T.C.

F IR A T N V E R S T E S S O S Y A L B L M L E R E N S T T S T A R H A N A B L M D A L I

SOVYETL E R B R L N N O R T A D O U P O L T K A S I (1945-1980)

Y K S E K L S A N S T E Z

D A N I M A N D o. D r. . O sm an UMAR

HAZIRLAYAN Turgay MURAT

E L A Z I -2006

T.C. F IR A T N V E R S T E S S O S Y A L B L M L E R E N S T T S T A R H A N A B L M D A L I

SOVYETL E R B R L N N O R T A D O U P O L T K A S I (1945-1980)

Y K S E K L S A N S T E Z

B u alm a . / . / . tarihinde aadaki jri tarafndan o ybirlii / o yoklu u ile k abul edilm itir.

D an m an D o. D r. . O sm an U M A R

ye

ye

Bu tezin k ab u l , S osyal B ilim ler E n stit s Y n etim K u ru lu n u n . / .. / ...... tarih ve . sayl k araryla on aylan m tu r.

 ZET Y ksek L isans Tezi S ov yetler B irliinin O rtadou P olitikas (1945 -1980) Turgay MURAT F IR A T N V E R S T E S S osyal B ilim ler E nstits T arih A nabilim D al E laz-2006, VI + 123 zellikle Jeopolitik konum u itibariyle ilkalardan itibaren birok

m edeniyete beiklik etm i ve birok devletin m cadele sah as iine giren O rtado u, 1945-1980 (S ouk S ava) dnem inde de S ov yet R usya ve A B D nin blged e nfuz kurm a m cad elesine tanklk etm itir. 1948de srail D evletinin ku rulm asyla srailin A B D yi ark asna alm as, A raplarnda S ov yet R usyaya yan am asna sebep olm utur. zellikle S vey B uh ran ile A kdeniz ve B asra K rfezindeki hed efleri iin ilk adm atan S ov yetler, bu dn em de O rtado uda ykselen N asr M illiyetilii sayesinde v e kom nist partilerinin de desteini alarak O rtado uda n fuz sahibi olm utur. A rap srail savalarnda A raplara her trl askeri yardm da bulunm asna ram en S ov yetler, A B D ile herhan gi bir m cadeleye girm ekten de kanm tr. zellikle 1980 A fganistan igalinin ardndan tm A rap dn yasnn tepk isini eken S ov yetlerin bu tarihten itibaren O rtado udaki nfuzu giderek azalm tr. A nahtar K elim eler: S ov yetler B irlii, O rtado u, M sr, A raplar, S vey

II

SUMMARY Mastering Thesis Soviet Union Policies in the Middle East (1945-1980) Turgay MURAT Firat University The Institute of Social sciences Division of History E laz-2006, page VI + 123

The Middle East had been cradle of various civilization and several fight among the states thanks to its geopolitical position. Also saw the challenge between USA and Soviet Union in 1945-1980 periods. The foundation of Israel State in 1948 caused soviet help for the Arabian. Soviet Union got first step in Suez crisis for its purposes in Mediterranean and Basra G ulf. In this term thanks to N asr nationalism rising taking support of all communist parties the Soviet Union influenced Middle East. Although Soviet Union had helped Arabians with military equipments in Arab-Israel war refrained from with ABD. Because of Afghanistan Invasion in 1980 Soviets influence d ecreased in Middle East. Key words: Soviet Union, Middle East, Egypt, Arabians, Suez

III

N D E K L E R ZET N D E K L E R I III

SUMMARY .. II N S Z . VI KISALTMALAR . VII G R II. B R N C D N Y A S A V A I N C E S N D E O R T A D O U D A GENEL DURUM ... 4 III. B R N C D N Y A S A V A I V E S O N R A S IN D A O R T A D O U V E R U SY A 5 IV . 1917 B O L E V K H T L A L S O N R A S IN D A SOVYET RUSYA ... 9 B R N C B L M 1939-1950 Y IL L A R I A R A S IN D A S O V Y E T L E R V E O R T A D O U I. S O U K S A V A IN B A L A N G IC I V E K A P S A D I I Y IL L A R .. 11 II. K N C D N Y A S A V A I V E S O V Y E T L E R N O R T A D O U P O L T K A S I .. 13 1. ran O laylar .. 14 2. D eien S ov yet D P olitikas ... 15 3. S ava S onras S ov yetlerin O rtado u P olitikas . 17 III. S R A L D E V L E T N N K U R U L U U ve I. A R A P -S R A L S A V A I. 23 1. srail D evletinin K uru luu ... 23 1.1. Sov yetlerin sraili T anm a K arar .. 26 2. Birinci Arap srail S ava (1948) ... 27 2.1. S avan S onular ve O rtado u A sndan n em i ... 29 2.2. S avan S ov yetler A sndan D o urdu u S onular ...... 32 1

I. A R L IK R U S Y A S IN IN T A R H S A H N E S N E IK I I .... 1

IV K N C B L M 1950-1973 YILLARI ARASINDA SOVYETLER V E O R T A D O U I. S T A L N D E N S O N R A D E E N S O V Y E T D I P O L T K A S I ... 34 II. B A D A T P A K T I ... 35 1. B adat P aktnn S ov yet R usya in D o urdu u nem li S onular . 37 III. O R T A D O U D A S V E Y K R Z V E N A S IR M L L Y E T L .. 38 1. K riz K arsnda S ov yet S tratejisi .. 43 2. K rizin S avaa D nm esi . 44 3. n giliz v e F ransz S aldrlar K arsnda S ov yet P olitikas ... 46 4. S uvey K rizinin S onular V e O rtado ud a D eien G D en gesi 1. E isenhow er D oktrininin nem i ve D o urdu u S onular 49 52 IV . E IS E N H O W E R D O K T R N ... 50 V . 1957 S U R Y E K R Z .. 54 V I. L B N A N B U N A L IM I . 55 VII. 1967 ARAP S R A L ( 6 G N ) S A V A I . 57 1. S avan S ebepleri v e Y aplan H azrlklar ..... 57 2. S avan S onular .. 61 2.1. 22 K asm 1967 T arihli 242 S ayl B irlem i M illetler G venlik K onseyi K arar ve S ov yetlerin D urum u VIII. 1967 1973 A R A S I D N E M D E S O V Y E T L E R N O R T A D O U P O L T K A S I . 65 1. 1967 Arap srail S avann S ov yetler A snd an D ou rdu u S onular ..... 65 2. 1967 1973 A ras D nem de S ov yetler ve O rtadou ... 66 IX. ROGERS PLANI ... 68 X . A K D E N Z D E S O V Y E T A B D M C A D E L E S .. 68 X I. O R T A D O U D A B A A S D E O L O JS V E S O V Y E T B A A S L K S X II. O R T A D O U D A F L S T N K U R T U L U R G T V E S O V Y E T F K . L K S 75 1. Sovyet-F K likisi .. 77 70 62 2.2. K ararn D o urdu u S onular ve S ov yetler A sndan nem i ... 63

NC B LM 1973 ve 1980 Y IL L A R I A R A S IN D A S O V Y E T L E R V E O R T A D O U I. 1973 ARAP-S R A L (Y O M -K P U R ) S A V A I . 79 1. S ava ncesi O rtado uda G en el D urum . 79 2. S ov yet A skeri D anm anlarnn M srdan karlm as H ususunda A rap B asn . 81 3. S avan B alam as . 82 3.1. S avan S onular ve S ov yetler A sndan n em i ... 84 4. C am p D avid (M sr-srail) B ar .. 85 4.1. A ntlam ann nem i . 87 II. O R T A D O U D A S O V Y E T A S K E R Y A R D IM L A R I (1945 -1980) . 88 1. S ov yetlerin M sra S ilah Y ardm .. 91 2. D ier A rap D evletlerine Y aplan S ov yet A skeri Y ardm lar .. 94 III. S O V Y E T L E R B R L N N B L G E D E V L E T L E R Y L E L K L E R . 95 1. S ov yetler B irlii M sr likileri 95 2. Sovyetler B irlii S uriye likileri .. 99 3. S ov yetler B irlii ran likisi ..... 102 4. S ov yetler Irak likisi .... 104 IV. SOVYET-A F G A N L K S V E S O V Y E T L E R N A F G A N S T A N I G A L 105

S O N U . 110 B B L Y O R A F Y A . 112 EKLER . 120 Z G E M ..... 123

VI

N S Z M edeniyetlerin k n oktas ve zerinde birok devletin uzun yllar m cadele v erdii O rtado u, bulundu u co rafi konum ve ktalararas gei noktas olm as itibariyle hibir zam an m cad elenin eksik olm ad bir blge olm utur ve hal olm aktadr. O sm anl D evletinin uzun yllar h akim olduu O rtado u B irinci D n ya S avandan sonra, O sm anl D evletinin O rtadoud aki hakim iyetinin sona erm esinden bu yana zellikle II. D n ya savandan sonra, D o u -B at m cad elelerinin kilit noktas ve souk savan balan g noktas o lm utur ki, bu da S ov yet R usya v e A B D nfuz m cad elesidir. arlk R usyasndan itibaren scak d enizlere in m e istei S ov yetlerin bu dnem d en sonra O rtado u ya ynelm esine neden olm utur. N itekim S talin dnem inin sonuna kad ar u ygulanan sert d politika S talinin lm nden sonra yerin i bar iinde birarada yaam a politikasna b rakm tr. O rtado uda uzun yllar, nfuz kuran S ov yetler B irlii A rap -srail savalarnda, A raplarn yannda yer alarak buralara kom nist sistem i getirm eye alm tr. B u alm ada S ov yet R usyann O rtado ud a n fuz kurm a m cadelesini, A rap O rtado usunun B atya kar S ov yetlerin yannd a yer alm as ve A rap -srail atm alarnda, O rtado u ya, Sovyet-ask eri ve ekonom ik yardm lar ile S ov yetlerin blge d evletleriyle ilikileri incelenm i ve 1945 -1980 aras dn em de S ov yetlerin O rtado uda politikas tm ynleriyle o rtaya konu lm aya allm tr. Turgay MURAT E L A Z I -2006

VII

KISALTMALAR

a.g.e. : A d G een E ser a.g.m. : A d G een M akale B.A.C. : B irleik A rap C um huriyeti B.C.A. : B abak anlk C um huriyet A rivi Bkz. C. : B aknz : Cilt

DGBT : D outan G nm ze B yk slam T arihi SALT : S tratejik S ilahlarn S nrlandrlm as G rm eleri SSCB : S ov yet S osyalist C um huriyetler B irlii S. s. : S ay : Sayfa

U.A.R. : M sr USSR : S ov yetler B irlii

G R

I. A R L IK R U S Y A S IN IN T A R H S A H N E S N E IK I I

R usya, tarih sahnesin e H ristiyanln ilk anda kt. S lav kabileleri M.S. V . Y zylda blgeye g etm eye b alam ve ilk R us devleti IX . y.y. da zellikle N ogarad ve K iev etrafnd aki yreye yo un biim de yerleen skandinav k abilelerinin efleri tarafndan kurulm utu. B atuhan ordularnn 13. y.y. da A vrup ann b yk kesim ini ve b yk bir blm n silip sprd esnad a bu devlet M oollar tarafndan istila edildi ve iki yzyldan fazla bir sre M ool egem en lii altnda M uskovi (M oskova) G an dkal olarak varln srdrd 1. 200 yllk M ool egem en liinin ardndan ve A ltnordu devletleriyle yaplan savalardan sonra, M osk ova P rensliinin him ayesi altnda birleen R usya, zellikle IV . van (1533 1548) y netim i altnda ve ondan sonra G neydo u ya v e S ibiryaya doru genileyerek m utlak ynetim ini kurm aya b alam tr2. M oskova P rensliinin b ana geen IV . v an 153 3te ar unvann alm tr. R us arl bu ekilde balam tr. IV . v an 15 84te ldkten sonra R us arl bir sre karklklar iinde kald. N ihayet 1613 te R us arlna M ihail R om anov getirildi. Bund an sonra R usyaya 1917ye k adar R om anov (veya R om anof) hanedan y netecektir. R om anof hanedan iinde zellikle iki hkm dar R usyay gl ve
1

S eyyid ab b ir H seyin, A b d lham id A lvi, A b sar H seyin R izvi, S o vyet g a li A ltn d a ki A fg a n ista n , (T rkesi, sm ail B o snal, A b d ullah A rslan), stanb ul, 1 9 8 2 , s.1 3 1 2 M eh m et K o cao lu ; O rtad o u, Ankara, 1995, s.118

2 b yk bir A vrupa devleti haline getirm itir. I. P etro (1682 1725) ve II. Katerina (1762-1796) Bunlardan birincisinin yaptn ikincisi tam am lam tr denilebilir3. I. P etro / B yk P etro Y n etim i, R us m paratorlu u nun douunu (1721) ve B at tarz gelim enin balan gcn oluturm utur. P etro zam annda gelien R us askeri g c II. K aterinann baa gem esiyle (1762) dah a da gelierek O rta ve D o u A vrupad a stnlk salayan l ittifak iinde yer ald4. ncelikle i kalknm a v e gelim eyi salam ak isteyen I. P etro , bir kara d evleti olan R us arln denizlere k arm ak v e R usyaya denizler zerinden pencere am ak istem itir. B u denizler de tabii olarak B altk D enizi ve K araden iz idi5. P etro R usyann g l bir devlet olabilm esi iin denizlere km asnn art olduuna inanm t. H albuki o srada B altk D enizine sve v e K arad enize O sm anl m paratorlu u egem en bulunu yordu. B u seb epten P etronun d enizlere alm a m cadelesi zellikle bu iki devletle olm utur. sve ile yapt (1709) da P altova m uharebesinde svei yendi v e dah a sonra 17 21de im zalanan N ystad bar ile P etro, B altk denizinin dou kylarna yerleti6. I. P etro, R usyay daha ziyade b atda ve sv ein zararna olarak geniletm itir. K aterina ise gzn gneye yani O sm anl m parato rluu na dikm i ve O sm anl D evletini yk m ak istem itir. 1768 1774 sava sonunda im zalanan K aynarca A ntlam as ile K aterina A zak D enizinin azn kapayan, K er-Yenikale ve K efeyi, D in yeper nehri azndaki K lburun kalelerini, A zak kalesi etrafndaki topraklar ve B u nehri ile D in yep er arasndak i topraklar alm tr. R usya yine K aynarca A ntlam as ile K arad enizde ticaret gem ilerini dolatrm ak ve B oazlard an A kdenize geirm e yetkisini de elde ediyo rd u. K aynarca A ntlam as, O sm anl m paratorlu unun K aradeniz zerindeki hakim iyetinin sona erdirilm esinin de ilk adm tekil ediyo rdu. B undan sonra K aradenizde, O sm anl D evletinin karsna daim a R usya kacaktr7.

3 4

F ahir A rm ao lu, 1 9 . Y zyl S iya si T a rih i (1 7 8 9 -1914), Ankara, 1999, s.4 M eh m et K o cao lu, a.g.e., s.118 5 F ahir A rm ao lu, a.g.e., s.4 6 F ahir A rm ao lu, a.g.e., s.4 7 F ahir A rm ao lu, a.g.e., s.5

3 N apolyon savalarnn sona erdii 1815 yl balan gcna do ru R usya, artk A vrupad aki b yk devletlerden birisi olm ak frsatn kazanm bulunu yordu. 1914te yani I. D n ya S ava arifesinde ise b yk bir dn ya devleti haline gelm itir8. te yand an 1815 ile 191 4 arasnd a R usya A vrup a dnda olm ak zere K afkaslard a, O rta A syada ve U zak D ou da b yk topraklar elde etti9. 1815 ile 1914 arasnda R us d politikas balca drt blge zerine eilm i bulunu yordu. B unlar A vrupad a zellikle L ehistan ve M erkezi A vrupa, Y akndo uda an akkale, stanbul B o az ve B alkanlar. O rtado ud a ran ve O rta A sya, U zak D ouda da in ve K ore olm ak zere snflandrlm lard. R usya, K rm H arbindeki yenilgisinden sonra devletin btn enerjisini O rtado u zerine ynlendirdi10. 1780-1880 arasnda Y ak ndou tek rar birinci plan igal etti fak at yzyln sonuna doru, R us-Japon savandaki yenilgisine kadar U zak D o ud a faaliyette bulunan R usya bundan sonra tekrar O rtado u ya dnm ek zorund a kald. R usyann O sm anl m p aratorlu u nu ortadan k aldrp onu n yerine geeceinden phe eden n giltere, O rtado udaki R us politikasna kar ko ym aktayd. R usyann b yle bir pheyi ortad an kaldrm a abalarna ram en X X . Y zyln balarna kadar srd ve bu sre iinde 1854te n giltere R usya ile harp 18 77 -1878 de yeni bir sav an eiine gelm itir. F ransada X IX . Y zyln ilk yarsnd a R usyann O rtado u p olitikasna kar ko ym u ve bu uu rda n giltere ile birlikte B ablinin yan banda olm ak zere K rm H arbine girm iti11. A vrupad akinin aksine, R usyann O rtado u ve U zakdoud a ok aktif b ir genilem e siyaseti u yg ulam as zellikle Y akndou bata gelm ek zere dier devletlerle bir takm rekabet ve karklklarn ortaya km asna yol am t12. Rusya nce btn gayretini K afkaslar, yani O rtadou nun bat kan ad zerine yn eltti ve bu blged e ran ve T rkiye ile arpt. R usyann O rtadoud a gerekletirm ek istedii ilk hedef, bu blgedeki snrlarn B ritan ya hud utlarndan

G. H. Bolsover, 1 8 1 5 -1 9 14 A rasnd a R us D P o litikasna B ir B ak, Belleten, ( eviren Y ulu Tekin Kurat), c.30, s.118, Ankara, 1996, s.265 9 G. H. Bolsover, a.g.m. s.266 10 G. H. Bolsover, a.g.m. s.271 11 G. H. Bolsover, a.g.m. s.284 12 G. H. Bolsover, a.g.m. s.285

4 m m kn olduu kadar u zakta tutm akt. R us topraklarnn b ym eye d ev am etm esi n giltereyi son derce telalandrm t13. R usyann Japon ya tarafndan 1904 -1905 savanda yenilm esi R usyay A syada giritii taahh tlerin saysn azaltm aya v e O rtado uda u ygulam akta olduu atak politikadan savunucu bir siyasete dn m ek zorunda brakm t. N eticede, R usya, n giltere v e A fganistan, ran ve T ibet zerinde anlam aya v ard 1907 konvansiyonunu im zalam akta gecikm edi. B u antlam ann arkasndaki esas m aksat rekabeti brakp onun yerine O rtad o u da ki nfu z blgelerini tespit etm ek eklinde bir ibirliini salam akt. Z ira I. D n ya S ava arifesinde R usyann A fganistan ve zellikle ran a kar olan tutum u n giltered e end ie u yandryo rdu 14.

II. B R N C D N Y A GENEL DURUM

S A V A I N C E S N D E

O R T A D O U D A

U ygarln ve tarihin adeta beii olan O rtado u , daha nceki yzyllard a olduu gibi, 20. yzyln birinci yarsnda da dn yann en nem li blgelerinden biri olm a niteliini korum akta devam etm itir. B unda blgede b yk devletlerin

katksyla I. D n ya S ava srasnda balayp sav atan sonra da sren gelim eler ile siyasi co rafyada m eyd ana gelen yaplam a nem li rol o ynam tr. O rtado u, A vrupa ile A sya ve A frika ktalarn birbirine yaknlatran; A tlas O k yanusunu, H int O k yanusuna dolaysyla B yk O k yanusa b alayan, baka bir deyim le E ski K talar birletiren n em li bir blgedir15. D olaysyla O rtado u, eitli insan topluluklarnn gelim esi ve b yk im paratorluklar kurarak d eiik kltrler oluturm asna ve bunlarn yaylm asna beiklik etm itir B u konud a (b kz. E k -1, Harita-1)16. C orafi K eiflerle birlikte bir ara nem kaybetm i gibi g rn en blge S vey K an alnn alm as ve zellikle de II. D n ya S avand an sonra dn yann petrol ihtiyacnn karland yer olm as ned eniyle yeniden vazgeilm ez hale

13 14

G. H. Bolsover, a.g.m. s.286 G. H. Bolsover, a.g.m. s.288 15 R fat U aro l, Siyasi Tarih, stanb ul, 2 0 0 0 , s.545 16 M esut E lib y k, O rtad o u n un C o rafya B akm nd an A d , Y eri, nem i, F ra t n iversitesi O rta d o u A ra trm a la r D erg isi, C .1 , s.1 E laz, 2 0 0 3 , s.12 9 -156.

5 gelm itir17. A ncak, I. D n ya S avann b alam asndan on yllarca h atta yzyllarca nce O rtado unun yerli rejim leri A vrup a karsnda gerilem ekteydi. O rta A syann H iva ve B uhara d a ilerinde olm ak zere hanlklar ve P ers m paratorlu unun baz paralar R uslarn eline gem iti. S veyten H indistana kadar K rfez kylarndak i A rap eyhlikleri n giliz etkisine girm iti. H enz resm en T rkiyeye bal olm asna karn K brs ve M sr n gilizler tarafndan igal edilm iti ve onlar oray y netiyord u. 1907 n giliz-R us antlam as A fganistan n giliz etki alanna sokm u ve rann b yk bir blm nn n giltere ile R usya arasnda bllm esine yo l am t. M slm an O rtado uda sadece O sm anl m paratorluu b am szln koru yo rdu. A ncak o da snrlarn a bask yapldka zorlanyordu 18.

III. B R N C D N Y A S A V A I V E S O N R A S IN D A O R T A D O U V E RUSYA S anayi dev rim ini takip eden yllarda b yk g ler dediim iz A vrupann sanayilem i lkeleri gerek ham m adde kaynaklar ve gerekse rnlerine piyasa tem in edebilmek iin em peryalist bir politika izlem eye balam lardr. A frikaya, O rtado uya ve U zakd ouya alm lar, buralarda kendilerine nfuz blgeleri, sm rgeler ihdas etm ilerdir. B ylece bat d evletleri arasndaki g rekabeti A vrupa dna aktarlm t. B yk gler, dn ya po litikasndaki rekabetlerin i O rtadou alt sistem inde de srdr yorlard. B at, O rtadou da bata iktisadi olm ak zere baz karlar peindeydi. B u devletlerin; n giltere, F ransa ve A lm an yann yannda R usyann da O rtado u politikas aktif halde idi. R us hk m etinin O rtado u politikasna yn verenler, B alkanlarda v e S uriyed e yaayan O rtodoks kardelerini O sm anlnn penesinden ku rtarp, A kdenizde b yk bir R u s-O rtodoks im paratorlu u kurm ay dn yorlard19. N itekim
17

arlk R usyas, O sm anl D evletini savalarla ve

N asr N iray, O rtad o u d a ki S iyasi G elim elerd e T rkiyen in Y eri, F rat n iversitesi O rtad o u A ratrm alar D ergisi, C .1 , s.1 E laz, 2 0 0 3 , s.27 1 18 David Fromkin; B a ra S o n V eren B a r (M o d ern O rta d o u N a sl Y a ra tld ? 1 9 1 4 -1922), ( ev:M eh m et H arm anc), stanb ul 1 9 9 3 , s.2 1 19 M im K em al ke, S o n D nem O sm anl m p arato rlu u, D o u ta n G n m ze B y k slam T a rih i, c.1 2 , stanb ul, 1 9 9 3 s. 2 0 2 -278

6 H ristiyan -slav unsurlarn him aye ederek onlara istiklallerini kazandrarak ykm ak istem itir. B u suretle O sm anl D evletinin yerine geerek O rtado unun sahibi olacaktr20. N itekim O sm anl m paratorlu u X IX . Y zylda hzla kerken B at

D n yas endstriyel kap italizm ve teknolojideki devrim sel gelim elerin b ir sonucu olarak b yk bir deiim geiriyor ask eri ve ekon om ik gcn arttryordu 21. 20. yzyln balarnda, dn ya siyasetinde m eyd an a gelen gelim elerin sonucunda, n giltere, F ransa ve R usyann bir b lok iinde birlem eleri v e O sm anl m paratorlu unun bunlarn karsndaki blokta yer alarak I. D n ya S avana katlm as, savan bitim inde im paratorluun siyasi hayatnn sona erm esine neden oldu. B u d a O rtado u da yeni bir statnn kurulm asna yol at. O sm anl m paratorlu unun B irinci D n ya S av ana katlm asndan sonra, d aha nce belirtildii gibi, n giltere, F ransa arlk R usya aralarnda yaptk lar gizli antlam alarla sav atan so nra u ygulanm ak zere O rtadouyu paylatlar22. E konom ik, politik ve askeri ynlerden b yk deer tayan O rtado u 23 X V I. yzyln b alarndan B irinci D n ya H arbine kadar O sm anl D evleti idaresinde kalm tr. m paratorluk, bu kadar geni ve b yk ksm geb e hayat s ren kabilelerle, m eskn bir sahada yerin e gre d eien bir idare tarz kurm utu 24. Y aklak 400 yl k adar O sm anl idaresinde yaayan A rap lkeleri insanlar25 XIX. Y zyln ilk yarsndan itibaren ise O rtado u da B atl devletlerin siyasi ve iktisadi m dahaleleri kuvvetlen m eye b alam tr26. N itekim A rap lkelerini blen ve onlar pazara dntren (ham m adde kaynaklarn kullanarak) sm rgeci g ler bu lkeleri zalim ce kullandlar. A rap lkelerinin do al zenginliinin d tekelciler tarafndan kullanm , yar feod al ve kapitalist kullanm , A rap lkeleri ekonom isinin tek yanl

20 21

Nejdet Kurdakul, O sm a n l m p a ra to rlu u n d an O rta d o u ya sta n b u l, stanb ul 1 9 7 6 , s.1 77 Zeine Z Zeine; T rk-A ra p likileri ve A ra p M illiyetili in in D o u u , ( ev: E m rah A kb a), stanb ul 2003, s. 123 22 R fat U aro l, Siyasi Tarih(1789-1999), stanb ul, 2 0 0 0 , s.546 23 R fat U aro l, a.g.e. s.5 4 5 24 S am i n g r, O rta d o u (S iya si ve ktisa d i C o ra fya ), Ankara, 1964, s.157. 25 L. N. Vatolina, Two Soviet Views on the Middle East (The Growth of National Conciousness Among the Arab Peoples (1945-1 9 5 5 ), The Middle East in Transition, (Edit: Walter Z. Laquer, Newyork), 1958, s.487 26 S am i n g r, a.g.e. s.157

7 gelim esine yol at. retici g lerin b ym esini engelledi ve i km elerinin fakirlem esine neden old u 27. N itekim bu da bata ngiltere, F ransa, R usya sonra d a A lm an ya ve talya olm ak zere b yk d evletlerin siyasi, ekonom ik v e kltrel egem enlikler ku rm ak iin altklar kritik bir alan haline gelm esine n ed en oldu 28. N itekim savan galipleri O rtadou topraklarn 1916 ylnda aralarnd a im zaladklar gizli Sykes-P icot antlam as u yarnca pay etm eyi k ararlatrm lard. B irinci D n ya S avandan sonra m andater devletler olarak A rap O rtadou sunu paylaan n giltere ile F ransa iki sava arasnda (iki dn ya sava) paylatklar A rap lkelerinde oluturduklar yapyla A raplar arasnd aki ayrlklara pekitirdiler. D ar blgeci zihniyetleri beslediler29 v e T rk h kim iyetinin so n verildii Irak, S uriye, L bn an, rdn ve F ilistinde hkim iyet kurdular30. A ncak A raplarn kendilerin e vaat edilen ve drt gzle beklenen bam szlklar tehir edildi, n giliz ve F ransz m andalar kuruldu31. A ralarnda yap tklar gizli antlam alarla A rap O rtado u sunu paylaan devletlerden biri olan R u sya da, 1917 de ihtilalin km as zerine sav atan ekildi ve gizli antlam alar aklad 32. N itekim R usyada ihtilalin balam asyla, arlk rejim inin ve R om anov lar slalesinin artk tutunm asna im kn kalm am t. B ununla birlikte R usyada 303 yl sren R om anovlar slalesinin hkim iyeti de sona erdi33. 1918 yl b alarnda, A lm an ya, A vusturya-M acaristan ve O sm anl

m paratorlu u gibi n giltere, F ransa ve R usyann d a insan gc tkenm e noktasna gelm iti. D en geyi sadece A m erika deitirebilirdi 34 ve A B D nin sav aa katlm asyla, B akan W ilson 8 O cak 1 918de 14 N o ktasn yaynlad. B unda gizli antlam alarn tannm ayacan, antlam alarn ak olm as, dier blgelerin de geleceini

27 28

L. N. Vatolina, a.g.m, s.487 R fat U aro l, a.g.e., s.545. 29 C en giz and ar, O rta d o u km a z, stanb u l 1 9 8 8 , s.19 30 Bernard Lewis, Tarihte Araplar, ( ev: H ak k D ursun Y ld z), stanb ul, 2 0 0 0 , s.2 33 31 Bernard Lewis, a.g.e, s.234 32 R fat U aro l, a.g.e. s.546 33 Akdes Nimet Kurat, B a la n g ta n 1 91 7 ye K ad a r R u sya T arih i, Ankara, 1948, s.434 34 H.V.F. Winstone; Ortado u Ser ven i, ( eviren: F uad D av u d o lu) stanb ul 1 9 9 9 , s.4 18

8 kendilerinin belirlem esi bildiriliyordu. B u ise n giltere ve F ransann O rtado u tasarlarn su ya drecek nitelikte bir baskyd35. O rtado uda I. D n ya H arbinden sonra niha bar anlam alarnn im zalanm as ve blgenin yeni siyasi yapsn n kurulm as kolay olm as. B urad a, yzyllard an beri hkim iyet kurm u olan bir im paratorlu un tarihe intikal etm esinden faydalanm ak isteyen B atl devletlerin rekab eti yeni bir dzenin ku rulm asn gletirm itir36. 24 N isan 1920de toplanan S an -Remo Konferansnda n giltere ve F ran sa O rtado uyu kendi aralarnda karlarna gre p aylatlar37. B una gre, S uriye, L bnan, Irak ve F ilistinde m anda sistem leri ilan olundu; F ransann him ayesine S uriye ile bundan ayrlan L bnan v erild i. Irak ile birlikte yine Suriyed en ayrlan F ilistin n gilterenin m and as altna giriyordu. 1922de S uriyed en ayrlan rdn, M illetler C em iyetinin karar ile bir dev let haline getirilerek bu da n gilterenin m andasna verildi38. M sr, zaten H arb - U m um iyeye giren O sm anl D evleti ile balar zayflatlm 1882den b eri n giltere tarafnd an him aye altna alnm t. A rabistan Y arm adasnd a ise iler tam am yla n gilterenin lehinde gibi g rn yord u. N ihayet 1932 ylnda tahakkuk eden S uudi A rabistan K rall ile Irak ve rdn arasnda 2 N isan 1936da bir saldrm azlk P akt m zalanarak, n gilterenin de iini

kolaylatrm lardr. A n cak dier taraftan A m erikan P etrol irketi olan A ram coya 1933 ve 1936 yllarnda verilen p etrol im tiyazlaryla A m erika da O rtadou ya ayan atm olu yo rdu . ran ise 1907de bir anlam a ile R us ve n giliz blgelerine ayrlm t. H arb - U m u m iden sonra arlk R usyasnn ykl ile yeni R us Y netim i randan elini ekm i, 9 A ustos 19 19 tarihli n gilizlere him aye h akk veren antlam a, ran m eclisince kabul edilm eyin ce n giltere d e m cadeled en vazgem iti. ran da esk i hkim olan K aar han edann ykan eski H arb iye N azr R za P ehlevi, kendisini ran ehin ah ilan etm i olduu 1925 ylndan sonra ran da
35 36

R fat U aro l, a.g.e. s.546 S am i n g r, a.g.e. s.160 37 R fat U aro l, a.g.e. s.546 38 Nejdet Kurdakul, a.g.e. s.180

9 bir takm slahatlar yap m aya ko yuldu. A ncak rann sahip oldu u geni petrol rezervleri sebebiyle nce n gilterenin sonralar d a S ov yet R usyann ticari m dahale m nasebetleri etkisini g sterm itir39.

IV. 1917 B O L E V K H T L A L S O N R A S IN D A SOVYET RUSYA L iderleri B olevik ko m nizm iyle, R us em peryalizm i arasndaki iliki konusunda birbirine d erken B olevik liderler de bu ilikinin trn ve O rtado udaki sava so nras politikalar zerin deki tm etkilerini tartyorlard. L enin in R usyas arln hkim iyeti altna M slm an ve R us olm ayan halklar yeniden fethedip etm em ek kararn verm ek zorundayd. L enin, yllardr R us olm ayan halklarnn da zerklik haklarnn olduunu sav unm utu. N itekim 1917de S osyal D em okrat P artinin yed inci kongresinde, arkadalarnn direncini krarak, R us m paratorlu unun R usa kon um ayan halklarnn da im paratorluktan ayrlm a haklar bulunduunu bildiren bir karar karabilm iti40. Ancak Rus devriminden sonra, yeni B olevik hkm eti daha nce u ygulanan yaylm a politikasn resm en benim sem em i ve S ov yet O rta A syasnn baz M slm an halklarna bam szlklar iin hak tanm tr. M am afih bu sadece bir entrika idi. R us i harbinde izin verilen bu durum dan hem en son ra S ov yetler bir zorbalk ve hilebazlk karm ile S ov yet O rta A syas zerindeki kontrol yeniden salam ve bu blgeler 1924 ylnda ilan edilen S .S .C .B . ile birletirilm itir41. N itekim L eninin, m illiyet sorunlarnn bana getirdii alm a arkada, kendisi gibi dnm yo rdu 42. T ransk afkasyal B o levik Josef ugovili, pek ok takm a addan sonra, en sonunda bir R us ad olan S talin adn alm tr. S talin bir sre L enin in m illiyetler kon usundaki grn k abu l eder grnd yse de gerekte bu grte d eildi. M illiyetler ve S ov yetler B irlii anayasas konusunda L en in ise tam tersi dnced eydiler. L enin, S ov yet lkelerinin tm nn bam sz olm asn

39 40

Nejdet Kurdakul, a.g.e. s.180 David Fromkin, a.g.e. s.474 41 Benson Lee Grayson; O rta d o u da S o vyet ka rla r ve A m erika n T ercih leri ( ev: H arp A kad em ileri; Y A B E B ak.), stanb ul 1 9 8 4 , s.4 42 David Fromkin, a.g.e. s.474

10 neriyo rdu; bunlar, birbirleriyle m ttefikler olarak yap acaklar anlam alar yolu yla ibirliine gireceklerdi43. te yand an S talin, tm nn R us devletine bal olm asn istiyo rd u. S onunda S talinin gr hkim oldu. 30 A ralk 1922de S.S.C.B. Birinci Sovyet K ongresi, R usyann onaylyordu 44. S onuta, Y eni R us rejim inde benim senen yeni m etod, T rkiye b ata olm ak zere B at em peryalizm ine kar bam szlk savana girien v eya ilerd e b u savalar aacak olan, O rtado u, A sya v e A frika H alklarna yardm c olarak b u yerlerde M arx L enin dzenini u ygulam ak v e zellikle T rkiye ve O rtado u halklarn S ov yet R usya federasyonu ats altna alm akt45. hkim iyetinde bir S o v yetler B irliinin ku rulm asn

43 44

David Fromkin, a.g.e. s.475 David Fromkin, a.g.e. s.475 45 Nejdet Kurdakul, a.g.e. s.177

11

B R N C B L M 1939-1950 YILLARI ARASINDA SOVYETL E R V E O R T A D O U

I. S O U K S A V A IN B A L A N G IC I V E K A P S A D I I Y IL L A R U luslar aras atm a olarak bilinen souk sav a46, D ou -B at arsndaki ilikilerin dondurulm u, felce, dum ura u ram v.s. eklinde ifade edilebilir47. 1940lardan 1980 lere k adar dn ya politikasndaki baskn konum u neden iyle so uk sava, iki rakip blok arasnda birok seviyede rekabet ierm i ve sk sk askeri rekabette yo unlasa d a nkleer ve konvansiyonel, ekonom ik hedefler ve diplom atik am alar iin, politik etkileri de ierm itir48. S ouk sava bloklar aras rekabette b yk rol o ynad. D n ya n fusunun b yk o unlu u bundan etkilendi. S ov yet stratejistleri, B at g c ne ve em peryalizm ine kar ihtilal olm as (olum as) m m knatn grdler. 1 940 ve 1950lerdeki II. D n ya sav ayla harekete geirilen m illiyeti ve anti s m rgeci harek etlerin ykseliinde grm lerdir. (S ov yet Stratejistleri) S ov yetler B irlii iin nc dn ya lkelerinin hareketleri dn ya apndaki bastrlm insanlarn, kapitalizm ve em pery alizm e kar ani klarnn bir

parasyd. M oskov adan yan deien korelasyon kuvvetlerinin bir p arasyd bu. A m erika B irleik D evletleri iin, nc dn ya m cad eleleri her zam an A B D
46

F red H alld ay, Th e C o ld W a r a n d th e T h rd W o rld , T he C o ld W ar and T he M id d le E ast, (Edit: Y ezid S aygh and A v S hlam ), O xfo rd : C larend o n P res, 1 9 97 , s.6 47 F red H alld ay, Y en i S o u k S ava (A B D -S o vyet likilerin in D n ve B u g n ), (T rkesi: lker z nl), stanb ul, 1 9 8 5, s.15 48 F red H alld ay, a.g.m. s.6

12 B akan G erald F o rd hari, adn ko ydu u gv enlik doktrinlerinin birleim ine ihtiya du yulm asyd49. M art 1946da S ov yetlerin A zerbaycandan kuvvetlerini ekm eyi reddetm esi II. D n ya S avandan so nra S ov yet-A m erik an m ttefikliinin ilk b yk kriziydi v e souk savan ilk safhasyd50. 1950lerin ortalarnda O rtadou da biro k lkeyi kapsayan S ov yet giriim i A syad an A frikaya kad ar uzanm t. G erekten 1950lerin sonlarnda ve 1960 larn balarnda b az batl gzlem ciler v e siyasi liderler S ov yetler B irliini blgedeki baskn g olarak tanm lyorlard51. N itekim M srla birlikte ittifakn kurulm asyla, 1955 -1956da S vey

K rizinin yardm ettii S uriye, Irak, C ezayir, S udan, K uzey Y em en ve sonra G ney Y em en ve L ib yadaki m illiyeti askeri rejim lerle olan balarn gelim esi saland. A m erikann da srail, ran, T rkiye v e S uu di A rabistan ile yakn balar geliti. D rdnc A rap -srail savann ortasnda W ashington, so uk sava tarihin de son kez nkleer alarm verdi52. 1970lerin ortalarndan itibaren S ov yet n fu zu azald,

O rtado u kinci S ouk S ava olarak bilinen D ou -B at ilikilerinin geni lde ktlem esinde nem li rol o yn ad. O rtado u blok larn rek abetinde nem li bir m erkez olarak grld 53. kinci S ouk S ava 1970 lerin ortalarnda balam tr. kinci S ouk S ava, b yk k apitalist lkeler ve belirli llerde ib irliin e dah a yakn olan S .S .C .B . arasndaki ilikilerin kopm as sonucu gelim itir. S ouk savan ierik olarak en gzle g rlr yan sava tehlikesinin daha fazla hissedilir olm asdr. kinci S ouk S ava, bn yesinde h er iki tarafn sava olaslna ve dm an saldrlarna kar askeri hazrlk gereksinim ine giderek dah a fazla nem verilm esini barndryordu 54. S ouk S ava 20. yzyln son ksm nda O rtadouya biim verdi. E er sm rgelem eyi bitirm e, souk savatan nce b alasayd Irak, M sr, S uriye v eya
49 50

F red H alld ay, a.g.m. s.8 F red H alld ay, a.g.m. s.10 51 A d eed D aw sha and K aren D aw sha, T h e S o viet U n o n in the M id d le E a st, (P o licies a n d perspectives), London, 1982 52 F red H alld ay, a.g.m. s.10 53 F red H alld ay, a.g.m. s.11 54 F red H alld ay, Y en i S o u k S ava (A B D -S o vyet likilerin in D n ve B u g n ), (T rkesi: lker z nl), stanb ul, 1 9 8 5 , s.2 0

13 herhan gi bir yerde so u k savan gelii m illiyeti hareketleri balatabilird i55. S ouk sava dnem inde, bir o k ihtilalci ve m illiyeti d evletler; M sr, C ezayir, L ib ya, Irak, S uriye ve G ney Y em en R usya ile birleirken O rtado uda srail ve m uhafazakr Arap devletleri A B D ile birleti56. S ouk sava O rtadou ya snrl bir ek ilde etki etti. S ov yetler B irliin e yakn olm asna ram en O rtado u nc dn yann dier ksm larndan daha az etkilendi. U zakdou veya G ney A frikayla k arlatrldnda S o uk S ava; S o vyet yanls ihtilal hareketleri retm edi. zellikle rak ve S udan gibi birok A rap devletlerinde gl kom nist partiler vard. F akat in, K ore, V ietnam veya A n gola, M ozam bik veya G ney A frikad aki gibi kitlesel kom nist hareketleri karakterind e deildi57. A ncak u tartlabilir ki S ov yet-A B D rekabetiyle uluslararas politikalarn basknl so uk sava olarak tanm lanrsa 19 80lerin sonunda d eil de on yl nceden biterdi58. N itekim S ov yetlerin knden sonra askeri ilikiler silah sat yoluyla devam etti, fakat R usya O rtado u ile ekon om ik ilikilerini kstlad59.

