I

HENK DE JONG
[ viaggia
lontanarsi
non solo
lercianti e
ne ci sono
a comun
vleerman,
l'Europa,
.te chiese,
pi e altre
suoi diari
GOETHES frAUENfSeNE REISE
EN DE GRAND TOURI
fllleidillg
Een Grand Tour laat zich grofweg omschrijven als een reis naar [tabe en naar
de Europese hoofdsteden in de leventiende en achttiende eeuw, door lonen
van de maatschappelijke elite.
2
Tijdens dele geinstitutiona[iseerde en zorg
vuldig voorbereide ritl? de passage van minimaal een half jaar sloot men de
opleiding af, vergewiste men zich van de canon aan ethische en esthetlsche
idealen en legde men contact met standgenoten uit binnen- en buitenland.
Ulteindelijk diende de reis een didactisch en sociaal doel. De reizigers
vergcleken landen en regeringen met hct thuisland om ervan te leren. Op
hetzelfde moment onderstreepte de reis de cigen hoogstaande maatschap
pclijke positie. Want niet iedercen kon lich natuurlijk cen rcis veroorloven
waarop het exemplarische, hero'ische, universele en opmerkelijke werden
herbevestigd.
Johann Wolfgang Goethe (1749-1832) volgdc ogenschijnlijk dele tra
ditie
3
Hij bewonderdc tussen 1786 en 1788 in Italic min of meer dezclfde
(antiekc) bcelden en objecten, volgde per koets de routes dic al anderhalve
eeuw gangbaar waren. ging vooral om met stand- en beroepsgenoten, dwong
respect en status af door zijn reis en plaatste Rome en Napcls ecntraal, loals
vrijwel iedereen. [s Gocthes beroemde ftolien/selie Reise dus als Grand Tour
..
te betitelen') Dat is veel tc ongenuaneeerd. Het is eerder omgekeerd. Het valt
gocd te verdedigen dat pas tell volle is te begrijpen wat de Grand Tour is
geweest wanneer we inzien dat C;oethejuist lIiet cen Cirand Tourist was. Ook
al reisde hlj op soorlgelijke wijze, ook al zag hij min of meer dczelfde
objeeten, ook al waardeerde hij die niet /'elden gelijk. Goethe staat aan het
begin van de negentiende.. eeuwse burgerlijke Bi/dungsreise, eerdcr dan aan
het eindc van de Grand Tour.
am deze stelling hard te maken moeten we het woord Grand Tour eerst
eens op de thcoretisehe pijnbank leggen. Daarna zal Goethes reis onder de
loep worden genomen. om te worden afgczc! !egen hel speeifiekc van de
Grand Tour
Die Ellie del" Millen'a
Het eerstc dar opval! blj bestuderrng van de CJrand Tour is ciat de rcizigers zelf
in de !evcntiende en aellttiende ceuw bet woord (jrand Tour als benal1ling
VOOf bun aetiviteiten in Italic zelden of nooit gebruikten. Dc term Iijkt VDor het
eerst op te duiken in een Franse "enal ing van Richard Lassels. //o\'age 0(1Ia/l'.
011>')-.1.1711 I"CO"II,] 1\<;) 131
ora complclc)ourne\) Ihrollgh lredy uit 1760. Dat is verbazingwekkend. Maar
het hocft eigen lijk niet te verbazen. Het woord Verlichting is eveneens pas aan
het einde van de achttiende eeuw geklonken, terwij 1 de beweging al aantoon
baar over zijn hoogtepunt heen was. Zoals bekend vatte Jmmanuel Kant pas in
1783 de vcrworvenheden ervan samen in zijn even beroemde als bestrijdbare
definitie: 'Autkliirung ist der Ausgang des Mensehen aus seiner seJbstver
sehuJdeten Unmundigkeit'4ln de tijd zelfsprak men hooguit van Icsiecledes
luYnieres. De gesehiedenis van het woord Grand Tour maakt onmiskenbaar
duidel ij k dat ook dit een begri pis dat bij uitstek is gebruikt voor de refleetie op
een fenomeen dat al bijna achter de rug was. Dat is geen onbelangrijke zaak.
Het raakt een fundamenteel historiografisch probleem: in hoeverre komen
1V00rden en dingen eigen Iijk overeen wanneer we over het veri eden spreken?
Hegel reageerde op dat probleem met zijn bekende zin 'die Eule del' Mi
nerva beginnt erst mit del' cinbrechenden Diimmerung ihren Flug'.5 Daarmee
bedoelde hij dat in retrospectief pas helderheid zou kunnen ontstaan over de
wezenskarakteristieken van een tijdperk. Dat is een even invloedrijke als
dubieuze redenering geweest. Het vooronderstelde bij Hegel een Zcilgeist,
een essentie die het ware karakter van een tijdsgewrieht bevatte. Dit samen
bindende Idec 'achter' de historisehe werkelijkheid, waarvan de tijdgenoten
haast per definitie onwetend blcven, maakte de versehijnselen aan dc histo
rischc oppcrvlak te sleehts echo's van iets wezen llj kers onder de oppervlakte.
Het is heel verstandig om dit gooehelattribullt uit dc gesehiedspeeuJaticve
toverdoos te laten voor wat het is. Rcdeneren In terInen van clilturcle
stromingen en bcwcgingen blijkt vele malen vrllchtbaarder dan redeneren in
termen van tijdperken en tiJdgeesten. Maar Hegels notie dat interpretatieve
begrippen, zoals het woord Grand Tour, in de eerste plaats mocten worden
gezien als historische handvaten met een generaliserend karakter, die een
aetieve en zingevendc latere beschOllwcr vooronderstellen, snijdt weI dege
IiJk hout. Niemand zalwillen ontkennen dat er in het veri eden zaiets heen
bcstaan als de Verliebting of de Grand Tour. Maar de woordcn die naar deze
fenomencn verwijzen blijven uiteindelijk coneepten die samcnhang in het
vcrleden a{/lIhrc/lgell, in rlaats van simpclweg met samenhang in dat v!rllcdcn
O\,CI"('C/1 Ie /(OIllCIl (,
Preeies 0111 die rcden is het gcbruik van termen als Grand Tour bij de:
bc.;ehrijvmg van het verledcnJuist /liet zinloas. fJistorisehe Icnornenen ziJn
indcrdaad fantol11en, die buiten de eoneeptualiscring ervan vaak nie! bcstaan
I'v1aar Juist orndat bet om eonstruetics gnat, is nauwgczet gebruik van de
terl11l1lologie erueiaal voor een goed begrip van bet veri eden. Ccsehiedenis is
om die reden met rceht ecn debat zander einde genocmcL hetgecn nict Ilil
leggen dat we In eornplcet relativISnlt:' hocven te einchgcn. De discussit: over
de gren/en en afbakening van wat de Grand TOllr kan zijn gcweest bepaalt tot
op grotc !loogte lie waarde van de term en de 1110gelijkheid om greep te knjgen
0[1 de geschicclenis. Dc grootSk fOllt die kan worden gClJlaakt is niet het
ontwikkelen van cell niclIwc thcorie OVl:!" de Grand Tour, maar een te sinl[lcL
!uicfenli1'.;oricvijancllg n:alisl11c. Dat nil i, hclaas sehering en insiag wannccr
het om cle (irand Tour gaa!. Dc bockcn en artikclell dlc feitjes aancenrijgcn
over rei;igers van voor IROO, vallujt cell vaag aehterliggcnd idee over wat de
Grand Tour IS gc\\cest. ;Iljn ta!riJk.
i
Een voorbce\d kan hier \(1!slaan Ikl
_,_
I
"!
Iknk de Jong
I
,end. Maar
;ns pas aan
iI aantoon
(anlpasin
2strijdbare
selbstver
'siecledes
liskenbaar
dleetie op
riJke zaak.
ITe komen
spreken?
Ie der Mi
s Daarmee
an over de
:drijke als
Zeitgeist,
)il samen
jdgenoten
1 de histo
pCI'vlakle.
cculatieve
culturelc
Jcneren In
pretalicve
:n worden
'1', die een
lVel dege
liets heeft
naar dele
Ing in hel
t veri eden
,1ur bij de
lenen IIJn
:1 bcstaan.
Ik van dc
licdcnis is
n niel wi I
llS:'de over
lepaall tot
te knjg.en
s nict kl
t'simpel,
, Ivanlleer
CCllrIlgcn
.. er IVaI de
.(aall. llet
\1
Johann-Friedrich Overbeck, ltalia und Germania, 1818.
Olieverf op dock.
Nelle Pinakothek, Miinchcn
prachtig Llilgegeven fotobock van 1taJo Zannier, Le Grand Tour in the
photographs olthe 19th eentur)' (Venetie 1997) drukt schokkend mooie foto's
af lIil de negentiende eeu\\' van vcrsehillende uithoeken van de wereld.
Daarbij is de impliciete strekking dat rondreizen door de Orient rond 1900 ook
tot de Grand Tom mogcn wordell gerckend. Dc these IS in feite dat de 1110dcrnc
locrisl l1lel welenliJk vcrsehdt van de Grand Tourist Dal is Eiikel!en
sclnt'inelef. HClllnieke karakter vall de Crand Tour gaat zo verlon:n, tcrwij I het
docl van cike historische beschol.lwillg toehjuist moet zijn om aan Ie geven op
welke punten het veri eden cenmalig en bijLonder was cn karaklcriSliek voor
Illels andcrs dan ziehzelf.
0111 all 'vrcemae' van het verledcn terug Ie \Vinnen, is het als cxperiment
III issch i t ~ n de moci [C waard om hCllrad itiOrle Ie on til'l kkclingsperspcc tie f cells
te doorhrekcn cn de loopl'iclltil1K van de geschicdenis Olll te keren. tc doen
a!sof we in cell museum vanafhct laalsle object terug ht.:l veri eden in IOJlcn
Dat vcevrccmdt hel vcrlcdcn. Die vcrvl'ccrndlng is pure wins!. Jc kunt (k
structl.lur van cen gebollw SOlllS beler lien lIaIl1l,; 'l' Iwt laakje instort, dan
(;OClnc, I!u/icllischc Rei.1e en dc (irand Tour 1.13
wanneer het in aanbouw is. In Goethes tijd en mede door zijn toedoen ging de
Grand Tour op de helling. Na hem is bet woord eigenlijk niet goed meer te
gebruiken, willen we niet in conceptueJe vaagheid vervallen. Door de verhe
ven, geesthetiseerde, seculier-religieuze en bijna egocentrische gedachtewe
reJd van Goethe te contrasteren met de nuchtere, vergelijkende en encyclope
dische instelling die schuilging achter de Grand Tour en daarbij voora] de
nadruk te leggen op de verschillen en breuken, in plaats van op de continuiteit.
krijgt de Grand Tour hope lij k iets van zij n eigenheid, ongeric htheid en unieke
karakter terug. Wellicht wint ook Goethes ltafienische Reise zo iets van haar
karakteristieke tijdgebondenheid terug, die eruit bestond dat het boek geen
Grand Tour beschreef en tegelijk een antiromantisch pamflet was.
Thema met var;aties?
Het kan niet genoeg benadrukt worden dat de opkomst van de passie voor
het bereizen van Europa en Italie een uitzonderlijk historisch fenomeen is
geweest
S
Voor 1700 reisde men over het algemeen om zeer praktisch
proza'ische redenen en met een heel concreet (reis)doel voor ogen, dat
economisch, politiek of religieus kon zijn. Aan de reis zelf beleefde men
meestal nauweliJks genoegen. Een reis, dat was de gevaarl ijke en vervelende
periode tussen twee verbJiJven in, het vennaledijde tijdperk tussen aankomst
en vertrek. De schoonheid van het landschap tijdens een reis werd dan ook
zelden beschreven, net zo min als de ruimte en tijd tussen de stedelijke
pleisterplaatsen in. De vraag was ecrder waarom God al dit gruwelijks had
geschapen. Geen wonder dat het ideaal van het thuisblijven grote weerklank
vond. De periode van het absolutisme is niet zonder reden aangeduid als de tijd
van de slile "edeniC/rio. Deze classicistische tijd creeerde de reisdoclen in de
vonn van 'ideale plekken' om zich heen. ldyllischetuinen en parken moesten
de herinnering aan een ver Arcadia oproepen. Een reis vond binnen de eigen
tuin plaats, ofbinnen die van een bevriende edelman. Het vcrre haalde men
die htbij door middel van kunstwerken en landsehapsarchiteetuuf. Ee,i.wande
ling 0 ftoertocht ging door I.e If getemde en geonlende natuur, vol kunstmatige
ui tziehtpunlen, heuvels, waterpartijen, fontcinen en door de eigen gakrie vol
bee Idengroepell.
