve bekisidir. Smer, Babil, Akad ve Hititlerde erkek kahramanlar veya tanrlar ejderhalar ldrrler (6). Mitolojide ejderha motifi Trk sanatnda da Hint ve in sanat kadar yaygndr (4). Trk mitolojisinde byk ylan biimli olarak betimlenen ejderhalarn, ten yediye kadar deien sayda balar bulunmaktadr. Yedi bal ejderha anlamna gelen bke szc Yakut Trkleri tarafndan byklere unvan olarak verilir. Ejderhalarn kuyularn diplerinde saraylar vardr. nsan eti yiyen ejderhalar, gen kzlar buralara karrlar. Ejderha Trk mitolojisinde zaman zaman dnyay tayan bir hayvan olarak da kabul edilir (25). Drt yn ile ilikisi vardr ve gk ile yer-su kltlerinin varl nedeniyle astrolojiyle ilikili olarak farkl sembolik anlamlar yklenmitir. Trklerde bir ejderha kltnden sz edilebilir. Ejderhalarn, karanlk yer ejderi,

gk ejderi, sar ejder, aa ejderi ve krmz ejder gibi tipleri bulunmaktadr. Kkenini timsahtan ald ileri srlr (4). Ejderha, Eski Trklerin 12 Hayvanl Takviminde de yer almtr (24). Ejderha inde olduu gibi, Trklerde de bir hukuki sembol olarak kullanlm olmaldr (4). Yunan mitolojisinde ejderha ile ilgili, dier toplumlarn inanlaryla paralellik gsteren ykler anlatlr. Ekhidna ad verilen ejderhann yeraltnda ve yeryznde ne kadar korkun kpek ve canavar varsa, hepsini yarattna inanlr. Lerna Ejderi adl dokuz kafal bir ylanejder vardr. Heraklesin onun zehir saan kafalarn kopardna ve lmsz olan bir kafasn da bir kayann altna gmdne inanlr (6, 11). Zmrdanka: Anka, Hma, Semender, Devlet Kuu, Phoenix, Simurg, Sirenk gibi adlarla da anlr. Dnyann farkl yrelerinde eitli dinsel ve bysel etkileri olduuna inanlan mitolojik bir ku olup, bir sr ya da bir fili tayabilecek kadar byktr. Kayna Eski Msr inanlarnda bulunmakla beraber inden ran mitolojisine kadar hemen her yerde yaygndr (11). Gvercine benzetilerek tasarlanan bu ku, zmrt yeili kanatlara sahip olup, ayrca altn renkli uzun tyleri bulunan gzel sesli bir erkek ku olarak imgelenir. Kaf dann ardnda yaayan ve sadece kemikle beslenen bu kuu kim ldrrse 40 gn iinde lr ve zerinden getii kimselere de mutluluk getirir. Her zaman iin dnyada tek olarak bulunan Anka kuu 1700 yl yaar ve kendini ateten yeniler. lecei zaman yuvasn atee verip kendisini yakar ve o yanarken de yeni ve gen bir Anka kuu meydana gelir. Gen ku babasnn