II. K N C D N Y A P O L T K A S I

S A V A I V E SOVYETL E R N

O RTADO U

I. D n ya S avann galipleri ve sava sonras d zenlem elerin m im ar olan n giltere ve F ransaya kar m ev cut statkonun kart revizyonist lkeler konum undaki A lm an ya v e talyann ynelttii teh dit ve ortaya kardklar elikiler 1930lu yllarn sonuna doru ikinci bir dn ya savann ortaya km asna neden oldu. A lm an yann 1 E yll 1939da P olon yaya saldrm as bu gelim e zerine de n giltere ve F ransann 3 E yll 1939da A lm an yaya sava am as sonucu II. D n ya sava balam oldu 60. N itekim 1941den itibaren A vrupa d evletleri arasnd aki sava bir dn ya sava halini ald. A lm an yann R usyay igal etm esi, bu lkeye K afkasya ve T rkiye zerind en O rtado uya ilerlem e im knnn nn at v e R usyaya
55 56

F red H alld ay, a.g.m. s.12 F red H alld ay, a.g.m. s.15 57 F red H alld ay, a.g.m. s.16 58 F red H alld ay, a.g.m. s.20 59 Fred H alld ay, a.g.m. s.21 60 S ab ahattin en, O rta d o u da d eo lo jik B u la n m (S u riye B a as P a rtisi ve d eo lo jisi), stanb ul, 2 0 0 4 , s.98

14 B ritan ya v e A m erik an yardm gnderm e arzusu rann B ritan ya v e S ov yet ordular tarafndan ortaklaa igal edilm esini getirdi61. N itekim kin ci D n ya S av a birok deiiklikleri ortaya karm akla beraber, her ne kadar A rap devletleri bu savata etkin bir rol o yn am adlarsa da bundan yin e de olduka etkilenm ilerdi. M ttefikleri ve M ifer devletlerinin propagandaclar h er b akm dan kendi gayeleri iin onlar kullanm aya altlar. M ttefik ve M ifer devletlerinin ordular onlarn topranda bulunu yor v e sav ayorlard; levazm , ikm al ve dier servislerd e binlerce A rap kullanlyo rdu 62.

1. ran O laylar ran olaylar, kinci D n ya S ava sonrasnda souk sava hzlandran olaylar arasn da en n em lilerinden biridir. nk sava srasnda n giltere ile S ov yetler B irlii, aralarnda dorudan balant salayabilm ek iin ran igal etm ilerdi. 1942 ylnda iki m ttefik devlet arasn da yaplan anlam aya g re, taraflar savan bitim inden alt ay sonra birliklerin rand an ek eceklerdi. Z am an geldiind e n giltere, P etrol blgesin dekiler hari, birliklerini ektiyse de, 2 M art 1946da S ov yet birlikleri hl ran n kuzey blgesinde bulunu yo rdu 63. ran, bask ile petrol ayrcallar elde etm eye alm ak, A zerbaycan blgesinde zerklik hareketlerini desteklem ek ve anlam alara aykr o larak igal srelerini uzatm ak iddialaryla, B irlem i M illetler G venlik K onseyin e ikyette bulundu. K onsey ise, sorunun taraflar arasn da karlkl grm eler yoluyla zm n u ygun buld u. ki devlet arasndaki ikili grm eler, A B D nin de basksyla olum lu sonuca ulat. V arlan antlam aya gre S ov yetler B irlii askerlerini geri ek ecek 64 A zerbaycandaki zerklik tannacak ve ran kuzey b lgesinde Sovyetlere petrol ayrcalklar verecekti ve sonuta 6 M ays 1946da S ov yet askerleri rand an ekildi. S ov yet askerleri ran dan ekilince ran hkm eti birlik gndererek A zerbaycan daki zerklik harektn bastrd gibi, daha sonra B abak an olan D r.
61 62

Albert Hourani, A ra p H a lkla r T a rih i ( ev: Y av uz A lo gan) stanb ul 1 9 9 7 , s.4 1 2 Bernard Lewis, Tarihte Araplar, ( ev: H akk D ursu n Y ld z) stanb ul, 2 0 0 0 , s.2 35 63 Oral Sander, Siyasi Tarih, (1919-1990), Ankara, 1991, s.205 64 Oral Sander, a.g.e. s.205

15 M usaddk, ran P arlam entosundan, hkm etin parlam ento ya d anp onun onayn alm adan yab anc lkelere ayrcalk verem eyecei yolunda bir yasa kartarak, petrol ayrcalklarn kaldrd65.

2. D eien Sovyet D P olitik as S ov yetler B irliinin devrim inden sonra zellikle 192 5-1930 yllar arasnda izledii d politika A vrupada barn belirli bir sre iin de olsa, yerlem esinde ve ilikilerin yum uam asnda etkili olm utur. S ov yet d politikasn gen el olarak iki geni d nem e ayrm ak olan akldr: (1) G reli G szlk D nem i (1917-1939) B u dn em de S ov yetler B irliinin ideolojik am alar nesnel

yeteneklerinin ok stn dedir. B tn bu dnem bo yunca S ov yet nd erleri, ideolojik grleri ile d aha g l bir dm ana k ar v ar olm ak arasnda bir den ge aram lardr. (2) Yeteneklerin artm as dnem i: 1944 sonras S ov yetler B irlii 2. D n ya savandan sonra greli gszlkten kurtulm u, nce b yk devlet, sonra global devlet ve sonunda da sper devlet haline gelm itir. B u nun b yle olm asnda, doal olarak kinci D n ya S av an dan son ra d eien ulu slar aras ortam n, yani S ov yet d eolojisine belirli bir yaknlk du yan ve yeni bam szln kazanan devletlerin ortaya km asnn da etkisi olm utur66. II. D n ya S ava ncesi, S talinist dnem in nem li bir zellii, D n ya devrim i dncesinin ve bu yolda giriim lerinin ikinci plan atlm asdr. N itekim bu dnem de S ov yetlerin banda bulunan S talin, kiisel gcn arttrm ak ve R usyad a S osyalizm i kurm akla uram aktadr. K apitalist devletlerle evrili bir durum da S talinin korktuu bir d m dahale sonu cu rejim in devrilm esiydi. B u yzden, S ov yet d politikasnn tem eli, b yle bir d m dahaleyi olanaksz klm aya y neliktir. A yrca bu dnem de, S ov yetler B irlii eye iddetle ihtiya du ym aktayd. 1. P ara ve serm aye 2. T icaret 3. D iplom atik tannm a. te bu unsurlarn

65 66

Oral Sander, a.g.e. s.206 Oral Sander, a.g.e. s.21

16 sonucu olarak S ov yetler B irlii 1917 -1939 saldrm azlk politikas izlem itir67. 1939 yl, S ov yet D P olitikasnn yeni bir devreye giriinin balan gcdr. S ov yet d politikas bu yla kad ar, dah a ok arlk R usyasnn m irasna yeniden sahip olm aya alm tr. 1939 Y lnda ise tam am lanm ve gerekletirilm i olan bu m erhale yerini yeni bir em peryalist davrana terk etm itir. D aha nceki safhada kurulm u ve ya kurdurulm u olan kk lkeler ko m nist partileri ve yn eticileri bu lkelerin birlie alnm asnn sebebi olurken, artk yeni dnem de b yle bir durum a ihtiya du yulm am aktad r. nk gerekletirilm ek istenen D n ya S osyalist dnem inde bir tarafszlk ve

hkim iyeti iin, gereind e hkim iyete ynelm i, baka lkelerle anlam alar yapm ak, birlikte savalar am ak v e b yk baarlar salam ak m m kn grnm ektedir. te bu yzd endir ki nce N azi A lm an yas ile sonra B at D n yas ile birlikte sava beraberlii kurm akta bir saknca grlm em itir. N ihayet kinci D n ya S av a sonrasnda da B at D n yasnn karsna geilm itir68. ki yl bo yunca R usya, A lm an yann yannda savata olm asna ram en, A lm an yann n giltere v e F ransa ile yapm akta old uu sav aa katlm am tr69. B ylece bir taraftan n fuz blgelerinin genilem esini salarken dier taraftan da kendi ataklarn A lm an yann artan saldrlar karsnda m eru gsterm e im knna kavum utur. 1941 H azirannda birden R usyaya yn elen N azi

A lm an yasnn saldrlar, S .S .C .B . iin gerek te beklenilm eyen bir o layd. B u durumda Sovyet d po litikasnda yeniden bir deim e olm u ve o gne kadar n gilterenin A lm an yaya kar savan em p eryalist bir sava olarak niteleyen S ov yet d politikas yeni durum unu faizm e kar bir sefer olarak deerlendirm eye balam tr. A rtk S ov yet R usya, II. D n ya S avana yeni m ttefiklerinin yannda devam ed ecektir. B ylece B atdan salanan yardm nce n giltereden askeri yardm eklinde dah a sonra A m erik ann nceleri sadece B atl m ttefiklerine am olduu dn, kiralam a yardm kapsam n a R usyay da alm asyla ok geni bir anlam
67 68

kazanm tr. R usya, m ttefikleriyle birlikte savat bu d evrede (E kim

Oral Sander, a.g.e. s.22 M etin E ri, Amerikan-Rus Emperyalizmi, stanb ul, 1978, s.305 69 M etin E ri, a.g.e. s.307

17 1941den M ays 1945 so nuna kad ar) sadece A B D den tutar 10,8 m ilyar d olar bulan askeri ve dier eitli dier m alzem e ile yiyecek yardm salam tr70. B u sav ata S ov yetler B irliinin iki gaye gtm olduu s ylen ebilir. B irincisi; kom nist ajanlar kullanarak dostlarnn sava faaliyetlerini desteklem ek ve b ylece askeri anlam alardan m m kn olduu kadar ok yaralanarak R usyann geleceinin garantilem ek . kincisi, D o u A vrup ada H itler ile anlaarak igal ettii sonra da faizm den kurtarm ak am acyla girdii topraklar savatan sonra ele geirm ek ve bu topraklarda hkim iyeti salam ak . B ylece S ov yet hudutlar B atya doru genileyerek D o u A vrup ada bir kontrol m erkezi elde etm i olacaktr. R usyann sav a bo yunca srdrd bu d politikasnn gerekten b aarya ulat s ylenebilir. N itekim R us d politikasnn zellikle Y atla, P ostdam ve M oskova konferanslarnda v e sonrasnda b yk baar kazanm olduu elde edilen sonulardan aka grlm ektedir. R us ordular N azi A lm an yasndan kurtarm olduklar lkelerden

km am lar.71 kinci D n ya S av ann nihayete erm esinden sonra, O rta A vrupay batanbaa istila ederek P olon ya, M acaristan , Bulgaristan ve Romanya gibi devletlerin ynetim ine, S ov yet R usya patentli K om nist partilerin idarecilerini getirm itir72.

3. S ava S on ras Sovyetlerin O rtad ou P olitik as kinci D n ya S ava ve sonrasnda O rtado u, co rafi konum undan do an stratejik nem i ve sahip olduu zen gin petrol yataklar nedeniyle dn ya p olitikasnda arl dah a ok du yu lan bir blge h aline gelm itir. B u bakm dan O rtado u, savatan sonra ekonom ik, politik ve askeri ynlerden olaanst du yarl bir blge niteliini alm t73. H er eyd en nce blge, A sya, A frika v e A v rupa ktalar arasnda gei kua durum und adr. D olaysyla 19. yzylda A vrup a devletlerinin ana sm rge blgelerinden biri haline gelirken 20. yzyln ikinci yarsn da dn ya
70 71

M etin E ri, a.g.e. s.307 M etin E ri, a.g.e. s.308 72 Nejdet Kurdakul, O sm a n l m p a ra to rlu u nd a n O rta d o uya , stanb ul, 1 9 7 6 , s.1 81 73 R fat U aro l, Siyasi Tarih, stanb ul, 2 0 0 0 , s.6 93

18 egem enlii peinde koan sper devletlerin etki alan m cadelesine konu olm utur. yle ki blgede bol m iktarda kan petrol hl tem el enerji kayn a olm a zelliini koruduund an, O rtado u zerindeki etki m cadelesini daha da iddetlendirm i ve blgenin dn ya politikasndaki nem ini ve etki derecesini arttrm tr74. B unlarn yannda O rtad ou, dn yann hem en hem en btn tek tanrl dinlerinin k yeridir. B lged eki din m cad elesi 1500 yldr bitm em i, 1945 sonrasnda A raplarla srailliler arasnda yeni bir 30 yl savalarna yol am tr.75 kinci D n ya S ava so nrasnda O rtado ud a ki en n em li yeni olgu hi kukusuz srail D evletin in kurulm asdr76. 1945ten itibaren iddetlen en A rap -srail atm as, gerek A rap devletleri arsnda, gerek se bunlarn dier devletlerle olan ilikilerinde esas rol o ynam tr. 1945te M sr, rdn, S uriye, L bnan, Irak, S uudi A rabistan v e Y em en, m erkezi K ahired e olm ak zere A rap B irliini kurdular. 1948de B irlem i M illetlerin kararyla srail D evletinin kurulm asyla da, A rap d evletleri bununla m cadeleye baladlar. B unun sonucu olarak 1 948, 1956, 1967, 1973 A rap srail savalar oldu. B u arada A rap devletleri arasnda da sraile k ar farkl davranlard an do an guruplam alar m eydana geldi. B ununla beraber srail sorununun zm , A rap devletlerinin balca am ac olm akta devam etti.

O rtado uda bulunan A rap lkeleri, 19. yzyln sonlaryla 20. yzyln balarnda, n giltere, F ransa ve talyann ya do ruda egem enliini veya m an das altna dm lerdi.77 B u bakm dan, bam szlklarn elde ettikten sonra bunu k oru m ak iin ulusuluu esas alarak sm rgeci devletlere kar b yk bir tep ki iinde bulunm aktaydlar. zellikle, B atl devletler tarafndan srail devletinin kurulm as ve desteklenm esi O rtado uda ki A rap devletlerinde B atya kar du yulan kzgnl daha d a ok arttrm tr. N itekim blgede bulun an uluslarn o unluun u m eydan a getiren A raplar arasnda dayanm ay g lendirm ek iin B yk A rap D evleti dncesi bu koullar altnda yenid en ortaya kt. B u ideolojinin nderliini de 23

74 75

Oral Sander, a.g.e. s.232 Oral Sander, a.g.e. s.232 76 C en giz and ar, O rta d o u km a z, stanb u l 1 9 8 8 , s.22 77 R fat U aro l, a.g.e. s.693

19 T em m uz 1952de M srda krall yk an C em l A bdl-N sr yapm aktayd78. N itekim N srn 1956 ylnda S vey K an aln m illiletirm e karar alm asyla,

n giltere ve F ransay karsna alm oldu ve ortay kan S vey B uh ran A B D ve S ov yet R usyann araya girm esiyle son buldu . B u durum bu iki b yk d evletin de blged eki etkinliklerini arttrdklarnn gstergesi idi. O rtado unun bu duru m u, kin ci D n ya S avandan sonra b y k devletlerin blgede egem enlik kurm ak veya etkinliklerini oaltm ak iin deiik fakat ayn am al politika gtm elerine ve giriim de bulunm alarna neden oldu. B yk devletleri bu b lgeye ek ecek k endi durum larna gre siyasi, ekonom ik, askeri olm ak zere ok ynl kar ve hed efleri vard79. S ov yetler B irlii, kin ci D n ya S av andan hem en sonra genel bir yaylm a ve genilem e h arek etine girim iti. B u arad a da O rtado uya dikkatini evirm iti80. D aha sav an sonlarnda m ttefikler arasnda yaplan konferanslarda, S ov yetlerin talyan sm rgelerind en pay istem esi, sav an bitim inden hem en sonra, T rkiye v e rand an isteklerd e ve b u am ala giriim lerde bu lunm as, Y unanistandak i i sava krklem esi; S ov yetler B irliinin A kdenize ve scak denizlere km a konusunu, yani O rtado u politikasn da ncelikle ele aldn gsterm iti. S ov yetlerin bu politikaya ncelik verm esinin nedenleri yle bel itilebilir. B irincisi, S ov yetler B irlii O rta ve D o u A vrupada igal ettii ve peyk d evletlerle m eydan a getirdii kuaklarla bu blgelerde yani B at snrlarnda gvenlii salam t. A ncak G neyi ak kalm t. te lk esinin bu blgesini de gvenlik iine alabilecek bir kuan m eydan getirilm esini dnm esi; kincisi; S m rgeci b yk d evletlerden n giltere ve F ransann galip geldikleri halde, yp ranm bulunm alar, talyann ise yenilm i olm as ned eniyle, O rtado u daki etkisini yitirm esi ve bunun sonucunda blged e m eydana gelen boluu deerlendirm ek istem esi, ncs A kdenize inerek bu yolla A v rupa, A frika ve A m erik a arasndaki A tlas O k yanusu na kadar uzanabilm ek, drdncs de ideolojik ve ekonom ik yaylm asn salayacak alanlar ele geirebilm ekti. S ovyet R usyann O rtado uda bu politikasn aktif olarak
78 79

R fat U aro l, a.g.e. s.694 R fat U aro l, a.g.e. s.694 80 R fat U aro l, a.g.e. s.695

20 u ygulayabilecei u ygun koullarda kinci D n ya S avann sonunda ortaya km bulunuyordu81. N itekim S ov yetlerin gn ey snr b lgesine (O rtado u)ya o lan ilgisi ok eskiye d ayanm aktayd . nk 1917 R us ihtilalinden kinci D n ya S avana kadar blged eki S ov yet ilgisi, ran, A fganistan ve T rkiye zerinde yo unlat82. N itekim balan gta, O rtadou da karlar atan ve en ok bo y gsteren lkeler balan gta, n g iltere, F ransa v e R usya ik en kinci D n ya S av an dan sonra bu lkelerin zellikle n giltere v e F ransann eski etkin gc kalm am tr. nk kinci D n ya S av andan sonra S ov yet R usya, ran zerinden O rtadou petrolleri ve B asra K rfezi ile H int O k yanusuna; T rkiye zerinden boazlar ve E ge D enizi vastasyla A kdeniz ve yine Y unanistan zerind en A kdenize do ru ana koldan yaylm a ab alarna giritii zam an, hibir ey yap am ayacan anlayan n giltere, T rkiye v e Y unanistann B at savunm as iin nem ini belirterek bu iki lkeye kendisinin yardm yapam ayacan ve A B D nin hem ekonom ik ve hem de askeri yardm yapm ak zorunda olduunu 1947 de A B D den talep etm itir. T rum an D oktrini ve M arshall P lan ile A B D bu yardm yapm aya balam tr83. B ylece S ov yet Rusyann yaylm aclna zellikle O rtado u d aki yaylm aclna k ar ko yacak g artk n giltere deil A B D olu yordu. N itekim A B D bu olaylarla; S ov yet

yaylm asn nlem ek iin, A vrupann yannda A kdeniz ve O rtado u d a da g l olm ak gerektiini anlam olu yordu84. B u da A B D ve S ov yetler arasnda

O rtado uda uzun yllar srecek, n fuz m cadelesine neden olm utur. D aha nce de belirttiim iz gibi, yin e A B D -S ov yetler B irlii arasndaki bu m cadelenin nem li nedenlerinden biri de petrol olm utur. A ncak S ov yetler B irlii yeterli petrol rezervi olm asna ram en, blge petrolnn B atya serb est bir biim de akm asn engellem ek iin frsat kollam akta, A B D ise, petroln S ov yet denetim i altna dm esini engellem ek ve B at A vrupal m ttefiklerine srekli akn istem ekted ir85. Nitekim savatan sonra balayan S ov yetler yaylm aclna kar, A B D nin A vrupallarla birlikte, K uzey A tlantik A ntlam as T ekilatn (N A T O ) kurm asdr. N A T O , 1950 -

81 82

R fat U aro l, a.g.e. s.696 A d eed D aw sha and K aren D aw sha, a.g.e. s.1 83 M eh m et K o cao l, O rta d o u , Ankara, 1995, s.109 84 M eh m et K o cao l, a.g.e. s.110 85 Oral Sonder, a.g.e. s.233

21 1991 tarihleri arasnda, S ov yetler B irlii salan a kadar, S ov yetlerin yaylm acln a ve dolaysyla O rtado uda S ov yet em p eryalizm inin hakim olm asna en gel olan en baat g olm utur86. S ov yet R usyann O rtado uya girm esi kolay olm am akla beraber, b elirli bir periyodik dn em ierir. N itekim daha nce d e belirttiim iz gibi, ran T rkiye zerinden O rtado uya girm ek isteyen S ov yet R usyaya en gzel frsat 1948de srail D evletinin kurulm as verm itir. nk S ovyetler B irlii srail yz nden A rap dn yasn a girdiinde ko rkular B atda zellikle de A B D ve n gilterede b ym eye balad ki bu korku S ov yet kom nizm inin tm O rtadouya szm asndan geliyordu 87. Y ine bu periyodik d nem de, 1950lerin ortalarna O rtado uda birok lkeyi kapsayan S ov yet giriim i sonucu, baz batl gzlem ciler ve siyasi liderler tarafnd an S ov yetler B irlii, blgede b askn g olarak tanm lanm tr88. Sovyetlerin Arap dn yasn a girm esinin en nem li noktalarndan biri de yin e, E yll 1955te im zalanan ek S ilah A ntlam asnn im zalanm asdr. A ncak bundan sonra S ov yetler B irlii ksm en de olsa, A rapa konuan blgelerden ek ildi. N itekim S ov yet politikas bu dnem de, sreklilikten ve blgeyi anlam aktan yoksundu. zellikle C om m unist nternational (U luslar aras K om nist) tarafndan form lize ediliyo rdu. 194 8de yeni srail D evletinin kurulm as ve bu lkeyi tanyan ilk lkelerden biri olduu iin doal olarak A rap lkelerinin dm anlna m aruz kald. 1950lerin balarnda bu nedenle A rap dn yasna S ov yet girii frsatlar ok kstland89. A ncak S ov yetler B irlii A rap dn yasn a szm aya tam zam annda balad. B atnn sm rgeci yasas ve B at hkm etlerinin ok hzl deien yerli tutum ve davranlarnn yanl alglanm as S ov yetlere yardm etti v e S ov yetler blgeye k azanan taraf olarak girdi. A B D d en, F ransa ve n giltereden aa kalm ayan S ov yetler B irlii blgede popler sev iyede dosta ve destekleyici g olarak g rld. nk yerli m illiyeti g leri destekliyordu90.

86 87

M eh m et K o cao l, a.g.e. s.112 Hashim S.H. Behbehani, The Soviet Union and Arab Nationalism, (1917-1966), Newyork, 1986, s.93 88 A d eed D aw sha and K aren D aw sha, a.g.e. s.1 89 A d eed D aw sha and K aren D aw sha, a.g.e. s.2 90 A d eed D aw sha and K aren D aw sha, a.g.e. s.10

22 B ununla beraber S talinin lm nden sonra balatlan, bar iinde bir arada yaam politikas da S ov yetlerin iini kolaylatrm t. Z ira bu politika, kin ci D n ya S av andan so nra balam bulunan souk savan yaratt gerginlii 1950lerin ortalarnda yu m uatm t ve bu politika 1917de L eninin bar kam pan yas ile kazand b yk av antaj anm satm tr91. S ov yetler iin O rtado u; elinde tutabilecei 3. d n ya blgesiydi ve S ov yet gcnn kolaylkla tan abilecei bir blgeydi v e balam ak iin m antkl bir yerdi. B lge h arek et iin alan salayan ayr atm a (anti-koloniyel, anti-ihtilal, ticari rejim lere kar radikal ayaklanm a ve srail ile A rap atm as) S ov yet etkisine kapsn at. R adikal m illiyetiler, S ov yetleri blgeye dav et etti92. Sovyetlerin O rtado u hkm etleriyle ve m illi liberal hareketlerle olan ibirlii, S ov yetler B irliinin blged eki askeri ve politik pozisyo nunu arttrm ay kolaylatrd93. S ov yetlerin O rtado u d evletlerine kar politikas II. D n ya S av andan sonra deierek v e yeni doktrin in esas olan M illiyetilik o yununu o ynam aya balam tr94. A ncak blgedeki atm a ve siyasi istikrarszln kkeni, co rafyad a, ekonom ide, klt rde ve b lgenin dini karakterind e m evcut olm asna ram en, blged e yaayan S ov yet-A m erikan rekabeti uzun souk savan gerginliiyle iddetlenm itir95.

91 92

Oral Sonder, a.g.e. s.297 John C Compbell, T he S o viet U nio n in the M id d le E ast, The Middle East Journal, Vol.32, No.1, Winter, 1978, s.4 93 John C Compbell, a.g.m. s.5 94 Ivar Spector, S o viet C u ltu ral P ro p a g an d a in th e N ea r a nd M id d le E a st , The Middle East in Tronsition, (Edit: Waltar Z Laquer), Newyork, 1958, s.395. 95 G raham E . F uller, T he M id d le E ast in U S -Soviet R elatio n s, The Middle East Journal; Vol.44, No.3, Summer 1990, s.417

23 III. S R A L D E V L E T N N K U R U L U U ve I. A R A P -S R A L SA V A I 1. srail D evletin in K u ru lu u O rtado u bu nalm larnn tem elinde A rap -srail elikisi yatm aktadr. H itlerin, Y ahudilere kar u ygulad bask v e so ykrm politikas, Y ahudileri

F ilistinde bam sz bir devlet kurm aya itti. B una karlk hem en hem en ayn dnem de B atl em peryalist devletlerin sm rs ve basks A raplar ulusal birliklerini bulm aya ve u lusal kurtulua itm ekteydi96. N itekim B irinci D nya S av a sonunda n gilterenin m andasna verilen F ilistin, Y ahudilerle A raplar arsndaki atm alar yznden n gilterenin bana dert olm utu. ki sav a aras dnem de n gilterenin A raplarla Y ahudileri uzlatrm ak iin harcad abalar bir netice verm edii gibi F ilistin topraklarn bu iki m illet arasnda taksim etm ek istem esi de bir zm e ulam ad97. S onu olarak da kk bir toprak parasnda, F ilistinde A rap ve Y ahudi m illiyetilii atm aya balad. S iyo nist hareket, yani tm Y ahudilerin F ilistine dnp, burada bam sz bir devlet kurm alar, 1897de M acar d oum lu bir Y ahudi gazetecisi olan T heodor H erzlin svirenin B asel kentinde lk D n ya Siyonist K on gresini toplam asyla balad. I. D n ya S av a srasnda hareketin nderliini stlenen C haim W eizm ann, etkin alm alarnn sonucunda n giliz

politikas zerinde etkili olm ay baard 191 7 B alfour bildirisiyle F ilistinde Y ahudilere ulusal bire yurt szn ald ve burada M illetler C em iyetinin m andat y netim ini salad. B irok Y ahudi, A rap toprak aalarndan aldklar topraklar zerinde F ilistine yerlem eye b aladlar98 ve O rtadou da Y ahudilerce b ir devlet kurm a fikrinin ortaya k t ilk gnden balam ak zere balangta O sm anl D evleti ile daha sonra ise geneld e A rap lkeleri ile dev am eden bir m cad ele srm tr99. N itekim H itlerin iktidara gelm esiyle F ilistine A lm an yadan Y ahudi g hzland. kinci D n ya S ava baladnda F ilistinin nfusunun 1/3ini Y ahudiler oluturu yordu. B ylece Y ahudi g sorununun bo yutlar deiti. nceleri bireysel

96 97

Oral Sander, Siyasi Tarih (1919-1990) Ankara, 1991, s.234 F ahir A rm ao lu, 2 0 . Y zyl S iya si T a rih i (1914-1990), Ankara 1994, s.484 98 Oral Sander, a.g.e. s. 234 99 S elahattin b as, Arap-sra il S o ru n u O rtad o u S iyasetind e O rtad o u, Ankara, 2005, s. 55-87

24 toprak satn alm a du ru m u sz konusu iken im di 1000 yldr A raplarn oturduu blged e baka bir devletin kurulm a tehdidi ortaya kt100. B ylece kinci D n ya S avandan nce F ilistinde m andat ynetim ini srdren n gilterenin politikasnda nem li bir ikilem dod u. B ir yanda; B irinci D n ya S ava iind e Y ahudilere, F ilistinde U lusal bir yu rt iin sz verm iti. te yand an, petrol karlar ve b lgeye gsterdii stratejik ilgi A raplara k ar bir politika izlem esini de engelliyordu. n giltere, bu ikilem i zm ek iin bir o rta yola b avurdu ve F ilistini abluka altna alarak, her yl F ilistine geecek olan Y ahudilerin saysna kota ko ydu. A vrupad a H itlerin bask politikasndan kaan Y ahudiler, n giliz birlikleriyle atm aya ve yasal olm ayan yollard an F ilistine girm eye b aladlar. 2. D n ya sav andan sonra ise n giltere 101 F ilistinden yak asn kurtarm aya k arar v erdi ve 2 N isan 1947de m eseleyi Birlem i M illetlere gtrd. M eseleyi ele alan G enel K urul F ilistin m eselesine bir zm bulm as iin zel bir kom isyon kurdu 102. B irlem i M illetlerin kurduu B irlem i M illetler zel K om isyonu (U N S C O P ) 1947 ylnda, zerinde 1,2 m ilyon A rapla 570 bin Y ahudin in yaad F ilistin topraklarnda 103 F ilistinin bam szln teklif ediyordu 104. L akin bam szln nasl olaca konusunda kom isyon ikiye ayrld. ounluk teklifine g re de, F ilistin A raplarla Y ahudiler arasnda taksim edilm eli ve iki ayr b am sz devlet kurulm alyd105. K uds ehri ise m illetleraras stat ye sahip olm alyd. B yk d evletlerden B irleik A m erika, S ov yet R usya ve F ran sa taksim lehinde, n giltere ise ek im ser o y v erm iti106. S ov yet R usya, B irlem i M illetlerdeki m zakerelerd e taksim in bata gelen savunu cularndan olm u ve 29 K asm 1947 kararnd a da A m erika ile birlikte taksim lehinde o y kullanm tr. A m erika, Y ahudileri destekledii iin taksim i savunu yo rdu 107. Nitekim Siyonistler de yeni bir koru yu cu ya ihtiyalar olduunu anladlar ve bunu A m erikada buldu lar. nk 1947de A B D nin direk t basks altnda B irlem i M illetler, F ilistinin b yk bir
100 101

Oral Sander, a.g.e. s. 234 Oral Sander, a.g.e. s. 235 102 F ahir A rm ao lu , a.g.e. s. 484 103 Oral Sander, a.g.e. s. 235 104 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s. 484 105 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s. 484 106 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s. 485 107 F ahir A rm ao lu, Filistin Meselesi ve Arap-srail S avalar (1 9 4 8 -1988) Ankara 1989 s.89

25 ksm nn taksim ini onayladklarnd a S iyonistler topran % 5,7sini ele geirirken arazinin de % 57sini ele geirdiler. A B D em peryalizm i bundan sonra dev let tem elinde S iyonizm i ele ald108. S ov yet R usyann ise A raplara ters derek taksim lehinde o y verm esi iki sebepten kaynaklanyo rdu. B irincisi, bu srada S ov yetlerin A rap lkelerindeki kom nist partileri vastasyla yaptklar kkrtm alar, A raplar kork utm u ve dolaysyla A raplarn S ov yet R usyaya kar m uhalif tutum alm alarna sebep

olm utu. kinci ise, yine bu sralard a O rtado ud a gen ellikle n giltere hkim olduundan, S ov yetler O rtado uyu kartrarak n gilterenin durum unu sabote etm ek istem ilerd ir.109 S ovyet R usya aslnda Y ahud i aleyhtar idi. Z ira S talin, Y ahudi dm anlnda eski R us gelen eini devam ettiriyordu 110. Nitekim Sovyetler

B irliind eki birok Y ahudi S ov yetler B irliin den sraile g etm e giriim inde bulunm u fakat S ov yetler B irlii bun a izin verm em itir111. A ncak S ov yet R u syann O rtado udaki ihtiraslar gerekleecek ise n giltere bu blgeden atlm al v e blgede bir boluk oluturulm alyd112. S ov yetlerin hesaplarnn yanl kt s ylen em ez. Z ira B irlem i M illetler G enel K urulunun taksim karar btn A rap d n yasnda tepki ile karland. A rap lkeleri 17 A ralk 1947de K ahirede yaptklar toplantda F ilistinin taksim kararn nlem ek iin savaa girm e karar aldlar113. B irlem i M illetler karar zerine n giltere yapt bir aklam ada 15 M ays 194 8den itibaren F ilistindeki btn kuvvetlerini ek eceini ilan etti.114 M anda ynetim inin son gnleri artk

yaklam aktayd ve Y ahu diler srail D evletinin ilan edilip edilm em esi ya d a bir sre ertelenm esi konularnd a gr birlii iinde d eillerdi. K onu yu tartan Y ahudi

108 109

Samir Amin, The Arab Nation, ( ev: M chael P o lis), L o nd o n, 1 9 8 3 . F ahir A rm ao lu, a.g.e. s. 485 110 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s. 89 111 Leonid Strakhovsky, The Nature of Soviet Propaganda in The Near East, The Near East and the Great Powers (Edit: Richard N. Frye) Harvard University, 1951, s.65 112 F ahir A rm ao lu , a.g.e. s. 89 113 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.4 8 5 114 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.485

26 G eici ulusal K onseyi115 D avid B en G urion b akanlnda 14 M ays 1948 g n T el A vivde 116 52e kar 6 o y ile 117 srail D evletinin kurulduu ilan edildi118. srail D evletinin kurulu undan birka saat sonra 14 15 M ays gecesi, M sr, rdn, S uriye, L bnan ve Irak birlikleri ynden F ilistin topraklarna girm eye baladlar, b ylece birinci A rap srail S ava balam olu yordu 119. A m erika, yeni srail dev letini 14 M ays gn tand halde S ov yet R usya A rap srail S avann km asndan iki gn sonra tan d120. Nitekim Sovyetlerin 1947 K asm nda B irlem i M illetlerin F ilistin iin taksim plann desteklem e karar ve m teakiben M ays 194 8d yeni srail D evletinin tannm as A rap D n yasnd a kom nist partisi iin ykc sonular do urd u121.

1.1. S ovyetlerin sraili T an m a K arar D aha nceden belirttiim iz gibi srail D evletinin kuruluu D avid B en G urion bakanlnda 1 4 M ays 1948 gn ilan edilm iti. Y eni srail D evletinin, S ov yet R usya tarafndan tannm a karar, A rap dnyasnda kom nist partisi iin ykc sonular do urm utur122. S ov yetlerin srailin devlet olarak varln savunm as, O rtado u

politikasnn tem el talarndan biriydi. srail saldrganlna k ar nasl A raplara ark a kyorsa, srailin de blged eki varln sav unu y ordu. nk srailin varl, S ov yetler B irliine blged eki varlnn m eruiyeti b akm ndan olanak

salam aktadr. A m erika ile btn dn yada bo y len S ov yetler O rtadoud aki varlklarn bir lde srailin varl ve A raplara kar giritii savalar sayesinde kazanm t. srailsiz ve dolaysyla A m erikasz bir O rtadou ayn zam anda S ov yetlerin de p ek gerekli olm ad bir O rtadou olacakt. B ununla birlikte

115 116

Oral SAnder, a.g.e. s. 236 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.486 117 Oral SAnder, a.g.e. s. 236 118 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.486 119 T rel Y lm az, U lu sla ra ra s P o litika d a O rta d o u , Ankara, 2004, s. 58 120 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.486 121 Joe Stork, The Soviet Union, The Gread Powers and Iraq, The Iraqi Revolution of 1958, (Edit: Robert A. Fernea and Wm. Roger Louis) Newyork, 1991, s. 97 122 Joe Strok, a.g.m. s.97

27 S ov yetlerin ilgisini ek en tek ey G ney snrlarna yakn bir blgedeki bar ve gvenlik d eildir. D n yann her yannda A m erika ile kyasya rek abet ierisinde bulunan S ov yetler, blgenin A kdeniz ile H int O k yanusunu, A frika ile A syay ve A vrupa ile p etrol havzalarn birbirine balayan stratejik konum u ile de yakndan ilgilidir123. Nitekim bu Sovyet R usyann B olevik ihtilalinden nceki hayallerinden birisiydi ve balan gta S ov yet R usyann A kdenizdeki ve O rtadoud aki

stratejisinin gayesi ularndan birisinin Y unanistann dierinin ise rann zerine kapanaca ve orada T rkiyenin rah atsz olacak ekilde skaca b yk bir kska harektn baarm akt124. B u yzden S ov yet R u syann sraili tanm a karar, S ov yet hkm eti tarafndan da yeni Y ah udi devleti ile sam im i balar tesis edilebileceini m it etm ekteydi. Z ira M . M olotov srail D evletinin kuruluunun O rtadou da sulhun salanm asna yarayacan m it ettiini s ylem itir125.