Maar een tegenbeweging was aanwezig. Petrarca. met zijn beroemde
beklimming van de Mont Ventuux, en Montaigne, meL zijn weerbarstige reis
naar [tal ie, hadden zich laten voorstaan op een nieuw soort doellooshcid,
nicuwsgierigheid en cigenzi nnig-subjeetievc vcrhoudJr1g tut het vreemde. ZiJ
vcrtcgenwoordigden het plezier in het reizen om het rcizcll en om het 1/111 van
het reizen. Hun l11cdestandcrs hadden tussen 1550 en 1650 eehter overdui
dcl0k het til tegen. Sara Warncke heen in Iwar uiistekcnde boek lli/uges o(lhe
educuliol/allul\'eller in carll' I/lodem EI/gland fraai laten zien dat de eduell
liotlallr(l\'eI deccnnialang \Verd bestreden door mensell clie \I czen op de grote
gcvaren die het reizen zou opleveren voor de muraal van de rei/iger en voor de
nationak geest.') Tot 1700 werd beLoogd dat een reis Illorcle eorruplle tot
gevolg kon hchben. Reizigcrs stonden bloot aan La Ivan verllcidi ngen. waarvan
de courtisanes nog maar de minslc waren. f let bUltenland was weinig anders
dan ecn vat vol illlmoreic hcdriegers. 7ckcr Italii:: was vcrdacht. lid verdcr
fcliJkc kathollcisl11e en de fr'ivole [taliaanse eultuur konden de reil.cndc
J34 J Icnk de: .long
toedoen ging de
iet goed meer te
. Door de verhe
:he gedaehtewe
je en eneye lope
aarbij vooral de
) de eontinu'iteit,
htheid en unieke
zo iets van haar
It het boek geen
:t was.
I de passie voor
.eh fenomeen is
zeer praktiseh
voor ogen, dat
f beleefde men
c en vervelende
ussen aankomst
s werd dan ook
n de stedelijke
gruwc1ijks had
~ r o t e weerklank
:eduid als de tijd
"eisdoelen in de
parken moesten
)innen de eigen
'ITe haalde men
lUI'. Een wande
01 kunstmatige
Igen galerie vol
zijn berocl11de
:erbarstige reis
t doelloosheid,
et vreemde. ZIJ
0111 hell/III van
:chter overdlli
k Images o/lhe
11 dal de cdllca
Len op de grote
'lger en voor de
c corrllptie to,
ngen, waal'van
weinig andel's
hI. Het verder
n de reizende
jongeling maarweinig heil brengen. Het maakte de reizigers tot afvalligen en
abjeete personen, Nieuwsgierigheid en devotie gingen immel'S niet samen.
Reizigers negeerden met hun hoogmoed door God gestelde grenzen en orde .
Verstrooiing zoeken gold als vlueht. Reizen getuigde van luiheid en morele
wankelmoedigheid. Voldeden de eigen nationale normen en waarden soms
niet meer voor de more Ie volwassenwording van een lOon?
Er bestond dus lange tijd, waarseh(jnlijk mede onder invloed van de
godsdiensteonflieten en de opkomst van het gedrukte boek, een religieus
gefundeerde angsl voor het bereizen van Europa, die werd gekoppeld aan
nieuwe opvattingen over autoriteit in het onderwiJs. Want eentraal in dit Celie
debat stond de vraag: is een opvoeding gedomineerd door de eigen ervarlng te
verkiezen boven een opvoeding waarin siudie van kerkelijke en antieke
autoriteiten eentraal staat? Tussen 1570 en 1700 lijkt het leren uil een bock,
onder begeleiding van een leraar en In het zieht van de ouders, de voorkeur te
hebben genoten. Lezen als vorm van leren werd voor 1700 hoger aangeslagen
dan reizen. Het doornemen van Castigliones boek over de hoveling in de
studeerkamer thuis zou de jeugd meer gewin opleveren dan drie jaar reizen
door Italic.
In deze slrijd lussen vromen en nieuwsgierigen wonnen de laatsten na
1700 eehter steeds meer terrein. Aan het einde van de zeventiende eeuw werd
de nadruk steeds sterkel' geJegd op een 'dynamisehe' in plaats statisehe
opvoeding. Deze variant op de Qllerelle des Anelells el des Modernes leverde
uiteindelijk dus een overwinning op voor de modernisten, diejuist de voor
delen van de reis benadrukten en niel meer aileen wilden vertrouwen op
oudheid, bijbel, tradities en eigen haard. De vorm waarin zij hun pleidooien
goten was die van de Apodemlk.
IO
Deze boekwerken handelden over' de kunst
van het reizen'. Niet zozeer bezienswaardigheden ofbesehrijvingen stonden
hier eentraal, maar Cilosofiseh en abstraeleommentaar op het fenomeen reizen
en het nul daarvan. Men inventariseerde in deze boeken wat een galalll
homme, geleerde, student, koopman, kunstenaar of gewone reiziger aan een
reis kon hebbell en welke gevaren hem te waehten stonden. De werken stonden
vol met raadgevingen en regels voor de versehillende groepen. De Apodemfk.
wilde dus een soort wetensehap van het reizen leveren, een 'school van hel
reizen' en opvoedkundige ideeen stonden daarom centraal. Doelloosheid en
plezier werden nog steeds gelernperd. Maar het is ongetwijfcld l1lede door de
menta Ie oms lag die erachter schuil ging dat hct bercizen van Europa een grote
vlueht nam en er vanaC 1700 een ware reisre\'olulie plaatsvond or praktisch
materieel terrei n.
Steeds meer wegen werden nu verhard en onderhoudel':. ! n Europa ont
slonden netwcrkcn van doorlopende wegen, voorzien van bewcgwijzering,
miJlpalen, drinkwalerplaatsen, bomen voor sehaduw en herbergen op gcre
gelde aCslanden. De uilbollW van een vaste boot- en treksehulldienst en hel
nelwerk van' de post', (lie naast brieven en goederen ook steed: Illeer reizigers
vervoerde, nalll zelfs imposante vormen aan. Poslkoetsen reden dag en naeht
en up tiJd. Verse paarden stonden klaar blJ elke 'post' waarna direct verdeI'
geredcn kon worden, na een minillla1c stop Oil) te eten en te drinkcn. VamI!'
1700 wcrd het dan ook goed mogelijk om een lange lntcrnationalc rcis vooraC
Ie plannen en redelljk op tiJd aan le komen. Wcliswaar bleeC de allcrhoogslc
(joclhe, Ila/iC'l/i.\lhc Reise en de Grand Tour 135
J
2 Johann Heinrich Wilhelm Tischbeln. (ioethc am Fenster
,,:incr romisehcn Wohnung Icsclld. \Venn'lr
Pcntekcning. 171'6-87
adel tal in de negenticlldc eCLlw vaak relzen met de eigen koets en soms zelfs
met cigen paarden (niel 7.elden bcgcleid door kwartiermakers, priestersido
minces, gc!eerdcn als gids en seeretarissen voor het ollYermiidelijke reisyer
slag). maar men igeen reislie nu tot aan de grens met de Eellmaal
in Ita Iit werd een eigel1 koets met koetsier geiluurd, die de opdracht kreeg een
apartc route te rUden. In Italic nocmde men dit de vellu,.ino. Hel was een op
toeristcn ingestclde koetsicr, die vervoer. ondcrdak, elen en drinkcn regelctc
langs de gcwcnstc route legen een van levoren vastgelcgd bedrag.
1.36 llenk uc JOIlb!
Snel gin!:
de vroege nc
weken. Vcrd
rcvolutie op
ncgcntiendc
stoomschcpl
ontwikkelde
eeuw waren'.
ongewassen
. tot aan zec,
Daarnaasl ha
moest men \Iv
meldell en \
ervoeren dit I
ongevaarlijk
het gruweler
ongelukkell (
door de reizi;
werd zij dool
Oat Jaato
en cell must.
empiris(isehl
rationelc ded
kellnisvorrnil
daarvan werd
bezoek aan b
HiJ behoorde
bese hrij lien.
erover te Icze
van reizen gl
daar-van was
check the
de (hoflcullUi
erfgoed alda<J
kwam thuis al
houcting van \
en evenlue!c I
waarde !cere.!,
nutligc kenni'
eigen land lei
Oil sloot'
Dele verlieill
gouden tlJd v;
de7.e lijd fiJn
over Ie dragel
het anderc eel
hierdoor n3ar
reisverslagen
j
sen soms lelfs
" priesters/do
Jclijkc reisver
Post. Eenmaal
acht krcegccn
leI ',vas een op
rinken regelde
Jrag.
Snel ging het - voor onze begrippen althans - in aile gevallen niet. Nog In
de vroege negentiende eeuw duurde een reis van Berlijn of Londen naar Rome
weken. Verder was en bleef de reis naar [talie een ware beproeving. De eehte
revolutie op het gebied van reiscomfort vond pas plaats aan het einde van de
negentiende eeuw, toen de Grand-Hotels ontstonden, de luxetreinen en de
stoomsehepen, die de ons nu bekende standaard van comfort en gastvrijheid
ontwikkelden en niet zelden zelfs overtroffen. Standaard in de aehttiende
eeuw waren: vieze herbergen, lawaai, stank, ongedierte, naehten aehtereen
ongewassen met vreemden in een benauwde en sehokkende koets bivakkeren,
'tot aan zeeziekte toe', sleeht eten, slapen op stro en andere ongemakken.
Daarnaast had men zieh voortdurend te melden bij de talloze grensposten. Dan
moest men weer reispapieren tonen, dan weer visa aanvragen ofverblij fsdata
melden en voortdurend bagageeontroles ondergaan. Vooral de Engelsen
ervoeren di! laatste als zeer vernederend. De reis was bovendien absoluut niet
ongevaarlijk. Hoewel het gevaar van briganten sterk werd geeultiveerd (om
het gruwelen als onderdeel van het reisplezier niet kwijt te raken), [agen
ongelukken en ziektes op de [oer. Het was al met al een vorm van reizen die
door de reizigers hartgrondig werd vervloekt. Pas met de komst van de trein
werd zij door diehters even hartgrondig geidealiseerd.
Dat laat on verlet dat het reizen enorm aan be lang won. Het werd een manie
en een must. Zonder enige twij fel ging hierachter de waardering voor de
empiristisehe filosofie schuiL Men wilde de werkelijkheid niet meer door
rationele deductie leren kennen, maar door haar zelfte zien. Het ideaal van
kennisvorming en kennisoverdraeht door middel van reizen en de neerslag
daarvan werd vrijwel onol11streden. De reiziger diende uit te stijgen boven het
bezoek aan bibliothekcn, 11luntenkabinetten en antiquiteitenverzamelingen.
Hij behoorde de wereld in al zijn aspecten zelfte zien, te inventariseren, te
besehrijven, te verzamelen, tc vergelijken en te beoordelen, in plaats van
crovcr te lezen en autoriteitcn tc volgcn. Aehterliggcnde gedachte was ook dat
van reizen grote zegeningcn mochten worden verwaeht. Dc belangrijkste
daarvan was misschien wei cen toenemcnd vermogen om 'to govern and
check the passions' Men werd pas ecn eompletegentlemal1 na de omgang ~ t
de (hof)cultuur van Frankrijk cn Italic en na de bestudering van hct klassicke
crfgoed aldaar. Men' beschaafdc' zich door middel van de fcis. Dc reizigcr
kwam th uis aIs een nu tliger burger, doordat hij politick, elillulir en staatshuis
houding van verschJilcndc naties kon vergeliJken en daarmec de verdicnstcn
en eventllcle beperkingcn van de eigcn natie (dat laatste uiteraard zelden) op
waarde lcerde sehatten. Reizcn ondermijnde vooroordelen, verrijktc door
nuttigc kenn is, bevorderdc waarhcidsv inding en kwam lIitcindel ij k zo ook hel
eigen land tcn goedc
Dit sloot weer naadloos aan op andere aehttiende-eeuwse dcnkbeelden
Deze vcrlichtc tijd, dc tijd van de Grand Tour, was dan oak logischcrwij/c de
gOllden lljd van de Iwast encyc!opedische rcishandboeken. Reisverslagen uil
dele tijd zljn or te vatten als gclecrdc bricven naar hUIS, om nuttige kennis
over tc driJgen over het vrecmde cn bljzandcre. met als uiteindclijkc doe! 0111
het andere ccrJijk legen het eigcne aftc wegcn, beidc kanten te beoordcien en
hierdoor naar vcrbctcring van de IVcreld Ie streven. Dc reishandbocken crt
felS vcrslagcn uit dele tijd van de Grand Tour vcrtegcnwoord igden eerdcr een
CicJcthc, lralierzische Reise en de Grand Tour 137
soorl invenlanserend-topografische Lal7deskul7de vol vergelljkcndc slat is
lick, waaruit de reiziger was weggeschreven, dan de neerslag van een hoogst
subjectieve ervaring van een vreemd land. In de achttiende eeuw vormde de
reis een onderdecl van het welenschapsbedrijf(een welenschappelijk boek in
de vorm van cell reisverslag was ook een gangbare zaak). Tegclijkertijd kreeg
het reisverslag ui t de Grand Tour heel sterk het karakter van een soort examen,
dal de reizende jongeling werd afgenomen. Die moest in een reisverslag
(i roniseh genoeg vaak gesch reven door zijn seeretaris) bewijzen te kunnen
inventariseren, ealalogiscren, ordenen, normeren en vergclijken.
