TAFTE LM HIFZI TOPUZ Hfz Topuz 1923'te stanbul'da dodu.

Galatasaray Lisesi'ni (1942), stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi'ni bitirdi. 1947-1958 yllar arasnda Aksam gazetesinde muhabir, istihbarat efi, yaz ileri mdr ve genel yayn mdr olarak alt, istanbul Gazeteciler Sendikas bakanlnda bulundu. Strasbourg niversitesi'nde devletler hukuku ve gazetecilik alanlarnda yksek lisans (1957-1959) ve yine Strasbourg Hukuk Fakltesi'nde gazetecilik doktoras yapt (1960). Paris'te UNESCO Merkezinde, iletiim sektrnde zgr haber dolam efi olarak alt (1959-1983). Uluslararas Mesleksel gazeteci rgtleri arasnda ibirlii, basn ahlak ve gazetecilerin korunmas projelerini ynetti, Afrika lkelerinde, Hindistan'da, Filipinler'de gazetecilik eitim seminerleri dzenledi, "Kara Afrika'da krsal basn" projesini oluturdu. eitli konularda 20 kitap yaynlad. Balcalar unlar: Kara Afrika (1970), Trk Basn (1973), Uluslararas letiim (1985), letiimde Karikatr ve Toplum (1985), Lumumba (1987), Status, Right and Respon-sabilites of Journalist (Prag 1989), Basnda Tekellemeler (1989), Yarnn Radyo-TV Dzeni (1980), Siyasal Reklamclk (1991), Parisli Yllar (1994), Hogr (1995), Trk Basn Tarihi (1996), Balangcndan Bugne Dnya Karikatr (1997), Meyyale (1998). Anadolu niversitesi'nde, stanbul niversitesi ve Galatasaray iletiim fakltelerinde basn, radyo ve TV tarihi, uluslararas iletiim ve siyasal iletiim dersleri verdi. 1974-1975 dneminde bir yl TRT kurumunda radyolardan sorumlu genel mdr yardmcl; 1993'te BRT istanbul Radyo ve Televizyonu genel yayn koordinatrl yapt. HIFZI TOPUZ TAF'TE LM 13. Basm Remzi Kitabevi taif'te lm / Hfz Topuz Kapak mer Erduran sbn 975-14-0677-3 birinci basm: Ocak, 1999 on nc basm: Ekim, 2000 Remzi Kitabevi A.., Selvili Mescit Sok. 3, Caalolu 34440, istanbul. Tel (212) 513 9424-25,513 9474-75, Faks (212) 522 9055 web: http://www.remzi.com.tr e-posta: post@remzi.com.tr Remzi Kitabevi A.. tesislerinde baslmtr. I. BLM Bu Son Mektubum "Muhterem hanmlarm Naime ve ehriban, kzm Memduha, olum Ali Haydar, kk kzlarm Vesime ve Mesrure, "Bu mektubum ihtimal ki son mektubumdur..." Mithat Paann Taif Kalesi'nden, lmnden iki gn nce, 6 Mays 1884'te yazd son mektup ite byle balyordu. Abdlhamit, Mithat Paa'y nce idama mahkm ettirmi, sonra da idam cezasn yaam boyu hapse evirerek Mekke yaknlarnda Taif Kalesi'ne gndermiti. Ama idam cezasnn aff kendi yceliini ve insanseverliini kantlamak iin gstermelik bir davrant. Kzl Sultan'n asl maksad, durumann yaratt gerginlik daldktan ve Mithat Paa unutulduktan sonra onu eceliyle ya da hastalk nedeniyle lm gibi gstererek hi grlt karmadan yok etmekti. Bylece ne ieriden ne de dardan bir tepki gelecek ve Sultan Hamit en byk dmanndan kurtulmu olacakt. Mithat Paa son mektubunun bir yerinde, "Vcutlarmzn ortadan kaldrlmas iin stanbul'dan her gn emirler geliyor," \-8 yordu.

Mithat Paa Taif Kalesi'ne kapatldktan bir sre sonra Padi-ah'n kararyla kale komutanlna mer Bey adnda, yan ban alm bir albay gnderildi. mer Bey'in bunam olduu her davranndan belliydi. Yalnz mahkmlar deil askerler bile onun bunaklklarna kahkahalarla glyorlar ve aralarnda onun ipe sapa gelmez szlerini ve davranlarn anlatyorlard. Ama Padiah mer Bey'i dllendirmek iin rtbesini paala ykseltti. Mithat Paa ve kalede mahkm teki paalar sessiz sedasz ldrlecek olurlarsa, mer Paa daha st grevlere atanabilirdi. Mahkmlarn ecelleriyle lmeleri ok zaman alabilirdi. Onlarn lmn beklemeye mer Paa'nn pek zaman kalmamt. Kendisi onlardan daha nce lebilirdi. Bu yzden mer Paa trl suikast planlar tasarlamaya koyuldu. Aklna gelen ilk cinayet plan paalarn uaklarn ele geirerek onlar sua ortak etmekti. _ O sralarda stanbul'dan Taife Bekir Efendi adnda bir de erkez binba gnderilmiti. Bu Bekir Efendi 1877'de istanbul'da Mithat Paa'nn Beyazt'taki konan basan erkez Hasan'n yakn arkadalarndand. erkez Hasan o basknda Seraskeri, yani Mill Savunma bakann, Bahriye ve Hariciye nazrlarn, Mithat Paa'nn uan ve be-alt askeri vurduktan sonra yakalanarak idam edilmiti. Binba Bekir Efendi, Mithat Paa'dan arkada erkez Hasan'n cn almak istiyordu. nk idam kararn uygulatan Mithat Paa'yd. mer Paa, Binba Bekir Efendi'yle dost oldu. Her ikisinin de amac paalarn bir an nce yok edilmeleriydi. mer Paa kafasnda tasarlad plan Bekir Efendi'ye aarak, "Bak Binbam," dedi, "sen bu paalarn uaklarn bir keye ek ve onlara yle de: "Sizin Taif ten kurtulmanzn tek yolu bu paalarn bir an nce teki dnyay boylamalardr. Onlar yaadka siz bu kaleden kurtulamazsnz. Bakn, Nuri Paa zaten kafay tm, yarn kendini pencereden aa atmaya kalkar, engel olmayn, can cehenneme, geberip gitsin. Ben pencerelerdeki demirleri yarn kestireceim, bir an nce kendisini atar da kurtuluruz. Mithat Paa ve Mahmut Paa iin de baka eyler dnyoruz. Buradan kurtulmak istiyorsanz bize yardmc olun." Bekir Efendi bu szlerden ok holand. Demek ki mer Paa da kendisi gibi dnyor ve paalarn yok edilmesini istiyordu. Ne l, bu i baaryla sona ererse o da belki ksa zamanda istanbul'a dner ve paala ykselirdi. Ama ya bir aksilik olursa! Bu paalarn arkasndan giden yz binlerce insan vard. Ya yarn Sultan Hamit devrilir de onlar i bana gelirlerse? erkez Hasan' dnd. Bu iin sonunda daraacnda sallanmak da vard. Bekir Efendi'nin d kopard daraacnda can vermekten. Ama imdi nasl olur da mer Paa'dan ayrlabilirdi? Bekir Efendi o gece hep korkulu ryalar grd, zaman zaman lklar atarak uyand, kendisini hep ipte sallanrken gryordu. Ter iinde kald. Yok, hayr, bakalarnn kanna girecek adam deildi o. Ama ertesi gn yine mer Paa'nn emirlerine uyarak paalarn uaklarn odasna artt, onlara dili dnd kadar bir eyler anlatmaya alt. imdiye kadar paalara hi ihanet etmemi olan bu emektar aalar Binba Bekir'i sessiz sessiz dinlediler, ama Arif Aa dayanamad ve birden patlad: "Bekir Binba," dedi, "sen bize neler sylyorsun yahu? Biz hayatmz boyunca hainlik etmemi insanlarz. Hem de bunca yldr ekmeini yediimiz bu mert ve drst insanlara nasl ihanet ederiz? Ben lrm de efendime, Paama ihanet etmem, doru yoldan ayrlmam. Bak Binba, biz namusumuzu korumasn biliriz. Sen yanl kapnn ipini ektin. Bir gn gelir senden de bunun hesabn sorarlar." Bekir Binba buz gibi oldu. Syleyecek sz bulamyor, souk terler dkyordu. Sonra, "Arif Aa," dedi, "sen beni tanmyorsun, unun urasnda 10

ka gn birlikte olduk ki. Ama sana syleyeyim, ben hayatmda tavuk bile kesmedim, muharebeye katldm, ate ettim, kasaturayla dmann zerine yrdm, yaraladklarm ld m, bilemem. Ama bile bile kimsenin cann alamam. Sonra ahrette ben bunun hesabn veremem. Lanet olsun bana, doru yoldan ayr-lrsam." Arif Aa, Paa'nn yanma dnnce uzun uzun dnd, bu duyduklarn Paa'ya anlatsn m, anlatmasn m? Anlatrsa ne olacak? Paa ok zlecek, dertlenecek ve gzlerine uyku girmeyecektir. Ya anlatmazsa? O zaman da bu hainler, bu alaklar, bu st bozuk, mel'un, erefsiz, ikiyzl herifler yeni yeni dolaplar evirecekler ve paalarn canna kyacaklar. Ama paalar bunlar renirse bir ey yapabilirler mi acaba? Biz bilemeyiz, onlarn yapaca bir eyler vardr elbette, dostlar vardr, yaknlar vardr, belki de onlar paalar buradan karrlar. En iyisi, bunu Mithat Paa'ya duyurmak, o da bilsin bu heriflerin ne dolaplar evirdiklerini. Sonunda kararn verdi, btn duyduklarn bir bir anlatacakt. Ne var ki, Arif Aa'nn az kuruyor, dili dudaklarna yapyordu. Sonunda, "Paam," dedi, "bunlar sizin cannza kymak istiyorlar. Daha fazlasn syleyemeyeceim." Mithat Paa, "Arif Aa, zme cann," dedi, "bunu bekliyordum zaten. Ama bu i kolay deil. Bunlar Avrupa'dan korkarlar, bunu kolay kolay yapamazlar. Btn devletler ayaa kalkar. Ben Osmanl Imparatoruu'nda anayasann, merutiyetin, adaletin, zgrln gvencesiyim. Sultan Hamit neden daha nce Yldz Mahkemesi'nin kararna uyarak beni astramad? Avrupa'dan korktu. Beni ldrrse bu imparatorluk ker. Bunu bildii iin idam cezasn mr boyu hapse evirdi. imdi yine korkar, nk beni asarsa yer yerinden oynar. Bekle bakalm, greceksin, bana hibir ey yapamayacak. Hak ve adalet yerini bulacaktr. Bir gn kalenin kaplar alacak ve biz hep birlikte buradan gideceiz. Yakndr Arif Aa, Padiah'n da defteri drlecek. Yeni gneler doacak bu lkede. Bunu biz de greceiz. Skma cann." Mithat Paa bu sylediklerine gerekten inanyor muydu acaba? Bilinmez, ama zaman zaman byk bir karamsarla kaplyordu? Avrupa ne yapmt onun iin? imparatorluun tek gvencesi o deil miydi? Yaam boyunca btn Avrupa'ya kar imparatorluu tek bana nasl korumutu, istanbul Konferans'nda nasl mat etmiti btn delegeleri? Srgnde bulunduu yllarda Paris'te, Londra'da koca devleti nasl savunmutu? Hem de hibir resm grevi olmad halde. Avrupa Abdlhamit'i mi tutuyordu, yoksa kendisini mi? Ka yabanc devlet adam, "Mithat Paa Osmanl lkesinde cumhuriyeti ilan etse onunla daha iyi anlarz," dememi miydi? Yabanc gazeteler yllar boyu onun resmini yaynlamlard. Mithat Paa Osmanl devletinde reformun, Bat'ya yaklamann, uygarln, insan haklarnn simgesi olarak grnyordu. La Presse Illustrie gazetesi 1878 Ekimi'nde onun resmini Avrupa'nn drt byk liderinden biri olarak, Bismarck, Gambetta ve De Freycinetnn arasnda basmt. Avrupallarn kendisine byk saygs ve hayranl vard, ama ne olmutu sonra? Yldz Mahkemesi idam kararn verirken Avrupa'nn btn tepkisi szde kalmt. Gazetelerde stun stun yazlar kmt, ama neye yarar? Hibir devlet onun Taife gnderilmesini nlemek iin en ufak bir giriimde bulunmamt. Ac olan da buydu. Bunlar dnmek istemiyordu. Mithat Paa ruhunun derinliinde bu acy duydu. Mithat Paa'nn Arif Aa'dan duyduu suikast giriimlerinden biri de kale komutan bunak mer Paa'nn paalar zehirlemek iin birtakm aratrmalar yapm olmasyd. Paa bunu haber alnca hemen kaleme sarlarak Hicaz valisi Topal Osman Paa'ya bir mektup dendi. Paa bu mektubunda zetle yle diyordu: "Kale komutan mer Paa bizleri zehirlemek iin grev alm grnyor ve birtakm konumalaryla bunu aklyor. Hizmeti-

mizdeki uaklar bu cinayeti ilemek iin kkrttn da rendim. Bunu yalnz subay ve erler deil, btn Taif halk duydu. 12 "te yandan uaklarmz da kaleye hapsettiler. Uaklarmz artk yalnz subay ve erlerin gzetimi altnda sokaa kabiliyorlar. Baka insanlarla konumalar da yasakland. "Bizler imdi yalnz sizin deil, avu ve onbalara gelinceye kadar, derece derece, byk kk tm zabtann emri altndayz. Sradan bir nefer bile bize emredebiliyor. Kendi aczimizi inkr edemeyiz. Bize, iki yldan beri hibir devletin yasalarnda ve yntemlerinde yeri olmayan basklar yaplyor. Yasalar ve adaleti koruyan Zathne'nin bu dereceye varan davranlara rzas olmad malm ise de, dtmz bu duruma sabrla katlanmaktan baka yapacamz bir ey olmad da bellidir. "Bu nedenle Allah'a snarak mrmn u son demlerinde dnyadaki btn isteklerimden vazgeip lmm temenni etmekteyim..." ite o sralarda Paann sa krek kemiinde iki bal kocaman bir ban kmt. ban kan topluyor ve durmadan zonklu-yordu. Paa kaledeki asker doktor Nait Efendi'yi artarak derdini anlatt. Doktor, Paa'y uzun uzun muayene ettikten sonra, "ok zgnm Paa hazretleri, bannz iri-peneyi andryor," dedi. "Ama, sakn telaa kaplmayn. iri-pene, biliyorsunuz, bir zamanlar ok korkun bir hastalk saylyordu. Yavuz Sultan Selim Han da bu beladan kurtulamayarak hakkn rahmetine kavumutu. imdi yle mi ya, cerrahlar yaray yarp temizliyorlar. Ne var ki, ameliyata katlanmak gerekiyor. Siz, Paa hazretleri, ne aclara katlanm bir kiisiniz, bunu da kolayca atlatrsnz. Orduda cerrah Mehmet Efendi var, onu artalm, ban yarversin." Mithat Paa'nn bu Mehmet Efendi denilen cerraha hi gveni yoktu. Asker doktora teekkr ederek, "Siz benimle lgilenmeyin, ben bamn aresine bakarm," diye doktoru uurlad. Gerekte Mithat Paa'nn hekim Nait Efendi'ye de hi gveni yoktu. nk kaledeki sylentilere gre Binba Bekir Efendi bir sre nce Doktor Nait Efendi'ye giderek, 13 "Doktor Efendi," demiti, "sen bana aza alr almaz can alan bir zehir verebilir misin?" Nait Efendi buna fena bozulmutu. Ne de olsa Tbbiye Mek-tebi'ni bitirmi, karken de Hipokrat yemini etmiti. "Yoo, Binbam," dedi, "biz yeminliyiz, ne zehir veririz, ne de can alrz. ocuk bile drtemeyiz. Meslek ahlakmz buna el vermez." Bekir Efendi bunun zerine, "yle olsun Doktor Efendi," dedi, "sana kar gelecek deilim ya. Ama sen bana, en can alc zehiri nerede bulabileceimi syle, yeter. Senin hibir sorumluluun olmayacak, anlaana Doktor Efendi." Nait Efendi de, "Haydi, haydi Binbam," dedi, "sen ldrdn m? Git iine. Benim zehirle mehirle hi iim yok. Biz can kurtarrz, can almayz." Bu olay da ksa zamanda Taif Kalesi'nde duymayan kalmad. Bunu kimin yayd aklanmad ama sylentinin kayna herhalde Bekir Efendi deildi. Belki de Doktor Nait Efendi kendisinin ne kadar drst olduunu ve yukardan gelecek basklara nasl kar koyabileceini kantlamak iin bu konumay birka yaknna anlatm, onlar da bunu tm kale halkna yaymlard. Bu konumay sonunda Mithat Paa da duydu. Elbette yine huzursuz oldu. nk bu tr sylentilerin ard arkas kesilmiyordu. Ama bunlarn yan sra Mithat Paa'y tedirgin eden bir olay daha oldu. Mithat Paa Doktor Nait Efendi'nin kendisine bakmasna kar koymutu ama hekim efendi zaman zaman byk bir yzszlkle Paa'nn odasna urayarak,

"Paa Hazretleri, bannz nasl oldu acaba, merak ettim de yoklamaya geldim," diyerek hatr soruyordu. Mithat Paa ise karsnda Nait Efendi'yi grnce Azrail'i grm gibi oluyordu. Yine bir gn byle bir yoklama srasnda Nait Efendi, "Duydunuz mu Paa Hazretleri," demiti, "imdi Avrupa'da kloroform diye bir sv kefedilmi idam mahkmlarna bu sv koklatd zaman insanlar baylyormu. Ondan sonra ister as, ister kurunla, ister kafasn kes, adam hibir ey duymuyormu. Ne kadar nemli bir keif, deil mi Paa Hazretleri? Bakn uygarlk nasl ilerledi. Yarn insanlar hi ac ekmeden lecekler." Mithat Paa ise, "Evet biliyorum," dedi. "Ka zamandr bu konuda almalar vard. Ama Doktor Efendi, kloroform denilen bu svnn ok yararlar da var. Kloroform can almak iin deil, ameliyatlarda insanlar acya katlansnlar diye kullanlyor. Ameliyattan nce hastaya kloroformu koklatlnca hasta uykuya dalarm. Hasta tatl tatl uyurken adamn gereken yerini kesip biiyorlarm. bittikten sonra da hasta uyannca, bir de bakyormu ki kurtulmu. "Yaa ite byle Nait Efendi, siz doktorsanz, niye kloroformun bu olumlu yanlarn dnmezsiniz de aklnza hep bunun kt maksatlarla kullanln getirirsiniz? Asker yannz m ar basyor acaba?" Mithat Paa'nn bu ban, kendisiyle birlikte kalede mr boyu hapse mahkm edilmi Mahmut Paa'y da ok telalandryordu. Mahmut Paa bu zntyle, Mithat Paa'ya hi duyurmadan Hicaz valisi Mir Osman Paa'ya bir mektup yazd. "Mir Hazretleri," dedi, "Mithat Paa'nn ban iimize dert oldu, ama ne yapalm elimizden bir ey gelmiyor. Btn masraflar tarafmzdan karlanmak zere siz emretseniz de Mekke'den buraya bir hekim gnderilse. mrm olduka salnza dua ederim." Mir Hazretleri bu mektuba yant vermedi. Paa bu olaydan sonra Nait Efendi'den bsbtn uzaklat. Kendisinden bir hayr gelmeyeceini anlaynca evresindeki insanlarn tleriyle yarasna areler aramaya koyuldu. Kaledekiler oban yaks denen bir merhem nerdiler. Bu bir eit kocakar ilacyd. Bulup getirdiler. Kalede yaam boyu hapse mahkm olmu olan Mabeyinci Fahri Bey de her gn bana bu yaky srd. Birka gn sonra ban kendiliinden ald ve ilemeye balad. Sonra da yava yava dald ve birka ay iinde yok olup gitti. Mithat Paa byk bir lm tehlikesi atlatmt. Yaknlar buna ok sevindiler. Ama Binba Bekir Efendi ve Hicaz valisi Mir Osman Paa'nn bundan hi de mutlu olduklar sylenemez. Oysa Vali Mabeyin'e, yani Saray'a haberler ileterek Mithat Paa'nn son gnlerinin yaklatn bildiriyordu. Saray iin bundan gzel bir lm m olurdu? Olmad ite, Paa iyileti. Paa iyileti ama, gittike artan bir huzursuzluk iindeydi. nk kendisini yok etmek iin baka planlar hazrlandn seziyordu. nce Taif mahkmlarnn zel yemeklerini kestiler. Mabe-yin'den emir gelmiti, btn mahkmlar, askerler gibi karavanadan yemek yiyecekti. Sekiz kiiye bir karavana geliyordu. Sabahlar orba ve akamlar da turp yaprandan yaplm bir halama yemek veriliyordu. Mithat Paa nceleri Taif arsndan kendine yiyecek bir eyler aldryordu. nk dileri dklmt, ineyemiyordu. Ekmeklerini orbaya dorayarak tirit yapyordu. Mahkmlar dardan sabun ve kmr de aldryorlard. Bu da yasaklannca kll suyla ykanp temizlenmekten baka are bulamadlar. Paalarn birer ua vard, uaklar hem onlara yemek hazrlyor, hem de amarlarn ykyor, skklerini dikiyorlard. Ma-beyin'den gelen bir emirle uaklar Taif Kalesi dna kartld. Mithat Paa da kendi amarn ykamak zorunda brakld. Odalarda hokka, kalem, kt, kitap ne varsa toplatld. Mithat Paa .. 5. yzylda yaam Yunan filozofu Pltark'm Fransa'da baslm bir kitabn okuyordu, onu da elinden aldlar.

Paa'nn cebinde ok ufalm bir kurunkalemle bir kam kalem kald. Yazlarn bu kam yemeklerin suyuna batrarak yazmak zorunda kald. 16 Binba Bekir, uaklar yanna alarak Taif Kalesi'nden ayrlmadan nce Mithat Paa'nn odasna urayarak Mekke'ye gideceini bildirdi ve Hicaz valisi Mir Topal Osman Paa'ya iletilecek bir sz olup olmadn sordu. Mithat Paa, "Evet Bekir Efendi," dedi, "syleyeceklerim var. unlar anlat kendisine. De ki, Mithat Paa'nn bu devlete ve millete yapt hizmetler ortadadr. Bugn kendisinin ne durumda olduunu gryorsunuz. Ortada bir kt niyet var. Yani onu yok etmeye, ldrmeye alyorlar. Sizi alet edecekler. Vali Paa'y bunun iin mir yaptlar. Bekir Efendi'yi de yarn albay ve paa yaparlar. Sonra ne olur? Siz Sultan Hamit'ten nce vefat ederseniz, mezar tanza rtbeniz yazlr, o kadar. Baka bir ey kazanamazsnz. "Ama Abdlhamit sizlerden nce lecek olursa ne olur? Orasn siz bir iyice dnn. "Sultan Hamit'in ne derecede vefasz olduunu anlam olmanz gerek. Yldz Mahkemesi'nin bana geirdii Sururi Efendi ne oldu? Onu nce kazasker yapt, sonra da Manisa'ya srd. "Ya Cevdet Paa? Adliye nazryd, Mithat Paa'y idama mahkm eden mahkemeyi arkadan ynetti. Sonra ne oldu? Kovuldu, imdi konanda kederinden kahrolarak oturuyor. "Vali Paa bunlar bir gzel dnsn. ler kt gidiyor. Bir eyler sezinliyorum. Bu dnya Vali Paa'ya da kalmaz. "Kuran'da yle bir yet vardr, onu da hatrlatmak isterim: '"Bir mslman kim kasten ldrrse, gidecei yer cehennemdir.'" Yazlan mektubun ve Binba Bekir'le gnderilen bu szl mesajn bir etkisi olmal ki, bir sre sonra uaklarn kaleye dnlerine izin verildi. O sralarda Yzba Mustafa Efendi adnda bir subay paalarn bulunduu yere atand. Bu yzbann grevi sanki mahkmlarn yiyeceklerini ve ieceklerini denetlemekti. Yzba, olur olmaz zamanlarda ay ocana girerek fincanlar, bardaklar, aylar, kahveleri ve ekerleri dikkatle inceliyordu. Mahkmlar byk bir kuku iindeydiler. Zehiri onun koyacana herkes inanmt. Uaklar bunu nlemek iin dolaplar ve ekmeceleri kilitle- 17 meye kalktlar ama asma kilit bulamadlar. Mustafa Yzba ay ocana girer girmez uaklar da peinden geliyor ve yzbay sk bir gz hapsine alyorlard. Mithat Paa gnden gne zayflyor ve gcn yitiriyordu. Paras da tkenmiti. Elerine yazd bir mektupta, "Para konusunda zarur ihtiyacmz ok fazladr. Yemeye ve imeye gerekli olan zarur masraflarmz azaltld. amarlarmz dardan salamak mecburiyeti hsl oldu. Buradaki arkadalarmzn ounun hi paras yok. Mahmut Paa ile ben eski don ve gmlek gibi eylerimizi onlara veriyoruz. Yrtklarmz kendimiz yamyoruz. Uaklar da bizim yzmzden bu skntlara katlanyorlar. Tccardan bor alabiliriz ama buna izin vermiyorlar. "Bir sre daha para gelmezse gm su tas ve saat gibi eyleri satmaya mecbur olacamz dndke bunun ne derecede ayp olaca ve rezalete dnecei aklma geliyor, yapamyorum," diyordu. Uaklarn arya gitmelerinin yasakland bir gn Mithat Paa dardan st aldrmak istedi, bunu bir askerden rica etti. Ama nbeti subay askeri yalnz brakmad, o da beline klcn asarak askerle birlikte arya kt. Stden bir okka st alp dndler. Herkes bu subayn askere elik etmesini ok yadrgad. Durumun gerginlii dolaysyla Paa'nn dostlar yemeklerle yakndan ilgileniyorlard. Yemeklerin denetimi de Taif mahkmlarndan Mabeyinci Seyyit Bey'e braklmt. O gn st kaynatldktan sonra Seyyit Bey anaa bir gz att, ama stn rengini hi beenmedi. ine kuku dt, acaba ste zehir mi kartrmlard? Seyyit Bey bir kahve

kayla stn tadna bakacak oldu, felaket, st zehir gibiydi. Seyyit Bey'in az ve boaz yand, hemen st tkrd, azn alkalad. Kesin, bu kastl bir olayd. Seyyit Bey suluyu yakalam olmann zevkiyle, "Arkadalar, koun, gelin, Paa'y zehirlemek istemiler, yakaladm," diye haykrd. T2 18 ay ocanda bulunanlardan birka buna inanmak istemedi. "Olmaz byle ey Seyyit Bey, senin aznn tad yok herhalde," dedikten sonra kendileri de stn tadna bakmak istediler. Birer kahve ka st aldlar azlarna. lerinden biri bayld, biri kustu, birini revire kaldrdlar. Zehirli st olay Mithat Paa'ya anlatld. Ama Paa pek ar-mad. "Her gn byle eyler bekliyordum zaten," demekle yetindi. Sonra nbeti temeni yanna artt ve kendisine o sabah alnan stn zehirli ktn anlatt ve, "Bir yanllk olmu galiba," dedi. "Bana da Binba Bekir Efendi'ye ayrlan stten vermiler. Bakr alm herhalde, ienlerin hepsi zehirlenmi. Binba'ya haber verin, sakm o stten imesin, kimse kurtaramaz kendisini." Temen, Mithat Paa'nn yapt espriyi anlamam olmal ki, gidip Binba'ya haberi iletti. Binba da, "Evet olay duydum, st hakknda kovuturma yaptryorum," dedi. Oysa Bekir Efendi'nin o sabah, st alndktan sonra arkadalarna, "Tamam, bu i oldu, st ier imez hepsi teki dnyay boylayacak," dediini tm kale halk duymutu. Zehirli st olay kalede bomba gibi patlaynca mahkmlar bir bardak st alp Binba Bekir'e gtrdler ve tahlil edilmesini istediler. Binba bundan hi holanmad. "Olmaz," diye bard. "Kalede de, Taifte de gerekli tahlil letleri yok. St tahlil edilemez." Stle suikast tasars bylece fiyaskoyla sonulannca cellatlar baka yollar aramaya koyuldular. Kafalarnda hep zehirle ldrme dncesi vard. Zehiri bu kez de yemek kaplarna koymay uygun buldular. Ama bu ii hi kimseye duyurmadan yapmak gerekiyordu. "Mithat Paa maalesef eceliyle ld," deyip kurtulacaklard. Bu zehir korkusu mahkmlar arasnda byk bir panik yaratmt. Hepsi Mithat Paa'nn zerine titriyordu. Yemek kaplar Arif Aa'nn odasnda bulunuyordu. Paa'nn dostlar her akam yatsdan nce kaplan bir bir iaretleyip raflara yerletirmeye karar verdiler. Arif Aa'nn odasnn kaps kilitlenecek ve sabahleyin kap aldktan sonra btn kaplar gzden geirilecekti. Bu denetim uygulamas rayna oturmu gibiydi. Ama bir sabah Arif Aa tencereleri incelemeye kalknca bir de bakt ki tm iaretler bozulmu, kaplarn iine de birtakm eczalar, tozlar, svlar konmu. Arif Aa hemen Mahmut Paa'nn odasna koup olay anlatt. Mahmut Paa da byk bir heyecana kaplarak btn mahkmlar evresine toplad. Kalede tam bir panik havas esmeye balad. Demek ki, Padiah'in niyeti hepsini zehirleyip ldrmekti. lerinde en soukkanl olan Mithat Paa'yd. "Heyecana kaplmayalm, korkunun ecele faydas yok," dedi. "Bunlar bizi ldrmeyi akllarna koymularsa ne yapp yapp ldrecekler. Ama biz onurumuzu koruyalm, yalvarmayalm, boyun emeyelim. Bamz dik, kaderimize katlanalm. Halk bir gn bizim nasl ehit edildiimizi anlayacak ve adlarmz tarihin en anl sayfalarnda yer alacaktr. Dmana boyun emeden bekleyelim. Osmanl'nn tarihini onlar deil biz yazacaz. Onlar lanetle anlacaklar." Zehirli kaplar olay Mithat Paa'nn evresinde bulunanlar ok etkilemiti. Kaplardaki zehirin ne derecede ldrc olduunu anlamak iin Arif Aa o kaplarda sebze kaynatt ve kedilere

verdi. Her zaman o tr yemeklere saldran kediler yemei yle bir koklayp uzaklatlar, azlarn bile srmediler. Neden sonra yaplan bir aratrma bu zehirleri tencerelere Nuri ve Memi adlarnda iki temenin koyduunu gsterdi. Temenler Arif Aa'nn odasna pencereden girmilerdi. Sulular bu suikast giriimlerini byk kahramanlkm gibi anlattlar. Abdlhamit'in cellat takm btn bu baarszlklara karn paalar zehirleme giriimlerinden vazgemediler. Ne var ki, mahkmlarn ve uaklarn ok dikkatli olmalar yznden amalarna ulaamadlar. 20 Mithat Paa'nn yan sra Mahmut Paa'nn da kahvesine zehir kartrld anlald. Mahmut Paa, birka kez sanclarla kvrand, ishale yakaland, ondan sonra da kahve imekten vazgeti. Bir gn de su testisine zehir kartrld saptand. Suyun rengi deimiti. Kimse o sudan imedi ve testi krld. Bu zehirleri tabur aas ismail Aa Msr'dan getirtiyordu, ismail Aa bir sre polisin hizmetinde alm, sonra da Hicaz valisi Topal Osman Paa'nn emrinde grev almt. Osman Paa bu ismail Aa'ya Binba Bekir'den daha ok gveniyordu. Bu kez de onu kullanmaya kalkt. Vali artk bu ii kesin sonulandrmak istiyordu. Kafasnda yeni bir cinayet plan vard, onu uygulayacakt. Neydi bu plan? > Topal Osman Paa'nn Taif teki ble de gveni kalmamt, oradaki askerler Mithat Paa'ya byk sayg gsteriyorlard, mahkmlarla asker arasnda bir dayanmann olduu seziliyordu. Temen, yzba ve binba gibi subaylar ise bu dayanmann karsndaydlar. Bu durumu yakndan izleyen Topal Osman Paa, Taife Albay erkez Mehmet Ltfi'nin ynetiminde iki blk asker ve iki top gnderdi. Taif teki askerler paalar koruyacak olurlarsa kale topa tutulacakt. Miralay ilk nce Arif Aa'y odasna artarak, "Bak Arif Aa," dedi, "sen drst bir adama benziyorsun. Sordum, soruturdum, herkes senin Zathne'ye ok bal olduunu syledi. Ama ne yazk ki, seni aldatmlar, Mithat Paa'ya uymusun. Sen o Paa'nn ne zararl bir hain olduunu daha anlayamazsn. O adam vatann ingilizlere satmaya kalkt, nledik. Padiah hazretlerine kar tertipler hazrlad, maksad Osmanl hanedann ykp padiah olmakt. Sultan Aziz Han' bu maksatla devirdi ve damarlarn kestirerek ldrtt. Sultan Murat' tahta oturttu ama, deli olduunu biliyordu, bir sre sonra onu da tahttan indirdi, yerine Abdlhamit Han' padiah ilan etti. Sonra onu da devirecek ve cumhuriyeti ilan edecekti, kendisi nce cumhurbakan olacakt, daha sonra da hkmdar. Padiahmz efendimiz bunlar haber ald ve bu haini yakalatt. ldrtebilirdi, ama yapmad, mahkemeye verdi. Paa ve kendisiyle ibirlii yapan katiller idama mahkm oldular, ama Zat-hne onlarn cezalarn mr boyu hapse evirdi. "Sonra ne oldu? Mithat Paa denen o satlm adam Taif te de bo durmad, ingilizlerle iliki kurdu, onlar da Paa'y karma planlar hazrladlar. Araplar silahlandracaklar ve zerimize saldrtacaklard. Padiah efendimizin artk sabr tat, hainlerin vcutlarn ortadan kaldrmaya karar verdi. "imdi anlyor musun, beni neden buraya gnderdiler? Biz bu ii hi grlt karmadan tatl tatl bitirmek istiyoruz." Arif Aa'nn gzleri falta gibi almt. Albayn yksnn batan aa yalan olduunu ok iyi biliyordu. Ka yldr Paa'nn yannda alyordu. Zaman zaman onun dert orta olmutu. Bakalm bu konumann ardndan Albay erkez Mehmet sz nereye getirecekti, iinden, "Seni gidi alak erkez Mehmet, konu bakalm, kim bilir daha ne herzeler yumurtlaya-cakstn," diyordu. erkez Mehmet szlerini yle srdrd:

"Bak Aa," dedi, "bizim istediimiz ey Paa'nn zehirle ldrlmesi, istersen sen bunu ok kolay yaparsn. Zehir hazr, hi kimse grmeden bunu tencereye kartracaksn. Sen de mkfatm alacaksn. Yaamn deiecek. Zindandan kurtulacaksn. Gider istanbul'da bir konak ya da Boazii'nde bir yal alrsn, cebine de hemen bin altm koyarz. Oh, gel keyfim gel, insan gibi yaarsn be Arif Aa. Sna Saray'dan birka cariye de buluruz. Gnln ekiyorsa hizmetine bir-iki i olan da veririz. Dnyalar senin olur. "Ama bize uymazsan ne olur biliyor musun? Senin de hemen orackta cann alveririz. ldrldn hi kimse duymaz. Kim senin gibi bir garibe sahip kar, geberir gidersin. Hem Padiahmz Halife Hazretieri'ne kar geldiin iin cann doru cehenneme gider, kavrulur yanarsn." Arif Aa ok g durumdayd. Ne yapacan bilmiyordu. 1\ 22 Hayr derse hemen orada canna kyacaklard. Paasna bu hainlikleri anlatamayacakt. En iyisi szleri kabul ediyormu gibi yapp Paa'nn yanna dnebilmekti. yle yapt. "Kabul," dedi, "ne emrediyorsanz yle yapaym, ama bana biraz zaman tanyn. Zehiri birka gn sonra tencereye koyaym. O zaman iinde Paam da belki vasiyetnamesini hazrlar, son mektuplarn yazar. Baka trlsne benim gnlm elvermez." Bu cinayet giriimini burada kesip biraz gerilere dnelim. II. BLM Genlik Yllarndan Valiliklere Hafz Mehmet Eref Efendi'nin 1822 ylnda stanbul'da bir olu oldu. ocua Ahmet efik adn verdiler. ocuk her eyden nce Kuran' ezberledi ve on yana gelince hafz oldu. O zaman da kendisine Hafz efik dendi. efik birka yl sonra da, on yanda, Divan- Hmayun, yani Babakanlk kaleminde memuriyete balad. Orada da adm Mithat Efendi yaptlar. Mithat Divan- Hmayun'daki grevinin yan sra Fatih camisinde nl hoca efendilerin derslerini izledi, Arapa, Farsa, mantk ve slam hukuku rendi, yani, tam bir dinsel eitimden geti. On sekiz yama gelince kendisini Sadaret Mektub Kale-mi'nde, yani Babakanlk Yazileri'nde st dzeyde bir greve getirdiler. Mithat Efendi dzenli alarak herkesin dikkatini ekiyor ve daha iyi grevlere aday olabilecek yetenekleri olduunu gsteriyordu. ki yl sonra kendisini daha nemli bir grevle am'a gnderdiler. Oradan Konya'ya atand, oradan da Kastamonu'ya. Sonra istanbul'a dnd, sonra yine tara kentlerinde ve Rumeli'de grevler ald. Baarlarn ve alkanln kskandlar, eitli dolaplar dnd ve Mithat Efendi kendini Istan->-4 bul'da buldu. Yirmi be yana gelmiti, iyi bir aylk alyordu, evlenmesi iin aileden basklar geliyordu. Bir ev tutup rahat rahat yaayabilecek durumdayd. Ama ilerine o kadar ok balyd ki, evine, eine zaman ayrabilecek miydi? Bir yandan da evliliin getirecei rahat dnyordu. Her an yeni bir grevle taraya gidebilirdi. Tek bana oralarda perian oluyordu. Bir ei olsa evi ekip evirir, kendi de ev ileriyle hi ilgilenmezdi. oluk ocuk sahibi olmay da ok istiyordu. Hele bir olu olsa ne kadar mutlu olurdu. Bu nedenle babasnn evlenmesi iin yapt basklara pek fazla kar koyamad ve, "Olur," dedi, "bana bakacak doru drst bir kz bulursanz 'hayr, istemem,' demeyeceim." Annesi ona e olarak yakn dostlarndan birinin kz Nai-me'yi dnyordu. Naime yirmi yalarnda, eli yz dzgn, iyi aile eitimi grm, byklerine saygl, siyah sal, uzun boylu, gzel bir kzd. Annesi Mithat'a Naime'den sz etti, kzn niteliklerini, inceliklerini, gzelliini anlatt. Mithat da, "Siz beeniyorsanz bana yeter. Nasl uygun gryorsanz yle yapalm," dedi.

Mithat Efendi'nin yaknlar gidip Naime'yi ailesinden istediler. Onlar da bunu bekliyorlarm zaten. Hemen sz kesildi ve aile iinde sade bir nikh ve dn yapld ve Mithat Efendi ile Naime Hanm evlendiler. Bir yl sonra da kzlar Memduha dodu. Ama bu doum hi de kolay olmamt. Eve arlan ebe bebei byk glkle dourtabildi. "Aman kzm, sen bundan sonra ocuk dourmaya kalkma, kimse seni kurtaramaz," dedi. Bir sre sonra Naime Hamm' muayene eden bir nisaiyeci de Mithat Efendi'ye, "Sakn olum, hanmndan bir daha ocuk isteme," dedi. "Allah gstermesin kan boanr ve kadn mezara yollarsn." Bu szlerden sonra da Mithat Efendi ocuk sevdasndan vazgeti. Mithat Efendi Krm Sava olurken stanbul'dayd. Galata 25 rhtm, Beyolu, Dolmabahe hep Fransz askerleriyle dolmutu. Aznlklar Franszlarn peinden gidiyor ve dostluk kurmaya alyorlard. st grevlerdeki Franszlar da Babli'ye geliyorlar, biraz dil bilen memurlar ve evirmenler onlara yanaarak nemli iler yapm oluyorlard. Mithat Efendi dil bilmemenin ve Bat kltrnn dnda kalm olmasnn kompleksiyle eziliyordu. O dnemde sadrazam olan li Paa'yla birka kez konumu ve kendini sevdirmiti. Kararn verdi, birka ay iin Avrupa'ya gnderilmesini isteyecekti. Sadrazamn byle bir yetkisi vard. Bir gn li Paa'ya bavurarak, "Paa hazretleri," dedi, "sizi kskanyorum, Franszca, ngilizce biliyorsunuz. Avrupa'da grmediiniz, gezmediiniz yer kalmam. Herkesten grgl ve bilgilisiniz. Ben, bakn, otuz be yana geldim, daha dnyadan haberim yok. Darlarda neler oluyor bitiyor hi farknda deilim. Camilerin dnda doru drst bir eitim grmedim. Kendi kendimi yetitirmeye kalktm, ama ite bu kadar oldu. Ne olur bir yol bulun da beni Avrupa lkelerine gnderin, oralarn grmezsem adam olamam, gzm ak giderim. Ama beni darya gnderirseniz btn yaamm deiir, devlete ve millete daha iyi hizmet ederim." li Paa Mithat Efendi'nin bu dileini ok olumlu karlad ve alt ay izinie Avrupa'ya gitmesine karar verdi. "Mithat Efendi," dedi, "sen artk her eyi olgunlukla inceleyebilecek yatasn. Her eyden nce Paris'te ve Brksel'de Franszca ren. Sonra Londra'ya git, biraz ngilizce al. Viyana'da da derdini anlatacak kadar Almanca ders al, konuulanlar anla, bu sana yeter. Hangi dilden daha ok holanrsan onu gelitirirsin. Franszca diplomatlarn dilidir, bence ona arlk ver, ngilizceyi de hi kmseme. Avrupa musikisini sevmeye gayret et. Gidecein yerlerde arkl kahveler, gece kulpleri, irethaneler, umumhaneler varsa, oralar da grmen yararl olur. nsan gittii lkeyi btn ayrntlaryla tanmal. 26 "Kalacan kentlerde doru eliliklere gidersin. Oralarda gvendiim insanlar vardr, onlar sana dil renmen iin hoca bulurlar, kenti tantrlar, sana yol gsterir, yardmc olurlar. Onlarn adlarn sana bildireceim. renecein ok ey var." Mithat Efendi sevincinden ve heyecanndan li Paa'ya nasl teekkr edeceini bilemiyordu. Byle bir inceleme gezisi onun iin Aya gitmek gibi bir eydi. O akam eve dnd zaman mutluluu her halinden belliydi. Naime Hanm da kocasn ok sevindiren bir eyler olduunu hemen fark etti. "Hayrola Mithat Bey," dedi, "yznz glyor, neler oldu? Yeni bir greve mi atandnz yoksa?" "Hayr, ama daha nemli, alt aylna Avrupa'ya gidiyorum." "Ya... Eli mi oldunuz yoksa?" "Canm, nereden kartyorsun elilii? Sadrazam Hazretleri bilgimi, grgm gelitirmem iin beni Avrupa'ya gnderiyor." "Bizi burada yalnz m brakyorsunuz?" "Yalnz saylmazsnz, kz kardeim Sdka burada, kzmz Memduha da byd maallah, on yana basacak neredeyse. Evde dad var, kalfa var, korkulacak bir ey yok."

Naime Hanm hibir ey sylemedi. Einin alt aylna darya gitmesine hi sevinmemiti. Sonra hemen yol hazrlklar yapld, oralarda nelere gerek olduu aratrld, sandklardan fanilalar, yn amarlar, alafranga mintanlar, potinler, mendiller, keseler, havlular, yelekler, kolal gmlekler kartld. Naime Hanm bulgur, erite, kuru zm, tarhana, vine ve kays kurusu, pestil, cevizli sucuk gibi yiyecekler temin etti, bunlarn hepsi bir tahta bavula yerletirildi. Ve sonunda Mithat Efendi gzyalar arasnda yolcu edildi. Uzun bir deniz ve kara yolculuundan sonra Mithat Efendi Paris'e varnca ilk ii elilie gitmek oldu. Bereket, gelii alma saatlerine rastlamt da Mithat Efendi hemen eli ile grebildi, durumunu anlatt. Zaten onun gelecei daha nceden elilie bildirilmiti. Mithat Efendi elilikte hi yabanclk ekmedi. Kendisine yardmc olmas gereken Necmettin Bey de oradayd. Hemen tantlar, li Paann nerisiyle oraya geldiini ve kendisini aradn bildirince Necmettin Bey ne yapacam ard. Allm birka szden sonra Mithat Efendi'yi derhal bir arabaya alarak Concorde alanna adm uzaklkta Rue Cambon'da bir otele gtrp yerletirdi. Oras her yere yakn, temiz bir oteldi. Necmettin Bey, "Mithat Efendi," dedi, "ben bu akam sizi hi bilmediiniz bir kentte yalnz brakmak istemiyorum. Buyrun, fakirhaneye gidelim. Biraz sohbet eder, Allah ne verdiyse yeriz." Necmettin Bey eski bir stanbullu'ydu, daha dorusu eski bir istanbul efendisiydi. Paris'e 1830'lu yllarn sonlarnda ktip-evirmen olarak gelmi, sonra bir daha geri dnmek istememiti, istememesinin bir ym nedeni vard, ilk yllarda Paris'in o renkli, arkl, barl, kahveli havasna kendini kaptrm, bahar ve yaz gnlerinde Paris'in banliylerinde, Seine ve Marne kylarndaki ikili restoranlar sevmi, Parisli kzlardan da ok holanmt. Bu scak dostluk ilikilerini biraz fazla srdrnce de kendini Suzanne adnda gen bir kzla hi kopamayacak bir ilikinin iinde buldu. Suzanne'n ad ksa bir sre sonra Suzan Hanm oluverdi. Suzanne da uzak diyarlardan gelen bu egzotik gencin cinsel davranlarn, duygularn ok sempatik bulmutu. Bir sre sonra birlikte yaamaya karar verdiler. Evlendiler mi, evlenmediler mi, oras nemli deil, birbirlerini lgncasna sevdiler ve yaamlarn birletirdiler. Bir kzlar oldu, anas kzn adn Miriam koydu, babas da Meryem. Kz Franszcay da, Trkeyi de ana dili gibi renerek byd. Ne var ki babasndan baka kimseyle Trke konuma olanan bulamyordu. Necmettin Bey o akam Mithat Efendi'yi eve ard zaman Suzan ve Meryem de evdelerdi. Yeni konuklarn sevgiyle karladlar. Sofrada Necmettin Bey krmz arap iilmesini nerdi, Mithat Efendi buna hi kar koymad. Franszlarn yaam biimini renmeyi aklna koymutu, arap imeyi de dinsel inan28 larna kar saymad. Yemekte nefis bir bonfile vard, Mithat Efendi buna da hayran oldu, yle ki yemekten sonra Necmettin Bey yediklerinin domuz eti olduunu syledii zaman da hi gcenmedi, aksine Suzan Hanm'a ok teekkrler etti. Sonra Osmanl mparatorluu'nun durumundan sz edildi. Mithat Efendi olaylar btn plaklyla anlatt. Necmettin Bey bunlar hi yadrgamad. O arada Meryem de Mithat Efendi'ye bir yn soru sordu, ald yantlar biraz yadrgad, ama susmasn bildi. Meryem on dokuz yandayd. Mithat Efendi'ye Victor Hugo'dan, Lamartine'den, Stendhal'den Baudelaire'den sz etti, Mithat Paa bu adlar hi duymamt. Duymamakta haklyd, bu yazarlarn yaptlar Trkeye evrilememilerdi ki. Paa da Franszca bilmiyordu. Meryem resimden, heykelden, karikatrden sz etmeye kalkt, Mithat Efendi ne Courbet'nin adn duymutu, ne Manet'nin, ne de Daumier'nin. Sonra sra geldi on yl nce yaynlanm olan komnist manifestosuna, sosyal demokrat akmlara, liberallere ve radikallere, Mithat Efendi'nin bunlardan da hi haberi yoktu. Meryem nce Fransa'daki, sonra teki Avrupa lkelerindeki 1848 devrimlerinden sz etti, bu devrimlerin halkta nasl bir umut yarattn, sonra da yeni yeni ykselen bilimsel akmlar

karsnda sosyal demokratlarn nasl yenilgiye uradklarn, ama btn Fransa'nn yeni devrimlere gebe olduunu anlatmaya alt, Mithat Efendi dnyadan hi haberi olmadn bir kez daha anlad. in en ilgin yan da Necmettin Bey'in kzn desteklemesi ve ona hayran olmasyd. O akam karar verildi, Mithat Efendi'ye Franszcay Meryem ve Necmettin Bey birlikte reteceklerdi. Ama yalnz Franszcayla yetinilmeyecek, genel kltr konular da ele alnacakt. Derslere hemen ertesi gn baland. Meryem zaten rencilik dneminde de elilik ailesinden birka Trk kzna ders vermiti, deneyimi vard. Eline ilkokullarda okunan Cours de Grammaire Eementaire, bir de dictionnaire ald, balad Mithat Efendi'yi eitmeye. Necmettin Bey ise yakn tarih dersleri verecek ve gncel olaylar anlatacakt. Paris'i de birlikte gezeceklerdi. Derslere Aydnlanma a'ndan baland, oradan Babeufe 29 ve Byk Fransz Devrimi'ne geildi, oradan Napolyon Bona-part'a, mparatorluk devrimine, Napolyon'un yenilgisine, Viyana Kongresi'ne, Fransa'da krallk rejiminin yeniden kurulmasna, oradan 1848 devrimine gelindi. Bu, daha yeni bir olayd, Necmettin Bey de o sralarda Paris'teydi, yaanlan cokuyu anlatt. Ne gnlerdi onlar? Kral Louis Philippe i savan yaklatn seziyor ve bunu nlemek iin liberallerle anlamann yollarn aryordu. Guizot'nun bakanlndaki hkmet istifa edince btn Paris halk sokaklara dklm, caddeler donanm ve aydnlatlmt. Gstericiler zafer cokunluu iindeydiler, saa sola ate ediyorlard. Bir askeri de vurdular; askerlerin tepkisi korkun oldu, halkn zerine ate atlar, elli kii ld, gstericiler btn gece cesetleri topladlar. Sonunda Kral tahtn alt yandaki oluna brakarak kat. ki yl sonra da Londra'da ld. Necmettin Bey btn bu gsterileri grm ve yaamt, devrimcileri tutuyordu. Monarinin devrilmesine tank olmutu. Bu olaylar byk bir coku ile anlattka Mithat Efendi de ayn zevkin zlemini ekiyordu. Devrimin ardndan geici hkmet kurulmu ve Lamartine, Ledru Rollin, Arago hkmete katlmlard. nl sosyalist Louis Blanc ise sokakta gstericilerin arasndayd. Cumhuriyet ilan edildi ama, bu kez de devrimcilerin arasnda anlamazlklar kt, sosyalistler iktidar liberallere ve radikallere kaptrdlar. Napolyon'un yeeni Louis Napolyon cumhurbakan seildi, bir sre sonra da kendini imparator ilan etti. Btn bu olaylarda birtakm yeni grler gelitirildi. Bunlardan birincisi gler ayrl ilkesiydi, yani, ynetimin, yargnn ve yasamann birbirinden ayr tutulmas. Mithat Efendi bu ilkeyi ok benimsedi, tm yaam boyunca bunu uygulamaya alt. Padiahn devlet ynetimine, yarg organlarna ve Mec-lis'e karmamasn savundu. 3 Yine bu olaylarda bir anayasann oluturulmasnn zerinde duruldu. Mithat Efendi bu ilkeye de sonuna kadar sahip kt. Eitlik ve adalet ilkeleri yeniden gndeme gelmiti. Mithat Paa bunlarn Trkiye'de en byk savunucusu oldu. Bu ilkeleri Paris'te rendi, daha nceleri bunlar zerinde kkl bir bilgisi yoktu. renince de, bu ilkelere kar olanlarn deyimiyle 'zehirlendi'. Mithat Paa'nn btn siyasal yaamna yn veren, sonra da ldrlmesine neden olan grlerin temelini Paa'nn 1858 ylnda Paris'te rendii devrimci dncelerde aramak gerekir. Mithat Efendi'yi Paris'te ilgilendiren yeni bir konu da Dantay oldu. Fransa'da 1852 Anayasas'yla Devlet Konseyi ad verilen ve krk-elli yeden oluan bir konsey kurulmutu, yasa tasarlarn bu konsey hazrlyor ve st dzeydeki yneticileri de bu kon- sey yarglyordu. Konseyin kuruluu ve grevleri Mithat Efendi'yi ok ilgilendirdi. Devlet Konseyi devleti denetleyecek bir kurul olarak oluturulmutu. Mithat Efendi, keke bizde byle bir konsey kurulsa da devlet ilerindeki baboluk nlense diye dnd. Mithat Efendi

Trkiye'ye dndkten sonra herkese bu konseyden sz etti, yle ki on yl sonra Sadrazam li Paa kendisinden byle bir konseyin kurulmas iin hazrlk yapmasn istedi. Hazrlklar tamamlannca da Mithat Paa o zaman ray Devlet diye adlandrlan bu kurulun bakanlna getirildi. Mithat Efendi Paris'te Necmettin Bey'le sk sk buluup onun bilgilerinden yararlanyordu. Bir gn Necmettin Bey Mithat Efendi'ye Proudhon'dan sz etti. O dnemde sosyal demokrasinin en byk savunucularndan biri olan Proudhon'dan Mithat Efendi'nin hi haberi yoktu. Proudhon Mithat Paa'dan on ya bykt. Orta halli bir aileden geliyordu. Doru drst okuyamam, bir matbaada dzeltmen olarak almt. Kafasnda uzun yllar hi deitirmedii bir dnce vard: insanlar para kazanmak iin bir rn hibir zaman maliyet fiyatnn zerinde satamazlar. Gen yata sosyalistlerle dostluk etti, sonra gazeteci oldu. Kari Marx' eletirmeye yneldi. 'Mlkiyet hrszlktr' grne katlmad, "Mlkiyet paylalmaldr," dedi. 1848'de Kurucu Meclis yesi oldu, 1849'da Kredi Bankas'n kurdu. Bu banka zamann smrsn nleyecek ve halka yzde iki faizle bor verecekti. Mithat Paa'nn Memleket Sandklar ve Emniyet Sand tasarlar ite buralardan kaynakland. nc Napolyon Proudhon'u iki yazsndan dolay yl hapse mahkm ettirdi. Proudhon hapisten kt zaman grtlana kadar borca batmt, hastayd. Devrimde ve Kilisede Adalet adl kitabndan dolay yl daha hapis cezas yedi. Hapisten knca merkez ynetime kar 'yerinden ynetim' ilkelerini savundu. Louis Blanc onun iin, "Sama formllerle iileri zehirledi," diyordu, Kari Marx ise, "Proudhon sosyalizmin tenyasdr (solucandr), kk burjuva olmaktan teye gidememitir," dedi. Proudhon 1865'te byk skntlar iinde, elli alt yanda ld. Mithat Efendi birok konuda kendisinden esinlenmi gibiydi. Mithat Efendi Proudhon'la hi karlamad, nk Proudhon o yl cezaevindeydi. Eer bir araya gelselerdi Mithat Paa'nn liberal eilimlerine sosyal demokrat bir renk eklenirdi. nk Paa'nn yaps, kafas ve eilimleri sosyal demokrat bir politikaya ok elveriliydi. Valilikleri ve Devlet ras bakanl dnemlerinde bunun saysz rneklerini verdi. Mithat Efendi'nin Paris'te olduu dnemde Baron Haussmann Belediye bakanyd. Bir yl nce Senato kendisini baron yapmt. nc Napolyon, Haussmann'a geni yetkiler vermi, o da Paris'i yeni batan dzenlemeye ynelmiti. Kentin eski ve irkin mahallelerini yktrp byk bulvarlar ayor, kprler, garlar, sergi saraylar yaptryordu. Mithat Efendi Paris'in bu yeniden douuna tank oldu ve bunlardan ok etkilendi. Valiliklerde bulunduu dnemlerde gerekletirdii byk kalknma ilerinde Paris'te grdklerinden esinlendii kukusuzdur. Mithat Efendi Fransa'nn siyasal, kltrel ve ynetsel yapsn incelerken Necmettin Bey'in kz Meryem'e kar da iinde hep scak duygular iledi. Meryem kendisinden on yedi ya kkt, ama prl prl aydnlk bir kafas ve geni bir kltr birikimi vard. Hibir eye krkrne inanmyor ve her eye eletirel bir II gzle bakyordu. Bat kltryle yetimi olduu her davranndan belliydi. Her konuyu rahata tartabiliyordu. Ona ezber-32 cilii deil, akln kullanmasn retmilerdi, bu yzden de salam bir kafa yaps vard. Dncelerini ve duygularn aa vurmaktan hi kanmyor ve Mithat Efendi'yle kendi arkada-ym gibi konuuyordu. Mithat Efendi bir gn ona 'Sen' diye hitap edince, o da hemen hi ekinmeden ona 'Sen' deyiverdi. Meryem bir sre sonra 'Efendi'yi de kaldrd, 'Mithat' demeye balad. Paris'i gezerken Mithat'n koluna girdi, sonra el ele dolatlar. Mithat onun ellerini avularna alyor ve hi brakmak istemiyordu. Meryem de Mithat'n ellerini smsk tutuyordu. Bu, rasgele bir dostluk deildi. Bir akamzeri Luxembourg bahesinde dolarken bir sraya oturdular. Karlarndaki srada birbirlerine sarlm bir ift vard, erkein bir eli bazen kzn salarna, bazen de gsne

uzanyor ve uzun uzun pyorlard. Mithat gzlerini bu iftten ayramyor ama onlarn rahatn bozmamak iin de baklarn karmaya alyordu. Meryem Mithat'a, "Seni rahatsz ediyor mu genlerin sevimesi," diye soracak ' oldu. Mithat, "Hayr," dedi, "aksine, ok houma gidiyor. Sevimek ne tatl bir ey. Benim btn yaamm insanlarla savamakla geiyor. Ben de gen olsam onlar gibi yaardm." "Gensin Mithat, kendini yal m sanyorsun? Aramzda ka ya fark var? Sen benim dostum, sevgilim olabilirsin. Senin gibi olgun bir sevgilimin olmasn ok isterdim." Mithat'n kalbi heyecandan kim bilir nasl arpyordu. El eleydiler, Meryem kolunu Mithat'n omzuna att. Bir anda birbirlerine sarldlar. Sonra dudaklar birleti. Mithat pmenin nasl bir ey olduunu ilk kez o zaman anlad. Mithat Efendi Avrupa gezisinin ilk drt ayn Paris'te geirdikten sonra ii burkularak, kafasn ve yreini orada brakarak Fransa'dan ayrld. Ne ok ey renmiti ve nasl cokulu duygular yaamt. Bu ne tatl bir ryayd. Mithat Efendi bu cokuyu ne Brksel'de tadabildi, ne Londra'da, ne de Viyana'da. Mithat Efendi, 1858 ylnda dolu dolu stanbul'a dnd. Ya- 33' plmas gereken ok eyler vard, ama bunlar kimlere anlatacakt? Abdlmecit'e ulamasna hi olanak yoktu. Tek konuabilecei kimse Sadrazam'd. li Paa kendisini kabul etti. Mithat Efendi ok mutluydu, grdklerini Sadrazam'a anlatt ve birtakm neriler getirdi. li Paa bu nerileri ok iyi karlad, onun da amac yarn devleti ynetebilecek gen kadrolarn yetimesiydi. Mithat Efendi Meclis-i Vl, yani Yksek Meclis baktipliine atand. Bu Meclis kinci Mahmut dneminde kurulmutu. Meclis'in amac Adliye reformu yapmak ve Islahat Ferman erevesinde birtakm tasanlar hazrlamakt. Mithat Efendi bu grevini yl kadar srdrdkten sonra bir gn hi ummad bir biimde vezir rtbesiyle Ni valiliine atandn rendi. Otuz dokuz yanda vezir olmas ok artc bir olayd. Demek ki, almalar ok iyi deerlendirilmiti. Ni o zamanlar byk nem tayordu. Blgede gvensizlik vard, ekya kyleri ve iftlikleri basyor, yollan kesiyor ve halk soyuyordu, mslmanlarla hristiyanlar arasnda sk sk olaylar kyordu. Mithat Paa bu sorunlar ksa zamanda zd, yol yaptrd, kimsesiz ocuklar ve yetimleri barndracak yurt ve okullar at, Ni rnek bir vilayet durumuna geldi. Bu baarlar zerine Ni vilayetinin snrlar geniletildi. Varna, Sofya, Rusuk, Trnova ve Vidin'i de kapsayan byk bir vilayet oluturuldu, buna Tuna vilayeti dendi, bana da Mithat Paa getirildi. Mithat Paa bu grevde de ok baarl oldu. Neler yapmad ki? Yol sorununu zd, vilayette gveni salad, ocuklar iin okul ve yurtlar at, Kafkaslar'dan gelen gmenleri yerletirdi, Tuna nehrinde tamacl gelitirdi, Tuna gazetesini kartt ve en nemlisi, 'Memleket sandklar' denen bir eit bankalar kurdu. Ziraat Bankas'nn kk bu yardmlama sandklarna dayanr. Bu sandklar kyllerden topladklar paralarla yzde bir faizim J 34 C Serasker) veki,vke]a ra katld ve hep birlikt bir trenle ^^^ Tuna vilayetinin merkeziydf Mithat Paa kenti da bir kem yoIuyIa Avrupa g Paa da yetinin Mithat Paa kenti

d, i'ah> > ha,e Sz,erinden ok hosln. grgsn arnrd,, Frara, '-i Vl 1- GidiP efumllah efendim, Zamanelerine bordu sempatisi olduu iin, Sadrazam bir gn bir grme srasnda Mithat Paa'ya, "Paa Hazretleri," dedi, "siz on yl nce Paris'ten dndnz zamanlar bana oradaki Devlet Konseyi denen yksek danma ve memurlar yarglama kurulunun nasl kurulduunu ve nasl ilediini anlatmtnz, sonra ben de bu konseyi inceledim, gerekte rnek almamz gereken bir kurul olduuna karar verdim. Nasl yapsak da, biz de byle bir Devlet Konseyi kurabilsek?" "Sadrazam Hazretleri, bu konu zerinde de uzun sre kafa yordum ve u kanya vardm, bizim Meclis-i Vl dediimiz yksek danma kurulunu kkl deiikliklerle Devlet Konseyi durumuna getirebiliriz. Bunun ad da ray Devlet olabilir. Gerekten de bizde byle bir konsey ok yararl olur." "Evet Paam, ben de o kandaym. Ben sizi bu konseyin bana getireceim. Hemen Rusuk'a gidip en ksa zamanda ilerinizi tamamlayarak buraya dnn ve yeni grevinize balayn. Ben Padiah Hazretlerine de hemen durumu arz ederim. Sizi ok beenmiti, byle bir greve getirilmenize asla kar koyamayacaktr. Rusuk'ta ilerinizi tamamlarken ray Devlet tasarsn da hazrlarsnz, dnnzde bunu birlikte inceler, bir karara varrz. Size yeni grevinizde baarlar dilerim." Mithat Paa bu neriye ok sevindi. Zaten on yldr kafasnda byle bir tasar vard. Hemen Rusuk'a giderek ilerini bitirdi ve 1868 Mart'nda istanbul'a dnerek ray Devlet'in kuruluu iin hazrlklara balad. Daha kinci Mahmut dneminde Meclis-i Vl ad verilen bir yksek meclis kurulmu ve bu meclise devlet ynetiminin dzgn ilemesini salamak iin birtakm grevler verilmiti. Sonra bir Adliye Kurallar Meclisi kurulmutu ama, bunlar Fransa'daki Devlet Konseyi'nin ilevlerini yapacak apta kurumlar deildi. Oysa bir yandan Franszlar, bir yandan da ngilizler devletteki bunalmlarn zm ve baboluun nlenmesi iin geni yetkileri olan bir konseyin kurulmasn istiyorlard. Gen Osmanllar da ayn gr savunuyorlard. Mithat Paa hazrlklarn yaparken sk sk li Paa'ya dant, 35 36 sonra da birlikte gidip Padiah'a bilgi verdiler. Abdlaziz ilk balarda bu giriimi kukuyla karlad ve, "Bu i nasl olacak, hi anlamyorum," dedi. "Yani, kurmak istediiniz ra benim yaptm ileri mi denetleyecek?" Mithat Paa, "Hayr, estafurullah Hnkrm," dedi, "Zathneyi nasl denetleyebilirler. Memurlar denetleyecekler, yolsuzluk yapanlar yarglayacaklar, yasa ve tzk tasarlarn hazrlayacaklar, size yardmc olacaklar." li Paa da, "Padiahm," dedi, "ngilizler ve Franszlar da byle bir rann kurulmasn istiyordu. Biz Glhane Hatt Hmayu-nu'nda da sz vermitik zaten. Yabanc devletler bu ii bir an nce gerekletirmemizi istiyorlar." "Peki kim geecek bunun bana?" "Mithat Paa."

"Tamam, ona gvenim vardr, Rusuk'ta ok gzel iler yaptn grmtm zaten. Peki, yeleri nasl seeceim?" "Efendimiz, rann krk bir yesi olacak. "Aman ne kadar ok. Yoksa siz bir Meclis-i Mebusan m kurmak istiyorsunuz?" "Hayr, Padiahm, hi olur mu? Onun imdi sras deil. Maksat bir devlet ras kurmak. yelerin yirmi sekizi msl-man olacak, on hristiyanlardan seilecek." "Allah, Allah, onlar da m bu raya katacaz?" "Katmamz art Padiahm, onlar da devletimizin vatanda. Onlar aramza almazsak grlt kartrlar. Avrupallar da onlara eit hak tanmamz istiyorlar. Abdlmecit Han da vaat etmiti." "Ne gnlere kaldk. Vaat etmek baka, yapmak baka." "Padiahm, artk vaatlerimizi yerine getirmemiz gerekiyor. Byle yapmamz daha dil olacak." "Peki, bu on gvuru hangi cemaatlerden seeceiz?" "Drdn Rumlardan, birini Bulgarlardan, sekizini de Ermenilerden." "Gayri mslimlerin raya alnmasna ulem ne diyor?" "Hi holanmadlar. Devlet ilerine onlar da m burunlarn sokacak, diyorlar." 37 "Franszlarla konutunuz mu? Onlar ne diyor?" "Onlar hristiyan ye saysn az buldular." "Canm onlar ne karrlar bizim ilerimize? ngilizler ne dedi?" "Onlar da niye hi Avrupal ye yok diyorlar?" "Tvbe, tvbe, imdi sylettirecekler beni. Biz onlarn ilerine karyor muyuz?" "Gl olsak onlar kartrmazdk." "Brakn imdi byle eyleri. Pekl, kurun bakalm u Devlet ras'm da grelim." Hnkr'm onay alndktan sonra Devlet rasnn 10 Mays 1868'de almas kararlatrld, teki vezirler de buna kar koymadlar. li Paa ile Mithat Paa birlikte Padiah'n yapaca al konumasn hazrladlar. Bu konumada Padiah hi istemeyerek unlar syledi: "Eski zamanlarda dzenlenen kanunlardan yararlanmak artk mmkn deildir. Eer o kanunlar ve nizamlar bugnn ihtiyalarna cevap verselerdi imdi Avrupa'nn en uygun ve iyi ynetilen hkmetleri arasnda bulunurduk. "imdi yeni kurduumuz dzenle icra kuvvetini adl, din ve kanun kuvvetlerden ayryoruz. "Hangi mezhepten olurlarsa olsun btn tebaam, ayn vatann evlatlardr. Herkes dinsel inancnda serbesttir. Mezhep anlamazlklar Osmanl vatandalarn birbirinden ayramaz..." Devlet ras'nn aln btn yurtta ve zellikle stanbul'da Rumlar, Ermeniler, Bulgarlar coku iinde kutladlar. Beyolu o akam bir bayram havas yaad. Mithat Paa bu yeni grevinden ok mutluydu. Devlet ras bakan olarak hkmete de katlyordu. Devlet ras o dnemde parlamento niteliinde bir kuruldu, tik kez devletin iinde, Padiah'n ve vekiller heyetinin karsnda denge salayacak bir g oluturulmutu. L Mithat Paa Devlet ras bakanlnn yetkilerinden yararlanarak bir yl sren grevi dneminde iki i baard. Bunlardan 38 birincisi istanbul'da Sanayi Mektebi'nin kurulmasyd. El sanatlar blmlerinden oluan okulun amac imalathane denen iyerlerine ve fabrikalara usta yetitirmekti. Paa'nn ikinci nemli baars Emniyet Sand'm kurmak oldu. Mithat Paa Paris'te bulunduu aylarda sosyalist Proud-hon'un Kredi Bankas tasarsndan ok etkilenmi ve Osmanl mparatorluu iinde bu eit kredi sandklarnn almasn dnmt. Bu sandklarn kurulmas sermayeyi gerektirmiyordu. Kylden, ameleden ve memurlardan toplanacak ok ufak paralarla yerel sandklar kurulabilirdi. Aylklarndan her ay birka kuru artrabilen insanlarn verecekleri para, sandklarn sermayesini oluturacak ve biriktirilen paralarla ihtiyac olanlara yzde on iki faizle bor verilecekti. Bor isteyenler ellerindeki eyay rehine brakacaklard. Bylece yoksul insanlar tefecilerin smrsnden kurtulmu olacaklard.