2. Birinci Arap srail S ava (1948) Birinci Arap srail S avann asl nedeni, F ilistine yerlem ek isteyen Y ahudilerin 14 M ays 1 948de srail devletini kurm as ve bu olayn A rap lem i zerinde oluturduu o k etkisidir126. A ncak btn A rap lem i doum sanclar iinde 15 M ays beklem ekteydi. nk 15 M ays A rap lem inin en b yk gn olacakt. S arayd a toplanan kurm ay bak anlar nihai karar v erm ilerdir. U m um i taarruz iin btn planlar yaplm t. n giliz m andas sona erer erm ez Y ahudilerin ilan etm eye h azrlandklar Y ahudi h km etinin dom ad an lm esi beklenilmekteydi127. 15 M ays 1948 tarihinde yani kuruluun ertesi gn gneyd en M sr, doudan rdn, k uzeyden S uriye ve L bn an ordular saldrya getiler128. lk bata M sr gleri Y afaya 35 m il m esafed e, K ral F aruk da gitm i ve Y ahudi H km eti harab olan T el A vivi terk etm eye b alam tr ve btn F ilistin
123 124

C en giz and ar, Direnen Filistin, stanb ul 1 9 7 6 , s. 1 47 C u m h uriyet, 2 7 O cak 1 9 4 8 S al, s.1 125 Cumhuriyet. 1 8 M ays 1 9 4 8 , s.3 126 Muzaffer Erendil, a d a O rta d o u O la yla r, Ank, 1992, s.74 127 C u m h uriyet, 1 2 M ays 1 9 4 8 aram b a, s.1 128 Oral Sander, Siyasi Tarih, s. 237

28 cephelerinden gelen hab erler A rap o rdularnn sratle ilerlediklerini v e kati neticeye bir an evvel v arm ak iin gayret sarf ettikleri bildirilm ektedir. G ney hudu dundan da verilen haberlerd e G azze ehrini kendilerine karargh ittihaz etm i olan M sr birlikleri M ecdald a ele geirm i v e Y afa istikam etinde ileri harek tlarna dev am etm ileridir129. N itekim savan balarnda M sr gleri T el A vivin yaknlarna kadar gelm i rdn ise dou K uds tam am en kontrol altna alm bulunu yordu. A ncak savan srailin lehine gelim esinde phesiz S veyte hala n giliz birliklerinin bulunm as, Irakta n giliz etkinliinin devam etm esi, rdn K ral A bdullahn kiisel hesap lar ve L bnand aki i atm alar nem li rol o ynam tr130. K sa srede A rap kuvvetleri hem en hem en btn cephelerde yenilm ilerdir ve G venlik K o nseyi sav an durdurulm as iin eitli yollara bavurm utur. G venlik K onseyi M ays 1948de F ilistin m eselesinin zm iin S ov yet R usya, n giltere, F ransa ve K olom biya tarafnd an ileri srlen teklifleri m zakere etm i. lk olarak R usya tarafnd an yaplm olan teklif o ya sunulm u ancak reddedilm i. R usya F ilistinde zecri (zorlayc) tedbirler alnm asn istem ekte ve G venlik K onseyinin F ilistindeki harbin dn ya barn ihlal ettiini ilan etm esini talep etmekteydi131. B undan sonra G venlik K urulu n giliz teklifini m zakere etm i ve bu teklifi de o ya sun m utur. n giliz teklifi F ilistinde drt haftalk bir m tareke ilan edilm esini istiyo r ve m ddet iind e G venlik K onseyinden d elaletle bir anlam aya varlm asn talep ediyordu. F ilistin m eselesinin sulh yoluyla hallini m m kn klan bu teklifin ilk iki paragraf kolaylkla kabul edilm itir. F akat F ilistine bu drt haftalk m ddet iinde askeri yata kim senin sokulm am asn isteyen m adde, uzun tartm alara yol am ve baz deiikliklere u ram tr. B u madde u tarzda o ya kon ulm utur: D rt haftalk m ddet iinde F ilistin, M sr, Irak, S uriye, L bnan, S uudi A rabistan, rdn ve Y em en e askeri yata kim senin sokulm am as ilgili hk m etlerden talep edilecektir. lgili hkm etler kontrolleri altnda bulunan b lgelere gelecek olan askeri yataki kim seleri seferber etm eyecek ve bunlar askeri talim ve terbiyeye tabi tutm ayacaktr. B u teklif de k abul edilm itir.
129 130

C u m h uriyet, 1 8 M ays 1 9 4 8 , s.3 T ayyar A r, G em iten G n m ze O rta d o u , (S a va , S iya set ve D iplomasi), stanb ul 2 0 0 4 s. 2 3 8 131 C u m h uriyet, 3 0 M ays 1 9 4 8 P azar, s.3

29 D rdnc m adde de F ilistine silah ve askeri m alzem enin sokulm am as

istenm ekteydi. B u m ad de de deiik liklere u ram ve sonra kabul edilm itir. B irlem i M illetler araclarnn F ilistindeki vazifelerine dair altnc v e yedinci m addeler de k abul edildiinden n giliz teklifi tatbik sahasna konulm utur132. G venlik K onseyinin 19 E kim 1948 tarihli atekes arsnn taraflarca 22 E kim de kabul edildiinin aklanm asna k arlk atm alar durm ad133. Aylarca sren sav alard an sonra srail N egev lnn tm n ve G alilee blgesini ele geirerek 1947 de k endisine B irlem i M illetler tarafnd an ayrlan blgeden d aha geni bir alana sahip oldu 134.

2.1. S avan S on u lar ve O rtad ou A sn d an n em i Birinci Arap srail sav a, A raplar iin tam bir hezim et oldu. B irlem i M illetler G enel K urulu, 11 A ralk 1948 de 194 sayl karar ald. K arar zetle u unsuru ierm ekteydi. B irincisi, F ilistin iin ok geni yetkilere sahip bir B irlem i M illetler F ilistin U zlatrm a K om isyonu kurulu yordu. yeli bu kom isyo na A B D ile F ransa ile birlikte T rkiye d e seilm itir. kincisi, K uds ehrin in snrlar belirtilerek ayr bir v arlk (C orpus S eparatum ) olarak ve askersiz hale getirilerek B irlem i M illetlerin g zetim ine verilm ekteydi. ncs ise F ilistinli m ltecilerle ilgili olup, kom ular ile bar iinde yaam ak isteyen m ltecilerin evlerine dnm elerinin salanm as ve dnm ek istem eyen lerin de kayplar ile zararlarnn denm esi ng rlm ekteydi135. lk m tarek e antlam as 24 ubat 1949da M sr ile srail arsn da im zaland.136 B una gre; G azze blgesi M sra braklm akla birlikte G azzenin baz k yleri ve b az k ylerin in tarlalar srail tarafn a kalm t. A yrca, M sr ile srail snrnda el A va kesim i askersiz hale getiriliyordu. kinci m tareke an tlam as 23 M art 1949 tarihinde L bnan ile srail arasnda im zaland. nc m tareke

132 133

C u m h uriyet, 3 0 M ays 1 9 4 8 P azar, s.3 T ayyar A r, G em iten G n m ze O rta d o u , s.238 134 Oral Sander, a.g.e. s.237 135 T rel Y lm az, U lu sla ra ra s P o litika d a O rta d o u , Ankara 2004, s.59 136 T rel Y lm az, a.g.e. s.59

30 antlam as srail ile rd n arasnda im zalanm tr. A ncak m tareke grm elerine balam adan nce rdnde F ilistine ilikin olarak bir takm faaliyetler olm utur137. 1 A ralk 1948de 20 00 kadar F ilistinli delegenin katld E riha (Jericho) K ongresinde F ilistin topraklarnn rdn ile birletirilm esine ve K ral A bd ullahn da B tn F ilistinin K ral olarak ilan edilm esine karar verildi. rdn K abinesi, bu karalar 7 A ralkta, P arlam ento ise 13 A ralkta o naylad. B u gelim elerden sonra iki lke arasndaki m tareke antlam as 3 N isan 1949 da im zaland. B u antlam a ile B at eria rdn n kontrol ne geiyo rdu. K uds, ku zeydo u gn eybat istikam etinde bir izgi ile ikiye ayrlyor ve B at K uds (Y eni K uds) srail tarafnda, D ou K uds (E ski K uds) srail tarafnda kalyo rdu 138. Son olarak imzalanan antlam a srail ile S uriye arasnd a olm utur. 20 T em m uz 1949da im zalanan m tareke antlam as ile srail S uriye snr, h em en hem en eski S uriye F ilistin snr olarak kalm tr. A ncak snrn her iki taraf iin de hassas olan blgesi askersiz hale getirilm itir. S z konusu m tareke antlam alar bar antlam alar deildir. S adece bu antlam alarla B irinci A rap srail sava sona erm i olu yordu. B u savata en kazanl kan lke srail idi. rdn dnda dier A rap lkelerini m alup etm i ve topraklarn geniletm itir139. 1948 1949, srailin K urtulu S ava olarak nitelendirdikleri savata 70 0 bin A rap evsiz kald. M teakip yllarda F ilistin m ltecileri do al olarak artt140. srail arazisinde kalan F ilistinlilere ikinci snf v atanda m uam elesi yapld141. 1948 1949 srailliler iin bir av an tajd. F akat en nem li faktr yle g rlebilirdi. srail olum akta olan bir devletti. zlenecek gelen eksel kurallar yoktu 142. S avan sonularn m teakiben 1 949 M artnda S uriyede ilk askeri d arb e oldu. 19 5 1de K ral A bdullah K udste bir F ilistinli tarafndan ldrld. 1952de K ral F aruk M srdan kovuldu ve gen Y arbay N asr parlad143.

137 138

T rel Y lm az, a.g.e. s.60 T rel Y lm az, a.g.e. s.60 139 T rel Y lm az, a.g.e. s.61 140 James A. Bill, Carl Leiden; Politics in the Middle East, Texas University. Boston, 1984, s.333 141 James A. Bill, Carl Leiden, a.g.e. s.334 142 James A. Bill, Carl Leiden, a.g.e. s.344 143 James A. Bill, Carl Leiden, a.g.e. s.361

31 S onu olarak, 1948 yen ilgisi, bata M sr olm ak zere A rap d evletlerine gcn sava alnnda k esin bir biim de gsterm i bulunan sraile k ar ypratm a savann gerekliliini retm itir144. B ylece k k paras rdn K rallna verilm esi dnda btn F ilistin srailin hkim iyetine girm i olu yordu 145. A yrca sava sonunda im zalanan m tareke antlam alarnd an sonra B irlem i Milletler Genel K urullunun 11 M ays 1949da 37 lehte 12 aleyhte ve n gilterenin de dh il olduu 9 ekim ser o yla ald k arar u yarn ca srail, B irlem i M illetler yeliine kabul edildi146. 1948 49 Arap srail savann bir dier m him neticesi de B atl devletin, A m erika, n giltere v e F ransann 25 M ays 1950d e yaynladklar ortak bir deklarasyonla, O rtado u ya silah am bargosu tatbik etm eleridir. b yk devlet srail ile A rp lk eleri arasndaki m tareke antlam alarnn blgede n e kad ar hassas ve nazik bir denge kurdu u nu ve blge barnn byle nazik bir dengeye dayan acan grm lerdir. B ilhassa yenilm i ve F ilistini kayb etm i olan A raplarn ilk frsatta bir intikam savana giriip F ilistini kurtarm aya alacaklarn tahm in etm ek b yk bir kehanet d eildir. Y alnz ister srail olsun ister A raplar olsun tek k ayn ak olan B atdan silah alm adka, yeni bir m aceraya giriem eyecekleri de aikr idi. L akin bu am bargonun yrtlm em esi, srail A rap silahlanm a yarn hzlandrm ve neticede ambargonun fiyaskosu 1956 S vey S avann bata gelen seb eplerinden biri olm utur. A m erika ve n giltere bu grlerini aralarna F ransay da alarak 25 M ays 1950de yaynladklar bir deklarasyon haline getirdiler147. B u batl devletin O rtado u b arn bu ekilde B irlem i M illetler dnda bir dek larasyonla garanti etm elerinin sebebi o sralarda ok gr len S ov yet vetosund an yak alarn kurtarmak istemeleriydi. Fakat bu taktik ters netice verecek mahiyette idi. Zira S ov yet R usya b yle bir deklarasyonun ve d olaysyla b yle bir taahhd n dnda kald iin O rtado uya silah sevk etm ed e de elleri serbest kalyo rdu. N itekim N asr

144 145

Oral Sander, a.g.e. s.237 Bernard Lewis, Tarihte Araplar, ( ev: H akk D ursu n Y ld z), stanb ul 2 0 0 0 , s.2 34 146 T rel Y lm az, a.g.e. s.6 1 147 F ahir A rm ao lu, Filistin Meselesi ve Arap-sra il S a va la r (1948-1988) Ankara, 1989, s.128

32 ve S ov yetler 1955 so nbaharnda bu boluktan yararlanarak silah alveriine girieceklerdir148.

2.2. S avan Sovyetler A sn d an D ou rd u u S on u lar 14 M ays 1948de srailin kuruluunun ardndan, A m erika yeni srail devletini 14 M ays gn tand halde, S ov yet R usya A rap srail savann km asndan iki gn son ra tand. Y ani S ov yetler aka A raplara k ar cephe alm olu yorlard.149 B u da A rap dn yasnda K om nist partisi iin ykc sonular dourm utu.150 Y ine bu savata S ov yet R usya, yen i srail D evletine ekoslovak ya zerinden silah gnd erm itir151. Arap srail savana kar S ov yet politikas ve S ov yet d politika karlarnn hiyerarisind e O rtado u zel bir yer igal eder v e O rtado u bu gerek zerine kuruldu 152. Arap srail atm asnda S ov yetler B irlii u kurallarla yaklar: atm adan ekilen insanlarn karlaryla uzlam aya dayal anlayl bir Arap srail atm asnn yerlem esi ihtiyac, F ilistinlilere m illi devletlerini oluturm alar am acyla ve F ilistin problemini onlara self determ inasyon hakk vererek zm enin nem i, O rtado udaki tm devletler iin yaam a h akk, B lgede gv enlik ve d engeyi salayabilecek d zen lemeler ve Arap srail barnn yerlem esini salam ihtiyac, O rtado uyu A B D S ov yet k arlam asndan k orum ann nem i153. T m bunlar, O rtado u nun yerleim i ve global n em i S ov yetler B irliin e blgeyi dengelem e iini verm ektedir154.

148 149

F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.1 2 9 F ahir A rm ao lu, 2 0 . Y zyl S iya si T a rih i, (1914-1990), Ankara, 1994, s.486 150 Joe Stork, a.g.m. s.97 151 R .D , M claurn,M o ham m ed M ug hisud d in, Newyork, Abraham R. Wagner; Foreign, Policy Making in the middle East, Newyork 1977, s.27 152 E vgeni, P rim ako v, Soviet Poicy toward the Arab Israeli Conflict (The Middle East Ten Years After Camp Daivid), (Edit..William B.Quandt) Washington 1988, s.387 153 Evgeni, Primakov, a.g.m. s.388

33 Sovyetlerin bu politikas karsnda, M ays 1 948de A m erik a D ileri B akan, M arshall s yledii nutukta, S ov yet hk m etini, dn ya sulhunun tanzim i iin m zakereye girim ek hususunda A m erika tarafndan sarf edilen gayretleri akim (neticesiz) brakm aya m atuf kasde m stenit ve sinsi bir politika takip etmekle itham etm itir155. M arshall bununla berab er sulh iinde em niyete u lam ak ve dn yaya genel refahn avd etini salam ak iin m kem m el bir terakki kaydedildiini belirtm i. B irleik A m erikann azim le takip ettii siyasetin devam en b yk glklerin yenilm esini tem in edecei v e salam bir sulhun tem eline giden yolu aydnlatacan s ylem itir. M arsh all, son zam anlarda, M olotov ve S talin tarafndan yaplan beyanatn hed efi, A m erika ve dn ya m illetlerin i bir anlam aya varlaca m idi iinde brakm ak sureti ile bir propaganda zaferi elde etm ekten ibaret olduunu kayd etm itir156.

154 155

Evgeni, Primakov, a.g.m. s.389 C u m h uriyet, 3 0 M ays 1 9 4 8 , P azar, s.1 156 C u m h uriyet, 3 0 M ays 1 9 4 8 , P azar, s.3

34 K N C B L M 1950-1973 YILLARI ARASINDA SOVYETLER V E O R T A D O U I. S T A L N D E N S O N R A D E E N S O V Y E T D I P O L T K A S I L enin ve S talin dnem inde d politika, g rn te D ileri B akanl, m erkez kom ite uluslar aras ilikiler dairesi ve K o m nist enternasyon alden oluan bir gen iinde oluturulm u tu ve pratikte m erkez ko m ite ncelie sahipti157. S ov yetler B irliinde S talin lm ne kadar sren sert d politika 158 S talinin 1953 ylnda lm nden sonra
159

yeni bir bo yut kazanm tr. N itekim S talinden

sonra iktidara gelen S ovyet liderleri, S talinin kiisel tutkularn yanstan M arksist, L eninist ve S talinist felsefe ile ykl bir d politikasnn teki ksm larnda olduu gibi d politikada da S talinin lm nem li bir deiiklik balatt160. S ov yet B ab akan M alen kov, S talinin kat politikasnn aksine uluslararas gerginlii yum uatm ak ve B at ile u yum azlklar g rm elerle zm ek yollarn onam tr161. N itekim S ov yet hedefleri, O rtado uda bir bar kua olutu rm akt. B unu ak adem ik ve politik evrelerinde tanm lark en S redni V ostak ile (O rtadou) ki, T rkiye, ran ve A fgan istan iine alyo r. B lizhni V astok (Y akndou)ki A rap D n yasn kapsyo rdu 162. B u dnem deki S ov yetlerin B ar iinde bir arada yaam a politikas gerekten baarl sonular do urdu u s ylenebilir. N itekim S ov yetlerin bu D P olitikas, G ney A sya, G ney A m erika, A frik a ve nihayet O rtado ud a baarlar elde etm eye b alam tr163. Buda O rtado uda n fuz kurm ada S ov yetler iin bir rahatlam ay da beraberinde getirm itir. V e S ov yetleri O rtado uya y nelik ana glerden biri olarak kabul ettirm eye balam tr164. A ncak bu dnem de sosyalist blokta m eydan a gelen sarsntlar ve D ou B at atm alar veya so uk sava nedeniyle m eydan a gelen sarsntlar ve D ou B at atm alar veya souk sav a nedeniyle m eydan a gelen O rtado u h adiseleri ve gelim eleri S ov yet R usyann
157

F red H allid ay, S o v yet P o litikas ve O rtad o u; B ir R ap o r, O rta d o u D o sya s, S.1, Haziran,1988, s.106-114 158 M etin E ri, Amerikan-Rus emperyalizmi, stanb ul 1978, s.314 159 Oral Sander, Siyasi Tarih, (1919-1990), Ankara, 1991, s.294 160 Oral Sander, a.g.e.s.294 161 Oral Sander, a.g.e.s.295 162 Fred Hallliday, a.g.m. s.111 163 M etin E ri, a.g.e. s.3 1 5 164 M . L ltfullah K aram an, U lu sla r a ra s likiler km a zn da Filistin Sorunu, stanb ul 1961, s.69

35 kontrol ve iradesi dnda ortaya km olm asna ram en bu gelim eler R usy aya, ta D ell P etro zam anndan beri O rtado u ya girm ek iin arad frsat verm itir165. II. B A D A T P A K T I O rtado uda bir savun m a sistem i kurm a fikrinin kayn a D ou -B at m cadelesi olm akla birlikte, onun kadar belki de ondan daha arlkl faktr, n gilterenin blgeden ve zellikle S vey K analndan km ak istem eyiidir. n giltere M sr zerinde him aye tesis etm iti. O sm anl D evletinin K anal C ephesini am as zerine de bu raya asker ym t. S avatan sonra n giltere M sra 1922de szde bam szlk verm ekle berab er buradan askerini ekm em i ve bu konudaki m zakereler de 1936 ya kadar d evam etm itir. S onunda 26 A usto s 1936da im zalanana bir anlam a ile M srdan ekilm eyi iki artla kabl etti. 1) n giltere ile M sr arasnda ittifak b alar kurulu yordu. Y ani M sr bir saldrya u rarsa, n giltere M sra tekrar asker sokabilecekti. 2) S vey K analnd a n gilterenin belirli m iktarda kara ve hav a ku vveti bulunacakt166. S avan sona erm esinde tibaren M sr hkm eti, n giltered en sava son a erdiin e g re. M srdak i kuvvetlerini geri ek m ek istedi. 1945 yl sonlarnda balayan n giliz M sr grm eleri eitli krizlerden geerek 1954 E kim ine kadar devam etm itir. G rm elerin bu kadar uzam asnn ve krizleri sebebi S avatan sonra D ou -B at m cadelesinin balam as ve 1946 -1947 yllarnda S ov yet R usyann ran, T rkiye v e Y unanistan kendi kontrolne alm ak suretiyle gneye, A kd enize ve O rtado uya sarkm ak istem esidir. B u durum da ngiltere, M sr ve zellikle S vey gibi stratejik noktalardan ekilm eyi tehlikeli buldu ve S veyte kalm an n yolarn aram aya balad167. M sr ise, n gilterenin hem M sr topraklarndan ve hem de S veyten ekilm esini istiyordu. in gerei u ydu ki, n giltere esasnda O rtadou dan ekilm ek istem iyordu 168. n giltere ile A m erika arasnda n gilterenin S veyte kalm asn salayacak bir form l olarak, O rtadou kom utanl ad ile S veyte bir m ttefik karargh

165 166

F ahir A rm ao lu, 2 0 . Y zyl S iya si T a rih i (1 9 1 4 -1990), Ankara 1994, s.483 F ahir A rm ao lu, (A m erikan B elgeleri ile ) O rtad o u K o m u tanlnd an B ad at P aktna (1 9 5 1 1 9 5 5), Belleten, C.LIX, s.224 Ankara, Nisan, 1995, s.189-237 167 F ahir A rm ao lu , a.g.m. s.192 168 F ahir A rm ao lu , a.g.m. s.192

36 kurm a fikrinin 1951 H aziranndan itibaren olum aya b alad grlm ektedir169. A m erika, n giltere, F ransa ve T rkiye 13 E k im 1951 gn M sr h km etine verdikleri ortak noktada ilk defa olarak O rtado u K om utanl tasarsn M sra teklif ettiler. A ncak M sr, 17 E kim de yayn lad bir deklarasyonla teklifin em peryalist niteliini vu rgulayarak redd etti170. O rtadou kom utan l fikrinin su ya dm esiyle, 1950 H azirannda K ore S avann patlak verm esinden so nra, A B D , gerek U zakdo u da v e gerekse A vrupada bir takm savunm a tedbirleri alm aya balad B ylece K ore savann sorum lusu olarak grlen 171 S ov yetler B irliinin etrafnd a bir gv enlik kua m eyd ana getirm ek idi. A ncak gere A vrupad a gerekse U zakdo ud a ted birler alnrken S ov yetler B irliine ok yakn olan O rtado u blgesinde b yle bir kolektif alm a bulunm am aktayd172. D aha nce n gilterenin inisiyatifiyle giriilen O rtadou kom utanl P rojesi teebbsnden sonu alnam am t. A ncak K ore sava O rtado u nun nem ini arttrd iin, bu blgeyi B at S avunm a sistem ine balam ak iiyle bizzat B atnn lideri A B D ilgilenm eye b alam tr173. A B D nin inisiyatifi ele alm as, O rtado uda bir savunm a sistem ine giden gelim elerde dnm n oktas olm utur. A B D nin n giltered en F arkl olarak O rtado uda zellikle A rap lkeleri arasnda antipati u yandracak bir gem i yo ktu. n giltereden dah a gl bir d evlet olm as dolaysyla do rudan doru ya A B D nin inisiyatifi ile giriilecek bir pakt teebbsnn karlam a ans daha fazlayd174. A B D bu am ala, S ov yet tehdidine k ar bu blged e kesinlikle bir savunm a rgt kurulm asn istiyordu. B u am ala yen bir form l arayan A B D D ileri B ak an D ulles, 1953 M aysnda O rtadouya bir gezi yapt175. Ancak D ulles, yapt O rtado u gezisi neticesinde bir savunm a sistem i iin gerekli ortam bulam ad176. lk olarak 195 5 ubatnda T rkiye Irak arasnda B ad atta bir ittifak antlam as im zalantr. N isan 1955te ran B adat P aktna katlarak ittifak destek verm esine ram en P akta geniletilm itir177. A B D , B adat P aktna tam
169 170

F ahir A rm ao lu, a.g.m. s.193 F ahir A rm ao lu , a.g.m. s.194 171 m er E . K rko lu, T rkiyen in A ra p O rta do u sun a K a r P o litika s, Ankara, 1972, s.51 172 T rel Y lm az, Uluslar a ra s P o litika d a O rta d o u , Ankara 2004, s.85 173 m er E . K rko lu, a.g.e. s.5 1 174 m er E . K rko lu, a.g.e. s.5 2 175 sm ail S o ysal, 1 9 5 5 B ad at P akt Belleten, C. 55, S.212 Nisan 1991, s.179 176 T rel Y lm az, a.g.e. s.8 5 177 F ahir A rm ao lu, 2 0 . Y zyl S iya si Tarihi (1914-1990), Ankara 1994, s.491

37 katlm am tr178. ttifakn genilem esine ram en bu ittifak iin balangta dnlen fikir gereklem em itir. N itekim O rtado u bu k onuda e blnd. B irinci grup, pakta katlan, Irak, ran, P akistan: kin ci gr B adat P aktna cephe o lan M sr, S uriye, S uud, A rabistan ve Y em en, nc grupta, her iki grubun dnda kalan rdn ve L bnan idi. N itekim bu blm e S ov yet R usyann O rtad o uya girm esini kolaylatracaktr179. B u ise, srail sorunund an sonra O rtado u k rizlerinin en iddetli faktr olacaktr180.14 T em m uz 1958de S ov yet taraftar G en eral K asm tarafndan yaplan bir darb e ile Irak ta m onarik rejim devrildi ve N uri S aid de dahil kk kral F aysal ve am cas P rens A bdulillah ldrld 181. Irakn 1959 ubatnda B adat P aktndan ayrlm as S ov yetlerin o nun bam szlk yolunda olduu inancn glendirdi ve iki A rap lkesi U .A .R . (M sr) m tefik oldular. Irak K om nist P artisi lke iinde faaliyete geti ve g toplad. S ovyetler B irlii tatm inkr bir ekilde onaylad bu durum u B adat P aktndan ekilm e haberleri S ov yetler B irlii tarafndan iyi karland. S ad ece on u, B at A rap blgesel politikalarnda nem li rol o yn ayabilen devlet olarak grld. B undan sonra A rap dn yasndaki B atnn konum u azald182. N itekim Irak B adat P aktndan ekilince, P aktn adndaki B adat kelim esinin anlam dahi kalm yo rdu. B unun iin P aktn ad, M erkezi A ntlam a tekilat, (C entral Treain Organization ve ya C E N T O ) olm utur183 1. B ad at P ak tn n S ovyet R u sya in D ou rd u u n em li S on u lar: B adat P akt, D o u ile B at arasndaki souk savan O rtado udaki bir uzantsdr184. B adat P aktnn balca am ac, blge devletlerini orta bir tekilat iinde toplam ak idiyse, sonu beklenenin tam tersi olm utur. B adat P akt, birletirici olam am adeta O rtado uyu paralam tr185. B ununla beraber, O rtadou politikalar bakm ndan S ov yetlerin iinide kolaylatran da M sr B akan N asrn tutum u olm utu. H lbuki B adat P akt ile bu liderlik T rkiyeye gem i gibi grn yo rdu.
178

Charles L. Robertson, Smith College, n tern a tio n a l P o litics S in ce W o rld W a r II, Newyork, 1966, s.211 179 F ahir A rm ao lu, a.g.e.4 9 2 180 F ahir A rm ao lu, a.g.m.236 181 F ahir A rm ao lu , a.g.m.236 182 Hashim S.H. Behbehani; The Soviet Union and Arab Nationalism (1917-1966), Newyork, 1986, s.176 183 F ahir A rm ao lu, a.g.m.236 184 sm ail S o ysal, a.g.m. s.221 185 m er E . K rko lu, a.g.e. s.6 5

38 B adat P akt N asrn tasarlarn alt st etm iti. N asrn taham m l edem edii de bu ydu. B u sebeple N asr, B adat P aktnn kuruluundan sonra B at aleyhtar bir politika takibine balad. S vey m eselesi v e bundan d oan 1956 B uhran N asr bsbtn S ov yetlere ynelm eye iletecekti186. Nitekim bunu takip eden yllarda cereyan ed en eden S vey K anal h arekt, n giltere, F ransa ve srailin baarszla uram asyla sonulannca A raplar S vey krizin den sonra Sovyetlere daha ok yan am , balantszlar diye bilinen ve daha sonra nc dn ya devletleri adyla anlacak olan B lo k kurulm u ve ininde O rtado uya k ar yeni bir politika izlem esi sz konusu olm utur187. S ov yetler B irlii iin B ad at P akt, dn yann her tarafnda B ar ile giritii souk savan bir paras idi. O rtado u da A B D ye k ar olan dinam ikler (srail ve B at dm anl, A rap M illiyetilii v.b ) kullanm ak frsatn bulm utu ve iyi kullanm t. nce M sr arkasndan S uriye, Irak , C ezayir, L ib ya v e G ney Y em en gibi nem li A rap lkelerine geni silah yardm yapm t188. B atllarn bu son tutum lar S ov yet A rap m nasebetlerinin yeni bir dn em e girm esinde nem li rol o ynam tr. B u ekilde O rtado uda S ov yetlerin etkisi ve yaknl daha ok grlm tr. B ir yand an S ovyetler ve D o u B loku, te yand an B at bloku rek abetleri v e blgeyi elde em ek iin yaplan giriim ler bu dn em de daha da artm tr. S onu olarak, O rtado ud a B adat P aktnn kurulu gayelerinden olan Sovyetlerin etkisini azaltm ak ve kom nist partilerin kurulm asna en gel olm ak konusundaki B atnn abalar su ya dm olu yordu. A ksine S ov yetlerin O rtado u lkeleri ile olan m nasebetlerinin glendii ve etkisini arttrd ve blgeye olacak yaklat grlm tr189. III. ORTADO U D A S V E Y K R Z V E N A S IR M L L Y E T L 17 K asm 1869da S vey K an al deniz trafiine alm t. K anal 1875ten itibaren n giliz ve F ran sz irketleri iletm ekteyd iler. n giltere 1882d e O sm anl topra olan M sr igal edince, kanal zerindeki kon troln fiilende kuvvetlendirm i oldu. S veyten serbest geii garanti altna alm ak iin 29 E kim 1898de stanbulda uluslar aras bir ant. m zalan d. stanbul antlam as adn alan bu belge savata v e ticaret gem ilerine ak olacakt. ngiltere 26 A ustos 1936 da M sr
186 187

F ahir A rm ao lu, 20. Y zyl siya si T a rih i (1 9 1 4 -1990), Ankara, 1994, s.492 Y aar C anatan, T rk-Ira k M n a seb etleri (1 9 2 6 -1958) Ankara 1966, s.113 188 sm ail S o ysal, a.g.m. s.226 189 Y aar C anatan, a.g.e. s.1 6 2

39 hkm eti ile yapt bir antlam a ile bam szl tand. A ncak; S vey K anal blgesinde 10 bin ask er yd. S ava bitince, S ov yetlerin ran, T rkiye ve Y unanistan zerindeki basklarn gren n giltere blgenin gvenlii bakm ndan askerlerini blged en ekm edi. 1952 O cak aynd a K om nistlerin M slm an kardeler ve ar m illiyetilerin tevikiyle sivillerden oluan M illi K urtuluu O rdusu K anal blgesinde n giliz K uvvetlerine saldrd. Y zba C em al A bdlnasr bakanlndaki H r S ubaylar K om itesi, 23 T em m uz 195de krall ykarak y netim i ele geirdiler190. V e 26 T em m uzda da sk enderiyede bulunana K ral F aruk u tahtndan feragata zorlayarak lk eden kardlar. S vey konusundaki anlam a 19 E kim 1954te im zaland. B una gre 1936 antlam as sona eriyordu ve n giliz kuvvetleri 20 ay iinde M sr topraklarndan tam am en ekileceklerdi. A ncak bu antlam a fazla uzun srm edi B adat P akt ile beraber balayan gelim eler S vey konusunda yeni bir patlamaya sebep oldu191. B adat P aktna M sr bata olm ak zere A rap dn yasnd an b yk tep kiler geldi. B u durum kendisine kar kurulm u bulunana B adat P aktn ypratm ak hususunda S ov yetler iin bulunm az bir frsatt. S ov yetler bir yand an B adat P aktna kar hcum larn artrrken bir yandan A rap lkelerine yan am aya altlar. B u ise B akan N asra B atya k ar S ov yet kozunu o ynam a im kn verdi192. T rkiye, ran, Irak, P akistan ve n giltere arasnda 1955 ylnda kurulm u olan B adat P akt, A rap devletlerini blm , S ov yetlerin O rtado u ya szm asn kolaylatrm ve b ylece N asr, O rtado u da B at em peryalizm ine kar kacak tek nder durum una gelm iti193. 1955 balarnda srail ile M sr arasnda G azze blgesinde atm alar balaynca M sr, A m erik a ve n giltereden silah satn alm ak istedi. A ncak n giltere ve A m erika ikisi de M ays 1950 deklerasyo nuna bal olduklar iin isteksiz davrandlar. K ald ki, M srn B adat P aktna m u halefeti de bu isteksizlikte b yk rol o yn am aktayd. A m erika silah verm eye raz oldu ise de bunu kredi ile deil p ein parayla yapmak istedi194. B atllarn silah satm ay reddetm esi zerine 195 S ov yetler 1955 M aysnda M sra silah satm ay teklif ettiler. N asr 27 E yll 1955 g n yapt bir konum ad a, B atllarn M sra silah satm ay
190 191

M eh m et K o cao lu, O rta d o u, Ankara 1995, s.112 F ahir A rm ao lu, 20. Y zyl S iya si T a rih i (1 9 1 4 -1990), Ankara, 1994, s.496 192 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.497 193 Oral Sander, a.g.e.s.238 194 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.4 9 7 195 M eh m et K o cao lu, a.g.e. s.1 1 3

40 reddetm esi zerin e M srn ise ekoslovak ya ile bir anlam a yaparak b u lkeden silah satn alm aya k arar verdiini aklad196. N asrn bu aklam as bir bom ba patlatm t. A m erikann nl sac dergilerind en U .S . News and World Report; S ov yetlerin O rtado u ya girm eye b aladn ifade den u szleri s y l yordu, M oskova bu gn kapnn eiinden adm n atm tr ve onu geri evirm ek kolay olm ayacaktr
197

. S zleriyle ak olarak ifad e ettii gibi, 1917 ihtilalinden sonra

S ov yet em peryalizm i O rtadou ya ideolojisiyle, serm ayesiyle, ihtilalci fikirleriyle girm i olu yordu 198. B atllar bu yeni gelim eden ok endie etm ekle beraber, tutum lar farkl oldu. E n b yk tepki n giltereden geldi ve n giltere N asra kar bir takm tedbirler alnm asn istiyordu. A m erika ve F ransa, M sr tam am yla B u arad a kom nist blokundan, M sra silah sevkyat da devam ediyord u. M sra S ov yet R usya v e ekoslovak ya tarafszdan yaplan silah verm e teklifi ve M srn bu teklifi kabule yan am as, B atllar telalandrm , n giltere M sra bir protesto notas gnderm i, A m erika da Jet uaklar dahil, her trl silah ve m alzem eyi M sra verm eye hazr olduunu bildirm itir. B u durum karsnda bi beyanat v eren M sr B avekili C em al A bdln asr, B atllarn sraili her zam an silahla beslediklerini ve A rap devletlerini nfuzlarn altna alm ay prensib edindiklerini s ylem itir. A bdlnasr konum asn yle bitirm itir.-stiklal ve H rriyetim iz m dafaa ve korum ak iin her yerd en ve herkesten silah satn alacaz ve hibir tehdide bo yun em eyeceiz . D ier taraftan S uriye k abinesi de R usyann yapt silah satm a teklifini de tatbik etm itir200. S ov yet R usyann M sra silah yardm srerken, 2 6 E kim 1955yte M sr ile S uudi A rabistan arasn da yaplan askeri ittifak antlam as, M sr nam na B av ekil A bdlnasr, S uudi A rabistan nam na da H ariciye vekili F aysal ibn A bdlaziz tarafndan im zalanm tr201. Y ine M sra yaknd a R usyadan 100 S talin tank, 100den fazla m ig -15 Jet ua 4 ila 8 denizalt ve daha birok silahlarn gelecei bildirilm i ve bunun zerine srail H ariciye V ekili M oe oretin A m erik adaki Y ahudiler arasndan 200 M . D olar toplanm ve bu para m em leketin
196 197

S ov yetlerin kucana atm am ak iin N asrn tah rik edilm esini istiyorlard199.

iktisadi kalknm asna harcanm tr. A ncak bu

F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.4 9 7 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.4 9 8 198 M eh m et K o cao lu, a.g.e. s.1 1 3 199 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.4 9 8 200 H rriyet, 5 E kim 1 9 5 5 , s.7 201 H rriyet, 2 6 E kim 1 9 5 5 , s.1

41 seferki sat haslatnn en b yk ksm silah satn alm aya tahsis edilecekm i. K ahire ise, S ov yet B lokun dan satn ald silahlardan bir ksm n daha getirm i B u m nasebetle skendiriyyede fevkalad e tedbirler alnm tr. E llerinde M sr yapm m akinel tabancalar bulu na ve k endilerine vur em ri verilen askerler vazifelilerden baka hi kim seyi
202

askeri

lim ann

kilom etre

tesinden

bu

yana

sokm am lardr .K arad a bu tedbirler alnrken m sr sahil m dafaa tekneleri de denizden gerekli tedbirleri alm ve lim ann birka m il tesinde her trl deniz nakliyatn yasak etm itir. R us gem isinin m rettebatna ehri gem ek iin bile m saade verilm em itir. S ilahlar kam ufle edilen lim ann bir ksm nda ay altnda gece yarsna do ru dar karlm ve b yk sandklar 16 tek erlekli kam yonlarla sk enderiye civ ar bir askeri sse gnd erilm itir. S ilah ykl R us gem ilerini K arad eniz B oazn geerek skend eriyeye geld ikleri s ylenm ektedir203. ngiltere ise M sr kom nist tesirinden kurtarm ak iin bu m em lekete silah sevkyatnn yenid en balayacan bildirm i M sr kayn aklarnn da teyit ettii bu habere gre, n giliz silahlarnn ilk partisi nm zdeki yl banda gelm eye balayacak ve sevkyat m untazam faslalarla btn yl bo yunca devem ed ecektir. B ilindii zere M sr 1949da n giltereye silah siparileri verm i fakat o yl M srn 1936 n gilizM sr antlam asn tek tarafl olarak fesh etm esi zerine n giltere, M srn silah sevkyatna am bargo ko ym utur. F akat iki hk m et arasnda 1954te im zalanan S vey A ntlam asna gre, n giltere M sra silah alnacak silahlar tespit etm iti. B u silahlar arasnd a tank, u ak ve u aksav ar toplar da bulunm aktayd. B unlarn kk bir ksm M sra verilm i R oket son zam anlarda M srn, K om nist blokundan silah alm aya b alam asndan du yulan infial yznden sevkyat yeniden durdurulm utu. im di n giliz P arlam entosunun am bargo kararn da srar etm esine ram en, B avekil E den, M sra kar silah taahhtlerini yerine getirm eyi kararlatrm tr. M srn S ov yet R usya v e R us P eyki dier kom nist m em leketlerle siyasi ticari ve iktisadi m nasebetleri gnden g ne artm aktadr. B u g n resm en aklandna gre, S ov yet R usyann, m srn by k A kdeniz lim an skenderiyed e bir konsolosluk am as iin iki hkm et anlam aya v arm lardr. B u konsolosluk arlk zam anndan beri ilk defa alacaktr204.

