Tr­êng thcs yªn ®ång

S¸ng kiÕn kinh nghiÖm

Chøng minh bÊt ®¼ng thøc cã ®iÒu kiÖn
b»ng ph­¬ng ph¸p ®Æt Èn phô

Lª m¹nh hµ
N¨m häc 2008-2009
i. ®Æt vÊn ®Ò

Trong qu¸ tr×nh d¹y häc To¸n, viÖc båi d­ìng häc sinh giái lµ mét nhiÖm vô
quan träng. §Ó häc sinh n¾m ®­îc kiÕn thøc c¬ b¶n vµ n©ng cao mét c¸ch v÷ng ch¾c
vµ s¸ng t¹o th× cÇn ph¶i tæ chøc båi d­ìng theo chuyªn ®Ò vµ ph­¬ng ph¸p riªng.
Chøng minh bÊt ®¼ng thøc lµ mét néi dung khã ®èi víi häc sinh THCS, v× thÕ d¹y häc
sinh chøng minh bÊt ®¼ng thøc theo tõng ph­¬ng ph¸p lµ ®iÒu cÇn thiÕt. Khi häc sinh
®· n¾m ®­îc tõng ph­¬ng ph¸p th× ®øng tr­íc mét bµi to¸n chøng minh bÊt ®¼ng thøc
sÏ dÔ dµng t×m ®­îc lêi gi¶i, h¬n thÕ n÷a cßn cã thÓ ph¸t triÓn vµ më réng bµi to¸n,
t×m ®­îc øng dông cña bµi to¸n võa gi¶i ®­îc vµo bµi to¸n kh¸c.
Trong chuyªn ®Ò nµy t«i ®­a ra ph­¬ng ph¸p minh bÊt ®¼ng thøc cã ®iÒu kiÖn
b»ng c¸ch ®Æt Èn phô.

II. §iÒu kiÖn bµi to¸n lµ ®¼ng thøc

Bµi 1 Cho a + b = 6 Chøng minh: a4 + b4  162

Gi¶i
a  3  m

Do a + b = 6 nªn cã thÓ ®Æt b  3  m víi m tuú ý
Ta cã :
a4 + b4 = (3 + m)4 + (3 - m)4
 3 4  4.3 3..m  6.3 2 m 2  4.3m 3  m 4  3 4  4.3 3 m  6.3 2 m 2  4.3m 3  m 4

= 162  108m  2m  162 víi mäi m. §¼ng thøc x¶y ra khi m = 0 hay a = b = 3
2 4

Suy ra §PCM
Bµi 2 Cho a + b = 4 chøng minh: a4 + b4  32
a  2  m

Gi¶i: Do a + b = 4 nªn cã thÓ ®Æt b  2  m víi m tuú ý
Ta cã : a4 + b4 = (2 + m )4 + (2- m)4 = 32 + 48m2 +2m4  32 víi mäi m . §¼ng
thøc x¶y ra khi m =0 hay a = b = 2 . Ta suy ra §PCM.

NhËn xÐt 1. NÕu gi¶ thiÕt cho a + b = c ta nªn ®Æt Èn phô t­¬ng øng nh­
trªn víi

1
  c
a  2
m

b  c
m
 2 víi m tuú ý

Bµi 3 Cho x + y + z = 3
Chøng mØnh r»ng: x2 + y2 + z2 +xy +yz +zx  6
x  1  a

y  1  b
z  1  a  b
Gi¶i Do x + y + z = 3 nªn ta ®Æt  víi a,b tuú ý
Thay vµo vÕ tr¸i cña bÊt ®¼ng thøc cÇn chøng minh ta cã:
x2 + y2 + z2 +xy +yz +zx
= (1 + a)2 + (1 + b )2 + (1 - a - b)2 + (1+ a) (1 + b) + (1+b) (1- a -b) + (1- a - b)(1+ a)
2
 b  3b 2
= 6 + a + ab + b = 6   a   
2 2
 6 víi mäi a , b.
 2  4
DÊu b»ng x¶y ra khi a=b =0 hay x =y =z =1 suy ra §PCM .