Emniyet Sand kuruldu ve bu tasar ok baarl oldu. Mithat Paa Devlet ras bakanln ok seviyordu, ama olmad, bu kez de Sadrazam li Paa'ya ters dt. Oysa kendisini Avrupa'ya gnderen de oydu, ra'nn bana geiren de. Neden olmad? Mithat Paa hkmetin yabanclara vermek istedii btn imtiyazlarn Devlet ras'ndan geirilmesini istiyordu. Haklyd da, nk bu tr imtiyazlarn verilmesi ra' nn yetki ve grevleri arasndayd. Sadrazam li Paa ise Franszlara vermek istedii bir demiryolu imtiyazn ra'ya sunmak istemedi, nk Mithat Paa'nn buna kar geleceini biiiyor-du. Fransz bykelisi Monsieur Bouree ise bu imtiyazn Franszlara verilmesi iin dayatyordu. li Paa eliyle iyi dosttu ve onu krmak istemiyordu. Mithat Paa ise bu imtiyaz asla onaylamayacan aklamt. li Paa bu iten hi holanmad. Mithat Paa drst, inat ve hi etki altnda kalmayacak karakterde bir kiiydi. li Paa'ya bir kez evet derse ra'nn varl tehlikeye girecekti; dayatt, olmaz, dedi. En sevdii ve sayd li Paa'ya bile ilkelerinden vazgeerek dn vermek niyetinde deildi. Fransz bykelisi de li Paa'dan bakann azlini istemiti. Bu durumda Mithat Paa artk daha fazla direnemezdi, Sad- 39 razam'dan kendisinin o gnlerde boalan Badat valiliine atanmasn istedi. li Paa bu neriyi derhal kabul ederek kendisini Devlet ras bakanlndan ald. Badat valilii Mithat Paa'nn yaamnda buuk yllk bir zaman kapsar. Paa Tuna valilii dneminde olduu gibi Badat'ta da drt elle ie sarld ve o yllarn en byk ilerini baard. Baz airetler isyan etmiti, onlar bastrd, bakaldran airet reislerini cezalandrd, katilleri idam ettirdi, dzensizliklere neden olan toprak rejimini dzene sokmaya alt, Dicle ve Frat nehirleri zerinde tamacl gelitirdi, Badat'ta da bir Emniyet Sand at, bir gazete kartt, hastane yaptrd, tramvay iletmesi kurdu, Kuveyt'i Osmanl devletine balad, Bahreyn'le yeni ilikiler salad. ki yz yldan beri Bahreyn'e Osmanl sancan tayan hibir gemi gelmemiti. Mithat Paa adaya iki korvet gndererek Bahreyn'in Osmanl mparatorluu'na bal olduunu kantlad, devletin gelirlerini artrd ve Irak'ta Osmanl egemenliini tartlmaz bir biimde gerekletirdi. En nemlisi de, ikinci kez evlendi. Bu ikinci evliliin kk Mithat Paa'nn grd bir ryaya dayanyordu. Paa bir gece ryasnda stanbul'da, Belgrad ormannda avlanrken karsna kvrak bir ceylann ktn grmt. Paa ceylann peine taklarak saatlerce kouyor ama bir trl hayvana yaklaamyordu. Tam yaklarken ceylan bir srayarak kayalardan ayor, oralardan da srtlara trmanyordu. Paa yeniden hayvann peine dyor, ceylana yaklatkta yaklayor, ama tam silahn dorulturken hayvan bir aacn arkasna gizleniyordu. Paa sonunda ceylan bir su kenarnda sktrd, silahna davranp tam tetii ekecekken ceylan dnyalar gzeli rlplak bir kz oluverdi. Paa silahn indirip hemen kzn yanna vard. Kz hi kamyor ve ceylan gzleriyle tatl tatl Paa'ya bakyordu. Bir sre sonra, 40 dim. ~~ garip ceyln var dm, ama7n be H ^ ^^m. Beni yakalayamazZ7^fm perden yle ko?tun k> p ^ ^ d Vermed" Benim P* bir , f ^k? *** ** kend tannlan^ Ama 5Imd, cak, evi 'medim. "" 8el'P ma... sen geldin yam- bU,inIiPlak ^an-bza k olmutu. Onu kuLS:mbld-Kiz da ona J ^ Yoksa

2 herhalde daha seksi bir diiydi lat, Lki bir uzak- ey yapyormu gibi utand. Bektai dedesi "Olum," dedi, "bu kz senin ksmetin, neden ekiniyorsun? Al bu kz gtr, koynuna al, sev, oka. O da senden bunu bekliyor. ok mutlu olacaksnz..." 41 Paa, "Tamam, elbette, hi brakr mym?" derken dede yok oldu. Mithat Paa ter iinde bu ryadan uyand. Rya hi bitsin istemiyordu. O kadar mutlu olmutu ki, ama nereden bulacakt o ceylan-kz? O sabah hemen Badat'taki bir Alevi dedesine gitti. Derghta erenler kendisini sevgiyle karladlar. Vali'nin dedenin ayana gitmesi hepsinin gnln ho etmiti. Mithat Paa dedeyi ziyarete geldiini syledi. "Pirimiz ieride dinleniyor. Bu akam yin-i Cem var onun iin biraz istirahat ediyor. Hemen haber verelim," dediler. Paa az sonra perdeyi aralayarak dedenin huzuruna girdi, kendisini saygyla selamlad. Dede de onu saygyla buyur etti. "Ho gelmisiniz, bamzn stne gelmisiniz aam. Merhaba ey dost, merhaba," dedi. Dede Vali'yle kucaklatktan sonra, "Ziyaretinize gelemedik, kusura bakma," dedi. Sonra hemen yannda oturan bir gence, "Oul," diye seslendi, "canlara arap getiriver." Bir kse iinde arap geldi, nce Vali'ye sundular, sonra da dedeye. araptan birer yudum iildikten sonra dede, Ii, "Erenler akna hu, hu!" dedi. "Bismiah, Allah Allah. Sr ola, nur ola... itiimiz eraben tahur ola. Krklarn ezdii engr ola." Yeniden kselerden arap yudumland. Dede daha sonra, "Syle oul," dedi, "syle can, derdin nedir, derman olalm." Mithat Paa dedeye ryasn anlattktan sonra, "Dedem, bunu nasl tbir edersiniz?" diye sordu. Dede babacan bir tavrla, "Aam," dedi, "bu ok hayrl bir rya. Can, sen bu Badat'ta evleneceksin, sevgi pnarnda serinleyeceksin. Ryanda grdn ceylan-kz seni bekliyor. Hazret-i Ali o kz tez gnde, tez saatte senin karna kartacak. Onun kymetini bil. Bir olun II olacak, ona Hazret-i Ali'nin adn vereceksin. Ad Ali Haydar olsun derim. 42 "Sen daha ok ykseleceksin. ah'a erieceksin. Derghma geldin. Seni barma bastm. Sevgi kapmzdan szldn. Gnlmzde yerin var. Ama ileride sana ile ektirenler olur, o dnemde Allah sana sabr ve direnme gc verir diye dua edeceim, insann insana kulluunu yok etmeye al. Kimseyi uak gibi kullanma. Bu szlerimi unutma. Bizi honut kldn. Kal salcakla..." Bu olay Mithat Paa'nn yaamnda ok nemliydi. Paa ilk ei Naime Hanm'la yirmi be yandayken evlenmiti. ok mutlu olmular ve yaamn glklerini birlikte gslemilerdi. Bir kz ocuklar olmu ve onu da gen yalarda evlendir-milerdi. Paa bir olu olsun istiyordu, olmad. Badat'ta btn yaknlar kendisine neden ikinci bir kez evlenmediini soruyordu, belki de erkek ocuklar olabilirdi. Bu erkek evlat dncesi Paa'nn kafasnda baya yer etti. Bu ryadan sonra Paa yava yava kendisini ikinci bir evlilie hazrlad. Bunu sezen yaknlar da kendisini her frsatta evlerine davet ediyor ve eitli bahaneler uydurarak Paa'ya, evlenebilecei kzlar gsteriyorlard. Naime Hanm da bu giriimlere hi kar gelmiyor, "Amaan Paa," diyordu, "bakn benim yam krk at. Bundan sonra size ocuk douramam. iyisi mi, size gen bir kz bulalm, eli yz dzgn, iyi aile terbiyesi grm olsun, ben ona kendi kzm gibi davranrm, o da beni anne bilir, geinir gideriz. Size mutlaka bir olan

dourur. Daha krk sekiz yamdas-nz. Bir erkek iin bu, ok gen bir ya. Size hi sylemedim ama ben de size uyacak birini aratryorum." Paa hi istemez grnd ama akl da iyice yatt. Naime'yi genlik yllarnda ok sevmiti ve onun zlmesinden ekiniyordu, oysa durum hi de yle grnmyordu. Paa bu konumadan sonra dnyay daha gzel grmeye balad. Dicle nehrinin sular renk deitirdi sanki, kylardaki hurma aalar akamlar gnei daha tatl uurlamaya baladlar, ufuk daha pembeleti, kylardan saz sesleri duyuldu, yallarn sulardaki glgeleri parlad... Dostlarnn evinde yemee arld zamanlarda Paa hep merakl gzlerle evdeki kzlar, kadnlar izlemeye alyor, ama hibirini beenmiyordu. Paa, Naime Hanm'la birlikte bir akam Badat'n varlkl ailelerinden birine davet edilmiti. Paa'y yemee aran kii uzun yllardan beri Badat'ta yaayan bir Trk't. Badat yaknlarnda bir iftlik alm ve Irakl bir kzla evlenmi ve oral olmutu. Evde hem Arapa, hem de Trke konuuluyordu. Aile ok kalabalkt. Uaklar, halayklar, haremaalar da ortalkta drt dnyordu. O srada Paa'nn gzleri gzel bir kza takld. Bu kz Arap olamazd, beyaz tenli, sarn ve mavi gzl ve uzun boyluydu. Pembe, srma ilemeli uzun bir elbise giymiti. Ayanda burunlar kalkk krmz papular vard, bana ak yeil bir tlbent rtmt, boynunda da ince bir altn kolye grnyordu. Bu kz geen hafta ryasnda grd ceylan-kza ne kadar ok benziyordu. Paa gzlerini bu kzdan ayramyordu; bylenmiti deta. Kz da kendisine bu kadar dikkatli bakldn anlad iin glmsyor ve gzlerini nne eiyordu. Paa'nn Badatl dostu bu duygusal havay anlar gibi oldu. "Paa Hazretleri," dedi, "bakn size ehriban' tantaym. Kzmz saylr, evimizde byd. Ben ona, 'Sen erkezlerin en gzelisin,' derim." ehriban bu szleri duyunca odadan kat. Paa, "Evet azizim," dedi, "ok haklsnz. Yaratan ne de gzel yaratm, bir iim su." "Evet Paa Hazretleri, biz ehriban' ok severiz. ok isteyen oldu, hibirine vermedik. Yanmzdan ayrlmasn istemedik. Ama elbette bir gn ksmeti kacak, engel olamayacaz, uup gidecek. Ne diyelim, hayrls. ok da iyi huyludur, incedir, dncelidir, duyguludur. ki dili de ana dili gibi konuur, konaktaki btn kzlarn en iyi dostudur." Badatl bey karsna dnerek, 43 "Deil mi Hatice?" diye sordu. "Sen de bir eyler sylesene." "Vallahi Paa Hazretleri, ehriban' ben kendi z kzm gibi 44 byttm, yetitirdim. Ama Badat' sevemedi bir trl. Akl fikri istanbul'da, ya nasip, ya ksmet..." Paa, "Hayrls," demekle yetindi. Naime Hanm bu konumalar dikkatle izlemiti. O da ehri-ban' ok beenmiti, ama iine bir hzn kt. Ne kadar yalandn bir kez daha anlad. Bu kskanlk myd? Evet, neden olmasn? Aralarnda yirmi-yirmi be ya fark vard. ehriban' parlak genlik gnleri ve mutluluklar bekliyordu, o ise oktan inie gemiti. Yaam ne kadar acmaszd. ehriban belki de yakn bir gelecekte konaa gelin gelecekti. Paa'yla ilikileri artk yeni bir dzene girecekti. Yatanda Paa'ya o elik edecekti. Paa btn gzellikleri ve zntlerini onunla paylaacakt. Ya kendisi ne olacakt? Paa Naime'yi hi dlayabilir miydi? Hayr, asla, Paa onu incitecek, zecek hibir ey yapamazd. Yapmamt da imdiye kadar. Paa ona her zaman saygl davranacakt, buna inanyordu. Salonda ksa bir sessizlik oldu. Bunu fark eden Mithat Paa, "Konumalar bitti mi," diye sordu. "Kimseden ses kmyordu." Badatl ev sahibi, "Paa Hazretleri," dedi, "sizin bu lkeye ne kadar yararl olduunuzu dnyordum. Allah sizi bamzdan eksik etmesin."

"Saolun efendim, ok naziksiniz. Naime Hanm, biz yava yava kalkalm istersen, kahvelerimizi de itik. Msaade istesek." "Daha ok erken deil mi Paa Hazretleri? Sizi annza layk bir biimde arlayamadk." "Daha ne yapacaksnz beyefendi? Karnmz doydu, gzmz nurland." "Kusura bakmayn Paa Hazretleri, daha gzel gnlerimiz olur inallah." "nallah efendim, inallah." Bu mutlu rastlantdan bir ay sonra Mithat Paa ile ehriban'n bir dost topluluu iinde nikhlar kyld. Akam, Vali'nin konanda pek az kiinin arld bir dn treni dzenlendi. ehriban hi hayal etmedii bir evlilik yapyordu. Badat valisiyle evlenecei hi aklna gelir miydi? Gelmezdi ama, gzelliine ve aklna gveniyordu, onlar ok iyi kullanmasn bildi. Mithat Pa-a'y yakndan tanynca aralarndaki duvarlar ykld, ya fark ortadan kalkt. lk bata onu bir baba gibi gryordu, ksa bir zaman sonra onu yakkl, ince ve kibar bir erkek olarak grmeye balad. Aralarnda her bakmdan gzel bir uyum saland. ehriban artk Badat'n gklerinde dolaan pembe bulutlarn arasndayd ve iinde bir ikinci can tayordu. O arada stanbul'da cad kazanlar kaynatlyordu. Mithat Paa evrilen dolaplar duyduu zaman ehriban'a yle dedi: "Bak kzm, dnyada insanlar insanlara hizmet etmek iin ne kadar iyi niyet ve temiz dncelerle urarlarsa urasnlar, yaptklar ilere, yarattklar eserlere her zaman dil uzatanlar olacaktr. Hele bizim memlekette buna bir de cehalet ekleniyor, insanlar yiyorlar. Bu ok ac bir ey. Ka yldr bunlar gryorum, ama alamyorum bir trl, isyan etmemek elde deil." ehriban, "Paam," dedi, "zlmeyin. Bakn ben sizinle ne kadar mutluyum. Siz de mutlusunuz. Geri yanma bo verin." Mithat Paa'y kskananlar, ekemeyenler neler uydurmuyorlard? Irak geliiyor mu? Tamam, ya yarn bamsz olmak isterse? Ya yarn Mithat Paa da orada, Kavalal Mehmet Ali Paa gibi, bana buyruk kesilirse? Padiah'a ba kaldrrsa? Sadrazam Mahmut Nedim Paa bu sylentileri yayyor ve Mithat Paa'nn azledilmesine alyordu. Sonunda muradna erdi, Mithat Paa istifay bast, Babli de bunu derhal kabul etti. Paa hangi yolla istanbul'a dnecekti? Halep yoluyla. Halep'e gelir gelmez kendisini tutuklamaya kalktlar, sonra da, "Paa Hazretleri," dediler, "siz Sivas'a srldnz, derhal srgn yerine gidin." 45 Paa ne yapacan armt. Sordu, soruturdu, Sivas'a srgn kararnn geri alndn rendi, Edirne'ye vali olarak atan-46 mt. Edirne'nin yolu da istanbul'dan geiyordu. Btn aile, Paa, Naime Hanm, ehriban, uaklar, alar, halayklar hep birlikte gemiye binip stanbul'a yollandlar. III. BLM ki Ay On Yedi Gnlk Sadrazamlk Mithat Paa Badat valiliinden ayrlp stanbul'a dnd zaman niyeti bir sre dinlenmekti. Sadrazam Mahmut Nedim Paann evirdii dalaverelerden bkmt, onunla savaacak gc de kendinde bulamyordu. "Devlet ilerinden biraz uzak kalsam da, yle bir oturup bam dinlesem," diyordu. Daha elli yana bile basmamt, gen saylrd. ehriban da bir ocuk bekliyordu. Zaten o durumda ailenin Badat'tan istanbul'a gelmesi olay olmutu. Naime de daha krkl yalarmdayd, ama bu gelip gitmeler onu ok yormutu, biraz dinlenmek istiyordu. ehri-ban'n da bu hamile durumunda hi kendini yormaya, didinmeye niyeti yoktu.

Mithat Paa istanbul'a gelir gelmez bir de bakt ki, Edirne valilii kesinlemi. Bunlar hep Mahmut Nedim Paa'nn marifetleriydi. Mithat Paa istanbul'da kalacak olursa varl ile Sadra-zam'n huzurunu karacakt, iyisi mi onu istanbul'dan uzakla-trmalyd. Onun iin de bu Edirne valilii kararn kartmt. Mithat Paa'nn istanbul'a dndn duyan btn dostlar her gn Paa'nn konana akn etmeye baladlar. Bunlardan 48 biri de nl gazeteci Ebuzziya Tevfik'ti. Hi karlamamlard, ama birbirlerini ok iyi tanyorlard. Paa kendisine, "bret gazetesinin benim hakkmda yazd yazlar iskenderun'da okudum, ok duygulandm," dedi. "Ama ne yazk ki dnte izmir'e uradm zaman gazetenizin kapatldn haber aldm, ok zldm. bret gerekten ok yararl bir gazeteydi, halk aydnlatyordu. Kemal Bey'in, sizin, Reat ve Nuri Beylerin yazlarnz her zaman beenerek okudum. Hkmetin basna kar izledii politikay hi beenmiyorum. Basn zgr olmaldr. Kemal Bey'e sevgi ve selamlarm iletin ve grlerini paylatm syleyin." Ebuzziya hemen o gn Namk Kemal'i bularak Paa'nn szlerini kendisine aktard ve yle dedi: "Azizim, Mithat Paa'ya 'Hogeldin' demeye gidenlerin haddi hesab yok. Bir yerden baka bir yere giderken istanbul'dan geen hibir vezir bu kadar coku ve sevgiyle karlanmamtr." "Ne diyorsun, gerek mi?" "Nasl gerek olmaz, kendi gzlerimle grdm. Sen de biliyorsun, devlet adamlarmzn arasnda hangisi onun kadar halkn mal oldu? Hangisi onun kadar sevilip benimsendi? Bana bir devlet adam daha gsterebilir misin?" "Biz grmedik ama Kprller, Koca Ragp Paa, Mustafa . Reit Paa gibi vezirler az m sevildiler?" "Doru, ama onlar tanyanlarn says kstlyd. Onlarn hibiri halk ynlarnn mal olmad." "Doru." "Bak, hepimiz biliyoruz, eskiden halk vezirlerin neler yaptn yakndan grp izleyemez ve ona gre hkm veremezdi. imdi biz halk biraz aydnlattk, bu lkede, yetersiz de olsa bir basn var. Bu sayede de halk artk kimin ne yaptn, ne yapacan sezinliyor." "iyi ama, sansr olmad zamanlar. Bak, bizi nasl susturdular." "Ama susmayacaz." "Doru, bizi susturamayacaklar. Biz her zaman hkmetin gidiini kontrol edeceiz. Bizim parlamento kadar nemli bir 49 rolmz vardr. Vatana hizmet iin kalemimizi kullanmaya devam edeceiz. Hkmet hi farknda deil, gazeteleri kapatmakla kendi karlarna zarar veriyor. Bir ynetmelik karsnlar, sylesinler nelerin yasak olduunu, neleri istemediklerini, biz de, iyi kt, ona uymaya alalm. yle yapmyorlar ki, sudan sebeplerle bizi susturmaya kalkyorlar, hem de durumasz falan. Hepimiz a kalyoruz, oraya buraya srlyoruz, perian oluyoruz. yle deil mi Tevfik?" "Doru, doru, Kemal'ciim, ben de sana unu syleyeyim. Bana Mithat Paa kadar basn zgrln benimsemi tek bir devlet adam gsteremezsin. Bu mbarek adam sanki dnyaya hrriyet davasn savunmak iin gelmi." "Sana katlyorum Tevfik, Yeni Osmanllar' onun kadar anlayan olmad." Namk Kemal o gnlerde Gelibolu'ya atanmt, ama gitmemek iin ayak sryordu. Bir de u var, greve gidebilmesi iin kendisinden kefil isteniyordu. Evet, bu garip bir ey ama Imparatorluk'ta eskiden byle bir yntem uygulanr ve nemli grevlere atananlardan kefil istenirdi. Sadrazam Mahmut Nedim Paa Namk Kemal'e de bu yntemi uygulamaya kalkt, "Zengin ve itibarl bir bankeri kefil gsterin," diye haber gnderdi. Namk Kemal de, "O halde ne duruyorsunuz? Beni azledin ve yerime zengin ve itibarl bir banker gnderin," dedi.

Bu arada birok tannm banker, kefil olmak iin Namk Kemal'e bavuruyordu, o ise bu gibi adamlara borlu kalmak istemiyor ve, "Onlara kar minnet altnda kalrsam yarn dilediim gibi yaz yazamam. Banker cenaplar gelir Gelibolu'nun gelirine el koymaya kalkar," diyordu. Mithat Paa'nn mesaj Namk Kemal'i ok etkilemiti ve kendisine kar duyduu gveni artrmt. Ebuzziya ile konumasndan iki gn sonra Namk Kemal bir akam ge saatlerde T4 Ebuzziya'nn evine gitti. Ebuzziya o saatlerde Kemal Bey'i karsnda grnce ok ard. Namk Kemal cebinden bir zarf -1 kartarak, "Tevfik," dedi, "bunu hemen imdi Mithat Paa'ya gtreceksin. Kendisinden alacan cevab da hemen buraya getireceksin. Ben seni bekleyeceim." Ebuzziya zarfn mhrne bakt: ehzade Murat Efendi. Biraz heyecanland. Demek ki, Mithat Paa'ya ok nemli bir mesaj gtrecekti. Bundan gurur duydu. "Peki Kemal," dedi, "sen bekle, ben gider gelirim." O zamanlar ok ilek olan kebalarnda, taksi gibi, kiralk at bulunurdu, insanlar bu atlarla gidip gelirler, atlar da pelerinden koarak kendilerini izlerlerdi. Ebuzziya da byle bir ata binerek Mithat Paa'nn Beyazt'taki konana gitti. Sokan kesinde beyaz sarkl, elleri kaln sopal iki beki oturmu konuuyorlard. Ebuzziya bunlarla hi ilgilenmeden konan demir parmaklkl byk bahe kapsndan atyla ieri girdi. Avludaki binek kapsnda atndan inerek hayvan beygirciye brakt ve kendisini beklemesini syledi. Konan kapsn aan uaa Paa'y hemen grmek istediini bildirdi. Uak kendisini salona ald ve Paa'nn yemekte olduunu haber verdi. Ebuzziya salondaki byk Fransz koltuklarndan birine oturarak beklemeye balad. Bir sre sonra salona gelen Paa, "Hayrola," dedi, "korkmadan nasl geldin?" "Neden korkacakmm Paa Hazretleri? Benim sizinle grtm bilmeyen yoktur." "iyi de, imdi durum yle deil. Kede bekleyen hafiyeleri grmedin mi?" "Ha... Kede iki beki vard." "Tamam, ite onlar bizim bildiimiz beki takmndan deiller. gecedir orada kona gzetliyorlar. Neyse, bover bunlara. Neden yemekten nce gelmedin? Birlikte iki lokma bir ey yerdik." "Paam, saolun, teekkr ederim ama, geleceimi hi bilmiyordum. Kemal Bey acele bu mektubu size iletmemi istedi, cevabnz da evde bekliyor." Mithat Paa zarf ap mektubu okumaya balad, yznn izgileri deiti. Bir sre dnd, sonra, "Bu mektubu gerekten Murat Efendi Hazretleri mi yazdrm?" diye sordu. Tevfik Bey bilmediini syledi. Bunun zerine Mithat Paa mektubu Ebuzziya'ya uzatarak, "Sen Kemal Bey'in yazsn tanrsn, bir de sen bak," dedi: Tevfik Bey mektuba bir gz att, yaz Kemal Bey'indi. Paa, "Okusana," dedi. Mektupta veliaht ehzade Murat Efendi' nin Mithat Paa'ya ho geldin dedii belirtiliyor, kendisiyle grmekten mutlu olaca anlatlyor ve bunun iin de Namk Kemal Bey'le konumas neriliyordu. Namk Kemal'le Mithat Paa o gne kadar hi karlamamlard. Mithat Paa, "Pekl," dedi, "Kemal Bey'e syle, buyursun, kendisiyle konumaktan ok mutlu olacam. Yarn akam, yemekten nce gelsin, sohbet ederiz." Ebuzziya, Paa'ya teekkr etti, ama tam gitmeye hazrlanrken Paa, "Biraz dur hele," dedi, "otur, konualm." Mithat Paa Ebuzziya'ya Murat Efendi hakknda bir yn soru sordu, ama Ebuzziya, ehzde'yle daha hi karlamamt, fazla bir ey syleyemedi. Zaten Murat Efendi'yle ibirliinin gerekli olduuna da hi inanmamt. Oysa Namk Kemal Avrupa'dan dndkten

sonra Sadrazam'la iliki kurmu ve onun Kurbaal-dere'deki iftlik evine ve Fikirtepesi'ndeki yazlk kkne gidip gelmeye balamt. Ebuzziya bunlar anlattktan sonra Paa'dan izin istedi, beygirci kendisini avluda bekliyordu, atna bindi, hafiyelere grnmemek iin bu kez ters yoldan evine dnd. Evde Namk Kemal, Abidin Bey ile birlikte kendisini bekliyordu. Ebuzziya durumu anlatt, sevindiler. Ama ertesi gn Mithat Paa'dan yeni bir haber geldi. Paa bu grmenin bir sre ertelenmesini istiyor ve yle diyordu: "Dn gece uzun uzadya dnp tandm. u bunalml gnlerde kendisiyle bulumay uygun bulmadm. Veliahtla sk sk 2 grt binen bir kimseyi gizli olarak evimde kabul ettiim duyulacak olursa pek ok kimsenin ekmeine ya srm oluruz." Namk Kemal biraz bozuldu, ama anlay gsterdi, nk bu bir erteleme dileiydi, yoksa Mithat Paa'nn kendisinden yana olduuna gveniyordu. Durumu Murat Efendi'ye anlatt. O, bu davrantan hi holanmad. "yleyse mektubumu geri yollasn," dedi. Kemal Bey yine bu ii Ebuzziya'ya yklemeye kalkt. Bu kez de o, "Yoo," dedi, "ben gidip isteyemem, sen baka birini gnder. Demek ki, Prens Hazretleri gcenmiler. Eh, ne yapalm, gcenirse gcensin, can isterse." Ertesi gn Ebuzziya Mithat Paa'y ziyarete gitti. Paa ok dnceliydi. Kemal Bey'le bulumay erteledii iin de zgnd. "Herhalde Kemal Bey'le artk Gelibolu'da grrz," dedi. "Edirne'ye giderken Gelibolu'dan geerim." "Demek ki, Paa Hazretleri, Edirne valiliini kabul buyurdunuz. Ben efendimizin yerinde olsam kabul etmez, istifa ederdim." "Evet, bekra kar boamas kolay gelir. Ama benim iin durum yle deil. Durun bakalm, gn ola harman ola. Hele sabaha kalm, bakalm neler olacak?" Paa Edirne'ye gitmeyi hi istemiyordu, ama ne yapabilirdi? stifa etse biraz ayp olacakt. nk zaten Badat'tan istifa ederek stanbul'a dnmt. Padiah bu ikinci istifaya ok tepki gsterecekti. En iyisi gidip huzura kmak ve Padiah'a durumunu anlatmakt. kinci einin doum beklediini de syleyecekti. Belki Hnkr bunu anlayla karlard. Hele Valide Sultan'a bir ulaabilse sorun hemen zlrd ama o evrede hibir yakn dostu yoktu. Paa stanbul'a dndkten iki gn sonra huzura kabul edilmek istediini Sadrazam'a bildirdi. Mahmut Nedim Paa ise i Mithat Paa'nn dzeyindeki valilerin huzura kmalarna hibir gerek olmadn kendisine iletti. Mithat Paa bunun zerine dorudan Mabeyin'e bavurdu, bamabeyinci bunu Hnkr'a syledi. Abdlaziz de, "A... Elbette gelsin, bir grelim," dedi. "Kendisini Rusuk'ta tanmtm, ok becerikli bir adama benziyordu, ama sa olsun bizim Mahmut Paa onun hakknda sylenmedik sz brakmyor. ok hayret ettim. Hemen bu akam zeri, Sadrazam yokken gelsin, yle sakin bir kafayla kendisini dinleyeyim." Mithat Paa'ya bu haber iletilince Paa ok mutlu oldu, demek ki dncelerini dorudan Padiah'a duyurabilecekti. Paa o gn zaten Hnkr'dan olumlu olumsuz bir yant bekledii iin Beikta'ta bir dostunun konandayd. Haberi alnca akam g etti ve bir atl arabaya binerek doru Saray'a gitti. Abdlaziz kendisini gler yzle karlad: "Maallah Paa Hazretleri, son grdmden beri hi deimemisiniz. Badat gneiyle yznz biraz yanm o kadar. Sizi ok din ve zinde buldum. Buyurun, oturun konualm. Size syleyeceklerim var. Badat valiliinden istifanz, inanr msnz, beni ok zd, hi

istemezdim. Ama bakn, unu da syleyeyim, gerekleri rendikten sonra, istifanz kabul ettiime ok zldm. Ama durun, nce birer kahve ielim." Kahveler geldikten sonra Abdlaziz sz Mahmut Nedim Paa'ya getirerek Sadrazam'n birtakm zararl iler yaptn anlatt ve bu konularda Mithat Paa'nn dncelerini renmek istedi. Mithat Paa hi bu konulara girmek ve Sadrazam' eletirmek istemiyordu, yalnz Badat'ta yapt iler zerinde bilgi vermek ve bu almalarnn nasl engellendiini anlatmakla yetindi. Ama o almalar engelleyen Mahmut Nedim Paa'yd. Abdlaziz bunlar anlamayacak kafada bir insan deildi. Sonra temel sorunlardan sz ald. Mithat Paa tm Osmanl vatandalar arasnda hibir din, rk ve dil ayrm gzetilmeden herkesin Osmanl saylmas gerektiine inanyordu, tm vatandalar arasnda eitlikten yanayd. Paa Osmanl mparatorlu-u'nun kn nlemek iin okuluslu bir ynetim sistemi53 nin kurulmasn savunuyordu. Hanedana kar deildi. Glhane Hatt Hmayunu'nda belirtildii gibi, mslmanlarla gayri 54 mslim vatandalar eit haklara sahip olurlarsa slam tarihinde eine rastlanmaz bir reform yaplacak ve mslman olmayan vatandalar da Osmanl devletini itenlikle savunacaklar ve Impa-ratorluk'tan ayrlmaya kalkmayacaklard. Bunun iin de Bat'da uygulanan hak, hukuk, adalet ve eitlik ilkelerinin bizde de uygulanmas gerekiyordu. Mithat Paa Sultan Aziz'e bu konulardan sz etti. Bu grler Padiah'a ok uygun geldi. Mustafa Reit, li ve Fuat Paalar da Mithat Paa gibi dnmlerdi. Bu konumalar ezan saatine bir eyrek kalana kadar srd. Her ikisi de biraz yorgun grnyordu. Abdlaziz sonunda, "Buyurunuz Paa Hazretleri, bu akam rahat ediniz. Yarn yine grrz," diyerek, koltuundan doruldu. Mithat Paa byk sayg gsterileriyle Padiah'a veda etti. Heyecan iindeydi. Edirne'ye gitmek istemediini bile syleyememiti. Ama iinde byk umutlar belirdi. Demek ki, Hnkr gerekleri anlam ve Sadrazam'a kar gvensizlik duymaya balamt. Mithat Paann ii iine smyordu. Konaa dnmesi gecikince eleri ok merak etmilerdi. Nai-me Hanm kapda kendisini karlad, "Paam," dedi, "ok merak ettim, ne oldu? Zathne sizi huzura kabul etti mi?" "Etti," dedi, "galiba Mahmut Nedim Paann artk foyas meydana kt. Bana yle geliyor ki, yakn zamanda bir eyler olacak." "Aman, inallah." "Bunlar size uzun uzun anlatacam, ehriban nasl? nce onu bir greyim." ehriban divana uzanm, Paa'nn dnn bekliyordu. "ok kr Allahma," dedi, "eve dnebildiniz." "Kusura bakma, seni bekletmek ve zmek istemezdim, derhal unu syleyeyim, burada kalyoruz. ocuu burada douracaksn. Anladm kadaryla Edirne'ye gitmeyeceiz." ehriban sevinten lklar att. Sonra, "Dilerim Allah'tan Zathne inallah sadaret makamna sizi getirir," dedi. "Sizden iyisini, sizden alkann, sizden drst birini bulacak deil ya." 55 "Neler sylyorsun ehriban, hi yle ey olur mu? Ben ka yldr stanbul'dan uzaklardaym. Hnkr'n evresinde o kadar ok vezir, paa var ki, onlarn evirmedii oyun yok. Hnkr bula bula beni mi bulacak?" Mithat Paa huzurdan ayrlr ayrlmaz Padiah, bamabeyin-cisi Hurit Bey'i yanna artarak,

"Hurit," dedi, "hemen bir arabaya atla ve doru Bebek'e git, Sadrazam' bul ve mhr hmayunu geri istediimi syle." "Aman Sultanm, bendeniz nasl yaparm bu ii?" "Yaparsn Hurit, yaparsn. Ne diyorsam, git, onu yap." "Bastne Sultanm." "Dur, syleyeceklerim o kadar deil, sonra hemen kalkp Mithat Paann konana gideceksin ve mhr hmayunu kendisine teslim edeceksin, yarn sabah da huzura gelmesini syleyeceksin." "Bastne Hnkrm." O akam Mithat Paa, eleri Naime Hanm ve ehriban Ha-nm'la birlikte yemeini yerken kap vuruldu. Az sonra khya yemek salonuna telala girerek, "Paa Hazretleri," dedi, "Mabeyinci Hurit Bey geldi, sizi grmek istiyormu." "Tabii, elbette, buyursun, salona alver, ben de elimi yzm ykayp geliyorum." Mithat Paa gecelik entarisiyle yemee inmiti, hemen yatak odasna kp kln kyafetini dzeltti, srtna hrkasn alp salona geldi. "Maallah Hurit Beyefendi, hayrola iyi haberler getirdiniz inallah." "Vallahi Paa Hazretleri, ok affedersiniz, bu saatte sizi rahatsz etmek istemezdim, ama Zathne hemen bu akam sizi grmemi ve emaneti teslim etmemi emretti." 56 "Ne emaneti, Hurit Bey?" "Efendim, Zathne ile bugnk grmenizden sonra, belki tahmin buyurmusunuzdur, mhr hmayunu teslim etmeye geldim." "Aman, ne diyorsunuz Beyfendi, hi tahmin etmemitim, bu kadar abuk..." "Evet Paa Hazretleri, bu kadar abuk. Akamst Hnkr' tenvir ettiniz. Hemen bendenizi Sadrazam'a gnderip mhr geri almam emretti. Mahmut Paa'y az nce Bebek'teki konanda buldum, irade-i ahaneyi kendisine tebli ettim, ok ard, 'Ya... hi beklemezdim,' demekle yetindi. Mhr zaten setresinin cebindeymi, hemen kartp verdi. Buyurun Paa Hazretleri, mhr hmayunu zatdevletlerine takdim ediyorum. Ne mutlu bana, sadrazamla tayininizi mjdelemek erefi bana dt." "Teekkr ederim Hurit Bey, sa olun. Yarn cuma, Sadaret kapal. Babli'ye kimse uramaz. Ne yapacaz o zaman? Ama her eyden nce yarn sabah herhalde Zathne'yi ziyaret ederek teekkrlerimi arz etmem ve emirlerini almam gerekecek. Zaten Zathne akamst ayrlrken bana, 'Yarn yine grrz,' demiti." "ok doru Paa Hazretleri, yarn sabah erkenden huzura kmanz doru olur, zaten usul byledir." "Evet, ama ben imdiye kadar hi sadrazam olmadm ki, detleri, usulleri bileyim." "Paa Hazretleri, yarn sabah ben sizi Dolmabahe Sara-y'nda karlar Zathne'nin huzuruna kartrm." "Hay hay Hurit Bey, usul neyse ona uyarz." Mithat Paa Hurit Bey'i konan kapsndan uurlad. Eleri yemek salonunda sabrszlkla kendisini bekliyorlard. "Anlatn Paam, neler oldu?" "Haklymsn ehriban, ite mhr hmayun, tahminin doru kt." "Dememi miydim? Yaayn Paam. Artk size ne diyeceimizi aracaz. Sadrazam Hazretleri mi desek acaba?" "Brakn akay, ben ne isem yine oyum. Sadrazamlk geicidir, bugn varsa yarn yoktur, insan insan olmal. Yarabbi kr, bunu da grdm. Doru yoldan ayrlmamann mkfat bu ite." Paa'nn gzlerinin ii glyordu. Belli ki coku iindeydi. O gece gzne uyku girmedi.

Ertesi sabah erken saatlerde Sadaret arabas gelmi, kapda bekliyordu. Ev halk Paa'y heyecanla uurlad. Paa konaktan karken Naime Hanm, "Aman Paa," dedi, "sinirlerinize hkim olun, soukkanllnz koruyun. Sakn Zathne'ye ters bir eyler sylemeyin. Ben sizi bilirim, birden kafanz kzd m gznz hibir eyi grmez. N'olur Paam, duygularnza kaplmayn. Biraz da yznz glsn, sakn abus ehreli olmayn..." "Elbette Naime Hanm, elbette. Yzm imdi glmeyecek de ne zaman glecek?" Temmuzun son gnyd, havann ok scak olaca daha gnn erken saatlerinden belliydi. Bamabeyinci herkesi seferber etmiti, mabeyinciler, ktipler, hademeler, uaklar Dolmabahe Saray'nn nnde sra sra dizilmiler, saltanat arabasnn gelmesini bekliyorlard. Saray'n merasim kaps alm, askerler ve zaptiyeler kap nnde sralanmlard. Saltanat arabas Saray'n nnde grnnce sevin lklar atanlar oldu. Mabeyin halk Mahmut Nedim Paa'nn keyfi ynetiminden, yolsuzluklarndan yle bir bkmt ki, yerine kim gelse alklanacakt. Mahmut Paa on bir aylk iktidar dnemin--de btn grevlileri yerlerinden alp taraya gndermi ve Babli'yi darmadan etmiti. Mabeyinciler bile yarn balarna neler gelebileceini dnerek huzursuzluk iindeydiler. Mithat Paa arabadan iner inmez btn grevliler ellerine sarldlar, kimisi el pt, kimisi ceketinin eteini. Abdlaziz tahta ktndan beri, on bir yl iinde bu insanlar Saray'n kapsnda sekiz sadrazam karlamlard: Sadaret koltuunda en uzun oturan Fuat Paa olmutu. ki sadrazamlk dneminin toplam drt yl ay ediyordu. li Paa'nn iki dneminin toplam da drt yla yaknd. tekilerin dnemi bir yl bile srmemiti. 57 Hnkr'n huzuruna giderken Mithat Paa'nn kafasndan bunlar geiyordu. Devr-i saltanat ka ay srecekti acaba? '8 Abdlaziz Mithat Paa'y gler yzle karladktan sonra kendisinin sadrazamla atandn belirten hatt hmayunu bamabeyinciye okuttu. Bu yazda yle deniyordu: "Vezirim Mithat Paa, "Hasbellzum, nceki sadrazam Mahmut Paa'y grevinden aldm, yeteneklerini ve gcn bildiim iin seni sadrazamla getirdim. Allah herkesi baarl klsn. Amin." Yaz okunduktan sonra Hnkr, "Hayrl olsun," dedi, "derhal Babli'ye gidip grevinize balayn. Emir byrdm, bugn herkes grevi banda olacak." Mithat Paa kendisine gsterdii gvenden dolay Zath-ne'ye sevgi ve ballklarn bildirdikten sonra Saray'dan ayrld. Yeni Sadrazam'in o sabah geleceini renenler Sirkeci'den Babli'ye giden caddeyi doldurmular, Paa'nn gelmesini bekliyordu. Mithat Paa halkn cokun gsterileriyle karland. O gne kadar orada, bu kadar ok insann toplanmas grlm ey deildi. Kaplar alm, insanlar bekleiyordu. Mithat Paa halk selamladktan sonra doru Sadaret dairesine girdi. Mahmut Nedim Paa dneminin nazrlar ve vezirler de oradaydlar. Kendisinin sadrazamla atandn bildiren hatt hmayun orada bir kez daha okundu. Paa kimileriyle kucaklat, kimileriyle pt. Mithat Paa'nn ilk sadrazamlk dnemi bylece balam oluyordu. ktidar artk Mithat Paannd. Ka yldr buna hazrlanmt. Mutlaka nemli devrimler yaparak ynetimi deitirmesi gerektiine inanyordu, ilk i olarak gvendii insanlar ibana getirerek yeni bir hkmet kuracakt. Cevdet Paa Mara'a srlmt, onu getirip Maarif nzn yapt. Yapt da iyi mi yapt acaba? Dokuz yl sonra Cevdet Paa Adliye nzn olarak Mithat Paa'y izmir'de tutuklatacak ve istanbul'a dnerken gemide yol boyunca sorgulayacakt. irvanizde Rt Paa'y Evkaf nazrlna getirdi, Mahmut

Nedim Paa'nn srgne gnderdii ya da grevinden ald birka kiiyi stanbul'a ararak kendilerine yeni grevler verdi. Paris sefiri Cemil Paa'y Hariciye nazrlna atad. Cemil Paa Avrupa lkelerinde Mahmut Nedim Paa'ya gsterilen tepkileri ok iyi biliyordu, onlar anlatrken yle dedi: "Paa Hazretleri, Mahmut Paa'nn btn memurlar halla pamuu gibi oradan oraya attn Avrupa'da duymayan kalmam, Avusturya imparatoru bir gn bana, 'Sizin memurlarnz promnad'a m ktlar?' diye sordu. Ne syleyeceimi ardm." Mithat Paa Mahmut Nedim Paa'dan kt bir miras devralyordu. Onun yolsuzluklar anlatla anlatla bitmiyordu. Byk Reit Paa onun iin, "Mahmut Bey cvk sabuna benzer, ne el ykamaya gelir, ne de amara," demiti. Yabanc dil bilmedii iin dil bilenlerin karsnda aalk duygusuna kaplrd. Ordudaki yabanc uzmanlar atm, tptan Franszcay kaldrmt. "Uzaktaki devletlerden bize yarar gelmez, Rusya ile iyi geinelim," diye Ruslarn en byk dostu, hatta istanbul'daki temsilcisi durumuna gelmiti. Hukuktan ve maliyeden hi anlamazd. Rvet ve hrszlk alp yrmt. Saray'da savurganln snr yoktu. ite yeni sadrazamn btn bu yolsuzluklar temizleyerek yeni bir dzen kurmas gerekiyordu. Ama baarabilecek miydi? Mithat Paa'nn greve balarken en gvendii insanlardan biri Kilikyan Vasf Efendi'ydi. Paa Vasf Efendi'yi hi yanndan ayrmamt. Vasf Efendi Badat'ta yl Mithat Paa'nn zel sekreterliini yapmt. Paa stanbul'a dnnce Vasf Efendi de Badat'tan ayrld. Mithat Paa sadrazam olur olmaz onu yine yanna ald. Vasf Efendi Paa'nn Franszca yazlarn hazrlamakla yetinmiyor, mal konularda kendisine yardmc olmaya alyordu. Paa greve balar balamaz mal konulara el att. nk Mahmut Nedim Paa'nn devleti iflasa srklediini ok iyi biliyordu, ama bunun kantlarn bulmak gerekti. Bu ilerde Vasf Efendi'nin yardmn istedi. Vasf Efendi Maliye Nezareti'nden gerekli dosyalar getirtti, 59 6o inceledi, bir de bakt ki durum felaket, yolsuzluklarn hesab yok. Hemen Sadrazam'm yanna vararak, "Paa Hazretleri," dedi, "eer durumunuz msaitse yarn sabah bir sre hibir ziyareti kabul etmeyin, size ok nemli eyler anlatmak istiyorum." "Olur Vasf Efendi, kimseyi kabul etmem, oturur seni dinlerim. Bir eyler bulabildin mi bari?" "Bulmaz olur muyum Paa Hazretleri, devlet batyor!" "Yaa, bunlar yarn sabah, bana bir bir anlat bakalm." Mithat Paa her sabah, daha paalar, mdrler, ktipler gelmeden Sadaret'e gidip almaya balyordu. Ertesi sabah yine yle oldu. Vasf Efendi daha da nce gelmi, kendisini bekliyordu. Kahveler sylendikten sonra Vasf Efendi anlatmaya balad. "Paa Hazretleri," dedi, "durum sandmzdan da kt. Biliyorsunuz, her yl hazrlanan bir muvazene defteri var. Bu defter bir eit bte. Devletin gelirleri ve giderleri bu defterde gsteriliyor." "Biliyorum elbette, hi bilmez miyim? Ben de bu defterde gsterilenlerin geree uymad kansndaym." "Hakknz var Paa Hazretleri, ok doru. Bakn neler olmu, Mahmut Nedim Paa'nn Kekolu Agop Efendi araclyla Avrupa lkelerinden on milyon lira bor aldn biliyorsunuz elbette. Bu borcun faizleri var. Her yl yz binlerce lirann stnde olan bu faizler btede yer almam. "Btede giderler iki milyon gsteriliyor, oysa gerekte, giderler milyonu buluyor. Mahmut Nedim Paa Hnkr'a sunduu raporda bteyi denk gstermekle kalmam, be yz bin lira da gelir fazlas uydurmu.

"Bu parann yz bin lirasn Padiah'a vermi, yz elli bin lirayla ngiltere'ye bir zrhl smarlam, geri kalanna da kendisi el koymu. Benim hesaplanma gre gerekte Mahmut Nedim Paa'nn yrtt para yz bin liray buluyor." "Ooh, ne l bte, yz bin lira aktan Padiah'a, yz bin lira da kendisine." "Evet Paa hazretleri, durum ne yazk ki byle. Peki, bu ak nasl kapatlacak? Ereli Kmr Madenleri'nin gelirlerini Tersa-ne'ye aktarm, Tersane'nin masraflarn Hazine-i Hassa vapurlarna yklemi, vapurlarn gelirlerini de 'kr' diye gstererek Saray- Hmayun'a vermi. Bunlara karlk vilayetlere ayrlan paralar kslm. Kendisine kar koyanlar srgne gndermi. alp rpt paralar az gelmi olmal ki, Msr'dan, Rumeli Denizyollarndan, Ereli Kmr Madenleri'nden ve zrhl gemilerin yapmndan akl almaz paylar alm. Anlatmakla bitecek gibi deil. Adam, devletin iini oymu da kimse farkna varmam." "inanlr gibi deil." "Evet ama gerek byle." Mithat Paa Vasf Efendi'den ald belgeleri teker teker inceledi ve bir rapor hazrlayarak doru Saray'a gitti, huzura kabul edildi ve bunlar ayrntlaryla Padiah'a anlatt. Abdlaziz hi holanmad bu duyduklarndan, nk Saray'a ayrlan paralarn birtakm uydurma hesaplardan kaynakland ortaya kyor ve kslmas ngrlyordu. Oysa Padiah ve Saray halk sonsuz bir savurganla almt. 'Mithat Paa Saray'a para vermemek iin Hazine'yi borlu gstermek istiyor,' diye dnd, sonra da Sadrazam'a dnerek, "Bu ii bir inceleyelim bakalm," demekle yetindi. Mithat Paa bu yolsuzluk iinin peini brakmak niyetinde deildi. Durumu heyet-i vkelya anlatt. Vekiller bu tr sylentileri duymulard ama, ellerinde kant yoktu. Belgeleri grnce, "Gne balkla svanmaz," dediler, "Mahmut Paa'y davet edelim, olup bitenleri anlatsn bakalm. Her ey ortada..." Deneyimli vekillerden biri de, "Aman," dedi, "fincanc katrlarn rktmeyelim, bamza i aarz. nce Zathne'den bir irade-i seniyye alalm, ondan sonra." Hepsi bu neriye katldlar. Mithat Paa huzura kp Mahmut Paa'dan hesap sorulmas iin izin istedi. Padiah da iste6l 62 meye istemeye bu izni verdi. Bunun zerine Mahmut Nedim Paa Babli'ye arld. Heyet-i vkela toplantsna btn vekiller katlyordu. Bir zamanlar grevlerinden alp srgne gnderdii vekillerin karsnda Mahmut Paa imdi sank durumundayd. Kurula Mithat Paa bakanlk ediyordu. Mahmut Nedim Paa vekillere yaranmak istercesine zoraki glmsemekle hepsini selamlad, yer verdiler, sklm pklm oturdu. Su ilemi rkek bir kediye benziyordu. Gzleri biraz a olduundan baklarndaki anlam da pek anlalamyordu. Kendisine Kr Mahmut Paa da derlerdi. Namk Kemal onu kediye benzettii iin o devrildikten sonra u iiri yazmt: Kedimin her gece bbrekle dolard sepeti Yok idi rahatnn nimetinin hi adedi emi ehl nizehifarik iken nik- bedi Kedimi gaflet ile farei idbar yedi Yreim yand buna, ah kedi vah kedi Mahmut Nedim Paa Sadrazamlktan atld zaman da Bebek'teki yalsnn nne sandallarla gelenler, '* Ey Nedim, ey blbl eyda niin hamusun Sende evvel ok nevalar gftglar var idi diye gazeller sylemilerdi. Mithat Paa her zamanki sert baklarn bir sre sann zerinden ayrmad. Bu muydu Badat'tan dnerken kendisini tutuklatmak iin Halep'e telgraf eken adam? Bu muydu kendisini Abdlaziz'le konuturmak istemeyen o kibirli sadrazam? ite imdi o adam yolsuzluk suundan heyet-i vkelda yarglanacakt. Mithat Paa,

"Mahmut Paa," dedi, "hakknzda maalesef ok kt bir dosya hazrland. Sizi buraya armamzn nedeni u: Bir sre nce Hazine borlarnn denmesi iin 'itibar Umumi Osmanl Kumpanyasndan on milyon lira bor almsnz. Bu borcun alnmasna yardm eden Dobini adndaki bir bezirgana mkfat olarak yz bin lira demisiniz. Hazine defterlerinde yle gr- 63 nyor. Oysa byle bir adam ortalarda yok. Bor anlamasnda da byle bir komisyondan sz edilmiyor. Aratrdk, bu parann denmesini siz istemisiniz. Syleyin bakalm, ne yaptnz bu paralan? Size hi yakr myd byle yolsuzluklar? On bir ay sadrazamlk koltuunda oturmu bir kiisiniz. Bu devletin adn, onurunu nasl kirletirsiniz?" Mahmut Nedim Paa a gzlerle nne bakyor ve kldke klyordu. Ne syleyebilirdi ki? Mithat Paa yeniden grledi, "Paa, senden hesap istiyoruz, konu!" Mahmut Paa, "Efendim, sayn Sadrazam Hazretleri, ortada bir devlet srr vardr, aklayamam." "Ne demektir devlet srr be adam? Sen kime yutturuyorsun devlet srrn? Paa, Paa Hazretleri, senin karnda heyet-i vkel var." "Muhterem Sadrazam Hazretleri, aklayamam, devletin yksek menfaatleri ve imparatorluun btnl sz konusudur." "Brak bunlar imdi, onlar iktidarda olduun zaman sylerdin, geti artk, konu, anlat bakalm, neymi devletin o yksek menfaatleri?" "Sadrazam Hazretleri, arz edeyim msaade ederseniz, ben bu paray Saray'a takdim ettim!" Sank byle syleyince akan sular duracakt, ama yle olmad. teki nazrlar da, "Paa, sen yalan sylyorsun," dediler. "Byle olsayd hi Za-thne senin yarglanmana izin verir miydi? Buraya zimmetine para geirmek suuyla geldin. Bu paray nereden edindiini bilmeyen kalmad. Zathne de bunu biliyor. Heyet-i vkelya bu konuda yetki verdiyse senin suunu itiraf etmeni istiyor demektir." Vekiller heyeti, "Gerei dnlmtr, sann yolsuzluu kesinlemitir, yz bin lirann kendisinden tahsil edilmesine," 64 diye kararn verdi. Mahmut Paa szlanmaya, alamaya balad. "erefsizim, namerdim, kendim iin be para aldmsa," dedi, "ama mademki beni sulu buluyorsunuz, ne diyebilirim, bana biraz sre tanyn." "Sre mre yok Paa, yrttn paralar geri vereceksin." "Vallahi param yok, bunu bir defada deyemem, hi deilse takside balayn." "Paran m yok? Ya maln mlkn? Kklerin, yallarn, mcevherlerin? Sat da de." Sonunda heyet-i vkel san salondan kartp gizli bir oturum yapt, sann yz bin liray taksit taksit demesine karar verdi. Ama Mahmut Nedim Paa yine ne yapt yapt, Hnkr'm huzuruna kt, alad, szlad, neler anlattysa anlatt, Abdlaziz de kendisine acd ve suunu affetti. Neden acaba? Anlalamad. Mahmut Nedim Paa'nn kendisini savunurken sylediklerinde bir doruluk pay var myd, bilinmez. Bilinen u ki, Mithat Paa devrildii zaman Beylerbeyi'nde bir sahilhane kiralam, orada oturuyordu. Mahmut Paa da sandallar buldu, adamlar tuttu, bunlar Mithat Paa'nn yalsnn nnde sabahlara kadar, "Aman, aman Badatl, duda baldan tatl, cilvesi gayet tatl" dfye trkler sylediler. Dahas da var. Abdlaziz iki yl bile gemeden Mahmut Nedim Paa'y yeniden sadaret koltuuna oturttu. Paa ikinci kez de yedi ay yirmi iki gn o koltukta kald. Mithat Paa devlet ileriyle urarken ailesine ve evine pek zaman ayramyordu. Naime Hanm'dan olan kz Memduha bym ve Vefk Bey'le evlenerek konaktan ayrlmt. Aileyi Paa'nn kz kardei Sdka Hanm ekip eviriyordu, ehriban da ocuk bekliyordu.

Sdka Hanm'la Naime Hanm ka haftadr onun tela iindeydiler. nce bir kundak takm hazrland. Kundan iine pamuklu bezler ve tlbentler yerletirildi, bebein omuzlarn ve ayaklarn sarmak iin yumuak sarg bezleri kesildi, yine tlbentten bir mavi yazma yemeni, yeil brmck- 65 ten ilemeli duvak, zbn, krmz kurdeleli bir takke satn alnd. Bunlarn hepsi bir bohaya yerletirilip kaldrld. Ailenin tand emektar bir ebe eve arld, o da ehriban' iyice bir muayene ettikten sonra salk durumunun ok iyi olduunu ve rahat bir doum yapacan syledi. Ebenin nerisi zerine, koltua benzer, ceviz bir doum iskemlesi ve beik yaptrld, gerekli ilalar, lousa ekeri, erbet srahisi alnd, lousa yata hazrland. Ebe doumun ok yakn olduunu sylyordu, ama Paa'nn evde oturup da doumu beklemesi hi sz konusu olamazd. Bir akam Paa konaa dnd zaman kapda sevin -lklaryla karland; Paa olan ocuk babas olmutu. ocuun gbeini keserken Ali denmi, gbein zerine rek otu konmu ve ocuk kundaklanmt. Paa, ehriban' lousa yatanda kucaklad. ocua ad bulmak hi sorun olmad, zaten ka aydr, "ocuk olan olursa ad Ali Haydar olsun," deniyordu. Paa Badat'taki Alevi dedesinin szn hi unutmamt. Mithat Paa son yllarn, belki de yaamnn en mutlu gnlerini yayordu. Hem sadrazam olmutu, hem de erkek ocuk babas. Btn o soukkanl grnnn arkasnda sevinten l-dryordu ama bunu belli etmemeye alyordu. Paa bebei kucana ald, kbleye kar tuttu, sa kulana 'Kelime-i ehadet' okuduktan sonra kez 'Ali Haydar' diye seslendi. Ertesi gn ehriban'a yakn akrabalardan altn ve gm taklar, deerli kumalar gelmeye balad, ocua elmasl bir maallah takld. Baz akraba ve dostlar da ekerlemeler, kurabiyeler, anasonlu rekler, altn ve gm ngraklar gnderdiler. Naime Hanm da kendisi dourmu gibi Ali Haydar'la ilgileniyor, beiini sallyor ve bebee ninniler sylyordu: T5 66 Tuna suyu durudur Bozca krlar kurudur Olum Tanr kuludur Uyusun da bysn ninni Bahelerden su gelir Tekkelerden hu gelir Yavrum yatt beie imdi uykusu gelir Ali Haydar'n dnyaya gelii Beyazt'taki konaa ite byle bir mutluluk havas getirmiti. Mithat Paa'nn ba o ilk sadrazamlk dneminde bir kez de Msr Hdivi smail Paa'yla derde girdi. Daha Mahmut Nedim Paann sadrazaml dneminde Hdiv smail Paa stanbul'a gelerek Fransa'dan bor alabilmek iin Hnkr'dan izin istemiti. nk Msr o yllarda bamszla kavumamt, d ilikilerde ve mal ilerde Hnkr'n izni gerekiyordu. Msr Fransa'dan bor alm, almam, Padiah'n hi umurunda deildi. Kafasn yle eylerle yormuyordu. Borlarn, kredilerin, yatrmlarn, yabanc ortaklklara verilecek ayrcalklarn devletlerin bana ne dertler aacandan hi haberi yoktu, bunlar renmek de istemiyordu. Onun Saray'da yapaca baka iler vard. Hem Sadrazam ne gne duruyordu. Mahmut Nedim Paa'y huzura ard. "Bak Paa," dedi, "Hdiv Fransa'dan bor almak iin bizden izin istiyormu, verelim gitsin. Alan raz, satan raz, bizi ne ilgilendirir?" Sadrazam da, "Elbette Hnkrm," dedi, "bize ne? Ne halleri varsa grsnler. Bor veren bunu tahsil edeceini biliyor ki veriyor. Hem bor memleketi kalkndrr, ihya eder. u sefil Araplarn da cepleri biraz para grsn. Onlar paralanrlarsa bize de der elbette." "Tamam yleyse, sen hemen bir ferman hazrla, Hdiv'i mutlu edelim." "Edelim Hnkrm, bastne."

yi de, bu ferman hazrlamaya Mahmut Nedim Paa'nn devr-i sadareti yetmedi. Sadrazam bir akamst gmbr gmbr yuvarlannca ferman da askya alnd. Mithat Paa iktidara gelince Hdiv Hazretleri bu ferman iini hatrlatmak istedi, Abdlaziz de Sadrazam' artarak, "Bakn Paa Hazretleri," dedi, "askda kalan bir i var, nemli deil, ama siz daha sadarete gelmeden nce Msr Hdivi'ne sz vermitim, Fransa'dan bor alacakm, benim iznimi istedi. Ben de kabul ettim, 'stediiniz kadar bor aln, bor zenginliktir,' dedim. Ama sa olsun Mahmut Paa bir trl zaman ayrp da ferman hazrlayamam." "yledir Hnkrm, o, devlet ilerine hi zaman bulamazd ki, varsa yoksa srgnler, atamalar, rvetler, komisyonlar, kayrmalar..." "Evet, evet, imdi brakalm bunlar da u ii bitirelim. Ferman siz hazrlayn, Hdiv'in ii grlsn. Bekletmeyelim adamcaz." "Bekletmeyelim, iyi de, durum yle deil Hnkrm. Bakn zatlinize arz edeyim. Msr'n muhtariyeti var, ama bize de baml. Biz de bir lde sorumluyuz." "Bize bal tabii, bizim de haklarmz var." "Evet Hnkrm, bizim hem yetkilerimiz var, hem de sorumluluumuz. Msr'n bundan nceki yllarda Avrupa'dan bir hayli bor para aldn biliyorsunuz." "Elbette, bilmez miyim?" "Sonra ne oldu? Msr grtlana kadar borca gmld. Bor verenler, affedersiniz enayi deiller, devlet batnca paralan yok olmasn diye birtakm ileri denetlemeye kalkarlar." "Ya... Nasl yaparlar?" "Yapyorlar ite, anlamann hkmlerinde bunlar da var. imdi durum daha da ktye gidebilir." "Nasl yani?" "Hdiv Hazretleri diledii gibi bor alnca memleketin borca katlanma snr alm oluyor." 67 "Pek iyi anlamadm." "Yani, efendim, Msr bu borlan deyemez duruma geliyor. 8 Brakn borlarn denmesini, faizlerini bile deyemiyor." "Eee, Paa Hazretleri, bize ne btn bunlardan?" "Bize ne olur mu Padiahm, ucu bize dokunacak. yle ki, borcu kim veriyor? Franszlar. Franszlar ynetime el koyacaklar. Ama orada ngilizlerin de hakk var, onlar kapacaklar. Onlar kapadursun, bize, 'Siz artk Msr'a karmayn, biz kendi ilerimizi aramzda hallederiz,' diyecekler. Bize de tas tara toplayp ekip gitmek decek. "Merhum li Paa zamannda da Msr bizden byle bir izin istemiti, li Paa vermedi, hatrlar msnz?" "Evet, evet, yle bir ey olmutu da benden gizlemilerdi. Peki, imdi ne yapmay dnrsnz?" "Padiahm, imdi bu ii biraz uyutalm." "Uyutalm demek iyi de, Hdiv smail Paa hi uyur mu?" Gerekten de Hdiv ismail Paa hi uyumamt. Mabeyin'e yaz stne yaz geldi. Padiah da her defasnda Mithat Paa'y artarak, "N'olur u adamlar zerime salmayn, sz vermitim bir kez, izin verelim gitsin," dedi. Mithat Paa yine dayatt, sanki hkmdar Abdlaziz deilmi de kendisiymi gibi, "Olmaz da olmaz," dedi durdu. Hdiv Abdlaziz'den olumlu bir yant alamaynca dorudan istanbul'a gelip bu ii zmek istedi. Ama gerekte Hdiv'in kafasnda bir tasar daha vard, o da veraset iini zmek. Ne demek veraset? Hdiv ld zaman, Osmanhlar'da olduu gibi, ailenin en yal erkeinin tahta vris olmas, tahta kmas gerekiyordu. Yani, lenin olu deil de ailenin en byk erkei. Oysa Hdiv ismail Paa kendisinden sonra olunun Hdiv olmasn istiyodu. Ama veraset kurallar deitirilmeden bunu salayamazd. Veraset kurallar da ancak Padiah'n

'irade-i seniyye'si ile deitirilirdi. Heyet-i vkelnn karar olmadan da byle bir 'irade' kartlamazd. Hdiv ismail Paa veraset kurallarndaki bir deiikliin kabul iin istanbul'a gelip Padiahla grt. Abdlaziz bu neriye ok scak bakt. nk o da kendi yerine Murat Efendi'nin, sonra da Abdlhamit Efendi'nin deil, kendi olu Yusuf izzettin Efendi'nin gemesini istiyordu. Valide Sultan da torunu Yusuf Izzettin'in bir gn tahta oturmasndan yanayd. Msr'daki yntem deiiklii Osmanllar'da da bir deiiklie rnek gsterilecekti. Bu yzden de Hdiv'in giriimi Saray'da ok iyi karland, ismail Paa, Padiah'a bu konudan sz edince, Abdlaziz, "Hdiv Hazretleri," dedi, "benim hibir itirazm yok. Ama biliyorsunuz, i benimle bitmiyor, Sadrazam'n onayn almalym." "Aman Hnkrm, hkimi mutlak sizsiniz. Emir buyurursanz bir irade kartrsnz, ne isterseniz o olur. Hi unutmam Mahmut Nedim Paa bir gn, 'Efendimiz mstebit bir padiahtr, ne isterse o olur,' demiti, yle deil midir?" "Dorudur Hdiv Hazretleri, bana hep yle der, beni ktr-trd. Ama olmad, ona uymakla hata etmiim. imdi Mithat Paa onun gibi davranmyor, her ie kendi bakmak istiyor. Neler yapacak, bilmem, ama ben de ileri biraz ona brakp bir deneyeyim diyorum. Fransa'da da yle deil mi, Napolyon Hazretleri birok ii babakana brakyor, her eye hedef olmuyor. Ben de yle yapacam. Bakalm Paa bu ileri baaracak m? Denemekte yarar var. Baktm ki olmuyor, Paa btn yetkileri elinde toplamaya kalkyor, azlederim gider." "Demek ki Hnkrm, imdi benim Sadrazamla iimi halletmem gerekecek." "Vallahi iyi olur Hdiv Hazretleri, bir deneyin bakalm." Hdiv bu szler zerine Emirgn'daki ahap saraynda byk bir ziyafet vermeye karar verdi. Emirgn korusu da o zamanlar Hdiv'in korusuydu. iine kkler yaptrmt. Hdiv Hazretleri yazlar orada debdebeli bir yaam sryordu. Zathne erefine verilecek ziyafet de kydaki Saray'da olacakt. Btn vezir-vzera, paalar, ulem ve mera bu ziyafete davet edildiler. Yemekler sofraya deerli talarla ilenmi siniler ve tepsiler iinde getirildi. Tabaklar, atallar ve kaklar som altnd. Kseler iznik inisi, bardaklar kristal, fincanlar porselendi. Yenildi, iildi, fasl 69 70 heyetleri eitli makamlarda besteler aldlar, arklar sylendi, taksimler yapld. Emirgn, Emirgn olal byle grkemli bir gece grmemiti. Bununla da bitmedi, Hdiv Hazretleri ertesi sabah o gecede kullanlan btn altn tabaklar, atallar, kaklar, tepsileri, geceden bir an kalsn diye Saray'a gnderdi. Valide Sultan ve Hnkr, Hdiv Hazretlerinin bu davranlarndan ok duygulandlar. Artk Hdiv'in bir dediini iki etmemek gerekiyordu. Mithat Paa yazn Boazii'nde kiralk bir yalya tanmt. Hdiv'in bayaveri ertesi gn iki uayla yalya Sadrazam' ziyarete geldi. Uaklar tertemiz giyinmilerdi, ellerinde birer anta vard, bayaverin arkasndan geliyorlard. Araba da kapda bekliyordu. Bayaver salona alnd. Mithat Paa da kendisini kabul ederek, "Buyursunlar efendim," dedi. "Dn akamki ziyafet gerekten ok nefisti, ok duygulandm." "Estafurullah Sadrazam Hazretleri, ok iyi bir frsat oldu. Hdiv Hazretleri de davetini kabul edip yaly ereflendirdiiniz iin ok mutlu oldu. Dn gecenin ans olarak size ufak bir hediye yollad. Ltfen kabul edecek olursanz..." "Anlamadm efendim, anlamadm. Ne hediyesi?" "Efendim, arz edeyim, ahsnz iin elli bin altn. u antalara yerletirdik hepsini." Mithat Paa'nn yzndeki glmseme gitti, kalar atld, gzleri parlad.