202 203

H rriyet, 5 K asm 1 9 5 5 , s.7 H rriyet, K asm 1 9 5 5 , s.7 204 H rriyet, 2 6 K asm 1 9 5 5 , s.1

42 S ov yet R usyann, M sra olan silah sevkyat dier A rap devletlerine de sram aya b alad ve S ov yetler bu devletlerle de dostluk ant. m zalam aya alyordu. N itekim 20 K asm 1955te, M oskova rad yosunun bildirdiine gre, Sovyet Rusya ve S uriye birbirleri nezdindeki diplom atik tem silcilerini karlkl olarak b ykelilik kadem esine ykseltm eye k arar verm ilerdir. R ad yo bu na ilaveten ik m em leket arasnda k arlkl hak ve m enfaatlerin korunm as esasna dayanan a dostluk m nasebetlerinin esasen m evcut olduun u fakat bundan sonra bu dostluun daha ziyade gelim esine doru daha derin v e esasl yaknlam alarn gerek leeceini de bildirm itir. M oskova rad yosundan sonra R us idare v e kontrol altndaki B kre rad yonsun A rapa servis, hususi bir yayn yaparak R usyann A rap alem ine kar derin bir hayranlk d u ydu undan ve A raplarn em peryalist tahak km nden kurtulm alar iin kendilerine gerek en btn yardm lar yapacandan uzun bo ylu dem vurm utur. K ahire rad yo suna g re, Y em en H k m eti de bir beyan n am e n er ederek R usya silah verm e teklifinde bulunduu takdirde Y em enin buna kab ule hazr olduunu bildirm iti205. B u da R usya ile Y em en arasnda bir dostluk antlam asnn im zalanm as iin yaplan grm eler m spet netice verm itir ve yaknda an tlam ann imzalanaca bildirilm itir.206 O rtado u da S ov yet R usyann, M sr ve dier A rap m em leketlerine silah v erm eye balad gnden beri husule gelen vaziyeti dikkate takip etm ekte olan ilgili A m erikan ev releri, O rtadou nun dn ya apnd aki souk harpin en tehlikeli sahnesi haline geldiini ve bu yeni tehlikenin B at ile D ou arasndaki en b yk an lam azlk konuklarn tekil etm ekte olan D o u A vrupa m eseleleriyle U zakdo udaki kom nist tehlikesini glged e braktn belirtm ektedir. A .P . A m erikan H aberler A jans C enevre B ro sunun bildirdiine g re, B irleik A m erika, n giltere ve F ransa, kom nistlerin M sra silah verm eleri zerine O rtado uda bozulan kuvvet m uvazenesini yeniden tesis etm ek iin sraile silah verm em eyi kararlatrm lardr. B at devleti bundan baka srailin toprak btnln yeniden tem inat altna alm am ay d a k ararlatrm lardr207. 2. K riz K arsn d a S ovyet S tratejisi 1956 S vey B uh rannn ortaya km asnda ani neden tekil eden K onularn banda, m srn N il N ehri zerinde k urm ay tasarlad A sw an (A suvan )
205 206

H rriyet, 2 0 K asm 1 9 5 5 , s.1 H rriyet, 2 4 E kim 1 9 5 5 , s.1 207 H rriyet, 2 6 E kim 1 9 5 5 , s.1

43 baraj gelm ektedir208. N asrn A sw an barajn yap abilm ek iin geni apta kredi ve serm ayeye ihtiyac vard209.M sr H km eti A B D den 55 M ilyon dolar, n giltered en 15 M ilyon dolar v e D n ya B ankasndan da 200 M ilyon D olar yardm taahhd elde etm iti. F akat 15 T em m uz 1936da A B D yardm sznden geri dn d. Y ardm taahhdnde bulunm u olan dier iki kaynakta A B D yi izlediler210. Sovyetler ise A sw an B araj iin M sra 200 M . D olar verm eyi teklif ettiler211. Kredi reddedilince, N asr 26 T em m uzda yani ihtilalin drdnc yldnm nde, S vey K analn M illiletirdiini ilan etti212. B u dav ranla A v rupann petrol yolu artk N asrn denetim i altna girm i ve zellikle F ransa ve n giltere iin ok krl olan K anal irketi elden km t. stelik eer avsan b araj bu gelirle yaplacak ise K analdan gei creti de aratacak dem ekti213. N asrn tepkilere yol aan m illiletirm e karar zerine 29 T em m uzda L ondrada bir araya gelen A B D , n giltere ve F ransa yetkilileri, 2 A ustosta yaynladklar bildiride S v ey sorununu grm ek zere 16 A ustosta yaynladklar bildiride konferans toplanm asna karar verdiklerini akladlar. S vey k analndan geii dzenleyen 1888 tarihli stanbul szlem esine taraf olanlarla K an aldan en fazla yararlan an lkelerin arld kon ferans, 16 A ustosta L ondrada 2 2 lkenin katlm asyla alm alarna balad214. M srn katlm am a karar ald konferansta eitli grler ne srlm tr ki bunlarn balcas A B D D ileri B ak an D ullesin adn alan plandr215. D ullesin planna karlk M sr destekleyen S ov yet D ileri B ak an epilov, 1888 szlem esine taraf olan lkelere ilav eten, S vey K analnd an faydalanana btn lkelerinde katlaca daha geni uluslar aras b ir konferans istem itir216. epilov S vey kan alnn sorununun iki yn bulunduunu bunlardan birincisinin, K analn m illiletirilm esi olduunu ve buna hibir lkenin m dahale edem eyeceinin, sorunu n ikinci yn ise K an aldan serb este geiin ise dier lkeleri de ilgilendird iini s ylem itir. K an aldan geii dzenlem ek zere uluslararas bir ku ruluun m eyd ana getirilm esi yo lundaki B at teklifini yerm i v e
208 209

m er E . K rko lu, T rkiyen in A ra p O rta d o u sun a K a r P o litika s, Ankara, 1972, s.81 Oral Sander, a.g.e.s.28 210 m er E . K rko lu, a.g.e. s.8 1 211 F ahir A rm ao lu , 20 . Y zyl siya si T a rih i (1 9 1 4 -1990), Ankara, 1994, s.498 212 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.4 9 9 213 Oral Sander, a.g.e.s.238 214 m er E . K rko lu, a.g.e. s.8 2 215 B u ko n ud a gen i b ilgi iin b k z. m er E . K rko lu, T rkiyenin Arap Ortad o u su na. K ar Politikas, Ankara, 1972, s.82 216 m er E . K rko lu, a.g.e. s.8 3

44 b yle bir harek etin sm rgeci bir nitelik tayan ve 20. yzyln artlarna aykr eski kanal irketini b aka bir grn altnda tekrar canlandrm a sonucunu douracan n e srm tr. epilov, kanaldan serbeste geii tem in edecek zm yo lunun bulunm as iin yaplacak alm alara M sr2n katlm asnn salanm as gerektiini s ylem i ve egem en bir devlet olarak M srn hak ve karlarnn korunm asnn nem i zerinde durm utur. epilov, daha sonra yeni bir uluslar aras szlem enin veya 188 8 szlem esine ek yeni bir anlam ann hazrlanm asn istem itir217. 2. K rizin S avaa D n m esi A m erika ve B atnn 1956daki A sw an baraj projesi finansm ann yn etm e konusundaki reddi. G elim eye balayan M sr-S ov yet ilikisine yardm ettii s ylenebilir. S ov yetler balangta B atnn reddettii bu finansm an teklif etm em itir. F akat N asrn B atya ynelik hayal krkl, onun S vey K anal m illiletirm e kararna yo l at. S vey krizi S ov yet-M sr ilikisini ortaya karan ilk krizdi. S vey krizi bo yun ca S ov yet P olitikasn ynlendiren iki b yk dnce m evcuttu. B irincisi, M oskovann A rap m terilerine ve B at ilgisine kar blgede karlkl pozisyonu nu gelitirm e frsatn krizde kullanm a ihtim ali ikincisi ise, A kdenizde A B D nin G . deniz filosu yla blgesel stnl kadar ak a stratejik nkleer stnl olan A m erikayla direk olarak kar karya gelm ekten kanm a ihtiyac, bu dnem de S ov yetler blgesel savalar globalletiren ve nkleer kullanm lara yol aan K uhrushevin doktrinsel hneri altnda alyord u 218. A yn zam ada S vey K rizi, ngilterenin blged eki etkisini sona erdirm ede B atnn ve A B D nin itibarn sarsm ada m kem m el bir frsatt. G erek, A B D ye kar S ov yet propagandas iki blm e ayrlr. A B D , m ttefikleri olan n giltere ve F ransa ile hareket etm esi ve ya A B D nin O rtado ud aki b yk g olan n giltere ve F ransann yer deitirm esi219. K anala ilikin sava ncesi periottaki m zakerelerde S ov yetler antikoloniyel hareketlerden kazanla p ropagand a yaparak M sr hak v e hareketlerini
217 218

m er E . K rko lu, a.g.e. s.8 3 Galia Golan, Soviet Policies in the Middle East from World war two to Gorbachev, Cambridge, 1991, s.47 219 Galia Golan, a.g.e. s.47

45 destekledi. S ov yetler, n giltere ve F ransay u yaran m ektuplar yollad220. K ruthev, B ir harp karsa A rap devletlerini yardm sz brakm ayaca, hakl savalarna pek ok g nll katlacaktr. D edi. S ov yetler S vey dav asnda batllar tehdide balam bulunm aktayd. K om nist P artisi birinci sekreteri olan N ikita K ruthev; S vey B uhran yznden bir h arp kt taktirde A rap d evletlerini yardm sz brakm ayacaz dem itir221. A m erikan B yk elisi F ietcher W arren; M srn S vey K an aln m illiletirm esi hadisesinin b yk devletler tarafnd an dikkat ve ciddiyetle takip edildiin i aklam tr. B yk E liye gre, S vey K an alnn M sr tarafndan M illiletirilm esi hadisesi her ne kadar bir nc dn ya savana sebebiyet verebilecek eh em m iyette bir ihtilaf ise de b yk d evletlerden hibiri harbi katiyen arzulam am aktadr222. A ncak, B ritan ya ve F ransz hkm etleri, gerek konak ina eden ve onun sah ibi olan irkette hisseleri bu lundu u gerekse bu eylem A bdulnasrn A rap lk eleri nezdinde nem ini arttrd iin bunu bir dm anlk eylem i olarak d eerlen dirdiler. srailliler ise b u eylem i bir sredir snr sorunu yaadklar g l v dm an kom u bir lkeyi zayflatm a frsat olarak grdler. S onuta, F ransa, B ritan ya ve srail arasnda M sra saldrm ak ve A bdlnasr y netim ini devirm ek iin gizli bir anlam a yap ld. N e var ki bu eylem sadece M sra ve onu d estekleyen A rap lkelerin e deil, ayn zam anda B irleik D evletler ve Sovyetler B irliin e ynelik bir tehdit idi223. N itekim n giltere ve F ransa srail ile birlikte M sra kar bir kom plo hazrladlar, bu kom plo gereince srail 29 E kim 1 956 gn birden bire M sra kar saldrya geti224. n giltere ve F ransa ayn zam anda M sr havaalanlarn da bom bardm an ed erek A kdenizden S vey K anal blgesine asker karm aya baladlar225. B .B ritan ya B avekili A nton y E den A vam kam arasnd a verdii beyanatta, M sra srailin karlkl olarak arpm ay du rdurm ak zere 12 saatlik bir n giliz-F ransz ltim atom unu kabl etm eleri halinde dahi n giliz ve F ransz kuvvetlerinin S vey K anal blgesine gireceklerini s ylem ilerdir. Z ira, A ni bir hareketle, M sr hududunu ap S ina lnde ilerlem eye balayan srail kuvvetleri hibir m ukavem etle k arlam adan S uveyin 1 5 -20 kilom etre yaknlarna kadar
220 221

Galia Golan, a.g.e. s.49 C u m h uriyet, 2 5 A u sto s 1 9 5 6 , s.1 222 C u m h uriyet, 4 A usto s 1 9 5 6 , s.5 223 Albert Hourani, A ra p H a lkla r T a rih i, ( ev: Y av uz A lo gan, stanb ul 1997, s.428 224 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.4 9 9 225 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.5 0 0

46 gelm ilerdir. B u m esafenin gittike azald v srail kuvv etlerinin m aksadnn S veyi ele geirm ek olduu aka m ahed e olunm utur226. Z ira n giliz ve F ranszlarn, her iki tarafnda ekilm esini isteyen ltim atom u yollam alar, n giliz ve F ranszlarn K an ala ynelik saldrlar iin bir bahane olm utu. 3. n giliz V e F ran sz S ald rlar K arsn d a S ovyet P olitik as n giltere ve F ransa m sra kar saldrya geerken P olon yad aki ayaklanm a ile Macar ihtilaline g venm ilerdi. B u sebepten S ov yetlerin km ldam ayacan dn yorlard. F akat b hesap yanl kt 5 K asm sabahndan itibaren S ov yetler, M acar ihtilalini bastrm aya b alam lar ve dolaysyla M acaristan daki durum lar dzelm eye balam t227. Bundan sonra S ov yetler n giltere ve F ransaya sava durdurm alar hususunda gayet tehditkr m esajlar yo llad. S ov yet hkm eti, n giltere ve F ransaya M srdaki arpm aya son vermedikleri taktirde daha kuvvetli bir devleti taarruz tehlikesine maruz kalabiceklerini ihtar etm itir228. S ov yet B ovekili, B ulganin, n giliz ve F ransz bavekilleri S ir A nthon y E den v G u y M olletye gnderdii notalarda T ecavz ezm ek ve M srda harpe son verm ek iin her areye tevessl etm ek azm indeyiz d em i ve kuvv et ihtim aline gidebileceini belirtm itir. S ov yet H km eti, srail B av ekili D avid ben G uriona gnderdii nc bir m esajda A dem i m em nuniyet b elirterek T elavivd eki sefirini geri arm akta oldu un u bildirm itir. B ulganin, n giltere ve F ransaya gnderdii notalarda Bakan E isen how ere verdii m esaj zikretm itir. R usya b u m esajda A m erika ile m tereken askeri harekta geilm esini m esajnda A m erika ile m tereken ask eri harekta geilm esini teklif etm iti229. S avan balam asyla birlikte S ov yetler savan iine girm eyecek ekilde bir takm adm lar att 45 lyu shin -28 sava ua S ov yet m rettebatyla birlikte M sra gnderildi. S uriyeye daha ok hareket iin Y ukar M srdaki L ux ore (uaklar) transfer edildi. B un dan sonra S ov yetler aka ykm d an ve ya bu sava u aklarnn ele geirilm esinden kand. (endie du ydu ) n giliz ve F ransz hav a saldrlarnn balam asndan sonra S ov yetler M sr ve S udann dna blgedeki nihai tahliye iin yaklak olarak 380 S ov yet ve
226 227

Vatan, 31 Ekim 1956, s.1 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.5 0 0 228 Y eni S ab ah, 6 K asm 1 9 5 6 , s.1 229 V atan, 6 K asm 1 9 5 6 , s.1

47 ekoslovak danm an transfer etti. B u hareket danm anlarn sav a iindeki herhan gi bir harek etten kanm alarn takip den em irleri izledi. B u ksm en danm anlar kad ar nem li olan baz 200 kadar S ov yet tank m rettebatn da ierdi. 31 ekim de n giliz ve F ranszlarn ltim atom gnderdikleri gnden sonra S o vyetler B irlii krizin G venlik k onseyin e gnderilm esini teklif etti230. B u arad a S ov yet R usyaya yapt ziyaretten birk a gn evvel am a dn en Suriye Reis-i C um huru kr el-K uvvetliye yakn evrelerd en u ayan - dikkat haber szm tr. M oskovada R us liderleriyle yapt tem aslarda, onlard an b yk hareketler beklediini s yleyen ktr el-K uvvetliye m uhataplar B izden her ey ite yalnz harp istem e tarznda m ukabelede bulunm ulardr. B u cevap, S u riye R eisi C um hurunu olduu k ad ar onun avdetinde S uriyede, M sr ittifak ve S ovyetlerle en geni ibirlii taraftarlarn inkisar hayale u ratm tr231. S ov yet R usyann da istei zerin e B .M . G v enlik konseyi srailin M sra kar grt harekt grm ek iin 31 E kim de topland birleik A m erika ile R usya, K onseyin srail kuvvetlerine m sr topraklarna ekilm eleri husu sunda em ir verm esini istem ekte birlem ilerdir. ki devletinde delegeleri ayn zam anda konseyin n giltere, F ransa, srail, M sr ihtilafna herhan gi bir askeri m dahaled e bulunm alar hususunu ihtar etm esini de istem ilerdir. M sr kabinesi devlet reisi N asrn daveti zerine 16da toplanarak hasl olan du rum zerinde m zakereler yaplm tr. K ahired e bir harp halinin karkl v e tela h km srm ektedir. D evlet reisliin ce yaynlan an bir kararnam e ile btn M srd a U m um i seferb erlik ilan edilm itir. S ov yet B yk E lisi A leksandr A branof, srail D ileri vekleti nezdinde teebbse geerek ok ciddi bir dille sraili B yk devletler hesabna M sra kar km akla itham etm itir. S ov yet b ykelisi icap ederse R usyann M sra silah ve m alzem e yardm yap acan da szlerine ilave etm itir. srail taarruzu btn dn yad a bir bom ba tesiri yaratm bulunm aktadr. B akan E isenhow er, acele bir konferans toplayarak durum u grm ve A m erika2nn O rta arkta taarruza u rayana yardm edeceini bir szc vastasyla ilan etm itir232. W ashingtonun M sra kar hibir ekil ve surette silaha bavurm ayaca resm en aklanm ve L ond rad a yeni n giliz planna A m erikann gsterdii so ukluk hayret u yandrm tr233. Nitekim Amerika,
230 231

Galia Golan, a.g.e. s.49 V atan, 9 K asm 1 9 5 6 232 Vatan, 31 Ekim 1956, s.5 233 C u m h uriyet, 1 4 E yll 1 9 5 6 , s.1

48 n giltere ve F ransa arasnda 1950de im zalanm bir deklarasyon, devlete m tareke h attn tecavz eden herhan gi bir d evlete kar derh al harekete gem e hakkn tanm aktadr. A rap B irlii siyasi K om itesi acele toplantya arlm Irak, S uriye, rdn ve M sra yardm a h azr old uklarn bildirm ilerdir234. Sovyet B avekili, B ulganin, E den ve M olleye gnd erdii ayr bir notad a da ayrca unlar s ylem itir: E er bt n m odern tahrip silahlarna sahip, d aha kuvv etli devletler, n giltereye taarruz etm i olsayd bu m em lek etin hali ne olurdu. B u d evletler deniz veya hava kuvv etlerini ngiliz kylarna, sevketm eksizin baka vastalarla, burada fzelerle harbi n giliz topraklarna gtrebilirler. E er F ransa v e n giltereye k ar fzeler kullanlm olsayd siz bunu barbarca bir hareket diye vasflandrrdnz, F akat h em en h em en silahsz bir durum da olan M sra kar n giltere ile F ransann girim i olduklar harek etten bunun fark nedir B ulganin, n giltereyi m an tn sesini dinlem eye dav et ederek M . E d eni, h km etinin, parlam ento sunu, i partisini, sendikalar ve m illeti silahl tecavze ve kan dklm esini durdu rm aya dav et ederek yle d em ektedir. M sra kar giriilen harp dier m em leketlere de sirayet edebilir v n c bir dn ya harpi m ahiyetini alabilir. E isenho w erda R uslar M acaristan dan ekilsin diye cevap v erdi235. S onuta, n giltere ve F ransan n hava saldrlarna girim eleri sonucunda A B D v e S ov yetler B irlii bu ak sald rya k ar B.M.de cephe aldlar. B u B .M .de A B D ile S .B .n in ender anlam alard an b iriydi. B u allm adk ortak bask k arsnda E den atekes ilan edip 6 K asm da kuv vetlerinin geri ekildiini aklad ve bunu F ransa kanaldan gv enceler verilm eden ekilm eyeceklerini aklyo rdu 236. srail 1 M art 195 7de gven celeri yle sralad: (a) G azze eridi B .M . bar gc blged e yn etim i el alacak, blgenin gelecei konusunda anlam aya varlncaya kadar asker bulunduracak v e igal ncesi durum a geri dnm e belirtileri olu rsa, srail haklarn koru m ak iin harek ete gem ekte serbest olacak237. (b) A kabe krfezi; A kabeden serbest gei salanacak B .M . bir abluka giriim ini nleyecek v e gelecek bir ablukay saldr olarak kabul ed ecektir. B u gvence istekleri bir bakm a 1967 A rap srail savann k noktasn oluturm utur238.

234 235

Vatan, 31 Ekim 1956, s.5 V atan, 6 K asm 1 9 5 6 , s.5 236 Oral Sander, a.g.e.s.239 237 Oral Sander, a.g.e.s.240 238 Oral Sander, a.g.e.s.240

49 4. S u vey K rizin in S on u lar V e O rtad ou d a D eien G D en gesi S vey B uh ran, iki sava aras (1919 -1939) d nem den beri O rtado u d a balca sz sahibi olan ik i B atl lkenin durum un da nem li bir d eiiklik yapm tr. n giltere ve F ransann O rtadou dan kesin olarak ekilm elerinde 1956 S vey K rizi bir dnm noktas tekil etm itir239. 1956 S vey savann getirdii bir baka n em li yeni unsur, S ov yetler B irliinin faal bir taraf olarak girm esidir. 1955 te M sr ile S ov y etler B irliinin arasnda silah anlam asnn yaplm asyla b alayan S ov yetlerin blge ile yo unlaan ilikileri savatan sonra ylesine gelim itir ki, artk S ov yetleri blgenin karm ak siyasi ilikilerinde barollerden birini igal ed en bir taraf olarak dikkate almak zorunlu olm utur240. S ov yetler B irlii, n c dn ya lkelerinin v e ksm en de A raplarn destekleyicisi olarak dm anlklar bitirdi. M srllar kriz bo yun ca S ov yetlere, m dahalede ge ve hareketsiz kaldklar iin kzdlar. N asrn halefi A n w ar (Enver) S edat bu dnem de M oskova ile birlikte gzn at. E nver S edat K rizi bitirm e konusunda A m erikallarla da ibirlii yapt. S vey krizi blgede bazlarnn gznde S ov yet prestijinin artrm asna ram en savan dier bir sonucu blgedeki gl A m erikan taahhd n tekil eden E isenho w er doktrini idi. B u S ov yetler B irlii iin negatif bir F enom en iken M oskovann h areketi, M srllarn seebildii bir ihtiya d eildi241. n giltere ve F ransa; N asrn ve S . R usyann O rtadou daki prestijini ve tesirini yok etm ek iin isterlerk en bsbtn arttrm lardr242. 3000 askerinin lm esine ve sav a kaybetm esine ram en S vey saldrsndan m sr kazanl kt. H er eyden nce S vey K anal zerinde tam denetim salad. B ylece M srda 1881 ylndan beri srm ekte olan n giliz etkisi ortadan kalkm oldu 243. M sra kar B atl devletlerin u yguladklar ekonom ik bo ykotu ve K an al saldrsn sert bir biim de knayan S ov yetler B irliinin O rtado ud a prestiji artt ve m sr giderek bu d evlete yan am aya b alad.

239 240

m er E . K rko lu, a.g.e. s.9 0 C en giz and ar, Direnen Filistin, stanb ul 1976, s.63 241 Galia Golan, a.g.e. s.47 242 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.5 0 1 243 Oral Sander, a.g.e. s.240

50 ABD, gerek saldrlarn n karsnda aka yerini alm as ve gerekse blged e em peryalist bir gem iinin bulunm am as yznden tpk S .B . gibi prestij kazand A ncak blgede etkinleen S ov yet politikasna kart olarak oluturaca ve S vey bunalm nn bir sonucu olarak deerlendirilebilecek E isenhow er doktrini A raplarn gznde, B at karlarn korum aya y nelik bir dzenlem e biim inde yo rum land ve blgedeki A m erikan P restijini uzun vadede drd 244. IV. EIS E N H O W E R D O K T R N 1956-1967 D nem inin ilk yarsna O rtad o u daki D ou -B at atm alar hakim olm akla berab er, bu alm alar yanstan gelim elerin balan g no ktasn da, 1957 O cak aynda ortaya kan E isenhow er D oktrininde bulm ak yanl olm ayacaktr. u sebeple ki, 1952 N asr ihtilali ile M srda M onari ykldktan sonra, O rtadou da nasr2n balatt A rap m illiyetilii harek etine ilk darbe 1955 B ad at atkndan gelm i, fakat 1956 S v ey S ava, B atnn prestijine ar bir darb e 19 55 B ad at P aktndan gelm i, fakat 1956 S vey S ava O rtado unun klasik s m rgecileri n giltere ve F ransay d a blged en tavsiye ettii iin bu hem N asr ve h em de onun destekisi olan ve im d i A rap dn yasnda yld z parlam aya b alayan S ov yetler iinde m utlu bir gelim eyd i. L akin E isenhow er D oktrini ile A m erikann O rtado u ya girm esi her ikisininde tepkilerini sertletirm i ve blged e pepee krizlere seb ep olm utur245. E isenhow er doktrininin tem eli, A B D nin S ov yetlerin S vey bunalm ndan sonra O rtadou da kazand prestije ak, n gilterenin etkili olam am asnn sonucu, b lged e bir kar grup rgtlem e abas v e blgedeki olaylar uluslar aras kom nizm in bir paras olarak kabul saldrsna kar O rtadou lkelerini korum ak iin silahl yardm da bulunm ay kararlatrm tr. E isenhow er D oktrinini anlam ak iin S ov yetlerin bu d nem de izledii d politikay d a bilm ekte fayda vardr. M oskova 1956 izleyen yllard a bar iinde bir arada yaam a politikasn savunm aya balad246.B unun sonucu olarak R usya, n giltere, F ransa ve A B D nin O rtado udan kn kolaylatrm ak iin kom nist olsun ya da olm asn, her trl ilerici harekt d esteklem eye b alad.

244 245

Oral Sander, a.g.e. s.241 F ahir A rm ao lu, F ilistin M eselesi ve A ra p sra il sa va la r (1 9 4 8 -1988), Ankara, 1989, s.200 246 Oral Sander, Siyasi Tarih (1919-1990), Ankara 1991 s.241

51 B u tutum , S talinin B enim le olm ayan ban a kardr anlay v e u ygulam asna tab an tabana ztt ve S talin bu anlayyla O rtado udaki gelim elere ilgisiz kalyo rdu 247. Ancak yeni politikasyla O rtadou ya ilgisi artan S ov yetler B irliinin zellikle B adat P aktnn kuruluund an sonra blged eki prestiji ykseldi. stelik bar iinde bir arada yaam a politikas da yeni yeni olum aya balayan balantsz devletlere d e sem patik grn yord u 248. B una k arlk A B D B akan E isenhow er, S S C B nin O rtado uda ekonom ik kar olm ad iddia etm i ve 1955 ylnda S vey kanal trafiinin % 1ind en de daha az bir ksm nn S S C B nin O rtado unun tem el zen ginlik kayna olan petrole de ihtiyac olm adn nk kendisinin petrol ihra eden bir lke oldu unu szlerine eklem itir. E isenhow er, bu nedenle S S C B nin O rtadou ya kar ilgisinin tam am en politik am alardan dodu unu ne srm tr. O rtado unun stratejik nem ine dokunana E isenhow er, S S C B nin blgeyi bu zelliinden dolaysyla ele geirm ek istediini s ylem itir249. B u tehlikeyi sezen A B D bakan E isenhow er, 5 O cak 1957 tarihli A B D senatosuna gnd erdii m esajda, blge lk elerinin ekonom ik skntlarnn onu
250

giderilm esine yardm c olm ak

ve kom nizm in

k tlklerini anlatarak .

nlem elerini salam ak iin kendisine senatodan yetki verilm esini istiyordu

B akan E isenhow er K on greden u hususlarda kendisine yetki verilm esini istiyordu: 1- B am szln korum ak iin ekon om ik kalknm a abas iinde olan Ortado u lkelerin e eko nom ik yardm yapm ak, 2 - B unlard an isteyen lkelere ask eri yardm da yapm ak, 3 - M illetleraras kom nizm in kontrol altnda d a bulunana herhan gi bir d evletten gelecek ak silahl saldrya kar v e blge devletleri istedii taktir de Amerikan S ilahl kuvvetlerinin kullanlm as251. Senato bu hususlarla ilgili yetkileri E isenhow era verdi252. Amerika 5 Ocak 1957 tarihinde de kongrenin onaynd an da geerek yrrle giren bu doktrinle, O rtado u lkelerine yapaca m dahaleleri m erulatrm ay dnm t 253. 1. E isen h ow er D ok trin in in n em i ve D ou rd u u S on u lar

247 248

Oral Sander, a.g.e. s.241 Oral Sander, a.g.e. s.242 249 m er E . K rko lu a.g.e. s.4 5 250 M eh m et K o cao lu , O rta d o u, Ankara, 1995, s.114 251 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.2 0 2 252 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.2 0 3 253 M. Emin Bozarslan, S a va a n L b n a n , stanb ul 1976, s.130

52 E isenhow er D oktrininin ABD asndan beklenen sonucu verdii

s ylenem ez S ov yetler B irlii, M sr ve S uriye doktrini, O rtado u lkelerinin iilerine do rudan bir m dahale, S iyonizm tarafnd an beslene emperyalist bir m anevra olarak g rm ler, N asr v e A rap m illiyetiliine kar bir plan olarak yo rum lam lardr. D oktrin, srail de bile souk karlanm tr. B irok srail gazetesine gre plan yeni bir S ov yet am erikan m cadelesi yaratacak ve sraili O rtadan k aldrm ak isteyen saldrgan m illiyetilere g k azandrabilecekti
254

E isenhow er D oktrinine tepkiler bakm ndan O rtadou ikiye ayrlm tr. n giltere, F ransa, L bnan, P akistan, Irak ve h atta Y unanistan E isenhow er D oktrinini kabul ettiklerini akladlar255. B adat P akt yeleri tarafndan desteklenen, D oktrinin u ygulam a alan bulduu tek yer L bnan olm utur256. E isenhow er doktrini, R usya v eya kom nist bloku lkelerinden ortaya kan tehdidi grm eyen biro k A rap lideri ve A m erikan ynetim inin dn ya gr arasndaki ayrlklar ortaya kard. 19 O cak 1957 de K ahirede M sr, S uriye, S uudi A rabistan ve rdn tarafndan yaynlanan deklarasyond a A rap m illiyetilii, A rap politikasnn u ygulanabilecei tek kayn akt, tehlike kom nizm em peryalizm , siyonizm ve sm rgecilikti 257. F akat E isenhow er doktrinine tepkilerin en iddetlisini R usya gsterdi. E isenhow er doktrininin S ov yet R usyann O rtadou planlar iin beklenm edik bir srpriz ve tatsz bir engel tekil ettii anlalyo rd u 258. Moskova radyosu, Amerikan politikasnn sm rgeci nitelii gn na km tr derken 259. 7 Ocakta M oskovada yaplan bir aklam ada E isenhow er doktrini, O rtadou lkelerini esaret altna alm a am acn gd en bir tedbir, A m erik an tekelci serm ayesinin ve ask eri evrelerin O rtado u nun iilerine kaba bir m dahalesi olarak nitelend iriyor ve bunun blged eki durum un yeniden ve ciddi bir ekilde bozulm asna seb ep olaca iddia ediliyordu. S ov yet Y ksek urasnda yapt konum asnda E isenhow er Doktrini ile Amerikann blgeye atom sleri yayacan ve bu slerden saldrganlk deildi fakat

254 255

Oral Sander, a.g.e., s.143 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.2 0 3 256 m it zd a, D e ien D n ya D en g eleri ve B a sra K rfezi K rizi, stanb ul 1991, s.54 257 Charles L. Robertson, Smith College, n tern a tio n a l P o litics sin ce w o rld W a r II, Newyork, 1966, s.234 258 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.2 0 3 259 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.2 0 3

53 sava, balatacan ileri srdkten sonra O rtado u konusund a u 6 ilkeye dayanan bir drtl anlam a im zasn teklif etti260. 1) B lgedeki m eselelerin m nhasran bar yollarla zm 2) O rtado u lkelerinin ilerine k arm am a ve egem enlik ve bam szlklarna sayg. 3) O rtado u lkelerinin blo klar aras politikaya bulatrlm am as. 4) O rtado u lkelerin e silah verilm em esi261 5) B lge lkelerine, egem enlikleriyle u yum ayan siyasi ve askeri artlar ileri srlm eksizin, ekonom ik yardm yaplm as. 6) B lge lkelerine, egem enlikleriyle u yum ayan siyasi ve askeri artlar ileri srlm eksizin, ekonom ik yardm yaplm as. S ov yet R usyann bu teklifleri B atda hibir yank u yandrm ad. H i kim se bu teklifleri ciddiye alm ad. F akat ak a grl yordu ki E isenhow er D oktrini S ov yetlerin hi m i hi houna gitm em iti. G rl yor ki E isenhow er D oktrini de B adat P akt, gibi A rap d n yasnd a blnm elere sebep oldu 262. E isenhow er D oktrininin en nem li sonucu, souk savan yenid en hzlanm asna bir basam ak oluturm asdr263. Eisenhower Doktrini ile Fransa ve n gilterenin O rtado ud aki rolleri san a erm ezse de ikincil d ereceye d yor ve m eyd ana gelen bolu u tam am en A B D doldurm u olu yordu. S onuta, O rtadou da iki sper g kar karya gelm i bulunu yordu 264.

V . 1957 S U R Y E K R Z kinci D n ya sava sonunda S uriye, F ransa2dan yakasnn tam am en kurtararak tam bam szlna k avum akla birlikte uzun m ddet ierd e siyasi iktidara kavuam am tr. 1945 -1 949 arasnda nispeten sakin geen S uriyenin siyasi hayat
260 261

F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.2 0 4 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.2 0 4 262 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.2 0 4 263 Oral Sander a.g.e. s.244 264 M eh m et K o cao lu, a.g.e. s.1 1 5

54 1949dan itibaren tam bir karklk v dzensizlik iine girm itir. 1949 -1 953 yllar arasnda S uriyede defa hkm et darb esi 21 k abine deiiklii olm u v e bu arad a da iki defa askeri diktatrlk kurulm utur. A lb ay E dip iekli 25 ubat 1954te askeri bir darbe ile iktidardan drlm tr. B u tarihten sonra S uriyenin siyasi hayatnda B aas P artisi birinci plana km tr. B u gelim ede, B aasn 1955ten itibaren N asr desteklem eye balam as bilhassa b yk rol o yn am tr. N asrn B adat P aktna ceph e o lm as ve silah alverii ile S ov yetlere do ru kaym as, B aas ile N asrn m naseb etlerinin gelim esine yol am tr265. grlm t r266. N itekim daha S vey B uhran devam ederken S uriyed e S ov yet teknisyenleri ve subaylarnn bulunduu yolu nda hab erler veriliyord u 267. Zira S uriyed e 1956 band an itibaren kom nistlerin faaliyetlerinin artm as, bu gelim enin liderliini yapan savunm a bakan H alid el-A zm n 1957 T em m uzunda M oskovaya yapt ziyarette 500 m ilyon dolarlk bir yardm anlam as im zalam as, krizin balangcn tekil etti. B u anlam aya gre, S uriyeye yaplacak bu askeri ve ekonom ik yardm erevesi iinde, L azyiked e yeni bir lim an, k arayo llar v e dem iryollar ina edilecek sulam a ve enerji projeleri finanse edilecek ve S ov yetler S uriye de 6 tane yeni havaalan yap acaklard268. 13 A ustos 1957de S uriyede m eyd ana gelen bir gelim e m eselesi iine A B D yi d e soktu. yle ki, S uriye hkm eti S uriyedeki m evcut rejim i deitirm ek iin altklarn iddia ettii, A m erikal diplom at snr d edince A B D d e S uriyenin W ashington B y kelisini istenm eyen ad am ilan etti269. M oskova ile yaplan antlam ann arkasndan A ustos aynd a, S u riye G enelkurm ay B akanlna, gen liinde F ransz kom nist P artisine ye olm u buluna ve kom nist eilim leri ile tannan A lbay A fif el-B zrinin getirilm esi bard a taran dam la oldu. Z ira b gelim elerden T rkiye, Irak, rdn, L bnan ve srail son derece telalandlar. nk bu ant. le S ov yetler bir bakm a N itekim S uriyenin gittike sola kaym aya ve bu lkede kom nistlerin tesirinin artm aya balad

265 266

F ahir A rm ao lu, 2 0 . y zyl siyasi Tarihi. (1914-1990), Ankara 1994, s.506 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.5 0 7 267 m er E . K rko lu, a.g.e. s.5 0 7 268 F ahir A rm ao lu, F ilistin M eselesi ve A ra p sra il sa va la r (1 9 4 8 -1988), Ankara, 1989, s.205 269 T rel Y lm az, a.g.e. s.1 1 3

55 O rtado uya ayak b asyorlard. B und an dolay T rkiye, S uriye snrlarna asker yd. B u ise T rkiye S uriye m nasebetlerin gerginletirdi270. S uriye T rkiyeyi B .M .e ikyet ederk en, S uriyenin yannda yer alan S. B irliid e T rkiyeye tehditler yadrm aya b alad. B unun zerine A m erika T rkiyenin yanna arln ko yarak S ov yetlerin karsna dikildi. S ov yetler bu durum karsnda gerilem ek zorunda kald ve S uriye krizi 1957 E kim inde sona erdi271. Sonu olarak, S uriye b uhran, 1950 lerin D o u B at n fuz ve kuvv et ekim esinin O rtadou d a patlak veren bir g rnts, niteliindeki S uriye B uhran, A B D v e S S C B nin O rtadou da atm a iine girm i bulunana iki sper devlet b ylece O rtado udaki m cadelenin d e taraflar haline gelm eye balyorlard 272. VI. L B N A N B U N A L IM I L bnan K rizi tam am en C um hurbakan C am ile C ham ounun politikalarndan kaynaklanm tr273. L bnan D evlet B akan C am ile C ham oun, zellikle E isenhow er D oktrinini kabul etm esinden sonra N asrcla kar kt ve A raplar aras sorunlar karsnda tarafszlk siyasetini brakarak B at, zellikle de A m erikan yanls bir siyaset izlem eye balad. L bnan ile M sr arasndaki ilikiler gerginleirken L b nandaki i dengeler d e sarsntya u rad274. Nitekim sresi bitecek 1957 H aziran aynd a yaplan gen el seim lere C ham oun h ile olan C um hurbakanlnn bir drt yl daha u zatlm asn kartrarak, hem E isenh ow er D oktrinini destekleyecek hem de 1958 E yll aynd a gerekletirecek bir parlam entonun seilm esini salad275. S eim sonucunda m uhalefete m ensup n em li kiiler parlam ento dnd a kalm lard. A yrca halknn yarsnn M slm an yarsnn da H ristiyan oldu u L bnan da A raplarn ou parlam ento ya girem em ilerdi276. N itekim y neticilerinin
270

L bnan

B at

yanls

politikalar,

L bnanl

A rap

m illiyetilerinin

G eni B ilgi iin b k z. F ah ir A rm ao lu, F ilistin M eselesi ve A ra p sra il sa va la r (1 9 4 8 -1988), Ankara 1989, s.206 271 F ahir A rm ao lu, a.g.e., s.2 0 6 272 m er E . K rko lu, a.g.e., s.1 1 8 273 T rel Y lm az, U lu sla r A ra s P o litika d a O rta d o u , Ankara 2004,s. 215 274 S ab ahattin en, Ortado u da d eo lo jik B un a lm , stanb ul 2004, s. 215 275 T rel Y lm az a.g.e. s.1 1 8 276 T rel Y lm az a.g.e. s.1 1 9

56 honutsuzluu ile karlarken, M slm an topluluk daha fazla eitlik talep etm ekteydi. C om ille C ham oun, E yll 1958 sonunda B ak anlk sresi dolaca ve anayasa gereince yeniden seilm esi m m kn olm ad h alde, drt yl daha g rev yapm ak iin anayasada deiiklik yapm ak isteyince, N asr yanls kartlar ile taraftarlar arasnda silahl bir atm ann balam asna neden oldu 277. L bnan daki i durum un bozulm as sivil savan balam as tehlikesini gsterdi. A rap birlii ve B .M . G venlik K o nseyi am an ve U A R L bnan rahatszlk oluturm akla sulad278. N itekim A B D M oskovadan herh an gi bir kar saldr olm adan L bnana deniz piyad elerin indirm eden 2 ay n ce B ak an D ullles, N asrn g lenm esi ve B irleik A rap C u m huriyetinin rdn, Irak v e L bnan tehlikeye atabilecei korkusunu vurgulam t279. B irlem i M illetlerin L bnan gzlem ci grup g nderm esine ram en sivil sava yinede devam etti. Y ine 1958 T em m uzunda Irakta askeri d arb enin Irak m onarisini drm esiyle L bn anda k ayglar iyice artt280. Irak ta M onarisini yklm asyla sonulan a darbenin N asr taraftar bir hareket olduu gr lm ekteydi. tekim raktaki rejim deiiklii tanyan ilk devlet B irleik A rap C um huriyeti oldu. B u olay A B D nin tutum unun deim esine n ed en oldu. nk Irak ta M onarinin yklm as B adat P aktn a ve A B D nin O rtado udaki nfuzun ar bir darbe idi. Iraktan son ra L bn anda da ayn olaylar gerekleebilir ve L bn an N asrn kontrol altna girebilirdi281. B unu n zerine, L bn an C um hurbakan am on (M oruni H ristiyan) A B D den acilen yardm istedi282. A B D L bnan H km etine yardm etm ek am acyla B eyrut sahillerine 10.000 A m erikan D eniz piyad esinin karm a yapm asna karar verdi. A B D nin bu karar E isenhow er D oktrininin ilk birlikleri ekildi283. Sonuta 31 T em m uz 1958de L bnan parlam entosu G en el K urm ay

277 278

S ab ahattin en, a.g.e. s.2 1 5 Hashim, SH Behbehani, The Soviet Union and A rab Nationalism (1917-1966), Newyork, 1986, s.175 279 Walter Lafeber, America, Russia and the Cold war (1945-1992), Carnell Univ. 1993 s.201. 280 Hashim SH. Behbehani a.g.e. s.175 281 T rel Y lm az, a.g.e. s.1 2 0 282 Walter Lafeber, a.g.e., s.201 283 S ab ahattin en, a.g.e., s.2 1 5

57 B akan G en eral C h ebab b yk o unlukla C um hurbakanln a seti284.ve R aid K eram inin de m eclis bakan olm asyla sona erdi285. L bnan daki A m erikan karm as ve T em m uzda Irak m onarisinin drlm esini m teakiben n giliz yardm , S ov yetler tarafndan A rap dousun a saldr ve evrensel bara tehdit olarak g rld. K ruschev, E isenhow er, n giliz B abak an H arold M ocm illan, F ransadan C harls de G aulleye m esaj gnderdi ve devletlerin bakanlarnn O rtado udaki ask eri atm ay bitirm ek iin, zel tavsiyeler zerinde alm ak am acyla bir kon ferans nerdi286. VII. 1967 ARAP S R A L ( 6 G N ) S A V A I 1948 1949 Arap - srail S ava srailin bir kurulu sav a idi. 195 6 S vey sav a ise, M sr ile B aty kar karya getiren sav a olm u ve srail bir bakm a yardm c veya yan kuvvet roln o yn am t. 1967 A rap - srail S ava ise srail ile btn A rap d n yasn k arl karya getiren ve n eticeleri bakm ndan da O rtado uda tesirlerini gnm ze kadar devam ettirecek yeni bir dn em am tr.287 N itekim bu savata srailin A raplar k arsnda kazand kesin zaferler neticesinde, topraklarn savatan ncekinin drt m isli geniletm esi A rap - srail m eselesine ok b yk bo yu tlar k azandrm tr.288 1. S avan S eb ep leri V e Y ap lan H azrlk lar 1956 S vey sav andan 1967 A rap - srail S av ana kadar 11 yllk bir dnem uzanr. B u 11 yllk dnem iine, h em genel m illetleraras politikann, hem O rtado u politikasnn ve hem de A rap dn yasnn pek k gelim eleri sm tr. M illetleraras politikann 11 yllk dnem inin yaps iki unsura dayanr. D nem in birinci yars D o u B at atm alarnn yo un olduu ve bu atm alarn bilhassa O rtado u zerinde yo unlat yllar kapsar. D nem in ikinci yars ise bir yumuam a srecinin D ou ile B at bloklar arasndaki m nasebetlere hak im olm aya balad bir safhadr. B u dnem de iki hadise m ev cut olup, bunlardan bir 1 962 K ba krizi dieri ise in H alk C um huriyetinin S ov yet R usyadan k apsam na sebep olan

284 285

T rel Y lm az, a.g.e. s.1 2 1 M usa D u m an L b nan, D o u ta n G n m ze B y k sla m T a rih i, C.13, stanb ul 1993, s.263 286 Hashim SH. Behbehani a.g.e. s.175 287 F ahir A rm ao lu, Filistin Meselesi ve Arap sra il S a va la r (1 9 4 8 1988), Ankara, 1989, s.199 288 F ahir A rm ao lu, 20. Y zyl S iya si T a rih i (1 9 1 4 1990), Ankara 1994, s.701.