NhËn xÐt 2. NÕu gi¶ thiÕt cho: x + y + z = k Th× ta nªn ®Æt:

 k  k
x  3  m x  3  a
 
 k  k
y   n y   b
 3  3
 k  k
z  3  m  n z  3  c
 hoÆc  víi a +b +c = 0
Hai c¸ch ®Æt nµy ®Òu cã thÓ vËn dông cho bµi to¸n trªn .

1
Bµi 4 Cho a + b + c + d =1. Chøng minh r»ng (a + c) ( b + d ) + 2ac +2bd 
2
Gi¶i Do a + b +c + d =1 nªn ta cã thÓ ®Æt :
1 1 1 1
a  x  z; b   x  z; c   y  z; d   y  z
4 4 4 4
víi x,y,z tuú ý. Thay vµo vÕ tr¸i cña bÊt ®¼ng thøc cÇn chøng minh ta cã:
(a+ c) (b+ d) +2ac+2bd
1  1  1  1  1  1 
   x  y   x  y   2  x  z   y  z   2  x  z   y  z 
2  2  4  4  4  4 

2
 1 1
 x  y   4 z 2 
2

2 2
Víi mäi x, y, z .
DÊu b»ng x¶y ra khi x - y = z = 0 hay a = c vµ b = d suy ra §PCM.

NhËn xÐt 3. NÕu gi¶ thiÕt cho a + b + c + d = k . Ta cã thÓ ®Æt theo 2

c¸ch :

 k  k
a  4  x  z a  4  m
 
b  k  x  z b  k  n
 4  4
 
c  k  y  z c  k  p
 4  4
 
d  k  y  z d  k  q
 4  4
hoÆc víi m + n + p + q = 0

Bµi 5 Cho a + b = c + d chøng minh r»ng.

a) a2 + d2 + cd  3ab; b) a2 + b2 + ab  3cd
Gi¶i
PhÇn a, b t­¬ng tù nhau, ta chøng minh phÇn a.
c  a  x

Do a +b = c + d nªn ta ®Æt d  b  x víi x tuú ý
Ta cã c 2  d 2  cd   a  x    b  x    a  x  b  x 
2 2

2 2
 x 3x
 a  b     3ab  3ab a,b,x
 2 4
x
DÊu b»ng x¶y ra khi x = a - b + = 0 hay a = b = c = d
2
VËy a2 + d2 +cd  3ab víi  a,b,c,d tho¶ m·n a + b = c + d
Bµi 6 Cho a + b + c + d = 2 CMR a2+ b2 + c2 + d2  1
Gi¶i
1 1 1 1
V× a + b + c + d = 2 nªn ®Æt a   x; c   z; b   y; d   t Víi : x + y + z + t = 0
2 2 2 2
2 2 2 2

a  b  c  d    x     y     z     t 
2 2 2 2 2 2 2 2
Ta cã:
4  4  4  4 

3
 1 1 1 1
=  x 2  x   y2  y   z2  z   t 2  t
4 4 4 4
1 1 1 1
 
       x 2  y 2  z 2  t 2  x  y  z  t   1  x 2  y 2  z 2  t 2  0
4 4 4 4
1
DÊu b»ng x¶y ra khi x = y = z = t Khi ®ã a = b = c = d =
2

NhËn xÐt 4 . NÕu cho ®iÒu kiÖn lµ a 1  a 2  a 3  a 4  ...  a n  k

k2
CMR: a 12  a 22  a 32  a 24  ...  a 2n 
n

k k k k
Ta nªn ®Æt a 1   x 1 , a 2   x 2 , a 3   x 3 , …, an   xn .
n n n n

IIi. C¸c bµi to¸n cã ®iÒu kiÖn lµ ®¼ng thøc kÕt hîp bÊt ®¼ng
thøc

Bµi 7 Cho x + y =3 vµ y  2 . Chøng minh r»ng:

a) x3 + y3  9; b) 2x4 + y4  18
Gi¶i Do y  2 nªn ®Æt y =2 + t  0 víi t  0
Do x +y = 3 nªn ®Æt y=2 + t th× x = 1 - t
Thay x = 1 - t vµ y = 2 + t vµo vÕ tr¸i ta cã:
x3 + y3 = (1 -t )3 + ( t + 2)3= 9 +9 t +9t2  9 v× t  0
DÊu b»ng x¶y ra khi t = 0 hay x = 1 vµ y = 2 suy ra §PCM
b) 2x4 + y4 =2 (1 - t)4 + ( 2 + t) 4 =18 +24t + 36 t2 + 3t4  18 v× t  0
DÊu “ = “ x¶y ra khi t = 0 hay x =1 vµ y =2 Suy ra §PCM