"Yaver beyefendi," dedi, "ben bye hediye kabul edecek bir insan deilim. Hdiv Hazretlerine syleyin, teekkr ederim, paraya ihtiyacm yok, ailemi ve ocuklarm a brakmayacak kadar da maam var. Ltfen bu paralar kendisine iade edin." Yaverin yapaca bir ey yoktu, uaklar antalar, hi almadan toparladlar, Mithat Paa yaveri kapdan uurlad. Paa hemen Saray'a giderek Hnkr'a bu hediye olayn anlatt, Abdlaziz Sadrazam'n bu sert davranndan hi holanmad. Bu olay bir gerginlik yaratabilirdi. Mithat -Paa'ya, "Siz yine de Hdiv'e kar kmayn, u bor alma yetkisi konusunda bir yol bulun da kendisini krmayalm," dedi. Mithat Paa bakt ki olmayacak, Padiah'm istediine uymak ', iin baka bir are buldu. Msr'n snrl llerde bor alabilmesine izin verdi. Hazrlad ferman da baktibin eline vererek Kahire'ye yollad. nk Hdiv Msr'a dnmt. ismail Paa ise bu ferman hi beenmedi. O ok daha geni yetkiler istemiti. Mabeyin'e telgraf ekerek olay protesto etti. Abdlaziz ok zld bu olaya, Mithat Paa'y Saray'a artarak, "Olmad, Paa Hazretleri," dedi, "Hdiv'i kzdrdk. Ben hemen bir 'emr-i hmayun' kartarak Hdiv'e diledii yetkileri veriyorum." Verdi de. Ama sonunda ne oldu? Hdiv ismail Paa ald borlarn altndan kalkamad, Msr iflas durumuna geldi. Bir sre sonra da ingilizlerle Franszlar anlaarak 1879'da ismail Paa'y devirdiler, yerine Tevfik Paa'y Hdiv yaptlar. Abdlaziz ise Mithat Paa'nn bu kat davrann affedemedi. "Demek, dedi, Sadrazam benim emirlerimi dinlemiyor. Onun da suyu snd demektir." ite tam byle gergin bir hava iinde bir cuma sabah Mithat Paann can yle bir at gezintisi istemiti, istanbul'da scaklar bitmi, havalar serinlemeye balamt. Paa atma bindi, nde kendisi, arkasnda seyis, iki uak ve bir avu yaya, sabah gezisine ktlar. Mithat Paa Topkap Saraynn bahesini, avlusunu hi grmemiti, atn srd doru Saray'a. ikinci Mahmut dneminden beri Saray saraylktan kmt, Abdlmecit Beikta Saray'nda yaamt, Abdlaziz de Dolma-bahe Saray'nda. Topkap, iinde artk padiahlarn yaamad bir hortlaklar saray gibiydi. Mithat Paa bunlar merak ediyordu. Atyla Babsselm denen d kapya geldi, kap kapalyd, uaklar hemen kapy atlar. Mithat Paa oradan birinci avluya girdi. Hnkr'in geldiini sanan bekiler kaplara koutular. nk Hnkr'dan baka hi kimse atyla saraya giremezdi. Mithat Paa birinci avludan Babssaade denen kapnn nne geldi, atndan indi, nc avluyu dolat, arz odasnn nnden geti, sonra, Badat Kk'n gezdi, daha sonra da yine atna atlayarak kt gitti. Bu geziyi derhal Zathne'ye bildirdiler. O da ok ard ?" ne kStahhk>" ded> "kendni ne gediyor bu Mithat Btn bu olaylar st ste geldi. Ve ertesi akam Hnkr, bamabeyinciyi Mithat Paann konana gndererek mhr hmayunu geri aldrtt, iki ay on yedi gnlk ilk sadaret dnemi bylece sona ermi oluyordu Yerme Mtercim Rt Paa nc kez sadrazamla atanIV. BLM Abdlaziz'e Veda Sadrazamlktan azledilmek Mithat Paa'ya ok iyi geldi. Konaa kapand. Darya kmak hi iinden gelmiyordu. Devlet ilerinin dnda ilk kez grltsz, patrtsz, dedikodusuz, sakin gnler geiriyordu. ehribanla evlendiinden beri hi onunla diledii gibi tatl bir yaamlar olmamt. Badat'taki yaam temposu buna hi elvermemiti. Orada devlet ilerinden ban kayacak zaman kalmyordu. imdi ise her eyden uzak, yaamnn bilanosunu yapyor ve olu Ali Haydarla da ilgileniyordu. Olu ne olacakt acaba byynce? Onun, medrese eitimi grmesinden yana deildi. Kendisi doru drst

okuyamam olmann acsn ekmiti. Ama onun ocukluunun koullar baka trlsne elverili deildi. Mithat kendi kendini yetitirmiti. Ali Haydar ise yabanc dil renmeli, 'sultan' denilen lisede okumalyd. ocuunu kendi istedii gibi yetitirme olanaklar olacak myd acaba? Olunun bydn grebilecek miydi? Otuz be yanda Avrupa lkesinde alt ay kald zaman neler grm, neler renmiti. Olunun da Avrupa'da grd okullar gibi bir yerde okumasn ne kadar isterdi. Ama nerdee... imdi kendi evini geindirecek paras bile yoktu. Azledilmiti, 74 yani, grevinden kovulmutu. Kendisine yirmi bin kuru azil maa balanm, onunla kt kanaat idare ediyordu. Oysa ailesine ve yaknlarna kar byk sorumluluklar vard. Kendi kendine, 'Ne olacak bu memleketin hali?...' diye soruyordu. Abdlmecit ld sralarda devletin i ve d borlarnn tutar yirmi be milyon lirayd, Abdlaziz kendi saltanat dneminde bu borlarn tutarn iki yz elli milyon liraya ykseltmiti. Mahmut Nedim Paa gibi sadrazamlarn bu hi umurunda myd? Uruklarda da hibir umut belirmiyordu. Ne yapabilirdi ki? Zaman zaman arabasna binip stanbul surlarnn dnda uzun gezintilere kyor, bazen de ailesini arabayla Sanyer'deki sulara gtryordu. rr, Sultan Suyu, Hnkr Suyu... Bazen oralardan da Belgrad ormanlarna uzandklar oluyordu. Havalar elverili olmazsa evde bol bol kitap okuyordu. Son yllarda okumaya pek zaman ayramamt, imdi onun acsn karyordu. Ama ne yazk ki, bu durgun hava sekiz aydan fazla srmedi. 1873 Nisan'nda Abdlaziz her nedense yine bir sadrazam deiiklii yaparak irvanizde Rt Paa'y sadrazamla getirdi. O da Mithat Paa'dan Adliye nazrln kabul etmesini istedi, Pa-a'hn yz tutmad, hayr diyemedi ve hkmette grev ald. Ama bu nazrlk dnemi alt ay bile bulmad. Bir gn Mithat Paa erkenden konaa dnd. Ei Naime Hanm, "Hayrola Paam," dedi, "bu kadar erken, ne oldu yine? Azil mi edildiniz yoksa?" "Evet Naime, yine azledildim. Anlataym. Biliyorsun iler kt gidiyor, biz de son gnlerde Sadrazam'm konanda toplanp ne yapabileceimizi gryorduk. Maksadmz mal duruma nasl are bulunacam tartmakt. Bunun iin de baz yeni kanun ve nizamlarn hazrlanacan dndk. Arkadalar bu konuda benden bir rapor istediler, yazdm. "Sa olsun Rt Paa ertesi gn huzura kabul edilmi, laf arasnda da benim byle bir rapor hazrladm azndan karm. Vaaay, sen misin bunu syleyen? Zathne, 'O Mithat'n hl akl bana gelmedi mi?' demi, 'zaten Mabeyin'in varidat- 75 n ksmaya kalkt iin kendisini azletmitim, imdi yine bizim varidatmzla, masraflarmzla uramaya kalkyor. Onun zerine ne vazife? Adliye nzn diye getirdik, yine burnunu her yere sokmaya kalkt. Kendisini hemen azlediyorum.' "Rt Paa, 'Aman Hnkrm,' demi, 'yazk olur Paa'ya, Selanik valilii bo, msaade ederseniz kendisini oraya gnderelim.' "Sultan biraz yumuar gibi olmu, 'Pekl,' demi, 'buradan uzaklasn da, nereye giderse gitsin, gzm grmesin.'" "Eh, ne yapalm, kt bir ey olmasn da... Hep birlikte mi gideriz?" "Hayr efendim. Nasl hep birlikte gidebiliriz? Ali Haydar daha bir buuk yanda var, yok. ehriban' nasl gtrrm? Hele ben bir gidip duruma bakaym da, ileride bir karar veririz. Bakarsnz, bir ay dolmadan beni geri artrlar." Gerekten de yle oldu. Mithat Paa'nn Selanik valilii ay srd, srmedi, yine azledildi. Paa'nn dmanlar onun Selanik'te yaptklarn, baarlarn kskandlar ve yine grevden aldrttlar. Ondan sonra bir buuk yl Mithat Paa bota kald. Kendisini hi arayan soran olmad. O da iftilik yapmaya karar verdi. Topkap'da byk bir arazi satn ald. O tr ilere hem akl

eriyordu, hem de merak vard. Arazinin iinde ufak bir ev, bir beki kulbesi ve depo yaptrd. Baharda ie koyuldu, topra srdrd, ekin ekti ve gerek bir ifti gibi orada almaya balad. Gzel havalarda iftlikte kald da oluyordu. Ama yine olmad, 1875 Nisan'nda Paa'y greve ardlar, yine Adliye nazrlna gelmesi istendi, yine yz tutmad, yine "Hayr olmaz, ben artk iftilik yapyorum," diyemedi ve iftini ubuunu feda edip Devlet-i Aliyyeyi Osmaniye'yi kurtarmak iin heyet-i vkelya katld. Bu kez sadaret koltuunda Esat Paa oturuyordu. Yeni Sadrazam Abdlaziz'e hi kar koymadan her eye, "Bastne Sultanm," diyen bir kiiydi. Padiah onu da beenmedi ve Mahmut Nedim Paa'y yine sadrazamla ge-76 tirdi. Yani, bunca dalavereleri ortaya km ve heyeti vkel tarafndan sulu grlerek yrtt yz bin liray demeye mahkm olmu Mahmut Nedim Paa yine sadrazam olmutu. O hkmette de Adliye nzn olarak Mithat Paa bulunacakt. Olur mu byle bir ey? Olmazd elbette, Mithat Paa bast istifaya Yine bota kald. Bu kez mevsim kt, Topkap'daki iftliine de gidemezdi, rpc ayrnda bir ev kiralamt, oraya yerleti. Bereket ev ok enlikliydi. ehriban ikinci ocuunu bekliyordu. Bu kez de bir kz dourdu. Adn Vesime koydular. te tam o sralarda Mahmut Nedim Paa yeniden azledildi, hem de kesinkes. nk mal durum felaketti. Buna are bulmak iin Sadrazam sarraflardan bor para salamaya kalkm ve Mabeyin-i Hmayun'a aktan bir milyon lira verilmesini kararlatrmt. Bu para Ablaziz'in kasasna gidecekti. Bu amala Zarifi Bezirgan adnda bir tefeciden bor bulunmu ve Padiah bu adama bir senet vermiti. Bu olay duyulunca Mahmut Nedim Paa'nn ne tr dalavereler evirdii biraz daha anlald. te yandan Rumeli'de ayaklanmalar geniliyor, devlet buralara asker gnderemiyor, Bulgarlar slam kylerini basarak adam ldryorlar ve her eyi yama ediyorlard. Buralarda yaayanlar da akn akn istanbul'a geliyorlard. istanbul medreselerinde okuyan genlerin birou Rumeli gmeniydi. Onlar bu feci durumu grnce heyecana kapldlar ve medreselerde toplanarak ne olacak bunun sonu, diye bakaldrdlar. Bu renci olaylar yayld ve genler toplu halde sokaklara dkldler. Genlerin bu gsterilerine 'Talebe-i Ulum Nmayii' dendi. Din rencileri Fatih'ten, Sleymaniye'den ve Beyolu'ndan kalkp toplu halde Babli'ye yrdler. Mahmut Nedim Paa Iran sefaretine snd, Padiah panie kapld, bu bir ayaklanma niteliindeydi. Abdlaziz'in ilk ii Sadrazam' azletmek oldu. Bu kez de Ruslar kyamet kopardlar. nk Rus bykelisi Ignatief Sadrazam'in yakn dostuydu, o giderse lkede gvenlik kalmaz, hristiyanlan paralarlar, diye sylentiler kartt. Ruslar kendilerini korumak iin eliliin evresini yz ka- 77 dar Hrvat askeriyle kuattlar. Bu durumda Abdlaziz Mahmut Nedim Paa'y azlederek yerine Mtercim Rt Paa'y getirdi. Rt Paa da Mithat Paa'y yeniden greve ard. Ortalk kaynyor, belki de devlet kyordu. Mithat Paa byle bir durumda grevden kaamazd. Bu kez de Meclis-i li temsilcisi olarak kabineye girdi. O gnlerde Pertevniyal Valide Sultan da Mahmut Nedim Pa-a'nn beceriksizliini anlam ve telaa kaplmt. Abdlaziz ise annesini bile dinlemiyor, hep kafasnn dikine gidiyordu. Pertevniyal Sultan, kzlaraas Cevher Aa'y artp yle dedi: "Cevher Aa, sana ok gizli bir vazife vereceim. Gidip Mithat Paa'y bulup konuacaksn. Devlet-i Aliyye'nin durumunu dzeltmek iin ne dndn soracaksn. Bana ak ak sylesin, belki elbirliiyle bir are bulabiliriz." Cevher Aa Valide Sultan'n ok gvendii bir aayd. Hi kimseye bir ey sylemeden Mithat Paa'y Topkap'daki iftliinde buldu ve kendisine,

"Valide Sultan selam etti," dedi, "halktaki bu galeyann nasl yattrlabilecei konusunda dncelerinizi istiyor. Sizi Kad-ky'ndeki bana davet ediyor. Gidip kendisini grseniz faydal olur." Mithat Paa da Cevher Aa'ya, "Aa hazretleri," dedi, "ben imdiye kadar pek ok layiha takdim ettim, bir ie yaramad. Ama yine bir bakaym-, Valide Sultan benden ne istiyor?" Mithat Paa hemen arabayla Sirkeci'ye indi. Oradan da bir kayk tutarak Kadky'ne geti. Valide Sultan'n ban arayp buldu. Paa'nn geldiini kendisine bildirdiler. O da Paa'y kabul etti ve dndklerini aklad. Mithat Paa, "Valide Sultan Hazretleri," dedi, "bendeniz bu konuda ok eyler tavsiye ettim, hibirine itibar olunmad. Ortalk gnden gne fenalayor. Size yazacam layihann derhal hkmn icra ettirmeye taahht ederseniz hemen yazarm." Valide Sultan, "Ben elimden geleni yaparm Paa Hazretleri," dedi. "Ama son sz Aslanm syler." Mithat Paa, "Peki yleyse, ben son bir kez yazaym," dedi. "Tavsiye edeceim eyler ok basittir. Ben bunlar iki gn iinde size takdim ederim." Gerekten de yle oldu. Mithat Paa nerilerini bir tezkereye dkp Mabeyinci Hamdi Paa araclyla Valide Sultan'a gnderdi. Mithat Paa yollad raporda durumun neden kmaza zorlandn madde madde belirttikten sonra unlar neriyordu. - Osmanl lkesinde yaayan btn herkese zgrlk ve eitlik tannmas, - Heyet-i vkelnn yetki ve sorumluluklarn belirtecek bir yasa kartlmas. Mithat Paa Saray'dan gelecek yant sabrszlkla bekledi, ama hi ses kmad. Sonunda gidip Mabeyinci Hamdi Paa'y grd ve, "Ne oldu," dedi, "bizim rapor?" Hamdi Paa kzard, bozard. "Vallahi, Paa Hazretleri," dedi, "galiba Valide Sultan bunlar Hnkr'a anlatamad, belki de cesaret edemedi, nk o, aslannn zldn hi istemez. Sizin tavsiyeleriniz hep Sultan'a ters decek eylermi!" "yleyse benden gnah gitti, ok iyi niyetle unu belirtmek isterim, byle giderse bundan hem Valide Sultan'a, hem de Abdlaziz'e ok byk zararlar gelecektir." Bu konumann ardndan Mithat Paa Valide Sultan'dan da bir tezkere ald. Tezkere iki satrdan olumutu: "Layihay okudum. Beendim. nallah icra olunur." Demek ki artk Abdlaziz'i tavsiyeyle, layihayla, tezkereyle yola getirme olana kalmamt. Btn istanbul 'Padiah devrilecek' sylentileriyle alkalanyordu. Sadrazamla getirilmi olan Rt Paa umutsuzdu, Harbiye nazrlna atanm olan Hseyin Avni Paa da. Kimsenin Abdlaziz'e gveni kalmamt. Hnkr her an her eyi bozup yine Mahmut Nedim Paa'y iktidara getirebilirdi. Zaten byle bir hava seziliyordu. Padiah'in ne Rt Paa'ya gveni vard, ne Hseyin Avni Paa'ya, ne Mithat Paa'ya, ne de Hayrullah Efendi'ye. Rt Paa iin bir gn yle bir laf etmiti: "Benim ecdadm bu gibilerinin aklyla davransayd, Konya ovasnda koyun srleriyle gebe adrlarnda yaamaktan kurtulamazdk." Hayrullah Efendi'yi hi sevmez, "Rt Paa'nn tavsiyesiyle kendisini eyhlislamla getirdim. Allah vere de bir halt etmese," derdi. Padiah bir gn nazrlar huzura kabul etti. Hibirini beenmedii her halinden belliydi.

"Sizi," dedi, "halk istedii iin greve getirdim. Bakalm imdi ne yapacaksnz?" Abdlaziz bu renci ayaklanmasndan ok huzursuz olmutu. Yeni nazrlara bir gn de yle dedi: "Orduyu glendirmek iin yeni top, tfek ve silah aldm. imdiye kadar ei grlmemi zrhllar alarak donanmay glendirdim. rencileri bu kez affettim ama, bir daha sokaa dklecek olurlarsa dman devletlere kar kullanmak iin aldm silahlan onlara kar kullanrm." Padiah' devirme nerisi nce Hseyin Avni Paa'dan geldi. Onun Abdlaziz'e kar sonsuz bir kini vard. imdi ordu kendi elindeydi. Bahriye nzn Kayserili Ahmet Paa, Harp Okulu komutan Sleyman Paa, Asker ra bakan Redif Paa, hepsi onun has adamlaryd. Rt Paa Hseyin Avni Paa'y destekliyordu. Sadrazam olduu halde yldz bir trl Abdlaziz'le barmamt. "Padiah'in byle mtemadiyen istedii paray bu yoklukta nereden bulup da vermeli," diyordu. 79 Mithat Paa, Rt Paa, Hseyin Avni Paa, eyhlislam Hayrullah Efendi ve Kayserili Ahmet Paa bir akam bir araya 80 geldiler. Durumu deerlendirdiler. Tek are Abdlaziz'in tahttan indirilmesiydi. Baka are yoktu. O tahtta kaldka hibir eyi deitirmek olana yoktu. Ama yerine kimi tahta kartacaklard? Abdlaziz'den sonra Osmanl hanedannn en yal erkei Murat Efendi'ydi. Padiahlk onun hakkyd. Kurallar hi bozmadan onu tahta kartmak gerekiyordu. Sordular soruturdular, herkes Murat Efendi konusunda iyi konuuyordu. Hem alaturka, hem alafranga mzie merakl, piyano bilir, Arapa ve Franszcadan anlar, ince ruhlu, demokrat yapl, liberal grl ve asla diktatrle ynelmeyecek bir kii olduu syleniyordu. Amcas Abdlaziz'le birlikte Avrupa gezisine katlm, Bat lkelerindeki uygarlk dzeyini grm ve sylentilere gre Londra'da ngiliz veliahtyla grmesi sonunda Mason olmutu. Gittii yerlerde mtevaz grnm ve zarifliiyle ok sempati toplamt. Olaylar srasnda otuz alt yandayd. Abdlaziz'i tahttan indirmeye hazrlanan paalar her eyden nce Murat Efendi'yle bir grme yapmaya karar verdiler. Bakalm kendisi tahta oturmak ister miydi? Bunun iin Hseyin Avni Paa'y grevlendirdiler. nce o gidip Murat Efendi'nin havasn yoklayacakt. Gitti, babaa konutular. Hseyin Avni Paa Murat Efendi'nin dnden raz olduunu grd ama Veliaht ok ekiniyordu, ya amcas darbe giriimini duyar da hepsini tutuklatrsa, Murat Efendi'nin de ban uuruverir-lerdi. Murat Efendi annesi evkefza Kadn'a danmadan bir karar vermeyeceini syledi. evkefza Kadn Abdlmecit'in ikinci kadnyd. Abdlaziz tahta oturduundan beri Pertevniyal Sultanla byk bir rekabet iindeydi. evkefza Kadn, Valide Sul-tan'dan nefret ediyordu, elinden gelse onu bir kak suda boabilirdi. Olu Murat Efendi Hseyin Avni Paann bu darbe giriimini annesine anlatt zaman evkefza Kadn, "Aman olum, bana bundan daha byk mjde veremezdin," dedi. "inallah baarl olurlar. Demek ki Pertevniyal'in sonu yaklat. Allah bugnleri bana gsterecekti elbette. Onun srndn de greceim. Sen hi korkma, Abdlaziz'in gnleri sayldr artk. Tahta sen oturacaksn." Murat Efendi validesinden bu destei alnca hemen Hseyin Avni Paa'ya, "Kaderimizde ne yazlysa o olsun, hayrls, Allah hepimizi muvaffak etsin," diye yant verdi. Artk her ey hazrd. Hseyin Avni Paa, ehzade Murat Efendi'ye son bir kez bilgi verdi. kalyordu fetvay almaya. eyhlislam Hayrullah Efendi'nin boyun emekten baka yapaca bir ey kalmamt, Padiah'n tahttan indirilmesi yolunda hemen bir fetva yazd. Hnkr'in devrilmesi iin bir neden gsterilmesi gerekiyordu, o da bulundu: "Padiahn kendine ok para harcamas, din ve dnya ilerini ynetememesi, devletin mallarna ve millete zarar

vermesi." Fetvaya gre Padiah bilincini yitirmiti, siyaset ilerinden anlamayan bir halife olduu iin tahttan indirilmesi gerekirdi. Fetva alndktan sonra i ok kolaylam oldu. Zaten ordu darbecilerden yanayd. Abdlaziz'i kurtaracak hibir g kalmyordu. Dolmabahe Saray kuatld, Abdlaziz ve btn saray halk Topkap Saray'na gtrld. Murat Efendi'yi Sleyman Paa, raan Saray'ndan alarak Beyazt'ta, imdi niversite olan Seraskerlik Dairesi'ne, yani Harbiye Nezareti'ne getirdi. Mithat Paa Beyazt'taki konanda kalyordu. Sabahn erken saatlerinde telal bir havada hazrlandn gren ehriban, "Paam, bugn ok heyecanl grnyorsunuz, yoksa ciddi bir eyler mi oluyor?" diye sordu. Paa, "Merak etme ehriban," dedi, "imdi anlatacak halde deilim, ama ok nemli eyler olacak. Gecikirsem telalanma. yi haberlerle dneceim inallah." ehriban kocasnn bu davranlarn artk biraz tanyordu. Hi konumad ve ask yzl olduu zamanlar muhakkak tatsz bir eyler olurdu. Gen kadn korkusunu gizleyemedi. "N'olur Paam," dedi, "kendinize dikkat edin, tehlikeli ilere t6 81 82 karmayn artk. Bize hibir ey lazm deil. Hamdolsun kimse bizi huzursuz etmiyor." Paa ehriban' yanaklarndan pt, omuzlarn ve srtm okad, "Haklsn ehriban," dedi, "her ey yolunda, sen hi merak etme." Araba kapda bekliyordu. Konakla Seraskerlik Dairesi'nin aras be dakikalk yoldu, ama Paa yine de arabasna bindi. Beyazt Meydan'nda askerler kimseyi Seraskerliin bahesine sokmuyorlard. Paann arabasn grnce kenara ekildiler. Serasker Hseyin Avni Paa yaverleriyle kapnn nndeydi. Mithat Paa'yla kucaklap ptler. Paa, "Vaziyet nasl? Bir aksilik yoktur inallah," diye sordu. "Yok Paam, zannetmem ki bir aksilik olsun." "Sadrazam Hazretleri nerede?" "ieride, Hayrullah Efendi de geldi, bekliyorlar." Mithat Paa Serasker'i yalnz brakarak, birinci kata kt. Sadrazam Rt Paa, eyhlislam Hayrullah Efendi birka albayla birlikte oradaydlar. "Bir aksilik kmam, haber aldma gre." "Hayr Paam, her ey iyi gidiyor. Sultan Aziz Topkap Sara-y'na gtrld. 'Ben kime ne ettim? Beni Sultan Selim'e evirdiler,' demi, ama hi kar koymam." "Nasl kar koyabilirdi ki? Aziz devri kapand artk." "krler olsun." O srada dardan, "Padiahm ok yaa!" sesleri duyuldu. Dernek ki Murat Efendi geliyordu. Hemen aa indiler. Sleyman Paa, Murat Efendi'yi arabasna alp getirmiti. nce Hseyin Avni Paa kendisini karlad, el pt ve kendisini hkmdar olarak tandn bildirdi. Rt Paa, Ahmet Paa, Mithat Paa, Redif Paa ve Hayrullah Efendi de ayn eyi yaptlar. Srada baka paalar ve albaylar vard, onlar da el ptler. Askerler yine, "Padiahm ok yaa!", "Allah seni bamzdan eksik etmesin!" diye bardlar. Sonra Seraskerlik Dairesi'ndeki makam odasna kld. Murat Efendi'yi serasker koltuuna oturttular. teki paalar da makam masasnn karsnda duran altn yaldzl koltuklara oturdular. Murat Efendi heyecann gizleyemiyor, sesi ve parmaklan i titriyordu. Kendine hi gveni olmayan bir sesle, "Buyurun vzera hazretleri, deerli kumandan paalar," dedi. "Beni buraya getirdiniz, sa olun, tahtm her zaman size borlu olacam. Amcam Abdlaziz Han'a da hibir ey olsun

istemem. Kendisine her zaman hrmetim olmutur. Salndan endie ederim. Bu hususta sizlere gveniyorum." "Merak etmeyiniz Hnkrm, kendisine hrmette hi kusur edilmeyecektir. Hele bir u hadiseyi atlatalm." "Aman, memlekette bu yzden bir kyam kmaz inallah." "Hi endie etmeyin efendim, hibir ey kmaz. Halk bugn deiiklii renince bayram edecektir." "Grrz inallah." Mithat Paa bu konumalara pek katlmyor, susuyordu. Ama bu darbenin beyni oydu. Hepsi Mithat Paa'nn neler dndn merak ediyordu, Sadrazam Rt Paa yan ban alm, arbal, geleneklere bal bir yneticiydi. Zaten darbe giriimi ondan gelmemi, ama o da Abdlaziz'e gvenemedii iin tekilere katlmt. Rejimin deitirilmesinden yana deildi. Millete zgrlk verilmesiyle durumun daha da ktye gidebilecei kansndayd. Ona gre gl bir ynetimle her ey dzelebilirdi. Merutiyetin gerekli olduuna hi inanmamt. Padiah deiiklii yeterli olacakt. Abdlaziz'e de hibir ktlk gelsin istemiyordu. Hseyin Avni Paa'nn btn derdi A.bdlaziz'di, O devrildiine gre artk her ey dzelebilirdi. Hayrullah Efendi ise bunlarn hibirini umursamyordu. O eyhlislam olarak kalsn yeterdi. Mithat Paa ise merutiyet rejimini savunuyordu. Abdla-ziz'in devrilmesi bu iin ilk basamayd. imdi sra geliyordu bir anayasann hazrlanmasna ve bir parlamentonun kurulmasna. Sultan Murat birka dakika sren sessizlii bozarak, "imdi ne yapacaz?" diye sordu. Mithat Paa, "ilk iimiz bir hatt hmayun hazrlamak olacak," dedi. nk padiahlarn tahta ktklar zaman bir 'hatt hmayun' okumalar gelenei vard. Hatt hmayun hkmet program niteliindeydi. Padiah'n tahta kmasna 'clus' deniyordu. Clustan birka gn sonra da hatt hmayunun okunmas gerekiyordu. Sultan Murat, "Hay hay efendim," dedi. "Neleri ilan etmemi istersiniz?" Sadrazam'm ve paalarn gzleri Mithat Paa'ya evrildi, hibiri tek kelime sylemek istemedi. Mithat Paa da, "Hnkrm," dedi, "her eyden nce sizin tahta kmanzn Allah'n takdiri ve btn halkmzn isteiyle olduunu belirtmek gerekir. Yani, ak konuaym, sizi urada bulunan be on vezir ve sadrazam tahta kartmad, halk sizi istedi de ondan geldiniz, demek doru olur." "Doru mu ya? Sahiden halk m beni istedi?" "yle demek daha doru olur. Siz gcnz bizden deil, halktan almalsnz." "Nasl uygun gryorsanz yle olsun. Demek ki, halk beni istemezse gideceim." "Elbette Hnkrm. Bu iin bir mant var, halk Sultan Aziz'i istemedi, biz arac olduk, kendisini devirdik; yarn, maazallah halk sizi de istemezse devirebilir." "Ama Paa Hazretleri, sizin bu buyurduklarnz demokrasi rejimlerinde olur, halk bakan seer, ibana getirir, beenmezse gvenoyu vermez, devirir. Monarilerde yle mi ya?" "Evet ama Hnkrm, biz halk istemiyor diye Padiah' devirdik. Demek ki gcmz halktan alyoruz, halka dayanyoruz. Sizin de halka dayanmanz gerekecek." "Anladm efendim, anladm, hakkliniz var, ben de demek ki gcm halktan alacam." "yle olacak Sultanm." Bu konumalar ne Sadrazam'n houna gitti, ne de Hseyin Avni Paa'nn, ama susmay yelediler. "Peki Paa Hazretleri, baka ne diyeceim bu hatt hmayunda?" "Arz edeyim Hnkrm, sadrazam, btn vekiller ve st d- 8 zeyde tm yetkililer grevlerinde kalmlardr, diyeceksiniz." "Tamam efendim, tamam, onu da derim ama Sultan Aziz'le almaya alk olan bendeler de grevde mi kalacaklar?"

"Hayr Hnkrm, Mabeyin'de elbette ki byk deiiklik yapacaz. rnein Sadullah Paa'y sizin emrinize vereceiz." "ok uygundur Paa Hazretleri, ok sevindim, ama kimdir bu Sadullah Paa?" "Kendisine gvenebilirsiniz Hnkrm, ok iyi Franszca, Farsa ve Arapa bilir, ray Devlet bakanl yapt, son grevi de Ticaret nazrlyd. Ayrca unu da belirtmek isterim, Gen Osmanllar'dandr, ok da iyi edebiyatdr." "Tamam efendim, tamam, hibir itirazm yok. Adn duymutum zaten. Peki, baka ne diyeceim hatt hmayunda?" "Bugnk bozukluun ynetimdeki karmaadan kaynaklandn, bunun iin kkl bir reforma gidilmesinin zarur olduunu syleyeceksiniz." "ok doru efendim, ben de o fikirdeyim, sylerim, baka?" "Hnkrm, biliyorsunuz, saray masraflaryla ba edilemiyor, bte dndaki harcamalarn yasak olduunu ilan edeceksiniz." "ok uygundur efendim, ben de buna inanyorum. Baka bir ey kald m?" "Kald Hnkrm, politikamzn btn devletlerle dostluk ilkesine dayandn aklayacaksnz." "Hi aklamaz olur muyum? Bunlar hep benim dncelerime uygun eyler. Bunlar, ltfen Paa Hazretleri, siz kaleme alr msnz?" "Memnuniyetle Hnkrm." Yeni Padiahla Sadrazam ve darbeci paalarn hepsi anlamlard. gn sonra hatt hmayun okundu ve doksan gn srecek olan Sultan Murat dnemi balad. Mithat Paa kesin devrimlerden yanayd, Harbiye kumandan Sleyman Paa da kendisini destekliyor, buna karlk sadrazam Rt Paa ileri ardan alyordu. Bu durum karsnda Sleyman Paa bir gn Sadrazam'm karsna dikilerek yle dedi: "Paa Hazretleri, saltanat deiikliini istibdat ynetimini srdrmek iin yapmadk. Ne benim, ne de Mithat Paa'nn Abdlaziz'e ahsi dmanlmz vard, ne de Murat Efendi'ye zel bir sempatimiz. Ltfen ne gerekiyorsa hemen onlar yapalm. Yoksa ok ge olur, sizin de banz yerler." Rt Paa korktu. "Aman Kumandan Paa Hazretleri," dedi, "hiddetlenmeyin yle, ne gerekiyorsa yapalm." Beyazt'ta dzenlenen clus treninden sonra Sultan Murat ve nazrlar hep birlikte Dolmabahe Saray'na geldiler, orada da geleneksel birtakm trenler yapld. Akamzeri Sadrazam ve nazrlar tam Saray'dan ayrlacaklard ki Sultan Murat Mithat Paa'ya, "Paa Hazretleri," dedi, "ok rica ederim bu gece beni burada yalnz brakmayn, hepinizin burada kalmanz istirham edeceim." Mithat Paa, "Hay hay, Hnkr Hazretleri," dedi, "siz tela etmeyin, hepimiz burada kalacaz." Mithat Paa hemen gidip sadrazam Rt Paa'y grd, teki nazrlar da artt. "Aman," dedi, "yeni Padiahmz bana bir eyler gelmesinden ok ekiniyor, hepimiz bu gece burada kalalm." Konaklara haberler gnderildi, gecelik entarileri getirtildi, yataklar yapld ve btn vezirvzera geceyi Dolmabahe Sara-y'nda geirdiler. Hatta ertesi gn, Sultan Murat yine ok srar etti, hepsi Saray'da yattlar. O gn yer yerinden oynad. Abdlaziz'in devrilmesini duymayan kalmamt, halk sokaklara dkld, Dolmabahe Sara-y'nn nlerine kadar gelenler btn gn, "Padiahm ok yaa!" diye haykrdlar.

O arada Abdlaziz bunalmlar geirmi ve says yz geen yaknlar ve hizmetindeki insanlarla Ortaky'deki Feriye Saray'na tanmt. gn sonra da orada bileklerini keserek intihar etti. Buna herkesten ok zlen Sultan Murat oldu. Amcasnn intihar karabasan gibi, hi aklndan kmyordu. "Ya beni de devirirlerse, ya ben de intihar edersem," diye saplantlara takld. Artk kendisinde ne rahat kalmt ne huzur, kafas yalnz bu lm korkusuyla doluydu. Abdlaziz'den sonraki dnem gergin bir dnemdi. Karada, Srbistan ve Bulgaristan'daki ayaklanmalar istanbul'un huzurunu karyordu. Mithat Paa her ne kadar Devlet ras bakan idiyse de olaylara yn vermek zorunda kalyordu. Ayaklanmalar bastrmak iin asker gerekiyordu. Bu amala Mithat Paa'nn bakanlnda bir komisyon kuruldu. rencilerin iinden gnll olanlar toplanp eitildi ve bunlar sava blgelerine gnderildi. O sralarda mslmanlarla mslman olmayanlara eitlik tanyan bir yasann hazrlklarna giriildi. Mslman olmayanlar da vatanseverlik duygularyla bu olaylardan heyecan duymaya baladlar. Mithat Paa hristiyanlardan bir tabur gnll asker toplamaya kalkt. Onlarn sancaklarnda, ayyldzm yanna bir salip eklendi. Bylece Osmanl tarihinde ilk kez sancanda hilal ve salip tayan bir tabur oluturulmu oluyordu. Ni'teki Osmanl birliklerine gnderilen bu hristiyan askerler islam askerlerinden geri kalmayacak zveri gsterdiler. Mithat Paa Osmanl devletinin yalnz islamla dayanmadn kantlamak istiyordu ve ufak bir deneyimle bunu baard, ama sonu gelmedi. O gnlerde bir de erkez Hasan olay yaand, erkez Hasan Abdlaziz'in nc kadn Neerek Hanm'n kardeiydi. Babas Kafkasya'dan g edip Rumeli'ye yerletirilmiti. erkez Hasan Harbiye'yi bitirdikten sonra Badat'a atand, gitmek istemedi. Bu yzden de Hseyin Avni Paa'y bir gn Gksu'da vurmaya kalkt, arkadalar g bela engel oldular. Hseyin Avni Paa da erkez Hasan' tutuklatt. O nedenle erkez Hasan, Hseyin Avni Paa'ya dman oldu. erkez Hasan hapiste ok kalmad, kz kardei Neerek Hanm'n araclyla hapisten k87 88 ti ve Abdlaziz'in olu Yusuf izzettin Efendi'nin yaverliine atand. Abdlaziz devrilip de btn yaknlaryla birlikte Dolmabah-e Saray'ndan kartlrken askerler Neerek Hanm'a da ok kt davrandlar. Kadn o gnlerde hastayd, yatandan alp srklediler. zerindeki al da ekip kendisini rlplak braktlar. erkez Hasan bu olay duydu ve darbecilerden almay aklna koydu. Abdlaziz'in intihar etmesinden sonra da kafas bsbtn kart, Hseyin Avni Paa'y mutlaka ldrmeye karar verdi ve Paa'yi izlemeye balad. Abdlaziz'in lmnden iki gn sonra btn nazrlarn Beyazt'ta Mithat Paa'nn konanda toplanacaklarn haber ald. Ceplerine be tabanca ve beline de bir kasatura yerletirerek yzba elbisesiyle konaa gitti. Kapdaki nbetiler kendisinden hi phe etmediler, ok nemli bir haber getirdiini syleyerek toplant salonuna girdi ve girer girmez Hseyin Avni Paa'nn zerine yryerek, "Davranma Serasker!" diye bard ve hemen tabancasn ekerek Serasker'in kalbine doru iki el ate etti. Kurunlar Paa'nn karnna gelmiti, Paa yere yuvarland. Nazrlarn iinde en yreklisi Bahriye nzn Kayserili Ahmet Paa, erkez Hasan' yakalamaya kalkt, ama katil bu kez de onu kolundan ve kulandan yaralad. O srada Hseyin Avni Paa yerden kalkm darya kayordu, erkez Hasan iki el daha ate ederek Paa'y ldrd. Bu kez Mithat Paa'nn hademesi Ahmet Aa katili arkadan kollaryla kskvrak yakalamaya kalkt, erkez Hasan'n artk gzleri dnmt. "Aa brak benii" diye haykrrken bir rpnta Ahmet Aa'nn ellerinden kurtuldu ve cebinden kard baka bir silahla Aa'y vurarak ldrd. Btn vezir-vzera tam bir panik halindeydiler. Mithat Paa'nn stnde

silah yoktu, katille bouacak gte de deildi. erkez Hasan, Ahmet Aa'yla bouurken Rt Paa'yla Mithat Paa kap kurtuldular. Kapdaki nbeti askerler bu srada grlty duyup salona girdiler. erkez Hasan, "Kaln, yakarm!" diye haykrd. Onlar da, "Teslim ol yzba, biz yakarz!" diye barrlarken erkez Hasan tabancasn onlara ynelterek ate etti, be asker yere yuvarland, biri de ld. Hariciye nzn Reit Paa korkudan baylp sandalyesinin zerine yklmt, erkez Hasan salonda baka kimseyi gremeyince bu kez de onun zerine ulland ve silahn kafasna evirerek ate etti, bu da yetmiyormu gibi kamasn ekerek Paa'nn boazn kesti. Sonra perdeleri tututurup kona atee vermeye kalkt. Salonda hi canl insan kalmamt, bu kez de bir elinde tabanca, bir elinde kamayla sofaya kt, orada deniz yzbas yaver Rt Bey'le karlat ona da ate etti ve ldrd. O srada baka askerler sofaya koutular, uzun bir bouma sonunda katili yakaladlar, ilerinden drd de yaraland. Toplant salonu ve sofa sava alanna dnmt. Olaynn bilanosu be l ve on yaralyd. O yllarn en lgn katili ertesi gn Beyazt'ta imdiki niversitenin bahesinde idam edildi. erkez Hasan olay istanbul'da byk bir gerilim yaratt. Hkmetin en gl nazrlarndan Hseyin Avni Paa ve Reit Paa lm, Ahmet Paa da ar yaralar almt. Sekiz gnlk hkmetin yesinin bir anda yok olmas ileri ok gletirecekti. Bu olay Sultan Murat' da byk bunalmlara srkledi. Olaydan sonra, tahta kmasnn sekizinci gnnde Padiah'ta delirme belirtileri grld. Durum btn hanedana bildirildi, herkes telaa kapld. Ya Sultan delirirse ne olurdu? Olay nceleri ok gizli tutuldu. Ama aradan gnler geiyor Sultan Murat'n akl bana bir trl gelmiyordu. Hastalk ilerliyor ve Sultan'n lgnlklar artk gizlenmez duruma geliyordu. Bir gn Saray'n bahesinde gezinirken kendisini havuza att. Bu dpedz lgnlkt. Yaverler suya atlayp kendisini kurtardlar. st ba perian durumda sudan kt, sonra yaverlere, 89 90 "Neden beni suya attnz? Kastnz ne? Beni bomak m istiyorsunuz?" diye barmaya balad. Bir sre sonra bunalm geirdiini anlad, bu kez de sessiz sessiz alad, kimseyle konumad. Sultan Murat birok nedenle huzursuzluk iindeydi. Her eyden nce daha tahta kmadan kafasn yoran ve sinirlerini bozan ok eyler vard. Abdlaziz tahta kendisinden sonra olu Yusuf zzettin Efendi'nin kmas yolunda baz giriimlerde bulunmutu. Bunlar sonusuz kalmt ama o zamanlar Murat Efendi'nin kulana kadar gelmi ve Veliaht bu yzden bunalmlar geirmiti. Abdlaziz'in intihar etmesi de Sultan Murat' ok kt etkilemi, acaba ben de bir gn intihar m edeceim, diye saptmaya balamt. Tahta oturduktan sonra evresindeki vezirlerden, paalardan ve nazrlardan da ok rkm ve onlarn elinde kuklaya dnme olasl Sultan Murat'n uykularn karmt. Bu ruh bozukluu iinde kendini biraz alkole verdi. Konyaa teden beri dknd, ampanyay da ok seviyordu. kiyi biraz fazla kard zaman da hayal gc hep kt ynlerde alyor, herkesi kendine dman sanyor ve karabasanlar gryordu. Sultan Murat tam bir denetim altndayd. Ne var ki, Namk Kemal'le bile grmesine izin verilmemiti. Kendi bana hibir karar alamyor, nne ne getirilirse onlar imzalamakla yetiniyordu. Tek dostu annesi evkefza Kadn'd. Onu her grd zaman, "Valide, bizim halimiz ne olacak?" diye soruyor, Annesi de, "Kt olum, ok kt, bak, amcan ldrdler, yarn belki de sra sana gelir," diye zavall olunu deliye dndryordu.

Vezir-vzera bu durumda ne yapacaklarn ardlar. Padiah geleneksel cuma namazna kamaz oldu. Yine geleneksel kl kuanma treni de yaplamad. evresindekiler Padiah' hi halkn karsna kartmak istemiyorlard. Padiah'a Saray'n kidemli doktorlarndan Capalion adnda biri bakyordu. Tp bilimiyle yllardan beri hi ilgisi olmayan bu doktor Padiah'n srtna, kollarna slk yaptryor ve souk su banyolar yaptn- i yordu. an yzyllar nce yitirmi bu bakm yntemleriyle Padiah bsbtn lgna dnd. Halk da Padiah'n ne olduunu merak ediyordu. Trl sylentiler yayld. Yok Padiah intihar etmimi, yok hapsedilmimi, yok bir cinayete kurban gitmimi! Mithat Paa ok sklyordu bu durumdan. Padiah ortalkta grlmeyince herkes Paa'y sulu gryordu. Durumu akla kavuturmak gerekiyordu. Viyana'dan bir sinir hastalklar uzman getirtildi. Doktor Sultan' muayene ettikten sonra, "Hastann durumu ar, bu yollarla imkn yok iyileemez," dedi. "Sultan' Viyana'da bir klinie kapatmak gerekir." Ama bu nasl olurdu? Padiah nasl Viyana'da bir akl hastanesine kapatlabilirdi? Kim yrtrd devleti? Zaten paalar duruma el koymular, devlet gemisini yrtyorlard ama yine de biimsel olarak Padiah'n varl ve imzas gerekliydi. Sadrazam Mahmut Rt Paa bu konuyu ingiliz bykelisiyle konumaya karar verdi. Bakalm bykeli ne diyecek ve neler nerecekti. Sadrazam'n en byk danman ingiliz by-kelisiydi. Bykeli, "Ben bu derecede nazik bir konuya karmak istemem, iinizden nasl geliyorsa yle yapn," diyerek kestirip att. Ertesi gn de veliaht Abdlhamit Efendi'nin bir yakn ngi-iiz bykelisine giderek, "Ekselans," dedi, "gryorsunuz durum ok kt, devlet ortada yok. iler yrmyor. Siz bize yol gsterin de elbirliiyle bir eyler yapp imparatorluu kurtaralm." Bykeli, "Ben anlamam, bu sizin kendi iiniz, ne gerekiyorsa onu yapn, biz uyarz," demekle yetindi. Ama kendisine bu soruyu ynelten kii, "Ekselans," dedi, "ben veliaht Hamit Efendi'nin ok yaknym. O yarn tahta karsa lkeyi zgrlk ilkelerine gre yneteceini size iletmemi istedi." 2 Bykeli, "Ya..." dedi, "ok sevindim, Veliaht Hazretleri bugn sylediklerini inallah yarn unutmaz." O sralarda Mithat Paa da bir nabz yoklamasna gerek duyuyordu. Veliaht Hamit Efendi'nin, annesi Perest Hanm'n Nianta'ndaki konanda kaldn renince Veliaht'a bir haber ileterek kendisiyle grmek istediini bildirdi. Hamit Efendi bu grme isteini sevinle karlad, "A... Tabii, elbette, gelsin grelim, hi karlamadk, kendisine ok saygm vardr. Memleketi amcam Abdlaziz'in istib-datndan ve zulmnden kurtaran insan nasl sevmem? Hanedanmz bugn her eyi ona borludur," dedi. Mithat Paa da kalkp Nianta'ndaki konaa kendisini ziyarete gitti. Hamit Efendi o zaman otuz yanda gen ve deneyimsiz bir veliahtt. Ama ok kurnazd, zarafet kurallarn ve sz sylemesini iyi bilirdi. "Buyurun Paa Hazretleri," diye Mithat Paa'y karlad. "Ben yllardan beri sizi ok iyi izliyorum. Hanedanmza yararl olmak iin ok byk fedakrlklara katlandnz. yi ki bugn devleti ynetenlerin arasndasnz. Yoksa bu devlet batard, siz kurtardnz. Syleyin size yardmc olmak iin neler yapabilirim?" "Veliaht Hazretleri, sizin de duymu olduunuzu sanyorum, Zathne'nin salk durumu maalesef ok kt. Viyana'dan getirttiimiz ruh hastalklar mtehasss da hi ferahlatc eyler sylemedi. Bu durumda saltanat deiiklii zarur grnyor. Zatlinizi tahta kartmamz acil bir hal alyor."

"ok zldm Paa Hazretleri, Zathne'ye byk sevgim ve hrmetim vardr. Byle bir hastala yakalanmasn hi istemezdim. Ama ne yapalm, kader, elimizden ne gelir?" "Evet, Veliaht Hazretleri, iyileme umudu kalmadna gre baka yollar dnmek zorundayz." "Evet Paa Hazretleri, siz yle uygun grmseniz baka are yok demektir." "Yalnz u var, baz eyleri imdiden, ak ak sizinle konu- 93 mak zorundaym." "Buyurun efendim, konualm." "Amcanz merhum Abdlaziz Han'n neden tahttan indirildiini biliyorsunuz." "Tabii efendim, elbette." "Rahmetli Hnkr hibir kurala uymadan, diledii gibi kararlar veren ve onlar kafasnn dikine uygulayan bir hkmdard." "yleydi Paa Hazretleri." "Halktaki galeyan biliyorsunuz, medrese rencileri sokaklara dkldler. Biz de baktk ki devlet batyor, mdahale etmek zorunda kaldk." "ok iyi ettiniz Paa Hazretleri." "Ama daha nce gidip Murat Efendi'yle grtk. Kendisine bu ilerin byle yryemeyeceini ve bir hukuk rejiminin kurulmas gerektiini anlattk. O da anlay gsterdi ve her eyin bir yasaya balanmasn kabul etti. Ama zavallnn sal buna elvermedi." "Ne kadar yazk." "imdi biz sizden de bu anlay bekliyoruz." "Elbette Paa Hazretleri." "Bu halk artk olgunlamtr. Ona ters decek bir ynetim uygulanamaz. Halkn sesini duyabilmesi iin de bir meclisin toplanmas gerekir. Biliyorsunuz, btn Avrupa lkelerinde byle meclisler var. Devletin alaca btn kararlar nce oralarda grlyor, hkmdar da halka ve meclise ters decek keyfi kararlar alamyor." "Ne kadar doru efendim." "Bylece hkmdarla halk arasnda ok sk bir ba kurulmu oluyor, halk da ynetime katlm oluyor." "ok gzel, Paa Hazretleri, ok gzel. Byle bir ynetim bize de nasip olur inallah." 94 "Veliaht Hazretleri, siz temelde byle bir rejimin ilkelerini kabul ediyorsanz sorun yok, o zaman Osmanl imparatorluunun bundan byle merutiyet rejimiyle ynetileceini ilan edersiniz. Clus treninin ardndan okuyacanz hatt hmayunda da btn bu hususlar belirtilir, bunun iin bir Kanunu Esasi'nin hazrlanacan ve bir meclis-i mebusann toplanacan aklarsnz." "Elbette Paa Hazretleri, bunlar benim iin eref olur." "Tamam yleyse Veliaht Hazretleri, ben vezir-vzera ile konuaym, ne gerekiyorsa onu yaparz." "Sa olun Paa Hazretleri, Osmanl devletini siz kurtaracaksnz. Allah muvaffak etsin." "Yalnz msaade ederseniz unu da hatrlatmak isterim. Sultan Murat sal nedeniyle tahttan indirilecek. Ama yarn, bir de bakarz iyilemi, salna kavumu. O zaman, 'Sen bir kez ldrdn, artk ne yapsan nafile, tahtn yitirdin,' diyemeyiz ki... Bu hi doru olmaz. O zaman kendisini yine hkmdarlk grevini srdrmesi iin tahta davet ederiz. Siz de o zaman buna hi kar koymadan taht sahibine iade edersiniz." "Bundan hi pheniz olmasn Paa Hazretleri, ne demek, elbette, hele bir iyilesin, ben tahtmdan feragat eder ve her eyi kendisine brakrm." "ok sevindim Veliaht Hazretleri, anlay gstermekle iimizi kolaylatrm oldunuz." "Ne demek efendim, ne demek, haddime mi dm?" Vedalatlar, Abdlhamit Efendi hemen annesi Perest Ka-dn'n dairesine kotu, "Valideciim," dedi, "mjde, Valide Sultan oluyorsunuz."

Gerekte Perest Kadn onun z annesi deildi. z anas Ti-rimjgn Kadn Abdlmecit'in ikinci kadnyd, erkezlerin Ubh kabilesindendi, evliliinin nc ylnda Abdlhamit'i dourdu, ondan alt yl sonra da gen yanda ld. O lnce Abdlmecit'in drdnc kadn Perest Kadn ocua sahip kt. O da erkezlerin Ubh kabilesindendi, ufak tefek, narin, mavi gzl, san sal bir kadnd. Abdlhamit'i o bytt, o da kendisini hep Valide' bildi. Tabii bu durumda ilk mjde verilecek kii Perest Kadn'd. "Bana ne mjdesi verecekmisin bakaym? Ben nasl Valide Sultan oluyor muum?" diye sordu. "Valideciim, az nce Mithat Paa ile konutuk. Sultan Murat'n iyilemeyecei anlalm. Tahta ben kyorum." Perest Kadn fazla bir sevin belirtisi gsteremedi. "Hayrl olsun olum," dedi. "nallah yine kt bir eyler olmaz. Bu iler ok kark. Yarn senin de bana bir felaket gelir diye korkarm." "Hi endie etmeyiniz valideciim. Ben iimi onlardan iyi bilirim." Ertesi gn, yani 31 Austos 1876 gn heyet-i vkel, ulema, devletin ileri gelen vezirleri ve mera Topkap Saray'nda kubbe altnda toplandlar. Sadrazam Rt Paa yal gzlerle toplanty aarak, "Ey heyeti vkel ve muhterem hazrun," dedi. "Bugn tarihi bir karar vermek zere burada toplanm bulunuyoruz. Ne acdr ki doksan iki gn nce byk umutlarla tahta oturttuumuz Sultan Murat Han sal nedeniyle grevlerini yapamaz duruma geldi. Bu hastaln tedavisi iin ok uratk, dardan hekimler getirdik, are yok dediler. eriatn emrettii sreyi de bekledik, olmad. Yce devletimizin ban bo brakamayz. Bu durumda ok acele bir karar almak zorunda bulunuyoruz. Bu devlet Padi-ahsz ynetilemez. Tahta kmay hak eden kii de Abdlhamit Efendi'dir. tiraznz var m?" eyhlislam Hayrullah Efendi bata olmak zere btn hepsi, "Hibir itirazmz yoktur," dediler. Bunun zerine nceden hazrlanm fetva okundu. Fetvada "Mslmanlarn imam cinnet getirir ve imamlk grevini yapamazsa makam mnhal olur mu? Elcevap Allahu lem, olur," deniyordu. Bu fetva o sralarda Topkap Saray'nn Hrkai erif dairesinde beklemekte olan Abdlhamit Efendi'ye bildirildi. Btn senaryo nceden hazrlanmt zaten. Saray'n Babssaade denilen kaps nnde bir taht kurulmutu. Yeni Padiah bu tahta kp 95 oturdu. Btn vezir-vzera, ulema ve mera gelip kendisine biat ettiler. 96 Sultan Murat'n doksan gnlk saltanat bylece sona eriyor ve Abdlhamit'in otuz yl srecek olan istibdat dnemi balam oluyordu. I V. BLM kinci Sadrazamlk Abdlhamit'in tahta kmas btn yurtta byk trenlerle kutland, toplar atld, fener alaylar ve enlikler dzenlendi. Yeni Padiah, sadrazam Rt Paa'y ve Mithat Paa'y grevlerinde brakmak zorundayd, ikisine de dokunamad. Rt Paa'ya her frsatta, "Sizin onaynz olmadan hibir ey yapmayacam," diyordu ama gerekte onun yeteneksiz, ikiyzl ve sahtekr olduuna inanyordu. Bir sre sonra da hi ona danmadan birtakm nemli kararlar almaya balad. Rt Paa halkn da artk kendisini sevmediini anlyordu. Siyasal hava gerginieiyordu. Rt Paa bu yorucu almalara dayanamad ve 20 Aralk 1876'da istifa etti. Paa grevden ayrlrken yerine Mithat Paa'y nermiti. Abdlhamit hi istemedii halde Mithat Paa'y sadrazam yapt. nk Paa hem ieride, hem de darda byk n yapm bir kiiydi. Herkes btn bu deiiklikleri onun hazrladn biliyordu. Paa zgrlk davranlaryla ok seviliyor ve saylyordu. Mithat Paa artk 'hrriyet kahraman' idi. Paa zgrlk iin savam, adaletin ve demokratik bir dzenin simgesi olmutu.

T7 Abdlhamit kendisinden yirmi iki ya byk olan Mithat Paa'ya ok saygl davranyor ama, ondan ekiniyordu. Abdl-98 hamit o yl otuz yandayd, Mithat Paa ise elli be. Paa eitli valiliklerde, Dantay bakanlnda bulunmu, sadrazamlk yapm, iki kez Adliye nzn olmu, iki padiah tahtndan indirmi bir kiiydi. Padiah'n ondan ekinmesi ok doald. Onun giriimiyle tahta kt iin aalk kompleksine kaplyordu. ok eyler borluydu ona. Bu yzden de Mithat Paa'nn karsnda eziklik duyuyor, ne yapacan aryordu. Bu ilikiler ilk balarda hep byle bir zoraki sayg iinde geti. Ama bu sadrazamlk dneminin mutlu bir dnem olduu sylenemez. Topu topu bir buuk ay kadar sren bir dnemde Abdlhamit her frsatta Mithat Paa'y kendi babas gibi grdn belirterek vg dolu szler sylyordu. Yine byle bir karlamada Mithat Paa'ya, "Sizi ne kadar ok sevdiimi bilmezsiniz," demiti. "Yadigr olmak zere size zerimden bir ey kartp vermek istiyorum." Mithat Paa bu tr iltifatlardan holanacak insan deildi. Konana dnd zaman ei Naime Hanm'a, "Bu adam deli midir, nedir," dedi. "Bana, zerinden karaca bir eyi vermek istiyormu. Hi anlamadm, zerinden fanilasn m karp verecek?" Naime Hanm kahkahalarla gld, "Mithat," dedi, "senin houna gitsin diye yle sylemitir. Sen de ters davranmasaydn." Mithat Paa, "Hayr," dedi, "bir terslik etmedim. Eder miyim? Adam bu tahta biz oturttuk diye bana ho grnmek istiyor, ama ben bu tr dalkavukluktan hi holanmam, bilirsin." "Bilirim elbette. Sen de idare et ite." Bu yadigr verme ile ilgili szlerden birka gn sonra Mithat Paa bir tavsiyede bulunmak zere Padiah'n odasna girdi. Abdlhamit bu kez, gmleinden kol dmelerini karp Mithat Paa'ya uzatt ve, "Sadrazam Hazretleri," dedi, "benden bir hatra olarak ltfen u dmeleri kabul eder misiniz?" Mithat Paa kol dmelerini geri eviremedi. 99 "ok teekkr ederim. Zahmet ettiniz. Bunlar size daha ok yakyordu," demekle yetindi. Konaa dnnce, "Bak Naime," dedi, "Zathne bana meer kendi kol dmelerini vermek istiyormu. Hayr almam, diyemedim." Naime Hanm, "Elbette diyemezdin. Ama gryor musun, bunlar yle alelade eyler deil, zerlerinde birer elmas ta var," dedi. "Ne olursa olsun, beni ilgilendirmez. Sen onlar ekmeceye koy, dursun." Birka gn sonra Paa yine Saray'a gitti ve huzura kabul edildi. Bu kez de Abdlhamit Mithat Paa'ya, "Paa Hazretleri," dedi, "siz beni hi sevmiyorsunuz." Mithat Paa, "Aman Padiahm, nasl sevmem sizi, bunu nerden karyorsunuz," diyecek oldu. Abdlhamit de, "nk, gerekten beni sevmi olsaydnz," dedi, "verdiim dmeleri hi olmazsa bir gn olsun takar karma gelirdiniz!" Bu kol dmelerinin yle bir serveni olacaktr. Mithat Paa Taife srld zaman eleri bu kol dmelerini, saklamas iin Marsilya'da banker Alatini'ye gnderirler. Paa Taif te

ldrldkten sonra dmeleri Paris'in nl mcevhercisi Buche-ron bin liraya satn alr ve. bir sre sonra bunlar yz altm bin franga satar. Mithat Paa'nn sadrazamlnn ilk haftalarnda Sultan Hamit, Paa'nn gnln ho etmek iin ne incelikler yapmyordu. yle ki, Sadrazam'a bir eyler not ettirecek olduu zamanlarda Mithat Paa'nn mrekkep hokkasn tutuyordu. Paa bu alakgnlllkten rahatsz olmaya balamt. Bir gn, "Padiahm," dedi, "istirham ederim, yapmaynz, ok mahcup oluyorum." Padiah ise, "Sizin gibi bir sadrazamn hokkasn tutmak bir hkmdar 100 iin ereftir," diye yant verdi. Mithat Paa, Padiah'n bu derecede saygl davranmasndan ok holanyor ve bunu sada solda gururla anlatyordu. Ama dinleyenler de sras geldii zaman bunlar Zathne'ye iletmekten geri kalmyorlard. Yine o yl Abdlhamit Mithat Paa'nn ei ehriban Ha-nm'la drt yandaki olu Ali Haydar' Saray'a davet etti. Abdlhamit kendilerini karlad ve Ali Haydar' kucana alp okadktan sonra, "ilk rtbeni sana ben vereceim, seni de baban gibi byk adam yapacam," dedi. ehriban sonra ocuuyla birlikte Valide Sultan' ziyarete gitti. Perest Sultan da ehriban Hanm' dosta karlad ve unlar syledi: "Aslanm, evketmeap efendimiz, vatann ve milletini ok seven Mithat Paa'ya iten bir sevgiyle baldr. Kendisini baba bilir. Ne are ki, ehirliler namerttir, Paa'y aldatabilirler. Bu yzden onlara fazla gvenmemek gerekir." Valide Sultan'm 'ehirliler' dedii mabeyinciler, yani, Saray'daki grevliler ve paalard. Valide Sultan Mithat Paa'nn onlara gvenmemesini neriyordu. ehriban Hanm'a Saray'dan ayrlrken iki byk kutu verildi. Bunlarn birinde ilemeli bir gerdanlk vard. Gerdanln orta yerine 32 kratlk bir elmas yerletirilmiti. Ali Haydar'in hediyesi de mineli bir altn saat ve bir rtbe berat idi. ehriban Hanm, oluyla birlikte akamst konaa dnnce herrjen bu olaylar anlatt, aldklar hediyeleri ve rtbe beratn gsterdi. Ama Mithat Paa bunlardan hi holanmad. Padi-ah'tan hediye kabul etmekle kendisini borlu hissedecekti. Paa'nn surat asld, hibir yorum yapmad. Ama oluna verilen rtbe beratm Saray'a geri gndererek drt yanda bir ocua rtbe verilemeyeceini belirtti. Mithat Paa'nn hi dn vermeyen sert ve kat davranlar Abdlhamit'le aralarna bir soukluk girmesinin balangc oldu. Zaten Mithat Paa ile Abdlhamit'in anlamalar pek sz ko- 1Q1 nusu olamazd. Mithat Paa'nn valiliklerde byk deneyimi vard. Abdlaziz dneminde de iki ay on yedi gn sadrazamlk yapm ve bu ilerin nasl yrtlmesi gerektii konusunda bilgi sahibi olmutu. Ama bu kez durumu ok deiikti, nce Abdlaziz'i, sonra da Beinci Murat' tahttan indirerek yeni Padiah' tahta kartmt. Devrim yapm bir kahraman gibi sadaret koltuunda oturuyordu. Yeni Anayasa onun eilimleri dorultusunda hazrlanmt. Amac mutlakiyet rejimi denen diktatrl devirerek lkede parlamenter bir sistemi yerletirmekti. Padiah'n yetkileri kslacak ve demokratik bir rejimin kurulmas iin gerekli yasal ve ynetsel deiiklikler yaplacakt. Mithat Paa parlamenter sisteminin kurulmasn istiyordu ama Abdlhamit bu olaya hi scak bakmyordu. Mithat Paa Saray menfaatlerinin kslmasndan yanayd, Padiah bundan holanmyordu. Mithat Paa hibir memurun, suu kesinlemeden grevinden alnmamasn savunuyordu. Abdlhamit ise bu konuda hibir koul tanmak istemiyordu. Mithat Paa Saray'daki klelerin ve cariyelerin zgrle kavumalarndan yanayd, Padiah ise klelerinden hi de vazgemek niyetinde deildi. Sarayn geleneklerinde ihtiam vard,

israf vard, debdebe vard, cariyeler vard, bunlardan Padiah nasl vazgeebilirdi? O zaman neye yarard hnkrlk? Mithat Paa Anayasann en ateli savunucusuydu. lk balardan beri Anayasa'y ilan ettirip uygulamaya alyordu. Ama bu konu ele alnr alnmaz Padiah'la anlamazlk kt. Tasarda bir 113'nc madde vard ki, Sultan bu konuda hibir dn vermeye yanamyordu. O madde Padiah'a, phe ettii kimseleri memleket dna kartmak, yani darya srme yetkisini veriyordu. Tasar hazrlanrken Namk Kemal ve Ziya Paa ok dayattlar, "Aman bu madde Anayasa'ya girmesin, yarn halimiz 102 ne olur, bu adam hepimizi srgne yollar," dedilerse de Mithat Paa'ya sz dinletemediler, Paa kendi kuyusunu kazm oldu. Mithat Paa mslman olmayan rencilerin de Harbiye'ye girmelerini istemiti. Padiah ve tutucular buna kar ktlar. Mithat Paa'y sevmeyen ok insan vard, Saray'dan kar olanlar, din adamlar, eriatlar, Anayasa'ya kar olanlar ve btn gericiler ve tutucular Paa'y ykmak istiyorlard. "Din elden gidiyor, kadnlarmz ak sak giydirmeyiz, Meclis-i Mebu-san'a gvurlar sokmayz," diye yaygaray bastlar. O gnlerde stanbul'da Tersane Konferans denen ve Almanya, ngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya ve talya'nn katld bir konferans toplanmt. Konferansta, Bulgaristan, BosnaHersek, Srbistan, Karada sorunlar grlyor ve Rusya hep ar basyordu. Durum ok gergindi, Mithat Paa Ruslarla bir sava kmasn nlemek iin didinip duruyor ve yle diyordu: "Devlet-i Osmaniye'nin askerlik gc her ne kadar mkem-melse de yabanc devletlerin hibirinden madd ve manev yardm almamz umudu yoktur. Sava durumunda para bulamayz. Kt paramzn deeri zaten dmtr. Eski hikyelerde anlatld gibi bir ift izme bin kurua kmtr. Sava karsa halka daha ar ykler yklemek gerekir ki bunlar da zulm olur ve memleketi harap eder. Cephanemizi Avrupa ve Amerika'dan getirtiyoruz, yann bunlar dmann eline geerse cephanemiz kalmaz." Mithat Paa bunlarla urarken dmanlar hi bo durmuyor ve onun atlmasna alyorlard. Paa, Padiah'a ok yukarlardan bakyordu. Sultan Hamit ise zamanla gleniyor ve ynetimi tmyle eline geirmeye urayordu. Mithat Paa'nn bu bunalml gnlerde ak ak konutuu ve dertletii tek kii zel sekreteri Kilikyan Vasf Efendi'ydi. Paa, Kilikyan Efendi'yi 1866'da Tuna valilii srasnda tanmt. Dalmayal bir katolikHrvat olan Antuan Kilikyan'n Ermenilikle uzaktan yakndan hibir ilikisi yoktu. Ad 'yan'la bittii iin baz kimseler onu Ermeni sanmlard. Paa kendisini tand zaman on yedi-on sekiz yalarmdayd. Varlkl bir aileden geliyordu. Babas Rusuk'ta yayordu. Olunu sekiz yanda stanbul'a gndermi ve Antuan iki yl Bebek'te kalarak 103 Trke renmiti. Sonra da babas onu Franszcasm ilerletsin' diye Paris'e yollam ve yl orada okutmutu. Baba bununla da yetinmemi olunu iki yllna svire'ye gndermi ve Antuan oradan da Yksek Ticaret Okulu diplomas alarak Rus-uk'a dnmt. Antuan Kilikyan'm niyeti gazeteci olmakt. Yazd iki yaz Mithat Paa'nn dikkatini ekmi ve Paa bu gen gazeteciyi yanma zel sekreter olarak almt. Kilikyan'n Trkesi pek parlak deildi ama, Franszcay, Srpay ve Bulgar-cay ana dili gibi konuuyordu. Mithat Paa'nn Franszcas da pek iyi olmad iin Franszca yazlar Kilikyan'a yazdryordu. Gen Antuan Kilikyan artk aileden saylyordu ve Paa her gittii yere kendisini gtryordu. Antuan'm ad bir sre sonra Kilikyan Vasf Efendi'ye dnt ve yaam boyunca hep yle kald. Mithat Paa'nn ikinci sadrazamlnda da en yakn dostu zel sekreteri Vasf Efendi'ydi. Vasf Efendi Paa'nn ne kadar g bir ii yklendiini biliyor ve bana bir felaket

gelmesinden d kopuyordu. Onun stanbul'da yabanclardan oluan geni bir evresi vard, Paa hakknda neler sylendiim herkesten iyi biliyordu. Bunlar Paa'ya yanstmaktan da ou zaman ekiniyordu. Bir akamst gnlk ileri hafiflettikten sonra Sadaret'te yine yalnz kaldlar. Mithat Paa, "Biraz konu bakalm Vasf," dedi, "sen bir zamanlar gazetecilik yapmtn, kimlerden haber alnacan ok iyi bilirsin, imdi neler duyuyorsun? Neler syleniyor benim hakkmda?" Vasf Efendi biraz skld, ama sonra ak ak konumaya karar verdi. "Paa Hazretleri," diye sze balad, "biliyorsunuz belki, sizi ok sevenler de var, sevmeyenler de. Bir zamanlar Sultan Aziz'in evresinde olan nazrlar, mabeyinciler elbette ki sizden nefret edeceklerdi ve ediyorlar. Her eyin eskisinden daha kt olduunu sylyorlar, sizin Osmanl hanedann ykp yerine Mithat Paa hanedann kurmak istediiniz anlatlyor." 104 "Bunu nasl uydururlar? Bunu nereden kartyorsun Vasf?" "Paa Hazretleri, hani u Sait Paa var ya, Padiah'n yanndan ayrlmaz, onun yaknlarndan biriyle benim dostluum vardr, o anlatt. Sait Paa sizin bu memlekete son derecede zararl bir kii olduunuzu sylemi. Sizin cumhuriyet rejimini kurmak istediinizi anlatyormu. Konanzda sk sk toplantlar yaptnz ve hanedan ykmak iin hazrlklar yaptnz Saray'a jurnal etmiler." "Vasf, biliyorsun, ben hi o tr toplant filan dzenlemedim. Bugn devlet ileri benim elimde, her eyi ben ynetiyorum, neden cumhuriyet rejimini kurmak isteyeyim. Memleketimiz daha o siyasal olgunlua eriemedi. Daha ok almalyz. Ben parlamenter sistemi istiyorum, yani merutiyeti. Padiah yine bata kalacak ama yetkileri ok snrl olacak, lkeyi parlamento ynetecek. Bunu da ak ak syledik. Hazrladm Anayasa buna dayanyor. Ben imdi nasl kalkar da, bugne kadar sizi aldattk, bizim gerek maksadmz cumhuriyeti kurmakt diyebilirim?" "Paa Hazretleri, hepsi bu kadar deil. Sait Paa geenlerde baka eyler de uydurmu. Gya siz bir gn, 'Bu memlekete artk Osmanl hanedanndan hayr gelmeyecek. Bu zamana kadar Hanedan- li Osman dendi, bundan sonra Hanedan- li Mithat dense ne olur?' demisiniz!" "Olamaz olum, ben nasl byle sama bir ey syleyebilirim? Bunun akas bile olmaz. Vay alak herifler!" "Paa Hazretleri, Sait Paa bu dedikodular Hnkr'a da anlatm, o da hop oturmu hop kalkm." "Zathne nasl inanr byle zrva szlere?" "Paa Hazretleri, dahas da var, msaade buyurursanz anlataym." "Daha ne anlatacaksn bilmem ki, anlat." "Sizin be yl nce Fransa'da olduu gibi stanbul'da bir komn ynetimi kurmak istediinizi sylyorlar." "Ne dedin, ne dedin? Komn ynetimi mi?" i "Evet Paa Hazretleri, siz Paris'teki Komn'e hayran kalmsnz. Komnclerin Fransa mparatoru nc Napolyon'u kovduklar gibi siz de Hnkr' kovacak ve memlekette komn rejimini kuracakmsnz." "Olum Vasf, Paris Komn'n iiler kurdu, nerede bizde o rgtlenmi iiler? Hem ben ii lideri miyim? u da var, Na-polyon savata Almanlara esir dt, bizde yle bir durum mu var? Samalk bu kadar olur." "Paa Hazretleri, daha bitmedi, siz Hnkr' devirmek iin yeni bir ordu kuruyor musunuz. Hani Askiri Milliye var ya, onun hedefi hanedan devirmekmi!" "Fesupanallah! Ben bir mill ordu kurmak istiyorum. Bu ordu devletin dnda, ona kar bir rgt olmayacak ki!"