Rome vormde uiteruarct het ultieme doel voor dele Grand Tourislcn.
Ecnmaal aangekomcn (bijna zonder uitzondering in het napar, want men
'overwinterde' daar). huurdc mcn kamel'S In hel toeristenkwarlier rond de
Spaanse Trappen (na ecn paar naehten in een Albergo), nam de oudheden en
de omgeving goed in zich op en stortte zieh da,lrna in het rijke sociale !even
met de land- en standgenoten. Daarvoor nam men meestal zo '11 twec maanden.
III hct vroege voorjaar (tijdens de vaslen) vertrok men vervolgens .. - haast
collecticC - naar Napcls om er voor enkcle weken het ontspruilen van het
voorjaar Illee te maken. Ie geni cten van de arcadische natuur, het 'nllge' volk,
de Vesuvius, de Farnese eolleetie, Pomp6 en Herculaneum VerdeI' dan
P a ~ s t u i l l kwaillen de meesten daarna nie!. [edercen zorgde er vervolgens vaal'
om met Pasen weer in Rome tc zijn, om daar de Paas-festiviteilen nie! te
l11issen (vanwege de kerke!ijke ceremonies 1.oals !let Misererc, het vllurwcrk
vana f de Sint Pie tel' en het earnava I). Dan be7.ocht men de l11usea en collect ies
ook VOOr een tweede maa\. In mei vertrok men vervolgens hlilswaarts.
Essentieel bij dit alles is dat de versehillende nationale eigenaardlgheclen
tijdens een Grand Tour wei tel' discussie standen, maar dat de nationale
figenarf van de bereisde land en in feite niet het centrale thema was. Andere
landen werden in deze prenationalistische liid niet als werkelljk iT('emd
ervaren. Elk land vormde een onderdeel van 'het Europees concert'. een
variatie op een thema waarin oak 'thuis' was opgenomen. Dc aehttiendc
eeuwse reizigers waren in esthetiseh op1.iehl missehien zeer normatief. maar
waren ten opzichte van andere landcn open, tolerant ell uitop inventarisalic en
elassifieatie van het onbekende. Landen, volkeren, Kunst en heersers waren
voor hen in prine ipe overaJ gel ijksoortig zonder gel ijk te zUn ten reis diende
om dit eurieuze Ie ana lyseren en eategoriscrcn, 0111 dit vervoigens cventllecllc
kunnen aanwendcn voor de eigen situatie. ofwe! als !cerzame les, ofwel als
arsehrikwckkend voorbeeld. Het achttlende-ceuwse reizen laat lich Jus
karakteriser'en als een vorm van kri/isch reizen. 1\'1 en \"Crgelcek en ordende om
lVetmatighedell en afwijkingen vast te kunnen stelien, met als ultlCme doel om
het waargenornene te kllnnen afmeten aan de maatstaCv,m de universelc reclc
en het algemene nut, die natuurl ijk verbljsterend vaak de klellr aannam van hel
vernuft thuis.
./ohallll Wolf!?lll/l; I'on Goelhe: Bildung ill plllnts 1'((1/ krlll/i" l I
Het grote verschil lussen de Grand Touris/en en Goethe schuill in het Ceil
da\ Goethe nog maar ged(;cltelijk zo'n vergelijkende, l110rallserendc en
panOralll<llisch-elllpiristische insteek ambleerdc. Hij reisde in Inh nlct om
geicerden van de resplIhlico lile((/ria te onlll1oelen or om bibliotheken,
13K Ilcnk de .long
3. Johann
Olicvcr
Stadcls(
kloosters, societe
ell overdraeht v:
soonlijke karakte
reil.en die was g:
soonlijkhcden ai,
kritisehe studie \
zich de antieken I
heid 'el1 ordenen(
individude csthc
schuppen, volkcl
Deze omslag
verLelfslandigde
hadden gereisd
add Iij k heer 0111
beelden kwamcr
haddel1 verworvc
Jdcllijk hcerscha
de hand van (anti
'ergelijkende statis
'slag van een hoogst
Ide eeuw vormde de
IsehappelJjk boek in
regel ij kertiid kreeg
n een soon examen,
In een reisverslag
)ewijzen te kunnen

, Grand Tourlslell
i najaar, want men
2nk wartier rond de
am de oudheden en
I"IJke soewle leven
'o'n twee rnaanden.
I'ervolgens - haast
.ntsprulten van het
II', het 'ruige' volk,
Ileum. VerdeI' dan
c:r vervolgens 1,1001'
cstivitelten niet te
rere, het I'uul"werk
nusea en collecties
" huiswaans.
elgenaardlghcden
dat de nationale
lema was. Andere
werkclljk vreemd
ees concert", een
n. Dc aehttiende
I' normaticL maar
1lnventarisatlccn
'n hecrsers W3ren
n, Ecn rcis dlcnde
Igcns eventueel Ie
Ille les, ofwei als
-::n laal zieh dus
ck en ordendc om
,ulticlllcdocIom
c unl\'ersclc rcdc
Ir aannam \ an hel
I(el/I/is
ll
chuilt in hct ICll
Illrak,crel1lJc cn
In 17::)6 nlL't om
III blbliotheken
3 Johann Heinrich Wilhclm TlschbclO, Goerhe II' del" Cairll'(lgl1(1, 1786187
Olieverf or dock
Kunstinsillut, Frankfurl 8111 Main
klooSlcrs, socictelten en academICS afre lopen. HiJ plaalste niellnvenlarisulie
cn ovcrdracht van kcnnis ccntraal, maar kcnnisverwcrving die zlJn .er
soonlijke karakter moest vormcn. Goethe volgde de subjeelievC' l11<lnier van
ITIzen die was gaan dOlllinercn onder Ilwlaed van lulke versehillcndc per
als Laurence Stcrne cn Jean-Jacques Rousseau, HIJ vcrving de
kntisehc van het cllricuze en nUtlige door een cigcn OOl"deel en wtlde
Ilch de anllckcn Icllcrlljk cigen lI1aAefl, Daarmce \\'cl"d hClldcaal van gelcerd
held en ordenendc wcrkel '.! kheldsw'cergavc vcrv<lngen door een ideaa I van
llldlvldue!c csthetischc Illdrukkcn \Ian unieke, eenmaltgc en 'vreemde' land
volkercn en kunslwnkcn
Delc ornslag wCI'd veroor/aakt dc)()rdat Goethe een I'an de eerstc echte
ver/elfslandigde was. Kunslcnaars lOt dan loc op ItaliC
hadden waren oflVel illustrators gel\'cest. nll'egcnomcl1 door ecn
adelliJI.. heer om UICIlS rCis tc dlustreren, Itallilnisanten die de grate 1,1001'
bccldcn bl amen beslllclcrell en kopli:rell, gel ukk, gen elle een bCll"ckk 1ng
haddcll vcn\ orlen aan een hor. ofweI gcleerde ')chrijvcr,; die lllcestal uak cen
adell i ik hecrschap bcgelcidden. (ioel he relsde aileen en \ llor om a<111
de hand \ an (al1tickel artlstlcke I ourbeeldel1 Jl1Splr:Jllc op Ic cloen ell :-clw(\n
heid en zichzclf te vinden. Oat betekendc het verlies van interesse in aile
andere land en dan Italic. De aandacht voor de rest vall Europa uit de Grand
Tour en voor waterwcrken, teehnische hoogstandjes, labyrinten, parken.
tuinen, muziek, theater, jacht, Italiaans hofleven, sociale problemen. poli
tieke misstanden en raritciten verdween grotendeels nam de achtergrond.
Italic werd tol een paradijs orngevormd. waarin de l'ciziger eompensatie kon
vll1den voor problemcn thuis. Slechts In Italic was de inspirerendc canon. de
hemelse natULJr en een goddelijk-na'ief Yolk Ie vinden. Hct was een wezen
lijk \'I'eemel land, vol ongerepte natulIl', een gclukzalig on modern volk en
inspirerende beeldende kunst, dat in aile opziehten een contrast vormde met
Duitsland.
Om het geehargeerd te zeggen: Goethe tl'of III Italic een land aan, e.q.
ereecrde dat land, dat voor een groot deel was opgcbouwd Ult zijn elgen
projeeties, obsessies, wensen en angst en. zonder dat di I overigens betekende
dat hij vollcdig in beeldvonmng eindigde, net zo min als de reizigers uit de
Grand Tour volledig ontsnapten aan positieve en l1eg(1[ieve stereotypering.
Oat er echter van een sterke mate van projeclie sprake is geweest, verbaast
niet. Oat wordt zclfs zonneklaar wanneer men tot zich laat doordringen dat de
uiteindelijke redactie van de aantckeningen van zijn Italic-reis (uit 1786-88)
pa!'respeetieveliik 30 en 43 jaren na de reis plaatsvond.
12
Dc bewerking en
publicatie van Goethes Italic-ervaringcn in j H16-17 en 1829 zong lich zo los
van de daadwerkelijke reis. Die zeer verlate publicatic had ook nict zozeer tot
doel cen heel aceuraat en werkelijkheidsgctrollw vcrs lag te Icveren, tllaar
maakte onderdecl uit van het grate autobiografisehe project Dichlung Lind
Wahrheil, waarvan de genezing van een ziek Ind i vidu het hoofdthema was Dc
reis naar Italic IVerd daarbinnen als erueialc omslngperiode uit Goethes leven
op de voorgrond geplaalst, decennia na oe daadwcrkelijke rcis. De ItaIiaanse
levensfase werd gestileerd tal niets mindel' dan een wedcrgeboorte. Het IOU
een verb1ijfzijn gewcest dat tot verniellwing vall l.iJI1 levcn had gelcid, I'ooral
door inziehl. in de harmonieuze regels van de klassickc kunst. Zelfthcrapic
stond centraal in bet bock, veel meer dan het land Italic en veelmeer dan het
tijdens de eigenlijke reis oOlt had gedaan. Hct Wine onderwerp was cen
Sefbslbifdungserfebnis door Wal/der/allre. niet het overdragel1 Viln nllttige en
interessante kennis overeen bereisd land. Daarmce vene!l hel reisvcrslag \eel
meer over Goethe zeit' dan over Italic. Oat hoeCt nid tc \ crbazen. Reisver
slagen zeggen altijd meer over de reizigcr clan over het berciscle land.