58 M oskova P ekin atm asdr.289 N itekim 1962 K ba krizi dn yay bir nkleer savan eiine k adar getirm iti.290 K ba buhran ertesinde A m erikan S ov yet ilik ilerinde bir yum uam a ve b erab erinde nisbi bir rahatlam a gzleniyordu. A n cak blgenin deien siyasi artlar karsnd a bu durum un pek m rl olm ayaca akt.291 S ov yet R usya ise, O rtad ou m eselesinde, 1956 S vey S avann kendisin e kazandrd siyasi ve diplom atik avantajlar kayb etm em ek iin A rap - srail atm alarnda arl aktif bir ekilde A raplarn ve bilhassa M srn tarafna kaym aktan ve O rtado u da B at ile tam bir rekabet iine girm ekten ekinm em itir.292 Z ira 1960larn ortalarnda S ov yetlerin A rap dn yasnd aki 10 yl gem eyen faaliyetleri neticesind e M oskovann etkisi A rap devletlerinin m erkezine uzanan lkeyi kapsam t. M sr, Irak v e S uriye ve S ov yetler ykseliteydi.293 Yine bu dnem de 1956dan beri S ov yet R usya, M sr ve S uriyeyi o kadar silahlandrm t ki, srail ile yaplacak bir savan neticesind en sadece M sr ve S uriye deil S ov yetler dahi gayet em in grn yorlard. B u seb eple 1967 A rap - srail S av an S ov yetlerin de tahrik ettiklerini s ylem ek m m kndr.294 G erek u ydu ki, 1967 ylnn M ays ay geldiinde n e M sr ve n e d e srail bir sava dnm yo rdu. F akat S uriye m eselesi sava ateleyen kvlcm oldu.295 N itekim 1966 ubatnda, S uriyede iktidarda bulunan B aas P artisinin sol kanad bir darbe yaparak iktidar ele geirdi. B u sol iktidarla birlikte, S uriye srail snrnda hadiseler km aya b alad gibi bu yeni B aslar, B akan N asr sraile kar yum uak davranm ak B irlem i M illetlerin kanadnn altna sn m akla sulu yordu. 196 6 E kim inden itibaren de S uriye topraklarndan h arek et eden E l F etih fedayini srail topraklarn a saldrm aya baladlar. srail ise bu saldrlar G venlik K onseyine ikyet ettiin de orad an S uriye aleyhine bir karar karm ak m m kn o lm u yordu. Z ira her karar S ov yet Rusya veto etmekteydi.296 K asm aynda ise, S uriye ile M sr arasnda (B .A .C .) bir savunm a antlam as im zaland. B u gelim eler zerine srail, fedayin saldr ve aknlarna kar,
289 290

F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.1 9 9 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.2 0 0 291 M L tfullah K aram an, U lu sla r a ra s likiler km a zn d a F ilistin S o ru n u , stanb ul 1991, s.91 292 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.2 0 0 293 A d eed D aw sha and K o ren D aw sha, The Soviet Union in the Middle East (Policies and perspectives) London, 1982, s.13 294 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 0 2 295 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.2 4 0 296 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 0 3

59 K asm aynn o rtalarnd an itibaren m islile-i m ukabele taktiini tatbik e balad. Y ani yaplan en k k saldrya kar en ar bir ekilde ve ar silahlarla karlk verilm eye b aland.297 N itekim 7 N isan 1967 gn S uriye ile srail arasndaki hava m uharebesinde srail uaklar am zerinde utu u gibi alt tan e de S uriye uan drdler. 7 N isan hadisesi S uriye ve A raplar iin haysiyet krc olm utu. B ilhassa drlen uaklarn S ovyet yapm olm as, S ov yetler iin de hadisenin p restij krc olm asna sebep oldu. B u ndan dolay S ov yetler S uriyeyi dah a silahlandrdklarndan baka, S uriye zerindeki kontrollerini de arttrdlar.298 11 M ays 1967de S ovyet C um hurbakan P odgorini, M sr parlam ento delegelerind en birine yle d em itir: srail ve S uriye kendi snrlarna kuvvet ym aya baladlar ve 18 22 M ays 1967 arasn da saldrm ay planladlar.299 N asr, 14 M aysta S inad a birliklerine em ir verdi ve B irlem i M illetlere acil ku vvetlerinin (U N E F ) S inad an ekilm elerini istedi. B irlem i M illetler kuvvetlerinin arm el eyh v e G azze eridini boaltm alar 18 M aysa kadar dev am etti. S ov yet m ed yas bu harek t destekledi v e M oskova A m erikann B irlem i M illetler kuv vetlerinin geri dnne yn elik olarak sarf ettii gayretleri tasvip etm edi srailin S ov yet b yk elisi de iki tarafn M sr srail arasnd aki kuvvetlerini tasfiye etm elerine y nelik 19 M aystaki srail teklifini reddetti. 22 M aysta N asr, P iron B o aznda bulunan srail gem ilerinin engellendiini bildird i.300 S ov yet savunm a bakan G rechko, 28 M aysta M sr sava bak an B adran ziyaret ederek unlar s yledi: E er k riz iddetlenirse S ov yetler B irlii ihtiya du yulduund a filosunu gnderebilecekti ve nitek im N asr 24 M aysta T iran B o azn kapattn ilan etm i ve S inadaki M sr birliklerine destek v erm itir.301 22 M aystan itibaren T iran B o aznn ve arkasnda A kabe K rfezinin kapatlm as, O rtado ud aki havay birden bire gerginletirdi. nk srail M srn bu harektn kendisine yneltilm i bir saldr olarak kabul etti. B u sebeple 23 M aystan itibaren A m erika v e S ov yetler harekete geerek, bir sava nlem e abalarna giritiler. A m erikan B akan Johnson, S ov yet R usyann da O rtadou da herhan gi bir avantaj elde etm esini nlem ek iin bu devletle beraber hareket etme
297 298

F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 0 3 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 0 4 299 Galia Golan, Soviet Policies in the Middle East From World War Two to Gorbachev, Cambridge, 1991, s.58 300 Galia Golan, a.g.e. s.59 301 Galia Golan, a.g.e. s.59

60 karar ald. B u S ov yetlerin de iine geldi.302 N itekim 7 N isandaki hava savanda srail 6 S uriye M ig 21 (S ov yet yapm ) sava uan drm t.303 Bu sebeple sava S ov yetlerin A raplara olan gv enini sarsm t. F akat S ov yetler bir yan dan da A raplarn gvenini kayb etm eyi istem iyordu. B u sebeple bir yand an A m erika sraili, te yand an da S ov yetler M sr ve S uriyeyi yattrm aya altlar. A ncak hibir faydas olm ad. B u arada G venlik K onseyi d e 23 M aystan itibaren toplantlar yaparak ve bir takm kararlar alarak bir krizin patlam asn nlem eye alt. F akat bunlar da sava nlem eye yetm edi.304 N itekim O rtadoud a sav a atm osferinin hzla yo unlat bu srada 30 M aysta B .A .C . ile rd n arasnd a bir savunm a antlam as im zaland. B .A .C . ile S uriye h eyetleri M oskovad a tem aslarda bulunurken 30 M ays ile 7 H aziran tarihleri arasnda 10 S ov yet sav a gem isinin T rk boazlarndan A kdenize geeceinin aklanm as ve buna karlk A m erikan A ltnc F ilosunun A kdenizde G irit civarn da toplandnn bildirilm esi O rtado uda du ru m un ciddi" olduunu gsteriyordu.305 B .A .C . ile rdn arasnda 30 M aysta im zalanan savunm a antlam asna 4 H aziranda Irak d a katld.306 H aziran aynn ilk gnlerinde srailin kom usu A rap lkelerind e tam bir sava hav as esm ekle b eraber ilk saldry srailin yapm as beklenm ek teydi. B u suretle srail saldrgan v e sulu durum a drlm ve dolaysyla dn ya k am uo yunu da kendi yanlarna ek m i olacaklard. G erekten de ilk saldry 5 H aziran 1967 sabah srail yapt. F akat bu saldr A raplarn akllarndan geirm edikleri bir ekilde oldu ve sav an dah a ilk gn A raplarn hezim etini hazrlad.307 Nitekim 5 Haziran 1967 sabah havalanan srail uaklar M sr, S uriye ve rdn havaalanlarn bom bardm an etm eye b aladlar. 5 H aziran gn akam oldu u zam an, 16 M sr havaalan artk kullanlam az hale gelm i ve 280 M sr, 53 S uriye ve 20 rdn ua ve birok d a Irak ua yerde tah rip edilm iti. H ava kontrol artk srailin elindeydi. B u stnlk srailin k ara h arek tn da kolaylatrm tr.308 Z ira srail S inadaki M sr glerini kolaylk la geri pskrterek, G o lan tepelerini de ele geirdiler.309
302 303

F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 0 5 Galia Golan, a.g.e. s.63 304 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 0 5 305 m er E . K rko lu, T rkiyen in A ra p O rta do u sun a K a r P o litika s, Ankara, 1972, s.144 306 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 0 5 307 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.2 4 7 308 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 0 6 309 Oral Sander, Siyasi Tarih, (1919 1990), Ankara 1991, s.422

61 srailin G olan tepelerini de aldktan sonra, S uriye topraklarnda ilerlem eye balam alar sonucu, 10 H aziran gn S ov yetler A m erikaya bavurarak, srail ilerlem esi durdurulm ad takdird e ask eri harekat da dahil gerekli tedbirleri alacaklarn bildirdiler.310 N itekim 7 H azirand a M sr ordusunun S ina yenilgisinin bozguna dnm esi sonucunda S ov yetler gerekli tedbirleri alm aya karar verm ilerdi. Y ine ayn gn M oskova M sra yardm gn derm e isteini de redd etti. S ava uaklarn indirm ek iin herh an gi bir yer olm adndand. Y in e M sr istihbarat kayn aklarna gre S ov yetler B irlii Irak ve S udan yolu yla da yardm gnderm eyi reddetti.311 8 H aziran akam rdn ve m teakip gn atekeste anlatlar. 9 H azirand a srail kuvvetleri S uriye blgesine girdi ve S uriye atekeste anlat312 ve A lt gn sava b ylece son a erdi.313 2. S avan S on u lar S avan sonucu arplar iin tam bir hezim etti.314 srail 6 gn savann sonunda, G azze eridi ile S ina Y arm adasnn tm n, eria A karsu yu nun bat yak asn, K uds kentini ve savatan n ce S uriyenin elinde bulunan stratejik G olan tepelerini ele geirdi.315 S ava sonunda tahrip edilen A rap uaklarnn say s 441 olarak tespit edilm itir ki, bunun iinde S ov yet yaps 280 M ig ve 60 lyuin ua da bulunm aktayd. B aka bir deyim le, 1967 A rap yenilgisi ayn zam anda S ov yet silahlarnn da yenilgisiydi. 1967 zaferi ile srail, topraklarn 4 m isli daha geniletm itir.316 1967 srail ask eri zaferi, rdn, S uriye v e M sr arazilerinin ilhak biro k A rap 300 bind en, H aziran 1967de ise 1300000e kad ar A rap, srail em peryalizm ine m aruz brakarak blgeyi A B D v e S ov yetler B irlii arasnd a yeniden taksim i (O rtadou nun ) stat y sonunda kertti.317 B akan N asr, 9 H aziran sabah rad yodan M sr h alkna hitaben yapt konum ada bir yand an istifasn aklarken
310 311

F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 0 7 Galia Golan, a.g.e. s.63 312 Galia Golan, a.g.e. s.64 313 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 0 7 314 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 0 7 315 Oral Sander, a.g.e. s.422 316 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 0 7 317 Samir Amin, The Arab Nation (Nationalism and Closs Struggles) ( ev: M ichael P o lis), London 1983, s.58

62 dier yandan da yenilgiden B atllar sorum lu tuttu.318 S ava karsnda ilk tepki tabiat ile A rap lkelerin den geldi. Z ira sava k m adan bir gn nce, yan i 4 H aziran 1967 gn, Irak, S uudi A rabistan, L ib ya, C ezayir, K uveyt, B ah reyn, K atar, A m erik a ve n giltereye yaplan p etrol sevkyatn durdurd u.319 9 H aziran 1967de S uriyenin B irlem i M illetler atek es arsn kab ul ettii gn srail D ileri B akan, A bb a E ban, lkesinin artk hibir zam an eski snrlara ekilm eyeceini aklad.320 Y ine srail B ab akan L evi E shkol, 12 H aziran 1967 gn srail parlam entosunda, bt n dn ya m illetlerine h itaben yapt konu m ada unlar s yl yordu: srail D evletinin bir hafta nceki (yani sav atan nceki) durum a avdet edeceine dair hi kim se hayale kaplm asn bu gne kadar m ev cut olan durum artk bir daha geri gelm eyecektir. B ylece srail, 1967 savanda ele geirdii A rap topraklarn geri verm eyeceini aklam olu yo rd u.321 2.1. 22 K asm 1967 T arih li 242 S ayl B irlem i M illetler G ven lik K on seyi K arar ve S ovyetlerin D u ru m u 1967 H aziranndaki 6 gn sava O rtadou daki S ov yet varl iin birok problem gsterdi: M o skovann kendi m terilerinin ve S ov yet kontrol eksikliinin istikrarszl, blgenin istikrarszl ve sper glerin kar karya gelm esini ieren sava riski ve ekonom ik adan baz problem ler v ard.322 S ava sona erer erm ez, S ov yetler, S osyalist lkeler ve arp lkeleri, srailin igal etii topraklardan ekilm esini salam ak iin G venlik K onseyind e faaliyete getiler. F ak at bu konuda bir karar karm a abalar baarszlkla sonuland.323 23 25 H aziran tarihlerini m teakiben A B D bak an Johnson ve S ov yet B abak an K osyigin arasndaki G lo ssbaro grm esinde, S o v yetler ve A m erikallar, B irlem i M illetler G enel M eclisi iin ortak zm tasla hazrladlar. srail ve A raplar tarafndan reddedilen b u teklif srailin ekilm esini, srailin tannm asn savan sona erm esini v e B irlem i M illetlerde atm ay zm e gayretlerini ieriyordu.

318 319

Fahir A rm ao lu, a.g.e. s.2 5 7 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.2 5 9 320 Cumhuriyet 9 Ekim 1973 s.1 321 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.2 5 9 322 Galia Golan, Soviet Policies in the Middle East From World War Two to Gorbachev, Cambridge, 1991, s.68 323 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.2 6 5

63 A raplarn cev ab K ortum A rap zirvesinin yoku yd u. (hayryd) (B ar yo k, T anm a yo k, m zakere yok)324 yani, A rap devletlerin bakanlar, srail igallerinin hibir ekilde kabul edilem eyecei ve bu konunun hib ir ekilde m zakere edilem eyecei kararn alm lard.325 A ncak M oskova bu K ortum kararn a aldrm ad. Z ira A raplar K ortum K onferansnda birliktelikten
326

uzakt. S uriye hep

birlikte katlm ay

reddediyordu. destekleyen

A nlam a salan am ad iin m esele G venlik K onseyin e havale iin uzun sren grm e ve

edildi.327 G venlik K onseyi ise, sraili d estekleyen A m erik an ve A raplar S ov yet grlerini uzlatrm ak tartm alardan sonra nih ayet 22 K asm 1967d e 242 sayl karar k abul etti328 ve 22 K asm 1967 zm sper gler tarafndan B irlem i M illetlerden geirildi. A ncak, srail m ikro em peryalizm i glenm iti ve zaferini du yu rm ak zorunda olduun u hissetmedi.329 242 zm , M sr, rd n ve srail tarafndan kabul edildi. W ashington v e M oskova tarafnd an zerinde anlalan 242 zm u m addeleri ieriyo rd u: srailin igal ettii yerlerden ekilm esi.330 srailin tannm as (hkim iyetine olan sayg), blgesel btnl k ve blgedeki her lke iin politik bam szlk ve tehdit kuvvetlerinden bam sz olan snrlarda gven ve bar iinde yaam a hakk. D evletleraras atm alarn durdurulm as. B irlem i M illetler tem silcilerine bartaki arabuluculuk iin bavu ru. D enizcilikte serbestlik, m lteci sorununun zm ve askerden arndrlm blgeler. A ncak S ov yet A m erikan anlam azln n belirsiz olduu blgeler de vard : B unlar ne kadar arazinin boaltlaca konusuyd u. Z ira arplar 1967 de alnan t m arazilerden ekilm esin istiyo rdu ve M oskov a d a bu istei destekliyordu.331 2.2. K ararn D ou rd u u S on u lar ve S ovyetler A sn d an n em i B irlem i M illetler G v enlik K onseyinin 22 K asm 1967 tarihli ve 24 2 sayl karar, O rtado u sorununa ilikin kapsam l bir zm nerisidir. Karar blged eki her devletin gvenlik iinde yaayabilecei adil ve kalc bir bar
324 325

Galia Golan, a.g.e. s.70 Albert Hourani, A ra p H a lkla r T a rih i, ( ev: Y av uz A lo gan), stanb ul 1997, s.478 326 Galia Golan, a.g.e. s.70 327 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 0 8 328 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 0 9 329 Samir Amin, a.g.e. s.58 330 Cumhuriyet 9 Ekim 1973 s.7 331 Galia Golan, a.g.e. s.71

64 am alam aktadr. K arar, sava yolu yla toprak elde edinm enin kabul edilm ezliini vurgulam aktadr.332 S ov yetler B irlii desteklem i olduu bu k arar O rtado uda kapsam l v e adil bir zm e ulalm as ynndeki abalarn d ayandrlm as gerek en uluslar aras yasal tem el olarak g rm ektedir.333 S ov yetler B irliinin bu gr benim serken hareket ettii gerek ud ur: srailin H aziran 1967de kom u A rap devletlerine kar giritii saldrnn hem en ardndan alnm olan bu karar, u yum azln zm nde kuvvet kullanm veya tehdidiyle yab anc toprak ele geirm enin kabul edilm ezliini tem el bir ilke olarak ne srm ekte ve igal altndaki btn A rap topraklarndan srail askerlerinin geri ekilm esini blgede kalc, gerek bir barn kurulabilm esi iin tem el koullardan biri olarak deerlendirm ekted ir. S ov yetler B irliinin grne gre, 242 sayl kararda hkm e balanm olan, O rtado u devletlerinin gvenli v e tannm snrlar erevesinde bar iinde yaam a hakk, srailin saldr srasnda ele geirdii A rap topraklarnn herhan gi bir blm nn denetim ini elinde tutm as iin bir gerek e olam az. B lgedeki d evletlerin hepsinin bam szlk ve gv enlik iinde, var olm a haklarn n ko runm as iin gerek en koullarn yaratlm as ancak igal altndaki topraklarn srail tarafndan geri verilm esiyle olan akldr.334 S ov yetlerin bu yorum u , M sr ve rdn delegeleri tarafndan aynen paylald. srail D ileri B akan E ban ise, tam am en aksi g r savund u. B akan N asr da, 242 sayl karara tepki gsterdi. 23 K asm gn M sr M illi M eclisinde yapt konum ad a M srn sraili tanm ayacan srail ile herhan gi bir bar m zakere etm eyeceini s yledi ve srailin igal altndaki topraklardan ek ilm esinin bir m zakere konusu olm adn belirterek M sr ordusunun A lt gn sav a ncesinden dah a gl olduunu ileri srd.335

332

Robert Davydkov, Oleg Famin, S o vyetler B irli i ve O rta d o u , ( ev: L event O uz) stanb ul 1988, s. 12 Dipnot 1. 333 Robert Davydkov, Oleg Famin, a.g.e. s.12 334 Robert Davydkov, Oleg Famin, a.g.e. s.13 335 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 0 8

65

VIII. 1967 1973 A R A S I D N E M D E S O V Y E T L E R N O R T A D O U P O L T K A S I 1. 1967 Arap srail S avan n S ovyetler A sn d an D ou rd u u S on u lar 1960larn ortalarnda S ov yetlerin A rap D n yasndaki 10 yl gem eyen faaliyetlerinden sonra M oskovann etkisi A rap devletlerin m erkezine uzanan lkeyi kapsam t: M sr, Irak ve S uriye. D aha sonra bu Y em en ve C ezayiri de kapsad. ki B at yanls devletlerin banda gelen rdn ve S uudi A rabistan yerli m illiyeti anti B at H ristiyanlnn basks altnda da kalyordu. M o skova bu dnem de ykseliteydi ve B at gleri sav unm aya itilm iti.336 Ancak 1967 H aziranndaki 6 G n S av a O rtado u daki S ov yet varl iin birok sorun dou rdu: M oskovann kendi m terilerinin ve S ov yet kontrol eksikliinin istikrarszl; blgenin istikrarszl ve sper g lerin kar karya gelm esini ieren sav a riski ve ekonom ik adan A raplar desteklem ede, baz prob lem ler ortaya karm t.337 N itekim H aziran S ava S S C B nin A raplarn um duklar lde bir dost olm adn gsterm iti.338 S ov yetler B irliinin ve D ou A v rupa lkelerin in 1967 savanda A raplarn bekledii destei gsterm em i olm as A raplar hayal krklna uratm tr. C ezayir D evlet B ak an B um ed yen bu konuda yapt bir konum ada D ou A vrup ann tutum unun da B atnnnkinden farkl olm adn s yleyerek du yulan honutsuzluu dile getiriyordu. A slnda, S S C B , A raplara geni yardm lar yapm t ve blgeye k ar S S C B nin yakn ilgisi sz konusu ydu. Z ira 1 967 sava zerine B M de yaplan m zakerelere bizzat S ovyet B akan K osyigin katlm ve A raplar d estekleyen bir tutum alm tr.339 1967 sava son rasnda, K rem lin, utandrc bozgun sresince Arap radikal ve gelim i rejim in m uhafazakr devletleriyle karlkl savunm aszln doru bir ekilde hissetm iti ve sonuta, bozguna u ram A rap rejim leri B y k S ov yet ekonom isine katlm ay ve lkelerinin askeri adan yenid en yaplandrm ay kabul
336

Adeed D aw sha and K o ren D aw sha, The Soviet Union in the Middle East (Policies and perspectives), London, 1982, s.13 337 Galia Golan, Soviet Policies in the Middle East From World War Two to Gorbachev, Cambridge, 1991, s.68 338 m er E . K rko lu, T rkiyen in A ra p O rta do u su n a K a r P o litika s, Ankara, 1972, s.150 339 m er E . K rko lu, a.g.e. s.1 5 1

66 etmeyi ok istiyo rlard.340 N itekim A raplar nceleri bir hayal krkl du ym alarna ram en S S C B ne olan ballklarn da arttrm lardr. B ir bakm a A raplarn yenilm i olm as S S C B nin bu lkeler zerindeki nfuzunun artm asn salam tr. nk yenilm i bir lkenin m uzaffer bir lked en dah a sadk bir m teri olm as tabiidir. S S C B nin 1948 ylnda kurulur kurulm az tand srailin yok edilm esini istem eyiinin tem el nedeni budur. S ov yetler B irliinin A raplar zerindek i nfuzu, Arap - srail atm as yznd en artm tr.341 Arap srail anlam azl A raplarn S ov yetler B irliine olan balln var olu n edenidir. Z ira 1967 sav a, S ov yetler B irliinin O rtado uya tam anlam yla girm esi sonucunu verm i olm aktadr.342 2. 1967 1973 A ras D n em d e S ovyetler V e O rtad ou 1967den beri O rtado u da R usyann am a v e politikalarnda m eydan a gelen deim elere ram en, S ov yetlerin glob al ve blgesel rolnn bu derece deim e zorunluluu S ov yetlerin blged eki durum u fark etm esi, blgeye belirgin g ze arp an bir ekilde n celik verm esine neden olm utu.343 N itekim 1967 bozgunu S ov yetler B irlii ve A rap m ttefikleri arasndaki ilikinin biim ini deitirdi. S ava m teakiben M oskova, A rap sav a kayplarn telafi etm ek iin b yk bir ikm al gayretine giriti ve bundan sonra 196 7 ve 1973 arasnda, M sr, S uriye v e Irakta S ov yet danm an varl periyodik olarak artt. B u periyot bo yun ca S uriyede 1300de iken M srd a birka 100 den 2000e ykseldi. stelik M sr ve S uriyedeki S ov yet danm anlarnn grevi S ov yet yapm silahlar konusunda A rap silahl kuvvetlerini eitm ekti.344 S ov yetler ok sayd a A rap subayn da eitm ek iin S ov yetler B irliine getirdi. S o v yetlerin bu gayretleri her zam an olum lu sonu getirm edi. N itekim sorun, M sr konusundayd. S ov yet siyasal v e askeri gdlerine M srn gv ensizlii ve M srn gu ruru S ov yet d oktrininin geiini engelledi. M srllar savam ak iin ihtiya du yduklar silah sistem lerini S ov yetlerin srekli sakladklarndan ikyet ettiler ve verdikleri sistem ler silahlar yannda ikinci basam ak A m erikann sraile verdii en son sistem
340 341

A d eed D aw sha and K o ren D aw sha, a.g.e. s.1 3 m er E . K rko lu, a.g.e. s.1 5 1 342 m er E . K rko lu, a.g.e. s.1 5 2 343 R.D. McLaurin, Mohammed Mughisuddin, Abrahm R. Wagner,, Foreign Policy Making in the Middle East, Newyork, 1977, s.20 344 M ichael E isenstad t and K en n eth M . P o llo ck, A rm ies o f S n o w and A rm ies o f S and : T he m p act o f Soviet Military Doctrine on Arab Militaries, The Middle East Journal, Vol.55, no.4, Autumn 2001, s.552

67 kalyordu ve 1967 sav andan sonra S ov yet danm anlnn varlnn periyodik olarak arttrm a k arar M sr ordusunda gerginlik ve ihtilaf yaratt.345 M sr Sovyet ikili ilikilerinde bu konu ayrntl olarak ilenecek tir. T m bu gerginlikler yaanm akla birlikte, S ov yetler O rtado ud a blgesel am alarn d evam ettirm i ve A B D ile herh an gi bir atm adan da kanm tr. nk bu dnem de O rtadou d a B atnn nfuzu azalrken S ov yetlerin blgedeki nfuzu artmaktayd.346 1967 1973ara dnem de S ov yetlerin O rtad ou politikasndaki am ac zorunlu olm adka savatan kanm aktr. ayet b yle bir durum olur, A B D ile kar karya gelirse de kendinden em indir. G erekten, A raplarn um ut ve idraklerinde im di, S ov yetlerin tann m asnda bir m itsizlik, isteksizlik riski vardr. A m a bu b yk g O rtado u zerinde, bu blgeyle yzleecektir. O rtado unun nem i bakm ndan uluslar aras politikada, blgeye A B D nin ilgisi belirgin bir ekilde artm aktayd. G l S ov yet varl, en azn dan 1960 sonrasna kadar aka A B D ile b ir uzlam a alan gereksinim i durum u du yu yordu. (B lgesel rol bakm ndan) iki b yk gc O rtado u blgesi bakm ndan nkleer bir atm a iine ekm em ek b lge iind e nem li bir pheydi. nk A B D 1970 te rdnn g cn krm t ve halen V ietnam sava iindeydi ve bu A B D nin dn ya evresindeki poplaritesini krm t. S ov yetlerin A B D ile A raplarn lehinde kar k arya gelm esi A raplar iin inandrc deildi. B u yzden A B D ile S ov yetler B irlii arasnda B ak an N ix onun 1972 M aysndan son ra M oskovaya ziyareti ile devletlerin blgesel rol grld. A raplarn o rtak gr olarak no peace, no w ar ne b ar, ne sava statsnn braklm as, srailin durum u, K uds, G olan tepeleri ve S ina grld.347 S ouk sav an bitm esine ve A vrupada D o u B at gerginliinin gen el olarak rahatlam asna ram en S ov yetler B irlii, O rtado uda A vrupann varl v e etkisini azaltm aya alm aya dev am kabulnn isteksizliini nerdi.
348

etti ayn zam anda S ov yet h areketleri faaliyetleri gibi baz B at varlnn

O rtado uda A vrup ann tarihi etkileim

345 346

Michael Eisenstadt and Kenneth M. Pollock, a.g.e. s.553 R.D. McLaurin, Mohammed Mughisuddin, Abrahm R. Wagner, a.g.e. s.21 347 R.D. McLaurin, Mohammed Mughisuddin, Abrahm R. Wagner, a.g.e. s.21 348 R.D. McLaurin, Mohammed Mughisuddin, Abrahm R. Wagner, a.g.e. s. 22

68

IX. ROGERS PLANI 1970 H azirannda eski A B D dileri bakan W illiam R ogers yeni bir bar plan ortaya att. B u plan nn tem el hedefi esas bar grm eleri balayncaya kadar aylk bir atekes ilannn salanm as idi.349 S ov yetler ise A m erik allarla yaplacak m zakerelerd e her eyi m asaya yatrm ay istediler. srail ve M sr, rd n ve S uriye arasnda bir yerleim plan izm eyi istediler. A ncak M sr ve srail arasndaki bir yerlem e S uriyeyi yalnz bana srail ile kar karya getirebilirdi. S uriye, h em askeri hem d e diplom atik olarak gsz kalabilirdi.350 R ogers, srail ile M srn kuvvetlerini kanal blgesinden geri ekm elerin i ve S veyin trafie alm asn istiyo rdu. B und an sonra M sr, srail ve rdn arasnda g rm eler balayacakt ve srail 1067de kazand topraklarn tam am na yakn bir blm n terk edecekti. M oskova plan kabul etm i fakat srailin tm igal edilm i topraklar terk etm esini istem itir. B akan N asr da A B D li yetkililerle yapt zel tem aslarda R o gers plann desteklediini ifad e etm itir. M sr, hem en plan kabul ettiini belirten eylem lere girim i kanal tem izlem eye b alam tr. A yrca N asr, plana k ar k an F ilistinli gerillalara cephe alarak, M srdaki iki gerilla rad yo istasyonunu kapatm tr. F akat srail R ogers plann k ab ul etm em i, S vey k analn tem izleyen ekiplere ate am ve A B D nin basksna ram en A raplarla dolaysz grm elerde srar etm itir.351 X . A K D E N Z D E S O V Y E T A B D M C A D E L E S G eleneksel R us ve S ov yet P olitikas asndan krfez blgesi stratejik bakm dan olduka nem li olm u, H int O k yan usu ve K rfez blgesin de denetim salam ak ve scak sulara ulam ak bu politikann bir paras h aline gelm itir. S ov yetler B irliinin O rtadouya ve zellikle B asra K rfezine yn elik politikas baz ini klar gsterse de gen el olarak B atn n blgedeki etkinliini snrlam ak blgenin d enetim ini ele geirerek S ov yetler B irliinin de gvenliini tehdit edecek bir sper g cn ortaya karak g den gesini bo zm asna izin verm em ek ve nihayet fiyatn yksek tutulm asna allm as kaydyla petroln sevkinin srekliliini salam ak eklindeydi. Z ira S ov yetler zellikle A B D nin blgedeki etkinliini
349 350

Cumhuriyet 9 Ekim, 1973 s.7 D avid A . K o rn, U s S o viet N ego tiatio n s o f 1 9 6 9 and the R o gers P lan, The Middle East Journal, Vol.44, No.1, Winter, 1990, s.41 351 Cumhuriyet 9 Ekim, 1973 s.7

69 snrlam ak istem itir.352 nk X X . Y zyl sona ererken, S ov yetler B irliinin gneyind e hibir devlet onu km as m uhtem el bir savata yenecek kapasiteye erierek do rudan bir tehdit nitelii kazanm am tr. D olaysyla II. D n ya S av a sonrasnda n giltere ve F ransann nem li lde gz kaybederek blgeden ekilm eleriyle ortaya kan boluu dolduran A B D nin dnda blgede stratejik tehdit oluturacak bir g kalm am tr.353 A m erikann ise O rtado uya du ydu u ilginin ana siyasi unsuru S ov yetleri blged en uzak tutm ak ve gneyd en evrelem ekti. Z ira D ileri B ak an D ulles tarafndan tem sil edilen A m erikann P olitikas, O rtado ud a A nti K om nizm bayraktarl v e A nti S ov yet askeri paktlar kurulm as esasna d ayal olarak oluturulm utu.354 zellikle 1967 A rap srail savandan sonra S ov yetlerin A kd eniz2e yerletikleri ve M srda sk enderiye, P ort S aid ve M ersam atruh, S uriyed e L atok ya (L azkiye) lim anlarnda ve dier birok A rap lkelerinde sler ve kolaylklar saladklar ve birok bakm lardan A B D nin A kdenizdeki 6. F ilosu ile bo y lebilen bir A kdeniz g c haline gelm edikleri bir gerektir. S ov yetler A kdenize yerletikleri nispetle, eskiden onlarn da taraftar oldu u A kdenizin tarafszlatrlm as iddiasndan yava yav a vazgetikleri ve onun yerine sadece A B D nin 6. F ilosunu n A kdenizden ekilm esin i talep etm eleri ile gze arpm aktadrlar.355 S ov yetlerin denizde A m erikallarla bo y lebilecek bir seviyeye geldikten son ra gelitirm eye b aladklar gr udur: S ov yetler B irlii bir K arad eniz ve dolaysyla A kd eniz gcd r. B u itibarla S ov yetlerin A kd enizdeki filosu yaban c filo olarak k ab ul edilem ez.356 1970lerin sonlarna kadar ise A B D li stratejistler A B D nin S ov yetlere kar verdii m cad elenin odak noktasn n K rfez olm as gerektiini savunm ulardr.357 V e A B D nin bu dnem de O rtado u P olitikasnn iki temel

352 353

T ayyar A r, B a sra K rfezi ve O rta d o u d a G D eng esi (1978 1996) , stanb ul, 1 9 9 6 , s.81 T ayyar A r, a.g.e. s. 8 2 354 C en giz and ar, Direnen Filistin, stanb ul 1976 s.51 355 sm et G iritli, O rta d o u ve K om n izm , stanb ul 1975, s.50 356 sm et G iritli, a.g.e. s.5 1 357 Freed Halliday, Y en i S o u k Sa va (ABD S o vyet likilerin in D n ve B u g n ), (T rkesi: lker z nl) stanb ul 1985, s.136

70 belirleyicisi petroln A m erikan ve dn ya p azarlarna gven iinde ulam as ve srailin korunm asdr.358 XI. O R T A D O U D A BAAS D E O L O JS V E SOVYET BAAS L K S Y eniden do u anlam na gelen B aas, A rap sosyalizm inin yntem leri ile bu Y eniden do uu gerekletirm eye alan siyasal anlay p artilere verilen isimdir.359 d eolojik bir cereyan olarak B aas P artisi, devrim ve m odernletirm eyi esas hedef k abul ed en b yk A rap kitlelerinin can ekim e ve m itlerini hlasa etektedir.360 Arap milliyetilii ile sosyalizm in karm olan B aas ilk form le edenler am niversitesi P rofesrlerinden H ristiyan M iel E flak ile S uni M slm an Salahaddin El-B itardr. E flak v e B itarn P aristeki rencilik yllarn da F ransz K om nist P artisi ile ilikileri oldu. 1936 ylnda enternasyonallii savunan grlerin A rap dn yasna u ym ayacan belirten E flak ve B itar F ransz K om nist P artisi ile ilikilerini kestiler.361 A rap B aas S osyalist P artisinin 1943te bir kk entelektel grup tarafndan ku ruluu; daha ziyade A rap dn yasnn iinde bulunduu du rum un slahn grm e arzularndan ileri geliyordu. B u partinin, A raplarn yeniden d om asna sebebiyet vereceinden m itliydiler.362 P arti ak bir ekilde A tlantik O k yanu sundan ran K rfezine kad ar b tn A rapa konuan m em leketlerin sorunlarnn m nakaa ve hallinin kendine grev edindi. lk kon gred en gn sonra ttifak ve S ov yetler B irlii bloklar hakkndaki tutum unu aklayarak B unlardan biri ile b erab er olm ak, A raplara ktlkten b aka bir ey salam az dedi. B ylece P artinin dier bir tem el gr v e karar o rtaya kt P arti dier A rap S iyasi ku rulular arasnda tarafszl savunanlarn ilkiydi.363