"Bakn, bir de ne anlatyorlar: bu Askiri Milliye'ye yazlan genler, yeni asker niformalar giyerek sokaklarda gsteriler ya-pacaklarm. Bunlarn bana da Galata Binas komiseri Abidin Bey'i getirecekmisiniz. Genler ellerine mealeler alarak Dol-mabahe Saray'nn Caml Kkne kadar gidecek ve orada, 'Zi-to, zito', 'yaa' diye baracaklarm. Hnkr da kkn penceresine knca genler, 'Padiahm biz muharebe istiyoruz. Sen gensin, korkma, biz bir milyon askeriz. Srtmzdaki gmlee kadar her eyimizi feda ederiz. Millet senden Ruslara sava ilan etmeni istiyor,' diye haykracaklarm." "Vay canna! Ben nasl savatan yana olurum? Hepsi yalan. Bizim yedi yz bin askerimiz var deniyor, oysa asker says otuz bin. Bununla m savaa gireceiz? Ben Avrupa'nn desteini alarak sava tehlikesini uzaklatrmak istiyorum. Sava bizim iin lm demektir." "Paa Hazretleri, Zathne'yi ileden karan bir olay da u: Hani siz merutiyetin ilann bildiren hatt hmayunun okunmasndan sonra bir konuma yapmtnz ya. Arkasndan dualar edilmiti, gece evler ve dkknlar klandrlmt, klalardan toplar atlmt ya. ite, o gece, biliyorsunuz genler konanzn nne geldiler, 'Yaasn Sultan Abdlhamit Han! Yaasn Mithat Paa!' diye bardlar. Hnkr bundan hi holanmam. 105 o6 Kendisinden bakas iin 'yaasn> diye barlamazm. Demek ki, demi, Mithat Paa'nn niyeti benim yerimi almak!" "Olum, ben lgn mym byle eyler isteyeyim? Genler beni sevdikleri iin 'Yaa Mithat Paa!' diye barmlarsa kabahat benim mi?" "Paa Hazretleri, o akamki gsterilerden sonra bir de 'Zito' sylentisi knca i deiti. Zathne imdi sizin hain olduunuzu sylyormu. Tahta ktndan beri Rt Paa ve sizin iin, 'Bu adamlar vatana ve millete hizmet edemezler. Bunlar haindir. Zira ahlklar gerei bunlar Osmanl hanedanna ihanet etmeyi akllarna koymulardr. Maksatlar cumhuriyeti ilan etmektir. Bunun iin de halka ho grnp merutiyet rejimini savunurlar. Merutiyet rejimini ben istedim, onlar deil. Onlar kt niyetlidir. Memleketi alt yz yllk bir hanedann elinden almaya ynelmilerdir,' diyormu. "Sadaret koltuuna oturduktan sonra sizin patrikhaneleri ziyaret etmenizi de ok kt karlamlar, 'Mslman bir sadrazamn patrikhanede ne ii var?' diyorlarm. Sizin din konusundaki hogrnz eriat evrelerde geni tepkiler uyandryor, sizi jurnal ediyorlar." "Etsinler bakalm Vasf, benim arkamda halk var, millet var, bana hibir ey yapamazlar." "yle diyorsunuz ama Padiah' kkrtyorlar." "Vasf, yle olsa beni imdiye kadar krk defa azlederdi." "Paa Hazretleri, zaten azlinizin ok yakn olduunu sylyorlar." "Keyfi bilir, diledii zaman beni azleder. Ama zor eder. Benim arkamda halk var. Ben istifa etmem. Hnkr beni azletmeye kalkarsa ne olur biliyor musun? Halk gelip beni evimden alr ve Sadaret'e gtrp oturtur. Anlyor musun?" Paa bunlar syledikten sonra derin dncelere dald. Acaba gerekten grevden alnmas iin birtakm kazanlar kaynatlyor muydu? Ama Vasf Efendi'ye bu konuda hi ak vermek istemedi. Hibir ey yokmu gibi davranmay uygun grd ve kendini toparlar toparlamaz Vasf Efendi'ye, I "Olum," dedi, "senin ok acele Rusuk'a gitmen gerekiyor. Tuna Nehri Tamaclk irketi'nin hesaplarn inceleyeceksin. Birtakm yolsuzluklar kulama geliyor. Gidip ileri denetleyeceksin." Paa ertesi gn masasnn bana geip Sultan Hamit'e sert bir mektup yazd. imdiye kadar nerdii birok eyin Padiah tarafndan onaylanmadn vurgulayarak, "Dokuz gn oluyor ki isteklerime cevap vermediniz. Biz bu devlet binasn tamire alyoruz, siz ise deta

ykmak istiyorsunuz. Siz bu yzden beni azledecekseniz, rica ederim ynetimi mizacnza uygun birine brakn," dedi. Bu dileke barda taran damla oldu. Zaten Padiah.karar-n vermiti, Mithat Paa'y sadrazamlktan azledecekti. Paa greve geldiinden beri Abdlhamit'le aralarnda birtakm geimsizlikler oluyordu. Bunlarn birincisi Yeni Osmanllar sorunuydu. Hnkr bunlarn stanbul'dan uzaklatrlmasn istiyor, Sadrazam ise yanamyordu. Abdlhamit tahta karken Namk Kemal Bey'in Mabeyin ktipliine, Ziya Paa'nn Mabeyin baktipliine getirilmesi iin sz vermi, sonra da szn tutmad gibi btn Yeni Osmanl-lar'm uzaklatrlmasn istemiti. Mithat Paa kendi eilimlerine ters den byle bir neriyi elbette uygulayamazd. Bu yazy aldktan birka gn sonra Hnkr, Mabeyin feriki Sait Paa'y Saray'a artarak Mithat Paa hakknda ne dndn sordu. Padiah Mithat Paa hakknda hi de iyi eyler dnmyor ve Sait Paa'dan destek bekliyordu. Mithat Paa'y ykmak iin saldrya gemenin tam srasyd. Sait Paa, "Efendim," diye sze balad, "Mithat Paa kendi hretinin aldatc grnmne kaplm ve Zathne'ye itaatsizlie ynelmitir. Siz yine de Paa'ya hakszlk etmemek iin ve iyi niyetle onun ne byk fesatlklar iinde bulunduunu grmek istemediniz. Mithat Paa memlekete ve hanedana ok zararl bir adamdr. Cumhuriyeti kurmaktan baka amac yoktur. Bunun iin de birtakm sefirlerle ve cahil insanlarla konumalar yapmaktadr. Her neden sz edilirse edilsin, Paa sz saltanat- se107 niyye zerine getirerek hanedan- Osman'den artk hayr gelmi-yeceini ve cumhuriyet rejimine geilmesinin zarur olduunu 108 sylemektedir." "O kadar ileri gitmi mi bu herif?" "Evet efendimiz, maalesef. Anlatldna gre Namk Kemal Bey be-alt bin kiiyle Murat Efendi Hazretleri'nin sarayna gidip kendisini tahta oturmaya davet edecekmi. Murat Efendi'nin akl bana gelmedii anlalrsa Kemal Bey Mekke erifini bin lira tahsilatla Padiah yapmay tasarlyormu. Bunu da Dolmabahe Sa-ray'nda Mithat Paa bakalarna anlatm. Sadrazam Hazretleri'nin byle bir olay bildii halde bu ii dzenleyenleri tutuklatmamas ok artc deil midir? Demek ki, bu fesat eyleminin ba bizzat kendisidir. "Dahas da var efendimiz, verilen jurnallerde belirtildiine gre konakta yle bir sz de sylenmitir: 'Mithat Paa istiklalini ilan etti. Sultan Murat artk muradna erecektir.'" Hnkr bu szleri iitince deliye dnd. Sait Paa'ya, "Paa," dedi, "hemen u fermanm yaz. "Mithat Paann konanda yaplan gizli toplantlarda, 'Mithat Paa istiklalini ilan etti ve Sultan Murat artk muradna erecektir,' gibi szler edilmi ve yce saltanatn aleyhinde alan baz komitelerin kurulduu haberi alnmtr. Bunlarn ba Mithat Paa'nn her zaman koruduu Kemal Bey'dir. Bu nedenle Mithat Paa'nn derhal azil ve srgn edilmesi ferman hkmndedir." Hnkr artk kararn vermiti, Mithat Paa'y derhal srgne gnderecekti. Bunun uygulanmas iin de Sait Paa'ya unlar syledi: "Sabahleyin saat sekizde zaptiye miri ile birlikte Mithat Paa'nn konana giderek mhr hmayunu alacak ve srgne gnderilmesi hakkndaki fermanm kendisine okuyacaksnz, izzettin vapuru Ahrkap aklarnda bulunsun. Zaptiye miri hemen kendisini tutuklayarak vapura gtrsn. Konan evresini de asker ve zaptiyelerle kuatn." Sait Paa birka saniye dndkten sonra, "Efendimiz," dedi, "bendeniz sabahn krnde bu herifin konana gideceim. O saatte adam belki daha haremden bile kmam olacak. Hareme haber gndereceim, gecelik entarisiyle

selamla gelecek ve ben kendisinden mhr hmayunu isteyeceim. Belki de, 'Yanmda yoktur, getireyim,' deyip hareme dalacak. Gelmezse ne yaparm? "Geldiini dnelim, o zaman kendisine srgn kararn bildireceim. Ne der bana? 'Anayasa gerei siz beni yarglamadan bir yere gnderemezsiniz,' derse ne yaparm? "Kendisini ocuk gibi kucama alp bara ara arabaya koyamam ya, bu ii zaptiyelere havale edeceim. O da feryat etmeye balayacak. Zaten kula kirite olan ev halk ve konu komu kouup gelecek, rezalet kartacaklar. Sefirler ve yabanclar bu olay duyacaklar, bamza dert aacaz. Bu fesat takmnn neler kartraca hi belli olmaz. "iyisi mi ben kendisini yarn sabah Saray'a davet edeyim. Oradan bir istimbot ile izzettin vapuruna naklederiz. Hibir ferdin bundan haberi olamaz." Bu neri Sultan Hamit'e ok uygun geldi. nk o da olay yaratlmasndan korkuyordu. 109 Sait Paa devlet memurluuna balad dnemlerde Erzurum'dayd. Mithat Paa'nn kz kardei Sdka Hanm'n kocas Tosun Paa da Erzurum vahiydi. O zamanlarda daha hi ad duyulmam olan Sait Bey, Vaii'ye yanaarak eline biraz fazla para gemesi iin yeni bir grev istedi. Vali de Sait Bey'i iki bin kuru maala Aar Kitabeti'ne, yani toprak vergilerine bakan bronun efliine getirdi. Bu iki bin kuru maa o zamanlarda ok nemliydi. Sait Bey bu yzden kendisini Tosun Paa'ya hep borlu sayd. Mithat Paa'nn srgne gnderilmesinde kendini biraz sorumlu grd iin o akam namaz zaman Mabeyin ktibini sandalla Dolmabahe'den Salacak'a Tosun Paa'nn evine gn110 derdi. Ktip zel olarak Tosun Paa'nn ei, Mithat Paa'nn kz kardei Sdka Hanm' grmek istediini haber verdi. Sdka Hanm akamn ge saatinde Mabeyin'den bir ktibin kendisini zel olarak grmek istemesine ok ard. Mabeyin ktibi, "Hanmefendi," dedi, "sizi bu saatte rahatsz ediyorum, kusura bakmayn, size Sait Paa'dan ok nemli bir haber getirdim. Biraderiniz sadrazam Mithat Paa Hazretleri yarn sabah grevinden azledilerek izzettin vapuruyla srgne gnderilecek. Yaplacak bir ey yok. Ama telaa kaplmayn. Belki yarn sabah ok erken, Saray'a gitmeden nce kendisini grebilirsiniz. Konaa da haber verin, bavulunu hazrlasnlar." Sdka Hanm gecenin ge saatinde ne yapacan ard. Gzne uyku girmedi. Sabaha kadar Tosun Paa'yla neler yapabileceklerini konutular. Ama Zathne bir kez srgn kararn vermiti. Bunu nlemeye olanak yoktu. Sdka Hanm ertesi sabah sandalla karya gemeye kalkt, ama hava rzgrl ve deniz ok dalgalyd, kayklar ilemiyordu, ilk vapurla istanbul yakasna geti, izzettin vapuru Dolmabahe aklarnda duruyordu. Kprye knca bir de bakt ki Mithat Paa'nn arabas geliyor, hemen yolun zerine kp arabay durdurmaya kalkt, iaretler yapt ama Paa Padiah'n yaveriyle birlikte ok acele Dolmabahe'ye gidiyordu, arabay durduramad, ban uzatarak, "Sdka, sen konaa git, akama dneceim," demekle yetindi. Arabac da atlar krbalad, hzla uzaklatlar. Sdka Hanm bir arabaya atlayarak doru Beyazt'taki konaa gitti. Naime ve ehriban Hanmlar sabahn krnde karlarnda Sdka Hanm' grnce ok ardlar, "Hayrola, sabah sabah, hayrdr inallah," dediler. Sdka Hanm durumu anlatnca ikisi de alamaya balad. Sdka Hanm, "Yaplacak bir ey yok," dedi, "zaman kaybetmeden hemen aabeyimin amarlarn, elbiselerini hazrlayn. Herhalde bavulunu almaya gelir." Mithat Paa'nn kardei iki kadn gzyalar iinde brakarak hemen skdar'a dnd. Sabahleyin karya geerken Dolmabahe nlerinde duran izzettin vapuru artk yerinde yoktu, Sa-rayburnu'nu dnerek Marmara'ya uzanyordu.

Zathne Sait Paa ile birlikte bu srgn senaryosunu hazrladktan sonra hemen bayaver Mehmet Paa'y huzura ard ve, "Paa," dedi, "yarn sabah erkenden Mithat Paa'nn konana gideceksin, kendisini ok acele grmek istediimi bildirerek Paa'y alp Saray'a getireceksin." Mehmet Paa da ertesi sabah hemen namaz vakti Paa'nn konana vard. Paa o gn Sadaret'e gitmeye niyetli olmad iin, yatakta ehriban'la sabah keyfi yapyordu. Khya bayaverin kendisini grmek istediini bildirince, "Hayrdr inallah," dedi, "Zathne sonunda benimle grmeye karar verdi. Baka aresi yoktu zaten." Paa hemen hazrland, bayaver'e de, "Siz arabada bekleyin, ben hemen imdi aaya iniyorum, benim arabam takip edersiniz," dedi. Mithat Paa Saray'a gelince alt katta bir odaya alnd. Sait Paa da yanna oturdu. "Paa Hazretleri," dedi, "Zathne sadaret mhrn bana teslim etmenizi emretti." Mithat Paa hemen yeleinin cebinden mhr kartarak Sait Paa'ya teslim etti. Sonra da aralarnda yle bir konuma oldu: "Bir sredir saltanata kar kurulan gizli cemiyetlerde bulunanlarn sizin konanzda da toplandklar bildiriliyor. Dn bu konuda iki jurnal geldi. Zathne sizin onlarla ibirlii yaptnza inanmak istemedi, ama adnz bu ilere kart iin hemen bugn memleketten kmanz ferman buyurdular, izzettin vapuru bu i iin hazrland, derhal lkeyi terk edeceksiniz." Mithat Paa byle bir konumay hi beklemiyordu. O Padiah'n kendisine olumlu bir yant vererek anlamazlklar ortadan kaldracan umuyordu. akna dnd, 112 "Nasl olur," dedi, "Zathne neye dayanarak beni srgne gndermek istiyor?" "Efendim, sizin hazrladnz Anayasa'nn 113'nc maddesine gre." "O madde Hnkr'a byle bir hak tanmyor ki..." "Tanmaz olur mu Paam. Bakn o maddede ne deniyor? 'Kt halleri Zaptiye nezaretinin tahkikatyla ortaya kanlar memleket haricine srgn etmeye Padiah'm yetkisi vardr.'" "Peki Zaptiye nezaretinin byle bir tezkeresi mi var?" "Var efendim, Zaptiye nzn mer Paa az nce szn ettiim jurnalleri Zathne'ye takdim etti. Jurnallerin birinde Be-yolu'nda bir gazinoda toplanan Tophane mlzmlarnn sizin ok yaknda diktatr olmak iin birtakm hazrlklar yaptnz konutuklar anlatlyor. kinci jurnalde de konanzda yaplan bir toplantdan sz ediliyor. Bunlar sizin kt hallerinizin kant deil midir?" "Vallahi billahi benim bu cemiyetlerden haberim yok. Allah bu apknlarn belasn versin. Bunlar Ruslar ve Hdiv Paa dzenlemitir. Beni buradan kovacak olursanz alimallah memleket mahvolur. Beikiler Krfezi'ndeki donanma gne kadar buraya gelir. Bunlar iyi dnn. Nazrlarn bundan haberleri var m?" "Bilmiyorum." "yleyse rica ederim, gidiniz, Zathne efendimize syleyiniz ki benim bu ilerden hi haberim yoktur. Mademki nazrlar buradadr bu ii grsnler, eer efendimizin bana gveni yoksa, beni Mabeyin'de bir odaya kapatsnlar, evime gitmeyeyim, sadaret ilerini buradan yrteyim. "Memleketimizin bu g zamannda, hem burada, hem de Avrupa'da herkes devlet ilerini benim ynettiimi sanyor ve bana gveniyor. Eer ben buradan gidecek olursam memleket alimallah biter." Sait Paa, "Bu grnz hemen Zathne'ye arz edeceim. ki dakika bekleyiniz," deyip odadan ayrld. Padiah ise Sait Paa'y dinledikten sonra,

"Bu olamaz," dedi. "Bu adam burada brakmak daha byk tehlike yaratr. Al bu jurnalleri de kendisine gster." Sait Paa jurnalleri alp Mithat Paa'nn yanna geldi. "te, Paa Hazretleri," dedi, "szn ettiim jurnaller bunlar." Mithat Paa buz gibi olmutu, jurnalleri dikkatle okuduktan sonra, "Haberim yok, yazlr ya," dedi. "apknlar, iftira etmiler. Peki beni nereye gndereceksiniz?" "Memleket hudutlarndan ktktan sonra nereye isterseniz oraya gidebilirsiniz. Fakat snrdan sonra en yakn yer Yunanistan'da Sira adadr." Mithat Paa Sira adasnn nerede olduunu ok iyi biliyordu. Sira Yunanistan'n dousunda, Ege denizindeki Siklad takm adalarnn en nemlisiydi. Orada konsolosluk bile vard. 1823'te Sakz'da Yunanllar bakaldrdktan sonra Ali Paa isyan bastrm ve bamszlk sava verenlerin tmn bir manastrda kesmiti. Sakz'dan kaanlar da Sira adasna snmlard. Yani ada, intikam duygularyla yetimi Yunanllarn yaad bir yerdi. Paa, "ok rica ederim," dedi, "beni Rumlarn iinde brakmayn. Marsilya'ya brakn diyeceim ama orasnn da ok uzak olduunu biliyorum. yisi mi siz beni Brindisi'ye brakn." Mithat Paa bunlar syledikten sonra iki dakika dnd ve yle dedi: "iyi ama benim yanmda be param yok. Ne yaparm oralarda parasz pulsuz? Perian olurum. Bir de korunmam iin bir yaver isterim. Bana suikast dzenleyebilirler." "Aman, Paa Hazretleri, byle bir cinayet olasl hi kimsenin aklna gelmemitir." Mithat Paa yine birka dakika dnd ve sonra, "Gitmeli ha," dedi. 113 ts 114 "Evet gitmeli, iki yaver ve iki avu sizi bir istimbot ile zzettin vapuruna gtrmek iin iskelede bekliyorlar." "Allah rahmet eylesin bu millete. Yalnz unu syleyeyim ki, Zathne susuz bir insan Osmanl topraklan dna kartmakla byk hata ediyor. Benim srgne gnderilmem hem mlkte zarar verecektir hem de Hnkr'a." "Paa Hazretleri, dilerseniz konanza bir uanz gnderebilirsiniz. Uak ev halkna sizin gidiinizi bildirir, hem de amarlarnz ve gerekli giysilerinizi getirebilir. Ailenizin sizinle birlikte gelmesine izin verilmediini belirtmek isterim. Hi kimseyle konumanza da izin verilmiyor." Mithat Paa hi yanndan ayrmad Yusuf Aa'y konaa gnderdi. "Git bak," dedi, "bana biraz orap, mintan, kundura gibi eyler getir. Ne zaman dneceim belli olmaz. Hanmlara ve ocuklara da syle, zlmesinler. Ben gittiim yerlerden onlara haber iletirim. Ne yapalm, kaderde bu da varm, sabretsinler, geleceim elbette." Yusuf Aa hemen Paa'nn arabasna binerek yola koyuldu. Paa rhtmda kendisini bekleyen motora binmeden nce Sait Paa'ya, "Paa," dedi, "ltfen beni btn devlet ilerinden kurtard iin Zathne'ye teekkr ettiimi bildirin. Bu ileri elbette gnl rzasyla brakamazdm. Benim srgne gnderilmemden inallah memlekete ok zarar gelmez. Bir gn kader msaade eder de vatanma dnersem o zaman ne evketli efendimizi bu saraylarda bulacam, ne de bu mlk yerinde grebileceim. nallah dnte her eyi daha iyi bulurum. Ama ne yazk ki Zathne'nin evresini kuatan akl hocalar ona ok kt nasihatler veriyorlar. Byle giderse milleti kurtarmak hi de kolay olmayacak." Bu arada Dolmabahe Saray'ndan kan bir yaver, elinde bir zarfla geldi. Zarfn iinde be yz lira vard. Sait Paa bunu Mithat Paa'ya verirken, "Paa Hazretleri," dedi, "bu para bir sre sizi idare edebilir."

Mithat Paa'nn yznde zoraki bir glmseme belirdi. Sait Paa, "Buyurun Paa Hazretleri," dedi, "motor sizi izzettin vapuruna gtrmek iin bekliyor. Uanz konaktan dnnce onu da gemiye yollarz." Geminin kaptan Mithat Paa'y gvertede byk bir saygyla karlad. "Vezir hazretleri," dedi, "inann bana verilen grevin arl altnda eziliyorum. Bu imparatorluu ve halk kurtaracak tek insan olduunuza inanyorum. Yalnz kendi adma deil gemideki btn arkadalarm, denizciler ve tayfalar adna konuuyorum, ok zgnz, yalnz size gveniyoruz. Bir gn btn annz ve onurunuzla istanbul'a dneceinize inanyoruz." Mithat Paa, "inallah," dedi, "ben de inanyorum. Tarafmdan btn subaylara, mrettebata teekkr edin. Siz askersiniz, grevinizi yapyorsunuz. Elinizden baka ne gelir?" O srada motor Dolmabahe rhtmna dnm ve Yusuf Aa'y alarak yeniden gemiye yanamt. Yusuf Aa'nn ellerinde iki bavul giysi ve amar vard. Naime ve ehriban Hanmlar mutfakta ne buldularsa onlar da sefertaslarna koyup bavullara yerletirmilerdi. Paa'nn bir ie konyan da unutmamlard. Denizciler bunlar ap denetlemeye kalkmadlar. Paa, Yusuf Aa'ya, "Haydi bakalm Yusuf," dedi, "bunlar benim kalacam kamaraya indiriver." Kendisi de Yusuf Aa'yla birlikte kamaraya girdi, kapy ieriden srmeledi. "Neler getirmisin Yusuf, neler neler," derken Yusuf Aa, "Paam," dedi, "hepsi bu kadar deil." Yusuf Aa srtna kaputunu geirmiti. Hava rzgrlyd ve yamur iseliyordu. Yusuf Aa kamarada Paa'yla yalnz kald^ n anlaynca kaputunun dmelerini zd, i ceplerinde iki tabanca grnyordu, "Paam," dedi, "bunlar sana getirdim, lazm olur belki. Ya115 116 nma bir torba da mermi aldm. Sen kullanmak istemezsen seni korumak iin ben kullanrm." Paa, Yusuf Aa'y kucaklarken gzlerinden yalar szlyordu. Sait Paa vapurun demir aldn grr grmez rhtmdan doru Hnkr'in dairesine kotu. Padiah'n o srada kapsnn nndeki mermerlikte gezinmekte olduunu grd. Sabrszlkla sonucu bekliyordu. "Paa, ne yaptnz?" diye sordu. Sait Paa da, "Efendim, vapur, mzul Sadrazam' alp gitti. Memleket bir hainden kurtuldu," diye yant verdi. Akamst Padiah Sait Paa'y huzura artt, "Paa," dedi, "bugnk baarnzdan dolay size bir hediye vermek isterim. Lakin hediye seecek zamanm olmad. u paray al da kendine istediin eyi al." Padiah'n hediyesi yz elli bin kurutu. Hnkr sonra Sait Paa'yla biraz dertlemek istedi. Mithat Paa'y srgne yollamasnn verdii sorumluluktan kurtulmak istiyordu. "Paa," dedi, "sana aka syleyeceim, ben Mithat Paa'nn deerini inkr edemem. alkan ve namuslu bir valiydi, ama meziyetleri olduu kadar noksanlar da vard. Politikadan hi anlamyordu. Sen bilir misin bilmem, anlataym, Tuna valisiyken Bulgar okullarnda Bulgarca okutulmasn istedi. Bu i ok ar sonular verdi. "Mithat Paa Kanunu Esasi'nin mutlaka ilann teklif ettii zaman bu konuda temelli bilgisi yoktu. Ziya Paa, Namk Kemal Bey, Abidin Paa, Sleyman Paa, Mithat Paa'yla birlikte bir tasar hazrladlar, ama aralarnda anlaamyorlard. O zamanlar, sen de bilirsin, Kanunu Esasi'ye kar olanlar oktu. Ethem Paa, Servet Paa, birok vezir ve devlet adam bana gelip, 'Bir millete hi hazrlk yaplmadan, bir kalemde hrriyet verilemez,' dediler.

"Ama ben, 'Milletin istedii olsun,' dedim, kanunu kabul ettim. "Mithat Paa milletin kendisini sevdiine o kadar inanmt ki, o olmazsa yer yerinden oynar sanyordu. Bak, ne oldu, bugn sen de grdn, hi kimse azn amad." Abdlhamit comu konuuyordu. "Sana bir ey daha anlataym," dedi. "Kanunu Esasi'yi ilan ettiim akam Mithat Paa arkadalaryla Beyazt'taki konakta toplanmlar, aralarnda airler ve edebiyatlar da varm. Kafalar ekmiler. Bilirsin, Mithat Paa ikiye ok merakldr, o akam biraz fazla karm, yemekten kalkarken dmemesi iin koluna girmiler. Enitesi Tosun Paa'ya, '"Syle bakalm Paa,' demi. 'Bundan sonra beni kim yerimden atabilir? Ben bu sefer ka yl sadarette kalacam, biliyor musun?' "Tosun Paa, "'Aman Mithatm, dikkat et,' demi, 'her akam kafay byle ekecek olursan, bir hafta bile kalamazsn.' "Onun gvenip konana ard adamlar ertesi sabah bu olay bana anlattlar." Sait Paa, "Hakk liniz var Hnkrm," dedi. "Tosun Paa benim ok eski dostumdur. Olay bana da o anlatmt." "Beni eletiren oluyor, ne yapmm, bir hafiye tekilat kurmuum. Neler demiyorlar, duyuyorum, bu jurnalciler alakm, namussuzmu, dinimizde bunlara yer yokmu... iyi ama bu gizli hafiye tekilatn kurmasaydm, evremizi saran tehlikelere kar nasl korunurdum? Baka hkmdarlar da byle yapmyorlar m?" "Hakk liniz var Sultanm, ok iyi yapyorsunuz." "Bir de beni sansr kurmaya altm iin eletiriyorlar. Sait Paa, sen de biliyorsun, bizde sansr elzemdir, bunu kuracaz." "Elbette Hnkrm." "Bizde messeseler Bat'dakine benzemez. Bizde halk henz ok bilgisiz ve ok saftr. Tebaamza ocuk muamelesi etmeye mecburuz. Ana baba nasl ocuklarn, genlerin eline zararl neriyatn gememesine dikkat ederse, biz de halkn fikrini ze117 118 hirleyecek her eyi halktan uzak tutmak zorundayz. Mithat Pa-a'ya bunlar anlatamadm. O zgrlk diye tutturmu gidiyor. Neye varr bunun sonu? Sansr zarurdir, anlyor musun?" "Elbette efendim, sansr zarurdir." "Mithat Paa hristiyanlardan ayr alaylar kurmaya kalkt, bunun zararlarn hi dnmyor. Ne olacak? Rumlardan, Bulgarlardan, Ermenilerden ayr ayr alaylar kurulacak. Bir karklk annda bunlardan zarar grrz. Devlete hkim olan millet biziz. tekilere eit koullarda askerlik hakk tanrsak, bamza ok orap rerler. Her vesileyle iimize kansan byk devletler yine bamza dertler amaya alrlar." "ok haklsnz Sultanm, maazallah bizi yok ederler." "Bak Sait Paa, sana unu da syleyeyim, merutiyetle idare edilebilmek iin memleketimiz yeter derecede olgun deildir. Bu bizim iin felaket olur. Bizim Jn Trklerimiz hayalperesttir, onlar iin hi farknda deiller. ngilizlerin de her vesileyle Jn Trkleri tutmalar da ok dndrcdr. Herkesi birbirlerine drmek istiyorlar, deil mi?" "Hakk liniz var Hnkrm. Jn Trkler'e hi gz atrmamak gerekir." "Bak, sen ne gzel dnyorsun. Mithat Paa bunlar anlayamad. " "Anlayamad Sultanm, cezasn da buldu." BLM Srgn Yllar izzettin vapuru demir aldktan sonra Mithat Paa ile Yusuf Aa uzun uzun gverteden denizi seyrettiler. Akam oluyordu. kisi de azlarn ap syleyecek tek sz bulamyorlard.

Az sonra gemi ekmece aklarnda durdu. Mithat Paa hemen kaptan bularak, "Hayrola kumandan," dedi, "neden durduk?" Kaptan ne syleyeceini bilmiyordu. Gerekte biliyordu da sylemekten ekiniyordu. nk ekmece aklarnda geminin beklemesi gerekiyordu. Eer Mithat Paa'nn srgne gnderildii duyulur ve halk sokaklara dklrse Paa derhal geri getirilecekti. Ama olay kmazsa gemi demir alp Marmara'ya alacakt. Kaptan bunlar ak seik anlatmak istemedi, Paa'ya, "Yeni bir emir bekliyoruz, belki de hakkmzda hayrl olur," demekle yetindi. Bu sre iinde Hnkr'm korktuu bana gelmedi. Kimse iin farknda deildi. Farknda olanlar da olay kartacak gte deillerdi. Gerekte hibir olay kmad demek de pek doru ol120 maz. Olay kt ama Hnkr'm kararn deitirecek apta bir olay olmad. Sleyman Paazade Hamdi Bey ile Arnavut smail Kemal denen iki devrimci yanlarnda yirmi-otuz arkadalaryla Babli caddesinden yukar kmaya baladlar. Ellerinde bayraklar vard. "Sadrazam isteriz... Mithat Paa'y isteriz," diye baryorlar, caddeden geenler ve dkknlardan dar frlayanlar da bo gzlerle onlara bakarak, "Ne olmu Mithat Paa'ya," diye birbirlerine soruyorlard. Ama kimse neler olduunu bilmiyordu. Derken Babli karakolundan sngl askerler sokaa frlad, "Daln bakalm," diye barmaya baladlar ve Hamdi Bey'le smail Hakk Bey'in zerlerine ullandlar. Yine herkes bo gzlerle olanlar izledi. Hamdi Bey'le smail Hakk Bey'i, askerler ve zabta sille tokat karakola srklediler. Balarndaki mlazm, "Ulan pezevenkler," diye baryordu, "siz kim oluyorsunuz Mithat Paa'y isteyecek? Zathne ne yapmsa iyi yapmtr. Size mi kald memleketi kurtarmak? Blclk m yapacaksnz?" Gstericiler bir anda dalverdiler. Mlazm Zaptiye kumandanna, "Asayi berkemal" diye raporu verdi. yi de, ya Hamdi Bey'le smail Kemal Bey ne oldu? Ne olacak, biraz tartaklandlar, yani, tokat, tekme, dayak... Belki de kaburga kemikleri krld, yzleri gzleri iti, morard, bunlar her zaman doal saylr. nk onlar durup dururken gvenlik glerini kkrtmlardr. Zabtaya kar dava asalar kendileri sulu saylr ve yeniden ikence grrler. yisi mi, sustular, susturuldular, biri Sinop'a srld, teki de Bolu'ya. En akl banda olan devrimciler de onlara, "Ulan serseri herifler," dediler, "size mi dt Mithat Paa'y kurtarmak, memlekette demokrasiyi kurmak? Kesin sesinizi oturun oturduunuz yerde!" Sonra ne oldu Hamdi Bey? Ne oldu smail Hakk Bey? Basn sustu, tarih kitaplarnda bir daha adlarna rastlanmad. Onlar ne oldu, belli deil ama Mithat Paa'nn byle yaka paa, asker gcyle srgne gnderilmesini darda duymayan kalmad. Fransz Cumhurbakan Thiers, "Trkiye'nin en byk dman bile byle bir durumda Sultan'a bundan daha eytanca bir neride bulunamazd," dedi. Almanya'dan ve ngiltere'den de bu tr tepkiler geldi. Ama Abdlhamit Han bunlarn tmne bo verdi. 121 Gemi ertesi sabah Gelibolu aklarnda durdu. Mithat Paa Saray'dan ayrlrken antasnda kalan baz evrak bir paket yaparak Yusuf Aa ile Gelibolu mutasarrfna gnderdi. Buras geminin urad son Osmanl limanyd, leye doru gemi demir ald, o srada iddetli bir frtna kmt. zzettin vapuru dalgalar arasnda sallanyor, kpkler gverteye kadar ykseliyordu.

Akam sular kararrken gemi Yunanistan'n Siklad adalarndan Sira adasna vard. Limana girildi. Orada bulunan Ahmet Muhtar Paa ile Sira'daki ehbender gemiye kp Paa'y selamladlar. Mithat Paa Ahmet Muhtar Paa'y on yl nce Rusuk'ta tanmt. Muhtar Paa Abdlaziz'le birlikte Avrupa gezisine katlmt. Abdlaziz dnte Rusuk'tan geerken Ahmet Muhtar da Sultan' koruyan subaylarn arasnda bulunuyordu. O zamanlar yirmi be yandayd. Harp Akademisi'ni kurmay olarak bitirdikten sonra Harbiye Okulu'nda retmenlik yapm ve Abdla-ziz'in olu Yusuf zzettin Efendi'ye zel ders vermiti. Padiah'a yaknl dolaysyla meslekte ok abuk ilerlemi ve otuz bir yanda generallie ykselerek Yemen vilayeti komutanlna ve valiliine atanmt. Ahmet Muhtar Paa'nn Mithat Paa'y ziyaret etmek iin gemiye kmas olay yaratt. Ahmet Muhtar Paa gemi kaptanna Paa ile grmesinde bir saknca olup olmadn sordu. Kaptan, "Bana bu konuda bir talimat verilmedi," dedi. "Sadece Paa'nn karaya kmamasn ve yabanclarla grmesinin yasak olduunu sylediler." 122 Muhtar Paa da, "Ben yabanc deilim, askerim," dedi. "Paa Hazretleri'ne askeri durum hakknda bilgi vereceim. Dilerseniz siz de hazr bulunabilirsiniz." Muhtar Paa Mithat Paa'yla babaa kald. Mithat Paa bu ziyarete ok sevinmiti, iki eski dost gibi konutular. Paa bir ara Muhtar Paa'ya unlar syledi: "iyi ki geldiniz, size iimi dkmek beni rahatlatyor. Bakn, size unu sylemek isterim, Padiahmz ocuk gibidir. Ne sylenirse inanr. Kendisini aldattlar, gya ben cumhuriyeti ilan edip devletin bana geecekmiim. Olur mu byle ey? Neye zlyorum biliyor musunuz? Hazrladm anayasa artk rafa kaldrlacak. Bu millet ilerleyemeyecek, ona yanyorum. Ama una da inanyorum, nerede bir anayasa ilan edilmise, o kalc olmutur. Bir sre rafa kaldrlr ama halk, zaman gelince, onu yeniden alr, uygular. Ne yapaym ki, bugn milletin banda bir byk bela var. Ondan kurtulmamz gerekecek. Ben zaten istifa edecektim, olmad. Neden? Halk benim iin 'Brakt da kat,' der diye ekindim. Byle daha iyi oldu, Allah bana acd, beni kurtard." Ahmet Muhtar Paa bir hafta sonra istanbul'a dnd zaman Zathne kendisini kabul etti. Bir sre sohbet ettiler. Muhtar Paa sz Mithat Paa'y gemide ziyaret etmesine getirdi. "Padiahm efendim," dedi, "benim gemiye gitmemin nedeni Mithat Paann gerek niyetini anlamakt. Ben kendisinin Avrupa'ya snmak iin katn sandm. Bana gvendi, iini dkt. Eer kt bir niyetinin olduunu anlasaydm, vapuru hkmet adna durdurup Paa'y hemen orada tutuklatrdm, iin gereini renince vapurun gitmesine engel olmadm. Herhangi bir yanl yorumu nlemek iin de bunu Zathne'ye arz etmem gerekiyordu." Zathne Muhtar Paann anlattklarn zevkle dinledi ve ayrlrken kendisine altn kabzal bir kl hediye etti. izzettin vapuru Sira'dan sonra Mora yarmadasnn gneyini dolaarak Adriyatik'e ald ve ertesi gn de Brindisi limanna geldi, italya'nn gneydousundaki bu liman Yunanistan ve Dal- 123 maya kylarndan gelen gemilerin urad bir ticaret limanyd, izzettin vapurunun limana gelecei oradaki ehbendere bildirilmiti, iki ingiliz gazetecisine de istanbul'dan haber verilmiti. Onlar gelip gemide Paa'yla grtler. Paa orada ne yapacan hi bilmiyordu. Rhtma kabilmesi iin italyan hkmetinden izin almas ve kendisine bir otel bulunmas gerekiyordu. ehbender bu sorunlar zmek iin Paa'y gemide brakt. Ertesi gn ehbender gler yzle gelip Paa'ya her ii zdn mjdeledi. Paa geminin kaptanyla vedalarken, denizcilere datlmak zere elli lira brakt. Kaptan, "Paa hazretleri," dedi, "sizi burada kaderinizle babaa brakp geri dneceiz. ok zgnz. Ama inallah bir gn olur, sizi yine buralardan alp geri dneriz." Mithat Paa,

"inallah, o gnler gelecek. Yoksa mahvoluruz," demekle yetindi. Vasf Efendi o gnlerde Rusuk'tayd, Tuna Nehri Tamaclk irketi'nin hesaplarn denetliyordu. Gazetelerde Mithat Paann srgne gnderildiini okuyunca beyninden vurulmua dnd. O sralarda istanbul'daki bir dostundan bir mektup ald. Arkada yle diyordu: "Sevgiii kardeim Vasf, ayan denk al, hayatn tehlikede. Paa srgne gnderildi. Btn yaknlarn da yabani hayvan gibi avlyorlar. Ya hapis, ya srgn. Artk Badat' m istersin, Musul'u mu? Bann aresine bak. Bir dakika geirmeden toz ol." Vasf Efendi ne yapabilirdi? Elinden ne gelirdi? Hemen kalkp genel vali Sadk Paa'y grd. Paa, Vasf Efendi'nin kim olduunu ok iyi biliyordu. "Hayrola Vasf Efendi," dedi, "sen pek beni yle grmeye gelmezsin. Bir derdin mi var?" "Evet Paa Hazretleri, salk durumum pek iyi deil. Ne'm var bilmiyorum. yisi mi kalkp Viyana'ya gideyim, bir doktora 124 grneyim. Bakalm ne diyecek? Ltfen bana iki ay izin verin de bamn aresine bakaym." Sadk Paa durumu ok iyi anlamt. "Bak Vasf Efendi," dedi, "senin hastaln ok nemli olabilir. Ben sana iki ay deil, ay izin veriyorum. Bu akam Tuna'dan yukarya bir vapur var, hemen ona atla, kalk git, doru drst bir doktora grn. "Sana unu da syleyeyim, senin doktorun Mithat Paa'dr. Her eyi haber aldm. ok zgnm, kendisine sayglarm syle. Yreim onun heyecanyla arpyor." Vasf Efendi'nin gzlerinden yalar boand, Sadk Paa'ya, "Msaade edin Paa Hazretleri," dedi, "ellerinizden peyim ve sizi kucaklayaym." Mithat Paa'nn Brindisi'de hibir tand ve dostu yoktu. Oradan bir gemiye bindi. Napoli'ye gemesi gerekiyordu, yle yapt. Napoli'de ilk arad kii belediye bakan San Doneto oldu. Bakan Mithat Paa'nn kim olduunu biliyordu, kendisini cokuyla karlad. "Altes," dedi, "byle eyler olur, hi zlmeyin. Benim de bama geldi, beni de srgn etmilerdi. Sonra ne oldu? Bakn, bugn belediye bakanym." Mithat Paa da bakana Franszca, "Benzeyen eyler buluur," dedi. "Bundan sonra sizi sk sk grmeye geleceim. Siz bana banza gelenleri anlatrsnz, ben de grp geirdiklerimi." Belediye bakan, "Msaade ederseniz," dedi, "burada olduunuzu Osmanl konsolosuna haber vereyim, ok sevinecektir." Orada konsolos Garavani adnda bir italyan'd. Paa'nn Napoli'de olduunu renir renmez, kalkp kendisini grmeye geldi. Bozuk bir Trkeyle, "Paa Hazretleri," dedi, "yarn akam onurunuza bir resepsiyon dzenlememe izin verir misiniz?" Mithat Paa, "Siz bilirsiniz, ben ok mutlu olurum ama inallah bu yzden banza bir i gelmez," dedi. Garavani ertesi gn btn Napoli'yi ayaa kaldrd. Napoli halk sokaklara dkld. "Viva Mithat," diye yer gk inledi. Resepsiyon da ok grkemli oldu. Kentin btn ileri gelenleri, i adamlar, konsoloslar, zarif eleri ve kzlaryla oradaydlar. Napolililer uzun zamandan beri bu derecede atafatl bir resepsiyona tank olmamlard, italyan ampanyalar, chianti araplar ve gmppalzi su gibi akt. Trk marlar alnd. Ama gn sonra ne oldu? Garavani grevinden azledildi. Bu da bir olay oldu tm italya'da. Sen srgne gnderilmi sadrazamn onuruna yemek verir misin? Byle olursun elbette, italyanlar bunun ok tadn kardlar. Abdlhamit'in onuru da be paralk oldu.

Napoli durann byle bir baaryla sonulanmasndan sonra Mithat Paa Yusuf Aa'yla birlikte Romann yolunu tuttu. Orada da Osmanl elisi Esat Paa'yd. Esat Paa Mabeyin'den gelecek tepkilere bovererek Mithat Paa'y krallar gibi karlad. Napoli konsolosunun yaptnn on katn yapt, ama bu kez Dersaadet'ten hibir tepki gelmedi. nk Hnkr bu havaya biraz alr gibi olmutu. Ne yapsa nafileydi. Mithat Paa her gittii yerde cokuyla karlannca Sultan Harnit deli oluyordu. Paa'y sanki ne diye byle darlara yollamt? Temiz temiz zehirlemek varken hi byle acemice iler yaplr myd? Mithat Paa Roma'dan ispanya'ya geti. Endls uygarlnn beii olan Sevil, Kordova, Granada gibi kentlerdeki camileri ve saraylar gezdi ve grdklerine hayran kald. Oradan trenle Paris'e geldi. Nereye gideceini biliyordu, gare d'Austerlitz'den bir arabaya binerek Rue Cambon'daki eski otelinin adresini verdi. Araba Austerlitz rhtmndan Augustine rht125 126 mna, oradan da Rivoli'ye geti. Rue Cambon, Rivoli'nin zerindeydi. Otel yerinde duruyor muydu acaba? Evet, otel hi deimemiti. Otelin mdr Msy Martin Paa'y grr grmez tand ve, "O... le Grand Turc!" diye karlad. O yllarda Paris'e gelen Trklerin says o kadar azd ki, otele stanbul'dan birinin gelmesi olay oluyordu. Kald ki Msy Martin sonraki yllarda Mithat Paann adn gazetelerde grm ve, "Le Grand Vizir benim mterimdi," diye hep vn-mt. Paann o yllarda La Presse gazetesinde kan bir resmini de ereveletip resepsiyona asmt. Otelde Paann hi unutamad biri de odalar temizleyen, amarlar tleyen Madam Henriette'ti. Paa otel mdrne Madam Henriette'i sordu. Msy Martin, "Hayret," dedi, "unutmamsnz. Yine burada, ama bugn izinli. Yarn gelir. Sizi grnce kim bilir ne kadar sevinecektir." Gerekten de yle oldu. Ertesi gn Madam Henriette Paa'y sevin lklaryla karlad. "Sizi hep izledim Le Grand Vizir," dedi. "Ama zaman zaman da banza bir i gelecek diye ok korktum. Artk sizi bir daha stanbul'a gndermeyiz. Hep burada yaarsnz." Madam Henriette bir ara eski gnlere dald, sonra, "Anlatsanza," dedi, "votrepetite amie Mariam ne oldu? Onu da stanbul'a gtrm mydnz?" Paann bir an yrei szlad, ii cz etti, duraklad, sonra, "Hayr, hayr," dedi, "okyazk, ayrldk!..." Mithat Paa otele yerletikten sonra hemen Vasf Efendi'yi Paris'e getirtmeyi dnd. Rusuk'taki Tamaclk irketi'ne bir yaz gndererek iliikteki mektubun Vasf Efendi'ye iletilmesini istedi. Vasf Efendi o mektubu alr almaz derhal Paris'e geldi. Oh, Paa artk Paris'te yalnz deildi. Paris Mithat Paa'nn yaamnda byl bir kentti. On dokuz yl oluyordu oradan ayrlal. Otuz yalarnn en cokulu, en duygulu dnemini Paris'te yaamt. Meryem kim bilir ne olmutu? Onu tand zaman Meryem on sekiz yandayd, demek ki imdi otuz yedi yanda olmalyd. Mithat kendini suluyordu, istanbul'a dndkten sonra ona bir mektup bile yazmamt. Rusuk valilii, ray Devlet bakanl, Badat valilii, Adliye nazrl, darbeler... O gne kadar btn yaam siyasal savalar iinde gemi ve Paris'te geirdii o mutlu aylar bir daha kafasnda ve anlarnda hi yaatmamt. Ama imdi yle mi ya? Paris'e geldiinden beri 1858 yllarnn anlar bir saniye aklndan kmyor ve kendini o yllarn zleminden kurtaramyor-du. Kim bilir Necmettin Bey ne olmutu? Vasf Efendi'yi elilie gnderip aratrd, Necmettin Bey on yl nce lm ve ailesinin nerede olduunu da bilen kalmamt.

Mithat Paa bunun zerine bir sabah otelden karak Concorde meydanndan Champs Elysees'ye, oradan Etoile meydanna kadar yrd. Oradan bir omnibus'e bindi ve Necmettin Bey'in oturduu evin bulunduu Clichy'ye gitti. Clichy pek deimemiti. Necmettin Bey'in evi Montmartre mezarlnn arkalarnda bir sokaktayd. Paa evi buldu, byk bir heyecan iindeydi. Kalbi gm gm atyordu. Suzan Hanm ve Meryem hl oradalar myd acaba? Parmaklar titreyerek kapnn tokman vurdu. "Quiestlr "Moi, Mithat, Mithat Paa!" "A... Olamaz... Kulaklarma inanamyorum." Kapda bembeyaz sal bir kadn belirdi. Bu Suzanne ya da Suzan Hanm'd. Ne kadar kmt. Kucaklatlar. kisinin de gzlerinden yalar boand. "ieri girin Mithat Bey, pardon Mithat Paa. Size ne diyeceimi aryorum. Nihayet buradasnz, Paris'te, bunca yl sonra." "Evet, tam on dokuz yl sonra." "Sizi ne kadar merak ettim, anlatamam. Haberlerinizi hep gazetelerden izledim. Yayorsunuz ya, nemli olan da bu." "Suzan Hanm, her eyden nce size basal dilemek iin geldim. Zavall Necmettin Bey, onun benim yaammda unutulmaz bir yeri var. Beni aydnlatt, siyasal yaamma yn verdi..." 127 "Ama siz de ok nitelikliydiniz, her eyi hemen kaptnz, kendi kendinizi yetitirdiniz." "Evet ama, Necmettin Bey'i tanmasaydm byle olamaz-dun." "ok alakgnllsnz." "Peki, Suzan Hanm, ya Meryem? Meryem nerede? Ne oldu?" "Anlatacam. Hele bir ieri girin, oturalm, konuuruz." "Bana bir felaket gelmedi ya? Sa, deil mi?" "Evet, evet, sa, anlatacam." Salona girdiler. Suzan Hanm anlatmaya balad. "Biliyorsunuz Mithat Bey, Meryem ok devrimci bir kzd. Byk Fransz devrimcilerinin dnceleriyle yetimi, sonra da cumhuriyetilerden ve sosyalistlerden yana olmutu, imparator 1870 Temmuzu'nda Prusya'ya sava ilan ettii zaman btn cumhuriyetilerle birlikte Meryem de savaa karyd. O zaman gazetecilie balamt ve Marseillaise'de ok iyi yazlar yazyordu. Derken kendini eylemlerin iinde buldu, gsterilere katld, hrpaland, tartakland, dayak yedi..." "Zavall Meryem." "Sonra, biliyorsunuz, imparator Prusyallara esir dt. 4 Eyll'de cumhuriyetiler Paris'te cumhuriyeti ilan ettiler ve Ulusal Savunma hkmeti kuruldu. Meryem bir yandan eylemlere katlyor, bir yandan da halk coturan ateli yazlar yazyordu." "Akolsun!" "ok kt gnler geirdik. Paris kuatld. A kaldk, yoksul insanlar sokaklarda kpekleri, kedileri avlayp yediler. Meryem o gnlerde Le Drapeau Rouge gazetesinde alyordu. Her yazs bir bomba gibiydi. Sonra Komn ynetimi ilan edildi. Meryem de komnclere katld, silaha sarlp vurutu." "Ne diyorsunuz?" "Evet, inanlr gibi deil. Necmettin lmt, ben Meryem'e sz geiremiyordum. Tam iki buuk ay kzmdan haber alamadm. Sonra, biliyorsunuz Komn kt. Komncleri, az ilerimizde, Pere Lachaise mezarlnn duvarnn dibinde kuruna dizdiler. Meryem'in ok sevdii bir erkek arkada vard, o da kuruna dizildi. Meryem g kurtuldu ve Belika'ya kat. O za129 mandan beri Brksel'de yayor, gazetecilik yapyor. Paris'e gelemiyor. Kafas ve dnceleri hi deimedi. Bir gn zafere ulaacaklarna sarslmaz bir inanc var."

"Hemen kalkp Brksel'e gitsem mi acaba? Ne dersiniz?" "Hayr derim. Artk ok ge. Meryem'in sizi ne kadar ok sevmi olduunu biliyor musunuz? Bence siz bunu hi anlamadnz. Yaamna ve kalbine giren ilk erkek siz oldunuz Mithat Bey, ama siz bunu deerlendirmeyi bilemediniz. Gelin size Meryem'in odasn gstereyim." Birlikte Meryem'in odasna getiler. Duvarda Mithat'n o yllardaki bir resmi aslyd. Masasnn stnde gazeteden kesilip erevelenmi baka bir resim, yllanm bir gramer kitab, yannda eski bir defter, Mithat'n Franszca renirken ilk yazlar, bir kurunkalem, bir hokka ve bir kam kalem... Mithat Paa alamakl oldu. "Mutlaka Brksel'e gidip Meryem'i bulmalym," dedi. Suzan Hanm yine, "Hayr, olmaz," diye karlk verdi. "Artk neye yarar? Yarn Sultan Hamit sizin dnmenizi isteyecek, kalkp gideceksiniz. Dnmemezlik edemezsiniz. Sizin siyasal ihtiraslarnz ok gl, hayr dnmem diyemezsiniz. Orada iki einiz var, onlardan da kopamazsnz. Meryem ne olacak? istanbul'a gtrmeye kalkarsanz o sizin nc hareminiz mi olacak? Olmaz yle ey. Meryem ok tekelcidir, onurludur, sizi bakalaryla paylamak istemez. Paris'te yaayamazsnz, kimse sizi evrenizden kopartamaz. Yazk deil mi Meryem'e? Huzurunu karacak ve yaamn mahvedeceksiniz. On dokuz yl nce yaamnza yeni bir yn verebilirdiniz, byle bir dnce hi aklnzdan gemedi. Brakn, Meryem sizi artk genlik dlerinin unutulmaz bir ans olarak kalbinde yaatsn. Dokunmayn artk kzma. ok ekti, aclarn tazelemeyin." Suzan Hanm ok haklyd, bu yara hi deilmemeliydi. T9 "Geldiinizi Meryem'e hi yazmayacam," dedi. "Ama ileride bir gn Paris'e dnerse bunlar anlatrm, mutlaka dnecek !3 ve mutlaka anlatacam." Vedalap ayrldlar. Mithat Paann yrei szlyordu. Paann sal da yerinde deildi, romatizma arlar tutmutu. Btn bacak eklemleri ve kaslar aryor ve ou zaman" yrmekte zorlanyordu. Fransa'nn en nl doktorlarndan birine grnd. Doktor, Paa'y iyice muayene ettikten sonra, "Altes," dedi, "kendinizi ok yormusunuz. Geirdiiniz bunalmlar da yapnz etkiliyor. Her eyden nce moral bir dinlenmeye ihtiyacnz var. Ben size Plombiere kaplcalarn neririm. Dou'da Alsace'e yakn bir yerde, Vosges'lere gideceksiniz. Kimler gememitir oralardan? Montaigne, Beaumarchais, Vol-taire, nc Napolyon. Bir aylk bir bakm size ok iyi gelecektir." Paa hemen kaplcalara gitmeye karar verdi. Vasf Efendi Paris'te kalacak ve yazmalar salayacakt. Paa tek bana Plom-biere'e gitti. Ooh, yle bir ban dinledi. evresinde hi Trk yoktu. Kimseyle konumak niyetinde deildi, ama onun kimliini kefedenler her frsatta evresini sardlar ve ne sorular sormadlar kendisine? Bakt ki herkes ayn sorular soruyor, Trkiye zerine bir kitap yazmann gerektiini anlad. Hemen orada Memaliki Osmaniye, Mazisi-lstikbali adl bir kitap yazd, Paris'e dner dnmez Vasf Efendi bunu Franszcaya evirdi ve kitap derhal yaynland. Paa kendisine soru soranlara hemen bu kitab veriyordu. Paa Paris'te daha bir sre kalacan anlaynca Avenue Vic-tor Hugo'da ufak bir apartman kat kiralad. Kendisini grmeye gelenler hi eksik olmuyordu. Bir gn Pozitivistler Dernei Bakan Pierre Laffitte kendisiyle tanmak istediini bildirerek Paann dairesine geldi. ki dost gibi uzun uzun grtler. Laffitte, "zin verirseniz sizi arkadalarm da tansnlar, ok sevecekler," dedi. Bir toplant gn saptand. Pozitivistler o gn yzlerce insandan oluan bir kitle halinde Paa'y grmeye geldiler. Ufack daireye girmelerine olanak yoktu. Kapnn nnde toplandlar. Mithat Paa onlara balkondan seslendi. Dncelerini anlatmakta glk ektii zamanlarda Vasf Efendi yardmc oluyordu. Paa pozitivizmin ne olduunu 1858'de Necmettin Bey'den ve Meryem'den renmi ve ok heyecanlanmt.

Auguste Comte'u da tanmak istediini syleyince Meryem kendisine Auguste Com-te'un ne yazk ki bir yl nce ldn bildirmi ve Paa kendisini tanyamadna ok zlmt. Daha sonraki yllarda poziti-vistlerin stanbul'da Bat'ya dnk yneticiler zerinde etkileri olmutu. Auguste Comte'dan sonra akmn ncl Pierre Laf-fitte'e kalmt. Pozitivistler 19. yzyln bunalml dnemlerinde insanlara rk ve din ayrmlar olmayan bir dnya sunmaya alyorlard. Dmanlklara dayanmayan ve insan sevgisinden kaynaklanan bir dnya gr Paann eilimlerine ok uygundu. O da Osmanl imparatorluu'nu oluturan milletler ve halklar arasnda eitlii ve kardelii savunmuyor muydu? Paa apartmann balkonundan sevgi dolu bir konuma yapt ve din ayrm gzetmeden, hibir dmanlk tanmadan tm insanla alan bir topluma seslendii iin ne kadar mutlu olduunu syledikten sonra yle dedi: "ki yldan beri Avrupa ok zc bir olaya tank oluyor. Hristiyan bir devlet olan Rusya mslman bir devletin topraklarna saldryor. Ruslar Osmanl Imparatorluu'nun iinde yaayan Srplar, Karadallar islamla kar savaa davet ediyor ve halklar birbirlerine drmek istiyorlar. Avrupa ise Ruslar hakl bularak Trkleri suluyor. Bunun temelinde din kkrtcl yatyor. "Beyler, dinler adaleti salayamazlarsa neye yararlar? "Ben Avrupa'da hristiyan uluslarn gerekletirdikleri ahlak dzenine hayran kaldm, ispanya'da da mslmanlarn yaratt yaptlar grdm. Onlara da hayran oldum. Uygarlk hibir dinin tekelinde deildir. Bizim hristiyanlara ne kadar saygmz varsa onlardan da o kadar sayg ve anlay bekliyoruz." Paann bu konumas "Bravo, bravo!" sesleri ve alklarla 131 , I 1,1':,! I n kesildi. Balkondan halk selamladktan sonra ieri giren Paa youn alklar karsnda kez balkona kp kendisini dinleyenle- re teekkr etmek zorunda kald. Victor Hugo bulvarndan gelip geen insanlar apartmann nnde durmu Paa'y dinliyorlard. Trafik tkand. Polisler byk glklerle kalabal datp yolu aabildiler. Mithat Paa'nn bu konumasna ertesi gn Paris gazeteleri geni yer ayrdlar. Gazete fotorafl o dnemde henz gelimedii iin toplanty ve Paa'y muhabirler anlatyordu. Bir gazeteci Mithat Paa'y yle tantyordu: "Elli yalarnda, orta boylu, salam grnl bir kii. Konumas, davran ok ll. Baklarnda hibir sertlik yok. Gzlklerinin arkasnda ldayan ve her sese tepki gsteren gzler parlyor. ok tatl bir grn ve nazik bir havas var. yi niyetli olduu kukusuz. Franstzcay olduka iyi konuuyor, dinlemesini de biliyor. Karsndakilere gven ve huzur veriyor. Giyinii ve gsterii olduka sade. Fiyakaya hi merakl deil. zel konumalarndan yemek iin yaamadn ama dnmek ve almak iin yemek yediini anlyorsunuz. Erken kalkp hemen almaya baladn anlatyor. "Ailesine dkn olduu da grlyor. Kadn bir ss eyas ya da cinsel bir ara olarak deil, bizim anladmz anlamda deerlendiriyor. "Mithat Paa'nn ok umut verici bir kiilii var." Pozitivistlerden sonra sosyalistler de Mithat Paa'nn kapsn andrmaya baladlar. Ne var ki o yllarda Fransa, sosyalizmin ok gl olduu bir dnemi yaamyordu. 1870-71 Sava, Fransa'nn Prusya karsnda tam bir yenilgisiyle sona ermi, nc Napolyon esir edilmi ve Almanlar Paris kaplarna dayanmlard. O srada Paris'te Komn ynetimi ilan edilmi ve komncler de burjuvazinin ihaneti ve dmanla ibirlii sonunda kuruna dizilmilerdi. 1871'de Fransa bunalml bir dnemden geiyordu. Bir yanda ibirlikiler, monaristler, te yandan lml cumhuriyetiler ve tutucular vard. Parlamento ve

Senato bu glerin temsilcilerinden oluuyordu. Parlamenter demokrasi zor gnler geiriyordu. Oysa Mithat Paa dengeli bir parlamenter rejimden yanayd. Sol ne Meclis'te glyd ne de Senato'da. Komn yenilgisinden sonra sosyalistler dalm ve eitli gruplara blnmlerdi. Oysa Komnist Manifestosu yaynlanal otuz yla yakn bir zaman oluyordu. Avrupa lkelerinin birounda "ii Enternasyonali Ulusal Blm" adyla Sosyalist Enternasyonal'e bal partiler oluuyordu. Bu gelimelerde Fransa hi de ba ekecek durumda deildi. Fransa'da en gl sosyalist grup Jules Guesde'in ncln yapt topluluktu. Onlar da Mithat Paa ile iliki kurmak istediler. Paa onlarn davetini kabul ederek bir toplantya katld, orada unlar syledi: "Efendiler, hibir din ve millet ayrm gzetmeyerek aranzda bulunduumdan dolay ok mutluyum. Ben her zaman ayrmcla kar oldum. Avrupa'nn zgrlk yasalarna ve ynetimine her zaman byk hayranlk duydum. Ama bugn Avrupa bi-kar bu anlay gstermiyor. Hristiyan olan Rusya ze 133 Trkiye'ye klk deitirmi subaylar gndererek hristiyanlar bize kar kkrtyor, bizi blmeye alyor. Avrupa'y yanmzda gremiyoruz. Hristiyanlarn mslmanlara kar besledii dmanl mslmanlar hibir zaman hristiyanlara kar beslemediler. Eer din aramzda baz glkler yaratyorsa onlar zeceiz ve birleeceiz." Sosyalistler Paa'y cokuyla alkladlar. Gcn ii snfndan almayan Doulu bir politikacnn eitlik, adalet ve insanlk anlay karsnda byk sayg duydular. Paa bir sre sonra Paris'te sklmaya balad. 1858 ylnn zleminden kurtulamyordu. Gittii her yerde, nnden getii parklarda, cafe'lerde, bulvarlarda hep Meryem'i anmsyor ve gemi mutluluklarn anlaryla yayordu. Suzan Hanm'dan dinledikleri de kendisini ok etkilemiti, zaman zaman kendisini ok suluyor ve hi affedemiyordu. . ' Birka hafta sonra yanma Kilikyan Vasf Efendi'yi ve Yusuf Aa'y alp Napoli'ye gitti. Koya bakan Chiatamone'de bir apartman tuttu. Koyu Boazii'ne benzetiyor ve akamlan denize ba-!34 kan balkonunda ikisini yudumlarken istanbul'daki grkemli gnlerini, Naime'yi ve ehriban' anmsayarak avunuyordu. Yine yle bir akam balkonda dalgn dalgn dnrken Vasf Efendi telala yanma gelerek, "Paa Hazretleri," dedi, "az nce Stefani Ajans'na uramtm. Cepheden bir haber geldi, Plevne dm, Osman Paa esir olmu." Paa beyninden vurulmua dnd, "Of, nasl olur," dedi. "Nasl olur? Mahvolduk. Anlat nasl olmu? Ajansn verdii btn bilgi bu kadar m?" "Hayr, Paa Hazretleri, siz de biliyorsunuz, Plevne sava 1877 Temmuzu'nda balamt. Demek ki Osman Paa tam be ay dayanabilmi. nceleri durum ok iyi gidiyordu. Ruslar bin asker kaybederek ekilmek zorunda kalmlard. Sonra ar bastrdlar, Osman Paa ekilmek istedi, ama Saray'a danmadan karar alma yetkisi yoktu. Abdlhamit bu ekilme nerisine iddetle kar kt, 'Hayr, dayanacaksnz,' diye emir verdi. Ruslar gittiler glendiler. Savan son dnemi geen EylPde balad. Ruslar Plevne'yi kuattlar. Niyetleri askerlerimizi orada alktan ldrmekmi. Ajansn bildirdiine gre Osman Paa istanbul'dan yardm bekliyormu, yardm gelmeyince ablukay yarp kurtulmay denemi, birinci hatt yarm, ama bu kez Ruslar top atei amlar, Osman Paann at arapnelle vurulmu, devrilmi, Paa da sol bacandan yaralanm. Osman Paa bakm ki hibir umut yok, karargha beyaz bayrak ektirmi. Romanya prensi Karol gelmi kendisini teslim almaya. Paa, " 'Ben,' demi, 'bize ihanet eden byle bir alaa teslim olmam.'