HCliaslige van het dagboek. in relatle tot het r e l s v e r s l ~ l g , is dat daal'ult ook
eVident wordt dat Goethe Italic in 17'11.6 daadwerkclijk als 'openbming' hec!'t
erval'CI1.1J Het is heelrnoeilljk, zo niet onillogeli.lk, 0111 prccics aim te geven
waar de verrcken ing begint. 011\\ eerlcgbaar killS dat het verlangen naarilililc
In I 786 bij Goethe werd opgeroepen door cen Leer ilcute en grotc pcrsoonl ij kc
crisis. He! beklemmende hotlcven in Wellnar. cle velc verpliehtingen al.'i
minister, de slcpende onvervulde liefdcsaftilire Illet de getrouwde Chal'lotte:
\on Stein en vooral het ge'oioel op een artistick dOO(l :,poor te zijn ailllbclallci.
deden de 37-jarige Goethe villehlen naar Ilalic. Dc ereatievc crisis was ook
Iliet gCl'ing. De laatste tien jaren had hij geen hoofdwerk meer voltooid. De
Egl//IJllllag onaCinzijn bureau. Tasso had nog maar twee aktcs, ['ollsl was een
fragment ell fplligellia slechts ploza. Dc criSIS ging i'elfs verder dan een
140 llcllk de JOllg
persoonlijke en l
desintercsse. mal
di.: hem beangs(
volledig kwijt ge
meende nog nau
gevoeide emolie
Goethe ging ook.
de woorden ell de
wie orwat hij sto
all den Gegensti
incognito, aIleen
en stelde, buiten,
vertrek. Zijn vrie
van Weimar. liel
Ilaar !talie, die op
Goethe zieh ook
benadrukt warde
Goethe wcnste III
worden die Ilij inl
van de niet-bcsta:
gejongleer met I
vormden een wei
teit en een nicuw
Dit alles wijs
Tour. Die werd 01
jongelingen die n
wilde zieh in Ital
vooral contact Il
uiteindelijk weer
terug naar een na',
daar in. Hij vond
Rome. AI na enke
hij geestel ij ke sol
in Weimar, gedat\
Ieven', Hij verge!
voordeden en me
ollderdelen van h
'scincm eigenen .
wereld kon opbre
hij.ervoerhij pas
\ 7HS zc\fs dat hij
had met ware kur
gebeel naar eigen
gcsprekken met E
geweest als in ROI
vertrck naar Italll
Een voorbeel\
diende I fct ::iell \'
n In teresse in a" e
Jropa uit de Grand
lbyrinten, parken,
: problemen, poli
tr de achtergrond.
r com pen sa tie kon
irerende canon, de
was een wezen
)Ilmodern yolk en
ntrasl vormde met
een land aan, e.q.
wd uit zijn eigen
erigens betekende
de reizigers uit de
ve stereotypering.
geweest, verbaaSl
loordringen dat de
reis (uit J 786-88)
De bewerking en
9 lOng zieh zo los
Jok niet zozeer tot
, te levcren, maar
eet Dichlllllg und
ofdthema was. De
uit Goethes leven
reis. De ltaliaanse
geboorte. Het ZOli
had geleid, vooral
Jnst. Zel ftherapie
veclmeer dan hel
derwcrp was een
gen van nuttigc en
ct reisverslag vcel
Reisvcr
eisde land.
is dat daarllit 001<
lpenbaring' heeft
eies aan te geven
!angen naar I tal ic
rOle pCIsoonlijkc
;rplichlingen als
lluwde Charlotte
; lijn 3<.lI1beland.
c crisis ouk
cer vollooid. Dc
s. Fausl was cell
verder clan een
persoonlijke en creatieve. Er moeten zich in Weimar van hem een kilheid,
desinteresse, matheid en ontwrichtend relativisme hebben meester gemaakt
dic hem beangstigden. Goethe was naar zijn eigen gcvoel het vermogen
volledig kwijt geraakt om te oordelen in ethische en esthetische kwesties.l-lij
meende nog nau wei ijks te 'Icven'. Genieten en opgaan in daadwerkelij k
gevoelde emoties was de nordische Fliichlling
l4
onmogelijk geworden.
Goethe ging oak dooreen ontwrichtende 'taalcrisis'. Het lukte hem niet meer
de woorden en de dingen met elkaar te rijmen en hij wist niet goed meer voor
wie ofwat hij stond. Hij moesl daarom weg, om ziehzel fte redden. 'um mieh
an den GegensUinden kennen zu lernen'. Goethe vertrok om die reden
incognito, allecn en stiekem op 3 september \786 vanuit Karlsbad naar Italic
en slelde, buiten zijn dienaar Seidel, werkelijk niemand op de hoogte van zijn
vertrek. Zijn vrienden, Charlotte von Stein en zelfs zijn broodheer, de hertog
van Weimar, liet hij pas vele dagen later weten waar hij was. Bij zijn vertrek
naar [tal ie, die op te vatten is als een vlucht voor anderen en voor zichzel f, mat
Goethe zich ook direct een nieuwe identiteit aan. Dit kan niet sterk genoeg
benadrukt worden, want de rcizigers van de Grand Tour deden ditjuist niet.
Goethe wenste heel bewust niet als de beroemde publieke figuur bejegend te
worden die hij inmiddcls was. Hij nam tijdens de reis daarom de identiteil aan
van de niet-bestaande schilder/koopman Jean Philipp Moller uit Leipzig. Dit
gejongleer met namen en kleding ging gedurende de hele reis door Ze
vormden een wezenlijk onderdeel van zijn zocktocht naar ccn nicuwe identi
teit en een nieuw leven.
Dit alles wijst natuurlijk op grote verschillen mel de educalieve Grand
Tour. Die werd ondernomen door zorgvuldig voorbereide en gelijkgestemde
jongelingen die meesta! (met gevolg) samen opreisden. Goethe daarentegen
wilde zieh in Italic bezinnen op zijn ware bestemming en daartoe zoeht hij
vooral eontact met de grote artistieke voorbeelden uit het verleden, om
uiteindel ij k weer lot sehrijven en 101 '1cven' Ie komen. HiJ vcrlangde bovenal
terug naar een naief, daadwerkel ij ken' artistiek bestaan'. En Goethe slaagde
dam in. Hij Yond een nieuwe identiteit. Of beter: hij Yond zichzelf terug in
Rome. AI na enkele dagen in deze stad sehreefhij cnthOllsiasl aan Herd!r dat
hij gecstclijke soliditeit herwon.
15
In een briefvanuil Rome aan zijn vrienden
in Weimar, gedaleerd I november 1786, schreefhij explieiet over dil 'niellwe
leven' Hij vcrgeleek het metjellgddromen die zieh in levcnde lijve aan hcm
voordeden en l1leende nu ziehl te krijgen op het GlIl1Ze in plaats van op de
onderdelen van het bestaan.
16
Rome opende voor hem kortom cle weg naar
'seinem eigenen Wesen' 17 Hij ontdekte cr ciat 11iJ nog steed::; Interesse in de
wereld kon opbrengen en kon genieten en lietllebben
lX
In Rome, zo sehreef
hij, ervoer hiJ pas lVat cen mens was.
1
') A,ln de hertog van Weimar schrecfhij in
1788 zcIfs dat hij zieh 'gene/cn' voelde doordat hij zieh volleclig verladigci
had mel ware kllnst
20
Hij voelde zieh voor hel eerst ff,all::/tci en In staal 0111
gehceI naar eigen inzichten en wcnsen ZiJll eigen leven in te richlen. Nog In
gesplTkkcn met Eckermann in 1818 stelde Goethe niml11er zo gelukkig te zijn
geweest als in Rome
21
Hij vierde nict voor niets clkjaar de vCtjaardag van zijn
vertrek naar I ta lie.
Een voorbccld kan illustrcren hoe de 'genczing' zich biJ Goethe aan
diendc. He! zi(,11 was voor Goethe net <lIs hel schrijven. mnd Ino natuurlijk
Cjocthcs Iw!iellischc Rc:ise en de Grand Tour 141
ook gecn gegeven mcer, maar een groot probleem. Hij wilde zi.1n ogcn daarom
opnieull' hildel1 cn zieh hel kijken opnieuw aanleren. Oaarom nam hij
tekenles. Oil is deels op Ie vallen als een erfenis van de Grand Tour. Wanl
aehttiende-eeuwse reizigers trachtlen ook vaak door middcl van lekeningen
objeclen cn indrukken vasl Ie leggen Maar bij Goethe ging hel niet om hel
natekenen van 'uiterlijkheden', maar 0111 'inncren lind ueshalb bildendell
sehen' Hij wilde de inwendige samenbindende 'gedachten' In bijvoorbecld
kunSlwerken en volkeren op het spoor komen. Goethe truchtle 10 het GOII;;e te
leren zien en van daaruil de delails te begri.1pen. Dil rl/olerische se/'en, dit
'zien' van de wet ten waaruil de werke IUkheid zou zijn opgebollwci( dal in kite
tegenover empiristisehe kennisvorming werd gepJaabt), werd een obsessie
voor hem II Uheef! ongelwij reid gemeend dat door hel zien van deze creaticve
samenslcllcnde krachten achIer landsehappelijke schoonheid, nalULlr, kunst
en gesehlcdenis greep was le krijgen was op de crcalieve welmaligheden
achter alles. lels dat hiJ later in het gediehl Urll'or!e Orphisc/' prachlig
verwoordde Niet het kopieren van de naluur was dan ook de essenlie in kUllSt
en welensehap, 1113ilr hell/lies 1'011 illl1ell herl/liS lien en kunnen wecrgeven
22
De werkelijkheid vcreis(e vol gens Gocthe artistiek begrijpen. Dc weg tot de
anlj:ken70u gcstoten blijven, wanneer Ie niel met dergclijke 'ogen' werden
bekcken. Dat zijn sehelsen van het ltaliaanse volk lot vo!kssccnes, genre
stukjes en lableaus wcrden zoals in DI/s ROlllischc Kw 110 F(li is dan ook niel
aileen het gevolg van een grove versirnpellng van het ltaliaanse volk. maar
kan ook gezien worden als een serieuze poglng om in een lJilderj(Jlge 'het
wezcn' van het carnaval Ie sehctsen. Goethe heef! ah';oluuf gemeend dat
hij met bildllO/ie Heschreiln/llgen van landsehappen, steden en mensen de
essenlie van het GarlZ{, kon vangen
21
Helllaliaanse landschap 'zag' hij dan
ook ccht aIs een soort LOl1dscha/ishild orseh ilderij. II ij lei er zel fover: 'on ist
alles zusammen auf ein Blalt ZlI bringen'. Zijn tckenlessen en kiJkcxpe
rimenlen dienden niel om de nilluurlijke wcrkelijkheid te Icren rcproduccren,
of artisticke vennogens te onlwikkelen (loals bij de kunstenaJrs op (,rand
Tour), maar moeslen lcren helpen 'hel schildcrachtige 7len' aanle leren. Zijn
uitelndelijke doel was het (k zeer indlviduelc waarneming met als
rcsullaat (Ie illnercn Hildung des Sel/)sl, doordat men lidt had gekregcn op
de I'ormendc \Vellen aehter de wcrkcliJkhcid. Soeialc nooo paste niet In
dcrgelijke schelsen en objcctivileitpretenlies standen daarbiJ niet voorop.
Dagboek versus rei.wer.1ag
llcl stai]1 dus vast dat Goethe zi.ln crisis daad\lerkeli.lk heefl oVerwOlHlen,"<
Men LOU Kunnen stellcn dal 7ijn 'nlOderne gc,plctenheid' door de reis naar
ItaliC werd opgehcvcn. Door een csthetische rcgeneralle ZjJ11 gel'oel \ioor
I'crhoudingen e11 I'oor de esscntie van alles Uen daarmee ook lipl
ll10relc oordeclslermogen. 0111 in de lermll1ologic van 7iJn \'fiend Schiller Ie
sprekcn: Coethe verloor onder invloed van Italic li.11l ilOllisehe arslanckli.lke
selllilllenlo!ileil en won l.ijn kinder"-ike en creatleve !/U!\'ill'il terug. Goethe
7elr was oak ovutuigd I,an het kit dat li.ln Italic-reis aan alles betekenls,
\laarde en lin had lerugi!egclcn. HiJ dur!c]c in Ilal ic Zi.l11 roeping als I11cns en
(gdeerde) kunstcnaar \Veer onder ogen te zien tv! ail I' da t 1,1at onverlct da t zi.1 n
karakleriscring V,ln 7ijn verbllJf, als de geluk"ige terugkecr van L'en \'er
bannen persoon n
elemenl bevatte. I
al voor!<lvam, cre,
het reisverslag Ull
de plot van het oor
d,lgboek onderge.'
tussen het dagbod
historisch gezien,
Het oorspronk
gramaehlige loon
publieillie had hel
twee-gesprek met
Weimar. Hel was I
de traditie van de
gedragen aan thu
(antieke) beelden
aandacht aan veg,
he! verge Iij ken v,
stencn verla mclin:
risehe) metamorfo
andere woorden d;
Hildut1gs-paradigl
Tour, Pas in de bel
lot een soorl zelfge
reis in 1786 cen v,
lale necrslag erval
Tour goed te begr,
B paalde aspe
gestrekcn. Oal gc
/in(lcdlgheid) var
hclder voor ogen s
aile menselijke vel
Gocthe dezetlilimi
in wcrkclijkheid n
I'ilnilas-Iading val
30 jaar na dato ec
tisehe vC!'haal ove
gepubl iceerdc VOII
hC't dagbock nog ,
zclfovel'lv inning I
ring. depolltiserin
het niet-estheliscl
\'crdween naar (h
pitllll'eske waarde
classiclSliscl1e lan'
derde. Dc Ilulic!/i.\
Poussln
l'ouSSln ,Ioegdil!:
142 Ilcllk tic- .JOIl)!
de zijn ogcn daarom
l. Daarom nam hij
: Grand Tour Want
ldel van teken ingen
;ing het niet am het
deshalb bildenden
ten' in bijvoorbeeld
:ht te zo het Ganze te
'lierische sehen, di t
:ebouwd(dat in felte
, werd een obsessie
n van deze ereatieve
lheid, natuur, kunst
eve wetmatigheden
Olphisch praehtig
de essentic in kunst
unnen weergeven.
cc
Ijpen. Dc weg tot de
lijke 'ogen' werden
vo Ikssecncs, genre
Ival- is dan ook niet
aliaanse volk, maar
:en Bildajo/ge 'het
;oluut gemeend dat
eden en mensen de
Ischap 'zag' hIJ dan
I er zel f over: 'oft ist
essen en kijkexpe
leren reprodlleeren,
nsknaars op Grand
'n' aan Ie leren. Zijn
vaarneming met als
Ilt had gckregen op
nood paslc niet in
;lrbij niet voump.
ccft
l' door de reis naar
'ias /lln gevocl voor
11 daarmce ook zip1
In vriend Schiller te
liscl1e afstandclljke
\';rcir terug. Goethe
Ian alles betckel1ls.