358 359

m it zd a, Y enid en Y ap lanan O rtad o u Ira k D o sya s II. stanb ul, 2 0 0 3 , s.15 0 Suat Darlar, O rta d o u (V a a d ed ilm i T o p ra kla r), stanb u l 1997, s.109 360 Kamel S. Abu Jaber, Arap Baas Sosyalist Partisi ( ev: A h m et E rso y), A nkara, 1 9 7 0 , s.12 361 Suat Parlar, a.g.e., s.109. 362 Kamel S. Abu Jaber, a.g.e. s.28 363 Kamel S. Abu Jaber, a.g.e. s.33

71 B aas P artisi S osyalist bir P arti olm akla birlikte, S ov yetler B irliine uzun bir sre olum suz kalm tr. S ov yetler B irlii 1947 ylnda B irlem i M illetlerde F ilistinin bllm esi lehinde o y verm iti. B aas P artisi bu yzdende S ov yetler B irliinin B at kad ar kt grm ekteydi. S ov yetler B . le M arksist ideoloji arasndaki ayrm ise daha son ra yapacaktr. 364N itekim M iel E flak, A rap toplum una zg bir sosyalizm anlay oluturm aya alrken M arksizm , m illetlerin ve m anevi

deerlerin verdiini red deder. K om nizm ykcdr. Z ira yeryznde b ir cennet, m evcut toplum un yok edilm esinden S ov yetler B irliine b alam a arzusu ndan ileri gelm ektedir.dem ek suretiyle M arksizm e sert eletiriler yneltm ektedir.365 E flakn, A rap B irlii ideali ve B aslk ilk klarn S uriyede yapt.366 B aas P artisi, F ilistin savana bil fiil katld. P ara ve silah toplad, gnlller yo llad. B itar ve E flak ceph eye gittiler. F ilistinde A raplarn m alub iyeti B aas P artisine A rap siyasi d n yasnn derinliklerine girm e frsat do urdu
367

. 1947-48

Arap-srail savann B aas A rap lk elerinde ube am aya m uv affak olm asyd. Bununla beraber, yine de fazla gelim em i fakat bilhassa S uriye, Irak ve rdn silahl kuvvetleri iine szm t birleti 369. B aasn S uriyedeki ilk m him baars sol partilerle ibirlii yap arak 195 4 seim lerinde, 140 m illetvekilliinden 16sn elde etm esi olm utur
370 368

. A ncak, B aas P artisi 1949 S uriye seim lerinde

yenilgiye u rad ve B aas 1953te E krem H aw raninin A rap -Sosyalist Partisi ile

. Iraka ise

B aas P artisi, 1955 ylnn ilk birka zarfnda B at ile yaplan P aktlar ve ittifaklar aleyhinde konum utu. K eza P arti yaplan P aktlar ve ttifaklar aleyhinde

konum utu. K eza P arti N uri S aide, B at lehindeki siyaseti ve B ad at P aktna im za kaym as ile yelii seb eb iyle Irakn P akta giriini iddetle telin etti 371. N itekim S uriyeye B ad at P aktna girm esi iin bask yapld. B aas Partisi B adat P aktn; A raplar S ov yet aleyhtar bir k oalisyona itm ek ve ayn zam anda
364

S ab ahattin en, O rta d o u da d eo lo jik B un a lm (S u riye B a as P a rtisi ve d eo lo jisi), stanb ul 2004, s. 170 365 S ab ahattin en, a.g.e. s.1 6 2 366 Suat Parlar, a.g.e., s.114 367 Kamel S. Abu Jaber a.g.e. s.34 368 F ahir A rm ao lu, Filistin meselesi ve Arap-sra il sa va la r (1 9 4 8 -1988), Ankara, 1984, s.209 369 Suat Parlar, a.g.e., s.114 370 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.209 371 Kamel S. Abu Jaber, a.g.e. s.46

72 sraili him aye etm i olm ak eklinde yorum lad. Z ira P akt antlam asna gre ilgili A rap d evletleri, m stakil faaliyete tevessl etm eyeceklerdi. O h alde P aktlar A raplar iin em peryalist devletlerin em rine girm ek anlam na geliyordu
373 372

. B u arad a M sr

ve S uriyenin B adat P aktna kar takndklar m terek dm anlk, B aas N asra kar daha hog rlle sevk etti . B at ve A rap dn yas arasndaki

m nasebetlerin bozu lm as, S vey K an al sorununu dourdu. B u esn ada B at, A raplarn nazarnda btn kredisini kaybetm iti. A skeri b akm dan B at devletleri A rap dn yas iindeki nem li slerinin o unu kayb etm ilerdi. B u yakn blged eki S ov yet kuvvetlerinin b ykl ile ters orantl tekil ediyordu
374

B at dm anl tem ayl daha sonra S ov yetler B irliinin kom nist propagandasnd aki deiiklik yardm yla ekil deitirm iti. B ununla beraber, 1955te S ov yet uzm anlar kendi kendilerini ten kide baladlar v e (kom nizm ) bu konuda hatal hareket ettiklerini kabul ettiler ve bundan son ra top yekn M illiyetiliinin bir velin im eti olarak sahaya kyordu B irliin e yaknlam asn a da olanak salad 376. Bu yaknlam ann bir sonucu olarak, S uriye-S ov yetler B irlii ticaret anlam as 16 K asm 1955te im zaland. S uriye ve M sr b ylelikle anlam as 1955 ylndan itibaren her yl artan bir ekilde S ov yetler B irliinden ekonom ik yardm alm aya balark en, B aas P artisi S uriye kom nist P artisi ile ibirlii yapm a yolun a gitti. B aas P artisi bu dnem de, S uriye kom nist P artisi iin u slogan kullanyordu A yn izgide bulunabiliriz; fakat onlara katlam ayz B aas P artisinin S ov yetler B irliin e yn elik tutum unu olum lu ynd e deitirm esinde, S S C B nin ulusal hareketleri destekleyen p olitikay b alatm as da nem li bir rol o ynam tr 377. 1957de S uriyede belirli bir S ov yet taraftar tutu m ekil alyordu. D hild e kom nistler, S uriyed e daha n ce hibir devrede kazanm adklar kuvvete
375

N itekim N asrn ekoslovak yadan silah satn alm as, S uriyenin S ov yetler

eriiyorlard. B u ksm en m em leketteki genel h ava sebebiyle ksm en d e B aas ile

372 373

Kamel S. Abu Jaber, a.g.e. s.49 Kamel S. Abu Jaber, a.g.e. s.48 374 Kamel S. Abu Jaber, a.g.e. s.49 375 Kamel S. Abu Jaber, a.g.e. s.50 376 S ab ahattin en, a.g.e. s.2 0 3 377 S ab ahattin en, a.g.e. s.2 0 4

73 yaplan ibirliinden ileri geliyordu. K eza, silah ve teknik yardm ile yaplan istikrazlarla S ov yetler B irliinin S uriyedeki prestiji ve nfuzunun artm asndan tr idi. K om nist sem patizanlar S uriye ord usu ile hkm etinde nem li kilit noktalarn dolduru yorlard. 17 A ustos 1957de bir kom nist sem patizan olan A fif El-B zri, G enel K urm ay B akanlna getirilm iti. D ier bir kom nist sem patizan olan Halid El-Azim de bir yardm ve istikraz anlam asn baaryla im zalam t. yice kuvvetlenm iti
378

. A ncak B aas ile dostu olan K om nist P artisi arasnda bir

m cadele, iin iin devam ediyordu. A fif E l-B zri ve H alid el-A zim koalisyo nu tekil eden kom nistler kendilerini bilahere iktidara getireceini m it ettikleri S ov yetler B irlii ile dah a sk ilikiler kurulm as taraftaryd. B aas S uriyede kilit noktalarda bulunana kom nistlerin aniden iktidara gelm esini nlem i olm ak iin, B aas M srla birlem e fikrini ortaya att. M srla birlem ek suretiyle B aas kom nistlerin planlarn boa karacak m odern tarihte A raplarn b yk bir m itle bekledikleri birlik fikrini gerekletirecekti 379. B irleik A rap C um huriyetinin (B .A .C ) kuruluu ndan hem en sonra N asr, S uriyed eki kom nist nfuzunu silm eye b alad ve S uriye O rdusu G en el K urm ay B akan A fif E l-B zriyi grevinden uzaklatrd tarihinde darbe yapan B aaslar, K asm
381 380

. Irakta ise, 8 ub at 1963 A bdsselam A rifi

devirerek

C um hurbakanlna getirdiler

. te yand an b u darbe, S uriye B aslarn da

cesaretlendirm i ve 8 M art 1963te B aslar, S uriyed e iktidar ele geirm ilerdir ve B asn iktidar ele geirm esiyle S alah B iter B abakan olm utur 382. B unu frsat bilen S o v yetler bu partinin sol kanadyla ilgilenm eye baladlar383. Ancak B aslar iind e ayrlklar bu tarihten itibaren b a gsterdi ve so l radikaller v e lm llar olarak ikiye blndler. B aas iindeki sol radikallerle lm llar arasndaki m cadele son a erm edi v e bu m cadele sonunda iddet yolu yla zm lenm edi. B ab akan S alah B itar yn etim i,
378 379

Kamel S. Abu Jaber, a.g.e. s.54 Kamel S. Abu Jaber, a.g.e. s.55 380 Kamel S. Abu Jaber, a.g.e. s.58 381 T rel Y lm az, U lu sla r a ra s P o litika O rta d o u , Ankara 2004, s.142 382 T rel Y lm az, a.g.e. Ankara s.141 383 Galia Golan, Soviet Policies, in the Middle East from World war twoGorbachov, Cambridge, 1991, s.143

74 G eneral S alih C edid ve B aasn S uriye B lge K om utanl iindeki m ttefikleri tarafndan 23 ubat 1966da yaplan kanl bir darb e ile iktidardan drld E flak ve B itar bata olm ak zere lm llarn birok lideri tutukland. D arbeden sonra Dr. N ureddin A ttasi D evlet B akan, D r. Y usuf Z uayen B abakan v e D ileri bakan oldu 384. S alah C edidin nderliinde S uriyede gerekletirilen askeri darbe sonucunda B aas etkinliini yitirdi v e S S C B ile ilikiler gelitirilirken kom nistlerde hkm ette grev ald 385. N itekim yaplan anlam alarla, S ov yetler S uriyeye ekonom ik ve askeri yardm yapm aya baladlar. A yrca bu sol k anat B aslar ve ka yldr M oskovada bulunan S uriye K om nist P artisi lideri H alid B ek ta am a dnd gibi, K abinede kom n istlere de iki bakanlk verildi 386. A ncak d aha 1968 de, P arti kon grelerinde E sad, B abak an Z uayeni M oskova taraftar K om nist P arti ile sk fk ilikilere sahip olm akla devletin kilit noktalarna bu partinin yelerini yerletirm ek le eletirm ekle ve B aas Partisi y netim inin ark asndan am daki S ov yet b yk elilii aracl ile S ovyetler ile tem asa gem ekle sulan m t 387. K saca, 1970 ylna kadar, bunlarn iktidar m cadeleleri S uriye

P olitikalarna yn verm itir. 16 K asm 1970te B aasn M illiyeti grubu n a mensup olan H ava G en erali H afz E sad bir darb e ile iktidarn kurm u ve 2000 ylnda lene kadar d a S uriyed e iktidar da kalm tr 388. Irakta ise, 17 T em m uz 1968de B aaslar yenid en darbe yapp, A b durrahm an A rifi devirerek, iktidar ele geirdiler ve d evlet bakanl ile B abakanl H asan el-B ekirin uh desine verdiler389.1968de iktidar ele geiren Irak B aas P artisi kendisinin varlk nedenlerinden birini A rap karlarnn korunm as olarak tanm lam t390. 1970li yllarn sonuna kadar durum bu ekilde devam etti. G erekte, 1968 ylndan beri H asan el-B ek r D evlet B akan olm asna
384 385

F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.2 1 2 Suat Parlar, a.g.e. s.115 386 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.2 1 2 387 C en giz and ar, Direnen Filistin, stanb ul 1976, s.172 388 T rel Y lm az, a.g.e. s.1 4 1 389 T rel Y lm az, a.g.e. s.1 4 3 390 Mensur, A k g n ra n -Ira k S ava B lg e D en g eleri ve T rkiye, (E d it: H aluk lm an), O rtad o u S o runlar ve T rkiye, A ralk, 1 9 9 1, s.3 7

75 ram en, 1969 ylnda H asan el-B ekrin yardm clna getirilen S addam H seyin n plandayd. H asan el-B ekr, 1979da d arbenin 11. Y ldnm nde yapt bir konum ada devlet bakanl n S addam H seyine devredeceini aklam as zerine 16 T em m uz 1979da S addam H seyin hem D evlet B ak an hem de D evrim K om uta K onseyi b akan oldu ve b ylece Irakta S addam dnem i balam oldu
391

S onuta; batda nasl m stem lekecilik bir den ge unsuru o lm usa S ov yetler B irliind e ayn grevi M arksizm yerine getirm itir. S ov yetler B irlii ile M arksist ideoloji arasndaki ayrm B aas tarihinin ancak son safhalarnda yaplabilm itir. S ov yetler B irlii M illetlerde d e F ilistinin bllm esi lehinde o y v erdi. B u yzden B at kadar kt grl yordu. G erek A rap dn yasnda gerekse S ov yetler B irlii ve m illiyetiliine k ar olduklar isnad, B aas tarihinde, partinin kuruluundan beri grlm tr 392.

XII.

O R T A D O U D A

F L S T N

K URTULU

RG T

VE

SOVYET F K . L K S F ilistin ulusal varln srdrm ek ve bu topraklarda, d em okratik, laik v e ulusal bir F ilistin devleti kurm ak am acyla k urulm u eitli askeri ve siyasi kurulularn tm n kapsayan bir rgttr
393

. A rapa ad M nezzem etut-Tahrir

Filistiniyye olan, Filistin K urtulu rgt 1964te kurulm utur 394. rgtn nihai hedefi F ilistin topraklarnn srail igalinden kurtarlarak blged e bam sz bir F ilistin devleti kurulm as idi 395. F ilistin K urtulu rgt (F K )nin kuruluu fark l aam alardan gem itir. M sr D evlet B akan N asr, 1955te G azzedeki F ilistinlileri kom ando eitim ine tabii tutarak, bunlar F edayin ad ile sraile kar kullanm tr. A ncak fedayin hareketi ksas srm ve bu aam adan sonra el-fetih rgtnn k urulm asyla gereklem itir. B u rg tn K uruluuna ilikin eitli s ylem ler m evcuttur. A ncak en kabul gren gr, el-fetihin Y aser A rafat tarafndan ku rulduudu r
391 392

396

. Bundan

T rel Y lm az, a.g.e. s.1 4 3 Kamel S. Abu Jaber, a.g.e. s.125 393 R am azan zey, D n ya d en klem in d e O rta d o u ( lkeler-n sa la r-Sorunlar), stanb ul, 1 9 9 7, s.1 3 8 394 M eh m et elik, F ilistin D o u ta n G n m ze B y k sla m T a rih i, C .1 3 , stanb ul, 1 9 9 3 , s.1 4 6 395 rfan acar, L b n a n B u na lm ve F ilistin S o ru n u , Ankara, 1989, s.56 396 T rel Y lm az, a.g.e. s.1 4 4

76 sonraki aam a ise, F K .nn kurulm asdr. N itekim 1960l yllard a A rap lkeleri arasnda anlam azlklar had safhaya ulam ve F ilistin konusu adeta ortada kalm tr
397

. B unun zerine F ilistinin kurtuluu iin savaacak ve sorum luluk stlenecek bir

rgtn kurulm asna ih tiya du yuldu. Y aplan eitli toplant ve alm alarn sonunda 28 M ays 1964te toplanan F ilistin U lusal kongresi, F ilistin K urtulu rgt (F K )nn kurulm as karar ald. rgtn bak an lna A hm et ukeyri getirildi 398. rgtn resm i m erkezi K ahired e grn yor idiyse d e F K lideri A hm et el- ukeyri B eyrut yaknlarnda bir evde yayor ve bulundu u evrede F K gerillalar eitim faaliyetlerinde bulunu yo rlard
399

. A yn yl E yll aynda toplanm a A rap Z irvesi

F K ye kar olan yk m llklerini belirlendi. 1967 A rap -srail sav anda A rap lkelerinin yenilm esi, F K n nem li lde sarst ardndan A hm et ukeyri bakanlndan ayrld v e yerine Y ah ya H am m ad getirildi. 1968in H aziran aynd a, F K nn P arlam entosu konum unda olan F ilistin ulusal konseyi drdnc

toplantsn yapt. T oplantda F ilistinde sraile kar diren en ve sav aan tm rgtlerin F K ye alnm as kararlatrld. rgtn 1969 F K nn y rtm e K urulu bakanlna getirildi 400. F K , sraile kom u olan A rap lkelerini birer askeri s olarak kullanmaya balad. A ncak srailin F ilistinlileri bahane ederek , A rap lkelerine saldrm a endiesi A rap lkelerine saldra endiesi A rap lkelerini k orkutm aya balad. B u k orku, A rap lkelerini F K ye k ar tavr alm aya yn eltti. ou A rap lkesi, srail F K ye kar tavr alm aya yneltti. ou A rap lkesi, srail yerine F ilistinlileri dm an g rm eye balad. te bu seb eplerden tr 1970 te rdn K ral H seyin, lkesind eki F ilistin kam plarn yok etm ek iin rdn ordusun a em ir verdi. rd n ordusu kam plara olanca gc yle saldrd v e b yk bir katliam yaand 401. A rafat yn etim i 1973ten sonra diplom atik etkinlie arlk vererek F K nn bir srgn h km eti nitelii tadn gsterm eye alt. 1974te A rap B irlii slam K onferans T ekilat, A frika B irlii rgt (O A V ), ardndan 22 K asm
397 398

ylndaki beinci

toplantsnda gerilla rg tlerinin en gls olan el-F etihin lideri olan Y aser A rafat,

R am azan zey, a.g.e. s.1 3 8 Ram azan zey, a.g.e. s.1 3 9 399 rfan acar, a.g.e. s.5 6 400 R am azan zey, a.g.e. s.1 3 9 401 R am azan zey, a.g.e. s.1 3 9

77 1974te de B M G enel K urulu F K ye 4,5 M ilyo n F ilistinlinin tek m eru tem silcisi olarak tand. A yn tarihte F K , B M G en el K urulunda konum a yapan hkm et d ilk rgt oldu. E yll 197 6da A rap B irliine resm en tam ye olan F K , dier birlik yeleri gibi 1979da M sr ile srail arasnda bir bar antlam asnn im zalanm asyla neticelenen C am p D avid m zakerelerinin dnda kald 402.

1. Sovyet-F K lik isi S ov yetlerin, F ilistinliler ile ilikileri hi de iyi balam am t. F ilistin F edayileri bandan beri S ov yetlerin gznde O rtadou b ar abalarn ve siyasi zm olanaklarn dinam itleyici unsurlar olarak grm lerdi 403. S ov yetler B irlii, F K (P L O )na herhan gi bir yardm da bulunm ad. B unu n sebebi fakt rden ibarettir. lki F K , A rap siyasi isteklerinin ve nceliklerinin doal olarak pozisyon u nu bozm asna yol at. kincisi S ov yetler B irliine gre, srail devletinin varl siyasi bir gerekti. sraili drm ek dnlem ezdi. S onuta ve en nem lisi F K kavram sal erevesi metodolojik olarak kabul edilemez. K om nist ynelim inden uzak m illi bir hareketti 404. Z ira S ov yet O rtado u p olitikas ile F ilistin direnm e h areketinin izgisinin atm as en belirgin olarak S ov yet P olitikasnn A rap dnyasndaki balca tem silcisi olan M oskova yanls A rap kom nist P artilerinin F ilistin direnm e hareketine kar taknd tavrda ortaya km tr
405

. A yrca S ov yetler F ilistin devrim inden pek honutluk du ym am asnn

biricik nedeni, F ilistin devrim inin nihai am acnn srailin ortad an kaldrlm as olm asndan ibaret deild ir. M sr ve S uriye gibi, A rap K urtulu hareketinin ban ekm i olan lkelerin S ov yet desteine ihtiya du yduklar, bu ihtiyalarn akladklar bir dnem d e bu lk eleri korunm ak iin bak alarna gvenm em ekle uyaran devrim niteliin de ok daha dinam ik bir A rap K urtulu harek etinin ne frlam as S ov yetlerin pek tercih edecei bir ey olam azd. A yrca F ilistin K urtulu rgt aka dier lkelerle gelitirm edii cinsten bir dostluu in H alk

402 403

M eh m et elik, a.g.m . D .G .B ..T , C.13 , stanb ul 1993, s.147 C en giz and ar, a.g.e. s.1 4 4 404 Hashim SH Behbehani, The Soviet Union and Arab Natianalism (1917-1966) Newyork, 1986, s.188 405 C en giz and ar, a.g.e. s.1 4 5

78 C um huriyeti ile gelitiriyo rdu. in -S ov yet atm as artlarnda S ov yetlerin bundan rahatszlk du ydu u kukusuz idi 406. S ov yetlerin F K ile d irekt olarak ilikide bulunm a tereddt, biro k faktre d ayanr. lk olarak F K nn kaynanda yatan A rap hk m etlerinin m eselesiydi ikincisi ise F K ne siyasi yn elm elerin ne t r bir organizasyon olduunu aydnlatm ad. ncs, S ov yetleri B irlii, F ilistini zgrletirm e kavram n ok zor k abl edebilirdi. E er bunlar olsayd. A rap -srail atm asndaki direkt S ov yet varlnn B at ile olan geni ilikileri kstlanabilirdi407. A yrca S ov yetler B irlii detant ile erevelenm i tem el p olitikasn hibir gcn bozm asna izin verem ezdi. F K S ov yet O rtado u politikasnda bu yzden p rz tekil

ediyordu. B lgeyi bir sava ortam iinde tutarak ve S ov yetler ile A m erikann m ttefiklerine olan k arlkl taahhtleri yznden savaa srklenm eleri olasln artracakt
408

. A m a, S ov yetler F ilistin A raplarnn yasal v e blnm ez h aklarn

tam am en destekledi. S ov yetler, F ilistin problem ini O rtadoud aki gerginlii arttrm ak am acyla kullanm aya alan em peryalist kuvv etlerin m cadele ve gayretlerini destekler
409

. nk 19 E kim 1974te yaynlanm olan T am bir gr

birlii adl S ov yet-M sr ortak belgesinde, S o v yetler birlii ve M srn F ilistin K urtulu rgt tem silcilerinin O rtadou konusundaki C enevre B ar

G rm elerine, teki taraflarla eitlik tem elinde ve am sz biim de katlm alarndan yan a olduklar vurgulanm ve b ylece F K F ilistin A rap halknn tek m eru tem silcisi olarak tanm tr 410. S onuta, G l dn em inde F ilistin devrim i ile aras hi te iyi olm ayan S ov yetler B irlii 1971d en son ra, F ilistin devrim inin zor koullar altnda yaam aya balad dnem de giderek F ilistin devrim inin en yakn m ttefiklerinden biri haline geldi 411.

406 407

C en giz and ar, a.g.e. s.1 4 8 Hashim SH Behbehani, a.g.e. s.201 408 C en giz and ar, a.g.e. s.1 4 9 409 Hashim SH Behbehani, a.g.e. s.207 410 Robert Davydkov-Oleg Famin, S o vyetler B irli i ve O rta d o u , ( ev: L event O uz), stan b ul 1988, s.17 411 C en giz and ar, a.g.e. s.1 7 1

79

NC B LM 1973 ve 1980 YILLARI ARASINDA SOVYETL E R V E O R T A D O U

I. 1973 ARAP-S R A L (Y O M -K P U R ) S A V A I 1. S ava n cesi O rtad ou d a G en el D u ru m

1973 Y am K ippur savana varan gelim eler esnasnda 1967 savana takip eden gelim elerin devam ndan baka bir ey d eildir412. 1967 savandan sonraki gelim elerde iki ayr istikam et gze arpm aktad r. B ir yanda A m erik a, A raplarla m nasebetlerini dzeltm ek iin O rtado u b arn gerekletirm eye alm ve buda srail ile m naseb etlerin e gr ayrlklarnn ve hatta zam an zam an souklu un hkim olm asna sebep olm utur. A yrca bu bar S ov yetlerle berab er y rtm eye alm tr 413. 1967 sava yenilgiyle sonulanm t. Y enilgi her kez iin b yk bir srpriz olm utu. M sr belki zafer beklem iyordu am a hi kim se de bu boyu tlard a b ir yenilgiye h azrlkl deildi. R uslar dahil herkes akn, srailliler sevinli A rap dn yas ise tam bir k argaa ierisindeydi. R uslar, kanlm az olarak M srn

yenilgisini bir lde de kendi yenilgileri olarak ele alyo rlard. nk blged eki Amerikan stnl n dengeleyecek tek yol S ov yetlerin O rtado uda daha b yk bir etkinlik kazanm asyd414. S ov yetler sav a srasndaki kayplarn telafi etm ek iin M sr yenid en hzla silahlandrm aya baladlar. N asr hazrlklarn tam am ladktan sonra
415

1967

yenilgisini telafi etm ek arzusu yla S vey kan al bo yunca sren ypratm a savanda M sr ile S uriye ordularnn S S C B gsterm iti416. A ncak
412 413

tarafndan silahszlandrlm asnda kendini ardndan, kanal ceph esi yeniden

yaplan

atekesin

F ahir A R M A O L U , 2 0 . Y zyl Siyasi Tarihi, (1914-1990), Ankara 1994, s. 715 F ahir A R M A O L U , a.g.e. s.7 1 6 414 Muhammed Hasaneyn Heykel, 1973 Arap-sra il S a va ve O rta d o u (T rkesi, Melek Baran) stanb ul 1977, s.60 415 F ahir A R M A O L U , a.g.e. s.7 1 7 416 Albert Hourani, A ra p H a lkla r T a rih i, ( ev: Y av uz A lagan), stanb ul, 1 9 9 7 , s.4 81

80 durgunlam t. A tek esten sonra iki m him gelim e oldu. B irincisi, B ak an N asrn 28 E yll 1970te ani l m ve yerine G eneral E nver S edatn gem esidir.417 kinci gelim e ise K asm aynd a S uriye B aas P artisi iinde bir darbenin m eydana gelm esi ve B aasn ar gurub unun iktidardan drlerek, m utedil bilinen H afz E sad grubunun iktidar ele alm asyd. E nver S edatn M srda dahi otoritesini kabul ettirm esi kolay olm ad. B u sebeple E nver S edat srailin S inadan ekilm esini salam ak ve S vey K an aln tekrar m illetleraras deniz trafiine am ak su retiyle bir prestij salam ak iin sraille anlam ak istedi. (ancak E nver S edatn yap t teklif) srail tarafndan reddedildi. B unun zerine E nver S edat bu iin tek kar yolunun srail ie sav am ak olduuna karar v erdi. F akat bunun iin de her eyden nce silahlanm ad a srail ile eit durum a gelm ek ve bilh assa saldr silahlarna sahip olm ak gerekiyord u. B undan dolay S edat 19 M ays 1 972de yani S A L T -1 antlam asnn im zasndan ksa bir sre nce M oskova M oskovaya gitti. F akat S ov yetler o k deim iti F akat S ov yetler im di adeta A m erika ile ortak bir ortak bir O rtadou politikas takip ediyo rlar ve blged e yeni bir atm a km asn istem iyo rlar intibasn ald. D olaysyla S ov yetlerd en silahda salayam ad istedi 419. E nver S edatn bu harek eti S ov yetlerin O rtado u daki prestiji iin ok ar bir darb e idi. P restij kaybnn yan sra S ov yetler M sr gibi O rtado u nu n stratejik bir lkesinden de karlm olu yo rdu. K eza, skenderiyed eki S ov yet deniz ss de kapanyordu
420 418

. B unun zerine E nv er S edat 18 T emmuz

972de S ov yet askeri personelinin (15000 2000 arasndaki) M sr terk etm elerini

.M sr A rap C um huriyeti B akan E nver S edat, S osyalist A rap B irlii

M erkez K om itesinin toplantsnda yapt bir buuk saat sren konum ada M srSovyet ilikilerinin bir tarihesini yapm ve M srdaki S ov yet danm anlarnn geri arlm asn istem esinin nedenlerini aklam tr

417 418

F ahir A R M F ahir A R M 419 S ab ahattin s.286 420 F ahir A R M

A O L U , a.g.e. s.7 1 7 A O L U , a.g.e. s.7 1 8 en, O rta d o u da d eo lo jik B un a lm (S u riye B a as P a rtisi ve d eo lo jisi), stanb ul, 2 0 0 4 , A O L U , a.g.e. s.7 1 8

81 B akan S ed at, M srn 26 T em m uz 1952 devrim inden bu yan a izledii siyasetin tem elini M srn hibir nfuz blgesine bal olm am ann tekil ettiini, bu siyasetten tem elini M srn halknn karlarna hizm et isteinin bir sonucu olduunu s ylem itir. B akan S edat, bu siyaset ilkeye d ayandna iaret etm itir. B u ilke unlardr: M sr, em peryalizm ve sm rgecilie kardr. M srda, M srn gereklerine cev ap verecek sosyalist bir toplum kurulm aktadr 421. M srn giritii eylem ler, M sr halknn ayn kaderi ayn karlar ve ayn tarihi paylaan A rap lkelerine b alayan A rap m illiyetilii erevesine d hildir. B ak an S edat szlerine devam la, te yand an d siyasetim izin tem el hedeflerini dm ana k ar bizi askeri ve m ali y nlerden d esteklem i olan S ov yetler B irlii ile h er aland a salam ilikiler srdrm ek olm utur dem itir 422.

2. Sovyet A sk eri D an m an larn n M srd an k arlm as H u su su n d a Arap B asn rdn B asn: B u k ararlar 23 T em m uz 1952deki hkm et darbesinden bu yan a geen 22 yln, ne M srn ulusal karlarn a ne de A rap ulusunun d avasna bir yarar salam adn gsterm ektedir. S ilahlanabilm ek iin t n M sr ipotek edilm iti. M sr H alk B akan S edatn yeni bir yol, M sr halknn karlarn birinci plana plana karacak bir yol izleyeceini um m aktadr. A rabistan B asn: S uudi A rabistan B asn, B akan sedat2n ald karard an du ydu u m em nunlu u gizlem em ektedir. el-B ilade:M srdaki em peryalist

m evcudiyetine son verdii iin E nver S edat A rap ve slam tarihine girdi. L bnan B asn: B akan E nver S ed atn karar em peryalist, S iyonist ve gerici hcum u k arsnda nem li bir gerilem e tekil etm ektedir. S ov yetler B irliinin
421 422

Vatan, 21 Temmuz 1972, s.1 Vatan, 21 Temmuz 1972, s.5

82 A m erikann O rtado u planna balca en gel tekil ettii dikkate alnrsa. B akan S edatn kararnn A rap -S ov yet ilikilerinde esasl bir deiiklik tekil ettii anlalr. O ysa A m erikan srail ilikilerinde ancak glenm eden sz edilebilir. B akann karar, S ov yet ancak glenm eden sz edilebilir. B ak ann karar, S o v yet M sr antlam a hkm lerine u ygun bile olsa durum un ok nazik oldu u bir sraya rastlam aktadr. Suriye B asn: sosyalist A rap B irlii M erkez K om itesinin B akan S edatn kararlarn o y birliiyle k abul ettiini ayrca belirtm ektedir. T unus B asn: T unusta ise B akan sedat2 n karar m em nunlukla

karlam t ve S ov yetlerin M sra yerlem elerine ve zellikle S ov yet don anm asnn A kdenize szm asna kar zellikle S ov yet donan m asnn A kdenize szm asna kar olduklarn s ylem ilerdir423. B u olaylard an sonra S ovyetler 1972 S onbaharnd an itibaren tekrar M sra yan aarak, M srn m od ern silah isteklerini karlam a hususunda kapy aralam aya altlar. B u abalarn so nucu olarak 1973 ubatnda M sr ile S ov yetler arasnda bir anlam a m eydan a geldi 424.

3. S avan B alam as S ov yetler ile ilikiler dzene sokulduktan sonra, M sr, S uriye ve rd n arasnda yo un tem aslar ve savan planlanm as iin m zakereler yapld . S avan sadece S ina ve S uriye (yani G olan) ceph esinde yaplm as kararlatrld. Y ahudilerin en kutsal gn olan Y am K ippurun tatil olduu 6 E kim 1973 gn M sr ve S uriye kuvvetleri aniden sraile kar saldrya getiler 425. srail hkm et yetkilileri ise bu ani saldr karsnda, M sr ve S uriyenin sraile k ar bir saldrya gem i olduklarn ne srerek birlem i M illetler g zlem cilerini ve G venlik K onseyi yetkililerini durum u ilem eye arm tr426.

423 424

Vatan, 21 Temmuz 1972, s.1 F ahir A R M A O L U , a.g.e. s.7 1 8 425 F ahir A R M A O L U , a.g.e. s.7 1 9 426 Cumhuriyet, 7 Ekim 1973, s.1

83 S ava bo yun ca, S ov yetler ve A B D tarafndan O rtadouy a silah sevkiyat yaplm tr. N itekim A B D bak an N ix on ile S ov yetler B irlii K om nist P artisi G enel sekreteri L eon id gnderdiklerinin B rejnevin O rtado u savayla ilgili zel m esaj sav a sona
427

aklam tr. N ix oon

m esajnda

O rtado uda

erdirebilm ek iin S ov yetler birliinin desteini istem itir

. Ancak ABD, 11

E kim de, M sr ve S uriyeye nem li m iktarda sava m alzem esi sevkine balam akla sulad S ov yetler B irliinin srail-A rap u yum azlnda Ilm latrc bir rol o ym aya arm bunalm a ortak z m aran am am as halinde m eydana gelecek sonulara k ar S ov yetleri u yarm tr. Y in e A B D askeri yetkilileri S ov yetlerin m odern yk k apasitesi y ksek n akliye u aklar ile M sr ve S uriyeye ok fazla m iktarda sava m alzem esi sevk dildiinin saptandn s ylem ilerdir428. A ncak B eyrutta yaynlanan E n -N ahar gazetesi A rap askeri k aynaklarn a dayanarak verdii haberinde alt b yk A B D sava gem isinin srail k arasularna girdii ve bu gem ilerin K brstan geldikleri belirtilm ektedir429. S ava srasnda, A raplarn b alan gta stnlkleri varken, dah a sonra srail abuk toparlan d ve 1967 sonras topraklarna sahip oldu. S avan sonunda, A m erika ile S ov yetler B irliinin yapt G venlik K onseyi toplantsnda birlikte sunduklar karar tasars sonucunda 232 ekim 1973 gn 338 sayl kararn h er iki tarafnd a kabul yle arpm alar du rdu - K arar tasars: 1- G venlik K onseyi; O rtadoud a cereyan etm ekte olan savaa katlan btn taraflardan ateli k esm elerini ve bu k ararn kabul edilm esinden en ge 12 saat sonra btn askeri faaliyete son verm elerini ister. A tekes taraflarn u anda igal ettikleri m evzilerde y rrle girecektir. 2- lgili taraflardan, atein ister430. kesilm esinden hem en sonra G venlik

K onseyinin 1967 ylnda ald 242 sayl kararn btn m addeleriyle u ygulanm asn

427 428

Cumhuriyet, 7 Ekim 1973, s.7 Cumhuriyet, 7 Ekim 1973, s.1 429 Cumhuriyet, 7 Ekim 1973, s.7 430 Cumhuriyet, 7 Ekim 1973, s.1

84 3- A cil ve srekli atekesle birlikte, O rtadou da u ygun koular altnda kalc bar kurm ay am alayan taraflar aras m zakerelerin balam asna karar verm itir431.

A tekese

ram en

srail M sr 3. O rdusunun
432

etrafndaki em beri

tam am lam ak iin 23 E k im de arm alar yenid en balatnca, yeni bir kriz A m erika ile S ov yet R usyay kar karya getirdi . D urum un b yle olduu bir srada

srailin arpm alar balatm as zerine M sr, kendisi ile srail kuvvetleri arasna Amerikan ve Sovyet kuvvetlerinin konulm asn istedi. S ov yetler bu teklifi derhal desteklediler. F ak at A m erika buna o kadar kesin bir ekilde kar kt ki, S ov yetler gerilem ek zorunda kald . B unun zerine, G venlik K onseyinin taraflar arasna B irlem i M illetler kuvvetlerinin konuulm asna dair 25 E kim 1973 ve 340 sayl karar kabl edildi. B u suretle drdn c A rap -srail sava d a sona erm i olm aktayd
433

. 3.1. S avan S on u lar ve Sovyetler A sn d an n em i 1973 sava srailin yen ilm ezlii efsanesini yok etti. H em A raplarda hem

de srailde yeni dnem in balam asna neden oldu. eyrek yzyl sonra S iyonizm azalm aya balad 434. 1973 C am p D avide nderlik etti ve S inann M sra d nn salad 435. M sr bakan E nver S edat, A B D nin kartlarn % 99nu elinde tuttuuna inand. M srn A B D ye yaklam A m erikann srailden ziyade M sra yakn olan O rtado udaki ekonom ik ve stratejik karlar zerine olan varsaym a dayandrld. S edat, A B D nin i politikalarn etkileyebileceine inanan M srn ilk lideri olarak ortaya kt 436.

431

V icto r Israelyan, T he o cto b er 1 9 73 W ar: K ssnger in M o sco w , The Middle East Journal, Volume 49, Number 2, spring 1995, s.248-268 432 F ahir A R M A O L U , a.g.e. s.7 2 0 433 F ahir A R M A O L U , a.g.e. s.7 2 1 434 Samir Amin, The Arab Nation, (Nationalismand class struggles), ( ev: M ichael P o llis), London, 1983, s.70 435 James A. Bill, Carl Leiden; Politics in the Middle East, Texas Univ. Boston/Toronto 1984, s.336 436 S hib ley T elham i, F ro m C am p D avid to W ye C ho n gin g A ssu m p L io ns in A rab -sraeli N egatiatio n, The Middle East Journal, Volume53, No: 3, Summer 1999, s.379-392.

85 Amerikan P olitikas, M sr S ov yetlerden ayrm ay, so utm ay ve

aralarndaki ilikiyi kop arm aya alt437. B u sava srasnd a M oskova daha aktif bir tutum iinde g rnm ve sava bo yunca bir taraftan dier A rap devletlerini M sr ve S uriyeye yardm a arrken bir taraftan d a 1. lkelere srekli silah sevkyatnd a bulunm utur438. S ov yetler sava bo yun ca iki ynl politika izledi ve baarsz oldu. M oskovann ana hedeflerinin ele geirilem ez olduunu gsterdi. Y um uam ay srdrm ek iin yaplan gayretler ve en nem lisi S ov yet A m erikan alm asndan kam a A m erik allarla birlikte hareket etm eyi salad v e hatta atek es am acyla uzlald. B u A raplar kzdrd. M sr ve S uriye ilikileri srdrm eyi tehlikeye att 439. O rtado udaki baarl A m erikan hareketleri d nem inde M srn S ovyet dostluk antlam asn y rrlkten kaldrm asyla sonulan an S ov yet-M sr ilikilerinde kesin bir bozulm a bu savan sonucu olarak o rtaya kt 440. S onuta; O rtado uda, (1948, 1956, 1967, 1969 -70, 1973, 1982) savalar tm taraflar iin ac hatralar iin ac h atralar brakt H em en hem en 45 yld an beri iki taraf iddetli silah yarna girdi ve dn ya k aynaklarn kulland v s rekli daha korkun bir sav a iin hazrlandlar 441.