"Onun zerine cephedeki Rus kumandan Todleben'i armlar, Paa 10 Aralk Pazartesi gn klcn Rus generaline teslim etmi. Ruslar cephedeki otuz iki bin Trk askerini ve seksen topu da birlikte teslim almlar." Mithat Paa titrek bir sesle, I "Devlet kyor artk, bizi yaatmayacaklar," diye hkryor-du. "Bu sava ne kadar gereksiz bir savat. Ben hep bunu nlemeye almtm, bu iler benden sonra oldu. Bir eyler yapmamz gerek. Ama, ne yapabiliriz?" Paa ken imparatorluk iin gzya dkyordu, Rus cephesinde lenler iin, Plevne'deki kuatmay yaramayp da can verenler ve tutsak denler iin, Plevne'yi be ay savunduktan sonra teslim olan kahraman Gazi Osman Paa iin. Mithat Paa'nn o zamanlar hi aklna gelir miydi kendisinin drt yl sonra tutuklanp yarglanaca, idama mahkm edilecei, Gazi Osman Paa'nn Saray'da toplanan olaanst komisyonda idam kararnn derhal uygulanmasn isteyecei? Paa bir sre dndkten sonra, "Kalk Vasf," dedi, "yarn hemen Londra'ya gidiyoruz, ingiltere babakan Lord Beaconsfeld'i greceim." Mithat Paa Lord Beaconsfield'in nasl bir devlet adam olduunu yllardan beri biliyordu. Lord Beaconsfield krk yldan beri ingiltere'de kendini tantm ve byk savalar vermi bir parti lideriydi. Ama politikacln yannda yazarl ve romancl da vard. Gerek ad Benjamin Disraeli idi. Vivian Grey, Coningsby ve Sybill adl romanlaryla tannmt. 1868'de babakan oldu, devrildi, sonra seimleri kazanp yine babakanla getirildi. Mithat Paa'nn iktidarda olduu dnemlerde aralarnda ok uzaklardan eliler araclyla dosta ilikiler kurulmutu. Mithat Paa Londra'ya gelir gelmez kendisini arad, ertesi gn de Babakan kendisini Downing Street'teki brosunda karlad, iki eski dost kucaklatlar. Paa, Disraeli'ye bana gelenleri anlatt, sonra sz Plevne savana getirdi ve, "Bu olaylara seyirci kalamayz," dedi. "Ruslar koca bir imparatorluu kertmek istiyorlar. Krm savandaki yenilgileri oktan unuttular, yarn sizin de karnza dikilecekler. Gelin, el birliiyle bir eyler yapalm. Avusturya'y da aramza alarak bir cephe oluturalm." ingiltere Babakan Mithat Paa'nn konumasndan ok etkilenmiti. "Haklsnz Altes," dedi, "sizi yrekten destekliyorum. Ol135 gunluunuza ve hogrnze hayranm. Sizi srgne yollayan bir devleti kurtarmaya alyorsunuz." "Altes, Abdlhamit benim umurumda deil, ben lkemi ve o lkede yaayan halklar kurtarmaya alyorum. Sultan ve evresindekiler balarn kuma gmmler, senlik benlik kavgalaryla urayorlar." "Beni her zaman yannzda bulacaksnz Altes. Sizinle ayn dzeyde iki babakan gibi konuuyoruz. Size gvenim sonsuz. Duruma bir are bulmak iin Avusturya'nn da bizim yanmzda olmas gerekiyor. Yarn hemen kalkp Viyana'ya gidin, babakan Kont Andrassy'yi grn ve benimle grtnz anlatp ortak bir plan oluturmaya hazr olduumu syleyin. Ben de Viyana'daki bykelimize bu konuda bilgi vereceim." Paa'nn hi yitirilecek zaman yoktu. Hemen ertesi gn Viyana'ya gitmek zere yola kt. Viyana'da ilk ii bykelilie uramak oldu, Osmanl sefirine durumu anlatt. Yeni bir umut beliriyordu. Durum Yldz'a bildirildi. Hnkr'in byle bir grmeye kar olmad anlalyordu. Paa hemen babakan Kont Andrassy'yi ziyarete gitti. O da kendisini byk nezaketle karlad, ingiltere ile gr birliine varm olduklarndan mutluluk duyduunu bildirdi. "Altes," dedi, "izin verin, plannz inceleyeyim, yarn yeniden grrz."

Kont Andrassy ertesi gn Paa'nn kald Metropole oteline geldi. Bir babakann srgnde bulunan eski bir sadrazam otelinde grmeye gelmesi diplomatik kurallar ok ayordu, ama Kont Andrassy bar kurtarmak uruna byle diplomatik gaflardan ekinecek bir politikac deildi. Mutlu sonu verebilecek bir giriimde bulunmann cokusu iindeydi. "Altes," diye sze balad. "Anlatk. Hkmet yeleri ve Im-parator'la grtm, onlar da nerinize ok scak bakyorlar. Yalnz bir ricam var, hemen stanbul'a bir telgraf ekin, Majesteleri de sizinle grebilmemiz iin size yetki verdiklerini bize bildirsinler." Mithat Paa, I "Elbette Altes," dedi, "ok haklsnz, istediiniz telgraf hemen ekiyorum." Paa derhal bir arabaya atlayarak bykelilie gitti, durumu anlatt. Bykeliyle birlikte Saray'a bir telgraf projesi hazrladlar. Tam telgraf ekilecekken Mithat Paa, "Durun," dedi, "telgrafa unu da ekleyelim, eer Zath-ne'nin Mithat Paa'ya gveni yoksa ltfen bykeliye bu i iin yetki versin. Mithat Paa'nn nerilerinin nda, grmeleri o srdrsn." Telgraf ekildi. Paa byk bir heyecanla bir gn, iki gn, gn bekledi. Yldz Saray tam bir suskunluk iindeydi. Artk yaplacak bir ey kalmamt. Paa ve Vasf Efendi karamsarlk iinde Napoli'ye dndler. Ama bu baarszlktan sonra Napoli'nin havas Paa'ya ok ar geldi. Paa kararn verdi, Londra'da yaayacakt. Porchester Terra-ce'de bir ev tutuldu. Paa be yandaki olu Ali Haydar', damad Vefik Bey'le birlikte Londra'ya getirtti, zel sekreteri Kilikyan Vasf Efendi'yi ve Yusuf Efendi'yi alp oraya gitti. Londra'dan da bir uak ve bir a bulundu. Az sonra Ali Haydar'a ingilizce retmek iin bir de 'matmazel' tutuldu. Sekiz kiinin Londra'da sradan olmayan bir evde yaamas kolay deildi. Ama Paa bunu gze ald. istanbul'dan ayrlrken Mabeyin'den verilen be bin lira tkendii iin Paa ne yapacan kara kara dnyor, ama hi kimseye de dn vermeye yanamyordu. O dnemde Paa'ya eski dostlarndan yardmlar geliyor, o da bunlarn ounu geri eviriyordu. Yine o sralarda Paa'ya bankalardan imzasz ekler de geliyordu. Bunlarn kimlerden geldii belli olmad iin Paa bunlar kabul etmek zorunda kalyordu. Gnn birinde de on bin altn liralk bir ek geldi. Yine imza yoktu. Mithat Paa ne yapacam ard ve Kilikyan Vasf Efen-di'ye, "Olum, bak, paray gnderen adn gizlemi, ne yapacaz imdi?" diye sordu. 137 138

Kilikyan Efendi de, "Paa Hazretleri," dedi, "paray gnderen kendi adn aklamadna gre sizden bir ey istemiyor demektir. Gelin bu paray kabul edin. Zaten hesabmzda olanlar tkettik. Bundan size bir zarar gelmez." Bunun zerine paralar ekildi ve bir gzel harcand. Aradan birka hafta getikten sonra bu parann kayna anlald. Bu paralar Hdiv smail Paa gndermiti. Artk yaplacak bir ey yoktu, paralar tkenmi gibiydi. iyi de Hdiv smail Paa, durup dururken Mithat Paa'ya neden yardm etmeye kalkmt? Gerekte bu insanca davrann kk be yl ncesine daya- . nyordu. Hani, Paann iki ay on yedi gn sren birinci sadrazamlk dnemi vard ya, ite o gnlerde Hdiv, Mithat Paa'ya elli bin altn rvet gndermi ve Paa da bunu geri yollamt ya, Hdiv, Paa'nn bu jestini hi unutmamt, ite son gelen on bin altn eski sadrazamn drstlne kar gecikmi olarak verilen bir dld.

Mithat Paa Osmanl-Rus savan durdurmak iin bir ey yapamayacan anladktan sonra yeniden karamsarla kapld, ingiltere'de genel kltrn zenginletirmekten, Ingilizcesini ilerletmekten baka yapacak ii kalmam ve baz dostlar edinmiti. Yakn dostlarndan biri, sonradan Yedinci Edward olarak tahta kacak olan Wales Prensi'ydi, ikincisi Southerland Dk. Paa bo zamanlarnda Hyde Park'ta gezintiye kyordu. Parkta zaman zaman Wales Prensi ve 'Hoiianda veliaht' denen Oranj Prensi'yle buluuyor ve onlarla tatl tatl dostluk ediyordu. Yine byle bir gezinti srasnda Paa Wales Prensi'yle karlat. Prens Mithat Paann koluna girdi. Vasf Efendi, Paa'nn damad Vefk Bey ve alt yandaki olu Ali Haydar arkadan geliyorlard. Derken bir de baktlar, kardan tekerlekli bir koltukta Kralie Victoria geliyor! Wales Prensi hemen annesinin yanna yaklaarak, "Anne," dedi, "msaade ederseniz size amzn en nemli kiilerinden birini tantraym, Osmanl Sadrazam Mithat Paa. imdi kendisinin burada sradan bir insan olarak dolatna bakmayn. lkemizi ok sevdii iin buraya biraz dinlenmeye ve Britanya halkn tanmaya geldi. Bir sre sonra yurduna dnecek, orada da Osmanl Imparatorluu'na amzn koullarna uygun ynler vereceine inanyorum. " Kralie Victoria'nn yznde tatl bir glmseme belirdi. Paa'ya, "Sizi tandma ok sevindim," dedi. "oktan beri adnz duyuyordum. lkenizde nasl bir devrim yarattnz da yakndan izledim. Sizi bir gn yine ibanda grmekten ok mutlu olacam." Bu karlama bir rastlant myd? Hayr. Kralie Victoria'nn Mithat Paa'y Saray'a armas diplomatik kurallara uygun olamayaca iin Wales Prensi byle bir karlama dzenlemiti. Kralie Victoria birka gn sonra Mithat Paa'ya, gnn ans olarak, ii gz gz kutulu, hokkal, kalemli, saatli, bronz ilemeli, maun bir yaz takm sand gnderdi. Mithat Paa Londra'nn ok sevilen insanlarndan biri olmutu. Her gn evinin nnden geenler "Yaa Mithat Paa!" diye haykryorlar, o da halk selamlyordu. Southerland Dk bir akam Mithat Paa'y Stanley'in bir konumasn dinlemeye ard. Stanley o zaman Orta Afrika'da bugn Malawi, Tanzanya, Uganda, Zambia ve Kongo'nun bulunduu blgeleri dolaan ilk gazeteci olmu ve yazlan byk bir ilgiyle izlenmiti, ilk kez 1871'de Ekvator blgesine giden Stanley, orada yl kendisinden hi haber alnamayan Living-stone'u bir kyde yerlilerin arasnda bulup ingiltere'ye getirerek dnya apnda bir n kazanmt. 1877'de de yllk bir geziden dnmt ve anlarn anlatyordu. Stanley'in dolat lkelerde kurduu ilikiler sonradan ingiliz ve Belika smrgeciliinin temellerini oluturdu. Stanley konumasn Saint-James Hail'da yapacakt. Salon 139 Londra'nn en nl kiileriyle doluydu. Galler Prensi'nin salona girmesi byk alklarla karland. Onu Avusturya veliaht Ari- dk Rodolf izledi, salondakiler de cokuyla alkladlar. Arkasndan nc Napolyon'un olu Prens Napolyon salona girdi, ona da gsteriler yapld. Ama Mithat Paa salona girince yer yerinden oynad. Halk, "Yaa Mithat Paa, yaa liberal Trk!" diye haykryordu. Galler Prensi ayaa kalkp da Mithat Paa'nn elini skt zaman yaplan gsteriler Londra'da hi de grlmemi bir dzeydeydi. Konuma bitince Galler Prensi Mithat Paa'ya, "Altes," dedi, "Stanley ne kadar ilgin yerlerden sz etti, dehet, biz daha dnyamz hi bilmiyormuuz meer. Bu konumalar sizi de ilgilendirdi mi?" "lgilendirmez olur mu? Ruslar bizi kendi lkemizden kovmaya alyorlar. Stanley de Osmanllara g edebilecekleri yeni topraklar gsteriyor." Galler Prensi katlarak glmekten kendini alamad.

Mithat Paa artk Osmanl lkesindeki siyasal gelimelerin ve olaylarn dndayd. O sralarda, yani Temmuz 1878'de Berlin antlamas imzaland ve imparatorluk bu anlama ile Osmanl-Rus savanda urad yenilginin yaratt sonular kabul etmek zorunda kald. Bununla Romanya, Srbistan ve Karada bamsz oluyor ve Bulgaristan yeni bir g kazanyordu. Vasf Efendi antlamann metnini yaynlayan gazeteleri Mithat Paa'ya gstermekten ekiniyordu. Ama Paa olaylar, uzaktan da olsa izlemi ve byk bir zntye kaplmt. 14 Temmuz 1878 sabah Vasf Efendi'ye, "Olum, u gazeteleri getir de bir okuyalm. Sonulardan ok korkuyorum," dedi. Vasf Efendi, "Paa Hazretleri sizi zmek istemedim, ama nasl olsa duyacaksnz," diye sze balad ve antlamann hkmlerini anlatt. Berlin Kongresi'ne Bismarck bakanlk etmi, ingiltere'yi Lord Beaconsfield, Avusturya'y Andrassy, Fransa'y Waddington, italya'y Kont Conti, Rusya'y Gorakov, Osmanl imparatorluu'nu da Karatodori bakanlnda Mehmet Ali Paa ile Sa-dullah Paa'dan oluan bir kurul temsil etmiti. Mithat Paa'nn gzleri yine dolu dolu oldu, Vasf Efendi'ye, "Bak olum Vasf," dedi, "bu antlamay imzalayanlarn sonu kt olacak. Bu szm unutma, Mithat Paa sylemiti, dersin." Gerekten de yle oldu. Mithat Paa peygamber gibi konumutu. Sultan Hamit'i iyi tanyordu. Berlin antlamasn imzalayanlara rahat ve huzur vermeyecekti. Sadullah Paa bykeli olarak Viyana'ya srld. Orada intihar etti. Mehmet Ali Paa Arnavutluk'ta kan bir ayaklanmay bastrmak iin Yakova'ya gnderilmiti, orada vuruldu, isyanclar ban kesip bir sra geirdiler ve sokaklarda dolatrdlar. Karatodori Paa ise istanbul'a dnnce Hnkr onun yzn bile grmek istemedi ve "Memleketin yarsn dmanlara teslim etmi olan bu adam asla kabul edemem," diye onu Saray'a sokmad. O arada Mithat Paa'ya istanbul'daki dostlarndan gelen mektuplarda, "Padiah sizi affedecek, Yldz Saray'na bir yaz gndererek afifinizi rica edin," deniyordu. Mithat Paa da, "Ben hibir su ilemedim ki af dileyeyim," diye bu nerileri geri eviriyordu. Bu olaylar Paa'nn sinirlerini son derece bozmutu, hastaland. Hem romatizmalar vard, hem de tansiyonu. Southerland Dk, bir ay dinlenmesi iin kendisini Dunrobin Castle'deki atosuna davet etti. Paa nce buna yanamad ama, sonra Vasf Efendi'nin basklaryla atoya gitmeyi kabul etti. Dk ve des kendisini byk bir sempatiyle atoda arladlar, onun onuruna haftada birka akam yemekler dzenlediler. Paa'nn salk durumu yava yava dzeldi. te o sralarda Londra'daki Osmanl bykelisi Musurus Paa'dan bir telgraf geldi. Eli bu telgrafnda Paann ne zaman Londra'ya dneceini soruyor ve Zathne'nin bir mesajn kendisine sunmak istediini bildiriyordu. 141 Mithat Paa, "Ne zaman dneceimi bilmiyorum, Zathne'nin mesajn bana buraya iletin," diye yant verdi. Muzurus Paa ise, "Burada ilerim ok youn olmasayd, mesaj kendim getirirdim ama, imdilik bam kayacak durumda deilim," diye yeni bir telgraf yollad. Mithat Paa "Eh, n'apahm can isterse," demekle yetindi, ama yine de bir an nce Londra'ya dnmesi gerektiini anlad. Londra'ya dner dnmez Vasf Efendi'yi sefarete yollad. Ertesi sabah bir de baktlar ki Musurus Paa arabasna atlayp Porchester Terrace'a gelmi. Musurus Paa,

"Size bir tebligat getirdim," dedi. "Zathne vatana dnmenizi arzu ediyor ve sizden bu konuda acele bir cevap bekliyor." Mithat Paa, "ok teekkr ederim Paam," dedi. "Zathne'ye de teekkrlerimi bildirin. Vatanm ve yaknlarm ok zledim ama yeniden stanbul'a yerlemeyi hi mi hi dnmyorum. Bunun eitli nedenleri var, yeniden kavgann iine dmek istemiyorum. Zaten birka gne kadar Paris'e gidiyorum. Orada da zel ilerim var." Gerekten de yle oldu, Mithat Paa ertesi gn Vasf Efen-di'yle birlikte Paris'e dnd. Orada o sralarda bykeli Arifi Paa'yd. Mithat Paa'nn geliinin ikinci gn Arifi Paa kendisini ziyarete gelmek istediini bildirdi. Ertesi gn Arifi Paa elinde Yldz Saray'ndan gnderilen yeni bir telgrafla Paa'y grmeye geldi. Telgrafta Mithat Paa'nn Girit'te oturmasna izin verildii, ailesinin de en ksa zamanda stanbul'dan Girit'e gnderilecei, kendisine iki yz lira maa balanaca, bin lira yol paras verilecei ve Paa'nn da Kandiya'da genel vali tarafndan karlanaca bildiriliyordu. Mithat Paa ok heyecanlyd. Vatana dn onu yeniden canlandracak ve ok mutlu edecekti. arpnts azalm ve romatizma arlar dinmi gibiydi. Arifi Paa'ya, "Kabul," dedi, "Marsilya yoluyla Sira adasna gideceim. Oradan da bir gemiye biner Kandiya'ya geerim." Bu srgn yaam hi de ona gre deildi. Ama yeniden Saray entrikalarnn iine derek ikiyzl kiilerin dalaverelerine alet olmak ve trl irkinliklerle uramak istemiyordu. Vatann zlemiti, ama en iyisi stanbul'dan uzak bir yerde huzur iinde yaamakt. Vasf Efendi ertesi gn Gare de Lyon'dan biletlerini ald. Tren akam saat altda kalkacakt. Paa gara geldii zaman Arifi Paa'y btn elilik memurlaryla karsnda buldu. Hepsi Paa'y geirmeye gelmiti. Demek ki Saray'n havas artk deiiyordu. Paa gardan trenle uurland. Ertesi gn de Messagerie De-nizyollar'nn bir vapuruyla Vasf Efendi ve Yusuf Aa birlikte Akdeniz'e aldlar. Marsilya'dan Sira adasna yolculuk drt gn sryordu. Bat Akdeniz'den zmir'e, stanbul'a, Rodos'a, Girit'e ya da Beyrut'a giden vapurlar oraya urarlard. Sira'da Osmanl Konsolosluu vard. Konsolos Azelos Efendi'ye Paa'nn gelecei bildirilmiti. Konsolos, Mithat Paa'y limanda karladktan sonra evinde konuk etti. Programa gre iki gn sonra Sira'dan kalkacak bir posta vapuruyla Kandiya'ya gidilecekti. Ama bu plan uygulanamad, nk Mabeyin'den gelen bir telgrafta iki gn iinde bir zrhlnn gelerek Paa'y Kandiya'ya gtrecei bildiriliyordu. Posta vapuruyla gitmek artk ayp olurdu. Gerekten de ertesi gn bir Osmanl zrhls Sira aklarnda demir att. Paa heyecan iindeydi. Bu, Padiah'm kendisinden zr dilemesiydi. Zrhlnn kaptan bir istimbotla gelip Paa'y selamlad, elini pt. Ve gemi, yolcularn aldktan birka saat sonra denize ald. Sira'dan Girit'e yol, istanbul'dan anakkale kadard. Zrhl ertesi gn Kandiya aklarna demir atar atmaz bir teknenin iskeleden gemiye doru geldii grld. Teknede iki nemli kii vard, biri genel vali Kostaki Paa, teki de Gazi Ahmet Muhtar Paa. Bu teknenin peinden de irili ufakl tekneler geliyordu. Onlar da Girit Yerel Meclis bakann, Jandarma ko143 mutann, st dzey subaylar ve Kandiya'nn ileri gelenlerini tayordu. Paa kendisini karlamaya gelenlerle kucaklat, gzleri 144 yaard, heyecandan ii iine smyordu. Sonra ksa bir konuma yaparak, "Bana bugnleri gsterdii iin Allah'a krediyorum. Kaderde bu da varm, vatana kavutum ya artk baka ey istemem," dedi. O srada kaleden top atlyordu. Ahmet Muhtar Paa'nn kendisini karlamaya gelmesi Mithat Paa'y ok duygulandr -mt. On sekiz ay nce srgne giderken Sira'da da Muhtar Paa zzettin vapurunda kendisini ziyarete gelmiti. O zamandan bu yana Muhtar Paa Osmanl-

Rus savanda byk yararllklar gstermi ve Gazi unvann almt. Gazi Ahmet Muhtar Paa 1908'de merutiyetin ilanndan yl sonra da sadrazam oldu. Hep birlikte rhtma ktlar. Giritliler kyda toplanm, "Yaa Mithat Paa, hrriyet kahraman!" diye haykryorlard. Rhtma ve yollara askerler dizilmiti. Bir yandan da askeri bando marlar alyordu. Paa alklar arasnda gle bir yzle halk selamlad. Sonra Gazi Ahmet Muhtar Paa ve Kostaki Paa'yla birlikte, konuk edilecei eve doru yrd. Mslman ve hristiyan okullarnn ocuklar evin nnde sralanm, Paa'nn geliini bekliyorlard. ocuklar Paa'ya iekler uzattlar, Paa da onlar kucaklad, sonra da kendisine ayrlan daireye geti. Ama daha terini silip elini yzn ykamadan ziyaretler balad. Mft, imamlar, Ortodoks kilisesinin bapapaz, hepsi tren giysileri iinde kapda bekleiyorlard. Gece ehir kandillerle donatld. Fener alay dzenlendi ve Kandiya'da ei grlmemi bir ziyafet verildi. Bu tren sanki Trklerle Rumlarn bir arada yaamalarnn simgesi, bir bar ve dostluk gsterisiydi. Zaten yakn zamanlara kadar aralarnda ne bir kavga olmutu, ne de dmanlk, kardee yaayp gidiyorlard. Kkrtmalar o tarihlerde balad. Mithat Paa'ya Girit'te gsterilen bu coku elbette Saray'a bildirildi. yine rmdan kyordu. Mabeyin derhal genel valiye bir telgraf ekerek gsterilerin nlenmesini istedi. Paa'nn evinin nnde birikenler olunca askerler gelip datmaya baladlar. Birka gn sonra bir de baktlar ki Kandiya aklarndan bir x 145 gemi limana doru geliyor. Mithat Paa evinin balkonundan gemiyi grr grmez tand. Bu kendisini iki yl nce Brindisi'ye gtren zzettin vapuruydu. Paa'nn ii bir ho oldu. Gemi yine kendisini almaya m geliyordu yoksa? Hemen vali Kostaki Paa'ya kotu, "Hayrola Paa," dedi, "izzettin vapuru limana girdi, duydunuz mu?" "Evet Paa Hazretleri, henz size haber iletemedik. Gznz aydn, zzettin vapuru ailenizi getiriyor." "Paa, bunu bana nasl sylemezsiniz?" "Efendim, bunu imdi rendik. Yarm saat bile olmad." Az sonra Mithat Paa, Kostaki Paa ve Gazi Ahmet Muhtar Paa hep birlikte rhtma gidip aileyi karladlar. Paa'nn eleri Naime ve ehriban iki yllk bir zlemin sonunda Paa'ya ve Ali Haydar'a kavumann heyecanyla gzyalarn tutamyorlard. ehriban'n Ali Haydar'dan iki yl sonra doan kz Vesime de drt yama basmt ama babasn hi anmsamyordu. Paa onu da sevgi ve zlemle kucaklad. Emektar Arif Aa da onlarla birlikte gelmiti. Eve yerletiler. Artk yllarn zlemini gideriyorlar-d. Paa'nn yaamnda yeni ve mutlu saylabilecek bir dnem balad. Ahmet Muhtar Paa, Mithat Paa'y hi yalnz brakm- yordu. Muhtar Paa kendisinden on yedi ya kk olduu halde aralarnda salam bir diyalog kurulmutu. Birlikte satran oynuyorlar ve ou zaman Muhtar Paa yenik dyordu. Birbirlerine anlatacaklar ok ey vard. Kendisinin Girit'e olaanst bir grevle gnderilmesinin nedeni Rumlarla Trkler arasnda kan baz anlamazlklarn giderilmesiydi. Muhtar Paa ou zaman askerin Rus savandaki kahramanlklarn anlatyor, Mithat Paa ise Abdlhamit'i tahta kartabilmek iin ne belalar atlattndan sz ediyordu. Sz Rt Paa'ya gelince Mithat Paa, T10 "Bilmezsiniz Paam," dedi, "u Rt Paa ne kadar zeki ve tilki bir heriftir. Abdlhamit'e Topkap Saray'nda kubbealtnda 146 biat ettikten sonra Hamit Hazretleri beni ve Rt Paa'y makamna davet etti, gittik ve bir sre sohbet ettik. Kapdan kar kmaz Rt Paa yavaack elimi skarak, 'Paa, aman akln bana al,' dedi. 'Ne demek istiyorsunuz, anlamadm,' diyecek oldum, 'Farknda deil misin, attk belaya,' diye cevap verdi. 'Nereden

kartyorsun?' diye sordum. 'Szlerine dikkat etmedin mi,' dedi. 'Bak, dn nasl konuuyordu, bugn nasl konuuyor? Ne kadar kurnaz adam. Bu zat bizim bamza ok dertler aacak' Gryor musunuz, ne kadar haklym Rt Paa?" Muhtar Paa bu szleri hibir tepki gstermeden dinledi. Mithat Paa'ya katlsa belki de yarn kendi bana belalar gelebilir diye, susmakla yetindi. VII. BLM Suriye'den zmir'e Suriye genel valiliine atanma karan eline getii zaman Paa buna hem zld, hem de sevindi. zld, nk Girit'te iki ayda kendine huzurlu bir yaam biimi kurmu, oluk ocuk ve eleriyle yaayp gidiyordu. Sevindi, demek ki, devletin ondan daha bekledii eyler vard. Bu atama gururunu okuyordu, belki de bir gn stanbul'a dnecek, kendini yine st grevlerde Hf bulacakt. Ama ev halknn bu karara pek sevindii sylenemezdi. Souk bir Kasm gnyd, aalar yapraklarn dkm, akamlar rhtm zerindeki meyhanelerde oturanlar artk kapal yerlere g etmilerdi. :j ki gn sonra yine zzettin vapuru limana girdi. Denizde frtna yoktu. Kaptan bir istimbotla rhtma karak doru vali Kostaki Paa'y ziyarete gitti. Gazi Ahmet Muhtar Paa ve Mithat Paa da oradaydlar. Muhtar Paa, "Paa Hazretleri," dedi, "ne kadar ok almtk birbirimize. Tatl sohbetlerinizden mahrum kalacaz. Avrupa devletlerinin durumu zerinde bana nasl bir k tuttunuz, anlatamam. Dnyann gidiini, inann, sizden rendim. Devletimizin sizin gibi 148 bir yol gstericiye nasl ihtiyac var bilemezsiniz." "Estafurullah, rica ederim. Benden ok iyileri ibamdalar!" "Asla Paa Hazretleri, asla hibiri elinize su dkemez. En ok arzuladm ey zatdevletlerinin yine sadarete gelmenizdir. Zaten, siz de duydunuz, son haftalarda hep bundan sz edildi. Belki de sizin imdi am'a atanmanz sadaretin bir basamadr." "Aman, Allah gstermesin, sadaretin ne kadar tehlikeli bir i olduunu pek iyi bilirim. Ben, bilirsiniz, iki kez bu greve geti-rildim. Birincisi iki ay on yedi gn srd, ikincisi de bir ay on yedi gn. Allah ncsnden saklasn. Alklarla, tebriklerle ibana geliyorsunuz, evrenizi bir sr dalkavuk saryor. Tam ynetime egemen olup ileri dzelteceksiniz, srtnza tekmeyi vuruyorlar. Lanet olsun, inann Paam, artk hibir eyde gzm yok!" Mithat Paa'nn am'a atandn Kandiya'da duymayan kalmamt. Hele o sabah zzettin vapurunun limana girdiini grenler de Paa'nn o gn Girit'ten ayrlacan hemen anladlar. Halk yine rhtma topland, ama bu kez zaptiyeler insanlar datmaya kalkmadlar. Vilayet ileri gelenleri, mft ve metropolit de oradayd. Souktan Paa'nn yz biraz pembelemiti. En zarif elbiselerini giymi ve Londra'dan ald bir papyon kravat takmt. Kolal yakasnn iinde boynu ve ba dimdik duruyordu. Muhtar Paa ve Kostaki Paa ile kucaklap ptler. Onlar rhtmda kald. nden Paa istimbota bindi, kendisini eleri, ocuklar ve Vasf Efendi izledi. Khya Yusuf Efendi, Arif Aa ve konan ayrlmaz paras olan uak ve hizmetiler de ayr bir tekne ile Paa'nn istimbotunu izlediler. Paa ister istemez, bir yl yedi ay nce Dolmabahe aklarnda duran izzettin vapuruna biniini anmsad. Yine bir k gnyd, hava rzgrl ve deniz dalgalyd. O, ne tatsz bir giditi, izzettin vapuru son bir yl dokuz ay iinde kim bilir hangi sulardan gemi, ne kederleri ve ne mutluluklar tamt. istimbot gemiye yaklarken Paa kafasndan bunlar geiriyordu. Acaba yine izzettin vapuru bir gn Paa'y Beyrut'tan da istanbul limanna gtrecek miydi? Paa, geminin merdivenlerini karken kaptan ve denizciler kendisini selamlyorlard. Kaptan deimemiti, denizcilerin bazlar da yine gvertedeydi. Hepsinin yznde bir glmseme grlyordu. Paa biroklaryla kucaklat. Kaptan, "Paa Hazretleri," dedi, "ne kadar mutluyuz yine gemimize onur verdiiniz iin."

Umut yolculuu ite byle balad. Ertesi gn vapur ar ar Beyrut limanna girdi. Btn aile gverteye dizilmi uzaktan rhtm seyrediyordu. Deniz araf gibi ve hava durgundu. Beyrut'ta kn geliini bildiren hibir iz yoktu. Gemi demir atnca yine bir istimbot yanat merdivenin dibine, be dakika sonra yolcular rhtmda kendilerini bekleyenlerle kucaklatlar. Orada da cokulu bir karlama treni dzenlenmiti. Mslmanlar, Katolikler, Ortodokslar, Maruniler, Drziler, mft, metropolit, hahamba, yine herkes oradayd. En nde de Beyrut Valisi Raif Efendi yer alyordu. Paa'yla eskiden tanklklar vard. Mithat Paa Tuna Valisiyken bu Raif Efendi'yi korumu, ilerlemesine yardmc olmutu. Raif Efendi, Paa Hazretieri'ne ok eyler borluydu, ama kim bilir, yine yle miydi acaba? Paa kimileriyle kucaklat, kimileri onun ellerini pt, kimileri de uzun ceketinin eteklerine yzlerini srdler. Kimisi, "Yaa Paa!" diye haykryordu, kimisi de alyordu. Bylece vilayete gidildi, orada da Lbnan Valisi Rstem Paa ve konsoloslar gelip Paa'y selamladlar. Mithat Paa birka gn Beyrut'ta kalp havay yoklamak istedi. Her eyi ok dzenli buldu. Sonra am'a doru yola kt. Lbnan topraklar ile Suriye topraklar arasnda hibir benzerlik yok gibiydi. Lbnan ok bakml ve uygar grnmlyd, Suriye ise geri braklm bir havadayd. Zaptiyeler o kadar perian ve klkszdlar ki, Paa arabasnn yanndan atlarla kendisini izlemelerinden utand. "Gerei yok, zaptiyeler burada kalsn, biz iki araba birbirimi149 ze elik ederiz," diye onlar uzaklatrd. Zaten o iki arabann arkasndan da yze yakn araba geliyordu. Yolda herkes Paa'y al-5 klyor, sevin lklar atyorlard. Yol zerinde bir kkn nnde duruldu. Cezayir'in bamszlk kahraman Abd-el-Kader oraya srlmt. lgin bir kiilii vard bu Abd-el-Kader'in, Osmanllar kendisine Emir Abdlkadir ya da Abdlkader diyorlard. 1808'de domu, yirmi drt yandayken kendisini Sultan ilan etmi ve Cezayir'i igal eden Franszlara sava amt. Yendii de oldu yenildii de. Bir ara Fas'a snd, sonra Cezayir'e dnp direniini srdrmeyi denedi, olmad, 1852'de Franszlar kendisini yakalayp Fransa'ya gtrdler, ertesi yl da Trkiye'ye gelmesine izin verdiler. ki yl Bursa'da yaad, sonra da am yolu zerinde bir kkte oturmas uygun grld. Mithat Paa elbette onun kahramanlklarn duymutu. Abd-el-Kader, Mithat Paa'y byk saygyla karlad. Suriye'deki Osmanl ordusu bakomutan Eyb Paa da oradayd. Hem Abd-el-Kader'in, hem de Eyb Paa'nn gslerinde Padiah'in verdii Osmaniye nianlar grlyordu. Abd-el-Kader'in gsnde fazladan bir de nc Napolyon'un verdii Ligion d'honneur nian bulunuyordu. nk btn o kahramanlk savalarndan sonra Abd-el-Kader mparator'a boyun emi ve byk Fransz dostu olmutu. Ama yine de Franszlar onun Cezayir'e dnmesini yasaklamlard. Mithat Paa ile karlat zaman Emir yetmi yandayd, be yl sonra am'da ld. Kafile ertesi sabah am'a girdi. Yzlerce at arabasnn bando -mzka eliinde kente girmesi byk cokuya neden oldu. Halk vilayet konann nnde toplanmt. Mithat Paa'nn genel valilie atanmasn bildiren ferman orada halkn nnde okundu. Ardndan, bakumandan Eyb Paa da grkemli bir ziyafet verdi. Ertesi gn Mithat Paa kollar svayp ie koyuldu. Paa'nn Suriye genel valilii bir yl dokuz ay srd. Byk glkler vard nnde, ama ok deneyimli bir valiydi. Ni'te, Rusuk'ta, Badat'ta neler yapmamt daha nceleri. Byk illeri ve blgeleri ynetmek ve kalkndrmak onun uzmanlk alanna giriyordu. Ne var ki Suriye'nin geri kalml ve etnik oluumu hi de kolay ynetime elverili deildi. Araplar, Trkler ve onlarn iindeki eitli etnik gruplar, Drziler, Ansarler, Maruniler,

Trkmenler, Sryanler, Bedeviler, erkezler, Tatarlar, Ermeniler, Kaldanler ve Cezayir gmenleri. Din ve mezhep olarak da neler yoktu? Snnler, Alevler, iiler, Katolikler, Ortodokslar, Yahudiler ve daha neler neler... Bir de u var, Suriye'ye byk devletler de gz dikmilerdi. Franszlar Marunleri destekliyorlard, ngilizler Drzleri, Almanlar Rayfallar, Amerikan Protestanlar da Ansariyelileri ele geirmek iin devreye giriyorlard. Bu gruplarn her biri martlyor ve Osmanl ynetimine kafa tutuyorlard. Peki o ynetim nasl bir ynetimdi? lkede yol yoktu, okul yoktu, cezaevi yoktu, hastane yoktu, vergi toplanmyordu, maalar yetersizdi, telgraf balantlar kurulamamt, rvet alm yrmt, adalet mekanizmas ilemiyordu, genel vali askerlere ve zaptiyelere sz geiremiyordu, nk askerler kumandan paadan emir alyordu, genel validen deil. Mithat Paa bu bozukluklarn tmne birden saldrd: Yol yapt, okullar at, ortaklklar kurdu, am ars'n yaptrd, haydutlar yakalatp astrd, am'da tiyatro ve belediye bahesi atrd, ngilizlerin kkrtmasyla ynetime bakaldran Drzle-rin zerine yrd, 600 kadar l verdirerek onlar bozguna uratt. Suriye huzura kavutu. Ama bir yandan da Paa'ya kar cad kazanlar kaynatlyordu. Bu ii kkrtanlarn banda bir zamanlar Paa'nn adam ettii Raif Efendi geliyordu. Neler uydurmadlar? Gya Mithat Paa Kavalal Mehmet Ali Paa gibi Suriye'nin nce zerkliini isteyecekmi, sonra da bamszln. Askerin kendine balanmasn da bu yzden istiyormu. Suriye'de cumhuriyeti kuracak, sonra da diktatr olacakm. Paa'nn Rusuk'ta, sonra da Badat'ta koruyup yetitirdii 151 gazeteci Ahmet Mithat Efendi de Paa'ya veryansn ediyor ve Paa'y ypratmak iin Padiah'm emrinde uak gibi alyor-152 du. am'da bir tiyatro ve bir bahenin almas halk o kadar sevindirmiti ki, o gn am ahalisi sokaklara dklerek "Yaasn Mithat Paa!" diye barmt. O srada bir mlazm, "Mithat Paa lsn, Padiah'tan bakasna yaasn denmez," diye halkn zerine yrm, gsteri yapanlar yumruklamaya kalkmt. Bu olaylar zerine polis kendisini tutuklad. Sen misin tutukla-yan, aradan gn gemeden stanbul'dan gelen bir emir zerine mlazm serbest brakld ve dllendirilerek stanbul'a atand. Mithat Paa ilerin yrtlmesi iin yetkiler istedi, kendisine cevap bile verilmedi. O da istifa etmeye kalkt, istifas kabul edilmedi ve Paa am'dan alnarak Aydn valiliine gnderildi. Abdlhamit bu olaya ok kzmt. Yllar sonra bir gn sadrazam Ahmet Cevat Paa'ya ayrntl olarak yazdrd bir notta yle demitir: "O tarihlerde Suriye'de, adn sylememe gerek yok, bir vali zamannda sokaklarda saltanat ve hkmet aleyhine gsteriler yaplyor, duvarlara yaftalar yaptrlyormu. Sokaklara dklen insanlar 'ok yaasn vali' gibi szlerle orann hkimiyetini ve bamszln tasdik etmeye benzer davranlarda bulunmular. Vali aleyhine Babli'ye ikyetler geldi. Bu fesadn nn almak iin valiyi grevden alarak zmir'e yolladm." Bir zamanlar Mithat Paa'y gney italya kylarna srgne gtrm olan izzettin vapuru bu kez de izmir valiliine atanan Mithat Paa'y izmir limanna gtrmek iin Beyrut'a geldi. Scak bir Austos gn, izmir kavruluyordu. Mithat Pa-a'nn izmir valiliine atanmasn izmir'de duymayan kalmam ve btn halk limana mt. Kendisini karlamaya gelenlerin arasnda kimler yoktu? Btn mslman halk, ulem, Yahudiler, Rumlar, izmir esnaf, niformal zabitler, bahriyeliler, zmir'de yaayan Franszlar, italyanlar, genler, herkes oradayd. Toplar atlyordu. Mithat Paa gemiden bir filikayla karaya kar kmaz evresini kuatanlar, "Paa Hazretleri, izmir'e eref verdiniz!" diye haykrdlar. *53 "ehrimizde asayi ve huzur diye bir ey kalmamtr. Soygunculuun, hrszln, yamann hi hesab yok. Gpe gndz

ehrin iinde adam ldryorlar. Evler baslyor, dkknlar soyuluyor. Siz geldiniz ya, bunlara are bulacanza inanyoruz. Allah sizi buraya gnderdi." Rhtmdan sesler ykseliyordu: "Mithat Paa ok yaa! Mithat Paa ok yaa! Merutiyeti kurdun, bizi de kurtaracaksn..." Paa halk selamlad. Heyecandan gzleri sulanyordu. Alklarn, 'yaa ?aa k yaa'larn arkas gelmiyordu, izmir'in yeni valisi vilayet ileri gelenlerinin, mftnn, hahambann, metropolitin, Rum papazlarnn teker teker ellerini skt, tandklaryla kucaklat, ingiltere konsolosu Mr. Deni de valiyi karlamaya gelenler arasndayd. O srada ilk ei Naime Hanmla ikinci ei ehriban Hanm, sekiz yandaki olu Ali Haydar, drt yandaki kz Vesime, khya Tayfur Aa, a Hseyin Aa, Ali Haydar'n ingiliz matmazeli Miss Smith, haremaas Nezir Aa, halayk Ruhsar vapurun merdivenlerinden akn baklarla indikten sonra filikalara binerek rhtma ktlar. Naime Hanm ile ehriban Hanm anavatan toprana ayak basmann mutluluu iindeydiler. Konakta Naime Hanm'a 'Byk Hanm' deniyordu. Paa makam arabasna bindi, yannda vali ve emniyet mdr vard. Aile ve onlarla birlikte gelenler teki arabalara yerletiler. Kafile halkn alklar arasnda hkmet konana yneldi. Konak bayraklar ve ieklerle sslenmiti. Btn vilayet grevlileri de avluya dizilmiler valiyi bekliyorlard. Mithat Paa hepsiyle el skt, hal hatr sordu, sonra da makam odasna girdi. Paa ancak st dzey birka kiiyi yannda alkoydu, tekiler ayrldlar. Paa'ya hkmet konanda bugnk deyimle bir brifing yapld, sorunlar anlatld. Mithat Paa hemen kararn verdi, yaplacak ilk i vilayet snrlar iinde gvenlii salamak ve bunun iin 'zaptiye askeri' denen ve orduya bal gvenlik gcnn yerine yeni bir polis !54 rgt kurmakt. kinci konu yol sorunuydu, bunun hemen zm gerekiyordu. zmir'in anayollarnn yan sra tramvay kurulmas gndeme getirildi. Paa ertesi gn yabanc konsoloslar kabul etti. Hepsi Mithat Paa'nn kim olduunu ok iyi biliyordu, kendisini byk sevgiyle karladlar. Paa sonra mahkemeleri dolat, adaletin ne kadar dzensiz olduunu ve bozuk ilediini grd. Daha nceleri Rusuk'ta, Selanik'te, Varna'da, Badat'ta ve am'da yapt devrimleri burada da yapacakt. Genlik yllarnn valilik cokusu yine iini doldurdu. alma ve bir eyleri gerekletirme heyecanndan ii iine smyordu. Hemen ekibini kurdu ve kollar svayarak ie balad. Ailenin zmir'e geliinden alt ay sonra ehriban'n ikinci bir kz oldu. Yaam hep sevinle dolu olsun diye adn Mesrure koydular. Bu sralarda stanbul'da cad kazanlar kaynatlyordu. Bir zamanlar Mithat Paa'ya ters denler, onun devrimlerinden zarar grm olanlar, karclar, dalkavuklar Saray'n evresinde toplanmlar, Padiah'a yaranmak ve Mithat Paa'ya olan gveni sarsmak iin trl hikyeler uyduruyorlard. Bu sulamalarn en korkuncu da Mithat Paa'nn Abdlaziz'i ldrtm olmasyd. Sultan Aziz intihar etmedi, damarlar kesilerek ldrld, diye bir senaryo yaratld. Tanklar bulundu, bunlara trl ikenceler edildi, zabtlar tutuldu, belgeler hazrland. Mithat Paa, Damat Mahmut Celalettin Paa, Damat Nuri Paa, mabeyinci Fahri Bey, Mehmet Rt Paa ve eyhlislam Hayrullah Efendi 'su ilemeye azmettiren' durumundaydlar. Bunlarn yan sra da gya raan Saray'na girerek Abdlaziz'in damarlarn kesmi olan kii de katil san olarak yarglanacakt. Bu uydurma eyler gazetelere de yanstlyor ve merutiyet dmanlar Mithat Paa'y sulayan sayfa sayfa yazlar yazyorI lard. Paa'nn dostlar bu haberleri ve sylentileri zmir'e ulatryorlar, o ise ipe sapa gelmez bu deli samalklarna glmekle yetiniyordu. Gne nasl balkla svanrd?

Mithat Paa'nn on iki yldr yannda alan, kendi olu gibi sevdii zel sekreter Kilikyan Vasf Efendi'ye bir gn stanbul'da eliliklerin birinde alan bir dostundan bir mektup geldi. Bu mektup elden gnderilmiti ve ok gizli tutulmas isteniyordu. Mesaj yleydi: "Paa'ya ve size kar bir suikast hazrlanyor. Bu korkun giriimi bykelimize bildirdim, ok zld ve telaland. Banzn aresine bakmanz iin hemen size haber iletmemi istedi. Belki de ilk vapura atlayp yabanc bir lkeye kamanz uygun olur. Yaamnz tehlikede. Size bunu hibir politik nedenle iletmiyorum. Bizimkisi sadece insancl bir davran. amzda artk insanlarn dnceleri yznden ldrlmelerini istemiyoruz. Orta a'n banaz politika anlayndan dnya ne zaman kurtulacak? Mithat Paa'nn Osmanl mparatorluuna zgrl, milliyetler ve dinler arasnda eitlii, demokratik ve parlamenter ynetimi getirmek istemesinden baka gnah ne? Abdlaziz'in nasl intihar ettiini btn stanbul halk kendi gzleriyle grm gibi biliyor. imdi ne korkun palavralar uyduruyorlar. Yarn bu yzden belki de kona basp hepinizi ldrecekler. Bunu gvenilir kaynaklardan duydum. Paa Hazretlerini hemen uyarn. Size bunlar altm eliliin temsilcisi olarak deil, demokrasiye inanm, Trkiye'yi ve Trkleri ok sevmi bir dostunuz olarak yazyorum. Hemen cannz kurtarn. En yce insanlk duygularyla. Dostunuz." Kilikyan Vasf Efendi bu mektubu okur okumaz Mithat Paa'ya kotu. "Paa Hazretleri," dedi, "durum ok nazik. Bu iin hi akas yok. Ne yapmay dnrsnz?" Mithat Paa, "Olum," dedi, "bu szler hi de ciddi grnmyor. Mbalaa etmiler. Belki bir eyler dnyordur ama dnsene, ben burada genel vali durumundaym. Benim dokunulmazlm var. 155 Hem geen Austos'ta, grmedin mi, halk beni rhtmda nasl bir cokuyla karlad. Benim arkamda halk var, bana hibir ey ya-156 pamazlar. Silahlar geriye teper. Sen de grdn, bir buuk yl seninle Avrupa bakentlerinde birlikte yaadk, ben hi dn verdim mi? Padiah'tan af dile, seni affedecek, stanbul'a dneceksin dediler, af diledim mi? Bir su mu ilemitim ki af dileyim? Sonra ne oldu? Kendisi bir ferman yaymlayarak Girit'te oturmam istedi; dndk. O bana ne kadar kzarsa kzsn, beni harcayamaz, oturduu taht bana borludur. Bunlar unutma. Beni ldrmeye kalkarsa o zararl kar, benden ok ac eker." Paa'nn bu kendine gveni Vasf Efendi'yi ok zd. Paa nasl bir hayal dnyasnda yayordu. Oysa gerekler hi de onun dnd gibi deildi. Vasf Efendi mutlaka bir eyler yaplmas gerektiine inanyordu. Kendi yaam da tehlikedeydi. Bunun iin hi Paa'ya haber vermeden, istanbul'dan gelecek gemilerden kacak olan yolculara kar sk bir denetim uygulamasna karar verdi. Liman polisleri btn yolcularn kimliklerini grecek ve izmir'de kalacaklar yerleri ya da otelleri saptayacaklard. Bu i iin birka sivil zabta memuru grevlendirmiti. Otellerden de her gn vilayete liste vermelerini istedi. gn sonra liman komiseri telala Vasf Efendi'nin brosuna gelerek, "Efendim," dedi, "size ok nemli bir haberim var. Dn istanbul vapuruyla temiz giyinmi, eli yz dzgn bir yolcu geldi. Pasaportunu istedim, gld, yok benim pasaportum, dedi. Kim olduunu sordum, 'Ben Zathne'nin yaveriyim, sen kim oluyorsun da bana kimliimi soruyorsun? S.. .tir git,' dedi. "Ne yapabilirim? Bana grevim banda hakaret etti diye zabt m tutturaydm! Adam tutuklamam m gerekirdi? Sonra al bana belay; sustum. Ama peine bir sivil memur taktm. 'Bu adam izle bakalm, bu herif nereye gidecek, grelim,' dedim. Otele mi indi? Sen de ayn otele ineceksin, herifle ahbaplk kuracaksn. ren bakalm kimmi, neymi, ne maksatla buraya gelmi." Vasf Efendi liman komiserini kutlad.

"Sa ol, Kemal Efendi," dedi. "ok iyi etmisin. Herife gz atrmayn." Vasf Efendi hemen Mithat Paa'nn odasna kotu. "Paa Hazretleri," dedi, "durum byle byle. Bunda bir i var..." Mithat Paa yine kahkahalarla gld. "Olum Vasf," dedi, "sen de ok safsn yani. Saray'dan bir yaver gelecek de beni ziyaret etmeden mi otel kesine yerleecek? Olmaz byle ey. Bunda bir yanllk olsa gerek. zlme!" Mithat Paa byle dedi ama, gerekte huzuru kamt. Hemen polis mdr Emin Paa'y artarak, "Paa," dedi, "bir eyler duydum, istanbul'dan buraya gizlice bir yaver gnderilmi. Adam hviyetini gizleyerek bir otele gidip yerlemi. unu bir anlayverin bakalm. Nasl olur da, izmir'e Zathne bir yaver-i ehriyri gnderir de bize bilgi verilmez? Olmaz byle ey." Emin Paa, "ok haklsnz Paa Hazretleri," dedi, "sizi telaa vermemek iin sylemedim. Liman komiseri bu adamdan phelenmi, bana bilgi verdi, ben de adamn peine en yaman sivil taharri memurlarmzdan Bohor Efendi'yi taktm. Bohor cin gibi bir hafiyedir, temiz giyimlidir, gsterilidir ve yakkldr. Onu tccar klna soktuk, gidip yaverin kald otele yerleti. Kendisini me-yankk ticareti yapan Aydnl bir iadam olarak tantacak ve yaverle dostluk kuracak. En ksa zamanda bizi aydnlatacana inanyorum." Tahkikat bylece iki ayr koldan yrtlm olacakt. Aradan gn geti gemedi, bir gn le zeri Vasf Efendi'nin hkmet konandaki odasnn kaps vuruldu. Bu kez gelen, yaveri izleyen sivil polis memuru Bohor Efendi'ydi. "Beyefendi," diye sze balad. "Aldm talimat gerei Yaverin Pasaport'ta indii otele yerletim. Yaver gelir gelmez elbise deitirdi, niformasn giyerek otelden ayrld. Hi aktrmadan kendisini izledim, izmir merkez kumandan Hilmi Paa'y ziyare157 158 te gitti. Paa'yla bir saate yakn grtler. Sonra otele dnd, yine klk deitirdi ve postaneye gitti, bir telgraf ekti. Postanedeki insanlar beni tanrlar, hemen yanlarna vardm, yaverin ne yolladn sordum. Telgraf Saray'a ekilmiti ve ifreliydi; hibir ey anlamadm. "Akamst otelin kahvesinde yaverin yanna yaklatm. zmir'e bir ticaret ii iin geldiimi syledim. Havadan sudan konutuk. Benden ok holand ve bana rak smarlad. Kafalar ektik, ok dost olduk. Yaver olduundan hi phem kalmad. zmir'i hi bilmiyormu. Ben de, 'iyi ya dedim, ben imdi reticiden maln gelmesini bekliyorum. Zamanm elverili, size zmir'i gezdireyim.' ok sevindi, hemen bir araba tuttum, ona ehri gezdirdim. Kordon boyu, Kadifekale, Kokar Yal, Karyaka, Basma-ne, Alsancak... Sonra otelde yine kafalar ektik. Raklar ben smarladm. Daha dorusu o kafay ekti, ben idare ettim. Bol meze getirttim, yaprak sarmas, zmir tulumu, istifno, kabak iei do-mas, deniz brlcesi... Bunlarn hibirini bilmiyormu, bayld. Ertesi gn o beni le yemeine davet etti. Sofrada antasndan yazlar kard. Bunlar ifreli telgraflard. Ben anlamazlktan gelerek, " 'Amma da ok alveri yapmsn, bu hesaplarn altndan nasl kalkyorsun,' diyecek oldum. " 'Yok dostum,' dedi, 'bunlar bizim ailenin gayri menkul hesaplar, onlarla ben ilgileniyorum. Burada da baz arazilerimiz olacak, onlar aratryorum.' "Ben de inanm grndm. Yemekten kalkarken, " 'Kusura bakma,' dedi, 'bugn gremeyeceiz. Ben gidip Kumandan greceim.'

"Akamst onu Karantina'da bir Rum meyhanesine gtrdm. Uzo smarladm. Yine eit eit Rum mezeleri. Yaver blbl oldu, anlatt da anlatt, ama kendini ele vermedi. Bana, " 'Bir gn kim olduumu anlarsn, acele etme,' dedi. 'Yardma ihtiyacn olursa gelip beni grrsn.'" Vasf Efendi sivil polis memurunun anlattklarn zevkle dinlemiti. Demek nlem almakta haklyd. Memura, I "Aferin olum," dedi, "kutlarm, grevini ok iyi baarmsn, devam et. Bana da srekli haber getir. Komisere syle, rhtmda yine ayn biimde nlemler alsn, gelen yabanclarn peine memur taksn." Bohor Efendi daha nce de polis mdr Emin Paa'ya ayn bilgileri vermiti. Emin Paa bu konunun zerinde titizlikle durduu iin Bohor Efendi'yle yetinmeyerek Anjelos adnda bir Rum taharri memuruyla Karabet adnda bir Ermeni hafiyeyi de bu ile grevlendirmi ama Mithat Paa'ya bunlardan hi sz etmemiti, aratrmay ok gizli tutuyordu. Bohor Efendi gider gitmez Vasf Efendi postaneyi arad. Telgraf mdr Antonovi'i iyi tanrd. Antonovi'in Mithat Paa'ya byk bir hayranl olduunu da bilirdi. Vasf Efendi Telgraf mdrne Saray'a ekilen bu telgraf iini sordu. O da, "Doru," dedi. "Telgraf eken subay herhalde nemli bir kiidir. Hkmetin zel telgraf hattn kullanyor. ok sinsi bir havas var. Drst ve mert askerlere hi benzemiyor." Vasf Efendi bu bilgiyi hemen Mithat Paa'ya iletti. Paa bu kez biraz merakland ve hemen zmir kumandan Hilmi Paa'y arayarak, "Paam," dedi, "stanbul'dan buraya zel bir grevle bir subayn gnderildiini haber aldm. Henz beni ziyarete gelmedi. Sizin bilginiz vardr herhalde." Hilmi Paa ok bozuldu, bu grev o kadar gizli tutulmutu ki. Kumandan, "Paa Hazretleri, buraya gelen Padiah yaveri Hsn Bey'dir, kusurunu affedin. Emir buyurunuz, yarn hemen ziyaretinize gelsin," dedi. Gerekten de Yaver Hsn Bey ertesi gn Vali'yi ziyarete geldi. Mithat Paa'nn karsnda sulu durumunda bir havas vard, Paa, "Binbam," dedi, "nasl bir grevle buraya geldiniz de benim haberim olmad?" "Paa Hazretleri, gelir gelmez sizi rahatsz etmekten ekindim, izmir'in savunma tesislerini incelemekle grevliyim." 159 160 "ok gzel. Tabii bu beni yakndan ilgilendirmez. Teekkr ederim." Mithat Paa bu konuyu uzatmak istemeyerek Binba'y uurlad. Vasf Efendi, Paa'nn Binba'yla neler konutuunu merak ediyordu. Hemen Vali'nin odasna girerek, "Paa Hazretleri," dedi, "neymi? Anlayabildiniz mi?" Paa, "nemli bir ey deil," diye yant verdi. "Binba yle akll bir adama benzemiyor. Ben yarn gider kumandan Hilmi Pa-a'dan bilgi alrm." Mithat Paa ertesi gn Hilmi Paa'y grmeye gitti. Merkez komutan, karsnda Mithat Paa'y grnce ok ard. Pa-a'ya ne syleyeceini bilmiyordu. Mithat Paa, "Anladm," dedi, "askeri srlar aklamak istemiyorsunuz, ben de dayatmyorum." Mithat Paa zmir kumandannn yanndan buruk ayrld. Demek ki kendisinden bir eyler gizleniyordu. Zaten edindii bilgilere gre sivil polis memurunun ka gndr yakndan izledii ve dostluk ettii kii Binba Hsn Bey'di. Kendisine ve ailesine bir suikast giriimiyle izmir'e gnderilmiti. Konaa gelir gelmez Vasf Efendi ile karlat, "Haklymsn olum," dedi, "durum ok ciddi, hemen bir eyler yapmak gerek."