NhËn xÐt 5. Víi ®iÒu kiÖn x + y = k vµ y  l (hay x  n) th× nªn ®Æt

y = 1 + m víi m  0 ( hay x = n - m víi m  0)

Tõ ®ã suy ra x = k - l - m (hay y = k - n - m)

x  k  l  m x  n  m
 
suy ra y  l  m hay y  k  n  m

Råi thay c¸c Èn vµo c¸c vÕ bÊt ®¼ng thøc cÇn chøng minh.

4
Bµi 8 Cho x  2 vµ x + y  5. Chøng minh r»ng: 5x2 + 2y2 + 8y  62
Gi¶i
x  2  t x  2  t
 
Do x  2 vµ x + y  5 nªn ta ®Æt x  y  5  k víi t,k  0 Suy ra y  3  t  k
Thay vµo vÕ tr¸i cña bÊt ®¼ng thøc ta cã
5x2 +2y2 +8y = 5 (2 - t )2 + 2(3 + k + t )2 +8 (3 + k + t)
= 62 + 2 (k + t )2 +5t2 +20 k  62  k , t suy ra §PCM .
Bµi 9 Cho a + b  8 vµ b  3. Chøng minh r»ng 27a2 +10 b3  945
b  3  t

Gi¶i Do a + b  8 vµ b  3 nªn ta ®Æt a  b  8  k víi k,t 0
a  5  k  t

Suy ra b  3  t
Thay vµo vÕ tr¸i cña B§T ta cã:
27a2 +10b3  275  k  t 2  103  t 3   945  27k  t   270 k  90 t 2  10 t 3  945
2

V× t,k 0 Suy ra §PCM

NhËn xÐt 6.

x  y  u x  y  u  n
 
NÕu ®iÕu kiÖn cho lµ x  v Ta nªn ®Æt x  v  m

y  m  v  u  n

Víi m,n 0 tõ ®ã suy ra x  v  m Thay vµo B§T suy ra §PCM

a  b  k

NÕu ®iÕu kiÖn cho lµ b  l

a  b  k  m a  k  m  l  n
 
Th× ta ®Æt  b  l  n víi n,m 0 suy ra b  l  n

Thay vµo B§T suy ra §PCM

Bµi 10 Cho a + b + c  3 . Chøng minh r»ng a4 +b4+c4  a3 + b3 + c3

a  1  x

b  1  y
c  1  z
Gi¶i Do a + b + c  3 nªn ta ®Æt  víi x + y + z  0
5
XÐt hiÖu
a 4  b 4  c 4  a 3  b 3  c 3  1  x 4   y  14   z  14   x  13   y  13   z  13

2 2 2

x  y  z    x 2  3x    y   3y    z 2  3z   3x  3y  3z  0
2 2 2

=  2   2   2  4

VËy a  b  c  a  b  c
4 4 4 3 3 3

DÊu''= '' x¶y ra khi x = y = z hay a = b = c = 1

IV. c¸c bµi to¸n cã ®iÒu kiÖn phøc t¹p

Bµi 11 Cho a3 + b3  2 . Chøng minh r»ng a + b  2

Gi¶i Ph­¬ng ph¸p ph¶n chøng
a  1  x
Gi¶ sö a  b  2 ta ®Æt  víi xy  0
b  1  y

Ta cã: a 3  b 3  1  x 3  1  y 3  2  3x  y   3x 2  y 2   x 3  y 3

= 2  3x  y   3x 2  y 2   x  y x 2  xy  y 2  2 
V× x  y  0 suy ra a 3  b 3  2 . Tr¸i víi gi¶ thiÕt.VËy a + b  2
Bµi 12 Cho a4+ b4  a3 + b3 Chøng minh r»ng: a + b  2
Gi¶i Ph­¬ng ph¸p ph¶n chøng:
a  1  x
Gi¶ sö a  b  2 . §Æt  víi x  y  0
b  1  y