4. Camp David (M sr-srail) B ar M sr devlet B akan E nver S edat, 19 K asm 1977de K udse gid erek M sr-srail ilikilerinde yeni bir sayfa at 442. S edat, M sr asndan yararl sonular dourm adna inand savalar dizisine son verm ek, S S C B yi blgede bir siyasi aktr alm aktan k arm ak , hepsinden nem lisi srail ile bar yaptktan sonra M sr
437

Evgeni P rim ako v, Soviet toward the Arab-sra eli C o n flict, T he Middle East (Ten Years after Camp David), (Edit.: William B. Quandt), Washington, 1988, s.27. 438 T ayyar A r, G em iten G n m ze O rta d o u , stanb ul 2004, s.381 439 Galia Golon, Soviet Policies in the Middle East From World War two to Gorbachev, Cambridge, 1991, s.93 440 Galia Golon, a.g.e. s.94 441 A b d el M o nem S aid A ly, From Geopolitics to Geoeconomics: Collective secutity in the Middle E a st a n d N o rth A frica , P ea ce a n d S ta b ility in th e M id d le E a st a n d N o rth A frica , (Edit: Josej Janning, D irk D u m b erg), G terslo h, 1996, s.19. 442 S ab ahattin en, O rta d o u d a d eo lo jik B u na lm (S u riye B a a s P a rtisi ve d eo lo jisi), stanb ul 2004, s.294

86 A m erikann blgedeki nem li m ttefiki yapm ay hedefliyo rdu 443. 1978 E yllnde M sr ve srail arasnda im zalana C am p D avid antlam as, M srn savala geri alam ad S inay geri alm asnn yannda srail gereinin bir A rap lkesi tarafndan resm i anlam da tannm asn salayarak 1967 sonrasnda A rap lkelerinin deien politikasnn da som ut bir ifadesi alm tr. A ncak M sr v srailin C am p D avide gelm eleri bir and a olm am zellikle bu srete M sr devlet B ak an Enver Sedat ve A B D bakan C arter nem li rol o yn am tr444. A B D bakan C arter O cak 1978de srail ve M sra gid erek, iki lkeyi E yll 1978 de C am p D avidde bir araya getirm ek iin aba sarf etti. A B D nin M sr ve srail arasnda C am p D avidde grm e yaplm asn baarm as v e srail v e M sr-srail bar A ntlam as im zaland 445. Ancak yu karda d a b ahsettiim iz gibi, srail ve M srn C am p D avid e gelm eleri bir ada olm am tr. E nver S edatn 1972d e S ov yet uzm an ve teknisyenlerini M srdan kovm as yznden M osk ova ile balayan so uklu k 1973 savandan sonra daha da su yzn e km tr
446

.E nver S edat, kaybettikleri toraklar tekrar geri alm asn n

yo lunun A B D ile ilikilerini gelitirm ekten getiini grm t. B u erevede M sr 1975ten sonra silah ihtiyac k onusunda B atya arlk verm eye balam tr. K ahire; A B D ye yaknlam as ve S ov yetlerden A rap lkeleri tarafndan da finansm an bakm ndan destekleneceini dnm ekteydi 447. E nver S edat, 14 M art 19 76da bir aklam a yaparak 27 M ays 1971 tarihli ve 15 yl s reli M sr-S ov yet D ostluk ve birlii antlam asn feshettiini aklad. D aha ziyad e S ov yetler B irliinin M sra istedii silahlar verm edii gerekesiyle feshedildii belirtilm itir. 4 N isanda M sr P arlam entosunda alnan bir kararla da, Sovyet donanmasnn M sr lim anlarndan yararlanm asn salayan antlam a feshedildi. A kas M sr, S ov yetler B irlii ile tm balarn koparyordu
448

443 444

S ab ahattin en, a.g.e. s.2 9 5 T ayyar A r, a.g.e., s.4 0 6 445 S ab ahattin en, a.g.e. s.2 9 5 446 T ayyar A r, a.g.e., s.4 0 6 447 T ayyar A r, a.g.e., s.407 448 T rel Y lm az, U lu sla ra ra s P o litika d a O rta d o u , Ankara 2004, s.203

87 E nver S edat, b yk tepki toplayan 1977 K asm ndaki srail gezisini gerekletirm itir. sraili ziyaret ed en srail parlamentosunda ilk Arap lider olan S edat, bu suretle phesiz E nver S edat bu tutum u ile A B D ve srail ile yaknlam aya alrken zellikle S S C B ekm ekteydi
449

ve blged e bu devlete yakn lkelerin tepkisini

. N itekim gerginleen ilikilerin sonucu olarak 197 7 A ralnda

Ilm llarn katlm ad v e R ed ceph esinin etkisi altnda gerekleen A rap B irliinin T rablusam daki zirvesinde M srla ilikilerin durdurulm as karar alnrk en M srn buna tepkisi, S uriye, Irak, C ezayir, G ney Y em en v e L ib ya ile diplom atik ilikilerinin kesm e eklinde olm utur450. E nver S edat D o u B lo u ile yak n iliki halinde olan R ed cephesi lkelerinin bu tutum lar karsnda lkesinde bulunan S ov yetler B irlii ve dier D o u blou lk elerine ait olan kltr m erkezleri ile konsolosluklar kapatt gibi M oskovad aki M sr b ykeliliini geri ard451. A ntlam aya A vrup a T opluluu lkelerinin d estek verm esin e karlk S ov yetler B irlii ve A rap lkeleri tepki gsterdiler A rap lkelerinin hem en hem en hepsi M srn kendi topraklarn kurtarm ak adna srail ile im zalad bu antlam ay A rap dav asna yaplm bir ihanet olarak yo rum lad lar452. 1977 A ralndaki T ripoli toplantsyla adn du yu ran ve R ed cephesi olarak bilinm eye balayan S uriye, C ezayir L ib ya, G ney Y em en ve F K ise 2 0 E yllde am da toplanarak M sra ekon om ik bo ykot u ygulanm asna S S C B ile ilikilerin gelitirilm esine bir ortak kom utanlk kurulm asna ve A rap B irliinin m erkezinin K ahired en baka bir yere nakledilm esine karar v erdiler453.

4.1. A n tlam an n n em i C am p D avid A ntlam as, O rtado ud aki sorunlarn daha d a ciddilem esin e yo l am , O rtado uda m evcut elikiler yum an daha d a kapsam l bir durum a getirm i ve blgede adil, kapsam l bir zm n salanm asna b yk zararlar

449 450

T ayyar A T ayyar A 451 T ayyar A 452 T ayyar A 453 T ayyar A

r, a.g.e., s.4 1 1 r, a.g.e., s.4 1 2 r, a.g.e., s.4 1 2 r, a.g.e., s.4 1 6 r, a.g.e., s.4 1 7

88 verm itir454. C am p davidd en sonra srail P arlem an tosu , srailin G olan tep peleriyle alakal yarg h akkn genileten zm karar ald. B u adm igal edilen S uriye arazisinin ilhak defektosu anlam na gelir455. A yrca G azze eridinde hukuka aykr yeni srail alanlar kurulm as v e buralara yerletirilen yahud ilerin saysnn artrlm as C am p D avidd en sonra hzlanm tr456. K udsn igal altndaki do u kesim ini de ieren B yk K uds, srail D evletinin eb edi v e blnm ez bakenti ilan edilm itir457. M sr bundan sonra, A B D d en en fazla d yardm alan srailden sonra ikinci lke olm utur. S ov yetler ise, (O rtado ud a) k endi etkisini arttrm aya alm aktayd ve bu erevede 8 E kim 1980d e S ov yet R usya ile S uriye arasnda bir D ostluk ve birlii A ntlam as im zaland458. S onuta C am p D avid an tlam as olarak bilinen m zakerelerde M sr ve srailin anlam aya varam ad akt459.

II. O R T A D O U D A SOVYET A S K E R Y A R D IM L A R I (1945-1980) E m peryalist lkelerin silahszlandrm a politikalar kinci D n ya S ava sonrasnda nem li lde deiti. zellikle silah balam ad a devletlerin militarist yaplar g lendirildi. B ylece biryand an bam llk koullar bu lkelere rahatlkla kabul ettirilirken dier yand an d a silahlanm a tem el ihtiya haline getirildi. S ouk savan balan g dnem lerinde yani 1950lerin banda O rtadoun un

silahlandrlm as sreci h zlanm t. B u sre ise D ou ve B atnn birbirlerine k ar ittifaklar kurm a tem eline dayanm aktayd 460. 1948 sava sonrasnda A B D , F ransa v n giltere, A rap -srail silah den gesini korum ak iddiasyla yaynladklar l bildirge ( Tripar Lite Declaration, 1950) ile savaan taraflara am bargo u ygulam ay kararlatrm lard. F akat bu am bargo
454

Robert Davydof-Oleg Fomin, Sovyetler B irli i ve O rta d o u, ( ev: L event O uz) stanb ul 1988, s.54 455 Evgeni M. Primakov, a.g.m. s.339 456 Robert Davydof-Oleg Fomin, a.g.e. s.55 457 Robert Davydof-Oleg Fomin, a.g.e. s.56 458 T ayyar A r, a.g.e. s.4 2 2 459 James A. Bill, Carl Leiden, P o litics n th e M id d le East, Boston/Toronto, 1984, s.364 460 Y avuz G kalp Y ld z, G lo b a l S tra tejid e O rta d o u (K rizler, S o ru n la r ve P o litika la r), stan b ul 2000, s.58

89 silahlanm a abalarna snrlam a getirm edi. E konom ik karlar bu bildirgede am alan an hedeflerin n ne geti. l bildirge ile u ygulan an am barg o karsnda M sr ile S uriye, S ov yet S ilahlar alm aya n celik verm eye baladlar. srail de bu dnem de silahlarn b yk o unlu unu ekoslovak yadan bir lke d eil ayn zam anda o dn em de S S C B ne b am ll en az olan do u blo u lkesiydi. A slnda Sovyetlerd e sraile yn elik bu silah satn desteklem ekteydi. nk b yle bir politika ile S ov yetler, O rtado uda n giliz etkisini zayflatm ay v e n gilterenin izledii F ilistin politikas yznden A B D hedeflemekteydi 461. Sovyetler B irlii bu dnem de, A rap d evletlerine siyasi yaklam , ekonom ik yardm ve S ov yet blo u silahlaryla yardm da bu lundu. P sikolojik olarak S ov yetler B irlii kt tehiz edilm i silah ktl eken A rap dn yasna gerekli m alzem eyi tem in eden lke olarak b yk bir prestij kazand. S iyasi adan, silah yardm S ov yet etkisini geniletm ek iin di bunun stratejik sonucu vard: ile n gilterenin arasn am ay

a) A raplar ok iyi silahlanarak srailin ask eri stnl ile m cad ele edebilecekti, b) B az A rap rejim lerini silahlandrarak S ov yetler B irlii m uhtem el bat m dahalesine kar onlar koru yordu. c) O rta doud aki S ov yet askeri varl D o u ve B at arasndaki global g dengesini etkiledi. B az durum lard a S ov yet-A rap silah anlam alar birok siyasi gelim eler retti. B azen de siyasi gelim eler silah anlam alarna yol at. A n a hareket 195 5 M sr-S ov yet silah antlam asyd462. N itekim blged eki S ov yet askeri hareketleri esasen S ov yetler B irliinin ek m ttefiklerini M sra esasen S ov yetler B irliinin ek m ttefiklerini M sra silah ym ak iin kullandnda, 1955in m ehur ek

461 462

Y avuz G kalp Y ld z, a.g.e. s.5 9 George Lenczowski, Soviet Advances in the Middle East, Washington, 1971, s.145

90 silah antlam as ile balad. S uriye ve Irak a ise S ov yet silah antlam as ile balad. S uriye ve Irak a, S ov yet silah sat 1958den ksa bir sre sonra b alad 463. ek silah antlam as, S ov yetlerin A rap dn yasnd aki roln deitirdi. S ov yet silah aknn ikinci safhas S veyten sonraki periotta m eyd ana geldi. 1956 savandan sonra M sr tekrar silahland ve S uriye 1956da S ov yetler B irlii ile ilk b yk silah antlam asn yapt464.N itekim S ov yet R usyann K ahire B ykelisi B ay K iselef, M sr v e dier A rap d evletlerinin silahl kuvvetlerini A tom m erm ileriyle techiz etm eyi teklif etm i olduu, N ew york N iyo sink haberler brosu tarafndan haber v erilm ektedir. A rap devletlerine kar m ukabil S ov yet teklifini, H ayzen haverin O rtado uya ait doktrinine karlk olm ak zere ortaya atld m ahede edilm iti. H indistann T atya m eneli dier bir hab ere gre de; O rad a bulunana S uriye R eisi C um huru kr E l-K uvvetlinin yaynlad bir habere gre de, S ov yet R usyann S u riyed e gizli hava sleri ina ettiini bildiren L ondra gazetelerinin bu haberini yalanlam tr. K uvvetli konum asna devam ederek u hususlar belirtm itir: biz bitaraf politika takip ediyoruz ve herh an gi bir askeri ittifak tesis etm em iz hibir zan mevzu bahs edilem ez dem itir465. S uriyenin 1956d a S ov yetler B irlii ile ilk b yk silah antlam asn yaptktan sonra, n c adm olarak da 1958 Irak ihtilalinde gerekletirildi. Irak, C ezayir ve Y em en S o v yet silahlarn paylaan 5 radikal devlet S ov yet blo u silahlandrm a U .A .R 1967 H aziran savann balam asndan dolayl olarak

sorum lu ydu. B u 1967 savandan ncesi krize yol aan gerek i olm ayan tutum lar yaratt. S ov yet blou O rtadou daki silahlanm a aknn 4. S afhas 1967 H aziran sonras savan kapsar466. O nun iki ayrc zellii a) sava bo yun ca m eyd ana gelen kayplar tem in etm ek iin U .A .R , S uriye ve Irak (B A C ) yenid en silahszlandrm a. b) S ava sonras

463

M ichael E isenstad t and K en n eth M . P o llack, A em ies o f S n o w and A rm ies o f S and : T he m p act o f S o viet M ilitary D actrine o n A rab m ilitaries, The Middle East Journal, Vol. 55, No: 4, Autumn 2001, s.552 464 George Lenczowski, a.g.e. s.145 465 BCA, Fon Kodu: 03001, Kutu No: 131, Dosya No: 850, Belge No: 2 466 George Lenczowski, a.g.e. s.145

91 periodun karklndaki yeni radikal rejim leri silahlandrm a, ism en bunlar, S udan, Libya ve G. Yemen467. N itekim , 1960 yllar bo yu nca v e 1970lerde O rtadou da ki S ov yet askeri giriim leri derinletiin de S ov yetler, k ark sonularla k arlam alarna ram en A rap m terilerin e savaa yaklam larn gsterdiler. B az A rap lkeleri S ov yetleri taklit etm eye alrken d ierleri daha seici olup fayd al olduun a inandklar eyleri seiyo rlard468.

3. Sovyetlerin M sra S ilah Y ard m 1955ten beri M sr ve S ov yetler B irlii hem en hem en 2 ylda bir silah antlam as yapyorlard. 27 eyll 1955te yaplan ilk anlam a resm en M sr ve ekoslovak ya arasnd a sonuland, sonraki S ov yetler B irlii iin ve kendi silahlarnn destekleyicisi olarak form al bir giriim di469. 1955 antlam as silahlar 4 b yk k ategoride salad. S ava ua, tanklar, sava gem ileri ve toplar kapsayan dier silahlard . 200 sava ua, 150 M IG -15 jet ua ve 40 IL Y U S H IN ( IL -18) hafif bom baclar S vey savand an nce datld. Bunu 100 T-34 tank ve B T R -152 Z rhl personel tayclar takip etti. D ier tehizat M A Z kam yonlar G oriunov a r m akineli tfekler ve ek yapm (nem li m iktarda) tfekler ve d aha kk silahlar. D en iz sektrnde ise anlam a 6 adet denizaltnn datm n kapsad. B u ilk antlam ad a toplam ask eri donanm n deeri 250 milyon olarak tahmin edildi. 1957 Sovyet-M sr silah antlam asnn esas donanm paras 150 m ilyo n dolar deerinde 200 M IG -17 jet uaklaryd470. nem li sayda ekoslov ak yapm ieren K atiusha tipi roket lancerlerini ieren konvansiyonel silahlar ve toplar A ntlam a, M sr donanm asn da kapsyordu.

467 468

George Lenczowski, a.g.e. s.145 Michael Eisenstadt and Kenneth M. Pollack, a.g.m. s.557 469 George Lenczowski, a.g.e. s.145 470 George Lenczowski, a.g.e. s.145

92 W snf denizciler verildi. 19559 askeri antlam asnda verilen askeri do nanm 120 milyon dola olarak tahmin edildi471. 1961 antlam as b yk bir yenilik getirdi. lk kez D ou A lm an askeri teknisyenleri M srda gzkt. O nlar M sr donanm a person eli iin zellikle denizalt savanda hava antlam as S ov yetler B irlii ve U .A .R arasnda 1967 savandan n ce 1965 A ustosunda M oskov ada sonuland. B u silahlarn deeri 310 M ilyon dolar civarndayd ve U . A .R n hava, k ara ve d eniz savandaki silahlarn arttrd472. S ov yet askeri teknisyen ler M sra gnd erildi473. Sovyet teknisyenlerinin grevi S ov yet yapm silahlar konusunda, A rap silahl kuvvetlerini, tm planlam a ve operasyonlarn biim i hakknda eitm ekti474. U .M .R tam a dndaki tam a helikopter ve trayn rlar dnda hava g c 1967 H azirannn banda 400 sava uandan oluu yordu: 163 MIG-21 S personik Jet 40 MIG-19 100 Plus MIG-17 55-SU-7-B om b ardm an U a 30 TU-16 B om b ardm an U a 43 IL-28 H afif B om b ardm an U a 1967 H aziran savann arefesinde U .A .R en az 900 tank vard. laveten donanm as 67 sava gem isinden olutu 475. M oskova 1967 savand an sonra M srn sava kayplarn tam am lam ak iin hem en harek ete geti476. N itekim S ov yetlerin , O rtado uda etkisinin daha da oalm as zellikle 5 -10 Haziran 1972de yaplan A rap -srail (6 gn) S avandan
471 472

George Lenczowski, a.g.e. s.145 George Lenczowski, a.g.e. s.145 473 George Lenczowski, a.g.e. s.145 474 Michael Eisenstadt and Kenneth M. Pollack, a.g.m. s.552 475 George Lenczowski, a.g.e. s.149 476 George Lenczowski, a.g.e. s.150

93 sonra olm utur. B u sav ata deien O rtado u dengesi zerine S ov yetler, S uriye, C ezayir v e M srda deniz sleri kurm ular ve A kdenizde b yk bir donanm a m eyd ana getirm ilerdi477. A yrca, S av an bitim inden sonra 10 gn iind e S ov yet B akan N ikola P odgorini, K ahireyi ziyaret etti ve S ov yetlerin U .A .R a silah gnderm esi yeniden balad. G erekten 20 H aziranda P odgo roni halen K ahired eyken S ov yetler B irliinin 200 S ava u a gnd erm eye balad bildirildi. n giliz kayn aklarna gre 1970 T em m uzun da U A R hav a kuvvetleri M IG -19lar hari tm sava ncesi kategoriler d ahil 463 S ava uandan oluu yord u. 1967 ve 1970 sava arifesindeki sava ua g c karlatrm as: U .A .R .daki sava uaklar. 5 Haziran 1967 MIG-21 MIG-19 MIG-17 SU-7 TU-16 IL-28 Toplam 163 40 100 55 30 43 431 Temmuz 1970 MIG-21 MIG-19 MIG15/17 SU-7 TU-16 IL-28 Toplam 150 ? 165 105 15 28 463 478

M srn savunm as nem li sayda S A -2 ve SA-3 yerden havaya atlan fzelerle glendirildi. S A -2 tipteki fzeler ilk defa 1963te yksek irtifal sava uaklarna k ar yere yerletirildi. S vey k anal cephesinde yo unlam a fazlayd479. B u gelim i silahl sistem leri iin 15000 S ov yet askeri person eli getirildi. B u geni apl silahlandrm ann am ac, U A R n savunm asn daha iyi hale getirm ek iindi

477 478

R fat U aro l, Siyasi Tarih, stanbul 2000, s.696 George Lenczowski, a.g.e. s.150 479 George Lenczowski, a.g.e. s.151

94 M srn ileri, srail hava ve kom ando saldrlarna akt am a a) S vey K an al hattn, b) A sw an B araj ve Y ukar M srdaki dier blgeleri c) K ahire ve D eltann endstriyel m erkezleri480.

4. D ier A rap D evletlerin e Y ap lan S ovyet A sk eri Y ard m lar S ov yetler B irlii, M sr silahlandrm a konusunda b yk gayret gsterirken dier A rap radik al kam p devletlerini de gz ard edem edi. S uriye e Irak ikisi de 1967 Haziran savana katld. S udan, L ib ya, C ezayir, Y em en C um huriyeti ve G ney Yemen gibi Arap-srail cephe hattndan uzak olan devletler vard. M sr gibi, S uriyenin H aziran sava bo yunca ar hav a k uvvetleri kayb v ard. 3 2 M IG -21 hem en hem en tm filo su 23 M IG -15-17, 2 12-28 60 sava u ann hepsi ve neredeyse hav a kuvvetlerinin 2/3ni kaybetti481. S uriye, 3 yl iind e S ov yetler B irliinden 70 -80 kadar MIG-21, 50-60 kadar MIG-17 B om bardm an u a en az 20 S U -7 bom bardm an ua 40n zerinde Jet eitm eni ve 10 civ arn da helikopter ald. Irak nda, H aziran sav anda kayplar vard. A z olsa da S ov yetler B irlii yardm na geldi. H ava k ayplar 9 M IG -21 5 H anter U ak, 1 T U -16 ve 2 T ransport tayc ve 1 7 sava ua idi482. M art 1971 ortalarnda S ov yetler B irlii, Iraka 50 M IG -21, 50-60 kadar SU-7, 10un zerinde Jet eitm eni ve 10un zerinde helikopter verdi. C ezayire 170 gl hav a kuvveti S ovyetler B . T arafndan tehiz edildi. 140 M IG katego risinde sava ua 28 -30 hava bom bardm an ua tehiz edildi. C ezayir, SA-2 yerden havaya atlan fzeleri ald
483

. 1970 T em m uzunda baz S ov yet tanklar ve zrhl

aralar L ib yaya v erildi. S ov yetlerin Y em en v e G . Y em ene askeri yardm aralklar ile idi. nk 1960larda Y em en deki sivil sava ve 1968 -1969 daki Y em enin koloniyel statden bam szla geii idi ve ksm en bu ihtilalci devletlerin B at ile alan ilikileriydi. S ivil sava bo yun ca S ov yet yapm sava u aklar Y em ende

480 481

George George 482 George 483 George

Lenczowski, a.g.e. s.152 Lenczowski, a.g.e. s.152 Lenczowski, a.g.e. s.153 Lenczowski, a.g.e. s.153

95 grld fak at bunlar ncelikli olarak U .A .R tarafndan kullanlanlard. B az Y em en hava kuvvetlerin e dn verildi 484.

III. S O V Y E T L E R B R L N N B L G E D E V L E T L E R Y L E L K L E R O rtado u, dn yasnn dier kesim lerinden ziyad e uzlalam ayan m illi krsn, yn etim i g d ini yalnzln ve yksek istikrarszln kkeni tarihte corafyada, ekonom ilerd e, kltrde ve blgenin d ini karakterinde gm ldr. F akat atm ann kkeni henz paralanm blged eki S ov yet-Amerikan rekabetinin ideolojik m etrisini zorlayan uzun souk savan gerginliiyle iddetlendi485. lkeleri II. D n ya S av andan so nra bam szlk kazandnda M sr, S uriye ve Irak ordular kuvvetle nceki sm rgeci efendilerinin silahl kuvvetlerinin organizasyon doktrin ve gelen eklerini yansttlar. M sr ve Irak (B ritan ya) S uriye (F ransa), Y in e de askeri darbeler 1949da S uriyede 1952 de M srda ve 1958de Irak ta laik m illiyeti rejim leri getirdi. S ov yetler B irlii sonuta her birinin balca politik ve askeri patronu oldu. B u devletlerin tm A rap D n yasnda liderlik roln arzulad ve M oskovann hedeflerini gerekletirm eleri iin onlara yardm ed ebileceini um du ve her biri S ov yet donan m na ve m odern etkili ordu kurm ak iin lkelerine teknik ustalkta yardm edeceine inand B u konuda (bk z. E K -2 Harita-2)486.

2. S ovyetler B irlii M sr lik ileri O rtado uda S ov yetlerin giderek nfuzunu artrm asnda hi kukusuz M srn nem i, ok nem li bir yer tutar. N itekim 1952 M sr devrim i, B adat P akt ve S vey olaylar bunu salayan nem li olaylard and. S ov yetlerin A raplara y nelm esinde, A rap -srail atm as konusunda M oskovann srail lehine olan tutum unu deitirerek T arafsz pozisyon a gem esi
484 485

George Lenczowski, a.g.e. s.154 G raham E . F uller, T he M id d le east in U s-S o viet R elatio ns, Middle East Journal , Vol, 44. No.3, Summer, 1990 s.416-430. 486 Michael Eisentad and Kenneth Pallack, a.g.m, s.551

96 etkili olm utur487. zellikle 1952 M sr devrim i, O rtadou ve A rap dn yas iin bir dnm noktasdr denilebilir. B u dev rim le O rtado u v e A rap D n yas sahn esine yeni bir kiilik km aktayd. B u yeni lideri N asrd488. N asr, B atl em peryalist lkelerin bo yunduru klarndan kurtulm ak iin m cadele verm ek gerek tiini savunm aktayd. A yrca A rap gericiliine ve tutucu krallk rejim lerine kar m cadele bayran acan N asr, A raplarn aslnda tek bir ulus olduklarn ancak em p eryalist lkeler tarafnd an suni snrlarla blndklerini, bu blnm enin de em peryalizm in ve ona bal A rap gericilerinin iine geldiini, A rap halklarn tek bir devlet iinde birlem eleri gerektiini s ylem ekteyd i489. M sr ihtilali, A rap lk elerindeki m illi liberal harekete b yk lde g katt. M sr anayasas M sr halknn A rap m illetinin bir p aras olduunu bildirdi490. te yand an 1952 M sr ihtilalini m teakiben S ov yetler B irlii A rap M illiyetileri arasnda g elde etm eye balad ve b u O rtadou da 20 yllk S ov yet etkisinin an a eksenini oluturdu 491. M sr, bam szln elde etm esiyle em peryalizm ve sm rgecilie kar m cad elede m ttefik olarak grd S S C B ile ilikiler kurm utur. S ov yetler B irlii ile ibirlii M srn sanayilem esi yeniden oluum sreci iin kadrolarn salanm as iin m addi ve m ali kaynak, m illi ekonom isinin rnlerinin bir ksm nn pazarlanm as iin im kn salam tr
492

. 1952 A ralnda S ov yetler, A rap -srail

m zakerelerinde B .M . genel m eclisi aleyhinde o y kullanarak pozisyonlarn M sr ve A raplarn lehinde deitirm ilerdir. A ncak S ov yetlerin M sra kar olan

davranlarndaki gerek deiiklik sonradan belirdi. 1953 ve 1954 sonlarnda S ov yetler, M srn anti n gilizci konum unu destekledi ve 1954 O canda M sr savunm a bakanl grevlisi S ov yetlere uzun bir ziyaret gerekletirdi 493. S talinin lm , R usyann d p olitikasnda nc D n ya lkeleriyle ilikilerini yeniden

487

Galia Golan, Soviet Policies in the Middle East from world War Two to Gorbachev, Cambridge, 1191, s.44 488 Mehmet Emin Bozarslan, S a va L b n a n , stanb ul 1976, s.117 489 Mehmet Emin Bozarslan,a.g.e. s.117 490 V .B . L utskii, T h e D evo lu tio n o f Ju ly, 1 9 52 in E g yp t , T h e M id d le E a st in T ra n sitio n , (Edit: Walter 2. Lagueur), Newyork, 1958, s.502 491 F reed H allid ay The Cold war and the third w o rld T h e C old w a r a n d th e M iddle East (Edit: Yezid sayigh and Avi shlaim), s.0 492 m it zd a, Y enid en Y ap lanan O rtad o u, Ira k D o sya s II, stanb ul 2003 s. 340 493 Galia Golan, a.g.e. s.44

97 gzden geirm esine n ed en olm utur494. S ov yetlerin izledii bar iinde b ir arad a yaam a politikas sonucu, 1955 yl E yll aynda M sr devlet bak an C em al A bdulnasr, ekoslovakya, P olon ya ve S ov yetler B irliinden silah alm a konusunda bir antlam aya girm eye karar v erdi ve bu olay N asr ile S ov yetler arasnd aki balar kuvvetlendirdi 495. Nitekim 1953 ve 1955 yllar arasnda S ov yetler B irliinin yapt aklam ada M srd a m eyd an a gelen olaylarn yeni bir balantszlk politikas ve askeri ittifaka girm eyi reddeden ihtilalci bir m eclisten kayn akland belirtilm itir. M sr hkm eti, B atl devletlerin M sr askeri P akta katlm asndaki teebbslerine ve kandrm alarna kar, N asr B ad at P aktn eletirm i S ov yetle 1955 N isannda tarihi B andun g K on feransnda M srn bam szln aka talep ettiler. A n cak G erek M sr bam szlnn S ov yetler B irlii ve S ov yet irketleri ile kuru lacak olan m nasebet ve ilikilerde olduu belirtilm itir. S ov yetlere gre M srn

B am szln kazanm as giriilen ekonom ik bam szln baarlm asnn sosyalist devletlerle kuraca m nasebetler v e bunlar ciddi bir ekilde rnek alm as ile birlikte B atnn tekelci ticaretine kar bam szln kazanabilecei s ylenm itir496. Ancak, B askn A m erikan E m peryalizm in yeni M sr rejim ine anti-S ov yet B ad at P aktna katlm as iin bask yapyordu. A m a B andun g bildirisi ve ek silah antlam as A m erikan sistem ine set ekti497. Z ira, M oskova, M sr ve onun ezeli rakibi Irakla arasndaki iddetli rekab eti iyi kulland. M sr sadece geni co rafyaya sah ip deildi. ok nfuslu ekonom isi ilerlem i ve etkili politikas olan bir devletti. H atta, M sr Irak B at ile iliki ierisinde iken tarafszl benim sem itir498. 1953 yaznda egem en olan H r S ubaylarn K anal B lgesi irketinin m illiletirdikleri n giltere tarafndan yaplan aklam ada bildirildi499. M sr kesin bir dille Kanal blgesinde k onulanan geri kalan n giliz birliklerinin de tahliyesini istedi. S ov yetler B irlii, M srn bu isteklerini yerin de buldu. B u l kab ul edilirse.

494 495

Galia Golan, a.g.e. s.44 Benson Lee Grayson, O rta d o u da S o vyet ka rla r ve A m erika n tercih leri ( ev: H arp akad em ileri Y A B E B akanl)stanb ul 1984, s.27. 496 Hashim SH Behbehani, The Soviet Union andA rab Nationalism (1917-1966), Newyork, 1986, s112 497 Samir Amin, The Arab Nation (Nationalism and class struggles), ( ev: M ichael P o lis), London 1983, s.51 498 Galia Golan, a.g.e. s.45 499 Hashim SH Behbehani, a.g.e. s.114

98 S ov yetlerin A rap dn yas zeirindeki siyasi am alarna ok u ygun olacakt. M srn m illiyetilik ynn e k aym as, M srn batl g lerle atm a iin e sokabilirdi. yle ki bu eliki S ov yetlerin lehinde u ygun sonular dourabilirdi. B u m illiletirm e ile S ov yetler B irlii M srn nem li bir g olarak yer alacaktr. A ncak bu dnem de, N asr, kesin bir siyasi yaklam la K om nistlii kabul etm em i, A ncak N asr M sr iin, D em okratik S osyalizm kavram n savundu ve destekledi. T m bunlar A rap dn yasnd aki S ov yet D P olitikasnn ana dnm noktas idi500. Z ira N asrn yerli kom nistleri bastrm as ve iki lke arasnda yum uak olm asna ram en p olem iklerin balam as yznden b az anlam azlklar ortaya kt 501. S ov yetler B irlii, M sra kar politikasnda, en fazla askeri ve m addi destek vererek O rtado u da n fuzunu artrm aya alm , B at glerin e k ar M srn yannd a yer alm tr. A skeri uzm anlar gndererek M sr ordusunun eitim ini zerine alm tr. A ncak 1970lere gelindiinde durum farkllam tr. N itekim 1970 ylnda, M sr D evlet B akan v e P an -A rabist hareketin nderi N asrn lm nden son ra yerin e geen E nv er S edat S ov yetler B irliinden uzaklam a politikasn benim sem itir502. E nver S edatn 1962den beri D evlet B akan yardm cln y rt yor olm as, D evlet B ak anl iin birinci ada olm asn salam t. N itekim 3 E kim 1970de A rap sosyalist B irlii tarafndan N asrn h alefi olarak bu g reve getiren S edat 15 E kim d e gerekletirilen seim lerde halkn o yunu % 90 n alarak. M srn yeni D evlet B akan oldu. ncelikle D evlet ve P arti iinde olas rakiplerini bir bir tasfiye eden Sedat 1971 M aysnda kendisine kar bir darbe hazrl iinde olduklarn iddia ederek P arti iindeki S ov yetlere yaknl bilinen radikalleri tem izleyerek ksa srede hem lke ynetim inde hem de parti iinde tek otorite haline geldi503. 27 M ays 1971d e S ov yetlerle D ostluk ve ibirlii A ntlam as S edat, daha sonra yapt bir aklam ada bunu S ov yetleri dah a fazla kzdrm am ak ve yattrm ak am acyla yaptn s yleyecekti
504

. 1972 T em m uzunda S edat, yaklak yirm i bin

S ov yet askeri D anm ann snr d etti ve S ov yet M sr ilikileri dondu 505. B ylece
500 501

Hashim SH Behbehani, a.g.e. s.115 Hashim SH Behbehani, a.g.e. s.179 502 m it zd a, D e ien D n ya D en g eleri ve B a sra K rfezi K rizi, stanb ul 1991, s.56 503 T ayyar A r, B a stra K rfezi ve O rta d o u d a G d en g esi (1 97 8 -1996), stanb ul, 1 9 9 6 , s.369 504 T ayyar A r, a.g.e. s.3 7 0 505 Galia Golan, a.g.e. s.78

99 S edat daha sonra lkesindeki tm askeri tesis ve tehizat da tam am en M srn kontrol altna alm tr506. B u hareketin nedenleri S ov yetler B irlii ve S edat arasndaki anlam azln ana alanda grlebilir: Sovyet silah ikm ali sraile kar savan yenilenm esi ve sper g yu m uam as. B u gergin lie yol aan b aka k onular rn ein M srdaki S ov yet personelinin kibirli davran altn kaakl (S ov yet P ersonelinin) 1971 yaznda M srn m ttefiki S udana kom u olan N um eyriyeye k ar d arbe iin K om nist destei
507

. Y ine E nv er S edatn bu karar alm asndaki etken ise srail zerinde

M srn ihtiyac olan siyasi basky kurabilecein i inand A B D ye yakn lam akt. B u n em li gelim e S ov yetler birliinin S uriyeyi d aha fazla desteklemesi sonucu douru rken H afz E sad T em m uz 1972de M osk ova giderek. 700 M ilyo n D olarlk A skeri ve E konom ik yardm tem in etti. S uriye ayn zam and a M sr ile S ov yetler birlii arasnda arabuluculuk grevini stlendi
508

. B u durum zellikle S ov yetler

asndan hem ciddi bir prestij kayb hem de b lged eki nem li bir stten m ahrum kalm as anlam na gelm ekteydi. N itekim alm na balam tr509. taraflar aras m zakerelerin olum lu

sonulanm as zerine 1 973 ubatndan itibaren M sr tekrar S ov yetlerden S ilah

2. S ovyetler B irlii S u riye lik ileri S ov yetlerle S uriye ilikisi M sr gibi ncelikli olarak S talinin lm ne ve 1955te S ov yetlerin A raplara S ilah ikm aline balam asna dayanr. G erekte, S uriye ilk silah ilikisi 1954de im zaland. B u ekoslovak -M sr ilikisinden nce gelir. B aas R ejim inin am a gelii S ov yet S uriye likisinde pozitif gelim elerin balangc oldu. 1957 T rkiye S u riye krizinde S ov yetlerin S uriyenin yannda o lm as bu dnem de S ov yet-S uriye ilikilerinin zirvesiydi. B u ylda S ov yetler S u riyeye

506 507

B enso n L ee G rayso n a.g.e. s.2 8 Galia Golan, a.g.e. s.78 508 S eb ahattin en, O rta d o u d a d eo lo jik B u na lm (S u riye B a a s P a rtisi ve d eo lo jisi), stanb ul 2004s.285. 509 T ayyar A r, a.g.e. s.3 7 2

100 M oskova tarafndan A rap lkeleri ile u yum lu bir ekilde 98 M ilyon dolarlk kredi teklif etti. V e S uriye K o m nist P artisi koalisyon a getirildi510. 1958de birleik A rap C um huriyetinin kurulm as ve buna binaen S uriye M sr birlem esi ile S ovyet S uriye balay aniden bitti. 1961de am daki askeri darb e ile S uriye B .A .C .d en kt. F akat S ov yetlerle olan ilikiler B .A .C . periyodund aki gibi olum lu olm ad 511. 1963-1964 yllarnd a, S ov yetler asndan S uriyeye k arn m srn nem inin artm as, K ahirenin A rap dn yasndaki b yk etkisi ve bu dnem de A kdenizde atan S ov yet stratejik ilgisinden dolaydr512. 1963 ylnda S uriyede B aasn ekrar iktidara dnm esiyle S ov yetler bu partinin sol kanad ile ilgilenm eye b alad. E sasen, B aasn sol kanad antikom nist olm asna ram en S ov yetlerle ilikilerini gelitirm e abas iinde idi ve aka anti batcyd. 1964 de B aas P artisinin sol kanadndan olan B ab akann idaresinde S uriye bat petrol irketlerini m illiletirdi ve sonra kom nistlerle ilikileri norm alletirm eye balad. B aasn sa kan adnn ksa bir periyodd a ynetim e gelm esine m teakiben sol kanat
513

, 1966dan S alih C edidin nderliin de B aasn sol kanad d arbe ile durum da, S uriyenin U SSR (S ov yet R usya) tarafndan

iktidara geldi bu

u ydulatrlm as B at tarafnda on ayland514. M oskova2da S osyalizm iin S ov yet M arksizm ve L eninizm den ok uzakt515. 19662dan beri gelien S ov yet S uriye yakn ilikisinde C edid gl bir destek i olarak grld. yle ki onun hakkn da S ov yet ajan olduuna dair iddialar vard. 1969 ve 1970deki antikom nist hareketlerden E sad sorum lu tutuldu. K esinlikle aktr ki E sad rakibi C edidden dah a az S ov yet yanls idi. E sad, S uriye bam szln srdrm eye k esin kararl idi. M oskova S uriye kom nistleri arasnda A rap -srail atm asnda M o skova ile ayr dm esine ram en C edidi destekledi. E sad ise M oskova ile ilikileri srdrm esine ram en bunu resm iyete (form al birliktelie) dntrm ek istem iyordu
516

. E sad, 13 K asm 1970te

510 511

Galia Golan, a.g.e. s.140 Galia Golan, a.g.e. s.142 512 Galia Golan, a.g.e. s.142 513 Galia Golan, a.g.e. s.143 514 Samir Amin, a.g.e. s.53 515 Galia Golan, a.g.e. s.143 516 Galia Golan, a.g.e. s.145

101 iktidar ele geirir geirm ez 517 birok nc dn ya lkeleri gibi 1971 M sr ve 1972 Irak ile M oskova tarafn dan im zalanan dostluk ve birliktelik antlam asn S uriyenin bam szln koru yarak reddetm itir518. A ncak H afz E sad, ilk d ziyaretini 1 -3 ubat 1971de M oskovaya gerekletirdi. S ovyetler B irliind en eko nom ik ve askeri yardm talebind e bulunan E sad ekonom ik ve ask eri yardm talebin de bulunan E sad S S C B nin O rtadou^ya yn elik istek ve nceliklerini iyi biliyordu 519. Nitekim 1967den bu yana S ov yetler B irlii, S uriyenin askeri ihtiyalarn salam akta bulunm u kk silahlardan uak v e fzelere kadar eitli m alzem e yo llayarak S uriye pilotlarn S . B irliinde E itm i ve S uriye silahl kuvvetlerinde 1000i akn S ov yet askeri dm an bulundurm utur. N itekim M ays 1972de S ov yet savunm a bakan M areal G reko S ov yet S uriye ibirliine ait bir antlam aya im zasn ko ym u ve bunlar karlkl ziyaretler izlem itir520. Ancak en ciddi Sovyet-Suriye u yum azl 1976da S uriyenin L bnan igal etm esiyle ortaya kt. M oskova birok ned enden dolay bu harek ete k ar kt E sadn gcn zayflatt. S uriyeyi S uriyeyi A rap dn yasndan izole etti. S uriyenin bu harekt M oskova asnda E sadn kiisel ihtiras ve S uriyenin g cnn artm as eklinde grld
521

E sad sonunda 1980 E k im inde fikrini deitirerek S ov yetler B irli i ile D ostluk ve B irliktelik antlam as im zalad522. Sovyet-S uriye antlam as, tm A rap halklarnn karlarna u ygun dm tr. S zlem enin n sznde S S C B ve S uriyenin em peryalizm ve su ortaklarnn izledii saldrganlk p olitikasna

kesinlikle kar k m aya ve S iyonizm de dhil, sm rgecilie v rkla kar sava srdrm eye k ararl olduklar vurgulanm aktadr. B u szlem e bu sralard a im zalanan C am p D avid antlam asnn ve A B D -srail S tratejik birliinin tab an tabana zdddr523.