Birlikte konan harem blmne getiler. Naime Hanm da bir eyler duymu, huzursuz olmutu. Mithat Paa, "Naime," dedi, "hemen hazrlanalm, gidiyoruz." "Nereye?" "Ben de daha bilmiyorum, ama gitmemiz gerek." Naime Hanm olayn ayrntlarn dinleyince hi armad. "ehriban'a da haber verelim, hazrlansn. Ali Haydar' ben hazrlarm, o da Vesime ve Mesrure ile ilgilensin." Bu arada dardan grltler geliyordu. Vasf Efendi pencereden darya bir gz att, yoldan askerler geiyordu. Naime Hanm koridora kp oradan baka bir odaya geti. O pencereden de kar caddede toplanan askerleri grd. Kuatlmlard. Mithat Paa yatak odasndaki yk dolabndan iki byk bavul alp geldi. Ktphanenin gzlerindeki dosyalan seip ayrmaya balad. Vasf Efendi de Franszca, ingilizce ve italyanca belgeleri, mektuplar ve raporlar ayklad. Paa, "Beni ararlarsa rahatsz olduumu syleyin, daireye inmeyeceim," dedi. Belgelerin taranmas gece yarsna kadar srd. Hepsini bavullara yerletirdiler. Herkes tela iindeydi. Hava karardktan sonra da askerler bulunduklar yerlerden ayrlmadlar, sanki mevzilenmilerdi. Gelen geen durup onlar seyrediyordu. Mithat Paa Vasf Efendi'ye, "Bu iki bavulu sana teslim ediyorum," dedi. "Grdn, en nemli belgeleri bunlara yerletirdik. Ne yapp yapp bunlar karacaksn, ileride, iler hayrlsyla bittikten sonra bunlar bana geri verirsin. Sakn baka kimselere brakma. Belli olmaz, bir gn ben artk hayatta olmam o zaman da bunlar sen aar, deerlendirirsin. Yaptm mcadelelerin tarihini sen yazarsn, yaamm anlatrsn. Bunlar en iyi bilen insan sensin. Belki artk bir daha birlikte alamayz. Ama bil ki, yaptn hizmetleri hi unutamayacam." Bunlar sylerken Paa'nn gzlerinden iki damla ya akyordu. Vasf Efendi de gzyalarn tutamamt. Naime Hanm'in elini perken, "Byk Hanm," dedi, "siz de bana her zaman bir anne gibi davrandnz. Sizi hi unutmayacam." Naime Hanm, "Hakkn helal et olum," dedi, "yolun ak olsun. Bizi unutma." Vasf Efendi bavulun birini yklendi, tekini de Yusuf Efendi ald. Lambalan sndrp darya bir gz attlar. Konan harem dairesinden baheye alan kk kapnn nnde kimseler yoktu. Vasf Efendi Mithat Paa'ya da veda ederken, "Yarn sabah mutlaka buluacaz," demekle yetindi. Tll 162 Vasf Efendi ile Yusuf Aa ayaklarnn ucuna basa basa, aalarn arkasna gizlene gizlene baheyi getiler ve karanlklarda yok olup gittiler. Bavullar nereye gtrld? Vasf Efendi bu srr hi aklamad. Ertesi gn btn zmir kaynyordu. Herkes bir eylerin olacan bekliyor ama ne olacan kimse bilmiyordu. Ne merkez komutan Hilmi Paa, ne de Mithat Paa. O sabah askerlere mermi datld, iki bin asker ylmt izmir'e. Bunlarn ne yapacan, nerede kullanlacan kimse kestiremez oldu. Mithat Paa gnn vilayet konanda en yakn dostlaryla geirdi. O gece mutlaka bir eyler olacakt. Mithat Paa'nn gizli haberalma ilerinde kulland bir de Yahudi vard, zaman zaman birlikte tavla oynarlard. O akam telgrafhaneden bir memur gelerek Yahudi zaptiye grevlisini szletikleri kahvede buldu ve yeni haberler getirdi. Binba Hsn Bey o akam Saray'la uzun bir telgraf grmesi yapm ve karken de yanndaki arkadalarna, "Aramzda

kalsn, bu akam ok nemli bir iim var, Saray'dan talimat aldm, Mithat Paa'y tutuklayacaz," demi. Memur da bunu duymutu. Yahudi hafiye Paa'y bulup olay anlatt. Paa bunu renince buz gibi oldu. Artk kamas gerekiyordu, ama kendine "korktu da kat," dedirtmemek iin hibir giriimde bulunmuyordu. Kendi kendine de, "Ancak yaamma kastederlerse kaarm," diyordu. Artk durum kesindi, yaamna kastediyorlard. Vasf Efendi de gvendii bir polis memurunu yanna artt ve, "Bak yavrum," dedi. "Bu akam iler ok ciddi. Bizi ldrebilirler. Sokaklarda bir kaynama grrsen hemen gel beni uyandr. Yattm odann penceresine bir ta at, ardndan da slk al. Ben bamn aresine bakarm." Yats ezanndan sonra Vasf Efendi odasndaki camn tala krlmasyla uyand. Ardndan da slk sesi duydu. Vasf Efendi kapya kotu, memur kendisini bekliyordu. "Hkmet konan kuattlar," dedi. "Sngl askerler yollar kestiler, kona evirdiler. Havaya da ate etmeye baladlar. Ne yapacaksanz hemen yapn!" Vasf Efendi tabancasn beline takt, eini uyandrd. "Kalk gidiyoruz," dedi. "Nereye? Gecenin bu saatinde?" "Osmanl Bankas mdr Heinze'nin evine git, gizlen. Ben yarn sana haber iletirim." Vasf Efendi'nin fazla konuacak zaman yoktu. Elinde tabancasyla arkadaki bahe kapsndan sokaa frlad ve iki yz metre ilerideki Fransz konsolosluuna snd. O srada top sesi duyuldu. Kentte yangn kt zaman top atlrd. Halk sokaklarda "Yangn vaaar!" diye baryordu. Hilmi Paa yangn taktiini uygulamaya kalkmt. O gn hkmet konann nndeki alana arabalar dolusu ot getirilmi ve gece yans bunlar atee verilmiti. Yangn srasnda tabancalar patlyor ve havaya ate ediliyordu. te tam bu kargaa iinde konak baslacak, Paa ve ailesi kurunlanacakt. Oysa Mithat Paa zmir'de kendi gvenlik rgtn kurmutu. Polis mdr Emin Paa onun en gvendii insanlardan biriydi. Cad kazanlar kaynatldndan beri Mithat Paa en salam haberleri Emin Paa'dan alyordu. O gece konan baslacan da Mithat Paa'ya o bildirdi. Darda silah sesleri duyulunca Paa konan arka kapsndan kp limanda kendisini beklemekte olan Joly kumpanyasnn vapurlarndan birine binerek izmir'den ayrlacakt. Yanma antasn ald, eleriyle vedalat. Naime Hanm, gzleri yala dolu, "Haydi, ne olur acele et, ka git, yoksa seni vuracaklar. Hepimiz mahvoluruz," diye yalvaryordu. Paa nce Ali Haydar' ve Vesime'yi kucaklad, sonra aylk kz Mesrure'yi kollarna ald, yanaklarndan pt. Daha sonra da Naime ve ehriban'la kucaklap ptler. Paa, "Kendinizi zmeyin. Ben dneceim. En ksa zamanda. ocuklara iyi bakn," dedi. Son szleri bu oldu. Paa bir daha ne elerini grebildi, ne de ocuklarn. Yusuf Aa'yla, konan arka kapsndan ktlar. 163 Havada mermiler uuuyor ve tututurulan ot ynlarndan ykselen alevler ortal aydnlatyordu. Bu hava iinde Paa na-64 sil rhtma gidebilirdi, her yer kuatlmt. Gemiyle kama plan byle suya dm oluyordu. ikinci ka yolu ngiliz bakonsolosluuna snmakt. Ama bakonsolos Mr. Deni o gnlerde orada olmayacakt. Konsolosluun yolu da asker doluydu. nc yol Fransz konsolosluuna snmakt. O yolun ak olduu anlalyordu. Baka are grnmyordu. :r VIII. BLM Al Tunus'u Ver Mithat Paa'y

I zmir'de Fransz bakonsolosu, Monsieur Pelissier de Reyna-ud adnda gen bir diplomatt. Meslekte fazla deneyimi yoktu. Ama Mithat Paa'ya byk saygs vard. nk Paa Fransa'da kalm, eski babakanlardan Clemenceau, Gambetta ve Thiers gibi politikaclarla tanm, bazlaryla dostluk ilikileri kurmutu. Franszcay da iyi konuuyordu. Byk Fransz Devrimi ilkelerine balyd, pozitivistlerie dostluk etmi, Sosyalist Partisi'nin bir toplantsnda uzun bir konuma yaparak kendini btn Fransa'ya tantm ve dergi kapaklarnda yer alarak popler olmu bir kiiydi. Bu bakmlardan M. Pelissier de Reynaud, gece yars konuunu saygyla karlad. Ei de yatandan frlayp salona geldi. Mithat Paa o akam heyecan iindeydi. Bakonsolosa, hayat tehlikede olduu iin buraya snmak zorunda kaldm ve byk devletlerin korumas altnda olmak istediini syledi. "ok zgnm sayn bakonsolos," dedi, "bu duruma hi dmek istemezdim. Ama ne yapaym ki lm tehlikesiyle kar 166 karyaym. Fransa'nn Byk Devrimden beri insan ve vatanda haklarna nasl saygl olduunu biliyorum. Devletiniz zgrlk sava verirken canlarn kurtarmak iin lkenize sman insanlara her zaman kaplarn amtr. Ben de size snyorum." M. Pelissier de Reynaud, "Evet," dedi, "Fransa'y semi olmanz beni ok gururlandryor. Burada tam bir gven altnda olduunuzu size bildirmekten dolay ok mutluyum. Yarn sabah ilk iim durumu stanbul'daki bykelimize bildirmek olacak. zmir'deki tm konsolosluklara da bilgi vereceim. yle sanyorum ki, onlar da sizi korumalar altna alacaklardr." Mithat Paa konaktan ayrldktan sonra eleri ve ocuklar korkulu bir bekleyi iindeydiler. O srada kap vuruldu. Kumandan Hilmi Paa, Padiah yaverlerinden Albay Hsn Bey, arkalarnda birok subay ve bir tabur askerle kapnn nndey-diler. Kapy Nezir adndaki harem aas at. Hilmi Paa, "Derhal Paa'ya haber verin, yangn kt, kendisinden emir almaya geldik," dedi. Nezir Aa Hilmi Paa'nn hizmetinde alan bir hafiyeydi, "Paa konakta deil, az nce kat, ama nereye gittiini bilmiyorum," dedi. nanmadlar, "Git, Paa'nn haremine haber ver, kona arayacaz," dediler. ehriban Hanm ve ocuklar korku iinde yataklarnda titreiyorlard. Naime Hanm ban rterek odasndan frlad. Hilmi Paa, "Hanmefendi, kusura bakmayn yatak odasn aramak zorundayz," dedi. Sngl askerler odadaki eyalar devire devire her yeri aramaya koyuldular, cibinlii paraladlar, araflar yrttlar, ne dolaplar kald aranmadk, ne karyolann alt. Subaylardan biri, "Bu yatak daha scak," dedi, "Paa demek ki imdi yataktan km, syleyin nereye gizlediniz?" Miss Smith de korkudan hngr hngr alyordu. Askerler ocuklarn odasna girmek isteyince Naime Hanm kar koydu. Bunun zerine Hilmi Paa klcn ekerek, "Hanm, Hanm, ekil nmzden, dorarz!" diye haykrd. Nezir Aa da o srada tabancasn ekmi camlara ve avizelere ate ediyordu. Halayklardan biri o srada Nezir Aann zerine atlayarak tabancasn elinden ald. Hazrlanan plan gereince Mithat Paa ortaya kar kmaz askerler hem onu, hem de btn aileyi kurunlayacaklar ve, "Nezir Aa askerlere ate etti, onlar da kendilerini savunarak hepsini vurmak zorunda kaldlar," diyeceklerdi. Bu, teden beri uygulanan bir kanl baskn taktiiydi. Demek ki zmir komutannn erkn harbiyesi, Mabe-yin'deki yetkililerle birlikte bu plan hazrlamlard. Ama Paa ele geirilemeyince kanl saldrdan vazgeildi. Hilmi Paa konak baskm iin hazrlad plan uygulayama-m olmann znts ve d krkl ile konaktan ayrld. Bu dpedz bir yenilgiydi. Bunun acsn kartmak iin

kumandann emrindeki subay ve askerler bir iki gn sonra kona yeniden basarak evde ne var, ne yok, Mithat Paa'nn btn eyalarn pencerelerden aa atarak paraladlar ve yok ettiler. Bu barbarca bir almayd. Ev halkn da kap dar ettiler. Btn aile sokaklara dkld, hi kimse artk onlara kaplarn amyordu. Bir terr havas esiyordu tm zmir'de. Naime Hanm' ve ehriban Hanm' evlerinde aya ve yemee davet etmi vilayet ileri gelenlerinin, paa ve tccar karlarnn hibiri ortalarda yoktu. Herkes onlara selam vermekten korkuyor ve kimse konan nnden geemiyordu. Sonunda onlara Sleyman Aa adnda bir bostan sahibi kucak at. Mithat Paa'nn ailesini konan nnde perian bir durumda grnce, "Gelin," dedi, "sizi bostanmda konuk edeyim. Baka yerim yok, ama bostana adrlar kurarz, orada barnrsnz." Sleyman Aa hemen Kemeralt'ndan adrlar aldrd, aalar 167 168 bunlar birka saat iinde bostana kurdular ve aile sokak ortasnda kalmaktan kurtuldu. Ne olduysa iki gn iinde oldu, yani, 17-18 Mays gnlerinde. Kumandan Hilmi Paa, Mithat Paa'nn Fransz bakonsolosluuna sndn renir renmez Saray'a bir telgraf ekerek durumu bildirdi. Abdlhamit'in korktuu bana gelmiti. Padiah hi olay kartlmadan Mithat Paa'nn ya hemen o gn temizlenmesini ya da yakalanarak istanbul'a getirilmesini istemiti. Paa'nn bakonsoloslua snmas yeni sorunlar yaratacakt. Abdlhamit tutuklama iini baaramayp yzlerine gzlerine bulatran merkez kumandanna ve yaverlere ate psk-ryordu. Mabeyin baktibi 17 Mays sabah Fransz bykelisi Barthelemy Saint Hilaire'e bir not gndererek 'adi sulu' bir kiiye Fransa'nn snma hakk vermemesini ve Paa'nn derhal teslimini istedi. Mithat Paa da o sabah izmir'deki btn bakonsoloslar Fransz bakonsolosluuna artarak kendisini koruma altna almalarn istemiti. Bu konuda bir tutanak hazrland. Konsoloslar durumu kendi hkmetlerine bildirecek ve onlardan talimat bekleyeceklerdi. Ne var ki, Rusya ve Almanya bakonsoloslar bu ie bulamak istemediler ve ekimser davrandlar. izmir'deki ingiliz bakonsolosu her ne kadar Mithat Paa'ya sempati gstermise de istanbul'daki ingiliz bykelisi bu snma iinden hi holanmam ve Fransz konsolosunun davrann aptalca bir davran saymt. O gnlerde Adliye nzn nl tarihi Cevdet Paa o sabah kaleme sarlarak Mithat Paa'ya derhal teslim olmas iin bir telgraf ekti. Bir zamanlar Mithat Paa ile ayn hkmette bulunmu olan Cevdet Paa kr krne Abdlhamit'ten yanayd ve eski arkadann mutlaka yakalanarak yarglanmasn istiyordu. Cevdet Paa bu telgrafnda Mithat Paa'nn yabanc bir devletin korumas altna girme giriimini iddetle knyor ve bunu kendisine hi yaktramadn vurguluyordu. Adliye nazrna gre Osmanl mahkemeleri tarafsz olarak n yapmlard, durumalar halka ak olarak yaplacak ve karar savunmaya gre verilecekti. Nazr ayrca telgrafnda Padiah'n iradesi gereince Mithat Paa'nn zel bir biimde ifadesinin alnacan ve bunun iin de kendisinin bakanlnda bir yarg kurulunun izmir'e geleceini belirtiyordu. Mithat Paa bu durumda yeni bir karar almak zorunda braklyordu. Bu gelimelerin perde arkasnda ise bambaka olaylar vard. yle ki: ingiltere'nin Mithat Paa'ya artk eski gveni kalmamt. Oysa uzun yllar Mithat Paa ngilizlerin adam' diye tannmt. Bu soukluk nereden geliyordu?

Paa am'da vali olarak bulunduu sralarda ingiltere'nin Suriye'yi ele geirme projelerini sezmi ve ingilizlere kar kmt. Hatta o zamanlar am'daki Fransz bakonsolosuna yle demiti: "Eskiden bizim bir tek dmanmz vard, imdi dmanlar iki oldu. ingiltere gizliden gizliye kuyumuzu kazyor, ingilizler Anadolu'yu ve Suriye'yi kendi protektoralar altna almak istiyorlar. Ben burann valisi olduka Suriye'yi ingilizlere brakmam. Bu konuda Fransa'nn desteini arayacam." Mithat Paa Suriye'de baz iletmelerin imtiyazn isteyen ingilizlere de kar km ve bir denge salamak amacyla ancak Franszlarla ortak bir iletme kurarlarsa imtiyaz verebileceini sylemiti. Bylelikle de ingilizleri kzdrmt. Ama Franszlara da yara-namamt, onlar Mithat Paa'y hl ingiliz yanls sanyorlard. Bir de u var, Mithat Paa am valilii srasnda Saray' da honut edememiti. nk Paa Suriye'yi ynetebilmek iin birtakm yetkiler istiyordu. rnein ayaklanmalar bastrabilmek iin askerlere dorudan emir verebilmek, mahkemelerde rveti yasaklamak gibi. Bu bir tr yerinden ynetim dzeniydi. Saray buna yanamad. Abdlhamit, Mithat Paa'nn yarn Kavalal Mehmet Ali Paa gibi Saray'a kar gelerek Suriye'nin bamsz169 170 ln istemesinden korktu ve Paa'y am'dan alarak izmir valiliine gnderdi. Mithat Paa Fransz bakonsolosluuna snd zaman, demek ki gvenecei bir yabanc lke yoktu, devletlerin hibiri Paa'y korumaya kalkmad. stelik Fransz Bykelisi, daha hibir mahkeme karar olmadan Mithat Paann 'katil' ve Fransa'nn can dman olduunu ne sryor ve Fransa'nn sululara snma hakk tanmayacan ilan ediyordu. En nemlisi de, Fransa o tarihlerde Tunus'u igal etmiti. Oysa Tunus Beylii Osmanl devletinin egemenlii altndayd. Fransa Osmanllarn Tunus'taki haklarndan vazgemesini ve Tunus'un Fransz egemenliine braklmasn istiyordu. Bu yzden iki devlet arasnda gerginlik kmt. Mithat Paa'nn Osmanllara teslimi Fransa iin esiz bir pazarlk konusu oluyordu: "Tunus'taki egemenlik hakknzdan vazgein, biz de size Mithat Paa'y teslim edelim," deniyordu. Yani Mithat Paa'nn bedeli Tunus'un Franszlara braklmasyd. Franszlar Mithat Paa'y koruyacak olurlarsa Saray Tunus'un braklmasna raz olacakt. Bu konu bykelilikle Saray arasnda birtakm gizli grmelerde de ele alnd ve bunlarn sonunda bykeli, Fransz Dileri Bakanl'na bir telgraf ekerek bundan byle "Sultan'n Tunus meselesine daha soukkanllkla yaklaacam" bildirdi. Btn bu gelimeler iki gn iinde oldu. Fransz bykelisi iki lke arasndaki sorunun 'havay karartan geici bir bulut'tan kaynaklandn bildirdi. Abdlhamit de bykeliye yaverlerinden birini gndererek Mithat Paa'ya snma hakk tanmad iin Fransz hkmetine teekkr etti. Padiah Tunus sorununda Fransa'y protesto etmi olmasn affettirmek iin de Halifelik itibarm korumak amacyla bu tepkiyi gsterdiini belirtti. Bylece i tatlya balanm oldu. O sralarda Mithat Paa Fransz bakonsolosluunda bunalml bir bekleyi iindeydi. Gvendii devletlerin hibirinden tepki gelmemiti. stanbul'daki Fransz bykeliliinden de bakonsolosa gelen bir telgrafta "Bakonsolosluun Mithat Paa'ya asla bir snma yeri olmayaca" bildiriliyor ve Paann en ksa zamanda konsolosluktan karlmas isteniyordu. Mithat Paa Fransa'nn bu kararn renince, "Ah u Tunus meselesi," demekle yetindi. Paa neler olup bittiini ok iyi anlamt. Bunca yln devlet adam Mithat Paa bu dalavereleri nasl anlamazd? Sekreteri Kilikyan Vasf Efendi de Paa'nn yanndayd. Paa bir sre dncelere dald. Sonra kendini toparlad, teslim olmaktan baka are kalmamt. Kilikyan Efendi'ye,

"Olum," dedi, "burada yollarmz ayrlyor. Seni kendi kaderine brakyorum. Artk kesinlikle ayrlyoruz. Avrupa'ya ka, bann aresine bak, tutsak deil, zgr ol. Yllardr yanmdan hi ayrmadm u tabancam sana veriyorum. Bana artk tabanca hi gerekmeyecek. Kaarken bu senin iine yarayabilir. "Dikkatli ol, yakalanma, senin zgrle kavutuunu bilmek isterim. Beni yok etmek istiyorlar. Neler bildiimi biliyorlar. Ama benim bildiklerimi sen de biliyorsun. Yarn seni de yok etmeye kalkacaklar, bunu unutma. Yolun ak olsun." Kilikyan Vasf Efendi'nin gzleri dolmutu. Tabancay eline ald, sonra cebine koyarken yle dedi: "Paa Hazretleri, imdiye kadar bana hep gvendiniz, yine gvenin. Kaarken beni yakalarlarsa, inann, canl olarak ele ge-iremeyecekler. Tabancanz en son bu ie yarayacaktr." Kilikyan Vasf Efendi son kez baba oul gibi Paa'yla kucaklatktan sonra bakonsolosluun bahe kapsndan kimseye grnmeden svp gitti. Limanda bulunan bir ngiliz gemisinde yakn bir dostu vard, onunla bulutular. Gemi ertesi gn Mal-ta'ya doru limandan uzaklat. Mithat Paann btn gizli belgelerini tayan bavullar da zaten daha nceden o gemiye yerletirilmiti. Mithat Paa teslim olmaya karar verdii zaman zmir polis mdr Emin Paa da yanndayd. Emin Paa cad kazan kaynatlrken Paa'ya durumu gn gnne haber vermi, yaver Hsn Bey'i yakndan izletmi drst bir kiiydi. Mithat Paa konsoloslua sndktan bir sre sonra Paa'ya yardm edebil171 mek amacyla o da konsoloslua gelmiti. kinci gn Mithat Paa'nn teslim olacan anlaynca Kilikyan Vasf Efendi gibi arka V2 kapdan kam ve gizlenmiti. Olaydan ancak bir ay sonra zmir snrndan karken yakaland ve tutukland. Mithat Paa teslim olma kararn verdikten birka saat sonra zmir kumandan Hilmi Paa ile Padiah yaveri Hsn Bey konsoloslua geldiler. Mithat Paa, "Teslim oluyorum, sizinle birlikte klaya geleceim. Yalnz bir artla, yemeime ve suyuma zehir konmayacana dair bana teminat vermenizi istiyorum," dedi. Hilmi Paa, "Size namusum ve askerlik onurumla sz veriyorum, asla byle bir ey olmayacaktr," dedi. "Sizden bir ey daha rica ediyorum, ikimiz ayn arabaya binelim, baka kimseyi arabaya almayacaksnz." "Emredersiniz, Paa Hazretleri, yle olsun." Mithat Paa yolda arabaya ate edilmesi tehlikesini dnerek bunu sylemiti. Fransz bakonsolosuna da, "Msy Pelissier," dedi, "size baz belgelerle bir ift kol dmesi ve bastonumu brakyorum. Olaylar durulduktan sonra bunlar aileme teslim edersiniz. Kol dmeleri Zathne'nin hediyesidir. Bastonumu da birka yl nce Londra'dan almtm. u dmeye bastnz zaman iinden bir kama kar, savunmaya yarar, saldrya deil. u kapa atnz zaman iinde bir tetik grrsnz, baston namlu olur, iinde mermileri de vardr, bunlar sizi rktmesin. Artk bunlara ihtiyacm olmayacak." Pelissier, "Hi endie etmeyin ekselans," dedi. "Bunlar titizlikle saklayacam." Saklad m? Asla. Bakonsolos bu yzden bana bir bela gelmesinden korkarak Paa gider gitmez bunlar Merkez Kuman-danl'ndan gelen bir yzbaya teslim etti. O da bunlar Cevdet Paa'ya iletti. Paa belgelere el koydu, bastonun silah olduunu anlayamad ve kol dmeleriyle birlikte onlar Paa'nn ailesine yollad.

Paa'nn geecei yolun iki yanna asker yerletirilmiti. Olay duymu olan insanlar yol boyunca birikmi bekleiyorlard. Ama arabalar geerken hi kimseden ses kmad. Halk sindirilmi gibiydi. nsanlardan hibir tepki gelmemesi alacak bir eydi. Bu baardan dolay Hilmi Paa'nn derecesi tugenerallikten tmgenerallie ykseltildi. Paa sanki bir sava kazanmt. Hsn Bey de kaymakam, yani yarbay oldu. Mithat Paa'nn tutuklanmas bir yandan Padiah'a bildirildi, te yandan da sadrazam Sait Paa'ya. kisi de ok mutlu oldular. Kararn uygulanmasn Cevdet Paa'ya brakmakla ok iyi ettiklerine bir kez daha sevindiler. Mithat Paa'y susturmak ve yok etmek isteyen Abdlha-mit'ti ama, sadrazam Sait Paa da Padiah' kkrtmaktan hi geri kalmyordu. Padiah'm isteklerini eitli yollarla uygulayan Sait Paa'yd. Bu izmir senaryosunu da o hazrlamt. Kk Sait Paa adyla tannan Mehmet Sait Paa 1838'de Erzurum'da domutu. Abdlhamit tahta knca Sait Paa'y Mabeyin baktipliine getirdi. Sait Paa dokuz kez sadrazam olarak Osmanl tarihinde sadrazamlk rekoru krd ve yedi yldan uzun bir sre sadrazamlk yapt. Abdlhamit'in kendisine byk gveni vard. Zaman zaman kendisini i bandan uzaklatrr ama bir sre sonra yine sadaret koltuuna oturturdu. Gazeteci Ebuzziya Tevfik bir tarihte Sait Paa'ya yazd bir ak mektupta yle diyordu: "Kanunu Esasi'nin msveddelerini ben temize ektim. Mat-baa-i mire gece yars kapalyd, gidip atrdm, tasary Sadra-zam'm emriyle baskya verdim. Tasar size gnderildi, siz buna 113'nc maddeyi eklediniz. - Mithat Paa'y memleketten siz ihra ettiniz - Namk Kemal'i hapse siz attrdnz, - Ordunun ynetimini yetkililerin elinden alarak Yldz Sara-y'na siz verdiniz, - Skynetimi siz ilan ettirdiniz, - Ahmet Vefk Paa gibi bir ahmaa emir vererek Millet Meclisi'ni siz kapattrdnz. 173 - Babli'nin yetkilerini Saray'a siz aldrdnz. - ve d politikadaki btn bozukluklar sizden kaynaklan-174 mt. - Kurduunuz vekiller heyeti tiyatro sahnelerinde oynayacaklar oyunun ne olduunu bilmeyen aktrlerden olutu. - Bu memlekete cidden hizmet etmek istiyorsanz sadaretten ekilin. Sonras iin Allah kerimdir." te byle bir sadrazamd Sait Paa. IX. BLM Rt Paa lm Deinde izmir'e Mithat Paa'y tutuklamak iin gnderilen Padiah yaveri Hsn Bey'le Rza Bey'in ve merkez kumandan Hilmi Paa'nn bir grevi de Manisa'da hasta deinde sanclar iinde kvranan eski sadrazamlardan Rt Paa'y yaka paa istanbul'a gndermekti. nk Sultan Aziz'i Mithat Paa ile birlikte tahttan indiren sadrazam oydu! Demek ki, o da Sultan Aziz'in ldrlmesinden sorumluydu. Hem sorumlu ne demek, o da adam ldrmekle sulanyordu. Abdlhamit her ikisinin de kellesini istiyordu. Mithat Paa'nn Fransz konsolosluuna snmas Saray'da byk tela uyandrd iin Padiah, "Aman, diyordu, ne yapn yapn, Rt Paa'nn kamasna, snmasna frsat vermeyin, kendisini hemen tutuklayp istanbul'a getirin, nk o da Yldz'da yarglanacaktr." Rt Paa kimdi? Tarihe ad Mehmet Rt Paa ya da Mtercim Rt Paa olarak geen bu kii gerekte bir halk ocuuydu. 1811'de Sinop'un Ayandon ilesinde domutu. Demek ki, Mithat Paa'dan on bir ya bykt. Babas kaykba Hasan Aa'yd. Hasan Aa stanbul'da kayklara ok i olduunu duyduu iin ailesini toparlayarak Tophane'ye g etti. Rt de o zaman yanda ya var, ya yoktu.

Hasan Aa, temiz yreklilii ve biraz da saflyla tannm bir Karadenizli'ydi. Kaya mteri aldnda eer namaz zama-nysa, "Dur bakalm," derdi, "hele u namazmz klalm, yle gidelim." ocuu nce mahalle mektebine verdiler, sonra da sakir-i Muntazama Taburu'na. Rt, sakir-i Muntazama denen askeri okulda Arapa ve Farsa rendi. Babasnn verdii harlklar da biriktirerek Tana Efendi adnda bir Ermeni'den Franszca ders ald. Okulu bitirince mlazm oldu. O dnemde orduda yabanc dil bilen subay hemen hemen hi bulunmad iin ksa zamanda dikkati ekti. Serasker Hsrev Paa, Rt Efendi'yi artarak Franszca sorular sordu. Rt bylece baarl bir snav vermi oluyordu, Tarabya karakolunda yzba olarak grev ald. Neden Tarabya? nk orada 'Frenk yallar' vard. Dil bilen bir zabitin oraya gnderilmesi yararl olacakt. Yallarda yaayan kadnlar ve erkekler bu gen yzbadan ok holandlar, ili dl oldular. Rt Efendi'ye yeni kaplar ald, hem de Franszcasm ilerletti. Rt Efendi yabanc madamlar grdke ok keyifleniyor ve kaba saba davranlarla onlar elendiriyor, erkeklerle de scak dostluklar kuruyordu. Babas Hasan Aa da oluyla vnyor ve zaman zaman kendisini grmek iin Tarabya'ya gidiyordu. Rt Efendi ise kayk babasnn bu gelilerinden pek holanmyordu. Bir gn Rt Efendi yine Frenk dostlaryla birlikteyken babasnn geldiini haber verdiler, o da, "Babama syleyin gelip beni evimde grsn, burada deil," diye haber gnderdi. Hasan Aa oluna ok kzd, "Yarabbi," dedi, "oluma ekmek ver, ama tuz verme." Rt Efendi, sadrazam olduu zaman bile babasnn bu szn unutmaz, "Babamn duas kabul edildi, her eyim var, ama azmn tad yok," derdi. Rt Efendi o sralarda Franszcasm ilerleterek baz askeri belgeleri Trkeye evirdi ve Mtercim Rt adyla tannd. Sonra srasyla kolaas, miralay, liva, ferik ve 1847'de de mir oldu. Rt Paa yedi kez seraskerlik ve alt kez de sadrazamlk yapt, be padiahn hizmetinde bulundu, nce kinci Mahmut'un ve Abdlmecit'in, sonra Abdlaziz'in ve Beinci Murat'n, sonra da Abdlhamit'in. Abdlaziz'in devrilmesi srasnda sadrazamd ve darbeyi dzenleyenlerden biriydi. Beinci Murat'n doksan gnlk saltanat dneminde grevinden hi ayrlmad. Abdlhamit tahta oturduktan sonra da birka ay grevini srdrd, sonra istifa etti, ama bir buuk yl sonra Abdlhamit kendisini beinci kez sadrazamla getirdi. Ne var ki bu son sadrazaml ancak bir hafta srd. Osmanl tarihine XIX. yzylda damgasn vuran yneticilerden biri olan Rt Paa'dan gnmze pek iz kalmamtr, ama Paann yaam anekdot niteliinde olaylarla doludur. Paa, Abdlaziz zamannda nc kez sadrazam olduu zaman kendinden nceki sadrazam Mithat Paann Hariciye nazrlna getirdii Msrl Halil erif Paa'y grevinde brakt. Msr Hdivi ise Halil Paa'dan hi holanmad iin nazrlktan atlmasn istedi. Hdiv bunun iin Rt Paa'ya rvet vermeye kalkt ve kap kethdas Abraham Paa'y Sadaret mstearna gnderdi. O da Mstear'a, "Size on be bin lira vereyim," dedi, "bunu Rt Paa'ya takdim edin, ltfen Halil Paa'y grevden alsn." Mstear bu neriyi Rt Paa'ya iletirken yle dedi: "Sadrazam Hazretleri, Halil Paann nazrlktan uzaklatrlmas Hdiv Hazretleri iin bir onur sorunu oldu, dayatyor. Msr kap kethdas Abraham Paa gelip beni grd. Ramazan dolaysyla sizin paraya ihtiyacnz olacam dndn syledi, size on be bin lira takdim ediyor." V7 Rt Paa, "Asla byle bir hediye kabul edemem!" diye haykrd.

Mstear bunun zerine, "Paa Hazretleri," dedi, "ltfen u paray kabul buyurun. Biliyorum, borlarnz var, bu para ok iinize yarayacaktr. Hem de ne olur, biliyor musunuz? Hdiv baka yollara bavurarak Hariciye nazrn grevinden aldrr. Siz de bu paray kabul etmemi olmakla kalrsnz." Rt Paa gr sakaln kartrdktan sonra, "Efendim," dedi, "ben Msr valisinin hatr iin Hariciye nazrn azledemem." Mstear ks ks geri dnd. Bu kez de Abraham Paa Sultan Aziz'e bavurarak Hariciye nazrnn azlini istedi. Padiah, "Ben," dedi, "Rt Paa'y sadrazamla getirirken onun hibir iine karmayacam syledim. imdi, kalkar da Hariciye nazrn azledersem doru olmaz. Ama yine de bir dneyim, bakalm." Abdlaziz dnd tand, Mabeyin baktibini ard, ona dedi ki, "Halil Paa'nn ehresini sevmiyorum. Huzuruma ktka rahatsz oluyorum. Sadrazama syleyin, kendisini azletsin." Baktip hemen bunu Rt Paa'ya bildirdi, o da, "Biliyorum," dedi, "Halil Paa'nn sevilecek bir ehresi yok, ama hizmetinde de hibir kusuru yok. Vatanseverdir, politikadan anlar. Ben kendisini azledecek olursam Avrupallar ne der? Ayp olmaz m? Efendimizin gc sonsuzdur. sterse beni de azleder. Aracya gerek yok, istiyorsa Halil Paa'y kendi azletsin." Rt Paa kararn vermiti, bu pis ilere bulamamak iin sadrazamlktan ayrlmaktan baka are yoktu, istifasn bildirdi ve birka gn Sadaret'e uramad. Abraham Paa bu kez de Rt Paa'nn konana giderek Hdiv'in kendisine hediye olarak yirmi be bin lira vermek istediini bildirdi. Rt Paa, "ok memnun oldum," dedi, "teekkr ederim. Ben zaman gelince haber gnderir o paray aldrrm." Abraham Paa bu kez de, "Sadrazam Hazretleri," dedi, "para bende, hemen vereyim." "ok teekkr ederim ama, bu paray imdi alamam." "Neden efendim?" "nk hane halknn bu paray aldm bilmesini istemiyorum." Abraham Paa yirmi be bin liray Sadrazam'a veremeden Hdiv'in kkne dnd. O srada Rt Paa olu Sleyman Reit Bey'i artarak yle dedi: "Bak olum, grdn, Abraham Paa yirmi be bin lira rvet vermeye kalkt, almadm, istifa ediyorum. Adm kirletemem." Olu da, "Paa babacm," dedi, "bu paray almanzda hibir saknca yoktur. Hdiv size bu paray bir i karl vermiyor ki, Hdiv Hariciye nazrnn azlini sizden deil, Saray'dan istemi, parann bu ile ilikisi yok. Siz almazsanz, yarm yerinize baka bir sadrazam gelir, o alr." "Olum, beni iyi dinle, ahlakszlk ve yolsuzluklar paray aldktan sonra balar. Byle bir paray kabul ettim mi deiebilirim, dayanamam, ne isteniyorsa onu yaparm. Devlet zarar eder. Ben ka kez azledildim, maam kesildi, yoksulluk iinde kaldm. Hdiv Hazretleri o zaman bana be yz lira verdi mi? Abraham Paa'y gnderip de halin nedir, neyle geiniyorsun, oluk ocuk ne yiyor, ne iiyor diye sordurdu mu? "Demek ki bu yirmi be bin lira benim kiiliim iin deil, grevim iin veriliyor, kendi iini grdrmek iin bu paray bana gnderiyor. "Bundan sonra gelecek sadrazam isterse bu paray alr, ama devlete ve millete zarar verir, ben almam. Hamdolsun geinip gidiyoruz kimseye ihtiyacmz yok, halkn karsna ak alnla kmalyz," dedi. Bu kez Rt Paa'nn istifas kabul edildi. Hdiv'in isteine uyularak Halil Paa Hariciye nazrlndan alnd.

179 Rt Paa'nn yklerinden biri de u: Paa 1876'da drdnc kez sadrazamla getirildii zaman Abdlaziz kendisine, "Paa," demi, "halk istedii iin sizi sadrazam yapyorum." Rt Paa da, "Hnkrm," demi, "halk bizi ne bilir, siz istediniz yle oldu. Yarn beni azlederken halka m soracaksnz?" Rt Paa'nn uzun yllar akta kald ve hi maa almad da olmutu. Bir gn Vefa'daki konanda kendisini grmeye gelen Mabeyin baktibi Atf Bey'e yle demitir: "Sefirlere ziyafet vermek gerekirse sofra takmm bile yok. nceden her ey vard, efendimizin sayesinde bu duruma dtm." Paa bir gn de yine Atf Bey'e yle demi: "Yabanclar bize devlet nazaryla bakmayp ingne dernei gibi davranyorlar. Padiahmzn da yabanc hkmdarlar arasnda hi itibar yok. Efendimiz bizi ne zamana kadar byle srkleyecek? Hi halim kalmad, i ok ar..." Rt Paa yine byle bota bulunduu yllardan birinde Pa-diah'n yaknlarndan birine yle demi: "Bilirsiniz sadaret grevinin byke bir maa ve denekleri vardr. Benim ise bota olduum zamanlarda dardan para bulmadan geinmem sz konusu olamaz. Geen k konan pencere perdelerini kestirip ocuklarma elbise yaptrarak k geirebildim. Benim ne bir gelirim var, ne de krm. Bunu herkes bilir. Byle iddetli ihtiya iinde olan bir insan hi sadaret gelirlerini feda edebilir mi? Ben ettim ite." Abdlhamit Rt Paa'y beinci kez sadrazamla getirdii zaman Paa'nn artk uraacak didinecek gc yoktu. "Ben," dedi, "sadareti kabul etmemek iin ok uratm, Padiah'in elinden kurtulamadm. Hastaym, dedim olmad, ayn son arambasdr, dedim olmad. Hnkra, 'Siz benim babamsnz, milletin de babassnz, sizin reyiniz olmadan hibir ey yapamam,' dedim, ellerime sarld, elinden kurtulup da eve kapa atabilseydim yataa yatar hi kmaz, yakam kurtarrdm, yapamadm. Bizim bu defaki sadaretimiz, sadaret deil, rezalet oldu." Rt Paann korkakl zerine de ok ey anlatlmtr. Eski sadrazamlardan Fuat Paa onunla ilgili olarak unlar sylemitir: "Yeni yaplm bir kpr dnn, ben, li Paa ve Rt Paa, mz o kprden gemek zorunda olsak ne yaparz? nce ben hi dnmeden geerim. li Paa kprnn ayaklarn inceler, dnr, sonra adm adm o kprden geer. Sra Rt Paa'ya gelince o nce kprden tabur askerin gemesini bek-" ler, onlar getikten sonra o da geer. Aramzdaki fark budur..." Fuat Paa'nn anlatt son yklerden biri de u: "Eer Allah dnyay yaratmadan nce Rt Paa'ya danacak olsayd, dnya hl yaratlmam olurdu!..." Bir de u yk var: Rt Paa sadrazamken bir gn konana bir garip adam gelmi, nce Paa'nn eteini pm, sonra eline bir kt tututurmu. Paa kd okuduktan sonra odann ortasna atm ve adama dnerek, "Byle i istenmez," demi. "Ben bu kadar ie dalm alrken sen benim hi hatrma gelmezsin ki, sana bir memuriyet bulaym. Ak bir hizmet iste, beni u greve getir de, bir aresine bakalm. Yoksa sen daha ok beklersin. "Bak sana bir hikye anlataym. Bir zamanlar yal bir Bektai varm, evinin bahesinde ahr olmad iin eeini bir aaca balarm. Bir gn adam hastalanm, eeini balayamam, oluna, " 'Aman ocuum,' demi, 'eei gtr, kardaki aaca bala.' "Ertesi sabah adam iyilemi, oluna, " 'Ne yaptn bizim eei?' diye sormu. ocuk da, " 'Eek alnd,' demi. Adam, "'Aman olum, eek nasl alnr?' diye sormu, 'Sen kime havale ettin eei?'

" 'Allah'a!' " 'Be sersem ocuk,' demi Bektai, 'hi Allah'a eek havale edilir mi? Onun krk bin trl ii vardr. Bizim eekle nasl ilgilensin? Sen eei Hazreti Ali'ye havale edecektin, ondan yardm isteyen azdr, kimse ondan eek istemez, o da kimseye eei vermez.' "Bak, olum, bizden bin kii memuriyet ister, bu kadar i arasnda nereden hatrlayp da her birini teker teker dneyim. Ama belirli bir i istersen o baka." Adamcaz sklm pklm kp gitmi. Abdlhamit'in tahta kt gnlerden birinde Rt Paa Padiah' grmeye gitmi. Bir de bakm, Padiah merdivenlerden iniyor, Rt Paa'ya, "Paa," demi, "kendi kendime tra oldum, camiye gidiyorum, dnte grrz." Rt Paa ok bozulmu, oluna, "Sleyman," demi, "biz Sultan Hamit'i tahta kartmakla byk hata ettik. Ben daha Abdlaziz'i devirirken Hseyin Avni Paa'ya, aman ters bir i yapmayalm, sonra fena olur demitim, oldu. Sultan Murat deli kt, sonra Abdlhamit'i getirdik, ne oldu? O da imdi kendi iini kendi grmeye kalkyor. Dn gece banker Zafiri'yi artm, maliye ilerini konumu. Sonra sefirleri arm, onlarla grm. Daha tahta knn ikinci gn bunlar yaparsa vay bamza gelenler!..." Rt Paa'yla ilgili son bir anekdot da u: Paa'ya, "Efendimiz," demiler, "ka kez sadrazam oldunuz, neden u ileri bir dzene koyamadnz?" Paa da yle demi: "Hakknz var, ne deseniz doru, ama ben size gerei syleyeyim de dinleyin. Biz elimize drbn alm ufuklara bakyoruz. Bir de ne grelim, bir gemi, yelkenleri krlm, dalgalarn arasnda, batt batacak. Canm, diyoruz, bu teknede hi kimse yok mu? Neden kurtarmaya almyorlar? Hemen denize bir tekne indiriyoruz, kreklere sarlyoruz, yallah! Yetiiyoruz. Bir de ne grelim, gemide kim var, kim yok ambara inmi, ellerinde def, davul, vur patlasn, al oynasn, iret edip oynuyorlar. " 'Yahu, bu ne hal diyoruz, gelin hep birlikte tekneyi kurtaralm.' Onlar, " 'Bover,' diyorlar, 'keyfine bak, al bir kadeh rak, sen de bize katl.' "Bakyoruz, kimseye laf anlatmaya imkn yok. Biz de onlara uyuyoruz. Ooh, vur patlasn, al oynasn, kafalar ekip oynuyoruz. "Anlyor musunuz durumumuzu? Biz de lkeyi kurtaralm ^ diye i bana geldik. Baktk ki are yok, onlara uyduk, eleniyoruz. Gemi de batyor." Rt Paa sadrazamlktan ayrldktan sonra artk bir daha devlet ileriyle hi uramamaya karar verdi ve Vefa'daki konana ekildi. Ya yetmie yaklayordu, yarm yzyldan beri devlet hizmetindeydi, neler grm, neler geirmiti, yorulmutu, hastayd, hem prostat vard, hem de basuru. Konaktan dar kmak iinden gelmiyordu. Zaten her frsatta, "Artk beni rahat braksnlar, kkme ekilip oturmak istiyorum," diye hrnlayordu. "Baz gn oluyor, kendimi toparlayp haremden selamla bile kamyorum," diyordu. Byle yorgun olduu bir zamanda Padiah'a bir mesaj gndererek "Devlet ileriyle uraabilmeye artk salm elvermiyor. Bu iler gl bir kafay gerektirir. Efendimizi honut edemeyeceim. Sadakai hne olarak beni grevden affetsin," demiti. Dmanlar da oktu. Abdlaziz'in devrildii srada sadrazam olduu iin herkes onu birinci derecede sorumlu sayyordu. Oysa o hibir ie karmak istememiti. Abdlaziz'in devrilmesinde barol Mithat Paa oynam, Rt Paa'y da sadrazam olarak aralarma almak istemiti. Paa nce direnecek olmu ama Mithat Paa ona, "Paa Hazretleri," demiti, "eer bize katlmayacak olursanz bu millet sizi Beyazt Meydan'nda para para eder!" Bu szler zerine o da gruba katlmak zorunda kalmt. Sonra da,

"Elim, dilim, ayam bal olarak onlara katldm. Abdlaziz'in devrilmesi esnasnda sadarette bulunmak bedbahtl yznden sorumlu oldum," demiti. Abdlaziz'in ldrld iddiasyla Mithat Paa, Mahmut Paa ve Nuri Paa'ya kar kovuturma hazrlklar yaplmadan, Abdlhamit, Rt Paann da stanbul'dan uzaklatrlmasn 184 istedi. O dnemde sadrazam olan Safvet Paa'y huzura ararak yle dedi: "Sadrazam Hazretleri, biliyorsunuz Sultan Aziz'in katilleri hakknda kovuturma yaptryorum. Rt Paa da sanklar arasndadr. Kovuturmann salkl olmas iin siz Rt Paa'y derhal stanbul'dan uzaklatrn." Safvet Paa, Rt Paa'nn bu uydurma cinayet iine bulamadn ok iyi biliyordu. Kendisine byk saygs vard. Padi-ah'a ne diyeceini ard, ama birka dakika iinde toparlanarak, "Zathne de ok iyi bilirler, Rt Paa kulunuz kudem-dandr. Zathne'ye hep sadk kalmtr. Dersaadet'ten kartlmas uygun olmaz. Burada kalmas yararl olur. Merhamet buyurunuz, kendisini srgn etmeyelim." Sultan Hamit bu szlerden hi holanmad, bir sre sonra Safvet Paa'y grevden ald ve yerine Tunuslu Hayrettin Paa'y getirdi, ona da ayn szleri syledi. Hayrettin Paa da drst bir devlet adamyd. Klelikten yetimi, ama sonra kendisini koruyan bir paann yardmyla Fransa'ya gidip eitim grm, daha sonra da Tunus'ta babakanlk grevinde bulunmutu. Rt Paa'ya onun da byk saygs vard. "Zathne, kulunuzu mazur grsnler, ben bu grevi yerine getirmeyeceim," demekle yetindi. Ama Hnkr dayatnca gidip durumu Rt Paa'ya anlatmaya karar verdi. "Paa Hazretleri," dedi, "Zathne'ye birtakm jurnaller iletmiler, o da inanm, size olan gveni sarslm. Ltfen Saray'a gidip huzura kabulnz isteyin, durumu anlatn, yoksa i ok ktye gidecek." Rt Paa Saray'a gidip Padiah'tan zr dilemektense Bur-sa'ya gitmek iin Mabeyin'den izin istedi. Bu kez de, "Yoo, Paa Hazretleri," dediler. "Bursa olmaz, oras stanbul'un bir mahallesi saylr, daha uzak bir yer sein." Rt Paa, "Peki, yleyse," dedi, "Manisa'ya gideyim bari, orada tarlalarm var, khne bir evim var, gider orada yaarm artk." Mabeyinci bu iin tatllkla zlmesinden ok memnun oldu, Manisa'ya gidebilmesi iin Rt Paa'ya hemen bir dileke yazdrd. Paa bu dilekesinde yle diyordu. " yldan beri yakalandm sinir hastal beni felli bir duruma drd. Tek umudum hava deitirerek asabm dzeltmek. Manisa denizden uzak olduu iin havas bana ok iyi gelecektir. Zathne msaade ederse hemen oraya gitmek istiyorum." Hnkr bu dilekeden ok honut oldu. Paa'ya yz lira harcrah gnderdi, kendisini zmir'e gtrmek zere bir vapur hazrlanmas iin Tersane'ye emir verdi. Her ey Hnkr'n istedii gibi oldu, Paa'y zmir'de saygyla karlayp Manisa'daki iftliine gnderdiler. Aradan bir yl geti gemedi, Mithat Paa ile birlikte Rt Paa hakknda da kovuturma balatld. Merkez komutan Hilmi Paa'ya Saray'dan ekilen bir telgrafta, "Mithat Paa'y karmakta yaptnz hatay Rt Paa hakknda tekrar etmemelisiniz ve Rt Paa kaacak olursa iddetle sorumlu olacanz ihtar olunur," deniyordu. Hilmi Paa bu telgraf alnca telaland ve hemen Padiah yaveri Hsn Bey'i bir blk askerle Manisa'ya gnderdi. Hsn Bey'in ilk ii evi kuatmak oldu. Askerler yol balarn

tutup mevzilendiler. Hsn Bey kapy ald, arkasnda da askerler sngleri takm bekliyorlard. Hsn Bey, kapy aan khyaya, "Hemen," dedi, "Paanza haber verin, darya getirin, kendisine irade-i seniyye tebli edeceiz." Khya byle eylere alkt, hi soukkanlln bozmadan, "Bekle bakalm binbam," dedi, "Paa Hazretleri hasta, yatanda yatyor. O buralara gelemez, istersen sen bir zahmet eder yanna varrsn. Bir haber vereyim bakaym, seni kabul edecek halde mi?" Khya Rt Paa'nn yanna vard. "Bir herif geldi," dedi, "zabitandan, hi gzm tutmad. Ya185 186 nnda da emirerleri var. Neye gelmiler anlamadm. Paa Haz-retleri'ni grmek istiyorlarm. H, tvbe ha, sizin darya gelmenizi syledi. Ben de kapy yzne kapattm. Kim oluyormu bu herif?" Rt Paa, "Benim darya kacak halim mi var! Gelsin buraya da sylesin bakalm, derdi neymi!" dedi. Paann ei ve evdeki hizmetiler ve uaklar da telaa kaplp yatak odasna koumulard. Khya, "Emriniz olur Paa Hazretleri," diye odadan kt ve doru kapya giderek Hsn Bey'e, "Kendin gel yukarya," dedi, "Paa Hazretleri senin emirerin mi, sen istiyorsun diye aa insin. k yukarya kendin anlat. Ama yalnz sen girebilirsin eve, emirerlerini ieri alamam. Beklesinler." Hsn Bey, hi azn amadan ieri dald, merdivenleri kp Paa'nn yatak odasna girdi, Paa'y saygyla selamladktan sonra, "Paa Hazretleri," dedi, "size Zathne'nin bir tebliini takdim etmek iin buraya geldim. Maalesef sizi tutuklamakla grevlendirildim." Rt Paa, "Herhalde bunun bir nedeni vardr, Zathne byle emir buyurmusa bunu iyi niyetle yapmtr. Ama renmek isterim, neden beni tutuklamak istiyorsunuz?" Hsn Bey, "Sultan Aziz'in ldrlmesinde sizin de sorumlu olduunuz ne srlyor," diye yant verdi. "Allah Allah, neler duyuyorum. Sultan Aziz kendi damarlarn kesip intihar etmemi de ldrlm m? Vah vaah, o canm Padiah'a kymlar m? Bunu hi duymamtm. Ben o zaman Sadaret mevkiinde bulunuyordum, bana hi byle anlatmadlar. Demek ki merhum Padiahmz bir cinayete kurban gitmi..." Rt Paa'nn gerekten de hi yataktan kalkacak gc yoktu. Yaver Hsn Bey Paa'nn durumuna acd, yapabilecei hibir ey yoktu. Zaten Paa'nn hastal her halinden belliydi. Bir ara Hsn Bey'e, "Olum," dedi, "ltfen biraz darda bekleyin. Ben fena halde sktm. Prostatm var, her an karnm iiyor sanyorum, ama idrarm yapamyorum, sondayla alyorlar." Hsn Bey, Paa'nn durumunu anlad, "Pekl Paa Hazretleri," dedi, "sizi daha fazla rahatsz etmeyeyim, durumunuzu hemen merkez komutanlna bildiririm." Hsn Bey, izin isteyerek Paa'nn yanndan ayrld. Evin evresine birka nbeti brakarak karargha dnd ve durumu merkez kumandanna bildirdi. O da ald bilgileri Saray'a iletti.

Ertesi gn Bamabeyin'den gelen cevapta Rt Paa'nn durumu hakknda kladaki doktorlarla belediye doktorunun birlikte bir konsltasyon yapmalar ve sann zmir'e gidecek durumda olup olmadnn bildirilmesi isteniyordu. Ertesi gn doktorlar raporlarn verdiler; Paa'nn zmir'e gitmesi uygun grlmyordu. Mabeyin bununla da yetinmedi, Manisa'da doktordan oluan bir kurul topland. Onlar da Paa'y inceleyerek u karara vardlar: "Paa'nn prostat ko yumurtas kadar bym ve mesane yolu tamamen tkanmtr, idrar iki saatte bir sondajla alnmaktadr. "Hastann basuru da vardr, bu yzden dar kamamakta ve barsaklar 'ihtikan'la, yani rngayla temizlenmektedir. "Bu durum byk sanclara neden olmaktadr. Cilt soluktur, ancak srtst yatabilmektedir. Oturacak durumda deildir. Durumu pek ar ve pek naziktir. Bir yerden bir yere ne at stnde gidebilir, ne arabayla, ne de imendiferle. Yola kartlacak olursa durumu daha da arlap lebilir. 5 Mays 1881 Tabib kaymakam Fano, Tabib kaymakam Mehmet Tabibi belde Corci Oylahu." 187 Demek ki Rt Paa'nn artk gnleri saylyd. Ecel gelmi konan kapsnda bekliyordu. Ama bekleyen yalnz ecel deil, 188 Saray'n uaklaryd. Onlar da bir an nce Paa'nn son nefesini vermesini bekliyor ve bu mjdeyi Hnkr'a iletebilmek iin sabrszlanyorlard. Onlar bekleyedursunlar, Saray'dan zmir valisi ve merkez kumandanna bir telgraf daha geldi. Telgrafta Rt Paa'nn on be-on alt seneden beri kendine hasta ss vererek herkesi aldatt iin bu kez stanbul'dan bir konsolto heyetinin gnderilecei bildiriliyor ve Paa'nn "itinal surette sedye ile trene, oradan da izmir'e nakledilmesi" isteniyordu. Saray'dan gelen emire mutlaka uyulmas gerekiyordu. Dr. Is-fini, Dr. Laskaris ve Dr. Isak adlarnda doktor hemen zmir'e gnderildi. Paa da sedye ile zmir'e getirilerek vali konana yerletirildi. Doktorlar meslein ahlak kurallarna uyacak anlayta insanlard. Paa'y inceden inceye muayene ettiler ve sonunda hastann hibir biimde istanbul'a gnderilemeyeceine karar verdiler. Paa, "Ne olur beni artk rahat brakn, urackta leyim. Beni oradan oraya srklemeyin," diye yalvaryordu. Yaplacak bir ey yoktu, Paa'nn Manisa'ya dnmesine Saray'dan izin kt. Kendisinin Manisa'daki iftliinde oturmasnda saknca grlmedi ve Paa iftliine dndkten on ay sonra orada hayata gzlerini yumdu ve kurtuldu. O derecede ar hasta olmasayd o da Taif te can verecekti. X. BLM Cevdet Paa'nn Dmanl Hilmi Paa ile Mithat Paa 19 Mays 1881 Perembe gn iki atn ektii arabayla ikinci Kordon'dan kenti boydan boya geerek Merkez Komutanl'na geldiler. Arkadaki arabalarda Padiah yaveri Hsn Bey, teki subaylar, istanbul'dan daha nce gnderilmi olan sivil grevliler ve sng takm askerler vard. Arabalar klann avlusundan geerek nizamiye kapsnn nnde sralandlar. Nbetiler d kapnn nnde birikmi olan merakllarn ieriye bakmalarna bile izin vermiyor ve, "Haydi dalm bakalm, burada Karagz oynatlmyor, yakarm cannz,"diye baryorlard. Arabadan nce Hilmi Paa indi, arkasndan da Mithat Paa. Merdivenlerin nne gelince merkez kumandan eski alkanlkla Mithat Paa'ya, "Buyurunuz Paa Hazretleri," diye yol gstermekten geri kalmad. Doru kumandann odasna geildi. Yaver Hsn Bey de onlar izledi. Hilmi Paa Mithat Paa'ya koltuklardan birini gstererek, "stirahat buyurun Paa Hazretleri, bir kahve emretmez miydiniz?" diye sordu. Kahveler gelmeden nce Hilmi Paa,

"Paa Hazretleri," dedi, "bana ok g bir grev verdiler. Yaamm boyunca hi byle bir acya katlandm anmsamyorum. lmek benim iin daha kolaydr. Bu grevi yapmamay ne kadar ok isterdim. Maalesef u anda sizi tutuklamak zorunda olduum iin ne kadar utan duyduumu size anlatamam." Mithat Paa byk bir soukkanllkla, "Cannz zmeyin Paam," dedi. "Grev grevdir. Siz olmasaydnz Zathne'den gelen emirleri bir bakas uygulayacakt. Ama sizin gsterdiiniz nezaketi ve zarafeti gstermeyecekti. Paam, uzun zaman burada birlikte olduk, birlikte altk. Beni tanm olduunuzu sanyorum. Veremeyeceim hibir hesabm yok. Bam dik, alnm ak, vatanma ve milletime olan grevlerimi drstlk ve haka yaptmn bilincinde olarak size teslim oluyorum. Yarn inallah istanbul'da her ey akla kavuur, yine birlikte olur ve bu ac gnleri anmayarak kahvelerimizi yudumlarz." Kahveler iildikten sonra Hilmi Paa kumandann odasna geti. i rahatlamt. Demek ki Mithat Paa kendisine anlay gsteriyordu. Yldz Saray'na u telgraf ekti: "Sizden aldm yksek emirler zerine Fransz konsolotosuna gittim. Durumu anlattm. Fransz konsolosu artk dayatamayaca-n anlad. teki konsoloslarn da yapabilecekleri hibir ey yoktu, susup kaldlar. Mithat Paa da emirlerinize itaat etmekten baka are kalmadn grd. Kendisine hibir ktlk edilmeyeceini anlattm ve inandrdm. Israrlarma dayanamad. Paa'y konsolosluktan karttm, boyun edi. Kendisini bir arabaya koyarak K-la'ya getirdim. Durumu arz ederim. Mirliva (Tugeneral) Hilmi" Mithat Paann eleri ve ocuklar ilk geceyi Sleyman Efen-di'nin bostannda kurulan adrlarda geirdiler. Btn aile iin bu ok korkun bir geceydi. Birbirlerine sarlarak yattlar. Sabah gn domadan hepsi uyand. ehriban ocuklardan gerei gizlemeye alyor ve, "Babanz bir i iin acele stanbul'a artmlar, konak da tamir edilecek, biz burada kalacaz," diyordu. Bir yandan da bu sefaletten kurtulmann yollarn aratryordu. Konan emektar khyas Yusuf Aa'y ngiliz konsolosluuna gnderdi. Konsolos Mr. Deni, Paa'nn yakn dostuydu. Zaten Paa konaktan ayrlmadan nce Naime Hanm'a, "Banza bir felaket gelirse Mr. Denis'e haber ulatrn," demiti. Yusuf Aa durumu anlatnca Mr. Deni ok zld. Daha nce bir ey yapamam olmasndan dolay sululuk duygusu iindeydi. Hemen arabasna atlayarak, bostana geldi. Karsnda konsolosu grnce Naime Hanm'in gzleri yaard ve, "Paa size ok gveniyordu," dedi. "En byk umudu sizden gelecek yardmd. Ama anlyorum, sizin elinizden bir ey gelmedi." "Evet, Hanmefendi Hazretleri, maalesef stanbul'daki bykeliliimizden hibir olumlu talimat alamadm. Olaylar beni ok at." ehriban Hanm bu konumalar anlamaya alyor ve bo gzlerle konsolosu izliyordu. Bu son gnleri byk aclar iinde geirmi ve artk direnme gc kalmamt. Naime Hanm Mr. Denis'e uygun bir biimde bu durumu da anlatmaya alt. Konsolos, "Hayr, byle bir ey olmaz. Bykeli ve Dileri bakanl ne derse desin sizi buradan alp gtreceim," dedi. Onlar konsoloslua armaktan ekiniyordu. Askerler gelip hepsini alp gtrebirlerdi. Aileyi konsoloslua tad iin de bykeliden kt szler iitebilir, hatta grevinden alnabilirdi. Aklna zmir'deki yakn bir dostu bir ngiliz tccar geldi. Her akam birlikte viski ierlerdi, Mithat Paa da bazen onlara katlrd. Paa genelde konyak ier ama, viskiye de hi hayr demez, hem de su katmazd. Mr. Deni aileyi hemen bir arabaya bindirip John Smith'in evine gtrebilirdi, ama bundan ekindi, ailenin nereye gittiini kimse bilmemeliydi. Oysa arabac onlar nereye gtrdn el-

191 bette anlatabilirdi. En iyisi onlara konsolosluktan, baka bir araba gndermekti. Naime Hanm'a, "Siz hazrlann, ben baka bir araba gnderip sizi aldracam. Gvenilir bir yerde olacaksnz, tela etmeyin," dedi. Naime Hanm da, "Mr. Deni, bizim hazrlanacak durumumuz yok ki," diye cevap verdi. "Nemiz varsa stmzde. Hemen gideriz. Sa olun, Allah sizi korusun, bizi kurtaryorsunuz." Gerekten de yarm saat sonra bostana gelen bir araba Mithat Paa'nn ailesini alp Mr. Smith'in kentin dndaki konana gtrd. Paa'nn hizmetinde olan uaklar ve hizmetiler ise adrlarda kaldlar. Ailenin nereye tandn askerler haber alamamlard. Pa-a'nn eleri ve ocuklar artk ingiliz korumas altndaydlar. Bu, neden sonra anlald, ama Mabeyin aileyi tutuklamak iin hibir giriimde bulunamad. Mr. Denis'e gnderilen ve hafiyelerin eline geen bir mektupta yle deniyordu: "Azizim Mr. Deni, ocuklar shhat ve afiyettedir. Hibir eyden haberleri yok. Durumu kimseye bildirmeyin. . JohnSmith" Mektubun altndaki bu ad, aileyi koruma altna alan tccarn gerek ad deildi. Mithat Paa'nn kendi ailesini ve ocuklarn grmesine izin verilip verilmemesi de daha nceden sorun olmutu. Hilmi Paa bu konuda Yldz Saray'na bir telgraf ekerek ne yapmas gerektiini sordu. Saray buna kesinlikle kar kt ve Mithat Paa'nn, her kim olursa olsun, kimseyle konumasna iddetle ve kesinlikle izin verilmeyeceini bildirdi. Mithat Paa'nn tutuklanmas haberi stanbul'a ulanca Adliye nzn Cevdet Paa, basavc Latif Bey, sorgu yargc ve zmir valiliine atanan ray Devlet bakam Ali Paa, birlikte Sreyya vapuruyla zmir'e hareket ettiler. Yanlarna 'cani' diye adlandrdklar iki san da aldlar. Bunlar Abdlaziz'in gya l- 193 drlmesi olayna adlar karan iki eski mabeyinciydi. Kurul yol boyunca onlarn da sorgusunu yapacakt. Yolda bu 'caniler' de hi kimseyle konuturulmayacaklar, hastalanrlarsa tabip bunlar ancak bir memurun eliinde grebilecekti. Vapur ertesi gn zmir limanna ulat. Rhtma yanama olana olmad iin akta durdu. Cevdet Paa ve sorgu kurulu bir filikaya alnarak kyya kartldlar. Rhtm bu kez de Adliye nzryla yeni Vali Ali Paa'y karlamaya gelenlerle hnca hn doluydu. Resmi zevat onlar Mithat Paa'y karladklar gibi cokuyla selamladlar. Mithat Paa bir nceki yl bu cokuyu grd zaman ne kadar duygulanmt. Oysa hep "giden aam, gelen paam," denirdi. nce hkmet konana gidildi. Yeni vali gle yzle koltuuna oturdu. Mithat Paa'nn yerini almaktan dolay ok mutlu olduu her halinden belliydi. Hilmi Paa kendisini yeni grevinden dolay itenlikle kutlad ve bundan sonra izmir'in Zath-ne'nin izinde hayrl bir yolda ilerleyeceini belirten birka sz syledi. Ali Paa, "Ne tuhaftr," dedi. "Ben ray Devlet'te de Mithat Paa'nn koltuuna oturmutum." Hilmi Paa kendini tutamayarak, "Paa Hazretleri," dedi, "elbette Mithat Paa ile ayn yolu izlemeyeceksiniz." Yeni vali biraz bozuldu, "Elbette, elbette," demekle yetindi. Sonra yine hep birlikte Kla'ya gittiler. Mithat Paa yeni valiyi souk bir glmsemeyle karlad, grevinde kendisine baarlar diledi. Hilmi Paa, "Buyrun Paa Hazretleri," dedi, "imdi birlikte gemiye gidelim, Cevdet Paa Hazretleri sizi bekliyor."

Peki, kimdi bu Adliye nzn Cevdet Paa? Cevdet Paa, Mithat Paa ile ayn yatayd. O da din bir eiT13 tim grdkten sonra gen yata eski sadrazamlardan Byk Reit Paa, li Paa ve Fuat Paann yanlarnda alarak sivrilmi, 194 Osmanl Tarihi'nin bir blmn yazarak vakanvislie ykselmiti. eitli grevlerde bulunduktan sonra Adliye nazrlna atand, Mecelle denen Osmanl slam hukuk kurallarn kaleme ald ve on iki ciltlik Osmanl Tarihini yazd. Mithat Paa ile Cevdet Paa'nn ilikileri 1867'de balad, Mithat Paa ray Devlet bakanyd, Cevdet Paa da Adliye nzn. Mithat Paa az da olsa Bat'y tanmt, Avrupa'ya hayranl vard, Cevdet Paa ise Dou'nun dar kalplar iinde kalmt. Mithat Paa ray Devlet bakan olarak kendini Adliye nazrnn stnde gryor, yasa tasarlarnn hazrlanmasnda ray Devlet'i yetkili buluyordu, Cevdet Paa ise bu stnl iine sindiremi-yordu. Bir sre sonra her ikisi de ayr ayr grevlere atandlar. Alt yl sonra 1873'te Mithat Paa Adliye nazrlna getirildi, > Cevdet Paa da Maarif nazrlna. Yine her frsatta aralarnda srtmeler oldu. iki yl sonra Mithat Paa yeniden Adliye nazrlna getirildi, ama grevi ancak sekiz ay srd, yerine Cevdet Paa'y Adliye nazrlna getirdiler, bu da yeni kskanlklara yol at. Ertesi yl Mithat Paa ve arkadalar Abdlaziz'i devirdiler. Bu kez de Mithat Paa srgnde olan Cevdet Paa'y stanbul'a getirterek Maarif nzn yapt. Cevdet Paann nazrlklar srasnda en baarl olduu konu Trkenin bilim dili olarak kabul edilmesi yolundaki abalar olmutu. Kanunu Esasi hazrlklar yaplrken yine srtmeler oldu. Bir akam nazrlar Cemile Sultan'm saraynda toplanm alyorlard. Cevdet Paa yasa tasarlarnda yer alan birka kelimeye kar kacak oldu. Mithat Paa, "Avrupa yasalarna senin akln ermez," diye Cevdet Paa'y susturmaya kalkt, o da, "Senin dil bilgin on-onbe Franszca szden ibarettir. Bir kundurac bile Fransz lisann senden iyi kullanr," diyerek ok sert bir k yapt ve hava bsbtn gerginleti. Cevdet Paa Avrupa'daki yasalarn alnmasna da kar kyor ve bunlarn Osmanl devletinin koullarna uydurulmasn istiyordu. Mithat Paa ise kkl bir reformdan yanayd. 195 Sonra Mithat Paa Avrupa'ya srgn edildi, Cevdet Paa ise Dahiliye nzn oldu, sonra Evkaf nzn, sonra da Ticaret nzn. Mithat Paa srgnden dnd, Suriye valisi oldu, sonra da zmir valisi. te o sralarda Cevdet Paa Adliye nazryd. Mithat Paa hakknda Zathne'nin emriyle kovuturma almas istenince Cevdet Paa bunu frsat bildi ve yllardan beri di biledii dmann elleriyle yakalamak iin zmir'e gitti. Protokol d eski alkanlklarla Vilayet'in kapsndan karken paalar birbirlerine yol gsterdiler. Ama yine de Mithat Paa nden kt, onlar da korumac gibi arkadan geldiler. Yine filikayla gemiye geildi. Cevdet Paa gvertede deildi. Vali ve kumandan, Mithat Paa'y Cevdet Paa'nn bulunduu salona gtrdler. Adliye nzn oturduu koltuktan biraz dorularak ask bir yzle Mithat Paa'y karlad. Birbirlerine nezake-ten hal hatr sordular. Sonra da birlikte yemek salonuna getiler. Yeni vali ile merkez komutan, Mithat Paa'y Cevdet Paa'ya teslim etmekle grevlerini bitirmi oluyorlard. Onlarn vapurdan ayrlmalarndan nce Mithat Paa kendi ailesine bir salk haberi gnderip gnderemeyeceini sordu. Cevdet Paa, "Bence bir saknca yoktur, buyrun ne istiyorsanz yazn," dedi. Hemen Paann nne kt kalem getirdiler. O da unlar yazd: "tffetl hanmefendi,

Benim bugn vapura alnmam asla merak etmeyiniz, istanbul'a gidiim pek iyidir. Size para lazmdr. Bankaya senet gndererek yz elli lira alasnz. Cevdet Paa Hazretleri, hakkaniyetlerine gvendiim bir kiidir. Allah Teal doru ile beraberdir. ocuklarn gzlerinden per, ehriban'a selam ederim." Paa'nn mektubunu nce savc Latif okudu, sonra sorgu yargc Mehmet Bey, sonra adliye memurlarndan Hseyin Stk 1 ve Emrullah Efendiler. Mektubun bir kesine 'grlmtr' yazld ve ad geen kiilerin her biri mektubu imzaladlar. Mek- tupta die dokunur hibir szn olmad ve Zathne'nin buna kar gelmeyecei Cevdet Paa'nn baklarndan ve gz ka iaretlerinden anlalmt. Mithat Paa konaktaki uaklardan hi deilse birini vapura alp alamayacan sordu. Yannda bulundurmak istedii Arif Aa adnda emektar bir uakt. Arif Aa ka yldr Paa'y hi yalnz brakmamt. Cevdet Paa Arif Aann gemiye getirilmesine izin verdi. Ama hangi koullarda? O da tutuklu durumunda olacak ve hi kimseyle, hatta tayfalar ve alarla bile greme-yecekti. Arif Aa buna da raz oldu ve Taif teki bunalml gnlere kadar Paa'nn yanndan hi ayrlmad. Yemekten sonra sorgulama balad. Paa'y geminin salonuna aldlar. Orta yere yerletirilmi masada Cevdet Paa oturuyordu, yanlardaki masalarda da ba savc ve sorgu yarglar. lk soruyu basavc yneltti. Konu Abdlaziz'in tahttan indirilmesiydi. Basavcdan sonra sorgu yarglar neden buna gerek duyulduunu sordular. Mithat Paa zet olarak yle dedi: "Devlet kanunsuz ynetiliyordu. Nereye gitseniz duyduunuz tek ey Padiah'n kt ynetimiydi. Mahmut Nedim Paa Ruslarn hizmetindeydi. renciler ayaklandlar. Merhum Hakan yolsuzluklarn hibirine nem vermiyor ve geceleri orta oyunu seyrediyordu. Oyunlarda en ok holand ey de nazrlarn taklitlerinin yaplmasyd. Beni Adliye nazrlna getirdiler, Padiah'n her ie karmasna dayanamadm, istifa ettim. "Valide Sultan bana haber yoilad, 'Fenalklarn aresi nasl bulunur?' diye benden bir rapor istedi. Hazrlayp sundum. Ama Valide Sultan, 'Bunlar Aslanm duyarsa ok zlr,' deyip raporumu Hnkr'a iletmedi. Bunun zerine Hseyin Avni Paa, Kayserili Ahmet Paa, Redif Paa, Rt Paa ve Hayrullah Efendi bir araya gelip Hnkr' tahttan indirmeye karar verdik ve yle yaptk." "Fransz konsolosluuna neden sndnz?" "Hkmet kona -drt tabur askerle kuatld. Ate etmeye baladlar. Anladm ki, beni ldrmek istiyorlar. Ben, canma kastedildiini anlaynca kamaya alm bir insanm. erkez Hasan konam basp da nazrlara ate edince de canm kurtarmak iin kamtm. Yine yle yaptm, konsoloslua sndm. "Avrupa'ya da kaabilirdim. Bana kar bir suikast hazrlandn bildirdiler, 'Avrupa'ya savumanz hayrl olur,' dediler, dinlemedim. Her gn zmir'den Avrupa'ya vapur vardr, gidebilirdim. Ama neden kaaym? Suum yok ki." Sorgu yarglarnn srarla sorduklar soru Mithat Paa'nn Abdlaziz'i ldrmek iin nasl bir hazrlk yaptyd. Adamlar durup durup bu soruya dnyorlard, ama Mithat Paa'nn bu konuda syleyecei hibir ey yoktu, byle bir karar alnmamt ki, Paa demokratik ve parlamenter bir rejimden yanayd. Hibir zaman insanlarn ldrlmesinden, ikence grmesinden, idamdan yana olmamt, idam ancak adam ldrenler iin, ibret olsun diye kabul ediyordu. Ni'te valiyken iki kiinin idamn istemiti, nk onlar tarlada alan bir kar-koca Bulgar iftini ldrmlerdi. Bunun gibi kararlara imzasn att olmutu ama siyasal nedenlerle adam ldrlmesine her zaman kar kmt. Vapurdaki sorgulama byle bir ksrdng iinde btn yolculuk boyunca devam etti. Bu ok moral bozucu bir havayd. Demek ki, kendisine hi yapmad eyleri syletmek istiyorlard. Bunu asla yapamayacaklard.