kllerini Heliopolisdeki gne tapnana gtrp brakr. Kimin bana konarsa (devlet kuu), ona byk zenginlik ve mevki getirir. Yz insana benzer; gvdesi ise her hayvandan bir para alnarak yaplm olup boynu ok uzun ve ak bir halka ile sarldr. inliler onu raks ve mziin mucidi sayarlar. eitli masallarda, onun geni kanatlar stnde lkeden lkeye uulduu tasarlanan bu kuun ounlukla insanlara grnmediine de inanlr (4, 11). Deiik kltrlerden Araplarda Roc, Hintlilerde Garuda, Yunanllarda Salamandra ve ranllarda ise Simurg ya da Semender olarak adlandrlr. Simurg (Otuz Ku) efsanesi ok nldr. Bu efsanede kular kendilerine bir kral semek isterler. Kralla Kaf danda oturan Simurgu uygun bulurlar. Hep birden gidip, ona ballklarn bildirmek isterler. Yola kan kulardan bazlar, Kaf da ok uzak olduu iin yorgunluktan yolda lrler. Amalarna ulamak iin karlarna kan engelleri amaya alrlarken, ok sayda ku daha lr ve sonuta milyarlarca kutan geriye yalnzca otuz ku kalr. Onlarda bitkinlikten can ekimektedirler. Glkle Kaf dana varrlar. Burada tahta oturtulan kular, okumalar sylenen nlerindeki kad okuduklarnda, o zamana kadar btn yaptklar eylerin o katta yazl olduunu grrler. Bu arada Simurg belirir. Otuz ku bir bakarlar ki karlarndaki Simurg kuu, aslnda kendilerinden baka bir ey deildir (4, 11). Hintlilerce Garuda olarak adlandrlan ayn kuun bir kartala benzedii ve kartaln gaga, pene ve bana sahip olduu ancak gvde, kol ve bacaklarnn ise insan grnmnde olduu bildirilmektedir. Garuda doduu zaman o kadar parlaktr ki, onu bir tanr sanarak ibadet edenler olur. Garuda tanr Vinunun binek hayvandr. lahi glere sahip olan Garudann ulalamaz gl ile kuvvetin iyiliini fakat, baz yaratklar karp yemesiyle de ktl temsil ettii dnlebilir. Hint mitolojisi, Garuda ile ilgili sylenceler ynnden ok zengindir (4). Baz dou toplumlarnda ise Phoenix olarak adlandrlan bu efsanevi kuun gnein kuu olduu ve byk bir atein kllerinden doduuna inanlr ve ona Heliopoliste taplr. ldkten sonra dirilmenin bir simgesi olarak kabul edilen Phoenix, Ra (gne tanrs) ile yakndan ilikilidir. Eski Msrllarca Benu Ku olarak adlandrlr ve tanr Rann formlarndan biridir. Kaos ve karanlktan kan hayatn ve n semboldr. Asyada Phoenixin ok eski bir ku olduuna, ok uzun yaadna ve evrenin yaratlna tanklk ettiine inanlr (4, 11, 22).