517 518

Moshe Maoz, E sa d ( a m n Sfenksi), (T rkesi: H akan G n d z), stanb ul 1991, s.142 Galia Golan, a.g.e. s.145 519 S ab ahattin en, a.g.e. s.2 8 5 520 sm et G iritli, O rta d o u ve K om n izm, stanbul, 1975, s.40 521 Galia Golan, a.g.e. s.151 522 Galia Golan, a.g.e. s.153 523 Robert Davydkov-Oleg Fomin, S o vyetler B irli i ve O rta d o u , ( ev: L event O uz) stanb ul 1988, s.96

102 3. Sovyetler B irlii ran lik isi S ov yetlerin ran ilikilerinin gelim e sreci dikk ate alndnd a blgenin M oskova asndan tad nem ortaya k m aktadr. N itekim ran da arlk R usyann yaylm a hedeflerinden birini oluturm aktayd524. randaki S ov yet karlarnn biro u R usya m paratorlu u dnem ine dayanr. ran, stratejik konum u yznd en R usyann jeopolitik karlarna m aruz kald. ran, R usyan n birok blgesine yaknd ve b u blgeler snrda iki tarafn k apsad etnik aznlklar ieriyordu. ran R usya ile n gilterenin rekabetinde b yk bir faktr olm utur525.N itekim R us arlarnn randaki am ac stratejikti. M oskova, ran hem R uslarn kendi gv enlii iin bir tehdit olarak hem de blgeye yaylm ak iin bir frsat olarak grd 526. S onralar, M oskovann ekonom ik durum u yle b yk duru m a geldi ki, 1910 ylnda ran d ticaretinin % 69u R usya ile oldu.1917 ylndaki B olevik ihtilali, R usyann ran zerindeki ilgisini b yk lde azaltt. A ncak Y eni S ov yet y netim i ran, O rtado u, G ney A sya v e U zakd oud a kom nizm in yaylm as iin stratejik bakm dan nem li bulduklarn aka belirttiler527. B u dorultuda 2 6 ubat 1921de S ov yetler B . le ran arasnda bir dostluk ant. m zaland. A ncak, A ustos 1941de S ov yet birliklerinin rana 528 girm esiyle anlam a sona erdi. II. D n ya sava bo yunca ran daki S ov yet ve n giliz birliklerinin varl O cak 1942d e ksm l antlam a ile dzenlendi. B u antlam a rana R usya ve n giltere ile m ttefik olm asna ve savan birim inden sonra 6 A y iinde S ov yet v e n giliz birliklerinin b oaltlm asn salad529. S ov yetlerle ran ilikisinin ktye gitm esi, ran A B D ye

yaknlatrm tr. Z ira 6 E kim

1947 tarihli A m erikan -rana m dah ale hakkn

verm ekte ve ran tabi bir devlet haline sokm aktadr. B u yzden S ov yetlerin T ahran B ykelisi S atikof 31 O cakta ran hkm etine bir nota vererek rann A m erikan ss haline geldiinden b ahisle 7 m ad. htiva ed en hususlar belirtilm ekteydi530.

524 525

T ayyar A r, a.g.e. s.8 3 Galia Golan, a.g.e. s.176 526 Benson Lee Grayson , age s.15 527 Benson Lee Grayson , age s.16 528 T ayyar A r, a.g.e. s. 8 4 529 George Lenczowski, Soviet Advances in the Middle East, Washington, 1971, s.24, 530 BCA, Fon Kodu: 030-01, Kutu no: 1001 Dosya no: 626 Belge No: 1

103 S talin sonras S ov yet h km etleri, btn dier lkelerle oldu u gibi ranla bar iinde yaam ay tercih edere hkm etler aras dzeyd e de olsa ilikileri norm alletirm enin yollarn arad531. N itekim S talinistler, K rem linden

uzaklatrldktan sonra S ov yetler B irlii, rann ticaret, ekonom ik kalknm a Z irai v e teknik teviki konularnda aktif bir rol o ynam tr532. A ncak 1955 teki T ahrann B adat P aktna k atlm a karar, S ov yet-ran ilikilerinin ilerlem esinde en b yk engel oldu533. N itekim 26 K asm 1955te S ov yet D ileri bakan M olotov, ran iki lkenin birbirlerine kar baka bir lkeyle anlam a yapam ayacan ieren 10 E kim 1927deki S ov yet-ran antlam asnn 3. M addesini ihlal etm ekle sulad534. Ancak, 1956da ah, S ov yetler B irliini ziyaret etti ve yllk ticaret anlam as im zalad. B u kesinlikle S ov yuelerin korktuu bir eydi v e bu ahn S ov yetlerin saldrm azlk P aktn im zalam a teklifini reddetm esiyle gerekleti ran n W ashington ile anlam as S ov yetler tarafndan sert bir dille eletirildi ve S ov yet B ykelisinin T ahrand an 9 ay ekilm esine neden oldu. ki lke arasndaki ilikilerin dnm noktas 1962de ahn iki sper g arasnda tarafsz ve den ge politikasna teebbs etm esiyle b alad535. 1963te K rusch ev, B reznevi rana yollad ve son ucunda S ov yet ask eri yardm kadar B at A vrup a ile de ticareti v e kredi salayan antlam alar im zaland. 19 66da M oskova, T ahrana 290 M ilyon dolarlk kredi verdi536. M oskova, aha k ar olan dosta tavrn hem en hem en onun tahttan indirilm esine kadar srdrd. A ncak A yetullah H um eyninin d evrim iyle, M oskovaya k ar dm anca tavr alnd537. Sovyetlerin Afganistan istilasndan sonra ran, bu harekete k ar kan M slm an m illetlerle birleti538.

531 532

T ayyar A r, a.g.e. s.8 7 BCA, Fon Kodu: 030-01, Kutu no: 69 Dosya no: 433, Belge No: 1 533 Galia Golan, a.g.e. s.178 534 Ivar sp ecto r, The Soviet Union and The Muslim World (1917-1958), Washington, 1959, s.217 535 Galia Golan, a.g.e. s.178 536 Galia Golan, a.g.e. s.179 537 Benson Lee Grayson , age s.18 538 Benson Lee Grayson , age s.19

104 4. Sovyetler Irak lik isi S ov yetler B irlii ile Irak arasndaki ilikiler, 1958de m onari yklm as v e yerin e gelen B at k art rejim in B adat P aktnd a ayrldn aklam as ile birlikte balam tr539. 1960lardan beri B aas P artisi idaresindeki Irak n anti-B at id eolojisi onu, S ov yetlerin gelim i partneri haline getird i. Iraka ynelik S ov yet hedefleri gen ellikle onu B atdan uzak tutm ada yo unlat540. G erekten 19 60larda, M oskovann Iraka yatrm olduka geniti. lkede 1300 S ov yet askeri danm an vard ve yarm m ilyar dolar askeri yardm 1967 so nunda Irak a balad541. 1968 T em m uzda, Irakla teknolojik antlam alar yapld. B unlar, Irakn petrol endstrisind e n kleer g cnde, tarm da ve geni endstriyel sler kurm a planlarn yardm etti. A rtan m nasebetler ve karlkl sk ilikiler S ov yet kom nist P artisi ve Irak B aas partisi arasnda kuruldu. T m bunlar N isan 1972de iki lke arasnda dostluk v e birliktelik antlam asnn im zalanm as sonucunu do u rdu ve Irak B aas liderleri, S iyonizm ve B at em peryalizm ine kar iki rejim in stratejik ve ideolojik m ttefikliini tem sil etti542. K rem linin im zalad dostluk ve ibirlii antlam as, M oskovann im zalad dostluk ve ibirlii antlam as, M oskovann O rtado udaki asl him aye ettii devlet olarak ile M srn kadem eli olarak yer deitirdiini gsterm ek tedir543. B u antlam ayla S ov yetlerin, bir taraftan A rap

(ran ) krfezindeki duru m unu kuvvetlendirm ek istedii dier taraftan ise n gilizlerin 1971 sonunda ran K rfezinden ekilm elerinden sonra petrol ve stratejik bakm dan dn yann en nem li yerlerinden olan K rfeze in H alk C um huriyetinin szm asn nlem ek arzusunu gtt kabul edilm ektedir544. Ancak, Irak Arap-srail konusunda, C enova K onferansn toplam a konusundaki Sovyet-A m erikan gayretine v e 197 7deki ortak bildiriye k ar kt545. 1978 M aysnd a 21 K o m nist idam edildi ve ordudan kom nist tasfiyesi balad.

539 540

T ayyar A r, a.g.e. s.8 9 Galia Golan, a.g.e. s.157 541 Galia Golan, a.g.e. s.165 542 A d eid D aw sha and K aren D aw sha, The Soviet, Union in the middle east (palicies and Perspectives) 1987, s.16 543 Benson Lee Grayson , age s.29 544 sm et G iritti, a.g.e. s.1 0 1 545 Galia Golan, a.g.e. s.170

105 O nlar, darb e giriim i niyeti ve orduda h creler ku rm akla suladlar. N itekim S addam H seyin, S ov yetler B irlii, gv enliini kom n izm i yaym ad a grm ektedir. T m dn ya kom nist olm ayn caya k adar tatm in olm ayacaklar . D em itir546. S ov yetlerin A fganistan igali S ov yet-Irak ilikisinde gerginlie yo l am tr. V e S ov yetler rak yatrm nda karl km ad547. S onuta 1960 ve 70lerde Irakn S ov yetler B irlii ile ittifak endi ihtilalinin sonucu ydu ve i hegom an ya ile m cadele v e o rtaya kan birlee 1980lerd e B ad at ile S ov yetleri kapsayan devletlerin birlem esi ve 197879 da ah iktidardan ed en ikinci b yk krfez ihtilalinin sonucuydu548.

IV. SOVYET-A F G A N L K S V E S O V Y E T L E R N A F G A N S T A N I G A L 1970li yllarn sonunda, hem O rtado u blgesinin v hem de M illetleraras m nasebetlerin srail ile M srn barm asndan da d aha m him h adisesi, 1979 A ralk ay sonundan itibaren S ov yet R usyann A fganistan igal etm esidir. A fganistann igali randa B at taraftar ah rejim inin yklp, gelecei soru iaretleriyle dolu v e o srada i blm lerin tahdidi altna girm i bulunan H um eyni ihtilali ile ayn yla du ru m iinde bulunduu bir srada S ov yetlerin A fganistan gali S ov yetlere, B asra K rfezine, O rtadou P etrollerine ve H int O k yanusuna inm ek im knn kazandryo rdu 549. Z ira R uslarn A fganistan istila etmelerinin muhtemel nedenlerinden bir tanesi de, A fganistann O rtadoun un kenarndaki stratejik konumudur550. Z ira A fganistan b yk kom usu olan ran, S ov yetler B irlii ve P akistan arasna skm tam pon bir D evlet olarak bu kom ularnn tarihini gnm ze kad ar etkilem itir551. A fganistann tm yle S ov yetlerin denetim i altna girm esi, K rem linin G n ey A sya D o u A frika b o ynuzu ve zellikle B asra K rfezi

546 547

Galia Golan, a.g.e. s.171 Galia Golan, a.g.e. s.174 548 Jo e, S to rk, The Soviet Union the Great Powers and Iraq, T he Iraq R E vo lutio n o f 1 9 5 8 , (E d it: Robert A. Fernea and Roger Louis), Newyork 1991, s.103 549 Fahir Armao lu, 20. Y zyl S iya si T a rih i, (1 9 1 4 -1990), Ankara, 1994, s-761 550 E d w ard G rard et; R u sya n n A fg a n ista n da ki S a va , ( ev: Y ulu tekin K urat), A nkara, 1 9 8 4 551 N urten ahin, A fganistan, D .G .B ..T , C-13, stanb ul 1993, s.19.

106 gibi dn yadaki P etrol kayn aklarnn % 56snn bulunduu yrelerd eki nfuzunu nem li lde arttrm olacakt. D olaysyla bu igali B aty en b y k enerji kayn aklarndan yoksun k lm a stratejisini getirm itir552. A fganistan tarihinin bir takm hususiyetleri vardr. B unlarn banda lkenin daim a alk antlar iinde bulunm as gelir. F ak at b u alkantlarn v e istikrarszlklarn birinci sebebi ise lkenin feodal v e kabile h ayatna dayan an bir sosyal yapya sahip olm asdr553. A fganistann m illetleraras politikann m him bir konusu haline 19.

yzyln ikinci yarsnda itibaren olm utur554. N itekim arc politika bu dnem de A fganistan iki ekilde g rm tr: 1 -A fganistana kom u olan eitli bam sz M slm an hanlklar ortadan kaldran ve R usyaya k alan R us yaylm asn n devam iin u ygun bir alan olarak; 2 + R us blgelerinin gvenliini korum ak yerine n giliz nfuzunun kstlanaca du yarl bir blge o larak 1885 ylnda, ngilizlerin A fganistan istiladan korum ak iin sav aa girm esi konusund aki tehdidi M oskovann A fganistan snrndaki basksn azaltm asna neden olm utur555. N itekim bu m cadele 1 907 n giliz R us anlam as ve bu anlam ann A fganistan n gilterenin kontrol altna brakm as ile neticelenm itir. 1917de arln yklm as ve R usyada S ov yet rejim inin kurulm as zerine A fganistan, n giltereye kar S ov yet R usyaya d ayan m a yoluna gitm i ise de bu da fazla srm em i ve 1933ten itibaren A fganistan hem n giltere ve hem de S ovyet R usyaya k ar biro k O rtadou lkesinin yapt gibi N azi A lm an yasna d ayanm aya balam tr556. S ov yetler sonraki yarm yzylda (20. yzyln ilk yars) A fganistand aki geleneki, yar-feod al ynetim ile genellikle dosta ilikiler iinde k alm tr. S ov yet dostluunun bir ans olarak B ab akan B ulganin ve K om nist P arti S ekreteri N ikita K hruschev 1955 ylnn aralk aynd a A fganistana bir resm i ziyaret yaptlar ve

552 553

E d w ard G rard et; a.g.e. s.5 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 6 2 554 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 6 3 555 Benson Lee Grayson, O rta d o u da S o vyet ka rla r ve A m erika n T ercih leri ( ev: H arp A kad em ileri Y A B E B akan l ), stanb ul 1984, s.8 556 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 6 3

107 K bilin gelim esi ile ilgili alm alarna yardm iin danm anlar ve ekonom ik yardm gnd erdiler557. 1945ten sonra A fganistann geirm eye balad i gelim eler zincirlem e bir ekilde, 1979 sonun da lkenin R usya tarafndan igali ile n eticelen m itir. B u gelim elerde arlk noktas A fganistan n tarihinde en uzun hkm darlk yap an M uham ed Z ahir ahtr558. Z ahir ah 1933 197 3 yllar arasnda 40 yl adar hkm darlk yapm tr. 1953 E yllnde G en eral M uham m ed D avud H an kansz bir darbe ile b abak anl ele geird i v e 1963 M artna kadar srecek olan o n yllk bir diktatrlk tesis etti. D avut H ann d politikada yapt ilk i S ov yetlere yan am ak oldu. A fganistann S o v yet n fuzu altna girm esi D avud H ann diktatrl zam annda olm utur D avud H an zam annda S ov yetler A fganistana o k geni ve ekonom ik ve askeri yardm yapm lardr559. R uslar, K bilde m odern bir havaalan, yeni petrol ve doalgaz iletm eleri ve gelim i bir haberlem e a m eydana getirm ilerdir. A yrca A fganistann b yk ve modern bir hava kuvvetleri ordusu kurm alarna yardm etm iler v e 1977 78 yllarnda 184 uaklk bir filo ya ulam lardr560. F ak at ne v arki D avut H ann S ov yetlere bu derece dayanm a politikas halkn tepkisi ile karlat ve kendisine kar m uhalefetin artm asna sebebp oldu 561. Ancak 17 T em m uz 1973te M uham m ed D avud H an yeniden bir darbe yapt ve M onariyi devirerek lkede C um h uriyet ilan etti. K endisi C um hurbakan ve B abak an oldu. D avud H an n bu darbesi geni bir gen lik kitlesi, reform taraftarlar, S ov yet R usyada eitim grm Subaylar ve M arksistler tarafndan h araretle desteklendi. D avud H an yeniden S ov yetlerle ok yakn m nasebetler kurd uu iin M oskova m em nundu. S olun D avud H an ile aras alnca, D avud H ana k ar yanlarna alarak 27 N isan 1978 N isanda da A fganistan Demokratik Cumhuriyetini ilan ettiler. Darbenin liderleri, Nur Muhammed Tarakki,

557 558

Benson Lee Grayson, a.g.e. s.9 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 6 3 559 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 6 3 560 N urten ahin, a.g.m . s.2 9 . 561 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 6 3

108 H afizullah A m in, B abrak K arm al ve G en eral A b lkadir idi562. R usya, ynetim i ele geiren D evrim konseyi bakan, T arakki H km etini tandn ilan etm itir563. T arakki, 1978 sonbaharndan itibaren S ov yetlerle ok yakn bir ibirliine girm itir. S aylar 5000 i bulan her alandaki S ov yet uzam anlar A fganistana gelirk en, pek ok A fganda, S ov yet R usyaya gn derildi. P araki M oskovaya yapt ziyaretle 5 A ralk 1978 gn S ov yet R usya ile 20 yl sreli bir dostluk iyi kom uluk ve ibirlii antlam as im zalad564. ki d evlet arasnda askeri ibirlii, dolaysyla ittifaka yakn bir ba k uran bu anlam ann bilhassa 4. M addesi S ov yetlerin 1979 A ralk aynda A fganistan igaline dayanak olm u tur. Z ira bu m addeye g re, taraflar karlkl olarak lkelerinin gvenliini, bam szln ve toprak btnln korum ak iin bir birim iyle danm a iinde olacaklar ve karlkl m uvafakat ile gerekli tedbirleri alacaklard565. A ncak, 1979 E yllnde B abakan H afzullah A vninin yapt darbe ile T arakki ldrlm tr566. B u arada lkede isyanlar balam tr. A m inin de bu ii becerem eyeceini anlayan S ov yetler, 24 A ralktan itibaren uaklarla K bil havaalann a asker indirm eye baladlar. gn sren bu faaliyetten sonra 27 A ralk 1979 gn S ov yet ask erleri hkm et dairelerini igal ettiler567. S ov yetlerin A fganistana askeri m dahalede bulunarak A m ini devirip idam etm esi ve yerine B abrak K arm al getirm esi B atda genel bir aknlk ve dehet yaratt568. Afganistann 1 979daki S ov yet igalinden sonra, S ov yetler ile S ov yet M slm an liderleri arasndaki resm i dostluk ve ibirliini zorlatrd569. A fganistan ele geirm ekle S ov yetler, B asra K rfezi ve O rtad ou p etrolleri istikam etinde m him bir ilerlem e kaydetm i o lu yorlard570.

562 563

F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 6 4 N urten ahin, a.g.m . s.2 9 . 564 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 6 5 565 Fahir Arm ao lu, a.g.e. s.7 6 6 566 S eyyid ab ir H seyin, A b d lham id A lvi, A b so r H seyin R zvi, S o vyet g a li A ltn d a ki A fg a n ista n ( ev: sm ail B o snal- Abdullah Arslan), stanb u l 1982, s.30 567 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 6 7 568 Bensan Lee Grayson, a.g.e. s.10 569 Alexandre Beningsen, A fg a n ista n g a lin d en B u yan a S o vyet M sl m a n la r, ( ev: R asih M alyal), Ankara-1984 s.1. 570 F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 6 7

109 rand a ahn devrilm esi ile A m erikann O rtado ud a m him bir dayan a kayb etm esi e A rk asndan da A fganistan n S ov yetler tarafndan igali, A m erikann O rtado u hakkndaki stratejik deerlendirm elerind e b yk d eiiklikler yap m tr571. Amerika, S ov yetler B irliini uluslar aras kurallar ihlal etm ekle v e S o u k sava hazrlklar yap m akla sulad. 8 O cak ta 100 K on gre yesine verdii brifingd e C arter, A fgan igalinin kinci D n ya savandan bu yana barla yn elik en b yk tehdit oldu u nu s ylem itir. C arter, d aha sonra S ov yetler B .ne yaplan m al satlarn durdurdu ve 9 O cakta 17 R us diplom at N ew york tan karlm tr. B u gelim eler karsnda ise R uslarn beklenen tavr 12 O cakta belli olm utur. P ravdann konu yla ilgili iki sorusuna u zun sulam alarn reddediyor, A fganistanda bulunana S ov yet birliklerinin dardan gelecek saldrlara k ar A fganistan a yardm c olm ak am acyla yolladn s yl yo rdu 572.

571 572

F ahir A rm ao lu, a.g.e. s.7 6 8 S eyyid ab ir H seyin, A b d lham id A lvi, A b so r H seyin R zvi, a.g.e. s.1 7

110

SO N U

20. yzyla kadar, O sm anl hakim iyeti altnda, en m reffeh dnem ini yaayan O rtado u, bu tarihten itibaren zerinde karlarnn att v e m cadelelnin eksik olm ad bir blge halini alm tr. zellikle kuruluundan itibaren, R usyay bir karadevleti olm aktan karm ak isteyen R us arlar, bu am alar iin bir ok m cadeleye girm ilerdir. zellikle X IX . Y zylda, O sm anl D evleti ile bir ok m cadeleye giren arlk R usyas, 1917 B o levik ihtilali ile bu am alarn gerekletirm e yolundak i abalarn arttrm lard r. N itekim , I. D n ya savandan sonra, Ruslatrm a politikas izleyen, S ov yetler, O rtadou ile de ilgilenm ilerdir. S ov yetleri O rtado u ya eken bir ok neden vardr. A ncak bunlarn en nem lileri O rtado unun bulundu u corafi konum ve zengin petrol rezervleridir. II. D n ya savandan sonra blge zerinde hakim iyetini kayb eden n giltere ve F ransann yerini, S ov yetler ve A B D ile B asra K rfezi ve A kdenizde bir gv enlik kua oluturm ak isteyen S ovyetlerin O rtado ud aki zengin p etrol rezervlerin e de gz dikm esi bu ilgisinin baka bir n edenidir. A n cak S ov yetlerin p etrole ihtiyac yoktur, ancak am a, O rtado ud a nfuz kurarak, A B D ve dier devletlere giden petroln fiyatnn artrlm as ve bunun kontrol altnda tutulm asyd. S ov yetlerin uzun yllar O rtado u da bulunm a nedeni, 1948de srail devletinin kurulm asdr. srailin kurulm asyla, F ilistinin taksim i konusunda, srail lehine oy kullanan Sovyetler, 1948 Arap-srail savandan sonra, srailin A B D yi arkasna alm asndan sonra, A rap dn yasnn vazgeilm ez dayana olm utur. zellikle, 1952de M srda M onarinin yklarak N asr m illiyetiliinin

y kselm esiyle, O rtado uda arad frsat bulan S ov yetler, bu tarih ten sonra O rtado u d a iyicce sz sahibi olm aya balam tr. 1953te S talinin lm yle yeni bir d politika bar iinde bir arada yaam a izleyen sov yetler, O rtadou d a m illiyeti gleri destek lem itir. A ncak, O rtado u lkeleri, K om nizm e ne kadar

111 kar olsalarda ond an kurtulam am tr. Z ira, kom u nizm artk blgededir. S vey k rizi sonrasnda, O rtado u ya askeri yardm larn artran S ov yetler, ABD ile birlikte, O rtado uda, uzun yllar, D ou -B at m cad elesinin yaanm asna n eden olm ulardr. A B D tarafndan, u ygulam aya konulm ak istenen ve S ov yetleri ortado ud an karm a iin planlanan B ad at paktda ie yaram am tr. 1948, 1956, 1967 ve 1973 yllarnda yaplan A rap srail sav alarnda, A raplara bol m iktarda askeri yardm gnd eren S ov yetler, hibir zam an O rtado uda fiili bir savaa girm em itir. Z ira A B D ile birlikte blged e u ygulad, ne sava, ne bar politikas, O rtado uda souk sav an k noktas olm utur. O rtado u lkelerinde k urdurdu u K om unist partilerle, am acna, ulam aya alan S ov yetlere en b yk darb e, 1980d e A fganistan igal etm esiyle gelm itir. Z ira bu, igal S ov yetler birliine kar A rap O rtado usunda, b yk b ir tepki dourm utur.

B B L Y O R A F Y A

I. A R V K A Y N A K L A R I 1. B ab ak an lk C u m h u riyet A rivi BCA, Fon Kodu: 0 30-01, Kutu No: 131, Dosya No: 850, Belge No: 2 BCA, Fon Kodu: 0 30-01, Kutu No: 69, Dosya No: 433, Belge No: 1 BCA, Fon Kodu: 0 30-01, Kotu No: 1001, Dosya No: 626, No: 1

II. S R E L Y A Y IN L A R 1. GAZETELER Cumhuriyet Gazetesi, 27 Ocak 1948 Cumhuriyet Gazetesi, 12 M ays 1948 Cumhuriyet Gazetesi, 18 M ays 1948 Cumhuriyet Gazetesi, 30 M ays 1948 Cumhuriyet Gazetesi, 4 A ustos 1956 Cumhuriyet Gazetesi, 25 A ustos 1956 Cumhuriyet Gazetesi, 14 E yll 1956 Cumhuriyet Gazetesi, 7 Ekim 1973 Cumhuriyet Gazetesi, 9 Ekim 1973

113 H rriyet G azetesi, 5 Ekim, 1955 H rriyet G azetesi, 24 Ekim 1955 H rriyet G azetesi, 26 Ekim 1955 H rriyet G azetesi, 5 K asm 1 955 H rriyet G azetesi, K asm 1955 H rriyet G azetesi, 20 K asm 1955 H rriyet G azetesi, 26 K asm 1955 Vatan Gazetesi, 21 Temmuz 1972 Vatan Gazetesi, 31 Ekim 1956 Vatan Gazetesi, 6 K asm 1956 Vatan Gazetesi, 9 K asm 1956 Yeni Sabah Gazetesi, 6 K asm 1956

III. T E T K K E S E R L E R A R M A O L U , F A H R , Filistin Meselesi ve Arap-srail Savalar (1948 -1988), Ankara, 1989. A C A R , rfan, L bnan B u nalm ve F ilistin Sorunu , Ankara, 1989. A M N , S am ir, The Arap Nation (Nationalism and class struggles), ( ev: M ichael P ollis), London, 1983. ARI, Tayyar, B asra K rfezi ve O rtadou'da G D engesi (1978 -1996), stanbul, 1996.

114 ARI, Tayyar, G em iten G nm ze O rtadou (Sa va-Siyaset ve Diplomasi), stanbul, 2004. A R M A O L U , F ahir, (A m erikan B elgeleri ile) O rtado u K om utanlndan B ad at P aktna, (1951 -1955), Belleten, C. LIX, S.224, Ankara, 1995. A R M A O L U , F ahir, 19. Y zyl Siyasi T arihi (1789 -1914), Ankara, 1999 A R M A O L U , F ahir, 20.Y zyl Siyasi T arihi (1914 -1990), Ankara, 1994 A K G N , M ensur, ran -Irak Sava B lge D eng eleri ve T rkiye, (E dit: H aluk lm an), O rtado u S orunlar v T rkiye, A ralk, 1991, s.37 B E H B E H A N , H ashim S .H , The Soviet Union and Arab Nationalism, (1917-1966), Newyork, 1986. B E N N N G G S E N , A lex andre, A fganistan galin den B u Y ana Sovyet M slm anlar, ( ev: Rasih M alyal), A nk ara, 1984 B L L , Jam es A ., L E D E N , C arl, Politics in the Middle East, Texas University, Boston, 1984. B O L S O V E R , G .H ., 18 15 -1914 Arasnda R us D P olitikasna B ir B ak, ( ev: Y ulu Tekin Kurat), Belleten, C.30, s.118, Ankara, 1966 BOZARSLAN, Mehmet Emin, Savaan L bnan , stanbul, 1976 CAMPBELL, John C., The Soviet Union in the Middle East, The Middle East Journal, Vol. 32, No:1, Winter, 1978. C A N A T A N , Y aar, T rk-Irak M nasebetleri (192 6 -1958), Ankara, 1996. A N D A R , C engiz, Direnen Filistin, stanbul, 1976 A N D A R , C engiz, O rta dou km az, stanbul, 1988 E L K , M ehm et, F ilistin D outan G nm ze B yk slam T arihi, C .13, stanbul, 1993

115

DAWISHA, Adeed, DAWISHA, Karen, The Soviet Union in he Middle East (Policies and Perspectives), London, 1982. DAYDKOV, R obert, F O M N , O leg, Sovyetler B irlii ve O rtadou , ( ev: L event O uz), stanbul, 1988) DUMAN, M usa, L bnan, D outan G nm ze B yk slam T arihi, C.13, stanbul,1993 EISENSTAND, M ichael and P O L L A C K K enet M . A rm ies of snow and A rm ies of sand the m p act of S oviet m ilitary D o ctrin e on A rab m ilitaries The Middle East Journal, Vol: 55, No-4, Autumn 2001. E R E N D L , M uzaffer, ada O rtadou O laylar, Ankara, 1992 E R , M etin; Amerikan-Rus Emperyalizmi, stan bul, 1978 E L B Y K , M esut, O rtado unun C o rafya B akm ndan A d, Y eri, nem i niversitesi O rtadou A ratrm alar D ergisi C .1, S .1 E laz, 2003 F R O M K N , D avid, B ara Son V eren B ar (M odern O rtadou N asl Y aratld?) ( ev: Mehmet Harmanc), stanbul, 1993 F U L L E R , G rah am E ., T he M iddle East in US-Soviet Relations, The Middle East Journal, Vol.44, No:3, Summer, 1990. GIRARDET, Edward, R usyann A fganistandaki Sava ( ev: Y ulu T ekin K urat), Ankara, 1984. G R T L , sm et, O rtado u ve K om nizm , stanbul, 1975 GOLAN, Galia, Soviet Policies in the Middle East From World War Two to Gorbachev, Cambridge, 1991 GRAYSON, Benson Lee, O rtadouda Sovyet karlar ve A m erikan T ercihleri, ( ev: H arp A k adem ileri Y A B E B akanl), stanbul, 1984 F rat

116

H A L L D A Y , F red, Y eni Souk S ava, A B D -Sovyet likilerinin D n B ugn , (T rkesi: lker znl), stanbul, 1985 H A L L D A Y , F red, S o v yet P olitikas ve O rtad ou: B ir R apo r, O rtado u D osyas, S.1, Haziran, 1988 H A L L D A Y , F red, T h e C old w ar and the T hird w orld , T he cold w ar and T he M iddle East, (Edit: Yezid S aygh and A vi S hlaim ), O x ford, 1997 HEYKAL, Muhammed Hasaneyn, 1973 Arap-srail Sava ve O rtadou , (T rkesi M elek U lagay, N akiye B o ran), stanbul, 1977 H O U R A N , A lb ert, A rap H alklar T arihi ( eviren:Y avuz A lo gan), stanbul, 1997. H S E Y N , S eyyid ab ir, A L V , A bdlham id, R IZ V , A bsar H seyin; Sovyet gali A ltndaki A fganistan , (T rkesi: sm ail B osn al-Abdullah Arslan), stanbu,l 1982 ISRAELYA N , V ictor, T he O ctober 1973 W ar: K ssinger in M oscow, The Middle East Journal, Vol:49, No:2, Spring, 1995 B A S , S elahattin, A rap -srail S orunu O rtadou siyasetinde O rtadou , Ankara, 2005. JABER, Kamel, S. Abu, Arab Baas Sosyalist Partisi ( ev: A hm et E rso y), A nkara, 1970. KARA M A N , L tfullah M . U luslar aras likiler km aznda F ilistin Sorunu , stanbul, 1991 KOC A O L U , M ehm et, O rtadou, Ankara, 1995. K O R N , D avid, A , U s-S oviet N egatiatios o f 196 9 and the R ogers P lan , The Middle East Journal, Vol: 44, No: 1, Winter, 1990 KURAT, Akdes Nimet, B alangtan 1917ye Kadar Rusya Tarihi, Ankara, 1948.

117

KURDAKUL, Nejdet, O sm anl m paratorluu ndan O rtadou ya, stanbul, 1976 K R K O L U , m er, T rkiye'nin A rap O rtadousuna K ar P olitikas, Ankara, 1972 LAFEBER, Walter, America, Russia and the Cold War (1945-1992), Cornell University, 1993 L E N C Z O W S K , G eorge, Soviet Advances in the Middle East, Washington, 1971. LEWIS, Bernard, Tarihte Araplar ( ev: H . D ursun Y ldz), stanbul, 2000. L U T S K II, V .B , The Revolution of July, 1952 in Egypt,, The middle East Transition, (Edit: Walter Z. Lagueur), Newyork, 1958 MAOZ, Moshe, Esad ( am 'n Sfenksi), (T rkesi) H akan G ndz), stanb ul, 1991. M O N E M , A bdel, A L Y , S aid, From Geopolitict, to Geo Economics: Collective Security in the Middle east and North Africa , (Edit: Josef Janning, Dirk Rumberg), G tersolh,1996 MCLAURIN, R.D, Mughisuddin, Mohammed, WAGNER, Abraham R.; Foreign, Policy Making in The Middle East, Newyork, 1977 N R A Y , N asr, O rtado udaki S iyasal G elim elerde T rkiyenin Y eri, F rat niversitesi O rtadou A ratrm alar D ergisi, C .1,S .1, E laz, 2003 N G R , S am i, Ortadou (Siyasi ve ktisadi C orafya), Ankara, 1964. K E , M im , K em al S on D nem O sm anl m p aratorluu, D .G .B ..T , C .12, stanbul, 1993. Z D A , m it, D eien D nya D eng eleri ve B asra K rfezi K rizi, stanbul, 1991. Z D A , m it, Y eniden Y aplanan O rtado u, Irak D osyas-II, stanbul, 2003, Z E Y , R am azan, D n ya D enklem inde O rtado u, ( lkeler, nsanlar, So runlar), stanbul, 1997

118

PARLAR, Suat, O rtaou (V aat edilm i T opraklar), stanbul, 1997. P R M A K O V , E v geni, Soviet Policy toward the Arab Israeli Conflict (The Middle East Ten Years After Camp Daivid), (Edit..William B.Quandt) Washington 1988 ROBERTSON, CHARLES L, COLLEGE, Smith, International Politics Since World War II, Newyork, 1966 SANDER, Oral, Siyasi Tarih (1919-1990) Ankara, 1991. S O Y S A L , sm ail, 1995 B adat P akt Belleten, C.55, S.212, Nisan, 1991. SPECTOR, Ivar, T h e S oviet C ultural P ropaganda in T he N ear and M iddle E ast, The Middle East in Transition, (Edit: Walter 2. Laguer), Newyork, 1958. SPECTOR, Ivar, The Soviet Union and the Muslim World (1917-1958), Washington, 1959. S T O R K , Joe, T he S oviet U nion the G reat P ow ers and Iraq, The Iraq Revolution of 1958, (Edit: Robert A. Fernea and Roger Louis), Newyork, 1991 S T R A K H O V S K Y , L eon id, The Nature of Soviet Propaganda in The Near East, T he Near East and the Great Powers (Edit: Richard N. Frye) Harvard University, 1951 A H N , N u rten, A fgan istan D outan G n m ze B y k slam T arihi, C.13, stanbul, 1993 E N , S abahattin, O rtad ouda deolojik B unalm (Suriye B aas P artisi ve deolojisi), stanbul, 2004. T E L H A M , S hibley; F rom C am p D A vid to w ye: C hanging Assumptions in Arab-Israeli N egatiation) The Middle East Journal, Vol-53, No-3, Summer 1999 U A R O L , R fat, Siyasi Tarih, stanbul, 2000

119

V A T O L IN A , L .N ., T w o S oviet view s on the m iddle E ast, The Middle East in Transition (Edit: Walter Z. Lagueur), Newyork, 1958. W N S T O N E , H .V .F , O rtadou Serveni (1898 -1926 Y llar A rasnda O rtadoudaki Siyasi ve askeri stihbara tn yks ), ( ev: F uad D avudo lu), stanbul 1999 Y IL D IZ Y avuz G kalp, Global stratejide O rtadou, (K rizler, Sorunlar ve P olitikalar) stanbul, 2000. Y IL M A Z , T rel, U luslararas P olitikada O rtadou (B irinci D n ya Savandan 2000'e) Ankara, 2004. ZEINE, Zeine N., T rk A rap likileri ve A rap M illiyetiliinin D ouu , ( ev: E m rah A kba), stanb ul, 2003

120

EKLER

121 EK-1, Harita-1

Y azd, S A Y IG H , A vi S H L A IM , T he C old W ar ant the M iddle E ast, O x ford, 1977

122

EK-2 Harita-2

Adeed DAWISHA, Koren DAWISHA, The Soviet Union in he Middle East (Policies and Perspectives), London, 1982,

123

Z G E M 26/08/1980de E laz ili, K eban ilesinde dodu m . lkokulu, M aden N am k K em al lkokulunda tam am ladktan sonra O rtaoku lu E laz O rtaokulunda, L iseyi ise B alak gazi L isesinde tam am ladm . 1999 -2003 yllar arasnda F rat niversitesi, T arih B lm nde L isans program m tam am layarak ayn yl F rat niversitesi S osyal B ilim ler E nstits C um huriyet T arihi A nabilim D alnda Y ksek L isansa b aladm . Turgay MURAT