Amalar neydi? Mithat Paa imajn ykmak. Onu 'katil' diye tantp bir daha iktidara aday olmasna, siyasal bir rol oynamasna engel olmakt. Oysa Mithat Paa oktan beri Abdlhamit'in dalaverelerinden, sahtekrlklarndan bkm, Zathne'den nefret ederek kesine ekilip sessiz sakin yaamaya karar vermiti. am valiliinden ka kez istifa etmi, dilei kabul edilmemiti. Amac artk Topkap'daki iftliinde her eyin dnda kalmak ve akamstleri ok sevdii konyan ierek ailesiyle birlikte son yllarn geirmekti. Sreyya vapuruna yolda stanbul'dan bir telgraf geldi. Bunda yle deniyordu: 197 198 "Hibir yere uramadan doru stanbul'da, Beikta Saraynn karsnda, geminin her zaman bal durduu amandraya yanap balanacaksnz. Eer gece saat drtten nce stanbul'a vasl olursanz Marmara alarnda biraz beklersiniz. amandraya ancak saat drtte-bete balanacaksnz. O srada yaver-i ehriyari-den Binba erkez Ahmet Bey vapura gelecek, daha nce hi kimseyi vapura sokmayacaksnz. Vapurdan da hi kimsenin dar kmasna ya da daryla iliki kurmasna msaade etmeyeceksiniz. Serkureny- ehriyari Hamdi (Mabeyin baktibi)" Alnan bu talimata uyularak Sreyya vapuru sabaha kar saat drtte Saray'n karsndaki amandraya baland. Geminin geliini bekleyen Binba erkez Ahmet Bey, Miralay Ressam Ahmet Bey bir filikaya binerek gemiye yanatlar ve kaptana Mabe-yin'den gnderilen bir yazy verdiler. Yazda yle deniyordu: " bu mektubu ibraz edenler Yaver Binba Ahmet Bey'le Miralay Ressam Ahmet Bey'dir. Mithat Paa'y, zel olarak hazrlanm olan mua'ya koyacaksnz. Vapura erkez Ahmet Bey, Miralay Ressam Ahmet Bey, geminin zabtasndan erkez Osman Bey ve birka avu binecektir. Mithat Paa Beriye Saraynn Hastane iskelesine kartlacak, oradan da Yldz Saray'na tanacaktr. Tutuklularn kamamalar ve hi kimseyle konumamalar iin zen gstereceksiniz." Vapur amandraya balandktan sonra her ey verilen talimata gre yrtld ve Mithat Paa derhal bir arabaya bindirilerek Yldz Saray'nn bahesindeki adr Kk'ne gtrld. XI. BLM Yldz Mahkemesi Komedisi Mithat Paa'y getiren Sreyya vapuru daha istanbul sularna girmeden nce Yldz durumas iin btn senaryo hazrlanmt. Mithat Paa'ya kar yrtlen ykc kampanyann en nemli belgelerinden biri de 20 Mays 1881 tarihli Tercman Hakikat gazetesinde yaynlanan imzasz yazyd. Bu yaznn nl gazeteci Ahmet Mithat Efendi'nin kaleminden kt belliydi ama yazar adn gizli tutmutu. Ne var ki yllar sonra Abdlhamit devrilip Yldz Saray arivlerine el konduu zaman yaznn msveddesi orada bulundu. Alttaki imza 'Bende Ahmet Mithat't. Yazda yle deniyordu: "Mithat Paa'nn sorguya ekilmesi iin merhametli ve efkatli Padiahmz, Adliye nzn Cevdet Paa'nn bakanlnda zmir'e bir heyet gndermitir. Cennetmekn Abdlaziz Han' ehit edenler verdikleri ifadelerde Mithat Paa'nn bu olayda su orta olduunu belirtmilerdir. Byle muazzam bir cinayet olayna ad karanla200 rn, derecelen ve mevkileri ne olursa olsun tutuklanarak sorguya ekilmeleri doaldr. ki kez sadrazamlk yapm olan bir kii de byle mthi bir cinayetle sulannca ifade vermek zorundadr.

"Bu kii sorguya ekileceini anlaynca ne yapacan arm ve gya aklnca kanunun penesinden kurtulacan zannederek zmir'de Fransz konsoloshanesine iltica etmitir. zmir'de sekiz-on devlet konsoloshanesi bulunduu halde Fransz konsoloshanesini tercih etmesi Tunus meselesinden dolay dostane ilikilerimizin bozulduu Fransa'dan ilgi greceini ummu olmasndandr. Paa uluslararas kurallar bilmeyecek derecede cahildir. Fransz konsolosu da byle muazzam bir cinayeti ileyen bir caniyi asla himaye edemeyeceini bildirmitir. "Mithat Paa hainlikte daha da ileri giderek ecnebi bayra altnda teslim olacan bildirerek rezaletlerini artrmtr vb..." Peki Sultan Hamit'ten ald talimatla Mithat Paa'ya bu kadar kstaha saldran Ahmet Mithat Efendi kimdir? Ahmet Mithat Efendi 1844'te stanbul'da Galata'da Karaba mahallesinde yoksul bir ailede dnyaya geldi. Adn Ahmet koydular. Ahmet nceleri Kumbarac yokuundaki Sbyan mektebine gitti, ama haarl yznden okulu brakt. Babas Sleyman Efendi olunu, on drt-on be yalarndayken Msrars'nda bir dkkna rak verdi. Ahmet Tophane'den Msrars'na her gn plak ayakla yaya olarak gider gelir ve on para gndelik alrd. Ustas kendisine acyarak be kurua bir yemeni alp rana hediye etti. Ahmet o akam yemenisini annesine gsterince kadncaz, "Olum, ie gidip gelirken giyme de eskimesin," dedi. Ahmet bunun zerine kunduralarn beline, kuann arasna sokarak ie gidip geldi, kunduralar da dkknda giydi. Ahmet sabahlan ie giderken Galata'da yal bir adamn dkknn sprdn gryordu. Bir sabah, "Aa," dedi, "brak da ben spreyim." Adam sprgeyi Ahmet'e brakt, o da her sabah dkkn silip sprmeye balad. Dkkn sahibi ya Yahudi, ya da Erme-niydi, Franszca biliyordu, Ahmet'e Franszca retmeye balad. Bylece Ahmet her sabah, dkkn temizleme karl Franszca rendi. Bu dersler bir yl srd. Ahmet'in bir aabeyi vard, Rusuk'ta Tuna Valilii'nde alyordu. O yllarda vali Mithat Paa'yd. Ahmet artk on dokuz yana gelmi, Msrars'ndaki dkkndan bkmt. Yaamna yeni bir yn vermesi gerektiine inanyordu. Cebinde birka kuruu vard, bir i bulmak umuduyla kalkp Rusuk'a aabeyinin yanna gitti. Vilayet'te her gn cretsiz olarak memurlara yardm ediyor, yaz msveddelerini hazrlyordu. Bu yazlar bir gn Mithat Paa'nn gzne iliti ve bunlar yazann kim olduunu sordu, Ahmet'i ardlar, Paa bu genci yetenekli buldu ve yz elli kuru aylkla rak olarak Mektub Kalemi'ne ald. Ahmet artk Ahmet Efendi oldu ve yazgs da deiti. Mithat Paa bir sre sonra Rusuk'ta Tuna Gazetesi adnda yerel bir gazete kartmaya karar verdi. Dardan bask makineleri getirterek o zaman iin modern saylan bir basmevi kurdu. Gazetenin bana da Ahmet Efendi'yi getirdi. Ahmet Efendi gazetecilik mesleini ok sevdi, o dnemde Franszcasn ilerletti, Arapa da rendi ve ok baarl oldu. Mithat Paa, Ahmet Efendi'ye ryasnda bile gremeyecei olanaklar salamt. Paa, Tuna valiliinden alnd zaman Ahmet Efendi ok zld ve o sralarda yle bir yaz yazd: "Mithat Paa gayet mkemmel, emsalsiz bir valiydi. Tuna vilayetinden stanbul'a arlmas hem kendisi, hem de memleket iin fena olmutur. Eer o Tuna'da kalsayd Rumeli elden gitmezdi..." Mithat Paa Tuna valiliinden ayrlp da Devlet ras bakan olarak stanbul'a gelince Ahmet Efendi Rusuk'ta kald, ama Paa bir yl sonra Badat valiliine atannca Rusuk'taki yaknlarn da yanma ald ve yz kiilik bir memur ve grevli heyetiyle Badat'a gtrd. Ahmet Efendi ile aabeyi Hafz Aa da onlarn arasndayd. Mithat Paa ksa bir sre sonra

Badat'ta bir gazete karmaya karar verdi. Zevra adyla kartlan bu gazetenin bana da Ahmet Efendi'yi getirdi. 201 202 Ahmet Efendi Paa'nn destei ve salad olanaklarla iyi bir gazeteci olarak yetiti. Aabeyi Hafz Aa Badat'ta bir gn anszn oluverdi. Ahmet Efendi'nin dnyas bana yklmt. Mithat Paa da Ahmet Efendi'nin acsna ok zld ve cenaze dn Ahmet Efendi'ye, "Bak, olum," dedi, "senin acn paylamak istiyorum. Aabeyin benim ok sevdiim bir adamd. Biliyorsun, Ni'e vali olduum zaman orada baz genlerin haksz yere hapse atlm olduklarn renmitim, aabeyin Hafz da bunlarn arasndayd. Kendisini hapisten kartarak Vilayet'te grev verdim, paala kadar ykselttim. imdi seni teselli etmek iin sana kendi adm vereceim. Adn, benimki gibi, Ahmet Mithat olacak." Ahmet, Mithat Paa'nn ellerine sarlarak, "Paa Hazretleri," dedi, "mrmn sonuna kadar bu muhterem ismin gerek sahibi gibi vatanma hizmet ederek bunun deerini koruyacam. Bu uurda, gerekirse, hayatm bile feda etmeye namusum zerine huzurunuzda sz veriyorum." Mithat Paa da yle dedi: "Vatanna en byk hizmet vatandalar okutmaktr. Yaadka hocalk yapacaksn. Kalemi hi elinden brakmayacaksn." Ahmet Mithat Efendi ok mutlu olmutu. Her gn sabahtan akama kadar gazetede her konuda yazlar yazyor, sayfalar dzenliyor, gazeteyi baskya veriyor, akamlar da en yakn arkada, ressam Osman Hamdi Bey, Raif Efendi ve Fevzi Bey ile birlikte sohbet ediyorlard. Osman Hamdi Bey Paris'te resim eitimi grdkten sonra istanbul'a dnm ve Mithat Paa'nn dikkatini ekmiti. Paa Badat'a atannca onu da siyasal danman olarak yanna ald. Ahmet Mithat Efendi'nin Osman Hamdi Bey'e byk hayranl vard. Drd birlikte bir ev tuttular ve sekiz ay birlikte yaadlar. Evde uaklar, bahede hayvanlar ve iekler vard, bir piyano buldular, bir de fotoraf makinesi, her akam iki, ark, tartma. .. ok eleniyorlard. Ahmet Mithat Efendi zaman zaman Osman Hamdi Bey'le acmaszca kavga ediyordu. Osman Hamdi Bey'in geni bir Bat kltr vard, Ahmet Mithat Efendi ise sadece Dou kltryle beslenmiti. Osman Hamdi Bey bir akam kendisine, "Birader," dedi, "sen tahsil diye bir ey grmemisin. Sende zekdan baka bir ey yok. Eer adam olmak istiyorsan temel kitaplar okumalsn. Ben sana adlarn vereyim, Paris'ten kitap getirt, oku, paraya acma, yoksa, byle cahil kalrsn." Badat'ta kitap bulma olana yoktu. Osman Hamdi onun iin kitaplar getirtti, o da okudu. Ahmet Mithat Efendi o yllarda iir yazmaya da heves etmiti, bir akam iirlerini okuyunca Osman Hamdi yle dedi: "Bak, birader, bir Fransz yazar yle demiti: 'Etrepoete, c'est mettre un nom deplus a la site de tous ces noms d'imbeciles figu-rant sur la liste des poetes, yani air olmak airler listesinde ad geen budalalarn adlarna bir ad daha eklemektir. Sen bunlar brak da bilimsel yazlar yaz." Ahmet Mithat Efendi nce Mithat Paa'y, sonra da Osman Hamdi'yi dinledi, gazeteci oldu, hikye ve roman yazar oldu, bilimsel konulara el att, kendisini yetitiren Mithat Paa hakknda en ar yazlar da o yazd. Mithat Paa'nn durumas balarken Avrupa gazetelerinde Paa'y savunan yazlarn kmasndan Ahmet Mithat Efendi hi holanmyor ve unlar yazyordu:

"Taraf tutan ve kin besleyen baz kiiler gya Avrupa basnnda sulular lehine birtakm makaleler yaynlamlar, stanbul gazeteleri de bunlar almlar, hrriyetsever Padiahmzn sayesinde Osmanl basnnda bunlar yer bulmutur. "Avrupallar Mithat Paa'nn ve yandalarnn Devlet-i aliy-ye'yi ve Millet-i Osmaniye'yi kalkndrmaya azimli olduklarn nereden biliyorlar? Bunlar mademki Devlet-i aliyye ve Millet-i Osmaniye'yi kalkndrmaya azimli imiler, Murat Efendi'nin cinneti srasnda btn dizginler kendi ellerindeyken neden yapmamlar? "Bunlar yalnz bizi deil, Avrupallar da aldatmaya alan adamlardr. 203 204 "Bunlardan bazlar Avrupa'da baz devlet adamlarnn hizmetindedir, onlarn emellerini yerine getirmeye sz vermilerdir. "Byle emellere hizmet edecek olan mel'un Osmanllar o emelleriyle nefretimizi kazanmlardr. "Byle nemli bir su ileyen katillerin adalet nnde cezalar nedir?" Basnmzn yllar boyu 'Efendi babamz' diye ycelttii Ahmet Mithat Efendi buydu ite. Mithat Paa'nn Yddz'daki durumas, stanbul'a geliinden yaklak bir ay sonra, 27 Haziran 1881'de balad. Dzmece yaz kurulu, Sururi Efendi'nin bakanlnda, Padiah'in dorudan setii u yelerden oluuyordu: Bakan yardmcs Hristo Foridis Efendi, Tevfik Efendi, sonradan mslman olmu Macar ya da Alman kkenli Emin Efendi, Hseyin Bey ve Tekfur Efendi. Basavc Latif Bey bakann sa yanna oturmutu, onun yannda da Saray'dan birka kii yer alyordu. Bakan Sururi Efendi, Mithat Paa'nn Tuna valilii srasnda yolsuzluklar dolaysyla grevden ald bir kadyd. Mithat Paa kendisi iin, "Taralarda grevde bulunduu ilelerde defalarca memlekete fesat tohumlar ekmeye kalkm ve gaddarlk suuyla n salm halk dman bir kiidir," diyerek onu grevden almt. Sururi Efendi sonradan Saray'n affna urayarak baka grevlere getirilmiti. Mithat Paa'nn dmanlar Sururi Efendi'nin Paa'ya olan kinini bildikleri iin onu, alsn diye Mahke-me'nin bana geirdiler. Bakann arkasndaki koltuk Adliye nzn Cevdet Paa'ya ayrlmt. Salonun bir blmnde de yerli ve yabanc gazeteciler yer alyorlard. Ama Trke bilmeyen yabanc gazetecilerin yanlarnda evirmen getirmelerine izin verilmedii iin birok gazeteci salona girememiti. Muhabirlerin yollayacaklar yazlara da sansr uygulanyordu. Durumann halka ak olaca duyurulmutu, ama salona girebilmek iin 'Duhuliye bileti' denen giri kart gerekliydi. Bu kart da almak iin bin bir trl formalite konmutu, bu yzden de salon bo kalmt. Sanklarn avukat tutmalarna izin verilmemiti. Onlar savunacak avukatlar dorudan doruya Adliye nezareti semiti. Bu ile grevlendirilen avukatlar Kostaki, ehri, Refik, Mehmet Ali ve zzet Efendilerdi. Mithat Paa, grevlendirilen avukat reddetti, nk avukatyla serbest grmesine izin verilmemiti. Mahmut Celalettin Paa da, "Ben kendimi daha iyi savunurum," diyerek atanan avukat geri evirdi. Saray'n evresi askerle kuatlm ve sanklar gnlerden beri Saray'a hapsedilmilerdi. Akraba olsun, olmasn, dardan gelecek kiilerle grmeleri yasaklanmt. Mithat Paa'nn ailesi zaten zmir'de kalmt, istanbul'a gelmelerine izin verilmemiti. nce sanklardan Pehlivan Mustafa, Boyabatl Hac Ahmet, Cezayirli Mustafa salona alnd. Onlarn arkasndan da Mabeyinci Fahri Bey, Namk Paazade Ali Bey, zzet Bey ve Seyyit Bey. Onlar Damat Nuri Paa ve Damat Mahmut Celalettin Paa izledi. Fahri Bey gen, uzun boylu, soluk yzl, ince ve zarif bir adamd. Damat Mahmut Celalettin Paa uzun boylu, iri yar, kara gzl, siyah bykl ve gbekliydi.

Damat Nuri Paa son haftalarda geirdii bir sinir bunalmndan beri kendine gelememiti. Akln yitirdii her halinden belli oluyordu. Mithat Paa ise ok kmt, sa sakal biraz daha beyaz-lam, yzndeki izgiler derinlemiti. Btn sanklar yerlerini aldktan sonra Adliye nzn Cevdet Paa, yannda Bamabeyinci Ragp Bey'le birlikte salona girdi. Yarglarn hemen arkasndaki koltuklara yerletiler ve iddianamenin okunmasna baland. iddianamenin zeti uydu: Abdlaziz devrilip Ortaky'de Feriye Saray'na kapatldktan sonra Mithat, Rt, Mahmut Celalettin, Nuri, Hseyin Avni, Redif Paalar kendisini ldr205 206 mek iin bir suikast plan hazrlamlardr. Bu plann uygulanmas iin de Mabeyin'den Fahri Bey ile Pehlivan Mustafa, Boya-batl Hac Ahmet ve Cezayirli Mustafa adl korumaclara grev vermilerdir. Namk Paazade Binba Yaver Ali Bey, Miralay izzet Bey, Mabeyinci Seyyit Bey ve Feriye Karakolu'ndan Kolaas Necip Bey de onlara yardmc olmutur. Yani, cinayeti hazrlayan gerek sulular paalardr, tekiler de 'tetikiler'dir. Tetikiler Feriye Saray'nda devrik Sultan'n odasna girmiler, Fahri Bey Abdlaziz'in kollarn tutmu, tekiler de akyla damarlarn kesmiler ve gsne bak saplayarak kendisini ldrmlerdir. Yani, bir yanda su ilemeye 'azmettirenler' vardr, te yanda da suu ileyenler. Savc bunlarn hepsinin idamn istedi. Mithat Paa iddianameyi hi soukkanlln yitirmeden ve zaman zaman glmseyerek dinledi. Okunma sona erince Suru-ri Efendi, Mithat Paa'ya, "Buyurun," dedi, "imdi sizi dinliyorum. Konu dna kmadan konuabilirsiniz. Hem de muhakeme usulne gre cevap verirken ayakta bulunmanz lazmdr. Eer zrnz varsa, o baka." Mithat Paa, "Hayr," dedi, "ihtiyarlktan baka zrm yok. u sandalyeye dayanarak bir dereceye kadar ayakta durabilirim. lk syleyeceim szler unlardr: Cenab- Hakk'a krediyorum, byle bir mahkemeye hrszlk, yolsuzluk, rvet ve lkede fesat karmak gibi bir sula davet edilmedim. Buraya geliimin nedeni milletime ve vatanma olan sevgimdir. "kincisi u: Bir gerein ortaya konulmas ve herkese renilmesi iin mahkemenin ak olmasndan dolay Zathne'ye teekkr ederim. "ncs de u: Bizim hepimizin durumadan sonra idama mahkm edileceimizi peinen akladnz iin Adliye Nezaretine de teekkr ederim." "Peki, iddianameyi nasl buldunuz?" "Yalnz iki yerini doru buldum, birincisi bataki Besmele, ikincisi de sonundaki tarih. te yanlan yalan ve yanl szlerden ibarettir." Duruma bylece gergin bir havada balam oluyordu. Mithat Paa iddianamede tam doksan yalan ve yanl bulunduunu syledikten sonra ayrntlarn grlmesini istedi, Sururi Efendi buna hi yanamyor ve, "Konu dna kmayn, size ne soruyorsam ona cevap verin," diyerek Paann szlerini kesmeye alyordu. Bakan, "Mademki cennetmekn ehit merhum Hakan'n kendi kendini ldrdn sylyorsunuz, neden o zaman Valide Sul-tan' tank olarak dinlemediniz?" diye sordu. "Tutalm ki, o srada ben bunu dnmedim, neden imdi aramzda bulunan Cevdet Paa bunu dnememi? Neden onlar byle bir soruturma amamlar?" Sururi Efendi'nin arkasndaki koltukta oturan Cevdet Paa o srada ban nne emi, Mithat Paa ile hi gz gze gelmemeye alyordu. nk olay srasnda nazrd. Kendisinin de sank durumuna debileceini hi dnmemiti. Mithat Paa zaman zaman sinirlenerek,

"Bana birtakm aslsz ve mnasebetsiz hayallerden sz ediyorsunuz, hesabnz yanltr," diye haykryordu. Bakan, "izmir'de vali olarak bulunduunuz halde Fransz konsoloshanesine kamanzdan daha byk su olur mu?" diye sordu. "Evet, izmir'de vali olduum srada bir geceyars benim ve familyamn iinde bulunduu evin tabur askerle baslmas ve benim mahkemeye arlmam meru ise Fransz konsolosluuna snmam da merudur." "Baka ne diyeceksiniz?" "Ben izmir'deyken istanbul'daki yerli ve yabanc dostlarmdan aldm mektuplardan Sultan Abdlaziz'in ldrlmesi sebebiyle bir dava aldn ve baz insanlara sobada yaklmak, su haznelerine ve lamlara konmak, a ve uykusuz braklmak suretiyle ikence edildiini renmitim. Bu szler zmir'de ok 207 208 yaylm, kahvelerde ve gazinolarda bile konuulmaya balanmt. Bunlara inananlar oldu ama, halkn ou byle bir faciann bu asrda dnyann hibir yerinde ve zellikle stanbul'da Padiah Saray'nda olabileceine inanmad. "Dersaadet'e geldiimde yanma gelen Sururi Efendi'ye bunlar hikye ettim. 'Sizin bir havuzunuz varm, sorguya ekilenler oraya konurmu ve balar sobaya sokulup yaklr, a ve susuz b-raklrlarm,' dedim. O da, 'Bu haller yle dursun, sorguya ekilenler sayeyi ahanede kuzu eti ile beslenirler,' diye cevap verdi. ddianame elime geince izmir'deyken duyduum lakrdlarn hepsine inandm." "Mithat Paa, sen ok ileri gidiyorsun." "Ben size, 'Abdlaziz'in nasl vefat ettiini, neden validesinden ve ailesinden sormuyorsunuz?' diyorum. Siz cevap olarak 'Evet, sorduk, yle byle sylediler,' diyecek yerde, 'Sorulmad ne malm?' diyorsunuz. Eer sorulmusa ne demilerdir? "Doktorlarn verdii raporun hkmsz olduunu siz sylyorsunuz, bakalm onlar da yle mi sylyorlar? Mahkemeye getirilen Doktor Marko Paa, Doktor Nuri Paa ve dier iki hekim yle sylediler mi? "Merhumun diri diri defnolduu mazbatada yazlm, doktorlar bunu anlamamlar m? Sylediim szlere cevap vereceiniz yerde, ad Deli Mustafa mdr, Pehlivan mdr, bilmediim bir herifin szyle ve iki arabn lakrdsyla on bir kiiyi idam etmek istiyorsunuz." Bakan, "Mithat Paa, senin bu sylediin kelmlar dahi senin iin bakaca bir cinayettir." "Acayip! Siz bizim idammza hkmetmisiniz, imdi fazla olarak, bir kabahat ve cinayetimiz daha olursa, lmn stnde baka bir cezaya yer olmadndan onlar da mezar talarmza yazabilirsiniz. Yoksa savunmamz yasaklayamazsnz." Duruma hep ayn gergin hava iinde devam etti. Mithat Paa savunmasnn bir yerinde de yle dedi: "Devletin adliye ilerinin banda olan Cevdet Paa byk sorumluluk altndadr. Adliye adna bu kadar yalanclk ve sahtekrlk yaplmasndan dolay dnyaya kar devletin erefini, namusunu ve itibarn ne derece mahv ve berbat ettiini hi aklna getirdi mi acaba? "Devletin ve milletin selameti iin Abdlaziz devrildii zaman herkes gibi Cevdet Paa koarak gelmi ve Sultan Murat'a biat etmiti. imdi, 'Sultan Aziz'i gayri meru olarak drt kii devirdi,' diyor. Bu ne alaklktr? Sultan Murat'n tahta kt gn halkn sevin lklar gklere kyordu. Btn nazrlar, kumandanlar, din adamlar gelip yeni Sultan' selamladlar. Cevdet Paa da onlarn arasndayd. Haydi, diyelim ki Cevdet Paa gibi cesaretsiz ve yreksiz

olanlar o drt kiiden korkmu ya da onlara dalkavukluk etmi olsunlar. Yasalara ve eriata aykr bir ie neden kar kma-dlar? Neden doruyu sylemediler?" Mithat Paa bu konumalardan sonra bakan Sururi Efen-di'nin kendisine kin ve garezi olduunu ve bu yzden bakanlk edemeyeceini syledi. Sururi Efendi alnd ve bakanlk divann terk etti. Etti ama gizli grmelerde yine yarglarn arasna katld. Sururi Efendi'nin yerine Kristofidis adl bir Rum ye bakanlk koltuuna oturdu. Tank olarak dinlenen Dr. Marko Paa raan Saray'ndaki 'cinayeti' Boaz'in kar kysndan grdn anlatnca ok gln bir duruma dt, inandrcl kalmad. Marko Paa Abdlaziz'in kalbi zerinde bir yara grm olduunu sylemeye kalkt, 'Neden o zaman verdiiniz raporda bunu belirtmediniz?' diye sordular, Marko Paa yerin dibine girdi. Mithat Paann inandrc konumalar ise btn izleyiciler ve gazeteciler zerinde ok olumlu izlenimler brakt. Mithat Paa sevgi, sayg ve sempati toplad. Oysa drt yldan beri istanbul dndayd, insanlar kendisini unutmu gibiydiler, duruma srasnda ise Mithat Paa'nn ateli, zgrlk, drst, vatansever, inat, gururlu kiilii yeniden ortaya kt. Ama Paa'nn morali gittike bozuluyordu. Ne sylerse sylesin, mahkeme kendisini idama mahkm edecekti. Gerekleri btn bu karamsarlk iinde haykrmaya alyordu. T14 209 Basavc bir ara ayaa kalkarak, "Mithat Paa burada kanundan bahsediyor, oysa kendisi ye-210 ni kanunlarn hibirini tanmyor," dedi. "Hatta geen gn bir adet Usul- Muhakeme Kanunu istetmiti, gnderdik; yrttp sobaya atm." Mithat Paa ayaa kalkt ve elinde bulunan kanunu gstererek haykrd: "Efendi, yakm olduumu beyan ettiiniz kanun bu mudur? u yalan sylemeye neden mecbur oldunuz?" "Evet budur. Lkin ben ne bileyim, bana yle sylediler." "Yalan sylyorsunuz, yalan olduunu da kabul ediyorsunuz. Sonra o yalan benim de kabul etmemi istiyorsunuz. Ey Reis Efendi, bu da bizim mezar tamza yazlacak bir olaydr. "Yeni kanunu kabul etmediimi sylyorsunuz, zerinde de yazl, bu kanun deil genelgedir, kanun tasarsdr, henz kesinlememitir!" "Mithat Paa, duruma sona ermek zeredir, savunma konusunda ne diyeceksiniz, onu syleyin." "Ben dn ve bugn ne sordunuzsa cevap verdim. Baka soracaklarnz varsa sorun, syleyeyim." "Cennetmekn Sultan Aziz'in ldrlmesine karm olduunuz kesinlemitir." "yleyse benim sylediim szlerin hibirini dinlememisiniz. Bu durumda durumaya ne gerek vard?" "Siz de tekiler gibi katilleri 'su ilemeye zorlayan' bir kiisiniz." "te bir byk yanl daha. Teessf olunur ki sizin henz kanundan haberiniz yok. Kanunu bilmeden bizi yarglamaya alyorsunuz. "Demek ki iddianamede ne kadar yalan ve uydurma eyler yazlmsa onlar doru kabul edilip uygulanacak. yleyse duruma olacak diye buraya halk toplamaya ne gerek vard? Duruma sona erdi, diyorsunuz, iki gndr burada sylenen szler nerede kald? Devletin Adliyesi hi bu derecede rezil edilmemiti." Bu durumada Mithat Paa sank deil savc durumunda oldu. Savc ve yarglar onun karsnda ezildiler. Emile Zola o dnemde daha Suluyorum'u yazmamt. Savclar sulamann ilk rneini Mithat Paa verdi. Reis Efendi ertesi gn karar okudu: Pehlivan Mustafa, Hac Mehmet, Cezayirli Mustafa Fahri, Namk Paazade Ali ve Necip Beylerin idamlarna, Mithat, Rt, Mahmut Celalettin ve Nuri Paalarn da su ortaklndan

dolay idamlarna, Seyyit ve zzet Beylerin de onar sene krek cezasna arptrlmalarna ounlukla karar verilmitir. Yani, yarg kurulu dokuz sann idamna, iki sann da onar yl hapsine karar vermiti. Karar okunduktan sonra Mithat Paa ayaa kalkarak, "Altm yandan sonra kalan mrmn bundan fazlasna tahamml yoktur," dedi. Paa yorgun admlarla duruma salonundan kt. Cevdet Paa, bamabeyinci Ragp Bey, basavc ve Saray'dan gelenler kapda bekleiyorlard. Mithat Paa, Ragp Bey'e dnerek, "Beyefendi, hayli altnz," dedi. "Emek ve gayretiniz boa gitmedi. Millete ve devlete ok byk hizmet ettiniz. abalarnzn eseri olarak sonunda idama mahkm olduk. Burada seyir ve temaa buyurduunuz gibi inallah idam edilirken de bizzat bulunarak daha ziyade memnun olursunuz." Komedi sona ermi ve perde kapanm oluyordu. Mithat Paa arabaya doru ilerledi. Herkes bo gzlerle kendisini izliyordu. Kapnn nne birikmi olanlar hep Saray'n izniyle oraya gelmi olduklar iin hibirinin yznde znt izleri grlmyordu. Hepsi Zathne'ye bal uak takmndand. Paa'y arabayla adr Kk'ndeki hcresine gtrdler. Kkn evresi bu kez erkez askerleri denen Rus, erkez, Acem ve Ermeni kkenli askerlerle kuatlmt. Aralarnda Rusa ya da erkezce konuuyorlard. Paa'nn penceresinin nnde btn gece iren seslerle ark sylyor ve kendisini uyutmuyorlard. Paa birka gece uykusuz kalnca hastaland ve bsbtn yorgun dt. 211 212 Kararn temyizi iin bir hafta iinde Temyiz Mahkemesi'ne bavurulmas gerekiyordu, ama karar yazl olarak Paa'ya bildirilmemiti. Paann hcresinde yaz yazacak kalem ve kt da yoktu. Paa yannda bulunan bir kitabn bo sayfalarm kopartarak cebinde tad kurunkalemle temyiz dilekesini yazp hazrlad. Temyiz sresinin bitmesine bir gn kala Mabeyinci Ragp Bey bir kapcyla Mithat Paa'ya haber gndererek sresinin dolmak zere olduunu bildirdi. Paa da kitap sayfalarna yazd dilekeyi 'Huzur-u hne'ye yollad. Dilekeyi Padiah'a gtren Tfekiba Tahir Aa ertesi gn adr Kk'ne gelerek, "Paam," dedi, "Zathne kitap sayfalarna yazlm dilekenin kabul edilmeyeceini bildirdi, size kt, kalem ve divit gnderdi, dilekenizi yeniden yazmanz istiyor." Mithat Paa dilekeyi temize ekip ertesi gn Saray'a yollad, Tahir Aa da bunu Padiah'a iletti. Padiah bu kez yazy beendi ve Tahir Aa'ya, "Mithat Paa'ya syle, bu ite onun avukatln yapyorum," dedi. Ne var ki, Temyiz Mahkemesi, Mithat Paann yeniden duruma istemini reddetti ve idam kararn onaylad. Demek ki, Padiah'm szleri yaland. Mithat Paa Tahir Aa'y yeniden adr Kk'ne artarak yle dedi: "Sana bir eyler syleyeceim. Bunlar ltfen Zathne'ye ilet: Bu cinayet iinin yalan ve dzmece olduunu ieride ve darda anlamayan kalmad. Ortaya konulan komedyay herkes grd. in hibir gizli yan kalmad. evketl Efendimiz bu iteki sorumluluun Adliye nezaretine ait olduunu zannediyor; buna kim inanr? Efendimiz, Abdlaziz'i devirenleri kk drmek ve bundan sonra da padiahlar devirmeye yeltenecek olanlara gzda vermek istiyor. Bu yzden memleketin bu sekin evlatlar hapis ve srgn cezasna arplyorlar, yazk deil mi? t "Sururi Efendi gibi leme rezil olmu bir ahsn ktlkleriy-le mahkemelerin onuru mahvedildi. Benim ve Rt Paa'nn bu devlete krkar, ellier yllk hizmetlerimiz var, Rt Paa alt kere sadrazam oldu, ben iki. mrlerinin sonuna gelmi bu iki insann haneleri byle yalan ve dzmece ilerle sarlarak baslr ve kendileri haydut gibi hapse atlr m? Hangi hkmdar, hangi sultan byle davranmtr?

"Evvelden, Efendimizin ecdadndan bazlar iki gnde bir vezirlerinin ban keserlerdi. Bunlara gaddar ve zalim denirdi. Ama bu iler bulunduumuz asra yakmaz. Keke Efendimiz de arzu buyurduu adamlar sorgusuz sualsiz idam etseydi, belki devletin erefi iin daha hayrl olurdu." Tahir Aa Saray'a gidip bunlar Zathne'ye arz ettikten sonra Mithat Paa'ya Padiah'm u mesajn getirdi: "Mahkeme her ne kadar kendilerinin idamlarna karar vermi ise de, ben Padiahm, af ve merhamet benim elimdedir. Mithat Paa keder etmesin." Mithat Paa bu mesaj aldktan sonra Padiah'a yine Tahir Aa araclyla ikinci bir mesaj gnderdi. O da yleydi: "Benim dnyada en ok gvendiim ey szmn ve zmn doruluudur. Beni bu dzeye getiren ey de odur. Vatan, devlet ve mlkn hisseme den hizmetini grmek iin krk be yl altm. Hevesimi aldm, iyi ya da fena ne yaptmsa ortadadr. Dnyada emelim kalmad. Altm yana geldim. Benim iin yaamak ve lmek ayndr. Dnyada ei grlmemi derecede byle vahiyane ve gaddar bir muameleye uradktan sonra her eyden tiksinerek lmeyi istiyorum. u saatte baka emelim yoktur. nk lecek ve ldrlecek ben deilim. Belki u grdmz bir cisimdir ki, et, kemik ve kandan ibarettir. O da fazlaca eskiyip harap olduundan gerei kalmamtr. "Dnyada zulm grenler zalimden hakkn almak iin Padiah'a bavururlar. Mutlak hkim olan Allah'tan baka merci de yoktur. Sururi Efendi'nin reis olduu mahkemenin dnyada temyizi yoksa da ahretteki Meclisi Kbra hepsine yeter. Orada Arnavut ve Bonak tfekiler ve erkez gardiyanlar da yoktur. 213 Efendimiz de oraya bizim gibi yalnz ve plak gelecektir. Orada hesabmz grlr. Eer kendileri oraya inanyorlarsa kendisine 214 kar grlecek davann da nasl kolay ve abuk grleceini anlarlar. Lakin inandklarn zannetmem. Zira ahrete ve ilahi adalete inanan bir adamn bu derece kt eylere cesaret edemeyecei ve Allah'tan korkaca malmdur..." Tahir Aa bu mesaj Abdlhamit'e iletti onun da kendisine u mesaj yolladm syledi: "Ben ahrete herkesten ok inanrm." Temyiz Mahkemesi'nden sonra karar artk Padiah'in onayna sunulacakt. Abdlhamit idam cezasnn sorumluluundan kendini kurtarmak iin bir de 'Fevkalade Divan' toplayarak karar onlarn onayna sundu. Bu olaanst divan Bavekil Sait Paann bakanlnda eski sadrazamlardan, nazrlardan, mirlerden ve paalardan oluuyordu. Birka kiinin dnda hepsi idam kararlarnn uyglanmasndan yanayd. Bazlar da imzalarnn yanna 'Katillere lanet' gibi szler eklemilerdi. Fevkalade Divan yelerinden Plevne kahraman Gazi Osman Paa, Mahmut Nedim Paa ve Cevdet Paa mahkemenin verdii idam kararnn kesin uygulanmasn istediler. Tunuslu Hayrettin Paa mahkemenin uygulad alma yntemlerinin tmn eletirdi ve Padiah'n merhametini salamak iin baz nlemler alnmas zerinde durdu. Eski sadrazamlardan Safvet ve Kadri Paalar da Hayrettin Paa gibi dndklerini belirttiler. Suphi Paa duruma srasnda baz usulszlklerin olduunu ama mahkemenin kararn bozmaya yetkili olmadklarn syledi. Bazlar Padiah'tan sulular affetmesini rica ettiler. Sonunda idam kararlarn bozacak bir neri getiren olmad. Kanl Sultan bu onaylar aldktan sonra, yce insanln ve merhamet duygusunu kantlamak amacyla idam cezalarn ya-amboyu srgn ve hapise evirdi. Herkes de buna inand!... Mithat Paa ertesi gn bir dostuna elden gnderdii bir mektupta da yle yazyordu: "Zathne bendenizin ve emsalinin (benzerlerinin) kanlarm da ier, cierlerini de paralar. Zaten bizler, oktan millet ve devletin saadet ve selametine canmz vakfetmi devlet

hizmetkrlaryz. Eer Millet-i Osmaniye bendenizin tand ve bildiim Millet-i Osmaniye ise hibir mazlumun (susuzun) intikamn almaktan ekinmez. " Mithat Paa'nn yaam boyu hapse mahkm edilmesi dnyada byk tepkiler yaratt, ingiltere'de Avam Kamaras'nda konuan Mister M'Coan adnda bir Parlamento yesi, "Sultan Aziz'in intiharnda cesedi muayene eden doktorlarn verdii raporun dikkate alnmasn ve aslsz olan bu cinayetten dolay idama mahkm olan Mithat Paa ile teki tutuklular iin adalet ve insanlk adna ngiltere hkmetinin Babli'ye ya da dorudan Sultan Hazretleri'ne gerekli nasihatlerde bulunmasn" nerdi. Mr. Coan durumay yrten kiilere asla gveni olmadn belirtti. Yarg kurulu ikinci bakan Hristo Forides Efendi'nin de 1871 Mays'nda Zaptiye Nezareti'nde alan bir hafiye olup olmadn sordu. Dileri mstear Sir Charles Dke de, Hristo Forides Efendi'nin hafiye olduunu dorulad. Mr. Coan daha sonra Mithat Paann Bulgaristan'da ekya sorununu zdn, vergileri srekli biimde topladn belirtti ve, "Mithat Paann amac Osmanl mparatorluu'na Avrupa'nn gven ve sempatisini kazandrarak vatanna hizmet etmekti. Bu kalknma giriimi Rusya'nn amalarna uymadndan Rus elisi general Ignatiyef araclyla Mithat Paa'ya kar kampanya dzenlendi," dedi. Mr. Coan daha sonra da Abdlaziz'in ldrld yolundaki iddiaya deinerek, "Byle iftira ve yalanlar kimse kabul etmez," diye konumasn srdrd. Son olarak da yle dedi: "Byle bir yarg kurulunun verecei kararla Avrupa'da bir kpek bile alamaz." 215 216 Daha sonra sz alan Sir- Drummond Woolf da, "Mithat Paa aydnlarn hrriyet kaynadr. Kendine den grevleri binlerce engel ve zorluk iinde zeksyla, tarafszlkla ve vatansever bir biimde yapmtr. Babakan hazretleri bir bedbaht kiinin tahliyesi iin aba gsterirse insanla ve uygarla hizmet etmi olur," dedi. ngiltere'de Trkiye ile ilgili haberler srekli olarak Times gazetesinde kyordu. Times'm istanbul muhabiri de Yldz Mah-kemesi'nin ve Olaanst Divan'm verdii kararlar konusunda unlar yazmt: "Olaanst Divan'da nemli bir aznlk byk bir yreklilik gstererek idam kararlarnn uygulanmasna kar geldi. Haber aldma gre Divan'n en nemli yeleri aznlkta kaldlar. Bunlarn arasnda drt eski sadrazam ve de bakan vard. Bunlar idam kararnn uygulanmasna karydlar. "ounluk mahkeme kararnn derhal uygulanmasn, yani, sulularn derhal idamn istiyor, ama kararn uygulanmasn Pa-diah'n merhametine brakyorlard. Kesin idamdan yana olanlar Mithat Paa'ya dmanlyla tannm on bakan ve din adamlarndan oluuyordu. "Padiah aznln oyuna uydu. Yani, karar onaylad, ama derhal uygulama yoluna gitmedi. Abdlhamit'in bu divan kurmaktaki amac mahkemenin kararn onaylatmak ve idamn sorumluluunu zerinden atmakt. Bylece Hakan idamn sorumluluundan kurtulmu olacak ve, 'Ne yapalm Olaanst Mahkeme ve Divan neye karar verdilerse uyguland, ben hi karmadm,' diyecekti. Ama Olaanst Divan yetkinin Padiah'ta olduunu ilan edince Abdlhamit bozuldu. "Bundan u anlalyor, bugn Trkiye'deki bask rejimine hi umulmadk adamlar kar kyorlar. rnein fetva emiri Nuri Efendi adnda yan ban alm, tok sesli bir adam yle syledi: "'Ben mrmde, bile bile hibir haksz hkm vermedim. imdi bir ayam ukurda, adalet yolundan ayrlmaya raz deilim. Sanklar yarglayan mahkemenin hangi yasalar ve yntemleri uyguladklarn bilmiyoruz. Eer bizim bir karar vermemiz gerekiyorsa davann yeni batan bizim yntemlerimize gre grlmesi gerekir. Ben bu koullarda hibir fetva veremem.'"

Times gazetesi mahkemenin dzmece olduunu ve Padiah'in emirlerinin dna kmadn da yazyordu. Abdlhamit bunlar renince bamabeyinciye Times gazetesi sorumlu mdryle iliki kurmasn ve bu tr yaynlarn nlenmesi iin kendisinin maaa balanmasn istedi. Durum Londra'daki elilie bildirildi. Eli de yaynlardaki eletirel havaya son verilecek olursa gazetenin mdrne bir Osmanl nian verileceini ve kendisine uygun bir aylk balanacan bildirdi. Mdrn yant u oldu: "Padiahnzdan bir kibrit p bile almak benim onuruma dokunur." Fransz hkmeti her ne kadar Mithat Paa'y korumak iin hibir ey yapmadysa da stanbul'daki Fransz elilii olay dikkatle izleyerek Paris'e, Mithat Paa'nn urad hakszl belirten raporlar yollamaktan geri kalmad. te bunlardan bir rnek: "Ar Ceza Mahkemesi normal bir mahkeme deildi. Mahkeme bir Divan- Harp grnmndeydi. Yarg kurulu Adliye nazrnn gzleri nnde, byk ounluu Sultann yaverlerinden oluan dinleyicilerin huzurunda topland. Hkm belki de durumadan nce verilmiti. Osmanl yarglarndan daha fazla adalet, hukuk kurallarna sayg beklenebilir miydi? Tek endieleri korku ve kardan oluan Osmanl yarglarnn vicdan zerine yaplan bask her an grlebiliyordu. "Avrupa basn bu karabasanla komedya karsnda uzun bir lanet feryad basacak ve adaletin bu trde uygulanmasndan ok aracaktr. Oysa Osmanl ynetiminin bu salksz davranlar karsnda enerjik bir bask ve etkin bir denetim gerekir." Ama, yabanc devletler bu adaletsizliin nlenmesi iin hi de byle bir davranta bulunmadlar. Mithat Paa kara yazgsy-218 la babaa brakld. Mithat Paa'yla birlikte idama mahkm edilen Nuri Paa kimdi? Nuri Paa eski vezirlerden Arif Paa'nn oluydu. nce, uzun boylu, sakalsz, siyah bykl, zarif, yakkl ve sevimli bir delikanlyd. Abdlmecit kendisini Mabeyin'de ie ald. Nuri Bey Saray'da iyi bir evre edindi. Gzel havalarda arkadalaryla birlikte Gksu'da sandal gezilerine katlyor ve ve saraylardan, yallardan haremaalaryla birlikte gezintiye gelen yamakl gen kadnlarn, kzlarn dikkatini ekiyordu. Kendisini beenmeyen, ona uzaktan glmsemeyen kadn yok gibiydi. O da bu havadan ok holanyor, bazlarna tatl birka sz atarak ilgisini belli ediyor ve dler kuruyordu. Sandallar birbirine yaklanca bu ilikiler duygusal bir flrt havas alyordu. Nuri Bey'e hayran olan sarayllardan biri Abdlmecit'in kzlarndan Fatma Sultan'd. Abdlmecit'in yirmi iki kz olmutu, Fatma Sultan da bunlarn en by ve en gzeliydi. Babas ona iyi bir eitim "vermek istedi, kardei Murat Efendi ile birlikte Franszca ders aldrd. Kardei Reat Efendi onun iin, "Fatma Sultan ie gibi bir kzdr, gzelliini validemden ald," derdi. On drt yana gelince Sadrazam Mustafa Reit Paa onu olu Ali Galip'le evlendirmek istedi. Ali Galip, babasnn Paris'te eli bulunduu dnemde Franszca renmi ve Bat kltryle yetimiti. Fatma Sultan'n gzelliini o da duymu ve kendisiyle evlenebilmek iin btn evresini seferber etmiti. Saray'a damat olmak Ali Galip'e mesleinde byk kaplar aacakt. Abdlmecit Reit Paa'nn Fatma Sultan' oluna istemesini ok iyi karlad ve kzna hi sormadan, "Elbette, Paa Hazretleri," dedi, "Fatma'nn Ali Galip'le evlenmesi beni ok mutlu eder." Fatma Sultan ise daha ocuk denecek bir yatayd, genliinin tadna varmadan bir erkein tekeli altna girmeye hi niyeti yoktu, ama babasna kar direnemedi ve evlilii kabul etmek zorunda kald. nce nianlandlar, grkemli bir dn hazrl yapld. Oysa o sralarda Reit Paa sadrazamlktan ayrlm ve gzden dmt. stelik Krm Sava km ve stanbul bunalml bir ha- 219 vaya girmiti, yle olduu halde dnden vazgeilmedi. 7 Austos 1854 Pazartesi gn Fatma Sultan byk bir tantana ile raan Saray'ndan alnarak Reit Paa'nn Baltalima-n'ndaki sahilsarayma gtrld. stanbul o zamana kadar

byle bir dn alay grmemiti. Alayn banda ift krekli bir kayk bulunuyordu. O kaykta Sultan'n Hazine kethdas yer almt. Onun arkasndaki kayk Haznedar Ustann kayyd. O iki kay Sultan'n kay izliyor, onun peinden de cariyelerin kayklar geliyordu. Onlar, iinde eitli davetlilerin yer ald otuz kayk kovalyordu. Daha arkada da birka mavna grlyordu. raan Saray'yla Baltaliman'nn aras drt kilometre kadard. Alayn ba Baltaliman'na yaklat zaman alayn sonu daha raan Saray nlerindeydi. insanlar kylara birikmi dn alaynn geiini seyrediyordu. Ne var ki, Fatma Sultan bu evlilikten hi mutlu olmad, Ali Galip Bey'i de hi beenmedi. Bu zor bir evlilikti. Fatma Sultan'n buna katlanmaktan baka yapaca bir ey yoktu. Fatma Sultan'n bu tekdze ve tatsz yaam 1859'da kocasnn bir deniz kazasnda boulup lmesiyle bunalml bir dneme girdi. Fatma Sultan Ali Galip Bey'in lmne ne ok zlebildi, ne de sevindi, kendini avutacak baka konular aramaya balad, Gksu'daki sandal gezileri de bunlarn arasndayd. Bu gezilerin birinde Fatma Sultan'n gzne dlerinde yaatt trde yakkl bir erkek iliti. Bu Nuri Bey'di. Gzlerini uzun sre kendisinden ayramad, ama Nuri Bey hi oral deidi. Fatma Sultan iin bu bir inat ve onur sorunu oldu. Padiah'n sevgili kzyd. On dokuz yandayd, zarifti, hotu, gzeldi ama, beendii erkek onunla ilgilenmiyordu. Yanndaki cariyesine, "Kimmi bu kendini beenmi adam? renin bakalm," dedi. rendiler. Mabeyin'de altn anlaynca sevindi, nk beendii erkek Padiah'a ok yakn olan bir kiiydi. Ertesi hafta yine Gksu'ya gitti. Nuri Bey de oradayd, yine Fatma Sultan'la ilgilenmedi. Bunun zerine hemen o akam ba- basna, "Efendim," dedi, "ben Saray'da ok sklyorum. Alt ay kocamn yasn tuttum, iim karard. Byle giderse bunalma deceim. Babacm, siz beni ok iyi anlarsnz, syleyin, ne yapaym?" "Fatmacm, zlme, lenle lnmez. Zaten pek mutlu olmamtn. Kendimi biraz sorumlu buluyordum. Hi istemediin halde bu adamla seni evlendirdim. imdi bak kzm, bu sefer senin iine hi karmayacam. On dokuz yana geldin, by-dn artk. Kendin karar ver. Beendiin bir insan varsa, seni hemen evlendireyim. Acn unutursun." "Evet, var, babacm. ki haftadr Gksu'da bir delikanly gryorum. ok beeniyorum. Ama hi yzme bakmyor." "Vay, kstah vay. Kimmi bu adam?" "Babacm, rendim, Mabeyin'de alan Nuri Bey imi." "Ha... u bizim Nuri, Arif Paa'nn olu. Ben yarn hemen anlarm neymi." Abdlmecit ertesi sabah bamabeyinciyi yanna att, Nuri Bey'in zel durumunu sordu, bamabeyinciden iyi bir referans alnca da, "Eer Fatma Sultan' isteyecek olursa muhalefet etmeyebilirim. Kendisi iin hayrl olur," dedi. Bamabeyinci hemen Nuri Bey'i odasna artarak, "Olum," dedi, "baz eyler duydum, sen cumalar Gksu'da sandal gezintilerine kyormusun." "Evet, beyefendi, kt bir ey mi yapmm?" "Hayr olum, bak, sen ok gensin, yakklsn, seni beenenler oluyormu." "Aman efendim, abartmlar, beni kim beensin?" "Yok yle syleme, Fatma Sultan da seni ok beenmi." "Yaa... yle mi olmu? Hi farkna varmamtm." "Varmamsn ama, imdi rendin." "Evet ama beyefendi, ben ona layk deilim." "yle konuma Nuri. Sen hemen Fatma Sultan' isteyeceksin."

"Aman efendim, nasl olur?" "Nasl', masl' yok. Ne diyorsam yle yapacaksn. Ayana gelmi frsat tepecek deilsin. Damad- ehriyri olacaksn. Ondan sonra da Allah sana 'yr ya kulum,' diyecek." "Nasl emrediyorsanz yle yapaym efendim." Nuri Bey bu konumann hemen ardndan Sultan Mecit'in huzuruna karak Fatma Sultan'm dest-i izdivacna talip olduunu bildirdi. Abdlmecit de kzma sormadan hibir karar vermeyeceini syledi. Fatma Sultan bu haberi babasndan duyunca biraz arr gibi oldu ama sevincinden havalara utu. Nuri Bey hemen vezirlie atanarak yirmi be yalarnda 'Devletl Nuri Paa' oldu ve evlendiler. Gerekten de meslekte ykselmenin yollar artk alm oluyordu. Nuri Paa bir sre sonra, Abdlaziz dneminde Meclis-i Vl, sonra da Devlet uras yeliine atand. Damat Nuri Paa Saray yaamn hi yadrgamamt. ini ok sevdi, mutlu bir beraberlikleri oldu. O yllarda Fatma Sultan'm kardei Murat Efendi ile daha iyi ilikiler kurdu. Fatma Sultan'm, kardeleri arasnda da en ok sevdii insan Murat Efendi'ydi. Sk sk bir araya geliyorlard. Abdlaziz lrse yerine elbette ki Murat Efendi geecekti. Bu olaslk Nuri Bey'e de byk umutlar veriyordu. Mithat Paa Nuri Paa'y Devlet uras'ndaki ilk bakanlk dneminde tanm ve sevmiti. Aralarndaki dostluk sonraki yllarda, Paa'nn Adliye nazrl dneminde de srd. Abdlaziz'in devrilmesinden nce Murat Efendi'yle kurulan ilikilerde Nuri Paa araclk etti. Bylece Nuri Paa darbeyi hazrlayanlara katlm oluyordu. Murat Efendi 'Beinci Murat' olarak tahta knca Nuri Paa 'mabeyin miri' oldu. Abdlhamit Padiah olunca da grevden atld. Nuri Paa'nn grevden alnmasnn bir nedeni de Saray'da Abdlaziz'in devrilmesinden sonra bir mcevher olayna adnn karmasyd. Hakknda kovuturma ald, ama daha aklanmadan bin iki yz kuru maala emekliye ayrld. 221 Mithat Paa zmir'de valiyken Abdlaziz'in ldrlmesi savyla kovuturma ald zaman Nuri Paa tank olarak dinlen-222 di. O da maa kesilmesin, kendisine bir zarar gelmesin diye, ne syledilerse kabul etti. Oysa sylenenler Mithat Paa'y, Rt Paa'y, Mahmut Celalettin Paa'y sank durumuna getirmek iin uydurulmu olaylard. Nuri Paa bu oyunlar sezemedi ve kendi de birdenbire okkann altna gitti ve sulu durumuna dt. Yldz Mahkemesi'nde de bocalad ve o da idama mahkm edildi. Ya Mahmut Celalettin Paa kimdi? Mahmut Celalettin Paa Tophane Miri Fethi Ahmet Pa-a'nn oluydu. Yuvarlak yzl, siyah bykl, uzun boylu, gbekli bir delikanlyd. Evlenme ana gelince babas, Saray'la daha yakn ilikiler kurmak amacyla oluna Abdlmecit'in on be yandaki kz Cemile Sultan' istedi. Cemile Sultan Abdlmecit'in nc ei Dzdidil Kadn'n kzyd. Daha yandayken annesi ld. Babas da kzn alp drdnc ei Perest Kadn'a gtrerek, "Bak sana bir kz ocuu getirdim, ona sen bakacaksn," dedi. Perest Kadn'n hi ocuu olmamt, hazr bir ocuk edinmekten ok sevindi, Cemile'ye kendi kz gibi bakt. Derken, birka yl sonra Abdlmecit alt yanda bir ocukla Perest Kadn'n dairesine geldi. "Bak kadnm, imdi de sana gzel bir erkek evlat getirdim, Allah'tan sonra sana emanet," dedi. Bu ocuk da Abdlmecit'in ikinci ei Tirimjgn Kadn'n olu Abdlhamit'ti. Tirimjgn Kadn daha otuz yana gelmeden lmt. Perest Kadn o ocuu da sahiplendi. ki ocuu birden bytt. Abdlhamit ileride, "Validem lmemi olsayd o da bana ancak bu kadar bakabilirdi," diyecektir.

Cemile Sultan ufak tefek bir kzd, ama ok sevimli ve ekiciydi. Abdlmecit kznn Fethi Ahmet Paa'nn oluyla evlenmesine kar kmad. Damat elbette sradan bir insan olamazd, hemen Meclis-i Vl yeliine getirildi ve vezir oldu. Abdlhamit Efendi ise bu yeni enite adayndan holanmad, ona hep 'iko Mahmut' dedi. Cemile Sultan'la Mahmut Celalettin Paa'nn dnleri Msr hdivi smail Paa'nn Emirgn'daki yalsnda yapld. Gen evliler alt ay sonra da Fndkl Saray'na tandlar. Mahmut Celalettin Paa kaynbiraderi Abdlhamit'in tahta kaca gnleri sabrszlkla bekliyordu. Ama Abdlaziz'in devrilmesi olayna hi katlmamt. Abdlhamit, Padiah olduktan sonra da kardei Cemile Sul-tan'a byk sayg gsterdi, trenlerde, kz kardelerinin en by olarak onu en nde, sa yanndaki koltua oturttu. Cemile Sultan nde gider, bana dantelden bir hotoz koyar, uzun etekli kahverengi giysiler giyer, eteini beline takard. Mahmut Celalettin Paa da Padiah'in danman durumundayd. Mithat Paa'nn sadrazamlktan atlmasnda ve Avrupa'ya srgne gnderilmesinde de rol oldu. Abdlaziz'in ldrld savyla kovuturma ald zaman Abdlhamit Mahmut Paa'y da sanklar arasna katarak ondan kurtulmak istedi. Yalanc tanklar bulundu, hepsi Mahmut Paa'y suladlar. Mahmut Paa kendini savunurken birtakm yalanlar uydurdu, potlar krd ve sulu durumuna dt. Paa iinden atld ve Yldz'a hapsedildi. Cemile Sultan ne yapacan arm, hngr hngr alyordu. nk kocasnn bu olayla uzaktan yakndan hibir ilikisi olmadn ve Mithat Paa'y hi sevmediini biliyordu, ama kardeine bir trl kocasnn susuzluunu anlatamyordu. Abdlhamit bir gn Cemile Sultan'a yle dedi: "Millet haini ve saltanat dman bu katile ben enite diyemem. Sen de koca diyemezsin. Onu unut artk." Kanl Sultan'n iradesiyle Mahmut Paa da idama mahkm edildi. Ya sonra? Fatma Sultan ne oldu? Fatma Sultan karalar balad, kardei Abdlhamit'le hi ko223 numad, bir daha insan iine kmad, sarayna kapand, krk drt yanda ld. Biri olan, biri kz iki ocuu olmutu, Meh-224 met Fuat ve Emine Ltfiye, onlar da ocuk yata ldler. Ya Cemile Sultan? O da dnyaya kst, kocasnn katili, kardei Abdlhamit'in uzun yllar yzne bakmad. ki olu olmutu, birine sonradan Mahmut Celalettin adn verdi. Yllar sonra bir gn Yldz Saray'na kardeini grmeye gitmiti, Erenky'deki kkne dner dnmez hastaland, yatalak oldu ve yetmi drt yanda ld. Baucunda bir bohada sevgili kocasndan gelen mektuplar buldular. XII. BLM Zindan Yldz Mahkemesi'nin verdii idam kararlar Vekiller Mecli-si'nde de onaylandktan sonra Mithat Paa ve tekiler her gn idamlarn uygulanmasn beklediler. Bu korkun bir bekleyiti. Hkmllerin hi kimseyle konumalarna olanak yoktu. Her birinin evresi erkez askerleriyle kuatlmt. Mithat Paa da btn gn Kuran okumakla zamann geiriyordu. O gnlerin birinde Padiah'm yaknlarndan olan bir paa gelip adr K-k'nde Mithat Paa'y grd ve idam cezasnn srgne evrildiini bildirdi. "Ama," dedi, "nereye gnderileceinizi ben de bilmiyorum. Elerinizden biriyle bir cariyeyi yannza almaya izin veriliyor, ite size kalem ve kt, hemen ailenize bir mektup yazarak durumu bildirin." Mithat Paa, "Cariye yerine yanma bir uak alsam olmaz m?" diye sordu. Saray'dan gelen Paa, "Elbette olur," dedi. "Siz kendiniz karar verin." Mithat Paa yanna Arif Aa'y alacakt. O kesin, ama hanmlarndan hangisi -

T15 ni gtrecekti? Naime'yi mi, ehriban' m? Seim yapmas ok zordu. Naime otuz yllk yaam arkadayd, btn dncele-226 rini yllar boyu onunla paylam ac ve tatl gnlerini onunla geirmiti. Ama Naime imdi elli alt yandayd, gidecei zindana onu nasl srkleyebilirdi? ehriban ise daha otuz yandayd. On bir yldr Paa'nn akl fikri ondayd. ehriban'a hl rl sklam tutkundu. Ama o da ocuk anasyd, ocuklarn brakp da Paa'yla zindana gitmesi hi doru olur muydu? Bir yandan mant ar basyordu, bir yandan da duygular. Bu ne kadar g bir seimdi. Sonunda kararn verdi, ehriban' yanna alacakt. Oturup istenilen mektubu yazd ve Saray'dan gelen paann eline verdi, sonra da beklemeye balad. Ne zaman, nereye gnderileceklerdi? Bu bekleyi bakalm daha ne kadar srecekti? Birka gn sonra Saray'dan yeni bir haber geldi. Paalarn elerini yanlarna almalarna izin verilmiyordu. Bu karar Mithat Paa iin yeni bir d krkl oldu. Oysa Paa o gnlerin karabasanlar arasnda kendini avutacak tatl hayaller kurmutu. Btn bunlar bir anda yklp dald ve Paa acmasz gereklerle yeniden babaa kald. Gnlerden Perembe ve Temmuz'un 16'syd. Bunaltc bir scak vard. Is herhalde 30-32 derece olmalyd. te byle bir gnde "Bugn gidiyorsunuz," diye bir haber geldi. Mahkmlar hemen torbalarn hazrlamaya baladlar. Mithat Paa da zmir'den getirttii elbise ve amarlarn bir torbaya yerletirip beklemeye koyuldu. Bir sre sonra nbeti askerler gelip kaplar atlar, Mithat Paa da torbasn eline alp kapya kt. Grevli mlazm, "Yok, Paam, sen torban burada brak, biz arkadan aldrrz," dedi. Teker teker kapnn nne geldiler. Mithat Paa tek bana bir arabaya bindirildi. Uzun bir sre hepsi arabalarda bekletildi. Sonra akam zeri, ezan zaman Yldz bahesinden yola kld. Yol boyunca hi kimsenin arabalara yaklamamas ve mahkmlarn kamamas iin sk nlemler alnmt. Ama arabalarn birbiri peisra Saray'n bahesinden ktn grenler kaldrmlarda birikip kafileyi seyrediyorlar ve birbirlerine, "Bak, grdn m? te Mithat Paa bu arabada," gibi szler sylyoFard. Srgn alayn dzenleyen Sultan Hamit'in uaklar halkn mahkmlar yuhalamasn ve, "ite Abdlaziz'in katilleri!" "Kahrolsunlar!" "Gebersinler!" "Canlar cehenneme!" diye kaldrmlardan lklarn ykselmesini bekliyorlard. Oysa hi de yle olmad. Herkes bu durumann nasl bir oyun olduunu anlamt. nsanlarn yzlerinde korkun ikence olaylarn izleyenlerin zgn grnts vard. Gzler yuvalarndan frlam, kalar atlm ve suratlar aslmt. Kafile bir cenaze treninin sessizlii iinde Ortaky iskelesine geldi. Zaptiyeler ve askerler oraya da halk yaklatrmadlar. Balarndaki avular, "Yaklamayn, vururum," diye dipiklerle insanlar datmaya alyorlard. Askerlerin banda saa sola ehvetle emir veren kumandan bozuntularn, Mithat Paa tanmakta glk ekmedi. Bunlardan biri erkez Hasan'm kardei Osman, bir bakas sanklara ikence ettii iin derecesi albayla ykselmi olan babozuk Sleyman, bir ncs de tfeki snfnn reislerinden Arnavut Tahir Aa idi. Emirlerindeki askerler de Arnavut ve Bonak tfekilerden oluuyordu. Mahkmlar arabalarndan indirilip itile kakla iskeledeki istimbota bindirildiler. Tfekiler de onlarla birlikte istimbota sktlar, izzettin vapuru akta demir atm mahkmlar bekliyordu. Evet, yine zzettin vapuru ve nc kez izzettin vapuru. Ne kara yazgs varm bu vapurun. Kaptan bu kez ayn kaptan deildi ve Paa'y 'Hazr ol' durumunda gvertede karlamyordu.