10

Ayrca Stymphalos adl Arkadia kentinde gagalar ve peneleri tuntan, tylerini ok gibi frlatan Stymphalos Kular adl mitolojik kularn yaad bir kent vardr ki bu kular daha sonra Herakles ldrmtr (11). Tartma ve Sonu Dini dncenin en nemli evrelerinden biri olarak kabul edilen zoomorfizm (animalizm) dneminde insanolu, hayvan biimli tanrlara tapnm ya da tanrlarn hayvan biimli olarak dlemitir. Bu evrede birok memeli hayvann yansra; srngen, balk, kanatl ve mitolojik hayvanlar da kendi dsel dnyasnn zengin motifleri arasna yerletirmi ve bu hayvanlara nemli mitolojik roller vermitir. nsanolu bu evrede sadece yrtc ve gl hayvanlar deil, sevimli ve zayf hayvanlar da tanr olarak kabullenmi ve totemlerini yaparak bu canllara tapmtr. Ancak uygarlk gelitike, doay ve bunun belki de en nemli unsuru olan hayvanlar kontrol altna alarak onlar daha yakndan tanyan ve evcilletiren insanolu, bir sre sonra tanrlarn yar insan - yar hayvan olarak dlemi, daha sonra ise tmyle insan biimli tanrlar tasarlam ve antropomorfizm evresine gemitir (1, 2, 11, 19, 23). Bu almaya konu olan srngenlerin, kanatllarn, balklarn ve mitolojik hayvanlarn, memeli hayvanlara oranla mitolojik olaylarda daha az yer aldklar ve mitolojik adan daha az neme sahip olduklar grlmektedir. Srngenler iinde en nemli mitolojik motifi ylanlar oluturmaktadr (3, 5, 6, 8, 11, 12, 16, 17, 20, 21). Yeraltna girip kmas, deri (gmlek) deitirmesi, zehrinin gc ve rktc grnmyle gizemli bir hayvan olarak alglanmas, ylan dier canllardan daha farkl bir noktaya tam ve zellikle deri deitirmesi nedeniyle srekli olarak yallktan genlie geii yani lmszl, dolaysyla yaam simgelemesi nedeniyle onu hekimliklerin sembol haline getirmitir (3, 5, 8). Ylan dnda kalan dier srngenlerin genellikle dnyann oluumunda nemli roller stlendikleri grlmektedir (7, 11, 12, 15, 17, 19, 22). Srngen, balk, kanatl gibi hayvanlarn, gnlk yaam ierisindeki pratik ilikilerden ve olaylardan ok, daha soyut olaylarda rol almalarnn, toplum yaamnda memeli hayvanlara oranla daha az sosyo-ekonomik ve sosyo-kltrel neme sahip olularyla aklanabilecei dnlmektedir. Ayrca memeli hayvanlarn, srngen, balk ve kanatl hayvanlara gre ok daha zeki ve gelimi olmalar, birok memeli trn evcilletirilerek insanla ortak bir yaama gemeleri ve bu ekilde insan iyi tanmalar ve insan tarafndan iyi tannmalar mitolojik, sosyo-ekonomik ve sosyo-kltrel adan memeli olmayan dier canllara stnlklerine neden olabilir. Bu almada, balklarn ve srngenlerin, kanatl hayvanlara oranla daha az sayda mitolojik olayda rol aldklar izlenmektedir (7, 11, 16, 17, 19, 22). Bunda, balklarn ve srngenlerin belirli corafyalarda younlarken, belirli corafyalarda hi bulunmaylar ile baz sosyo-ekonomik ve sosyo-kltrel faktrlerin etkili olabilecei dnlmektedir. Kanatl hayvanlar ise, zellikle uma yeteneklerine, fiziki grnmlerinin gzelliine ve melodik sesler retmelerine bal olarak insanlarn dikkatini ekmi ve beenisini kazanmlardr. Bunlara ek olarak bu hayvanlarn insanlarla kurduklar yakn iliki, onlarn insann gzndeki deerini arttrarak mitolojik srete nemli roller stlendirilmelerine neden olmutur. Tanrlar, kanatl hayvanlarn uma yeteneklerinden faydalanmak zere ku ekline dnmler ve bu ekilde mitoloji iin ok renkli motifler oluturmulardr. almamzda mitolojik hayvanlar bal altnda deinilen varlklarn daha ok memelisrngen-balk-kanatl hayvanlarn en gzel, en gl ya da en korkutucu zelliklerinin bir