'oering als mens cn
.tat ol1\'crlel dal /ijn
.:kecr van cen vcr
bannen persoon naar het land van zijn jeugd, niltuurlijk ook een sterk fietief
elemenl bevalte. Hoewel het woo I'd Wiedergehul'r in zijn dagboek uit 1786-88
al voorkwam, ereeerde zijn Wiedergphurr met name aehteraf. Door
het reisverslag uit 1816-17 de intrige van een wedergeboorte mee te geven is
de plot van het oorspronkel ij ke (en pas in 1895 voor het eerste gepubliceerde)
dagboek ondergesneeuwd geraakt. Uit de versehillen die zijn op te tekenen
tussen het dagboek en het gepubl ieeerde reisverslag bliJ kt wei hoezeer Goethe
historisch gezien een Janus is geweest.
Het oorspronkelijke dagboek heef! namelijk een verrassend droge tele
gramachtige toon en 'verlichte' strekking. Veel meer dan de uiteindelijke
publicatie had het ook objectiviteitpretenties en was het opgezet als een soort
twee-gesprek met de vrienden en kennissen die warcn achtergebleven in
Weimar. Het was in die zin bljna een typisch achttiende-eeuws brievenboek in
de traditie van de Grand Tour. Praktische informatie over ltalie werd over
gedragen aan lhuisblijvers. Goethe besteedde, naast het atlopen van de
(antieke) beelden die in zijn Volkmann venneld stonden, in Italie zeer veel
aandaeht aan vegetatie, botanica, klimatologische kwesties, vulkanologie,
het vergeliJken van staatshuishoudingen, natuurwctenschappelijke zaken,
stenen verzamel ing, onderzoek naar de zogenaamdc 'oerplant', de (h isto
rische) metamorfose bij planten. ctc.. etc. Uit het dagboek van 1786 blijkt mct
andere woorden dal de oorspronkel ij ke reis duidel ij k niet volledig bi nnen het
Bi/dllllgs-paradigma plaatsvond en nog zwaar aanleunde tegen de Grand
Tour. Pas in de bewerking van decennia ema werd het verslag van een dialoog
tot een soort zel fgesprek. Men zou kunnen verdedigen dat zij ndaadwerkelijke
reis in 1786 een variant op de Grand Tour is geweest, terwijl zijn beroemde
late neerslag ervan in de fralienische Reise aIleen in contrast met de Grand
Tour goed te begrijpen is
Bepaalde aspecten werden d'lIl ook uit het dagboek geweerd of' gIad
gestreken. Oat gold bijvoorbecld voor de meeste twijfels aangaande de
zin(ledigheid) van de reis en het doel. dat hem Jl1 het begin nog geenszins
helder voor ogen stand. lllustratidis de beschrijving van het zinnebccld van
aile mcnselijke vergeefsheid: Pompei. In de fra/ienischcn Reise lijkt
Goethe dezc fIlnlllisicl'lcn Swdt snel vedict. Maar uit het dagboek blijkt dat dit
in wcrkclijkheid niet hel geval is gcweest
2
' Goethe worstelde in! 786 met de
l'anira.I'-lading van Italii.'. Dele twijfels en ontwriehtende gevoelens werdcn
30 jaar na dato eellter sterk gemarginaliseerd. De context van het optimis
lische verhaal over zi.in menswording liet dit niel toe Geen wonder dal in de
gepu bII cecrdc vo 1'111 overal Vu//ko/ll /Ilcnheir en g/,in::endc ;VatuI' heers t terwij I
het dagboek nog vele kritisehe notities over Italic bevat. Dc harmonieuzc
zclfoverwinnlng moest een passend decor krijgen. Verregaande idcalise
ring, depolltlscring en historisering van Italic was hel gevolg. Vril"ve! al
het niet-esthetische en alles wat losstond van de individue1c ontplooilng
verdwecn na,lr de aehtergrond. Sociaal onrecht kreeg een nostalgiseh'
piltoreske \Vaarde. Dat verklaan ook Goethes vreel11de orngang met tic
cl;;ssieistlsche landschappen van Poussrn en Lorrmn die hlj hogelijk be\\'on
derde. Dc flulicf/isclwlJ Reise gafhij CCllIllO((O Iller dat ontJeend was aan een
schilderi.i f'ollssin: Er itt Arcadia ego, Anch ich in ArkodiCi/
l
Maar voor
Pouss in sIocg di t Er in /1 rcudiu ego op de dood die aIoIII aanwezig lei fs in
(ioclhcs fralien;sc!ll:' Reisl:' ell oe Grand Tour 143
Areadie. Het was een Valliras-symboo I. Goethe j ubelde daal'entegen: ook 'ik'
In Italic. Niet de eeuwige dood. 0 fzel fs maar het eeuwige van de sehoonheid in
Italic, maar ziJn eigen individualiteit en metal11orfose lVaren object van de
flalienische Reise.
Burgerlijke verSllS adellijke idelliell
Daarmee was de flalienische Reise in zijn uiteindelijke gcpubliceel'de vorm
een bl/lgerliik bock en verseh ilde het fundamentecl van de reisvcrslagen ui t de
tijd van de Grand Tour.
Om het heel simpel te stellen: een nieuwc socia Ie leisure-class was riji<
geworden en krceg de beschikking over vrije tijd. Tot 1750 was het vrijwel
uitsluitend dc ade/ gewcest die reisde om de reis z'elC. samen met de aller
hoogste burgerij die zieh spiegelde aan deze ade!. Erna tl'ad een onmiskenbare
verburgerl ijk ing van de reis op. Oat was veelmeer dan cen soctale omslag. Het
had ook een rnentaliteitshistorische aehtergrond.
2
(, Dc adellijke elite had de
fundamenten van de esthetiea, moraal en maehtsaanspraken altijd gClocht in
de traditie. in het universele en in hel ceuwig-onvcranderlijke. Dc complete
dynamisering van het werelJbeeld vanaf I 750 deed echter de nieuwe burger
lijke elite houvast en verankering zoeken In de verandering 1.elf. Die werd nu
loFonlwikkelillg omgesmeed en de burgers louden de dragers dam'van 1.ijn.
Het onveramlerlijke ill de verandering kwam eentraal te staan hij het zoeken
naar de fllndamenten van de samenleving. Goethe was hier een dllidelijke
representant van: het ging hem om de ze!fverwezenlijking en 'organisehe'
groei naar een bloeifase toe, om een metamorfose tot 'het ware ik'.
Het woord Wiedergebl/I'l, met zijn onmiskcnhaar piCtistische lading, was
wat dit betreft een onderdecl van een maehtslegitllTlCrende en identiteits
seheppende strategic. Uiteindelijk draaide het allemaal am het begrip identi
teit. Oat werd nu opgevat als een karakter dat was aangeboren en dat iemand
onmiskenbaar maakte tot wat hij was. maarer werd aan deze notle ook een zeer
belangrijk dynamisch clement gekoppeld. Dc 'burgerlljkc' negenticnde
eeuwse identiteits-eonceptie steIde dat '.ie wordt wie je bent'. Dc eentrale
mel.afoor was die van het ontp/ooien en groeien. als een zaadJc tot een vollc
boom. In zekere zin was die boom al in het zaadje aanwci.ig, maar het dicndc
zijn eigen potentie op organisehe wijzc nog wei ten volle I.e onlwikkelen. Dit
ontwikkclen van aile mogelijkheden, was Biidulig. Het was geen lerell in dc
zin van verwerven van geeanoniseerde en praktische kcnl1ls. ofhet aanlerell
van eigenschappen die salollldlllg Illaaklen. maar klVam Ileer op het ontwik
kelen van ,crieus en diep inzieht in de 'vvare aard' del' dingen en \ollcdig
mensziJn. Natuurl iJk kidde dat tot paradoxale gevolgen. Het was in de orde ill
de beweging dat vasligheid werd gevonden en .. even paradoxaal . in contact
met hel. vreemde dat men zieh van oie eigenheid bewust werd. am er nog cen
paradox tegenaan te gooien: de rcis naar Italic werd in del.c traditie een reis
naar zich1.elf. Men ontdekte zichlelf in het vreemdc waannee men zich
verwant voelde. Van Goethe is de opmerking: '\!lan reist ja nicht, um
anzukommcn', en clat is ill uSliatief. 27 Het ging hem (in thcorie althans) mecr
om de subjeetieve Aneigllllllg van het vreemde ell uaardoor zelfi11Lieht ell
in/icht in 'het vonnende' in de wereld, dan 0111 de objcctivitcit van de
reisbesehrij ving.
144 llenk de J,)llg
De CJrand Tour
was het ziehzelfvir
was 11iet ll1eer de :
werving. maar cen
nalopen van met n,
onderseheid maken
ding
2X
Goethe ging
worden, Olll het (hel
de grote antieke kur
waarlijk 'levend' Vl
regeneratic en krist,
[talic bovcnal ziJn I
een nalionalistiseh(
vaker daarna vormd
reizigers. De roman
idee dat men pas V(1
bereisd. Dc pretenti
nog dan de Italianen
gcheimzinnige bane
werd uitgedrukt in
Hiertegen ZOll Goel
Goethe a!s llllti
Zonder meer kan w'
ade llij ke re is was. \\
van de llalie-reizen (
Grand Tour kenmerl
besehouwlllgen OYC
'V/ underkamrner', g
wekkcndste en opva
drukking van het we,
barokke Vaniw.\ el
ru'inebe1cving hoord
liltroducecrdc. lag Vl
vol organisehe meta
aalic !,;u:(' 'bestree(
gll:L11.e ervaring van
benadering van de GI
van I::uwpa als hct
volstrekt gehistorise
dering hoorde het 'v
een dominant ontwi
ovengells zeer veel r
existenliclc zingevl
gcnicten met hogcre
Dat alles was I.e
DUltse ncgcnticnde
kUllllllel" en arcadise
I
Ie daaren tegen: ook 'i k'
ge van de schoonheid in
,e waren object van de
,e gepubliceerde vorm
I de reisverslagen uit de
leisure-class was rijk
t 750 was het vrijwel
r, samen met de aller
Irad een onmiskenbare
en soeiale oms lag. Het
adellijke elite had de
lakcn altijd gelOcht in
derlijke. De complete
Iter de nieuwe burger
ring zelf. Die werd nu
dragers daarvan zijn.
c staan bij het zoeken
IS hier een duidelijke
Iking en 'organische'
het ware ik'.
etistische lading, was
'fende en identiteits
om het begrip identi
en dat iernand
notie ook een zeer
rlijkc' negentiende
c bent'. De centrale
I zaadje tot een volle
zig, maar het diende
Ie ontwlkkelen. Oil
was geen leren in de
nnis, ofhet aanleren
neer op het ontwik
dingen en volledig
lIel was Il1 de orde in
adoxaal in contact
verd. Om er nog een
eze tlad itic een reis
waarrnee men zieh
reist ja nieht, um
<corie althans) meer
door zel finzieht en
bjeeliviteit van de
De Grand Tour werd lO omgebogen tot een Bildllngsreise. Daarbinnen
was het ziehzelf vinden en het nation ale zelfvinden de essen tie. Het reisdoel
was niet meer de sehat aan bezienswaardigheden In Italic, of kennisver
werving, maar een innerlijke persoonlijke en nationale verdieping, door het
nalopen van met name de kunst in Italic. We moeten hierbij duidelijk een
onderseheid maken tussen persoonlijke en nationale identiteit en zelfvin
ding
28
Goethe ging het in zijn reis naar Italic om hetpersoonlijk 'herboren'
worden, om het (her)vinden van zijn eigen identiteit enjeugd viaeontaet met
de grote antieke kunst, de paradijselijke natuur, een goddelijk klimaat en een
waarlijk 'levend' volk. Zijn Bildul/gs-eoneeptie was gerieht op persoonlijke
regeneratie en kristalliseerde zich uit in een hemels Italic. Herder ontdekte in
Italic bovenal zijn Duits-zijn en werd daarmee onbedoeld de stamvader van
een nationalistische traditie. Italic wcrd voor hem een tcgenmodel. Steeds
vaker daarna vormde de reis naar Italic de natiol/ale Duitse identiteit van de
reizigers. De romantici eombineerden beide strategieen en eultiveerden het
idee dat men pas volledig en volwaardig Duitser werd nadat men Italic had
bereisd. De pretentie werd dat aileen de Duitsers in staat zouden zijn - beter
nog dan de Italianen - 'het wezen' van Ita Iic te doorgronden, aangezien er een
geheimzinnige band werd verondersteld tussen be ide naties, zoals prachtig
werd uitgedrukt in Friedrich Overbeeks schilderij Italia llnd Germania.