Geminin arka tarafndaki bakamara tfeki neferlere veril227 228 misti. Kpr zerindeki ba konuk kk de bagardiyan durumunda olan babozuk Sleyman'la, erkez Hasan'n kardeine ayrlmt. Mithat, Mahmut ve Nuri Paalara verilen kamaralar ise vapurun bacasnn ve helalarn bitiiine sonradan yerletirilmi olan uydurma kamaralard. Bunlarn ii hem bacalarn scaklyla kavruluyor, hem de helalardan dalan btn pislik kokularn alyordu. teki mahkmlardan Mabeyinci Fahir, zzet, Seyyit Beylere kmr ambaryla hela ve hamam arasnda yerler dzenlenmiti. Onlar da kazan dairesinden ykselen kmr kokularndan nasiplerini alyorlard. Mithat Paa ile zmir'den stanbul'a birlikte gelen Arif Aa ile teki paalarn hademelerine iinde kuru tahtadan baka ne oturacak ne de yatacak yer olmayan bir kamara ayrlmt. Vapurdaki bu yerleme dzeniyle dorudan Zathne ilgilenmi ve herkesin yerini o semiti. Bylece Temmuz scanda bir deniz yolculuu balam oluyordu. Mahkmlar yerlerine yerleirlerken acaba akam Boaz'da sandal safasma km sultanlarn, damatlarn, paalarn, beylerin aklna uzaktan grdkleri o grkemli zzettin vapurunda Zathne'nin emriyle byle ikencelerin dzenlendii gelir miydi? zzettin vapuru Boazii'nden Marmara'ya szlrken skdar, Ortaky ve Beikta'taki yallardan geminin camlarna vuran pembelikleri grenler kim bilir byle bir gemiyle geziye kmay ne kadar istemi ve iindekileri kskanmlardr. lk gece hi gzne uyku girmeyen Mithat Paa ertesi sabah srlsklamd. Bacadan gelen kurumlarla da gmlei simsiyah olmutu. Arif Aa'y yanma artt, engel olmadlar. "Arif Aa," dedi, "sen u donumu, gmleimi ve oraplarm al, gtr bir yerde yka, sonra bir diree bala kurusun. Bu scakta ve bu rzgrda her ey abuk kurur. Ben kamaradan kmam, beklerim." Mithat Paa ne dediyse Arif Aa onu yapt ve bu amar operasyonu her gn yinelendi. Gemiye Saray-1 Hmayun'dan zel a, kilerci ve tablekr gibi mutfak grevlileri de atanmt. Zathne, "O alak herifleri her eyleriyle megul oldum. Kimse inkr edemez," diyordu. Doruydu, ama ne var ki, Saray'dan gelen o a takm, yalnz Sleyman ve Osman Efendilerle Arnavut Tahir Aa'nn hizmetin-deydiler. Yemek nce onlara kyor, artklar da mahkmlara datlyordu. Vapur ertesi gn Marmara'y geerek anakkale'ye vard, ilk hedef Rodos adayd, hibir yerde durulmad. Daha sonraki gn Midilli, Sakz aklarndan ve irili ufakl Ege adalarnn nlerinden geildi. Gneye inildike hava daha ok snyor ve gemideki kokular genizleri daha ok yakyordu. Mahkmlar gnde ancak yanm saat hava almaya gverteye kabiliyorlar, o srada da asla birbirleriyle konuamyorlard. Onlarn bu gemi yolculuu Kara Afrika iskelelerinden Antil adalarna ve Gney Amerika'ya gtrlen zenci klelerin yolculuunu anmsatyordu. Mithat Paa'nn yannda ancak yz kuruu kalmt. Vapur Rodos'ta durunca kendine amar aldrmak istedi. "Olmaz," dediler, "yasak, stndekilerle idare et." Rodos'tan sonra geminin rotas doru Svey'e evrildi. Gemi Port Sait'e vard zaman artk ortalk kavruluyor, denizden dik bir rzgr bile esmiyordu. Hele Kzldeniz'i geerken rzgr bsbtn kesildi, yok oldu. Yine bir gn Mithat Paa amarlarnn kurumasn kamarasnda beklerken tayfalar bunu Sleyman Bey'e bildirdiler, o da insafa geldi ve kendi amarlarndan bir takmn Paa'ya gnderdi. Yolculuk srasnda en nemli olay Damat Nuri Paa'nn byk bir sinir bunalm geirmesi oldu. Nuri Paa Saray'la yakn ilikileri dolaysyla kaynbiraderi Abdlhamit'in kendisini affedeceini ummu ve hayaller kurmutu. Vapura girip de hibir umut kalmadn

anlaynca, akli dengesini yitirdi. Kh hrnla-p baryor, kh ban ellerinin arasna alp kara kara dnyordu. Geminin doktoru, Nuri Paa'ya depresyon tehisi koydu. Gemide yaplacak hibir ey yoktu. Paa bazen hngr hngr 229 alyor, sonra da korkun lklar atyordu. teki paalar bu alklar duyunca bsbtn perian oluyorlard. 23 On gnlk bir sefalet yolculuundan sonra bir cumartesi gn vapur Cidde'ye vard. Mahkmlarn bazlar geminin sandallarna bindirildi, bazlar da baka bir Osmanl gemisinin sandallarna bindirilerek rhtma kartldlar. Her birinin yanbanda zaptiyeler ve askerler yer alyordu. Nuri Paa ise kolay gidecek durumda deildi, yine lklar atyor ve ileri geri konuuyordu. Onu kollarna girerek srklemek gerekti. Mahkmlar nce gmrk dairesine getirildiler. Birbirleriyle konumalar yine yasakt, aclarn ancak baklaryla anlatabiliyorlard. Hepsinin yzleri ve elleri kir pas iindeydi. On gndr su yz grmemilerdi. Kald ki, Cidde'de ngiliz tccarlar ve konsoloslar vard, yabanc gazeteler onlara ulayor ve onlar da gerekleri bakalarna anlatyorlard. Fslt gazetesinin orada ok iyi iledii anlalyordu. Mahkmlarn kapatld konaktaki uaklar, alar ve kapclar da stanbul'dan gnderilen bu mutsuz insanlara acmaya baladlar. Mabeyincilerden Fahri Bey'in Yldz'da koltuk altlarna kzgn yumurta sokmular ve derileri kavrulup yara olmutu ve gnlerce o yaralardan kanl cerahat akmt. Fahri Bey o gnlerden beri kapanmam olan yaralarn konaktaki uaklara ve seyislere gsteriyordu. Gerekler artk gn na kyordu ama, mahkmlarn ekecek daha ok ileleri vard. Cidde'de bir haftalk bekleyiten sonra bir sabah Taife gidilecei haber verildi. Paalar tahtrevan denilen bir tr kzaa bindirildiler. Bunlar tek kiilik tekerleksiz arabalard. Kum ve toprak zerinden atla ekiliyorlard. teki mahkmlar eeklere bindirildi. Kafilenin nnden ve yanlarndan da develere bindirilmi Arap askerleri gidiyordu. Tahtrevanlar, eekler ve develerden oluan kafile bylece Cidde'den ayrld. Yol yaklak otuz kilometre idi. lde uzanan yol bombotu, hibir kyden ve kasabadan geilmeden akama doru Mekke'ye varld. Kabe uzaktan grnnce Mithat Paa tahtrevandan inerek yaya gitmek istedi, kaar diye izin vermediler. O da bir ara, "Sktm," diyerek tahtrevandan atlad. Harem-i Muazzam denen Kabe'nin d kaplarna kadar koarak gitti, engel olamadlar. D kaplarda nbetiler bekliyordu, Paa'y ieri brakmadlar. Oysa mahkmlarn hepsi Kabe'nin duvarlarna ellerini, yzlerini srerek dua etmek istiyorlard. Bu bir eit Hac grevi olacakt, Kabe'ye yaklatrmadlar. Kafile Mekke'de iki gn kaldktan sonra Taif yoluna kt. O yol da otuz kilometre kadard. Taif in nasl bir yer olduunu aralarnda bilen yoktu. Oraya srgn edilecekleri hibirinin aklndan gememiti. Gerekte Taif ok kt bir yer de deildi. Bin alt yz metre ykseklikteki bu yayla kasabas Hicaz'da yaayan varlkl Araplar iin yazlk bir dinlenme yeriydi. evresi balar, baheler, kays ve nar aalaryla kapl bir kasabayd. Hicretten nce, Mekke'den sonra Hicaz'n en nemli yerleme blgesi saylrd. Mekke zenginlerinin Taif te balar, baheleri ve evleri bulunurdu. Muhammet slaml yaymaya urarken bir ara Taife gitmi ama orada yaayanlar Peygamber'e pek iyi davranmamlard. Mekke alndktan sonra Taifliler Peygamber'e giderek slaml kabul ettiklerini bildirmilerdi. Osmanllar burasn 1517'de ele geirdiler. Yldz mahkmlarnn gittii yer ite bura-syd. Kafile ertesi gn Taif kaplarna vard. Mahkmlarn oraya getirileceini renen Bedeviler silahlanarak yola km, srgnleri bekliyorlard. akn baklarla kafileyi karladlar. Bazlar da yeni gelenlere yksek sesle dua ediyor ve, "Allah sabr versin", "Allah kurtarsn" ve "Allah susuzlarn yardmcsdr" gibi szler sylyorlard.

Kafile doru klaya gidecekti, ama kasabann iindeki yollardan tahtrevanlar geemeyecei iin paalar kendi tat aralarndan indirilip atlara bindirildiler. Nuri Paann yine kollarna askerler girdi, bylece klann nne vardlar. Oradan da erif Hazretleri'nin konana gidildi. Garip bir tren dzenlenmiti. Neden byle bir trene gerek duyulduu da anlalamad. Konan avlusuna bando-mzka yer231 letirilmi ve her yer askerle doldurulmutu. Avluya koltuklar konmutu, Mekke erifi Abdlmuttalip Efendi Hazretleri'yle Hi-232 caz valisi Safvet Paa o koltuklarda oturuyorlard. Onlarn nne de bir top konmutu. Paalar avluya girince bando-mzka almaya balad, paalar atlardan indiler ve erif Hazretleri'nin nne getirildiler. erifin mutlaka eli plrd, Mithat Paa'ya el ptrdler. Aralarnda ne bir konuma oldu, ne de bir tatl bak. Herkes birbirine dmanca bakyordu. Bu anlamsz sayg treni bittikten sonra mahkmlar yine Trk ve Arap askerlerinin ve zaptiyelerin korumas altnda klaya gtrldler. Mahkmlarn kapatlacaklar cezaevi bir zamanlar Msrllarn yaptrd klann bitiiinde iki katl eski bir hkmet konayd. Alt kat zaten tutuklular blm ve zaptiye kouu olarak kullanlyordu. Bu blme iki blk asker yerletirildi. st kat da mahkmlara ayrld. Paalarn her birine birer oda verildi. Mabeyinciler ikier ikier odalara kondu. Nuri Paa ise alt katta, zaptiye ve askerlerin arasnda bir odaya kapatld. Odalarn kapsnda bir asker bulunuyor, tutuklular helaya bile onlar gtrp getiriyorlard. Mahkmlarn kendi aralarnda konumalar yasakt, ancak yemek zaman birbirleriyle karlayorlar ve zaptiyelerin denetiminde birka sz edebiliyorlard. Mabeyin'den erif Abdlmuttalip Hazretleri'ne gnderilen bir yazda bunlarn cinayet suuyla idama mahkm edilmi kiiler olduklar anmsatldktan sonra kendilerine kar ok dikkatli davranlmas gerei belirtiliyor, Mahmut Paann byk servet sahibi olduu ve parasn kamak iin kullanabilecei ne srlyordu. Gelen yazda Mithat Paa'nn da ok etkileyici biimlerde konuma yeteneine sahip olduu ve bu yzden de evresindekileri aldatp kaabilecei bahanesiyle mahkmlara asla gz atrlmamas isteniyordu. Bu yzden de erif Hazretleri ile Vali Hazretleri mahkmlara kar olaanst nlemler almak zorunda kaldlar. Abdlhamit, Abdlaziz'in tahttan indirilmesi konusunda fetva veren eyhlislam Hayrullah Efendi'ye de kancay takm durumdayd. Hayrullah Efendi bir sre nce stanbul'dan uzaklatrlarak Medine'de greve atanmt. Abdlhamit bununla da yetinmedi, Hayrullah Efendi'yi tutuklatt. Hayrullah Efendi Medine'de uzun sre kalamad, erif Abdlmuttalip Hazretleri kendisini Mekke'ye getirtti. Eski eyhlislam orada yalnz sklmaya balad, ailesi stanbul'da kalmt. . Hayrullah Efendi, ailesini Mekke'ye getirtmektense orada gen bir Arap kzyla evlenmeyi uygun buldu ve hemen de evlendi. Abdlhamit'in Hayrullah Efendi'ye kar dmanl hi de azalmamt. nk Hayrullah Efendi de Mithat Paa gibi Ab-dlaziz'i devirdikten sonra nce Sultan Murat', daha sonra da kendisini tahta kartanlar arasndayd. Hnkr, ona da ok eyler borluydu, bu yzden onun da yok edilmesi gerekiyordu. erif Hazretleri Padiah'in bu eilimlerini ok iyi bildiinden Hayrullah Efendi'yi hibir mahkeme karar olmadan tutuklatp Taif klasna hapsetti. Ne var ki, Hayrullah Efendi'nin gen ei o srada bir ocuk dourmu ve evde yalnz kalmt. Her ne kadar Hayrullah Efendi'nin bakcs ibrahim Aa da Taif te bulunuyor idiyse de Hayrullah Efendi'nin evine o yokken girip eine bakmas uygun d-meyebilirdi. Din adamlar buna da bir are buldular ve ibrahim Aa'y Taif te alelacele evlendirdiler, ibrahim

Aa yeni eiyle birlikte Hayrullah Efendi'nin yaad eve tand. Bylece ibrahim Aa hem kendi eine bakyordu, hem de Hayrullah Efendi'nin eine. Gelgeldim, bu i de yrmedi, nk alt gn sonra yeni vali ibrahim Aa'y da klaya hapsetti. Bylece kadnlar yine evde, ufak ocukla yalnz ve bakmsz kaldlar. Ya Hayrullah Efendi? Ertesi yl kale hapishanesinde yoksulluk ve bakmszlk iinde ld. Gelelim erif Hazretleri'ne... Abdlmuttalip Efendi her trl ktl yapan tipik bir Arap soylusuydu. Hazreti Muhammet'in soyundan gelenlere erif dendii iin o da 'Mekke Emiri ve erif sfatndan yararlanyordu. Ama bir ara Devleti Aliyye'ye bakaldrm ve zorla istanbul'da oturtulmutu. Hicaz'a gitmesi de yasakt, ite o dnemde .233 Abdlaziz tahttan indirilirken Abdlmuttalip Efendi de Seraskerlie arlarak kendine bilgi verilmi ve yeni Padiah Sultan 234 Murat'a biat etmesi istenmiti. Abdlmuttalip Efendi'ye bu ii yapmasn syleyen eyhlislam Hayrullah Efendi'ydi. erif Hazretleri tahttan indirme iinin nasl yapldn sormaya kalkt zaman da Hayrullah Efendi kendisine, "Sizi buraya bu konuyu tartmaya armadk, biat eder, gidersiniz, o kadar," demiti. O da uslu uslu grevini yapp gitmiti. imdi ise Hayrullah Efendi onun egemen olduu kalenin bir odasnda ilesini doldu-ruyordu. Abdlmuttalip Efendi yz yana yaklamt ama Saray'a ho grnmek iin her trl alakl yapmaktan geri kalmyordu. erif Hazretleri Hnkr'in houna gider diye son kez de mahkmlarn ayaklarna pranga vurdurdu. Ayaklara demir halkalar geirildi ve halkalar da bir demir ubukla birbirlerine baland. Mahkmlarn o durumda bir adm bile atmalarna olanak yoktu. Sktklar zaman nbeti askerler kendilerini ya srkleyerek, ya da srtlarna alarak aptesthaneye gtrmek zorunda kalyorlard. Drt kiiye pranga vurulmad: Mithat Paa'ya, Mahmut Paa'ya, Nuri Paa'ya ve Hayrullah Efendi'ye. erif Hazretleri bu adamlar gnn birinde yine iktidara gelirler de kendisini l-drtrler diye korktu. Ama mabeyincilerin ve teki mahkmlarn ayaklarna pranga vurdurmaktan hi ekinmedi. Byle bir davran kendi kltrne ve geleneklerine hi de ters dmyordu. Abdlmuttalip Efendi Hazretleri bir yandan da mahkmlar rahatsz etmek iin klann nne uyuz develeri balatarak btn gece hayvanlar bartt. Gndzleri de askerler klann nnde trampet ve boru talimlerine baladlar. Abdlmuttalip Efendi te yandan da Mithat Paa'y ve tekileri Mabeyin'e jurnal etmekten geri kalmyordu. Bir ara, "ingilizler Mithat Paa'y karacaklar," diye bir haber uurdu ve ortal birbirine katt. Oysa ingilizlerle gizli yollarla haberleen kendisiydi, ingilizlerin yardmyla Hicaz'n Osmanl ynetiminden ayrlmasn tezghlyordu. Ne var ki, bunu da jurnal ettiler ve Mabeyin kendisini grevden alarak yerine baka bir erif atad. Bu olaylar Taif Klas'nda duyuldu. Arif Aa bir gn Mithat Paa'nn yemeini getirirken, "Paam," dedi, "size inanmayacanz bir ey anlatacam, erif Hazretleri de gzden dm ve grevinden alnm." "Ne diyorsun Arif Aa? Nasl olur? O sahtekr herif de mi Saray'a yaranamam?" "Evet Paam, yaranamam. Meer ngilizlerle haberleiyor ve Osmanllarn Hicaz'dan kartlmas iin trl dolaplar eviriyormu. Yerine Abdullah Paa eriflie atanm." "Peki ya Abdlmuttalip ne olmu?" ; "Paam, o imdi bize komu geliyor." "Nasl?" "Hani klann tam karsnda ufack bir bina var ya, erif Hazretleri tek bana oraya hapsedilecekmi." "Alma mazlumun hn kar aheste aheste." Gerekten de Arif Aa'nn dedii doru kt, ertesi sabah erif Hazretleri gecelik elbisesiyle oraya kapatld. Kapsna da nbetiler dikildi.

Sen miydin Mithat Paa ile tek kelime konumayan o Mekke erifi, Peygamber slalesinden Abdlmuttalip Efendi Hazretleri? Mithat Paa'nn Taife gnderilmesiyle Abdlhamit'in kafasndaki btn sorunlar zlm olmuyordu. Hnkr'm kafasn kurcalayan ve uykularn karan bir senet sorunu vard. Hani u, Abdlhamit'in, tahta kmadan nce Mithat Paa'yla yapt konuma sonunda Sultan Murat'n akl bana geldii zaman tahta dneceini belgeleyen senet. imdi Beinci Murat'n salk durumunun iyi olduu biliniyordu. Ya Yeni Osmanllar bu senedi ele geirir de yabanc lkelerde olaylar kartarak Sultan Murat'n yeniden tahta oturtulmasn isterlerse? Yldz durumasndan nce yaplan aratrma ve soruturmalarda bu senedin izine rastlanmamt, izmir'deki vali kona didik didik edilmi ama aranlan senet bulunamamt. nk o belgeyi Mithat Paa, tutuklanacam anlad gn en deerli belgeleriyle birlikte bir bavula koyarak en gvendii dostu Vasf Efendi'ye teslim etmi, o da bavulu yanma alarak Joly adl bir ingiliz gemisine binerek ertesi gn Ege denizine almt. Bu olay hi bilen yoktu. Vasf Efendi sonra bu belgeleri ne yapt? O da belli deil. Kesin bir ey varsa o da Vasf Efendi'nin bu belgeleri lnceye kadar titizlikle saklad ve hi kimseye vermediidir. Ama Sultan Hamit bu ayrntlar bilecek durumda deildi, izzettin vapurunun Cidde aklarna geldii gn Hnkr, en sadk bendesi Sait Paa'y huzura ararak, "Paa," dedi, "kafam kurcalayan bir ey var. Mithat Paa'y drt yl nce sadaretten azlettiim zaman yazhanesinde ve ktphanesindeki btn evrak Mabeyin'e getirtip incelettim, baz nemli vesikalar bulamadm. Bunlar devlet srlaryla ilgili ok deerli belgelerdi. Paa'y sadaret makamna getirdiim zaman bunlar ona ben teslim etmitim. Altlarnda benim imzam olacak. Onlar ne yapt, bilemiyorum. Belki de kendisini Avrupa'ya srgne gnderdiim zaman onlar gtrmtr. Bunu hi dnmemitim. Kendisini affedip de Girit'e getirttiim zaman belki bu belgeleri de yannda getirmitir. Belgeleri yanma almsa onlar sonra am'a ve izmir'e de gtrm olabilir. Belgeler zmir'de bulunamad. Belki de onlar Beyazt'taki konanda brakmtr, bu hususu da hi dnememiim. Mithat Paa srgne gittikten sonra bir daha Beyazt'taki konana gelemedi. Aratrdm, kona kiraya da vermemi, btn eyalar hl konakta duruyormu. Sen hemen oraya iki hafiye gnder, gizlice konaa girip her yeri aratrsnlar ve bu belgeleri ortaya karsnlar. Haydi bakalm Sait Paa, sen bu ii becerirsin mutlaka." "Bastne Hnkrm, malmu linizdir, elimden hibir ey kurtulmaz. Alimallah madenlerin dibine saklanan belgeleri bile bulup kartrm. Hafiye tekilatmz bo yere mi besliyoruz?" "Gster yleyse kendini." Sait Paa hemen o gn ie koyuldu. En gvendii iki hafiyeyi Paann konana yollad. Hafiyeler arka bahedeki mutfak penceresinden konaa girerek btn odalar didik didik ettiler. Aramadk ne bodrum kald, ne tavanaras, ne kiler, ne sarn... ama 2.37 belgeler yok, yok. Sait Paa ertesi gn huzura karak, "Maalesef Hnkrm," dedi, "hibir ey bulamadk!" Abdlhamit'in kalar atld, surat asld. "yleyse atee verin kona," dedi, "yakn gitsin. Ama dikkat edin, ate komu konaklara sramasn." Bunun zerine Sait Paa itfaiye tekilatnn banda olan Macar kkenli Seeni Paa'y makamna artarak, "Azizim Seeni Paa," dedi, "biliyorsunuz, imdi patlcan mevsimidir, bu zamanda en kk kvlcmdan yangn kar ve btn ahap evler ra gibi kavrulur gider." "Bilmez olur muyum Paa Hazretleri?" "Bilirsiniz de, ben yine hatrlataym. Dn gvendiim hafiye-lerin birinden bir jurnal geldi, Beyazt'ta baz klhanbeyler yangn kartacaklar, sonra da bundan yararlanarak ne var ne yok

yama edeceklermi. Biliyorsunuz, on bir yl nceki byk yangnda bin ev yand, kl oldu, istanbul harabeye dnd. Aman Paam, dikkatli olalm." Seeni Paa bu mesaj itfaiye tekilatna ve tulumbaclara duyurdu. Ama o srada Beyazt'taki konaa hafiyeler kundak koymular ve alevler ykselmeye balamt. Kumandan Paa hemen arabasna atlayarak yangn yerine kotu, alevler bacay sarmt bile. Paa yangn yerine kimseyi yaklatrmad. O srada yangm gren tulumbaclar da seferber olmu, ellerinde tulumbalar, hortumlar, kazmalar, kancalar koa koa ve haykra haykra geliyorlard: Aaayt! Derede yzer Karada ezer Dostu dman gznden sezer Byle gelir, byle gider Katln, yangn vaar... Kimse, "Yangn nerede?" diye sormaya cesaret edemiyordu. Soruyu sorann ne anas kalyordu, ne dini, ne iman. 2.38 Seeni Paa kendi adamlarn atein iine srd. tfaiyeciler ne kurtarabilirlerse kurtardlar: iki amdan, birka porselen kse, iki seccade, bir Kuran, bir kavukluk, bir byk masa saati... Paa bunlar nce mdriyete, sonra da sadarete tatt, orada bir zabt tutuldu ve eyalar sadaret binasnn bodrumunda koruma altna alnd. 1917'de ikinci Merutiyet dneminde Talt Paa bavekil olunca kendisine yangndan kurtulan eyalar gsterdiler. O da bunlarn hepsini Mithat Paann olu Ali Haydar Bey'e gnderdi. Ne var ki, Mithat Paa'nn btn anlar, aile fotoraflar, mektuplar, hepsi yanm, kl olmutu. XIII. BLM Taifte lm Mithat Paa son mektuplarndan birini Kilikyan Vasf Efen-di'ye yazd. Nasl ve kiminle gnderdii belli deildi. Ne var ki, mektup Paris'te Vasf Efendi'nin eline getii zaman Paa bo-durulmutu. Mithat Paa bu mektubunda yle diyordu: "Olum, beni artk yok say. ocuklarm yetim kalacak. kencelerimin sona ermesi iin lm yeliyorum. Allah zavall ocuklarmn yardmcs olsun. Elveda." Vasf Efendi o gnlerde Paa'nn ei ehriban Hanm'dan da u mektubu ald: "Muhterem Vasf Efendi, "Ali Haydar ok hasta, Mesrure de hasta yatyor. Ne yapacamz bilemiyorum. Mabeyin'e mektup yazp durumumuzu anlatmaya altm, cevap bile gelmedi." Mithat Paa, lmnden bir gn nce Hafz Ali Vasfi Efen240 di'ye de bir mektup yazarak elden gnderdi. Paa o mektubunda yle diyordu: "Bizden umut yoktur. Zira, bir nedenle zehirleme ii uzayacak olursa beni tek bama hapsederek kimse grmeden rahatlkla ldrecekler. "Bundan sonra artk hi haberleemeyeceiz. Ben lnce sizde olan parann on lirasn fakir fukaraya datn. Eer daha fazla para gerekirse zmir'deki ailemden istersiniz, gnderirler. "Sandkta olan eyleri elinizde bulundurun, ben ldkten sonra hellimden harcarsnz." Bu mektubun yazlmasndan bir gn nce Mekke'den Taife iki blk asker, iki top ve bir manga asker gnderilmiti. Mithat Paa lmnn yaklatn anlaynca oturup vasiyetnamesini yazd. Vasiyetnamede ksaca yle diyordu: "Ey muhterem elerim Naime ve ehriban Hanmlar, kzm Memduha ve kz kardeim Sdka Hanmlar, olum Ali Haydar, kzlarm Yeime ve Sabire (Mesrure), torunlarm Kemal ve Mkerrem, hepinizi Allah korusun. "Bundan sonra artk stanbul'a gitmenize bir engel kalmayaca iin, zmir'deki fazla eyay ve hayvanlar satp stanbul'a gidin ve konaa yerlein. Gereksiz adamlarn ilerine son verin. Konan selamlk avlusundaki parmakln yerine bir duvar ekin. Dost sanlan birtakm dmanlarla artk ilikilerinizi kesin. Hepiniz bir arada bar iinde yaayn.

"Olum Ali Haydar, torunum Kemal ve kzm Vesime din kurallarn rensinler, Trkeyi gzel renmek iin de mahalle mekteplerine gitsinler, kendilerine uygun ve yetkili retmen bulursanz yle bir eitim grsnler. Gerekli din bilgilerini rendikten sonra Ali Haydar' Mekteb-i Sultaniye gnderin. Orasn bitirdikten sonra tccardan birinin yannda ticaret mesleini rensin. Zinhar devlet hizmetine ve kaleme konulmasn. Tccardan Hristaki Efendi'ye senetsiz olarak aldm iki bin be yz liradan, bizim Tayfr Efendi'ye de drt yz elli liradan baka kimseye borcum yoktur. Bu borlar Sarraf Kevork'tan olan alacamn karldr." 241 Vasiyetnamenin bundan sonraki blmlerinde Paa kendi alacaklarndan sz ediyor. Bunlardan da Paa'nn Avrupa'da srgnde bulunduu dnemde Ambarlar denen yerdeki tarlalarn satp paralarm Paris'e ve Londra'ya getirterek eitli yerlere yerletirdii anlalyor. Paa, vasiyetnamesinde bu paralarn nerelere verileceini belirtiyor. Vasiyetnamenin sonunda da yle diyordu: "Hibir eye esef ve keder etmeyin. Bunca kusurum ve gnahm oldu, inallah Allah bunlar balar, byle bir durumun manevi mkfatndan sizler de yararlanrsnz. "Hi kimseye fena bir ey sylemeyin. Her eyi ilahi adalete brakn. Her ey Mahkemei Kbra'da zlr. "Her zaman kullandm Mithat yazl resmi mhrm kimsenin eline gemesin diye zmir'den gelirken denize attm. Mhr bakalarnn eline geer de ocuklarma ileride zarar verirler diye korktum. Mhr ortaya kmazsa hi merak etmeyin. "Mezarmn zerine yaldzl ta konulmasn, sadece siyah bir yazyla 'Ar gayretine feda olan Mithat Paa'nn mezardr' yazlsn, yeter." Mithat Paa tek bana odaya kapatlmadan nce zaman zaman Hayrullah Efendi ile dertleiyor, iini dkyordu. Bazen de banda sark, srtnda hrka Hayrullah Efendi'yle karlkl Kuran okuyorlard. Yine byle bir gnde Mithat Paa, Hayrullah Efendi'ye unlar syledi: "lm dnyorum. lm denen ey be dakikalk bir acdr. Lakin hangi ekilde lmek daha iyidir? Aslmak m, kesilmek mi, kurunla vurulmak ya da glleyle paralanarak m? Yoksa bir hastala yakalanp lmek mi acaba daha kolaydr? ti6 Onu dnyorum. Zira bu kalp eskidi. Ya altm bee geldi. Bundan sonra yaamak benim iin iyi deildir." 242 Mithat Paa'nn Taif te ikence grd, o sralarda Avrupa lkelerinde de duyulmaya balamt. ngiltere'de Sutherland Dk, Paa'nn yakn dostuydu. Mithat Paa srgndeyken Dk onu on be gn atosunda konuk etmi ve aralarnda yakn dostluk ilikileri kurulmutu. Paa'nn Taif te ikence grdn duyunca yatna binerek doru stanbul'a geldi. Niyeti Padiah' grp Mithat Paa'ya insanca davranlmasn istemekti. Dk, yatn Tarabya koyuna ektikten sonra Yldz Saray'na giderek Padi-ah'la grmek istediini bildirdi; Saray'dan hi ses kmad. Ertesi gn yeniden Mabeyin'e giderek ok acele huzura kabul edilmek istediini haber verdi. Bu kez de kendisine Hnkr'in o gnlerde ok megul olduunu ama ilk frsatta kendisini kabul edeceini sylediler. Padiah Dk'n geliinin nedenini anlamt. Eer kendisiyle grecek olursa belki de yz tutmayacak ve olumlu bir tepki gsterecekti. Bu yzden bamabeyinciye Dk' oyalamasn syledi. Dk orada iki gn daha bekledi. ngiliz bykelilii de kendisine yardmc olmuyordu. Dk, Abdlhamit'i gremeyeceini anlaynca byk bir karamsarlk iinde zmir'e gitti. ngiliz konsolosunun yardmyla Mithat Paa ailesinin oturduu evi buldu ve Paann eiyle grmek istediini haber verdi. Paa'nn olu Ali Haydar o yl on yalarndayd, yanna kkn khyasn alarak limana gitti. Bir sandala binerek yata ulatlar. Dk Ali Hay-dar' sevgiyle karlad, heyecandan gzleri doldu, ocuu kucaklayp pt, sonra,

"Beni annene gtr, acsn paylamak istiyorum," dedi. Birlikte kke gittiler. Paa'nn iki ei de oradayd. Dk her ikisini de selamladktan sonra, "Sizin iin ne yapabilirim?" diye sordu. "Paraya ihtiyacnz vardr herhalde, ben size her ay geiminizi salayacak kadar para gndereyim," dedi. Naime Hanm da, ehriban Hanm da buna kesinlikle kar ktlar, paraya ihtiyalar olmadn sylediler. Oysa g bela geiniyorlard. kisinin de gzleri yala doldu. Sutherland Dk byk bir buruklukla zmir'den ayrld. 243 Mithat Paa'nn ldrlmesine karar verildikten sonra bir yzba ile mlazm Arif Aa'y yanlarna artarak yle dediler: "Bak, Aa, sen sznde durmadn, bizi oyalamaya alyorsun. Ama biz kararmz verdik, Paa'nn iini bu gece bitireceiz. Emir ok yukarlardan geliyor, kimse buna engel olamaz. Aa, sen kimsin ki kar koyacaksn? Akln bana topla. Paa, maa yok artk. Ne diyorsak onu yapacaksn. Bu gece Paa'nn odasnn kapsn ak brakacaksn. Biz hi grlt karmadan iimizi bitireceiz. Anladn m avanak?" Arif Aa Yzba'y sessiz sessiz dinledikten sonra, "Anlamadm Yzba Efendi," dedi, "ben byle bir ey yapamam. Ne kapy ak brakrm, ne de pencereyi. Gelin, beni de ldrn isterseniz." Bunlar der demez Arif Aa odadan kt ve doru Paa'nn yanna vararak, "Aman Paam, siz bu gece odanza gitmeyin. br paalarla birlikte oturun. Birbirinizi sakn yalnz brakmayn. Bu gece sizi bitirmek istiyorlar," dedi. Mithat Paa tam odasna ekilecekti ki bu szleri duyar duymaz Mahmut Paann odasna geti. Arif Aa'nn szlerini subaylar da duymutu. Kendisini hemen kskvrak yakalayp klaya hapsettiler. Paalar ve btn mahkmlar tela iindeydiler. Derken Me-mi adnda bir mlazm, paalarn oturduklar odaya girerek, "Albayn selam var," dedi. "Aranzda konumak yasak. Toplu halde oturmanz da yasak. Herkes kendi odasna geecek." Mithat Paa, "Mlazm Efendi," dedi, "biz uradan uraya gidemeyiz. Eer bizi sng gcyle datacaksanz onu da siz bilirsiniz. ekin snglerinizi de grelim." 244 Mithat Paann bu direnii karsnda subaylar lm kararn o gece uygulamaktan vazgemek zorunda kaldlar. nfaz ertesi gne brakld. Arif Aa kaleye hapsedildii iin ertesi akam Mithat Paa yanna Namk Paazade Ali Bey'i ald, geceyi birlikte geirmeye karar verdiler. Ali Bey, Paa'y koruyacakt. Gece ikisi de uykudayken odann kaps krld. Artk her ey belliydi, Mithat Paa o gece ldrlecekti. Bunun iin ilk i olarak Ali Bey'i yaka paa odadan kardlar. Mithat Paa soukkanlln hi yitirmeden oday basanlara yle dedi: "Evlatlar ho geldiniz. Bilirim niin geldiniz. Beni eziyetsiz bounuz. Ama bomadan nce size birka sz syleyeceim, dinleyiniz. Siz vatan korumakla grevli erlersiniz; nasl byle bir cinayet ilersiniz? Zaten ben teslim olmuum, elimden ne gelir? Sizden evvela unu rica edeyim, bana izin verin, aptes alp iki rekat namaz klaym, yasin okuyaym. Beni ondan sonra bounuz. "Hepiniz gen ve mslmansnz. stemezdim ki benim gibi bir mcrimin kanyla stnz kirlensin. "Bir de u var, Taif kutsal bir yerdir. Hatta Peygamber Efendimiz 'Taif lnde elenmeyiniz ve aalar da kesmeyiniz; haramdr,' demitir. Sizler nasl adam katledersiniz? "Kuran'da ad geen kutsal bir yerde beni bomaya nasl cesaret edersiniz?

"Maher var, Peygamber var, Kitap var, hesap var. Benim gibi maktullerin kan kaybolmaz. Benim kanm diridir, kurumaz. Bugn nbet benimse yarn sizindir..." Askerler Paa'y dinlemediler, "Biz askeriz, emir kuluyuz," demekle yetindiler. Zaten hepsi inlerinden kam vahi hayvan gibiydiler. Nerelerden toplanmt bu cellatlar? Balarndaki yzba erkez brahim, ikincisi stemen Sandkhl Nuri. Aa, brleri de Kundurac ismail, Berber smail, Ahmet, Mehmet, Recep ve Osman adlarnda erlerdi. Hepsi birden Paa'nn zerine ullandlar, ellerini, ayaklarn tuttular, Paa hi kar koymad ve kendisini cellatlarn eline brakt. Berber smail nceden hazrlanan yal ve sabunlu bir ipi 245 Paann boazna geirdi ve olanca gcyle skmaya balad. Paa'nn gzleri yuvasndan frlad, yz mosmor oldu, nefesi kesildi, birka rpntan sonra can verdi. Katiller Paa'nn zerine ullandklar srada koynundan deve derisinden bir czdan yere dt. Berber smail, Paann boazna geirdii ipi ekerken yzba erkez ibrahim bu czdan hemen kemerinin arasna sktrd, iinden banknotlarn bulunduunu umuyordu. Oysa czdanda bir tek mektup vard, itinayla katlanm, sararm bir mektup. ehriban'n Paa'sna yazd son mektup buydu. Paa onu son gne kadar hi koynundan karmam ve can verirken yreinin stnde olsun istemiti. ehriban yle diyordu: "Sevgili zevcim (eim) biricik Paam efendim, "Hi bilemiyorum bu mektup elinize geecek mi? Siz gideli yl oldu. Sizi evimizden, yuvamzdan, yurdumuzdan alp llere gtrdler. Neden? Ne yapmtnz? Suunuz neydi, insan olmaktan baka? Siz bu vatan iin altnz, doru bildiiniz yoldan ayrlmadnz, sonuna kadar hakk, hukuku, adaleti savundunuz. Sizi susturmak istediler, susmadnz, gereklen haykrdnz, sizi ne parayla satn alabildiler, ne hediyelerle, ne de nianlar ve rtbelerle. Siz btn akl banda insanlara rnek oldunuz. "Hi unutulmadnz Paam, her yerde insanlar sizden sz ediyor, ama seslerini duyamyorsunuz. Bu suskunluk lklarn haykrlarn, gmbrtlerin ncesindeki bir korku sessizlii. Bu sessizlik bir gn patlayacak Paam, hem de yle bir patlayacak ki, yeri g ykacak. Yldz Saray tozdan dumandan grlmeyecek. Sonra ortalk aydnlanacak yava yava, gne bu kez Bat'dan doacak Paam. O gnein doacan siz mjdelemitiniz zaten. "Sevgili efendim, biricik hocam, bana dnyay siz tanttnz, bana her eyi, ama her eyi siz rettiniz. Benim dnyam Badat'ta bir kkn bahesi kadard. O bahede iek bile yetimezdi. bizi sng gcyle datacaksanz onu da siz bilirsiniz. ekin snglerinizi de grelim." 244 Mithat Paa'nn bu direnii karsnda subaylar lm kararn o gece uygulamaktan vazgemek zorunda kaldlar. nfaz ertesi gne brakld. Arif Aa kaleye hapsedildii iin ertesi akam Mithat Paa yanma Namk Paazade Ali Bey'i ald, geceyi birlikte geirmeye karar verdiler. Ali Bey, Paa'y koruyacakt. Gece ikisi de uykudayken odann kaps krld. Artk her ey belliydi, Mithat Paa o gece ldrlecekti. Bunun iin ilk i olarak Ali Bey'i yaka paa odadan kardlar. Mithat Paa soukkanlln hi yitirmeden oday basanlara yle dedi: "Evlatlar ho geldiniz. Bilirim niin geldiniz. Beni eziyetsiz bounuz. Ama bomadan nce size birka sz syleyeceim, dinleyiniz. Siz vatan korumakla grevli erlersiniz; nasl byle bir cinayet ilersiniz? Zaten ben teslim olmuum, elimden ne gelir? Sizden evvela unu rica edeyim, bana izin verin, aptes alp iki rekat namaz klaym, yasin okuyaym. Beni ondan sonra bounuz. "Hepiniz gen ve mslmansnz. istemezdim ki benim gibi bir mcrimin kanyla stnz kirlensin. "Bir de u var, Taif kutsal bir yerdir. Hatta Peygamber Efendimiz 'Taif lnde elenmeyiniz ve aalar da kesmeyiniz; haramdr,' demitir. Sizler nasl adam katledersiniz?

"Kuran'da ad geen kutsal bir yerde beni bomaya nasl cesaret edersiniz? "Maher var, Peygamber var, Kitap var, hesap var. Benim gibi maktullerin kan kaybolmaz. Benim kanm diridir, kurumaz. Bugn nbet benimse yarn sizindir..." Askerler Paa'y dinlemediler, "Biz askeriz, emir kuluyuz," demekle yetindiler. Zaten hepsi inlerinden kam vahi hayvan gibiydiler. Nerelerden toplanmt bu cellatlar? Balarndaki yzba erkez brahim, ikincisi stemen Sandkll Nuri. Aa, brleri de Kundurac ismail, Berber ismail, Ahmet, Mehmet, Recep ve Osman adlarnda erlerdi. Hepsi birden Paa'nn zerine ullandlar, ellerini, ayaklarn tuttular, Paa hi kar koymad ve kendisini cellatlarn eline brakt. Berber ismail nceden hazrlanan yal ve sabunlu bir ipi Paa'nn boazna geirdi ve olanca gcyle skmaya balad. Paa'nn gzleri yuvasndan frlad, yz mosmor oldu, nefesi kesildi, birka rpntan sonra can verdi. Katiller Paa'nn zerine ullandklar srada koynundan deve derisinden bir czdan yere dt. Berber ismail, Paa'nn boazna geirdii ipi ekerken yzba erkez ibrahim bu czdan hemen kemerinin arasna sktrd, iinden banknotlarn bulunduunu umuyordu. Oysa czdanda bir tek mektup vard, itinayla katlanm, sararm bir mektup. ehriban'n Paa'sna yazd son mektup buydu. Paa onu son gne kadar hi koynundan karmam ve can verirken yreinin stnde olsun istemiti. ehriban yle diyordu: "Sevgili zevcim (eim) biricik Paam efendim, "Hi bilemiyorum bu mektup elinize geecek mi? Siz gideli yl oldu. Sizi evimizden, yuvamzdan, yurdumuzdan alp llere gtrdler. Neden? Ne yapmtnz? Suunuz neydi, insan olmaktan baka? Siz bu vatan iin altnz, doru bildiiniz yoldan ayrlmadnz, sonuna kadar hakk, hukuku, adaleti savundunuz. Sizi susturmak istediler, susmadnz, gerekleri haykrdnz, sizi ne parayla satn alabildiler, ne hediyelerle, ne de nianlar ve rtbelerle. Siz btn akl banda insanlara rnek oldunuz. "Hi unutulmadnz Paam, her yerde insanlar sizden sz ediyor, ama seslerini duyamyorsunuz. Bu suskunluk lklarn haykrlarn, gmbrtlerin ncesindeki bir korku sessizlii. Bu sessizlik bir gn patlayacak Paam, hem de yle bir patlayacak ki, yeri g ykacak. Yldz Saray tozdan dumandan grlmeyecek. Sonra ortalk aydnlanacak yava yava, gne bu kez Bat'dan doacak Paam. O gnein doacan siz mjdelemitiniz zaten. "Sevgili efendim, biricik hocam, bana dnyay siz tanttnz, bana her eyi, ama her eyi siz rettiniz. Benim dnyam Badat'ta bir kkn bahesi kadard. O bahede iek bile yetimezdi. 245 Ben cahil bir erkez kzydm, lde kavrulup gidecektim, beni siz kefettiniz, iyiyi kty, irkini gzeli, yanl doruyu sizden - rendim. Bana dnmeyi rettiniz, olaylarn nedenlerini anlattnz, insanlarn dnyaya yn verebileceklerini deneyimlerinizle gsterdiniz. Kulaklarmda her an sizin sesiniz var*.En bunahmh gnlerimde sizden g alyorum. Bu dnyann yaanmaya deer olduunu anlyorum. "Ama sizsiz nasl yaarz Paam? Yalnz benim deil btn ailemizin, btn toplumumuzun size ihtiyac var. Ne olur artk gelin. Siz gittiinizden beri zmir'de imbat esmiyor, gne eskisi gibi pembe renkler iinde ufukta sulara gmlmyor. Kularn sesleri ve yaseminlerin kokusu duyulmaz oldu. Gelin de gne dosun, dnyamz aydnlansn. Bizi brakmayn sevgili efendim, sakn bizi brakmayn. Karamsarla ne olur kaplmayn, tututurduunuz mealelerin ok yaknda klar saacan dnn sevgili Paam. "Bayra yetitirdiiniz genler tayacaklar. Ama siz onlarn nnde olacaksnz. Umudunuzu kesmeyin sakn. Sizi rnek alan nice insanlar yetiti ve daha nice insanlar yetiecek ve atnz nurlu yoldan ilerleyecekler. Ama ne olur artk gelin, dayanamyorum.

Neler sylenmiyor, ne dedikodular anlatlmyor, insanlar neler uydurmuyorlar, hibirine inanmyorum ama elde deil, bozuluyorum. "Sevgili Paam, Ali Haydar on ikisini dolduruyor, artk koca delikanl oldu, sizi gtrdkleri zaman sekizindeydi. Tek amac size ulamak, sizin gibi byk bir adam olmak, belki de almak; beni korkutuyor. "Vesime alt yanda oldu, grseniz o kadar gzel ve tatl ki, baylacaksnz, sizin kucanzdan hi inmeyecek. "Mesrure drde bast. O sizi hi hatrlamyor, nasl hatrlasn, siz gittiinizde o aylkt. ok sz dinliyor, akll, zeki bir ocuk. Herkes onu biraz bana benzetiyor. "Naime Hanm ok yorgun ve mutsuz. Sizin ayrlnz onu ykt, hi kimseyle konumak istemiyor, hibir yere kmyor. Zaten dostlarmz da azald, bizimle grmekten ekindiklerini anlyorum. Bizi tehlikeli insan sayyorlar. Ne yapalm, canlar isterse, bir gn biz de onlarla grmeyiz, deil mi efendim? "Sevgili zevcim, amarlarnzn, gecelik entarinizin, fanilala- . 247 rnzn arasna ufak lavanta torbalar koyup hepsini ekmecelere yerletirdim. Tepsinizi, stnde resminiz olan porselen kahve fincannz, ufak kadehlerinizi, konyanz da bfeye kaldrdm. Siz artk gelin de yine eskisi gibi her akamst sevdiiniz mezelerle tepsinizi hazrlayp koltuunuzun nne getireyim. Her ey sizi bekliyor. "Canm kocacm, size bir ey itiraf edeyim mi? Ama ayplamayn beni, sizin scaklnz da ok zledim. Utanyorum bunlar yazarken, mektup bakalarnn eline geer de okurlar diye korkuyorum. Ama Allah'n bildiini kuldan neden saklayaym? "Paam, btn kafam, ruhum, her yanm sizi bekliyor, sizi lgnca kucaklarm. Gelin, gelin, gelin... ok abuk. Yavrunuz ehriban" Yzba erkez ibrahim'in bu mektubu anlamasna ve duygulanmasna hi olanak yoktu. O cellatlarda duygu ne gezerdi? Mektubu buruturmadan yere att, deri czdan da, belki ie yarar diye kemerinin arasna sktrd. Katiller Mithat Paa'dan sonra Mahmut Celalettin Paa'nn odasna yneldiler. Cellatlar Paann bakcs kr Aa'y o sabah Paa'nn yanndan alp klada bir odaya kapatmlard. Kap krlnca Mahmut Paa'ya saldrdlar. Paa yastklarla kendini korumaya kalkt. Ama on kiiye kar tek bana ne yapabilirdi? "Ey ehli mslman, burada cinayet ileniyor, beni ldryorlar! Lanet olsun zalimlere," diye haykrd. Paa'nn haykrlarn iitenler kaplara koutular. Karki evlerden bile Paa'nn sesi duyulmu ve herkes rkmt. Bir sre sonra ses kesildi. Mlazm- evvel demili Mahmut adnda bir cellat Paa'y bomak iin yal ve sabunlu bir ip hazrlamt. Kel Memi 248 adndaki baka bir mlazm- evvel de bu ipi Paa'nn boynuna geirmeye kalkt. Paa uzun zaman kendini korudu. Bouma srasnda cellatlar Paa'nn kolunu da krdlar. Zileli Ali adnda bir asker Paa'nn husyelerini avulayp koparmaya kalkt. Paa'nn artk gc kalmamt. Yal ipi boynuna geirip olanca gleriyle asldlar ve Paa mosmor yere yuvarland. Abdlhamit, Sait Paa ve Topal Osman Paa artk muratlarna ermilerdi. Nuri Paa ldrd iin cellatlar onu kendi haline braktlar. Paa yandaki odadaki boumay, Mahmut Paa'nn haykrlarn, sonra inleyilerini duyunca bsbtn akln kard. Barp barp duvar ve kapy tekmeliyor ve hkrklarla alyordu. Cellatlar Mithat ve Mahmut Paalarn 'ilerini' bitirdikten sonra cesetleri iltelerin zerine yatrdlar ve srkleye srkleye kla hastanesinin bitiiindeki gasilhaneye tadlar. Yerde srklenirken Mahmut Paa'nn bir ara gzleri araland. Cellatlardan biri, "Aman Allah, bu

herif daha gebermemi," diyerek Paa'nn boazna sarld ve olanca gcyle bast. Oysa Paa oktan can vermiti. Cellatlar ilerini tam olarak, din kurallarna uygun bir biimde bitirmek istiyorlard. Yani, cesetleri kefene saracaklard. Ama geceyars nereden kefenlik bez bulacaklard? Bunu nceden dnmemilerdi. Kasabada Bursal Ali Efendi adnda bir manifaturac vard, onu yatandan kaldrp dkknna gtrdler ve drt arn patiska aldlar. Sonra tabur imam Yunus Efendi'yi uyandrdlar. "Kalk," dediler, "iki ceset var, onlar ykayacaksn!" Yunus Efendi, "Asla byle ey yapamam," dedi. "Sizin bu zavalllar boacanz belliydi. Benden yardm beklemeyin. ldrdnz susuz insanlarn ne cesetlerini ykarm, ne de cenaze namaz kldrrm." Bunun zerine cellatlar Taif te kale duvarlarnn dnda, eski bir mezarlkta sabaha kar iki mezar kazdrdlar ve cesetleri gizlice oraya gmdler. Artk gn domaya balamt. Uzaklardan develerin, eeklerin ve horozlarn sesleri geliyordu. Taifler de uykudan uyanyorlard. Ama geceyi uykusuz geirenler de olmutu. O zamanlar yedi yanda olan bir ocuk ileride bu olay anmsayarak yle diyecektir: "Evimiz zindann karsndayd. Bir geceyars korkuyla uyandm. Anam ve babam byk bir tela iindeydiler. kisi de titriyordu. O aralk ince ve zayf bir ses duyuldu. Bu can veren bir insann, 'Aman Allah!' diye haykryd. Sonradan anladk, o ses Mithat Paa'nn sesiymi." Hayrullah Efendi de gece yars o haykrlar ve iniltileri duyarak hemen kapya frlamt. Kapdaki nbetiler ise, "Sen korkma Efendi, sen yarn sabah evine dneceksin," demilerdi. Cesetler gmldkten sonra da Albay Ltf Bey'le Binba Bekir Bey klann doktoru Nait Efendi'yi yanlarna ardlar. Bekir Bey, "Doktor Efendi," dedi, "ok zgnz, Paalardan ikisini dn gece yitirdik. Burann havasna dayanamadlar. Eh, ne de olsa yal insanlar. Sabaha kar ikisini de defnettik. Buras scak yer, cesetler kokar diye korktuk. Belki mikroplan falan da vardr, hastalk yayar, taburlar perian ederler, diye dndk. yi etmemi miyiz, Doktor Efendi?" "ok iyi etmisiniz Binbam, Allah gnahlarn affetsin." Doktor Efendi hemen orackta kalemine sarlarak iki lm raporu yazverdi. Raporlara gre Mithat Paa geen yl geirdii i-ri-pene'den sonra son zamanlarda kasnda kan bir hyarck yznden 26 Nisan'da lmt, Mahmut Paa da tifoya yakalanm ve 2 Mays'ta vefat etmiti. Mezar talarna da bu tarihler yazld. 249 Mithat Paa ile Mahmut Celalettin Paa'nn odalarnda kalan ufak tefek eyalar, amarlar ertesi gn topland ve bir zabt tutu-250 larak Taif arsna gtrld, orada artrma ile satld. 'Kassam defteri' denen bir tereke defteri dzenlendi, her bir para eyann kaar kurua satld o deftere yazld ve defter Mabeyin'e gnderildi. Mithat Paann bakcs Arif Aa hl hapis yatyordu. Adamcazn be paras yoktu. Hayrullah Efendi Paa'nn izmir'deki ailesine bir mektup yazarak Arif Aa'nn zindandan kp izmir'e dnebilmesi iin Naime Hanm'dan biraz para gnderilmesini istedi. Ya cellatlar ne oldu? "Bu kadar az para verileceini bilseydik bu ie girimezdik," dedikleri anlatld. Ya teki Taif mahkmlar? Damat Nuri Paa, Mithat ve Mahmut Celalettin Paalarn lmlerinden sonra bsbtn akli dengesini yitirdi. Fatma Sultan, kocas Taife gnderildikten sonra herkese bsbtn kserek, dnyadan elini eteini ekmi, tek bana yayordu. Oysa daha krk yandayd. Kocasyla hibir iliki kuramyordu. Taife giden geri dnmyordu. Mithat ve Mahmut Celalettin

Paalarn ldklerini renince einin de ldrlm olduunu dnd. Bu saplantdan kurtulamad, yataa dt ve ay sonra, 26 Austos 1884'te sonsuz aclar iinde ld. Nuri Paa'yla artk ilgilenecek hi kimse kalmamt. Taif Ka-lesi'nde yaamn birka yl daha yoksulluk iinde srdrd. Kendine zindandaki dostlar yardm ediyorlard. Ama onlarn da gleri tkenmiti. Bir sre sonra Paa bsbtn perian oldu ve odasndan hi kamad, ldn iki gn sonra fark ettiler. lmn stanbul'da duyan bile olmad. idam mahkmlarndan kolaas Necip Bey on iki yl yattktan sonra 1893'te Taif hapisanesinde kanl basurdan ld. Yozgatl Pehlivan Mustafa, Murat Efendi'nin ehzadelii srasnda kkte amdanc ve ibriki olarak alyordu. Sultan Murat tahta knca baka bir ie getirildi. Yldz Mahkemesi hazrlanrken ok ikence grd. "Suu stlenirsen seni kurtarrz, dediklerimizi sylemezsen gebertiriz," dediler. Kurtulacan umut ederek hep yalan syledi. teki sanklar sulad, sonunda o da idama mahkm oldu ve 1891'de Taif hapisanesinde yoksulluk iinde ld. Seyyit Bey, Sultan Murat'n ikinci mabeyincisiydi. On yl hapse mahkm oldu. Taif te on yl doldurduktan sonra da kendisini hapisten kartmadlar; perianlk iinde orada ld. Binba izzet Bey Abdlaziz intihar ettii srada Feriye Kara-kolu'nda grevli tabur komutanyd. Sonra albayla ykseldi. Mara'ta alay komutanyken kovuturma dolaysyla istanbul'a arld, tutukland, on yla mahkm oldu. 1894'te on yln doldurduu halde kendini hapisten kartmadlar, dokuz yl daha yatt ve 1903'te zindanda ld. eyhlislam Hayrettin Efendi Yldz'da yarglananlar arasnda deildi, ama Abdlaziz'in devrilmesi iin fetva verdiinden dolay Taife srld ve o da on yedi yl yattktan sonra 1895'te Taif zindannda ld. Taif te ldrlen ve lenlerin says bylece sekize ykselmi oluyordu. Taif ten drt mahkm kurtulabildi. Ama tam yirmi yedi yl ile ektikten sonra. 1908'de merutiyetin ilanyla Taiften kurtulanlardan biri mabeyinci Fahri Bey'di. Fahri Bey gen yata Saray'a girmi ve otuz sekiz yanda Abdlaziz'in ikinci mabeyinciliine kadar ykselmiti. Padiah'm intiharndan sonra emekliye ayrld. Dzmece kovuturma olay balaynca o da tutukland. Abdlaziz'in, gya damarlar kesilirken kollarn tutmutu. Bu uydurma sulamayla idama mahkm oldu, yirmi yedi yl sonra istanbul'a dnd, anlarn yazd ve altm be yanda ld. Namk Paazade Ali Bey Abdlaziz'in intihar srasnda Feriye Karakolu'nda grevliydi. Sonra Tabur komutan ve Binba olarak Dmeke'ye gnderildi. Kovuturma alnca tutukland, stanbul'a getirildi ve idama mahkm edildi. Birka yl sonra hapisten kartld ama Medine'ye srgn edildi. Ancak 1908'de, 251. 252 yani yirmi yedi yl sonra stanbul'a dnebildi, 1925'te seksen yanda ld. Cezayirli Mustafa on drt yl Sultan Murat'n Kurbaalde-re'deki iftliinde almt. Abdlhamit tahta ktktan sonra stanbul'dan ayrlarak, zmir'e gitti ve belediye avuu oldu. Kovuturma srasnda o da tutuklanarak Yldz'a getirildi, ok ikence grd, cinayete katld iddiasyla idama mahkm edildi. Yirmi yedi yl Taif te kaldktan sonra 1908'de stanbul'a dnd ve bir sre sonra ld. Boyabatl Hac Mehmet de Sultan Murat'n Kurbaalde-re'deki iftliinde bekilik yapyordu. Sultan Murat devrildikten sonra kyne dnd. Kovuturma alnca onu da tutuklayarak stanbul'a getirdiler, ok ikence grd ve Abdlaziz'in ldrlmesine katld iddiasyla idama mahkm oldu. O da yirmi yedi yl hapiste yattktan sonra 1908'de istanbul'a dnd. Grd ikenceler ve ektii aclar yznden ok yaamad, altm alt yanda ld. ite Taif mahkmlarnn ac sonu, korkun ve kara bir bilano.

Bundan yalnz yce Hakan m sorumluydu, yoksa onun dneminde sadrazamlk, nazrlk yapm btn vezir-vzera, jurnalci ve dalkavuklar alay m? Zathne'nin evresindekilerin bu ikencelerden hi haberleri yok muydu? O dnemde Abdlhamit'in glgesinde lkeyi yneten sadrazamlar kimlerdi? Yldz durumasnn olduu srada sadrazam Sait Paa iba-ndayd. Sait Paa zaten Mithat Paa'ya dmanlyla tannmt. 1882 Mays'nda devrildi. Yerine Abdurrahman Paa geti ama o ancak ay sadarette kalabildi. O azledilince yerine yine Sait Paa geti, bu kez drt buuk ay kald. 30 Kasm 1882'de azledildi ve Sait Paa drdnc kez sadrazam oldu ve Eyll 1885'e kadar sadrazamlk yapt. Demek ki, Mithat Paa'nn zmir'de tutuklanmasndan Taif te bodurulmasna kadar geen zamann otuz drt aynda sadrazamlk koltuunda Sait Paa oturuyordu, Mithat Paa'nn kurtarlmas iin kln kprdatmad. Sua ortak oldu, Mithat Paa'nn ldrlmesinden Kanl Sultan ne kadar sorumlu idiyse o da o kadar sorumlu oldu. 253 Mithat Paa'nn ldrld haberi Avrupa bakentlerinde duyulduu zaman yer yerinden oynad. Gazeteler bu cinayet olayn protesto ettiler, istanbul'daki muhabirlerinden bilgi istediler. Padiah telaa kapld. Mithat Paa'nn karld yolunda Saray'a jurnaller veriliyordu. Padiah bsbtn rkt. Yabana muhabirler Mabeyin'e arld ve kendilerine, "Bu olayn aratrlmas ve gerekiyorsa bir otopsi yaplmas iin Taif ten bilgi istendii" bildirildi. Abdlhamit Mithat Paa'nn lm hakkndaki gereklerin ortaya kmasndan ok korkuyordu. Bu olay rtbas etmek gerekiyordu, ama nasl? Ya yarm Taif te Mithat Paa'nn cesedi mezardan kartlr da nasl ldrld anlalrsa? Padiah bu iin altndan kolay kolay kalkamazd. Yeni Osmanllar'm da eline yeni silahlar verilmi olacakt. Bunu nlemek iin Sultan Hamit yaver-i ehriyari Hac Hseyin Paa'y yzba akir Efendi ile birlikte Taife gndermeye karar verdi. Hseyin Paa derhal yola karak Taife vard. Taif kumandanndan mezarn yerini rendi, gizlice mezar kazdrd, kendi de mezarn banda durarak cesedi topraktan kartt. Mithat Paa'nn cesedi rmt, o zamanki koullarda nasl bir otopsi yaplabilirdi? Bu, olacak i deildi. En iyisi Paa'nn ban istanbul'a gtrmekti. Byle olunca hi kimse ceset zerinde inceleme yapamayacakt. Mithat Paa'nn bu kez de kafas kesildi, bezlere sarld ve ufak bir tahta sanda konarak Hseyin Paa'ya teslim edildi. Paa otuz gn sonra istanbul'a dner dnmez durumu btn ayrntlaryla Mabeyin'e bildirdi. Plevne kahraman Gazi Osman Paa o zaman Padiah'n yannda hassa miri olarak bulunuyordu. Hseyin Paa'nn getirdii sandk nce Osman Paa'nn dairesine gtrld. Osman Paa da sand yaverine 254 tatarak Zathne'nin huzuruna kt. Kanl Sultan nihayet muradna ermiti, Mithat Paa'nn kesik kafasna kavumu olmaktan byk bir kvan duyuyordu. Paa'nn kendisini tahttan indirmesi tehlikesi artk kesinlikle ortadan kalkm oluyordu, bunun kant ite karsndayd. Kanl Sultan yavere dnerek, "A bakalm, iinde ne var, bir grelim," dedi. Hemen bir keser getirtildi, kapan ivileri skld. Sandkta beyaz sakallarnn iinde kapkara bir yz, oyuklarnn iine km kuru gzler, bo bir az ve sarkm bir eneden oluan bir kafatas duruyordu. Kanl Sultan, "Nihayet," dedi, "Mithat Paa'dan kurtulduumu imdi anlyorum!" Sandn bir kesinde de sk skya sarlp sarmalanm, eritlerle balanm bir boha vard. Abdlhamit yavere, "unu da bir a bakalm," dedi.

Kanl Sultan hibir eye el srmek istemiyordu. Boha ald, iinden Mithat Paa'nn altn saati, zel yazlarnda kulland mhr, mrekkep hokkas ve elinden hi drmedii Kuran kt. Abdlhamit, "Yine sar bunlar," dedi. "zerine de 'Merhum Mithat Paa'nn evrak- metrkesi' diye yazp buraya brak." Yaver, "Bastne Sultanm," dedi, "emredersiniz." Mithat Paa sandktan bu olay izler gibiydi. Yaver, "Peki, Hnkrm, bu kuru kafay ne yapacaz?" diye sordu. "Yok edeceksiniz, hibir iz kalmayacak." 1908'de ikinci merutiyetin ilanndan sonra Yldz Sa-ray'ndaki belgeler aratrlrken Abdlhamit'in dairesindeki dolaplarn birinde 'Mithat Paa'nn evrak- metrukesi' bulundu. Kanl Sultan su delillerini tam yirmi drt yl kendi dolabnda deerli bir an gibi saklamt. Bu, bir tr ruh hastal, delilikti. Bohay bulan subaylar bunu Hareket Ordusu kumandan Mahmut evket Paa'ya teslim ettiler, o da 'evrak- metrke'yi Mithat Paa'nn olu Ali Haydar Bey'e yollad. Yine ayn gnlerde Mithat Paa'nn mezarnn bulunmas iin Hicaz valiliine emir verildi. Mezarn grkemli bir yere kaldrlmas isteniyordu. Mezar bulup atlar, iinden kafatas kmad. Aradan yllar geti, 1951'de Mithat Paa'nn kemikleri Ta-if ten alnarak byk bir trenle istanbul'a getirildi ve Hrriyet Tepesi'ndeki ehitlie gmld. Taiften gnderilen tabutta, ayak, kol ve omuz kemikleri, belkemii ve kaburgalar vard, ama kafatas yoktu. Kafatasn Kanl Sultan yok etmiti. Ama Mithat Paa'nn kafasndaki zgrlk, eitlik, adalet ve demokrasi dncelerini yok edememi, onlar tm genlie mal olmutu. 1923'te kurulan cumhuriyet rejiminin temelinde de Mithat Paa'nn Trkiye'de ilk kez ortaya att parlamenter demokrasi ilkeleri yer alyordu. 255 Mithat Paa 'nn iyvazovski tarafndan yapld sanlan yalboya bir resmi Mithat Paa 'nn Londra 'da yaptrd ve zerinde resmi olan porselen bir kahve fincan, yannda Paa 'nn mhr, arkada da eyhlislam Hayrullah Efendi 'nin Taif ten Naime Hanm 'a yollad. Paa 'nn ldn bildiren mektup Abdi'dhamit 'in Yld: 'daki dolabnda 22 yl saklad, Mithat Paa 'nn altn saati, kstee geirdii altn mhr ve bir eyrek altn Mithat Paa 'nn, olu Ali Haydar doduu zaman yaptrtt sedef kakmal masa Beyazt 'ta yaklan konaktan kurtarlan altn yaldzl bir kupa (stte) ve altn yaldzl bir amdan (sada) Mithat Paa 'nn kz Mesrure Hanm m olu Muvaffak Akit

Mithat Paa 'nn torunu Muvaffak Akit, Hfz Topuz 'a dedesinin kulland baston biimindeki tfei gsteriyor I' .- r-.-.i Mithat Paa 'nn kz Vesime ve olu Ali Haydar Mithat Paa 'nn olu Ali Haydar Mithat Paa 'nn olu Ali Haydar Bey Mithat Paa ile birlikte Taif zindannda bodurulan Damat Mahmut Celalettin Paa Taif'te geirdii bunalm sonunda ldrarak len Damat Nuri Paa Manisa 'daki iftliinde len Sadrazam Rt Paa Sadrazam Ali Paa Sadrazam Fuat Paa Mithat Paa 1868 de ray Devlet bakanyken, zel bir grevle Edirne 'de bulunduu srada Bulgar tutuklularn arasnda (Naki zkan koleksiyonu) Londra Hin ilkelcisi Musrus Pasa Bestekr, Vezir Nevres Paa Mithat Paa ilk Sadrazaml dneminde Beinci Murat Dolmabahe Saray 'ndan karken Beyazt 'ta erkez Hasan 'in, iinde 10 kiiyi vurduu salon sp% *" "il vurduu Serasker Hseyin Avni Paa Mithat Paa 'nn Beyazt 'taki yaklan konann bir ingiliz gazetesinde yaynlanan gravr Mithat Pa^a 1876'da htanhul da Tersane Konferans 'nda Mithat Paa 5 ubat 1877 'de Sadrazamlktan azledildii gn zzetlin vapuruna gtrlrken Kilikyan Vasf Efendi Mithat Paa 1877'de ktibi Kilikyan Vasf Efendi 'yle Viyana 'da srgn dneminde Mithat Paa nn damad ve emekli bykeli efik Fenmen 'in dedesi Veftk Bey Abdlhamit'in 1897'de Le Petit Journal gazetesinde kan bir gravr Le Petit Journal Ahdlhaml 'in son yllarnda Fransz basnnda ver alan temsili resimleri Le Fett Journa] Abdlhamit 'm Le Petit Journal gazetesinde (, ikan bir karikatr Mithat Pasa \ zmir 'de Hkmet Kona 'nda vurmaya kalkan Haremaas Nezir Aa Mithat Paa 'yi srgne gtren zzettin vapuru stanbul 'dan ayrlrken Mithat Paa 'nn ei Naime Hanm Mithat Paa 'nn kz Mesrure Hanm, kz Vesime ile (Mesrure Hanm kzna gen yata len ablasnn adn vermiti) Mithat Paa 'nn ki: kardei Sdka Hanm

Mithat Paa 'nn kz Mesrure Hanm Mithat Paa nn torunu, Mesrure Hanm m kz Vesime, Beyrut'ta Adnan Menderes onuruna verdii bir yemekte Vesime Hanm, ayn yemekte Fuat Kprl ve Kemal Zeytinolu ile birlikte 1908 'de Merutiyet 'in ilannda yaplm temsili bir resim. Soldan saa, Mithat Paa, Prens Sabahattin Bey, Mir Deli Fuat Paa, Namk Kemal, Niyazi Bey, Enver Paa, Gkteki melein ellerindeki pankartta "Hrriyet, Msavat (eitlik) ve Uhuvvet (kardelik)"yazlan okunuyor. Yerdeki tata da "Yaasn Kanunu Esasi- Vive la constitution "yazlar var Mithat Paa, Batdaki aydnlanma dncesi, Fransz Devrimi ve zgrlk mcadelesinden etkilenmi bir avu aydnla birlikte, be yz yllk bir imparatorluun artk khnemi zihniyetini deitirmeyi ve ada bir ynetim anlay getirmeyi amalamaktadr. Sultan Abdlhamit, Merutiyeti ilan etme szyle tahta gemitir. Ama asl niyeti bakadr. Giderek artan baskc bir ynetimle btn ipleri eline almaya ve kendine kar kan sesleri susturmaya kararldr. Osmanl mparatorluu'nun k arifesinde bu iki g kar karya gelecek ve Trk tarihinin en gerilimli mcadelesini yaayacaklardr. Taif te lm, ken bir imparatorluun adalama sanclarn son derece akc bir dille anlatrken, dnemin ba aktrlerinin bireysel trajedilerini de baaryla gzler nne seriyor. Roman okurken, Mithat Paa'nn siyasal-bireysel yaamnn, dostluklarnn ve aklarnn yan sra, gnmzdeki demokrasi savann tarihimizdeki kkenlerine ve bugnn siyasal ayak oyunlarna ta kartan saray entrikalarna da tank olacaksnz.