11

sentezi ve tmyle insan dgcnn eseri olduklar grlmektedir (4, 6, 11, 16, 24, 25). Bu mitolojik hayvanlarn, kltrel retime ynelik alanlarda dgcn harekete geirerek masal, destan gibi sanat eserlerinin yaratlarak insann tinsel geliiminin salanmas yolunda nemli bir hammadde oluturduu ileri srlebilir. Memeli hayvanlarn yansra, dnyamz paylatmz srngenler, balklar ve kanatl hayvanlarn da mitolojik ynden zengin birer motif olduklar belirgindir. Bu mitolojik renklerin sadece sanat ve estetik deerler ynnden deil, dnyamzdaki ekolojik dengeler, soyu tkenen trler ve hayvan haklar ynnden de deerlendirilmesinin bu hareketlere olumlu katklar olaca dnlmektedir. Ayrca, tek tanrc dinler aamasna dein hayvanlarn bir btn olarak mitolojik yolculuklarn veren bylesi bir almann, ileriki dnemlerde yaplacak ve tek tanrc ilahi dinleri de kapsayacak ekilde geniletilmesinin veteriner hekimlii tarihi ve kltr tarihi asndan son derece olumlu sonular verecei dnlmektedir. Kaynaklar 1. Anonim: Dinler Tarihi ve Ansiklopedisi. Geliim yaynlar. Geliim Basm ve Yaym A. . stanbul, 1977; 481-722. 2. Armutak, A.: Dou ve Bat mitolojilerinde hayvan motifi. I. Memeli hayvanlar. stanbul niv. Vet. Fak. Derg., 2002; 28 (2), 411-427. 3. Baar, Z.: Halk Hekimliinde ve Tp Tarihinde Ylan. Atatrk niversitesi Di Hekimlii Fakltesi Yaynlar No: 3, Kalite Matbaas, Ankara; 1978; 1-105. 4. oruhlu, Y.: Trk Sanatnda Hayvan Sembolizmi. Seyran Kitaplk. stanbul, 1995; 1286. 5. Demirhan-Erdemir, A.: Tp Tarihi ve Deontoloji. Gne&Nobel Yaynlar. Bursa, 1996; 187-194. 6. Ergener, R.: Anatanralar Diyar Anadolu. Yaln Yaynlar, stanbul, 1988; 49-60. 7. Erhat, A.: Mitoloji Szl. Remzi Kitabevi, stanbul, 1984; 1-325. 8. Erk, N.: Veteriner Tarihi. Ankara niversitesi Veteriner Fakltesi yaynlar No: 195. Ankara, 1978; 1-26. 9. Eybolu, . Z.: Anadolu Uygarl. Der Yaynlar. stanbul, 1981; 118-124. 10. Hamilton, E.: Mitologya. (ev. lk Tamer). Varlk Yaynlar, stanbul, 1988; 11-243. 11. Hanerliolu, O.: nan Szl. Remzi Kitabevi. stanbul, 1975; 1-861. 12. Herodot: Herodot Tarihi. (ev. Mntekim kmen). Remzi Kitabevi. stanbul, 1983; 105-115. 13. Homeros: Odysseia. (ev. Azra Erhat-A. Kadir). Cem Yaynlar. stanbul, 1984; 1-430. 14. Hooke, S. H.: Ortadou Mitolojisi (ev. Alaeddin enel). mge Kitabevi. Ankara, 1991; 1-224. 15. nan, A.: Eski Msr Tarihi ve Medeniyeti. Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Ankara, 1987; 219-231. 16. Mackenzie, D. A.: in-Japon Mitolojisi. (ev. Koray Akten). mge Kitabevi. Ankara, 1996; 49-80. 17. Marriot, A., Rachlin, C. K.: Kzlderili Mitolojisi (ev. nsal znl). mge Kitabevi. Ankara, 1994; 1-294. 18. Orkun, H. N: Eski Trklerde Evcil Hayvanlarn Tarihesi.Yeni Matbaa. Ankara, 1954; 1-43. 19. rnek, S. V.: 100 Soruda lkellerde Din, By, Sanat, Efsane. Gerek Yaynevi. stanbul, 1988; 1-231. 20. zer, Y. Z.: Msr Tarihi. Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Ankara, 1987; 55-57.

12

21. Peterich, E.: Kk Yunan Mitologyas. (ev. Yakup Baydar).Maarif Basmevi, Ankara, 1959; XIII+1-166. 22. Telesco, P.: Folkways. Lleweyn Publications. St. Paul, Minnesota, 1995; 21-44. 23. Topuz, H.: Kara Afrika. Milliyet Yaynlar. stanbul, 1971; 203-259. 24. Turan, O.: Oniki Hayvanl Trk Takvimi. DTCF Yaynlar, Tarih Serisi, No: 3, Ankara, 1941; 1-139. 25. Uraz, M.: Trk Mitolojisi. Mitologya Yaynlar. stanbul, 1992; 1-340.

13