Hiertegen lOU Goethe later fel van leer trekken, zoals we nog zullen zien.
Goethe als anti-romanticlls
Zonder mecr kan worden gesteld dat de Grand Tour, die van oorsprong een
adellijke reis was, weinig gemcen had mel de burgerlijk-romantische kantcn
van de Italic-reizen die na en onder invloed van Goethe dominant werden. De
Grand Tour kenmerkte zich door analytisehe, vergelijkende en rubricerendc
besehouwingen over aetuele zaken ter algemeen nut; Italic zag men als
'Wunderkammer', gevuld met het beste, vreemdste, buitcnsporigste, indruk
wekkendste en opvallendste van de schepping. Ook de elassieistisehe bena
drukking van het wederkerige, exemplarisehe en eeuwige in de gesehicdenis,
barokke Vanitas- en Memento Mori-gedaehten en areadische of
ruinebeleving hoorden in deze traditie thuis. Het concept Bildllng, dat Goethe
introduceerdc, lag veeleer aan dc basis van cen nieuwe burgerlijke ideologic,
vol organische metaforen, die de adellijke hecrsehappijprelentics en 'aristo
cratic gaze bcstrccd en langnam verdrong. (Joethe stclde cen seculicr-reli
gieLlze ervaring van de Italiaanse kunst in de plaats van de inventarisercndc
benadering van de Grand Tour. Dat sloat het wcgsehrijvcn In van zowel de rest
van Europa als het soeiaal-politieke cn <\Cluck. Dil (ell gunstc van cen
volstrekl gelllstoriseerd, gecsthetisecrd en geldealisccrd Italic. Bij zijll bena
dering hoorde het 'vervreemden' van het Ook zien we pas na Goethe
een dominant ontwikkelingsperspcetief naar vorell komen, met daarbinnen
overigcns zccr veel ruimte voor het ceuwig schone. 80110111 /ille was zijn haast
existenticle zingeving van de reis en het \"ermengen van het zorgcloze
genieten met hogere docleinden.
Oat alles was 7..cer invloedrijk Slcutelwoordell \"our hel. begnp van de
Duitse ncgenticnde-ceuwse Ita/ien-BegeisterulIg zijn niet lozeer r-Vunder
kalllmer en arcadiseh gcnieten, maar: pittoresk, II/aleriscli, 'akfiirend en
Cocth"" hu!iellisclie Reise en de Grand Tour 145
nosta\gisch Sclzwormen Bovenal vinden we er de voorondcrstelling van een
vrcemd soort organische cenheid tussen kunst, hislorie, naluur en zinvolle
ontwikkeling daaraehteL Men meendc in Italic In de negenticnde eeuw vrij
algemccn een 'ernstiger hogcre wereld' le kunnen vinden. Die werd vcrvol
gens geeontrasteerd met de vervreemdende noordelljke wereld waann alles
uiteen gedreven was. Selznsucht naar Jlalic was daarmee veeJ meer dan simpel
reisverlangen. Het was een 'Ausdruek heiliger Begeisterung '.)(1 Italic veran
derde rand 1800 van cen boeiend vreemd land in cen door de eigen verl;lllgens
gedornineerd symboolcomplex, dat nog maar wcinig mel hel daadwerkclijke
Italic van doen had. Italic werd loteen wercld gestileerd waarhet 'Ideale' nog
In levende lijve was aan te treffen. De Vor::eit was er tastbailr Men kon er
opgaan in volk, natuur en gesehiedenis. Dc reis naar Italic diende cell tijde
lijke uitvlucht uit de burgerlijke orde en W<lS daarmee burgcdijk gcworden.
Beroemdste voorbeeld van dele prerom<lnlisehe benadcring is natullrlijk het
lied van Mignon van Goethe uil de Wilhelill Meister" Het is de arehetypisehe
verwoon.!Ing van de Duitse Sehn.\ucht naar het Zuiden. llet beV,lt in een
notcndop aile erlleiale mctuforen die later VUIl belang werden in de negcn
tiende-ecuwse Duitse Italic-eliltus. Dc eerste strofe behandelt overvlouJige
natuur cn hel exotisehe van blociende eitroenen onder ecn hcldere hemel,
k@rlom het sehilderaehtig-paradijsclijke van het land, In seherp eontras(met
Duitsland. Dc tweedc strofe bezingt de antieken die 'groots' waren, cn
'voorbceldig' in letterlijke zin. De derde stlOfe stelde de ruige natullr, de
bergen en watervallen van Italic eenlraal en maakt duideJijk dal er aehter het
evenwiehtige areadische ook duistere behoeflen schuilgingen.
Maar- en dit lijkt mij heel erllciaal -. dat bctekcnt niet dat Goethe cen
romantieus was' Goethe kan inderdaad geplaatst worden tegcnover de (irand
Tour/stell. maar mag absoluut niet met hen worden geconlrasteercl als een
romantiseh reiziger. Mecr dan iets andel's was de holienischen Reise van
Goethe namclijk een autobiografisehe enseenering van het ncoelassieistisehe
Blldungs-programma van de Weimara Kreis, dat juist overdliideliJk als
reactie op romantische opvatllngen werd onlwikkcld. Het is niet voor niets dat
het lied van Mignon IS gesehreven in Gocthes Sturm und Drol1gperiode, dus
v66rdat hij Italic bezoehl en vcr vomdat hij 71Ch tot de K/assik bekeerde. Het
p<lradoxalc van Goethes IlOlicnische Reise schuiltjuist in het fell dat het bock
door de romantiei hogelijk were! geprezen (ook door de rom<lntlsehe koloille
dil,tocnlertijd in Rome verblcef). dat het sterk vomultliep en van invloed 1',';1S
or romantisehe preoecupalies, maar dat CToethc het eoneipleerde als antiro
m3ntiseh pamnel Daarin had hij ook geen ongelijk.
Dc DUltse Romantiek stond voor een heel ander soort reisfilosofie dan
(ioethe aanhing. Daarin walen \Im/clem, SehnslIcht en Fen/\\I:h nall\\'elijks
mee, ultcen te trekken. We hoevcn maar te denken aan Ticeks Stern/wid oC
Navalis' Ileitirich IOil Ojierdingen 0111 ons dat te reallseren. Steeds opniell\\
werd in de Romantiek \"Crhaald van reizigers die trokken door droomachligc
oorden. e.\otisehe \verelden. vcr verieden, fantastisehe natllur of betoverde
IUlnell. IFulldclI7 gold ab passende le\enswijlc van de mens die niel l11el de
\VerelJ 0111 hem heen o\er\Veg kon en die van anderen cn zlehlelfvenreemd
was geraakl. In DCi W({nderer van Sehm idt von Llibcek. op 11111/iek guet dool'
Schubert, kOlllt duc Sellllwchtnaal het rijk 'aehler ck bergen'. In reaelie op
14() Ilel1!.; de
de onmogcl ij kI
wljze naar vorl
Romantiek - '"
fomantieus VOl'
symbool VOOf
rornantisehe rei
en object, natuu
ollvermoede kr
kinderlijke lie!
goddeJ ij ke, nat,
tieus dus net a
vreemde wereld
van de Klassik c
Goethe zwierf n
Er waren v;
1110gelijk. De Ro
medemens, men
reerbaar opvall!
Eie he ndorff tref
aan, waarbij spnl
Dc romantisehe
toeht uiteindeliJ
vr01 ijk opgaan in
Italic als een fan
ringen, dat bescl
was dit vooral de
moeht de prel ni.
individu en sam
veri eden, het nat
dooreen rcis naa,
honing, waar aliI
mens kOIl er een
Daarnaast \Va
en samenleving,
voor cctl\\'ig een
rornunliel een do'
'ideale' ell absl
Zij konl
mens bled <llleci
hetzelfdc momer
De hele nege
mantisehe varian
Rci7.cn vanuit he
dokn 111 antwOOf
II1vloedrijke erfel
ong<::lukkig voek
omgeving, het ve,
hel dromen van el
Jnderstelling van cen
natuur en zinvolle
eeuw vrij
en. Die werd vervoI
wereld, waarin alles
veel meer dan simpel
rung'3U Italie veran
r de eigen verlangens
t het daadwerkelijke
waar het . ideale' nog
astbaar. Men kon er
<lie dlende een tijde
lurgerl ij k geworden.
ring is natuurlljk het
t is de archctypische
n. Het bevat in een
verden in de negen
andelt overvJoedige
een hemel,
scherp contrast met
'groots' warcn, en
de ruigc natuur, de
liJk dat er achter het
Ingen.
nitt dat Goethe cen
tegcnover dc Grand
:ontrastecrd als een
enischen Reise van
'1 ncoclassicistischc
,t overduidelijk als
is nlet voor niets dat
Drang-periodc, dus
ossik bckcerde. Het
hel fcit dat het bock
.1mantische kolonie
en van invlocd was
ipieerde als anliro
rt reisfilosotie dan
<'I1lI1'eh nallwclijks
ieeks Slern!Jald of
Steeds opnleuw
door droomachlige
aluur or bctoverde
ens die niet met de
'iehze If vervl'eelllcl
I muziek gezct door
I'gen', in rcactie op
de onmogelijkheid hier op aarde de draai te vinden, op haast arehelypisebe
wijze naar voren
32
Het 'zoeken' en 'niet in staat zijn tot' - de kern van de
Romantiek - werd als literair motief omgezet in dolen en verdwalen. De
romanticus voelde zich een zwerver. De wandallde Miiller gold bijna als
symbool voor aiLe gevoelige ontheemden die de mensheid riJk was. Dc
romantisehe reis was een wanhopige queeste naar verzoening tussen subject
en object, natuur en cultuur, verlangen naaravontuur en trachtte te gra yen naar
onvermoede krachten onder de oppervlakte van de aarde of in de eigen
kinderlijke ziel. Bovenal stond de hoop centraal op eenwording met het
goddelijke, naluurlijke, authentieke en oorspronkelijke. Het ging de roman
tieus dus net als Goethe eveneens niet om het ontdekken of kennis van
vreemde werelden tiJdens een (dwaal )toeht. maar ook niet om een verded iging
van de Klassik en hel eeuwige, waarom het Goethe uiteindelijk te do en was.
Goethe zwierf niet. Goethe vond.
Er waren van deze romantische benadering grofweg lwee varianten
mogel ijk. Dc Romantiek vielu iteen in personen die deze breuk tussen mens en
medemens, mens en natuur en mens en verleden, als eeuwig en niet repa
reerbaar opvatten en lij die geloofden in een mogelijke verzoening. Bli
Eiehendorfftreffen we die laatste j uichendc en en igszins geexalteerde variant
aan, waarbij sprake is van ecn 'oplossing' voordc brcuk tussen droom en daad.
De romantische lwerver viel hier na cen religicuze opoffcrings- en initiatic
tocht uitcindelijk hel geluk ten dee!. Hij hervond zichzelf in Italie en kon
vrolijk opgaan in naluur, volk en geschiedenis. Dele romantisehe lijn schetste
Italic als een fantastlsch land vol bloemenpraehl en exotisehe klcursehake
ringen, dat besehenen werd door mysterieus gouden lieh!. Ironiseh genoeg
was dir vooral de vrucht van schrijvcrs die Italic nimmer hadden bereisd. Dat
mocht de prer niet drukkcn. Dc breuk die men voelde tussen 'ik' en wereld,
individu en samenleving, religie en kunst, moraal en politick, heden en
verleden. het natuurlijke en menselijkc en wat 31 niel meer, werd overbrugd
door een reis naar het premoderne toverland Italic. Dal was een land vol hoger
honing, waar alles na'icf, intact en barmonieus was. De modernc 'gesplcten'
mens kon er een uitweg vinden llit zijn lcvenserises. a
Daarnaast was cr dus dc andere varianl, waarbij de breuk tussen indlvidu
en samcnlcving, taal en werkclijkheid, gevoel en ratio, verlangen en rcaliteil,
voor eeuwig een onveranderliJk gegcvcn blecf. Her leven werd voor deze
romantici een dol en zonder cinde. Deze romantici streefden ook welnaar het
'ideale' en 'absolute', maar vormdcn een soort cngelcn met afgesnedcn
vleugels. ZI/ konden het bcloofde land ntd meerterug vinden. Dc vcrseheurde
mens bled aileen achIer in een mecr c1csolaat oord, wal ovcrigcns vaak O[J
hcrzelfdc momcnt \Vohllllld lI'eh stcmdc.