XÐt hiÖu: a 4  b 4  a 3  b 3  1  x 4  1  y 4  1  x 3  1  y 3
  
 x  y   3 x 2  y 2  3 x 3  y 3 
 x  y   3x 2
 y   3x  y x
2 2

 xy  y 2  0 x; y

hay a 4  b 4  a 3  b3  0  víi a + b  2 th×: a4 + b4  a3 + b3 . Tr¸i víi gi¶ thiÕt.

VËy a + b  2
a b c 3
Bµi 13 Cho a,b,c lµ 3 sè d­¬ng. Chøng minh   
bc ac ab 2
Gi¶i
§Æt x = b + c ; y = c + a ; z = a + b Khi ®ã:

x yz x  y  z x y z x yz
abc  ,a  ,b  ,c 
2 2 2 2
Cho nªn
6
 a b c x  y  z x  y  z x  y  z
    
bc ca ab 2x 2y 2z
1 y z x z x y 
  1     1     1
2 x x y y z z 
1  y x   z x   z y  
              3 
2  x y   x z   y z  
1 3
  2  2  2  3 
2 2

(¸p dông B§T C«si ). DÊu b»ng x¶y ra khi x = y = z, hay a = b = c

Bµi 14
2 2
 1  1 25
Cho u,v lµ c¸c sè d­¬ng vµ u+v=1. Chøng minh r»ng  u     v   
 u  v 2
Gi¶i
1 1
§Æt a = u + vµ b  v  .
u v
2
a  b a 2  b2
Ta cã a 0, b 0 vµ    (1)
 2  2
a  b
2
a 2  b 2 a 2  2ab  b 2  2a 2  2 b 2 a  b 2
V×       0
 2  2 4 4
¸p dông bÊt ®¼ng thøc (1) ta cã:
2 2
 1 1  1 1
2 2  2 2
  u   v    u  v   
a b 1  1  1 u v u v
  u     v        
2 2  u  v    2   2 
   
2
 1 
1 
 uv  2
1 4  25
    
 2   2  4
 
2
u  v 1 1
v× uv    do ®ã  4
 2  2 uv
1
DÊu ®¼ng thøc x¶y ra khi u = v =
2
a2 b2
a b
Bµi 15 Cho ab  0 . Chøng minh r»ng: 3  40
b2 a 2 b a
a b a 2 b2 a 2 b2
Gi¶i §Æt x =  ta cã x  2  2  2  2  2  x 2  2
2
b a b a b a
2
BÊt ®¼ng thøc trë thµnh: x  2  3x  4  0
 x 2  3x  2  0  x  1x  2   0
7
NÕu ab 0 th× ta cã a 2  2ab  b 2  0  a 2  b 2  2ab .
a 2  b2
Chia c¶ hai vÕ cho ab ta ®­îc  2 VËy x  2
ab
Trong c¶ hai tr­êng hîp th× x  1x  2   0
DÊu ®¼ng thøc x¶y ra khi a = b
V. KÕt luËn
Víi ph­¬ng ph¸p thùc hiÖn viÖc båi d­ìng nh­ trªn, häc sinh n¾m ®­îc ph­¬ng ph¸p
chøng minh mét bÊt ®¼ng thøc b»ng ph­¬ng ph¸p ®Æt Èn phô mét c¸ch v÷ng ch¾c.
Häc sinh h×nh dung ra ®­êng lèi tiÕn ®Õn lêi gi¶i nhanh h¬n, chÝnh x¸c h¬n. H¬n thÕ
n÷a cßn cã kh¶ n¨ng më réng bµi to¸n vµ ph¸t triÓn bµi to¸n míi.
__________________________
Ng­êi viÕt

Lª M¹nh Hµ