Jl
Dc helc negentiende-eeuw.e Dllilse reiseultus sloeIde op deze twce ro
mantisehe varianten. sterker waarsehijnlijk dan op Goethes Bildllngs-ideaal.
Reizcn vanuil her verlangen naar avontuur en het absolulil ideale, maar ook
dolen in antwoord op onrusl. angst en vervrecmding lijkt cell van de meest
lI1v!oedl'ijke erfenisscn van etc ROlllaliliek te li.lIl geweest in Dliitsiand Zieh
ongelllkh.ig voelen op dele aarde, he! /Ich vcrvreemden van zichzeU' el1 de
omgeving. het verlielen van contact met de anc!eren of de eigen gcvoelens en
het dromel1 van een bctere en lc!ealcre wereld, deed een stoet dolende ridders
(jOl'lhcs IlaLiei/isc!le Reise en de Grand Tour 147
ontstaan. Wagners Tannhdllser, Fliegende /-lalhinder en Parsi/al, Mahlers
Fahrcnde Geselle. de Bursehenscha[ien. de Wonderul1gel1 van Fontane, de
toeht van Klee naar Noord-Afrika, dc 'rVanden'ogei rond J 9! 0, de OJ1rustigc
zwcrfaehtige Icvensstijl van Gregorovius, Rilke, Kayserling cn Hesse: het
zijn maar enkele van de bekendste voorbeelden als we naar de doorwerking
hlervan zocken. Buehners personages, Eiehendorffs Der Taugeniehl. Moritz'
A11 lUll Reiser en Von Platens hoogst eigen dwaaltoehten iliustreren ook dat de
reis nu evenzeer als een metafoor gold vom het (gekwelde) leven z'elf. als een
mogelijkc redding.
Maar juist aan de vervreemding en existentiCle angst die de romantici
voortjoeg, op zoek naar het geluk 'aehter de bergen', had Goethe een brocrtje
dood rond 1816. Terwijl hij nota bene de ontdekker was van het Faustische
levensgevoel en de auteur van Mignon.14 Het Dorl, \\'0 du l1i('hl hisi. dON iSI
das Gliick was eehter niet meer aan hem besteed. Goethe wilde mel i'.ijn
llalienisehe Reise juist bcnadrukken dat hij het evenwiehtige en waarliJk
grote (Ices: het harmonieuze, edcl-hero'isehe en klassiek-wetmatige) in zieh
zel f had leren in tegreren. Het ging Goethe uitei ndelij k om een Wiedergehl.ll'!
IIUS dem Geisll! der Antike
J5
Dil maakte het mogelijk om de wereld opnleuw
met kindcrliJke openheid te benaderen. De zelfinterprctatle van Goethe was,
dat ';i.l zieh in Italic had overgegeven aan (Selbsl)hildung 211m GallZ1!11 en
daarmec op een vo!wassen manier lo nderl ilk was geworden. Oat was een heel
ander soort kinderl ijke na'iviteit dan de roman( ie i voorstonden. Hij was in
Ital i't weer gallz gewordcn, omdat hij zieh met het ganze van de klassicken, het
Italiaanse volkslcven en de prachtige natuur had opgehouden. Daarmee
was uiteindelijk Ga/lzlzeit in de plaats gckomcn voor fragmcntarisalle. Dat
plaatste hem onmiskenbaar tegenover de (romantisehc) ervaring van de
versplintering cn segmentarisering. Goethe rneende in tegenstelling tot de
romantiei 'het totale leven' en de sclJeppendc krachten daaraehter nog te
kunnen vinden en uitdrukkcn. Italic was voor hem uiteindeli.ik cen soon
Platoonse idceenwercld, waar de Ideeen in Icvcnden lijve rand liepen. Er was
zieht te krijgen op het wezen der dingen. Dc moderne Duitse gespletenheid
kon er voor GallZheil worden ingeruild.
Goethe stand daarmee precies russen Grand Tour en Romantick in. Hi]
kan aIleen begrepen worden versus Grand Tour en contra Romantiek. Hij
verschddc sterk van het geleerde en elilssicistisehe ideaal van de Grand Tour.
met de bijbehorende voorliefdc voor het ruig-sublieme en arcadlsehe. Maar
hij was ook nict romilntiseh. Vandaar dat het erhahene en filnlaslische zich bl.l
hem Illengden op cen wijze die preeies tussen dele (wee lijdgewrichlen e.q.
stromingen in lag. ItalIC werd door hem gceslhetiseerd. gesacraliseerd en
voorzien van een hogere betekcnis. Maar in dele idylle hcerste cen gcfor
eeercle neoklassieke rust, omdat hel cen reactie was naar twee kanten. Het
zinloze. gewclddadigc. ruige, actuelc en ontwriehtende wcrd vaak weg
geretouehecrd. omdat het wcr'd opgemerkt Daartegcnovcr plaals(c hl.l .
enigszins gekunsteld .- de Gege/l\mrl des klassischell Bodens
J6
Daarom
bcstond voor hem de schoonhcid van Italic ult harmonic van lijnen en kleuren.
hernelse panoramatisehe uitziehlen vanafheuvels en torens, ecuwig blauwe
lucht en dc trotse reslen van een groots antiek vcrledcn. Italic toonde de idcale
combinatie van volk. natum, kunst en gesclJicdenis. Her was geel1 vCI'licht
14R llcnk dc .long
contrast land, noe
Menschentums Ut
lander rafcls. Lo:
cigen
Noten
J Dil arlikcl is 11
mnnuscrJpt van ll1ijn
2003 kan wordell gcpl
\vcrklllci oraugL Dc \
lIiSlOrisch hesc/ en I
IILF,l'ntil.'l1t!e eel/H" Z{
hlt::rin mel de relS r.
ondcrwcrp stlltl1c '
hell'crlcdcn 70als die r
mel l1islorischc reSlell
2 Voor goedc tilci
onder meer 1\. WJisOI
Tour. Il/i,scil/o dell '1/.
I997 (ook gcpublieecr
flaly 1lI the eigllll't>llfh I
l..eC\I\\ (red.). !lCI'lI1IH
!oc,.i."imc rlI de i 8-de et.
The I..To!UllOrI of ,JI(.'
t"l,JIUUll i"<.:lrlliot/s sitl{
1998: C Ilorllsby. Th,
Trwr (1",1 bC.I'ofld, Lon
er smd,. 9% hcllljdsci
o(Tnl\'e/ Literature.
3 Vnordl[ afrikel i
10pl1 M iehel (red.) . .I.
ReiSe! l '/r,,111. Blllld u",
ReIse, h";i1k/Uft am
J f:jN:;,-on
F(llIs! I cIl11: P. (inldam
(joell,,' Hrir;fe aus II,
(j. Fcmmel (red
I/u"ge" 111-416. 'Italic
D,e Lalldschaftell. l_cq
CurfJlI\ del" GO:ihe-:e.
kcn- unJ AnJ.lOI11ICs'{U
Spccll\'e. Leip!l!! ['16:'
de 11..:1' ':tn
Conrady, ('Ot"IIi:' Lcln
N. [hi,!c en Ii f-I,c"h
.,('itler 7.(:11. I hindli.::n I'
.'}JOlltOJW oder d/l. I7cl.\'
l/l'l//.\che Schri!l.d,lIl'r I
hCIg 199(, .
.j lie \ onr dc!..: lli
/llikhintrl.!; 1'I1C"l'llil"d
5 (jccltccrd in F
(1l..'\c!Jicdel1ls. (jr01l11lt!l
6 lie \ uor ue 11l{WI
hel (lCll\TC vall de \:l
f- I, '\nkcrsmil.
;n Pannja!, Mahlers
contrastland, noch een romantisch dromenland. Het was de 'Heimat freien
!?en van Fontane, de
Menschen turns und Landscha ftl icher Schbnheit' .37 Oaarmee was het een land
d 1910, de onrustige
zonder rafels. Logisch, want het moest een passcnd decor vormen voor zijn
erling ell Hesse: het
laar de doorwerkillg
Taugenichl, Moritz'
Ilustreren ook dat de
e) leven zelf, als een
die de romantici
Goethe een broertje
) van het Faustische
'11 l1ichl bisl, dort isl
wilde met zijn
ichtige en waarlijk
wetmatige) in zieh
n een Wiedergebul'l
de wereld opnicuw
tie van Goethe was,
'ng Zllln Ganzel1 en
;n. Oat was een heel
,tonden. Hij was in
In de klassieken, het
choudell. Oaarmec
Igmentarisatic. Oat
;) ervaring van de
egcnstelling tot de
daarachter nog te
ccn soort
rond liepen. Er was
litsc gesplctenhcid
Romantick in. Hij
ra Romantick. Hij
,an dc Grand Tour,
1 arcadischc, Maar
'wtastische zich bij
ijdgcwrichtcn C.q.
gcsaeralisecrd en
heerste ccn gcfor
t\Vce kantcn. Het
\Nerd vaak weg
ver plaatslc hij
'ioden.\.1(, DaarOIll
11ij ncn cn klelllcn,
lS, eClIwig blauv;e
Ie toonde dc idealc
was gccn verltehl
eigen indrukwekkende menswording.
oten
1 Dil anikel is gebaseerd op passages uil hel
manuscript van mijn proefschrif!, dal hopelijk in
2003 kan wordell gepublieeerd en dat I'oorlopig als
werklitcl draagt: De weg "all Rome 110"1' Velle/ie.
His/Orisc!l bese( ell !leI D"itse Ilo!le-beeld ill de
IIcgellliende ce"IV. Zoals de lilel al aangeet'l, zal
Ilierin nicl de reis naar !tallc zeit' hel cenlrale
onderwcrp van stud ie vormen, maar de omgang met
helverleden zoals die Ilaar voren komI uil hel contact
mel hislOrische restell ill Italic.
2 Voor goede literatuur over de Grand Tour zle
onder meer A. Wilson ell I. J3ignamini, II Gralld
TOllr. 1/ fascillo del/'I/alia lIel )(VIII secola. Milaan
1997 (oak gepubllceerd als Grolld TOI"" Ihe Ilire of
Iraly ill Ihe eigh/cell/h cell Ii""', Londen )9(6): R. de
Leeuw (red.), Henlflfei'fJlgclI aOIl Ilolie. KUlis/ ell
/oaixflIe ill de 18-deef!fflv, Zwolle 1984; E. Chaney,
The evoill/ioll of Ihe Grand TOllr: AlIglo-lwlioll
cli/rural re/o/iolls sInce the Renaissonce. Londen
1998; C Hornsby, Tile impact orl/alv. Ihe Gralld
Tour alld heyolld, Londen 2000. Overigcns beswal
ersinds 1996 hellijdsehrift Gralld TOlll"/he.!ollrtlal
of Trrr"e/ Lilemillre.
3 Voordil arlikcl is gcmaakl van Chris
loph Michel (red.), J. W. von Goelhe, I/aliellische
Rei.le I. 1I11d II. SOlid 1I11d Talf,ehuch del' I/Illiellixchell
Neise. Frankfurt am Main. 1976:.1. \V. von Goethe,
Vel1eliof!;sche Epig"(Jmme, R{jlllixchc f/egieell en
1-'0".1'/1 enll: P. Gold3lnmer(red.),.!ol/(/1I11 WolrKollg
GO"lhe Briefc "'/.1 It"lieo 1786-1188. M(inchcn
1982.; G. FWHnel (red.). (")11111.1 der Goe/hc-:clch
lIullgell 111-416, 'Ilalienischc Reisc Ino bis 1788.
Die l alldsehaftell', Lei(wg I %0: G. FCIn'11c1 (red.).
Corpus <fer (/oe/II,,-;cic!lllf/lIgcn III 1-271. 'i\nli
ken- und t\nalomiesludien. ,'\rcllileklur lind !'cr
specli I'e'. Leirzig 1965 V(l(lr gocde Ii' c:nltllur (lVer
dc Iialic-rei, van (;oelhe. lie (Inder I"eer k.. O.
Conrady, Goc/lf('. l.ehclIlIlld Wed, M(inchen 1994;
N. Boyle en H. Fllcssbaeh. Goe/hc dl'" nlch/er in
s"illel'!ell, ivIiinehen 1995; A Ilclnrnann.!)({.' 7m
rnOIl/alle oder die Reise !lu('11 clcm gdul;(L'1l I.{f/u/c"
dellllch" Scim/!'/el/er ill Iioliell 1
7
55- 1811.\', II eidcl
berg 1096.
4 Zie vt.)()r dl.::lc 0.;1. L Bahr. Hus !sl
. lhcscli ullcl 197-L
5 Gecilcerd In F R. Ankel'lllil, [)""kl'" ,)\'a
C;c\"chieJclIIs. (jronil1gcn ! 3
l
)
n Zie: VonI' de llilwerklllg \':111 dit gcdaclllcgoed
het ocuvre vnn de Nedcrlandse b!c'chicdfilo>ooj'
I R. Anker'mll.
7 Oil gaal bij voorbeeld op voor de werken van
Auilio Brilli. die zeer veel gesehrevcn heef! over
relzen op Italie. Zie Zljn 1/ ,'iaggio /III/alia: SlOria di
IIi/a grande lradizione cIII/llrale dal XVI 01 XIX
secolo, tvl i1aan 1989; Qllando viaggiare era lin 'arle:
il 1'01110":0 del Grulld TOllr, Cinisello Balsamo 1992:
Rfisell ill Iwliell. (!Ie Kllllllrgeschich/e dcr klas
sischell ltalief1reise I'om 16. his 19. jalrrlrlllldert,
Keulen 1990.
8 Zie voor alge1l1ene inleidende literaluur over
hel reilen onder meer H. Bausinger. K. Beyrer, G.
Korff (red.), Reiseklli/ur Von da Pilger/ahri :/im
modernell TOllrism".I', Mlinehen 1991: P. J. Brenner
(red.), Ocr Reisehericlrl. Die Ef1II1'icklllllg einer Ga/
Illllg in dcr dell/Schell Li/era/llr, Frankfurt am Main
1989: id., Ocr Reisebcrichl ill da dell/schell Li/era
IIII' in Forsc/Illllgsiiherblick als Vorsllidie Zli eiller
GOI!Ilf1gsgeschic/l/e ([nl. Archiv Ilir soc. Geseh. del'
deul. IiI. 2), Tubingen 1990
9 8rills studies in intellectual history, Leidcll
en7.. 1995. Nog de Nedcrlandse inleider op O. J.
Volkmann's beroemde 'Reisboek door Italien' uil
1779 s!'reekl van: reizell /er vol/oilllg cncr he
schall/de opvoedillj!,.
10 Bausinger, lIeisllkult"r, ci/., 41-46 geeft een
o\'erziclll van Duitsc apodiktische lileriltuur.
It Voor de Duil$c lIalie-beleving zie onder
meer E. Haufe (red.). Deu/sclre Srief" 1111.1 lta!Iell.
VOII lVII/delI/Willi Ins Grcgol'Ol'ills, Munchen 1987:
G. E. Grimm (red.), l/oliclldichrf1l1g (I Erz,jhlllllgclli
II (;e(!lc/iic), Si1I1Ig3n 1<)88; G E Grimtl1. U. Brey
nwchcr ell W. Erhan, Lill Geflihl V(l1I fieiNelll I_e
hell' /)ell/.lchc Dlclr/cr ill It,,liCII, Stullgan 1990:
S. O,w"ld, Iialiellhiider !Jei/riige :"r WOl/dl"ng <In
d,'''IS,'I'''1I i/al"'i1all(!il.l.ll.IIlg I 77()-184(), f-lcidelberg

12 Aileen /)as ri;lIIisch" Karl/ami en enkclc
lJlologlsche besehouwingen werden d,reCln:l Ie rug
kl l\l1SI gepllblicccrd (17X9). Dc reS! I'<HI de nan
\\"enl uecennia laler \'crll'l'l/(/C{ ell
(181(1-IXI7). Zie nool 24 loor de
1Il\'loed 'dn de reis op de pllblicalle, an ander \\'uk
"3n Goethe
IJ 'd,e Secle qlloll aufund ef fiililtc cine Innerc
art \'()\l Verkliirunl! scm Scibsl, ein (jeruhl ,'on frey
eren Leben, hilllcrcll f:.xislcn!.. Lelcbligkeit ulld
(ira/ie' ((",ethe. 7'ag"hu,h dcr llal/CIli.'chl'lI NelS"
liSt), 1(7)
l4 Goethe, Tagchllch. 12X
t5 (joelhc srrak in no ember 178(, in Rom"
Cioelhcs fh/fiellische Reise en de Grand TOll[' 149
eU dicsem GI(iek del' Emp
c wieder gekollllnell; ieh
,de in Rom vergliehell,
:der froh geworden.' (Hel
vall 9 oktober 1828, geei
II/ullg II. eil, 25)
:te Ilaeh derNulur[. I Die
lehr meine Blicke aufsieh
Entluekell sie betrachlen
begab mieh in die Sehule.
Teilen zeiehnen. und nUll
:n Zll verstehen' (Goethe.
, voorbeelden van deze
36.40,43,83,101,109.
llorbeeld daadwerkelijk
j ven terug. De Iphigellie
kl. Enl'il/ lind [lmiF" en
beide zogenaamde Sillg
gezet, de Egmol/I werd
() voorlgezet en delen uit
excl/kiiche en Wald 11/1(1
lethe cr gediehlcn, zoals
er Dc Iiteraire nalaten
"el gering: naast het dag
Cal'llal'Ol ( 1789), ROII/i
1/ des Bellvenlllo Cellil1i
'1 BlOgraphisehe Ski::e
'en. Z\I'eiler AhteiluJlg.
IlaJicnisehe Reise I)
her AlI(el/lhall "0111 JIII/i
cnische reise II) (I R29).
I. halb lln<lngellchmcn
en Stadl VJunschen wir
als wir in del' Laube,
incm gerillgen Gaslhof
r/chrtell und UIlS an del'
:eres Glanz lind Licht
Lipillsky, 'Goethe lind
Id Herculaneum', 1'011/
lerlillo J (1
1
)831. 29 I).
SOCtalc kV'icstic was laal
'11 aan de familic van
.!crs op (irand Tour bc
Ie burgenj uil de hogere
,Itler dIe in de vroege
isde. Olllgckecni wcrd
: bnrgerliike Hildllllg'
dn adel. Z,e voor de reis
E. Koppen, (fllelhe.\
f' dUf'"h 11"liel/ "011.1.
rlin 1472: J. (' Goethe.
17';11. ivllindlC!l 198(,.
19CI", Rt'ise/""lluF CI/.,
\mk'rson ell L. .1 lI11b,
K. \'(111 See, D"/I/.Ieh"
(t}/filusmw, 1)/.\ :llr Gc
1 I 'no Spc,:i o\'er
'lell: A. :\-laczak. II .I.
Teulebcrg, Reiseherichll: ills QIII:llell eUFOpiiischer Weg,i In Hohlen wohnl del' Draehen aile Brnt.! Es
Kllllllrge,chiehle, Wol fellbiillel 1982. sturtzl del' Fels und ubcr ihn die Flut;! Kennst du ihn
29 III de RUlllisehe Elegie VII zet Goethe heel woh!?1 Dahin
l
Dahinl Geht unser Weg
l
0 Vater, lall
dllldelijk Noord en luid tegell elkaar af Bij de be uns ziehn
l
schrijvillg van het Noordcll gebrllikt hij de woordell: 32 leh komme vom Gebirge her,! es dampft das
grilulicher Tag. hiibe der Hilll III el, Farh- IIlId ge Tal, es braust das Meer.lleh wandie still, bin wenig
sial lias die Well. Erlllallelell, IIlIhefi'iediglen Ceis froh,lnnd immer fragt del' Seufzer: Die Sonne
le.l. Diislre lVege, ele. Aall hel luiden worden dc dunk! mich hier kalt,! die Blute \\'elk, das Leben alt.!
Yolgende woorden gekoppeld: Clane de> !lelleren und was sic reden, leerer Schall,! ieh bin ein Fremd
/{lheJ'S. Farlllell lind Farhen, Siernhell, Cesiillgell. lillg uberall! Wo bist duo mein geliebtes Land"!
TUIIIIII. Jllpiler, ValeI' Het leidt ultclndelijk alle GesuelJl, geahnl und nie gekallnl'i Das Land, das
maal tot de lIitroep: 0 "ernilll III. Jllpiler Xellius, Land so hoffnungsgrun,l das Land, \\'0 meine Rosen
lIIich
l
Dilide lIIieh. Jupiler, Iller, In elegie bluhn.l \\'0 l1leine Traume wandeld gehn,l wo meine
nummer XV wordt de Nebel des Il'llllrigel1 Nordells Toten aufcrstchen,t das Land, das meine Spraehe
tegenover een Italiaanse osteria gezel. sprieht.! 0 Land. wo bist du'.'1 teh wandre still. bin
30 Geeileerd in Oswald. Italiellhilder. CII .. 80. wellig froh.lund immer fragl del' Seufzcr' wo"! 1m
31 Kent'sl du das Land, \\'0 die litrollen bluhll,l GClstcrhauch lont's mil' zuriick:l'Dort, \\'0 du lIichl
1m dunkeln Laub die Gold-Orangen gluhn,! Ein bisl, iSI das Gluck I'
sanfter Wind yom blauen Himmel weht,;' Die Myrte 33 III Well/IIIII op 22. Ill' 2 van Schubert op tekst
still und hoch del' Lorbecr Kcnnsl dn es van Collin heel hel: 'Wenn ieh durch Wald ulld Flu
\\'ohl"/ Dabin
l
Dahini Moeht ieh mit dlr, a mein rell geh,l es wird mil' dann so wohl und weh/ in un
Gellebtcr. ziehn.!! Kennst du tlas Haus" Auf Saulen I'uhvoller Brust.'
ruhl sein Dach,! Es gliinzt der Saal, es schimmert das 34 lie H. Sehwerte, Fousl und do,\' Fall.slisehe,
Gemach,l Und Marmorbildcr stehn und sehn mieh %.pl. 1962
an:! Was hal man dir, du armes Kind, getan"/ Kennsl 35 Gecileerd in Haufe. Deulsehe fJrie(e,
dn cs wohf'li Dahin! Dahinl i,."IOehl ieh mit d,r, 0 mcin "il . 04.
Bcschiil1.er, ziehn. II Kennst dll den Berg und seinen 36 Ibidem.
Wolkensteg"i Das Maultier sllcht im Nebel seinen 37 Gecitecrd ill Grimm, lraliei/dichlllllg II,
eil., 42.
HENK OF JONG
IL \'IAGGIO IN 1T'\L1A III GOI::TIlE E It. .RAND TOUR
II Viaggio ill !lalia di Goethe non fu un Grand Tour. Forse il viaggio da lui
effettivamentc fallo nel J 786 aveva caratleristisehe tipiehe del Grand Tour,
ma 10 stcsso non si puo dire del famoso resoeonto del suo viaggio in'talia
del 1::\ 16-17. Per poter giustamente apprezzarc il carattere proprio di talc
rcsoconto non dobbiamo pereio esitare a mettere in netta risal ta Ie di vcrsita tra
il viaggio di Goethe e il Grand Tour.
Invcrsamente, malli aspetti tipici e Icgati al tcmpo del Grand Tour in
quanto viaggio edueali vo passono essere ehiari ficati a mezzo delle di ffercnzc
rilevabilt con iI viaggio di formazione 0 Biid/lllgsreise di Gocthe. Mettcndo in
contnlslo !'e!evalo, seeoiar-religio,o e quasi egoeenlrieo modo
di pensare di Goelhe con I'altegglamcnlo cotnparativo, eneiclopedieo e
\11oralistica-normativo che si cclava dielro 31 Grand Tour, sia il viaggio di
Goethe ehc il Grand Tom riacquistano parte del loro carallerc e unieita.
L'accenlo cade qu indi in questa artlco 10 ben consapevol mente su lie diflcren
le c Ie lotture invece che sulla contllllliui e 10 sviluppo come per 10 pill Cd'uso.
Cill vale anche per ill'apporIo tra Goethe c II ROOlanlicismo trattato al termine
dcll'arIlcoll). POlchc Goethe fu cssclll.ialillCnlc un antiroIllantieo. II suo
I'iaggio iii !Ialia si puo solo comprendcrc cntro una rclazionc d' OPPOsiliolle
al Grand Tour c contro il ROl11anticisnlll.
(iocthc, !rC/fii'lIi'sche Ri'ise en de Grand Tour 151